Waternetwerk Neerslag 2010-5

Page 1

De Waterketen

Neerslag

Themanummer #5 | 2010 1HHUVODJB3RP BQU B BIF LQGG

Neerslag #5|2010

&HNLMN KHW JURWHUH SODDWMH

;DVWHZDWHU HQ ;DWHUVXSSO\ LQ ÚÚQ } " |~ 2y } 0 } } }} z} |}

| } y~ y y } }{ 2} z }|} } } } }

{ } } } |} } } } y } { { " |~ } }

| ìôïð y } } } y y }~ yy | } z }

y } y~ y y } } } } ~ y } }

| }} } /} } | }} z} zy } y } |}

}y y } y { } } }{ } y~ y y }

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5112 Waternetwerk Voordruk 2010

Kleur: fc

10-12-2009 15:02:30

neerslag Tijdschrift voor de regionale secties van Waternetwerk

www.neerslag-magazine.nl Raad van Advies en Redactie T. Dekker (voorzitter) mw. M.C. van Houten (secretaris), K. Sinnema (vice-voorzitter), J.C. Blaauw, mw. A. van den Bor, H.G. Letteboer, H. Dekker, P.P. van der Pijl, J.L.M. Schwartz, mw. M.E.P. Verhoeven, mw. M.J.L. van de Vondervoort

Abonnementenadministratie Waternetwerk Postbus 70, 2280 AB Rijswijk Telefoon (070) 414 47 78 Fax (070) 414 44 20 Abonnementsprijs â‚Ź 25,00 per jaar (buitenland â‚Ź 30,00 per jaar) Abonnementen worden genoteerd (uitsluitend op kalenderjaarbasis) tot wederopzegging. Opzegging dient te geschieden voor 1 december.

Kopij en sectienieuws zenden aan: Waternetwerk t.a.v. redactie Neerslag Postbus 70, 2280 AB Rijswijk info@neerslag-magazine.nl

Advertentie-exploitatie (tevens druk) Elma Multimedia B.V. Postbus 18, 1720 AA Broek op Langedijk Telefoon (0226) 33 16 00 Fax (0226) 33 16 01 E-mail: info@elma.nl Internet: www.elma.nl Informatie over tarieven, afsluitdata e.d.: Dhr. P. van den Ancker

ISSN 1382-2586 45e jaargang, nr. 5, september 2010 Verschijnt eens per twee maanden in een oplage van 2000 ex. Auteursrechten voorbehouden

In dit nummer: De Waterketen - Voorwoord door Marlies Verhoeven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Water en energie als onafscheidelijke tweeling in de watercyclus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Een dagje op pad met Theo Stienstra, de waterman op Schiermonnikoog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Samen meten - van riolering naar afvalwaterketen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Beleid overnamepunten als uitwerking van het samenwerken in de afvalwaterketen . . . . . . . . . . . 15 Druk bezocht symposium over real-time sturing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Thermische slib-hydrolyse: lagere zuiveringskosten, meer energie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Samenwerking in de afvalwaterketen in praktijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Energievolle waterketen! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Leren over water, belangrijk Ên leuk! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 De kracht van de watercyclus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 NutriÍnten hergebruik: P-crisis leidt tot samenwerking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Sectie Overijssel op excursie naar Grundfos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Meer samen, minder kosten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 De Doorbraak, 13 km natuurbeek in Twente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 IBA’s in Hollands Noorderkwartier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

B9 BFRORIRQ LQGG

! "

! "" "

"" " #

!

" $ % ! & " ' "

$

( " $

" ) * +

* + $ # ( $ ,

$ * + "

* - $ $ #

* ' $

! " " " * - ! $ "

( %&< " ) % ! & ( "" " $ ( #

# $ $ " %&< = $ > ' ?331 17331 2"$ 4 @

$ ) A % ! & # " " "#

. # $% & ' ( ) /01 234 13 531 6789 * : ; # $% + ) /01 234 13 531 7509 * : ;

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-6327 NVA Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

21-12-2009 11:37:39

1_1_stC5_fc_B.indd 1 1000-20-8000-9335

Neerslag voordruk 2010 1000-20-6000-2801 Neerslag voordruk 2009 1000-20-5001-0198 Neerslag voordruk 2008

Kleur: fc

10-12-2009 15:43:37

N I EU W E S C H ROE FC E N T R I F UG A A LWA A I E R V E RW E R K T G ROV E SL I BBE S TA N DDE L E N ZON DE R V E R S TOP P I NG E N Naast de bestaande hydraulieken voor de Amarex KRT- en Sewatec-pompen introduceert KSB een nieuwe roestvaststalen schroefcentrifugaalwaaier (type D) in combinatie met een van buitenaf nastelbare hardstalen slijtconus. Hiermee worden zelfs grove slibbestanddelen probleemloos verwerkt. De vrije doorgang van minimaal 100 mm voorkomt ook bij lage toerentallen verstopping. De nieuwe D-waaier maakt het KSB-programma compleet: voor elk type afvalwater is er nu een pomp op maat. Inclusief de zekerheid van een hoog rendement en maximale bedrijfszekerheid. Voor informatie en documentatie: KSB Nederland B.V., Postbus 211, 1160 AE Zwanenburg, tel.: 020 4079800, fax: 020 4079801, www.ksb.nl

Nieuw!

336 06

Nu ook in roestvaststaal

B BVW& BIFB$ LQGG

1000-20-9000-5541 NVA Neerslag voordr. 2010 1000-20-8000-7443 NVA Neerslag voordr. 09 1000-20-7000-2848 NVA Neerslag vd 08

Kleur: fc

• • • • • •

Beslissingsondersteunend rekenmodel voor uw rwzi Geeft inzicht in uw zuiveringsprocessen Beantwoordt vragen over energiebesparing Geeft advies over te nemen acties bij calamiteiten Onderbouwt uw beslissingen bij onderhoud Web-based en SCADA-georiënteerd

aquasuite.nl

Intelligente oplossingen voor geavanceerde monitoring en besturing van drinkwater- en afvalwaterprocessen

Advies- en ingenieursbureau

B BVW& BIFB+ LQGG

1000-20-9000-6696 Neerslag 4-2010

Kleur: fc

&KHPLFDOLsQRSVODJ HQ GRVHHUV\VWHPHQ YROJHQV GH QLHXZVWH ZHWWHOLMNH HLVHQ PHW %5/ FHUWLILFDDW

7

ZZZ PRVPDQ HX WRWDDORSORVVLQJHQ L Q N X Q V W V W R I

Bent u tijdelijk op zoek naar een Procestechnoloog? Amart Procestechnologie helpt u bij het operationeel beheer van afvalwater en afvalwaterzuivering. Voor zowel industriÍle als communaal afvalwaterzuivering. Wij kunnen voor u het proces of de procesoperator ondersteunen bij het • dagelijks beheer van de zuiveringsinstallatie • pilot c.q. proef (tijdelijke)opstelling • laboratorium en onderzoek werkzaamheden • vervanging van uw procesoperator bij ziekte en vakanties • ondersteuning bij uitbreiding of calamiteiten

Amart procestechnologie IJtochtkade 54, 1161 XJ Zwanenburg Tel. 06 51 05 7959 - fax 020 497 6952 www.amart.nl - info@amart.nl

B3 BYGBIF LQGG

2QOLQH SULMVFDOFXODWLH YDQ RIIVHW YHOOHQ GUXNZHUN &DOFXOHHU QX GLUHFW RQOLQH GH SULMV YRRU DO XZ YHOOHQRIIVHWGUXN ZHUN YLD ZZZ GUXNZHUNPDNHODDU QO *HQLHW JHEURFKHHUGH EURFKXUHV HQYHORSSHQ RI ELMYRRUEHHOG WULIROGV PHW EHKXOS YDQ RQ]H RQOLQH FDOFXODWLHPRGXOH RQWYDQJW X RQPLGGHOOLMN HHQ FRQFXUUHUHQGH SULMV YRRU KHW GRRU X JHZHQVWH GUXNZHUN 8Z YRRUGHOHQ ‡ 1LHW PHHU ZDFKWHQ RS HHQ RIIHUWH ‡ $QRQLHP SDV ELM EHVWHOOLQJ ZRUGHQ JHJHYHQV JHYUDDJG ‡ =HHU VFKHUSH SULMV ‡ 6SHOHQ PHW YDULDEHOHQ DDQ GH KDQG YDQ XZ EXGJHW RI YRRU XZ EHJURWLQJ 2IIHUWH 9UDJHQ 9RRU DOOH RIIHUWH YUDJHQ NXQW X XLWHUDDUG RRN JHZRRQ FRQWDFW PHW RQV RSQHPHQ :LM ]LMQ EHUHLNEDDU YLD WHOHIRRQQXPPHU RI SHU HPDLO LQIR#GUXNZHUNPDNHODDU QO

1LHW PHHU ZDFKWHQ RS HHQ RIIHUWH ZZZ GUXNZHUNPDNHODDU QO

Koning & Hartman uw partner in watermanagement

Peilwaterbeheer • Standaard telemetrieconcept voor stuwen en pompen • Telemetrieprotocollen DNP3 en IEC870 • Communicatie op basis van PSTN, GSM en GPRS • Remote monitoring, control en onderhoud • Data logging met time stamp

Afvalwater • Modulaire hiërarchische structuur • Remote monitoring, control en onderhoud • Centrale dataopslag en ontsluiting • Semascript, SMS en semafoon alarmmelding • Open watermanagementsysteem

www.koningenhartman.com

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5875 NVA Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

18-01-2010 11:32:56

UCD 536

UCF 466

Slibontwatering en indikking middels decanter De nieuwe generatie decanters, efďŹ ciĂŤnter dan ooit - Hoger droge stof percentage - Lager polymeer verbruik - Lagere energiekosten (<1kW per m3 slib) - Compacte bouw (>12m3 per m2)

GEA Westfalia Separator Nederland B.V. Hoogveld 16 . 5430 AJ Cuijk . The Netherlands Phone +31 4853 19-300. Fax +31 4853 19-301 joost.vliegen@geagroup.com . www.westfalia-separator.nl

IndustriÍle Fysieke Water Behandeling Voorkom harde aanslag (bv. kalk en/of struviet) in uw proceswater installaties zonder gebruik van chemicaliÍn e.d. Toepassingen o.a.: - pompen, leidingen in slibverwerking (voorkom harde struviet aanslag). - efuent leidingen van industriÍle waterzuivering (voorkom kalkaanslag, ook bij zeer hard water). - warmtewisselaars en andere procesappendages (bespaar op energie en onderhoudskosten en verleng de levensduur van uw installatie). Een milieuvriendelijke en onderhoudsvrije oplossing die zorgt voor grote kostenbesparingen en een verhoogde productiviteit. Aqua-engineering BV • Kraaivenstraat 21-19 • 5048 AB Tilburg • tel: +31 (0)13 460 0051 • fax: +31 (0)13 467 2888 www.aqua-eng.eu • info@aqua-eng.eu

B3FRORIRQBDBIF LQGG

CFUPO FO XBUFSCPVX POUXFSQ SFBMJTBUJF SFTUBVSBUJF SFOPWBUJF POEFSIPVE

Industrieweg 16 8861 VH Harlingen

T 0517 - 430 542 F 0517 - 430 563

E info@deboerendegroot.nl www.deboerendegroot.nl

Industrieweg 16 8861 VH Harlingen

T 0517 - 533 018 F 0517 - 533 588

E info@schuurmans-betonbouw.nl www.schuurmans-betonbouw.nl

Postbus 9406 9703 LP Groningen

T 050 - 5 41 29 86 F 050 - 5 41 78 68

E info@gebrdekker.nl www.gebrdekker.nl

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-6067 Neerslag Voordruk 2010

Kleur: fc

18-12-2009 12:26:28

Draaizuigerpompen Versnijdende technieken

altijd innovatief

!

"

! Als pompen probleemloos moet zijn.

Als onderhoud geen wachttijd moet zijn.

" Als versnijden effectief moet zijn.

- rioolwater - vet- en drijfslib - slibcirculatie - mobiele noodpompen - primair slib - ingedikt slib - retourslib - secundair slib - polymeren - extern aangevoerd slib

" | Benningsweg 24 | 46325 Borken-Weseke | Duitsland Tel.: +49 28 62 / 91 03-0 | Fax +49 28 62 / 91 03-46 | www.boerger-pumps.nl " | Tel.: +31 (0) 541 29 36 87 | Fax +31 (0) 541 29 35 78

1_1_stC5_fc_D.indd 1

1000-20-8000-9345 NVA-neerslag voordr. 2010 Kleur: fc

10-12-2009 15:48:57

!: ')275%%04367 9300)(-+ :)& +)&%6))5( )275%0) 8731%7-6)5-2+ #%7)56<67))1 = 31182-'%7-) 1)7 %00) +%2+&%5) )2 7)0)1)75-) 45373'300)2 = 31182-'%7-) 9-% 13()1 2)7:)5/ -27)52)7 )2 (5%%(0336 = 735-2+61)0(-2+)2 9-% 7)0)*332 6)1%*332 )2 )1%-0 = %7% -14357 )2 );4357 320-2) = 6)59)5 3* 5%'0) (%7%&%6)

CAW

)*)5)27-)6 = 33+,))15%%(6',%4 () 7-',76) -.20%2()2 = #%7)52)7 = 33+,))15%%(6',%4 9%2 -.20%2( = #%7)56',%4 $))8:6) -0%2()2

'7)1-81 ")+,)0 367&86 ")+,)0 )0

-2*3 %'7)1-81 20 ::: %'7)1-81 20

AZtechniek is uw no-nonsense partner voor het leveren, installeren en onderhouden van biologische geurfilters. Bestaande filters leeghalen en opnieuw vullen kunnen we voor u uitvoeren incl. het verantwoord afvoeren van oud materiaal.

Op onze website kunt u actuele informatie en foto’s van uitgevoerde projecten vinden.

www.aztechniek.nl

Waardsestraat 26 5388 PP Nistelrode tel. +31 (0)412 – 610 486 fax +31 (0)412 – 610 619 mail info@aztechniek.nl

6472_P07_fc.indd 1

• • • • •

Door onze ervaring zijn we de specialist voor: Kunststof geurfilters, lavafilters, kokosfilters, compostfilters Biologisch filtermateriaal zoals kokosvezels en lavastenen Afzuigsystemen, ventilatoren, suskasten, leidingwerk Doseerkasten, opslagtanks en leidingwerk Controle en onderhoud

10-12-2009 15:57:27

Zuiver als zand ...door doordachte techniek Zandrecycling Nederland B.V. is dé specialist op het gebied van inzameling en verwerking van riool-, kolken-, gemalenslib en veegzand (rkgv). Dit materiaal is in hoofdzaak afkomstig van de gemeenten c.q. overheden zoals Rijkswaterstaat en Waterschappen. Het bedrijf is opgericht in 1988 als een samenwerking tussen van der Valk + de Groot, Rotterdam Afvalverwerking en Dolman. Gestart met één kleine reinigingsinstallatie, die op een paar locaties werd ingezet, is het bedrijf nu uitgegroeid tot een organisatie die d.m.v. samenwerkingen een netwerk van inzamellocaties door het gehele land heeft opgezet. De huidige aandeelhouders van ZRN zijn van der Valk + de Groot, Boskalis Dolman BV en A&G Holding BV. Het hoofdkantoor bevindt zich in Poeldijk. Gemeenten en overheden reinigen hun riolen, vegen hun straten en wegen, reinigen kolken en (pomp-)gemalen. Dit werk kan worden uitgevoerd door de gemeente zelf als zij over eigen materieel beschikken of door de gespecialiseerde reinigingsbedrijven. Zandrecycling Nederland B.V. is uniek in de zin dat het de enige is die zich op een dergelijk (landelijk) niveau bezighoudt met dit product en de inzameling en verwerking hiervan. Door een uitgebreide samenwerking met meerdere partijen door heel Nederland is er de mogelijkheid gebruik te maken van dertien locaties voor de inzameling van rkgv materiaal. Wij kunnen de bij reiniging vrijkomende afvalstromen ontvangen en zorgen voor een milieuverantwoorde verwerking van dit materiaal op basis van de huidige wet- en regelgeving. Uit het ingezamelde product wordt ± 75% zand teruggewonnen wat weer ingezet kan worden in de diverse werken. Wij kunnen direct in contact staan met de opdrachtgever of via de reinigingsbedrijven. Door onze samenwerkingen beschikken wij over een uitgebreid netwerk waardoor wij voor iedereen bereikbaar zijn. Zandrecycling Nederland B.V. ABC Westland 231 T: 0174-243950 2685 DC Poeldijk F: 0174-245303 Postbus 62 E: info@zandrecycling.nl 2685 ZH Poeldijk I: www.zandrecycling.nl Contactpersoon: Peter Voskamp (bedrijfsleider)

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-4894 NVA Neerslag 2010 voordruk

10-12-2009 16:11:35

kleur: fc

PEE00155NL 041109

Slibbehandeling – minder is meer

Met een complete serie indiktrommels, spiraalwarmtewisselaars, decanteercentrifuges, MBR oplossingen, intelligente besturingssystemen en een professionele service organisatie, beschikt Alfa Laval over de focus, de technologieën en de know-how om de meest rendabele oplossing te bieden voor moderne slibbehandeling. Het voldoen aan de actuele wet- en regelgeving op het gebied van het efficiënt en milieuvriendelijk verwerken van slib vraagt om een andere aanpak – die u samen met Alfa Laval succesvol implementeert. Alfa Laval Benelux BV · Postbus 9377 · 4801 LJ Breda Tel.: 076 - 57 91 253 · Fax : 076 - 57 91 302 Email: benelux.info@alfalaval.com

1_1_stC5_fc_C.indd 1

www.alfalaval.com

1000-20-9000-5501 NVA Neerslag voordruk 2010

Kleur: FC

10-12-2009 16:14:21

0LOLHXWHFKQLHN

)HSSHZ[ 5LKHT!

Water Treatment Solutions >H[LY ;YLH[TLU[ :VS\[PVUZ PZ IPUULU )HSSHZ[ 5LKHT 4PSPL\[LJOUPLR KL ZWLJPHSPZ[ VW OL[ ]SHR ]HU ^H[LYILOHUKLSPUN =HU VU[^LYW LU SL]LYPUN [V[ KL L_WSVP[H[PL ]HU ^H[LY ILOHUKLSPUNZPUZ[HSSH[PLZ ]VVY KL a\P]LYPUN ]HU NYVUK WYVJLZ LU HM]HS^H[LY" )HSSHZ[ 5LKHT >H[LY ;YLH[TLU[ :VS\[PVUZ OLLM[ KL L_WLY[PZL 6UaL ]HRTLUZLU VW KL JLU[YHSL TVU[HNL LU JVUZ[Y\J[PLHMKLSPUN OLIILU LLU NYVV[ WYVISLLTVWSVZZLUK ]LYTVNLU LU JVUZ[HU[L HHUKHJO[ ]VVY R^HSP[LP[ LU RVZ[LU >PS[ \ TLLY PUMVYTH[PL& ; c - TPSPL\[LJOUPLR'IHSSHZ[ ULKHT US c ^^^ IUT[ US

OdZ`bVX]^cZDei^bVa^hVi^Z

K m_bj km X[Zh_`\ X[j[h l_dZXWWh cWa[d _d Z[ h[]kb_[h[ pe[ah[ikbjWj[d lWd =ee]b[5 BZi YZ Y^ZchiZc kVc OdZ`bVX]^cZ#cZi `jci j Y^i oZZg ZZckdjY^\ WZgZ^`Zc# OdZ`bVX]^cZ#cZi ]ZZ[i YZ ZgkVg^c\ Zc YZ iddah ^c ]j^h db jl WZYg^_[h lZWh^iZ ]dd\ ^c YZ odZ`gZhjaiViZc iZ aViZc kZghX]^_cZc# @^_` kddg bZZg ^c[dgbVi^Z de

lll#odZ`bVX]^cZ#cZi d[ WZa &((,#))',&& :abV Bjai^bZY^V ^h h^cYh _VVg Zc YV\ YZ WZigdjlWVgZ eVgicZg ^c ]Zi j^i\ZkZc kVc ]Zi @=C DcYZgcZbZgh]VcYWdZ`# 9^ZoZa[YZ eVgicZg `jccZc l^_ dd` o^_c kddg jl k^cYWVVg]Z^Y de ]Zi ^ciZgcZi

8dccZXi^c\7jh^cZhh ;bcW Ckbj_c[Z_W 8$L$ EdhiWjh &&,'% 66 7gdZ` de AVc\ZY^_` IZaZ[ddc/ (& ''+ (( &+ %% ;Vm/ (& ''+ (( &+ %& :"bV^a/ ^c[d5ZabV#ca >ciZgcZi/ lll#ZabV#ca

6472_P14_fc.indd 1

14-12-2009 10:10:54

ADVANCED WASTE WATER SOLUTIONS

;EXIV SYV [E] SJ PMJI %;;7 MW IIR IVZEVIR WTIGMEPMWX MR [EXIVFILERHIPMRK %;;7 MW IIR IVZEVIR WTIGMEPMWX MR [EXIVFILERHIPMRK IR QSKIPMNOLIHIR XSX LIVKIFVYMO ;MN VIEPMWIVIR QMPMIYZVMIRHIPMNOI [EXIV FILERHIPMRKWW]WXIQIR ZSSV HI MRHYWXVMI SZIVLIMH

6;>-«W KPEW XYMRFSY[ PERHFSY[ IR EUYEGYPXYYV

,IVKIFVYMO IR OSWXIRFIWTEVMRK

Advanced Waste Water Solutions bv Gentsevaart 21 4565 ER Kapellebrug (Hulst)

Tel: +31(0)114-321020 Fax: +31(0)114-314628 Mail: info@awws.eu Internet: www. awws.eu

9 OYRX FMN SRW XIVIGLX ZSSV IIR KIHIKIR EHZMIWKIWTVIO [EXIVQEREKIQIRXWGER QIX PEFSVEXSVMYQXIWXIR IR TMPSXXIWXIR SJ ´IPHXIWXIR ST PSGEXMI :ERYMX SR^I IMKIR JEGMPMXIMXIR SRX[MOOIPIR SRX[IVTIR FSY[IR IR MRWXEPPIVIR [MN GVIEXMIZI QEEX[IVOSTPSWWMRKIR ZSSV Y[ [EXIVTVSFPIQEXMIO IR QIX OPERXWTIGM´IOI WIVZMGI 3R^I ´PXVEXMIXIGLRMIOIR FMSPSKMWGLI TVSGIWWIR 1YPXM 1IHME *MPXVEXMI 1&6 IR %HZERGIH S\MHEXMSR TVSGIWWIR :IVVEWWIRH MW SR^I IJµYIRX TSPMWLMRK 1IIV [IXIR# ;MN WXEER Y KVEEK XI [SSVH

Ebbing Vakschilders B.V. Wij zijn een schildersbedrijf met een constante bezetting van ± 15 schilders en werken vanuit ’s-Heerenberg in Nederland, Duitsland en België. Onze werkzaamheden bestaan voornamelijk uit staal- en betonconservering voor nieuwbouw en renovatie.

V

De werkzaamheden spitsen zich toe op conserveringswerkzaamheden werktuigbouwkundig zoals bruggen, sluizen en pompinstallaties en anderzijds op civiele werkzaamheden van gebouwen, poldergemalen, rioolgemalen, rioolwaterzuiveringsinstallaties en drinkwaterproductiebedrijven cq. drinkwaterpompstations.

A

Ebbing ‘s Heerenberg B.V.

K S

C

6472_P15_fc.indd 1

H

I L D E R S

B V

Postbus 225 7040 AE ‘s Heerenberg tel:+31 (0) 316 532074 fax:+31 (0) 847 224093 gsm:+31 (0) 610508291

14-12-2009 10:19:53

Ê~¦{Íà Ï lß c w Ï lß c

l Ïà ÆY lÍcÃØ ® l lÃÍ lÏÍA A lÍßllà AÞl`Í ll ÍÞlÃÏà ØßcÍ lÞ l ³ l ÍÞA ÍclÍÊ~¦{ͮà cØYÏl Íc lÍÞ Í Þlà AÞlÍÞ ÃÍØÍå Í Ïß l c_Í clÍllÃÆÏlÍÞ lc Íl l Ïà ÆY lÍY ÏAYÏ A lÏló lcÍAyÍÏlÍ lål Íc ÃÍÆ Ø ÏAA Íll ÍA A lÍl Íc ÏA lÍAA ß å ³Í 4 ÏlÃÆÏÍ AØß lØà Íl ÍOlÆY là cÍÏl l Í ÞlÃOl AÆÏ ÍcA å ÍclÍ l l Ïà ÆY lÍ llÏßAAÃclÞlÃßlà ³Í ll Í lY A ÆY lÍ Y ® l Ïl `ÍcAAà llÍÞà ÍÞA ÍÆ ÏA lÍl ÍÆÏAO l Í ÞlÃÍÞl lÍ AÃl ³Í ÃÍclÍÏA à lÍyØ YÏ lÆÍ ÆÍÃlcØYÏ lÍ Í lÏÍ Ø c lÍAA ÏA ÍÞAà A Ïl ÍÏlÍ ÃlA ÆlÃl ³

y Íl lYÏà YÍt close to you! ßßß³ y ³Y Ì Ì ® 2l ly ÍçÑ~¦ÍtÍ~ÑqÍ~Ñq

1_1_stC5_fc_D.indd 1

1000-20-8000-9038 Nva Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

10-12-2009 16:33:05

ver vooruit in duurzame technologie

Cofely biedt integrale oplossingen op het gebied van water. Zo inventariseren we met een ‘waterscan’ uw waterhuishouding met concrete besparingsvoorstellen als resultaat. Of maken we met behulp van de ABW Filter zandfiltratie mogelijk tegen zeer lage

energiekosten.

Of realiseren we slibvergisting met 30% meer

rendement. Bent u

geïnteresseerd in de oplossingen van Cofely

COFELY MAAKT HET WAAR

Water Solutions? Bel 043 367 50 00 of bezoek www.cofely-gdfsuez.nl

Hubert uw partner in nieuwbouw, onderhoud en revisie van: Afvalwaterzuivering o.a. Screens o.a. Vijzels Beluchters Rondruimers Langsruimers Zandvangers Indikkers

Trommelfilters Bandreinigers Grofroosters Microfilters

Onze serviceafdeling staat 24 uur per dag voor u klaar en staat borg voor een optimale conditie en bedrijfszekerheid van uw waterzuiveringssysteem. Hubert Stavoren BV Kooyweg 20 8715 EP Stavoren

6472_P17_fc.indd 1

Tel.: +31 514 684444 Fax: +31 514 682198 E-mail: info@hubert.nl Web: www.hubert.nl

11-12-2009 10:09:31

Advertorial

Odin: de nieuwste generatie turbocompressoren

Flexibeler en efficiënter beluchten Ongeveer 60 procent van het energieverbruik van afvalwaterzuivering komt voor rekening van het beluchtingsproces. Efficiënter beluchten kan dus aanzienlijke besparingen opleveren: zuinige compressoren van Siemens zijn wereldwijd nu al goed voor een jaarlijkse CO2-besparing van 2,9 Megaton. Dat beluchten echter nog steeds efficiënter en goedkoper kan, bewijst Siemens met Odin: de nieuwste generatie turbocompressoren. Efficiënt De Odin-compressoren worden rechtstreeks aangedreven door een permanent-magneetmotor. Een tandwielkast met olie is dan ook niet meer nodig. Dat betekent: minder ruimtebeslag én minder onderhoud. Bovendien werkt het rendementsverhogend, doordat er bij deze direct drive-

technologie geen overbrengingsverlies optreedt. Plug and play Alle componenten van de installatie worden in één geluidsarme omkasting gebouwd. Als de compressor op de juiste plek staat, hoeven alleen de procesleiding en elektra nog aangesloten te worden, en de installatie is gebruiksklaar. Optimale flexibiliteit Het beproefde diffusor-verstelsysteem van Siemens kan de flow bij constant toerental traploos regelen (40%-100%). De geïntegreerde frequentieomvormer regelt tegelijkertijd het machinerendement. De combinatie van deze twee technieken in een dual-pointregeling zorgt voor optimale flexibiliteit: capaciteit en tegendruk kunnen eenvoudig worden aangepast als de omstandigheden daarom vragen.

Alle componenten in één geluidsarme omkasting.

De Odin-compressor: - wordt geleverd met STC-SO compact direct drive - is verkrijgbaar in vier typen (75/110/200/315 kW) - elk type biedt de keuze uit vijf specifieke impellergroottes, waardoor het mogelijk blijft een specifieke, custom made machine te selecteren - is leverbaar in de range van 1.200 tot 16.000 Nm3/h. Meer informatie: www.powergeneration.siemens.com of bel: (074) 240 22 50

1_1_stC5_fc_B.indd 1

11-12-2009 10:47:24

1000-20-9000-5248 NVA Waternetwerk 2010

Kleur: fc

)PF LVOU V FFO CFUSPVXCBSF XBUFSWPPS[JFOJOH XBBSCPSHFO

)FU VJUHFCSFJEF QPSUGPMJP FO EF UFDIOJTDIF FYQFSUJTF WBO 4JFNFOT LBO V IFMQFO PN EF GMFYJCJMJUFJU WBO VX JOTUBMMBUJF PQ QFJM UF IPVEFO VJU UF CSFJEFO PG UF VQHSBEFO 0G IFU FFO JOTUBMMBUJF CFUSFGU WPPS QSPDFTXBUFS PG BGWBMXBUFS V XJMU EBU VX EPFMTUFMMJOHFO PQ IFU HFCJFE WBO LXBMJUFJU FO LXBOUJUFJU PQ HFFO FOLFM NPNFOU JO HFWBBS LPNFO .FU PO[F VQ UP EBUF UFDIOPMPHJF QSPDFTFYQFSUJTF FO CFUSPVXCBSF TFSWJDF IFMQFO XJK V CJK IFU PQUJNBMJTFSFO WBO VX JOTUBMMBUJF 7PPSCFFMEFO VJU POT QPSUGPMJP [JKO 67 EFTJOGFDUJF WBO ESJOL XBUFS [VJWFSJOH WBO QSPDFTXBUFS FO BGWBMXBUFSCFIBOEFMJOH 7PPS UPFQBTTJOH JO SJPPMXBUFS[VJWFSJOHTJOTUBMMBUJFT MFWFSU 4JFNFOT CFMVDIUJOH [VJWFSJOH FO TMJCSFEVDUJFQSPDFTTFO NFNCSBBOCJPSFBDUPSFO EPTFSJOH 8BMMBDF 5JFSOBO† TMJC POUXBUFSJOH 4FSOBHJPUUP FO FGGMVFOU OBCFIBOEFMJOH NFU [BOE EJTL FO NFNCSBBOGJMUFST .FFS JOGPSNBUJF XXX TJFNFOT OM XBUFS PG CFM

"OTXFST GPS UIF FOWJSPONFOU

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5911 Waternetwerk 2010

Kleur: fc

11-12-2009 10:56:34

A F VA LWAT E R BEHANDELING SYSTEMEN

Kettingroosters Perforatieroosters Stappenroosters Roostergoedpersen Roostergoedwaspersen Roostergoedwassers Schroeftransporteurs Roostergoedcontainers Slibindikking Longofill systeem Revisie van machines Onderhoud Installatie

L. VAN RAAK MILIEUTECHNIEK www.lvanraak.nl

Regulierenring 3 3981 LA Bunnik Tel. 030 6570208 E-mail: info@lvanraak.nl

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-8000-9349 Waternetwerk Neerslag voordruk ’10

11-12-2009 10:59:54

Kleur: fc

Chemicaliën opslag en doseerinstallaties, ijzerchloride, methanol, enz.

UW PARTNER VOOR COMPLETE INSTALLATIES P.E. aanmaak en ver-

dunning installatie voor poeders en vloeistoffen.

Slibverwerking - installatie, bandindikkers, zeefbandpersen. Filters. Zelfreinigende filters zonder bewegende delen.

Luchtbehandeling, Ventilatoren – Lavafilters Gaswassers

Berkel en Rodenrijs (NL) Postbus 122, 2650 AC

Industrieweg 94, 2651 BD Telefoon 010-511 52 11 - Telefax 010-511 52 74 E-mail: info@hycon.nl - Website www.hycon.nl

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-0419 NVA Neerslag 2010 voordruk

Kleur: fc

11-12-2009 11:03:42

We streven naar lange Levensduur van Producten en Relaties

Hollandia Systems is een toonaangevend bedrijf dat zich toelegt op het produceren member of Hollandia Holding BV

van klantspeciďŹ eke installaties, apparaten en constructies. De producten van Hollandia Systems vindt u voornamelijk terug in de offshore-, chemie- en procesindustrie en bij water- en hoogheemraadschappen. Hollandia Systems heeft - voormalig bekend onder de naam Kloos Merofac - een lange reputatie als vertegenwoordiger van Passavant Geiger en als leverancier van proces-equipment zoals slibverwarmers en spindle-drivers.

Process-Equipment & Water-Technology

Postal address Hollandia Systems BV P.O. Box 60 4793 ZH Fijnaart, The Netherlands T: +31 167 50 71 00 F: +31 167 52 22 70

Visiting address Glasweg 6 4794 TB Heijningen The Netherlands E: info@hollandiasystems.nl I: www.hollandiasystems.nl

U en Van der Stelt: de juiste combinatie Snel, doeltreffend & grondig

Van der Stelt is een landelijk opererend bedrijf dat gespecialiseerd is in het vervoer van bulkproducten. De specialist in transport, reiniging en verhuur voor RWZI's, Waterschappen en Hoogheemraadschappen.

Vloeibaar transport - Primairslib, secundairslib en entslib - Afvalwater Vast transport - Ontwaterdslib Reiniging Voor het reinigen van opslagtanks, pompgemalen, rioolleidingen en bezinkputten beschikken we over een speciale combiwagen. Huur Voor tijdelijke opslag worden vloeistofbakken in diverse formaten gebruikt. Alle vloeistofbakken zijn voorzien van 6� afsluiters. Bij calamiteiten bieden wij u de juiste combinaties.

Duiveland 7, 1948 RB Beverwijk, tel. (0251) 229111 Kijk ook eens op onze website www.vandersteltbv.nl

6472_P22_fc.indd 1

11-12-2009 11:09:46

MTOF Milieutechniek vertegenwoordigt voor Nederland: Indikbanden Zeefbandpersen voor huishoudelijk slib Zeefbandpersen systeem CPF voor mineraal slib Decanters Volautomatische Kamerfilterpersen Volautomatische Membraanfilterpersen Roosterreinigers type Aqua Guard Filterinstallaties zoals zeefbochten en zeeftrommels Revisie en onderhoud

J.F. KNAUER GMBH Umwelttechnik & Industrie-Elektronik

Inline-mixer (slib-polymeer) Flocksonde Polymeeraanmaak en doseerinstallaties met concentraties tot 1,5% MTOF Milieutechniek (handelsreg. nr 30086344) Handelsnaam van Tolakker Holding B.V. Postbus 9603 3506 GP Utrecht

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-8000-8747 Voordruk Neerslag 2010 1000-20-9000-4188 Waternetwerk Promotienr. Neerslag 1000-20-8000-1033 NVA/KVWN BG 2009

Tel:+31(0)30 2662660 Fax:+31(0)30 2624224 E-mail: info@mtof.nl Website: www.mtof.nl

Kleur: Full Color

11-12-2009 11:12:44

- ENGINEERING - PRODUCTION - INSTALLATION - SERVICE -

) %% ! "$ %& ) $ "# %& ! $% ) '"$#" ( $ ! $%

Specialist in GRP and Dual Laminate Products TA N K A P P L I C AT I O N S • Chemical Tanks (Also Acc. VLAREM) • High Purity Chemical Tanks • Food Storage Tanks • Fuel Storage Tanks • Mixing Tanks And Reactors • ISO Containers

P RO C E S S E Q U I P M E N T & A I R T R E AT M E N T • FGD Scrubbers • Deodorization Scrubbers • Biofilters • Stacks And Flue Liners • Duct Systems • Piping Systems • Sprayheaders • Electrofilters

W AT E R A N D W A S T E W AT E R I N D U S T RY • Storage Tanks • Bio-Airclean Filters • Pressure Vessels • Salt Saturator Tanks • PP Settlers • GRP Covers • RO Membrane Housing • Silos

P las ticThe on Eur ope Plasticon Netherlands BV

Pa ra l l e l s t ra at 5 0 , P O B ox 3 09 Nl – 7570 AH Oldenzaal Parallelstraat 52, PO Box 309 – 7570 AH Oldenzaal Te l : + 3 1 5 4 1 .8 5 .8 5 .8 5 Fa x : + 3 1 .5 4 1 .8 5 .85.59 Mail: inf o@ plast iconeurope.com Tel: +31 (0)541.85.85.85 Fax: +31 (0)541.85.85.59 Mail: info@plasticon.nl w w w.p l a s t i c o neurope.com www.plasticoneurope.com

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5321 Waterboek ’10 17-12-2009 Kl: fc 1000-20-8000-6059 Waterboek ’09

15:07:52

Wij houden het graag luchtig

Atlas Copco is een begrip op het gebied van perslucht en loopt voorop als het gaat om kwaliteit, betrouwbaarheid en innovatie. We ontwerpen en fabriceren iedere machine volgens de laatste techniek, met de beste materialen en onder de hoogste kwaliteitsnormen. Ook besteden we veel aandacht aan het bedenken van milieuvriendelijke oplossingen. Het ontwerp van onze serie lagedruk compressoren is daar slechts ĂŠĂŠn voorbeeld van. Deze machines hebben een absoluut olievrije werking, een aangenaam geluidsniveau van 67 dB(A), een extreem laag energieverbruik en een plug en play concept dat een aparte fundering en extra leidingwerk overbodig maakt. Wilt u weten wat de beste persluchtoplossing voor u is? Neem dan vrijblijvend contact met ons op. Ons telefoonnummer is 078-6230 230. U kunt ook mailen naar info@nl.atlascopco.com. Onze persluchtspecialisten geven u een advies op maat.

Atlas Copco Compressors Nederland Merwedeweg 7, 3336 LG Zwijndrecht Postbus 200, 3330 AE Zwijndrecht Tel (078) 6230 230 Fax (078) 6100 670

Het brede leveringsprogramma van Atlas Copco omvat ook hogedruk lucht- en gascompressoren in verschillende capaciteiten, met of zonder frequentieregeling, persluchtdrogers, persluchtďŹ lters, oliewaterscheiders, persluchtleidingsystemen, gereedschappen, generatoren, rots- en mijnbouwapparatuur. Committed to your superior productivity.

www.atlascopco.nl

B BVW& BIFB$ LQGG

1000-21-0000-0304 Neerslag 5-2010 1000-21-0000-0302 Neerslag 30-2010 1000-20-9000-7392 Neerslag 2-2010

Kleur: fc

Bekijk de totale installatie en zie de besparingen Energie is een belangrijk onderdeel van de prijs van water en uiteraard ook van de operationele kosten van uw installatie. Daarnaast levert energie de op ĂŠĂŠn na grootste bijdrage aan de CO2 uitstoot van het waterproces. Gelukkig heeft Schneider Electric oplossingen om uw energiebehoeften in overeenstemming met uw procesverplichtingen te beheren, te optimaliseren en uw CO2 uitstoot te reduceren.

Onze oplossing voor energiebeheer maakt wel degelijk het verschil kWh

Onze geĂŻntegreerde oplossing voor veiligheid, SCADA en vermogensbeheer levert u de meeste efficiency

Implementation of Energy Management Solution Baseline Energy @ measured @ recorded

on luti t so hou Energy t i W savings

n lutio h so Wit

Onze geĂŻntegreerde benadering voor energiebeheer, in combinatie met vermogen- en processervices, kan bij uw huidige installatie een energiebesparing tot 30% opleveren. Bovendien bent u door het complete zicht op uw volledige waternetwerk in staat realtime het beheerproces te optimaliseren en energieverspilling te reduceren.

Time Measurements recorded during the reference period

Measurements recorded for comparison to the reference

Een upgrade is kinderspel dankzij flexibele software en betrouwbare services Als partner van Schneider Electric, wereldwijde specialist in energiemanagement, krijgt u voor de totale levensduur van uw installatie toegang tot onze knowhow.

Tegelijkertijd productiviteit en veiligheid verbeteren Onze experts en engineers komen graag bij u langs om een complete on-site audit en diagnose van uw installatie uit te voeren en samen met u een verbeterplan voor energiebesparing op te stellen. Door het integreren van veiligheid en beheerfuncties creĂŤert u een schaalbare, flexibele oplossing waarmee u direct uw energiekosten en CO2 uitstoot kunt reduceren. Bovendien biedt het uw personeel een veiligere en productievere werkomgeving.

EcoStruxure biedt een oplossing voor energiemanagement die het energieverbruik bij de waterindustrie verbetert.

Make the most of your energy

Kom meer te weten over onze wateroplossingen Download vandaag nog de brochure met onze oplossingen voor water! U maakt dan automatisch kans op een iPad™ te winnen! Ga naar www.SEreply.com en voer daar de toegangscode 79225T in Š2010 Schneider Electric Industries SAS. Alle rechten voorbehouden. Schneider Electric, Make the most of your energy en EcoStruxure zijn eigendom van Schneider Electric, of zijn gelieerde bedrijven in de Verenigde Staten en andere landen. • 998-2574_NL 35 rue Joseph Monier, CS 30323, 95506 Rueil Malmaison Cedex (Frankrijk)

B BVW& BIFB% LQGG

1000-21-0000-3338 Neerslag 5-2010

Kleur: fc

B BVW& BIFB% LQGG

1000-20-9000-5284 Neerslag 5-2010 1000-20-9000-5283 Neerslag 4-2010 1000-20-9000-5282 Neerslag 3-2010

Kleur: fc

PROCES ANALYSES ISE SENSOR ANISE

NIEUW

LÂŽ ! MET CARTRICA TECHNOLOGIE

Gecombineerde ISE sensor voor Nitraat & Ammonium: ANISE  On-line Ammonium en Nitraat meten met ÊÊn sensor  Kalibratie-vrij: alle sensoren in ÊÊn compacte cartridge  Stabiel: driftvrij differential referentie element  Betrouwbaar: continue en automatische compensatie voor chloride en kalium  Rendabel: minimum aan investering en onderhoud  Digitale SC controller, tot 8 sensoren op aan te sluiten

Voor meer informatie bel: Tel: +31 (0)344 63 11 30 www.hach-lange.nl

B BVW& BIFB6 LQGG

1000-20-9000-6855 Neerslag 2010-5

Kleur: fc

De Waterketen In dit themanummer 2010 staat de waterketen centraal. De keten van waterproductie door de drinkwaterbedrijven, via waterverbruik door huishoudens, bedrijven en instellingen, de inzameling en transport van afvalwater door gemeenten en waterschappen naar de rioolwaterzuiveringen van de waterschappen tot aan de lozing van gezuiverd afvalwater op het oppervlaktewater. De waterketen krijgt op dit moment erg veel aandacht omdat er diverse ontwikkelingen spelen zoals samenwerkingsvormen/-projecten tussen drinkwaterbedrijven, industriĂŤle bedrijven, gemeenten en waterschappen. Deze ontwikkelingen zijn gericht op verbetering van de efficiĂŤntie en kostenbesparingsmogelijkheden in het licht van de bezuinigingen. Andere ontwikkelingen zijn het realiseren van de doelen van de Kaderrichtlijn Water, het gebruik van energie die aanwezig is in de waterketen via o.a. de energiefabriek, klimaatveranderingen zoals temperatuurverhoging en wijzigingen in neerslagpatroon, hogere eisen die gesteld worden aan de waterkwaliteit, duurzaamheid, het verbeteren van het leefmilieu en de dienstverlening aan burgers. Voor een goede, goedkope en duurzame aanpak van waterketenvraagstukken, lijkt het nodig dat drinkwaterbedrijven, industriĂŤle bedrijven, gemeenten en waterschappen met elkaar samenwerken. Dat komt omdat de oorzaak en de oplossing van deze vraagstukken vaak op verschillende plaatsen in de keten liggen en dus onder de verantwoordelijkheid van verschillende organisaties vallen. Deze gehele waterketen en de diverse ontwikkelingen, van drinkwater tot oppervlaktewater proberen we in beeld te brengen via de artikelen van dit nummer. Natuurlijk zijn we hierin niet volledig geslaagd, maar het themanummer 2010 geeft een aardig beeld van de huidige stand van zaken. Ik wens u veel leesplezier toe. Marlies Verhoeven, waterschap De Dommel Lid van de Raad van Advies en Redactie van Neerslag

Neerslag 2010/V

B9 BYRRUZRRUG LQGG

1

Water en energie als onafscheidelijke tweeling in de watercyclus SAMENVATTING Ondanks dat de watercyclus slechts een klein deel van het totale energieverbruik uitmaakt, is het minimaliseren van het energieverbruik essentieel voor een duurzame watercyclus. De behandeling van afvalwater zal daarom niet alleen op de effluentkwaliteit gericht moeten zijn, maar ook hergebruik van de in het afvalwater aanwezige nutriĂŤnten en het terugwinnen van energie zijn van belang. Uit een energieanalyse van de Nederlandse watercyclus is geconcludeerd dat een energieneutrale watercyclus in Nederland binnen handbereik ligt, door gebruik te maken van aanwezige warmte en organische stof.

INLEIDING Bevolkingsgroei en toenemende economische ontwikkeling leiden tot een groeiend tekort aan beschikbaar zoet water. Door het optreden van klimaatverandering kan dit effect worden versneld of versterkt. Het is daarom van groot belang om het gebruik en afvoer van water in de watercyclus kritisch onder de loep te nemen. Drinkwatervoorziening en inzameling en zuivering van afvalwater zijn belangrijke aspecten in dichtbevolkte gebieden. De uitdagingen van deze watervraagstukken kunnen echter niet los gezien worden van een ander probleem: de toenemende vraag naar energie en de wereldwijde milieuproblematiek. Hoewel de watercyclus maar een heel kleine factor is in het totale energieverbruik, kunnen water en energie toch niet los van elkaar gezien worden bij de zoektocht naar duurzame oplossingen in de watercyclus. Drinkwater, riolering en afvalwater zijn – ondanks dat ze water gemeenschappelijk hebben – sterk gescheiden werelden. De weg naar echt duurzame oplossingen ligt echter opgesloten in de integratie van deze werelden. Afzonderlijke optimalisering van drinkwater, riolering en afvalwater betekent niet dat daarmee de gehele watercyclus ook optimaal functioneert. Om een duurzame watercyclus te realiseren is een integrale aanpak nodig, die rekening houdt met de energieefficiÍntie van alle processen, waarbij afvalwaterzuivering gericht is op het terugwinnen van nutriÍnten en energie. Paminger en Kenway (2008) gaan zelfs een stap verder door een stad te beschouwen als een stedelijk metabolisme, waar water, energie, voedsel en materialen in gaan, en waar afvalwater, regenwater, vast afval en onder andere broeikasgassen uitkomen. Het optimaliseren van interne cycli in de stad, inclusief de watercyclus, kan leiden tot een verder verbetering van de duurzaamheid.

2

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

DE NEDERLANDSE SITUATIE Waterstress in Nederland? Water in Nederland is in overvloed aanwezig. Liggend aan de delta van Maas en Rijn, en een hoeveelheid neerslag van rond de 800 mm per jaar betekent dat er gemiddeld in principe ruim voldoende water beschikbaar is. Echter door seizoensgebonden variatie kan de waterkwaliteit drastisch veranderen. In het bijzonder bij lage rivierafvoeren, kan de waterkwaliteit sterk achteruitgaan (Zwolsman and Van Bokhoven, 2007; Van Vliet and Zwolsman, 2008). De verwachting is dat de frequentie van droge periodes en lage rivierafvoer zal toenemen door klimaatverandering. In de wateren rondom de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden is zoetwater ook schaars. IndustriĂŤle gebruikers en de landbouw worden daardoor gedwongen het water over grote afstand aan te voeren, of om op zoek te gaan naar alternatieve bronnen zoals effluent van rioolwaterzuiveringen of het toepassen van ontzoutingstechnologie, beide met een relatief hoog energieverbruik (Mulder et al., 2009). Energie en de emissie van broeikasgassen in de watercyclus Door de bevolkingsgroei en een toename van het gebruik van stoffen als medicijnen en bestrijdingsmiddelen, is er meer aandacht voor aanwezigheid van deze stoffen in drink- en afvalwater. Daarnaast wordt door temperatuurstijging ten gevolge van klimaatverandering verwacht dat er een toename van de groei van micro-organismen en een algemene verslechtering van de kwaliteit van oppervlaktewater zal optreden. Dit betekent dat meer en nieuwe technologie zal moeten worden ingezet om deze stoffen weer te verwijderen. Daarnaast zal de situatie gecompliceerder worden door toename van de kennis over negatieve effecten van de aanwezigheid van verontreinigingen, verbeterde analysemogelijkheden verminderde acceptatie van gezondheidsrisico’s. Dit leidt tot strengere eisen voor de zuivering. Nieuwe technologie, zoals membranen en UV-oxidatie, zullen leiden tot een hoger energieverbruik voor drink– en afvalwaterzuivering, en weer een bijdrage leveren aan een toename van de milieubelasting. Technologie als UVoxidatie (Tuhkanen, 2004) of membraanfiltratie (Fritzmann et al., 2007) hebben een hoog energieverbruik: 0,5-2 kWh/m3 of 5-10 W/cap. In veel gevallen betekent de inzet van deze technologie een verdubbeling van het energieverbruik van de zuivering. Daarnaast zijn er vaak ongewenste neveneffecten, zoals de vorming van bijproducten. Ook het lozen van membraanconcentraat kan tot problemen leiden. Het is duidelijk dat deze technologie, hoewel ze een excellente waterkwaliteit leveren, op lange termijn duurzame oplossingen in de weg kunnen staan. Door toepassing van een integrale benadering kan emissie van verontreinigingen naar de watercyclus worden voorkomen. Voor veel componenten zoals hormonen en geneesmiddelen, is een aanpak aan de bron – in huis, bij zorginstellingen, bij kantoorgebouwen – dan noodzakelijk. Hiervoor is robuuste, simpele en effectieve technologie met lage kosten gewenst, bij voorkeur aangedreven met ‘overtollige’ energie in het gebouw. Desondanks zullen diffuse emissies en calamiteiten optreden. Hiervoor is een strategisch management van bronnen en end-of-pipe behandeling nodig. Moderne adsorptietechnieken, gebaseerd Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

3

op (reactieve) adsorbents en vloeistof-vloeistof extracties, kunnen een effectieve oplossing bieden. Nederland heeft een relatief stabiel bevolkingsaantal van ongeveer 17 miljoen en ruim 7 miljoen huishoudens (gemiddeld 2,3 personen per huishouden). De totale drinkwaterproductie in 2007 bedroeg 1.150 miljoen m3, waarvan 789 miljoen m3 is gebruikt voor huishoudelijke toepassingen. Daarmee komt het hoofdelijk verbruik uit op 134 l/cap.d (Geudens, 2007). De overige 30% is voornamelijk afgenomen door industriĂŤle gebruikers. In 2006 bedroeg het totale energieverbruik van de drinkwatervoorziening, inclusief winning, zuivering en distributie 0,47 kWh/m3, waarvan 0,16 kWh/m3 duurzaam was opgewekt (Geudens and Beek, 2007). Omgerekend per persoon betekent dat dus een afgenomen vermogen van 2,6 W. Tabel 1: De Global Warming Potential (in ton CO2-equivalenten) van de Nederlandse watercyclus (Frijns et al., 2008). Energie gerelateerde emissies Directe emissies (CH4,N2O) Indirecte emissies Totaal

Drinkwater 335.533

Riolering 120.300

Afvalwater 475.110

47.915

3.320

559.110

53.427

0

80.088

436.875 26%

123.620 7%

1.114.308 67%

Totaal 930.943 56% 610.345 36% 133.515 8% 1.674.803

Tabel 1 geeft een overzicht van de klimaatvoetafdruk van de Nederlandse watercyclus. Uit deze tabel valt af te leiden dat directe emissies (voornamelijk methaan en lachgas) een belangrijke bijdrage leveren aan de voetafdruk (33%). Energiegerelateerde emissies hebben een nog groter aandeel met 56%. De totale emissie van broeikasgassen in Nederland is weergegeven in figuur 1. De gegevens in deze figuur tonen aan dat Nederland niet ver verwijderd is van het Kyotodoel, dat voor 2010 gesteld is. De Nederlandse watersector is met zijn 1,7 miljoen ton CO2-equivalenten maar een heel kleine speler, maar een substantiĂŤle verlaging zou ertoe kunnen leiden dat het Kyotodoel bereikt wordt. Het huishoudelijk drinkwaterverbruik van 789 miljoen m3/j zal ongeveer een even grote stroom huishoudelijk afvalwater opleveren. Naast het huishoudelijk afvalwater, komt ook industrieel afvalwater en regenwater in het riool terecht. Daarnaast dringt vaak een substantiĂŤle hoeveelheid grondwater in het riool binnen. Het volume aan rioolwater dat daarmee behandeld moet worden komt op 2.069 miljoen m3/j (24,5 miljoen IE). Het totale energieverbruik van alle rioolwaterzuiveringen in Nederland is samengevat in tabel 2. In 2007 bedroeg dat 5490 TJ. Ongeveer 33% hiervan wordt op de zuiveringen zelf opgewekt uit het geproduceerde biogas. Het energieverbruik van rioolwaterzuiveringen bedraagt daarmee in totaal 7 W/IE of 4,6 W/IE extern aangevoerde energie.

4

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

Figuur 1: Emissie van broeikasgassen in Nederland (PBL, 2009). Tabel 2: Energiegebruik rwzi’s in 2007 (CBS, 2009) Energie Elektrisch Aardgas: 29,574 m3, ΔHc = -32 MJ/Nm3 Biogas: 73,527 m3, ΔHc = -25 MJ/Nm3 Totaal 356 WWTP; 24.462.000 IE

Gebruik (TJ/y) 2606 946 1838 5390 7 W/IE

Een groot deel van het drinkwater in huis wordt verwarmd tot comfortabele temperaturen of zelfs hoger, voor reinigingsdoeleinden. In Nederland wordt ongeveer 54% van het huishoudelijk verbruik verwarmd (Geudens, 2007). Het resultaat hiervan is dat de 24-uurs gemiddelde temperatuur van het afvalwater dat een huis verlaat 27°C bedraagt terwijl het met gemiddeld 10°C wordt aangeleverd. De actuele temperatuur van het afvalwater per huis kent natuurlijk sterke variaties en kortstondige pieken, gerelateerd aan het gebruik. Figuur 2 toont de gesimuleerde warmte-inhoud van het afvalwater, afkomstig van huishoudelijk gebruik. In de simulatie zijn 300 stochastisch bepaalde drinkwaterafnamepatronen gebruikt. Op basis van het gebruik – bad, vaatwasser, wasmachine – is de temperatuur bepaald waarmee het water het huis verlaat. Op deze wijze kan het warmteverlies via het rioolwater worden berekend: deze bedraagt 110 W/cap of 7,7 TJ/jaar per huis. Voor een gemiddelde woning is dit ongeveer 40% van het totale warmteverlies. De overige warmte gaat verloren via muren, ramen, dak (10 MJ/m2.j) en de schoorsteen.

Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

5

Figuur 2: Warmteinhoud van 300 stochastisch bepaalde drinkwaterafnamepatronen in gemiddelde huishoudens. Referentietemperatuur = 10°C, Nul-waarden zijn niet weergegeven in de grafiek (Blokker, 2009). Dit betekent dus dat het energieverlies via het riool ongeveer 10 keer hoger is dan de energie nodig om drinkwater te produceren en distribueren en het afvalwater weer te zuiveren. Het besparen van 6% op het warmwaterverbruik of het terugwinnen van 10% van de warmte uit het rioolwater zal evenveel energie opleveren dan de drinkwater- en afvalwaterzuivering samen kost. Besparing van warm water en/of gebruik maken van zonneboilers is dus veel effectiever voor het creĂŤren van een duurzame watercyclus dan het optimaliseren van de zuivering. Afvalwater als energiedrager Omdat water een relatief hoge warmte-inhoud heeft, kan het gebruikt worden voor energietransport en -opslag. Het integreren van water- en energiebalansen op gebouwniveau kan tot aanzienlijke energiebesparingen leiden, broeikasgasemissies reduceren en een goede bijdrage leveren aan het beheersen van het binnenklimaat. Technologie waarmee warmte kan worden teruggewonnen uit afvalwater (bijvoorbeeld douchewarmtewisselaars) of uit het gebouw, in combinatie met ondergrondse warmte-koude opslag (WKO) systemen worden steeds meer toegepast. Met name voor nieuwe gebouwen of woonwijken kan het effectief zijn om deze systemen te implementeren. Nuttig gebruik van afvalwater Naast warmte bevat huishoudelijk afvalwater een grote vracht aan organische stof, in het algemeen uitgedrukt als CZV (chemisch zuurstof verbruik). Daarnaast bevat afvalwater natuurlijk veel nutriĂŤnten zoals stikstof en fosfor. De totale vracht aan organische stof bedroeg in Nederland in 2007 ongeveer 942.000 ton CZV. Als we aannemen dat de organische stof is opgebouwd uit glucose (C6H12O6), dan komt de organische vracht overeen met 4,9¡109 mol glucose per jaar. Uitgaande van een verbrandingsenthalpie van 2808 kJ/mol voor glucose, levert de totale vracht CZV in potentie 13.800 TJ per jaar aan energie of 18 W/IE op. Theoretisch kan deze energie worden teruggewonnen. Aangezien de levering van drinkwater en zuivering van afvalwater samen zo’n 10 W/IE kost, is het mogelijk om op basis van de aanwezige organische stof een energieneutrale waterketen te realiseren. 6

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

De beste optie voor energieproductie uit afvalwater zijn biogasproductie of het verbranden van (gedroogd) slib. Volgens Wiegant et al. (2005) is de beste optie (hoogste energie-efficiĂŤnte) voor energiewinning uit afvalwater het toepassen van een voorbezinker zonder vergisting, chemische fosfaatverwijdering met aluminium, indirect thermisch drogen en het slib verbranden in een cementoven. In Nederland wordt bijna alle slib verwerkt door verbranding (inclusief cementovens en energiecentrales). Figuur 3 laat de ontwikkeling van de slibeindverwerking in Nederland zien. Tabel 3: Opties voor energieterugwinning uit afvalwater Technologie Microbiele brandstofcellen

Donkere vergisting tot waterstof Directe vergisting van rioolwater Slibvergisting

Drogen en verbranden van slib inclusief fosforterugwinning

Opmerking Limitering van stofoverdracht bij de elektroden geeft lage stroomdichtheid (4 W/m2 elektrodeoppervlak) (Du et al., 2007); Hoge kosten Maximaal slechts 30% van de aanwezige organische stof wordt benut Concentratie organische stof is te laag, waardoor de gevormde methaan in oplossing blijft Verzamelen van slib kost energie, maar de gevormde methaan kan worden toegepast (bewezen technologie op rwzi’s). Kost energie om slib te verzamelen en te drogen. Aluminium nodig voor chemische fosfaatbinding

Figuur 3: Eindbestemming van rwzi slib in Nederland (CBS, 2010). Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

7

Ook nutriĂŤnten vertegenwoordigen een energie-inhoud in het afvalwater. EfficiĂŤnt terugwinnen van nutriĂŤnten kan namelijk besparen op de energie voor de productie van kunstmest. Voor de productie van kunstmest kunnen de volgende kentallen worden gehanteerd: 45 MJ/kg N voor stikstofhoudende meststof en 29 MJ/kg P voor fosfaatmeststof. Hergebruik van nutriĂŤnten uit afvalwater vertegenwoordigt daarom een energie-inhoud van 3140 TJ/j of 6,1 W/cap voor stikstof en 370 TJ/j of 0,7 W/cap voor fosfor.

CONCLUSIE De klimaat- en energievoetafdruk van de watercyclus zijn niet erg groot. Door besparingen in de watercyclus in Nederland ligt het Kyotodoel voor Nederland in 2010 binnen handbereik. De watersector heeft dit inmiddels ook erkend, hetgeen geleid heeft tot het ondertekenen van het Klimaataccoord door de Unie van Waterschappen en de Nederlandse overheid, waarin is vastgelegd dat de Waterschappen het aandeel zelfopgewekte energie gaan vergroten tot 40% in 2020. Er zijn verschillende methoden om een energieneutrale watercyclus te realiseren: terugwinnen van warmte uit rioolwater en gebruik maken van de vracht aan organische stof in het afvalwater liggen zijn daarbij de belangrijkste uitgangspunten. Onder de huidige omstandigheden is een energieneutrale levering van drinkwater en zuivering van afvalwater mogelijk. De kunst is om ook in de toekomst, wanneer nog strengere waterkwaliteitseisen nopen tot extra zuiveringsstappen, dat te blijven doen. Voorkomen van verontreiniging, verwijdering aan de bron en ontwikkeling en toepassing van nieuwe energiezuinige zuiveringstechnieken met een hoge specifieke selectiviteit voor aanwezige verontreinigingen zijn daarbij van groot belang. Jan Hofman, Roberta Hofman-Caris, Maarten Nederlof en Jos Frijns, KWR Watercycle Research Institute Mark van Loosdrecht, KWR en Technische Universiteit Delft

8

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

Een dagje op pad met Theo Stienstra, de waterman op Schiermonnikoog Het zal wel niet toevallig zijn dat juist in onze grootste stad, Amsterdam, èn op ons kleinste eiland Schiermonnikoog, alle waterfuncties in ÊÊn hand zijn gekomen. Op Schier is dat de hand van Theo Stiensta. Sinds begin dit jaar is hij de all-round waterman van het eiland, en dat betekent nogal wat. Na een lange reis, met auto, boot, bus en fiets, zocht ik hem op in zijn kantoortje annex magazijn. De Vitens-vlag dekt niet meer de lading van de werkzaamheden die daarbinnen worden gedaan. Het Wetterskip Fryslân heeft Theo voor de helft in detachering genomen en hij is nu de waterspin in het web over het hele eiland.

HET DRINKWATER Theo Doede Stienstra gaat over het oppompen van grondwater, de menging daarvan vanuit twee brongebieden, de opwerking tot drinkwater met moderne middelen als membraanfiltratie, UV en snelfilter, de opslag in de reinwaterkelder en de distributie tot en met de huisaansluitingen. Dat deed hij al jaren.

HET AFVALWATER EN DE WATERKERINGEN Voor het waterschap ‘doet’ Theo nu de zuivering, een carrousel met puntbeluchters, chemische defosfatering en effluent lozing op de Waddenzee. Typisch voor de installatie is de verviervoudiging van de belasting in het zomerseizoen door de vele eilandbezoekers. En dan zijn er natuurlijk de dijken en de duinen, als eerste waterkeringen van levensbelang voor het eiland. De toeristen zijn ook van levensbelang voor het eiland, en ‘bij dit mooie weer prachtig om te zien’ vult Theo aan. Theo en het drinkwater. Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

9

En dan is er de burgemeester die geĂŻnformeerd wil worden over van alles en nog wat. Hij stond er op dat hij een vast aanspreekpunt op zijn eiland zou behouden toen in 2009 Rijkswaterstaat zich terugtrok van Schier en de waterkeringstaken werden overgedragen.

DRUK

Theo en het afvalwater. Theo is er hartstikke druk mee en ik vroeg hem hoe hij dat allemaal kon combineren; hij heeft ook zijn jonge gezin met werkende vrouw en de tweelingdochters van twee, zijn voetbalhobby en zijn oude Honda-motorfiets. „Ja�, zegt Theo, „ik heb veel te doen, maar ik ben een eilander, ik weet hier alles, en ik ken iedereen. Dat scheelt een hoop. Topdrukte had ik toen de nieuwe drinkwaterbehandeling werd geïnstalleerd, toen maakte ik wel heel lange dagen.� Voor ondersteuning bij storingen, calamiteiten en wachtdiensten doet Theo een beroep op het plaatselijk installatiebureau (zijn oude werkgever) en op mensen van aannemers- en loonbedrijven. Allemaal dichtbij. Schiermonnikoog is een echt eiland. Het lijkt wel selfsupporting, maar dat is natuurlijk niet zo. Specialisten worden ingehuurd, het ambtelijk apparaat en de noodzakelijke overhead zit op de vaste wal, vooral in Leeuwarden. Ook voor de afvoer van het zuiveringsslib is het eiland aangewezen op installaties elders in de provincie, het gaat per schip.

GEVAAR De combinatiefunctie van werken aan drinkwater- en afvalwaterinstallaties in ÊÊn persoon bergt een groot gevaar in zich, n.l. bacteriÍle besmetting van het drinkwater. Ik vroeg Theo hoe hij daar mee omgaat. „Ik ben in Utrecht opgeleid en ik ben in een paar jaar tijd een volledig gekwalificeerde drinkwater vakman geworden. Daarna heb ik bij Wateropleidingen ook de TAZ-cursus gedaan voor het afvalwatervak, en ik mag wel zeggen dat ik me door mijn opleidingen heel erg bewust geworden ben van de noodzaak schoon en systematisch te werken. De hygiÍne staat bij mij hoog in het vaandel; zo kom ik b.v. met mijn werkkleding van de rioolwaterzuivering nooit bij de drinkwaterbehandeling en zal ik het gereedschap voor de drinkwaterinstallaties nooit meenemen naar de rwzi�. Ook dat lijkt bij Theo in goede handen. Ik neem om half zeven de boot terug naar Lauwersoog en val met de indrukken van goed waterwerk op een mooi eiland als een blok in slaap. Thuis heb ik er voor Neerslag dit verhaaltje van gemaakt. Herman Letteboer, redactie Neerslag 10

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

Samenwerking in de afvalwaterketen: samen meten

Samen meten – van riolering naar afvalwaterketen

Henk Drost.

Waterschap Groot Salland is al vanaf 2000 actief met het meten in de riolering. Veelal samen met de gemeenten. In eerste instantie waren de metingen vooral gericht op het werkelijke functioneren van de gemeentelijke riooloverstorten (hoe vaak, wanneer). Later werden door het waterschap ook waterkwaliteitsmetingen verricht in het oppervlaktewater om de invloed van het overstortwater op de waterkwaliteit te kunnen inschatten. De resultaten werden vooral gebruikt om goede keuzes te maken bij het invullen van de basisinspanning. Daarbij werd bepaald welke overstorten een knelpunt vormden voor de waterkwaliteit. Samen met de gemeenten werden de maatregelen van de basinspanning zoveel mogelijk bij deze knelpunten gepland en uitgevoerd. Terugkijkend kan met tevredenheid geconstateerd worden dat het meten heeft bijgedragen aan het gemeentelijke draagvlak voor het uitvoeren van de basisinspanning. Vanaf het begin werd al snel duidelijk dat meten in de riolering niet eenvoudig was. Allerlei problemen moesten worden overwonnen. Storingen in de standalone loggers kwamen regelmatig voor en door de uitleesfrequentie van 1 x per 2 maanden werden deze storingen vaak laat opgemerkt. Er werd gestreefd naar het verkrijgen van zoveel mogelijk betrouwbare en actuele metingen maar in de praktijk viel dat niet mee. De laatste jaren gaan we bewust voor een verdere professionalisering van het meten, onder andere door het inzetten van meer menskracht bij het waterschap. Samen met de gemeenten wordt gewerkt aan een planmatige aanpak: het opstellen van een meetplan waarin alle meetvragen worden geformuleerd. Er wordt zoveel mogelijk gemeten op afstand waarbij direct gereageerd wordt op storin

RQOLQH PHWLQJHQ

UXZH PHHWGDWD

FRQWUROH DQDO\VH

JHYDOLGHHUGH PHHWGDWD

JUDILHNHQ WDEHOOHQ

Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

11

gen en onvolkomenheden. De gegevens komen binnen op de hoofdpost van het waterschap waarna ze (in de nabije toekomst) worden gekalibreerd en vervolgens richting gemeenten worden gerapporteerd. Het is de bedoeling dat de gemeenten op ieder moment inzage hebben in de (hun!) meetgegevens. Een en ander staat nog in de kinderschoenen maar heeft wel de volle aandacht. Want‌.. meten levert veel informatie op over het functioneren van de gehele afvalwaterketen. In de meetplannen gaat het dan ook niet alleen maar over de riolering maar ook de hoofdrioolgemalen en zuiveringen worden in het meten betrokken. Er komt steeds meer aandacht voor de invloed van de aanvoer vanuit de riolering op de werking van de zuivering. En die informatie is nodig om de goede dingen te doen (effectiviteit) en de dingen op een goede manier te doen (efficiency). Zeker wanneer we als gemeenten en waterschappen gezamenlijk op zoek zijn naar besparingen van de kosten van de afvalwaterketen is het van groot belang dat we begrijpen hoe en waarom de afvalwaterketen op een bepaalde manier functioneert.

Het droomplaatje is om samen met de gemeenten het functioneren van de gehele afvalwaterketen goed in de vingers te krijgen. De actuele gegevens zouden dan op ĂŠĂŠn centrale hoofdpost moeten binnenkomen waar direct sturing kan worden gegeven aan de waterketen om deze optimaler te laten functioneren. Gegevens van de buienradar zouden daarin een rol kunnen spelen. Wie dat gaat doen en hoe dat gaat gebeuren wordt gezamenlijk met de gemeenten uitgewerkt.

SAMEN METEN = SAMEN CONCLUSIES DURVEN TREKKEN Met de gemeente Kampen heeft vanaf juni 2007 een specifiek meetproject plaatsgevonden naar de situatie op het bedrijventerrein Haatland/Greenthe. Het probleem was dat er op het bedrijventerrein Haatland/Greenthe regelmatig wateroverlast plaatsvond. Tenminste‌ dat gaf de rioleringsberekening aan. In de rioleringsplannen van 2005 en 2008 werd geconstateerd dat de theoretische ‘water op straat’ situatie niet acceptabel was. Geadviseerd werd om te onderzoeken of in de praktijk ook daadwerkelijk wateroverlast plaatsvond. Vooruitlopend daarop werd in het GRP van 2005 – 2010 een maatregelenpakket van â‚Ź 1,5 miljoen opgenomen om de hydraulische afvoer te verbeteren en de ‘water op straat ‘ situatie te verminderen. Gelukkig werd er ook een bedrag voor onderzoek opgenomen. 12

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

Bij de gemeente leefden twijfels over de werkelijke situatie. Er waren geen concrete klachten bekend over water op straat. Besloten werd daarom om op een aantal plaatsen in het rioolstelsel de waterstanden te gaan monitoren. Het meetproject is gestart in juni 2007 en is tot stand gekomen vanuit de samenwerking tussen de gemeente Kampen en het waterschap. Besloten is om het volgende te gaan meten: – De waterstanden bij de 2 riooloverstorten: geven inzicht in de werking van de riooloverstorten; – De waterstanden in 2 rioolputten op flinke afstand van de overstorten, waar water op straat wordt verwacht; – De regenval op de rwzi Kampen. Op 1 december 2009 is een eindrapportage gemaakt. De hoogste waterstanden op de vier locaties zijn met elkaar vergeleken. Tevens is een relatie gelegd met de gevallen neerslag. Gemeente en waterschap hebben samen de conclusie getrokken dat er voor het beperken van water op straat geen verdere rioleringsmaatregelen nodig zijn. Van de drie opgetreden situaties met water op straat zijn er twee te verklaren m.b.v. regencijfers. De buien waren zwaarder dan 1 x per 2 jaar. In de praktijk is geen wateroverlast geconstateerd. Wel wordt er een groot riool aangelegd tussen de twee riooloverstorten waarna de ene overstort kan worden dichtgezet en al het water gaat overstorten via het bergbezinkbassin bij de andere overstort. De overige in het GRP opgenomen maatregelen worden niet uitgevoerd. Van belang daarbij is ook de ontstane mogelijkheid voor het afkoppelen van verharde oppervlakken in het kader van de revitalisering van het bedrijventerrein in de komende jaren. Het verder afkoppelen zal positief bijdragen aan het hydraulisch functioneren. Om ook de nieuwe situatie te blijven volgen is ervoor gekozen om zeker nog 1 jaar te blijven meten. Er zijn nog geen laarzen nodig op bedrijventerrein Haatland/ Hoewel het meten niet altijd vlekkeloos is verGreenthe lopen en niet 100% betrouwbare gegevens heeft opgeleverd hebben de gemeente Kampen en het waterschap toch een goed gevoel overgehouden van dit meetproject. Samen meten is een belangrijk onderdeel van de samenwerking en levert concreet inzicht op in het functioneren van de afvalwaterketen. Bovendien hebben de gemeente Kampen en het waterschap het aangedurfd om op basis van de metingen de conclusie te trekken om de geplande maatregelen niet uit te voeren. Een flinke besparing op de kosten. Er is dan ook de intentie om in de komende jaren het meten verder te gaan professionaliseren. Inmiddels is gezamenlijk begonnen met het opstellen van een meetplan Kampen waarbij zowel in de riolering als aan de aanvoer op de zuivering wordt gemeten. Het plan is bijna gereed. En in de toekomst gloort het droomplaatje: de gehele afvalwaterketen van Kampen vanaf een centrale locatie aansturen. Henk Drost, waterschap Groot Salland Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

13

LANDY-WEB OPEN INTERNET TELEMETRIE de nieuwe standaard voor rioolbeheer op afstand geen host meer nodig geen abonnementskosten inloggen vanaf iedere plek

modulair koppelbaar groot bedieningsgemak

Landustrie Sneek BV Postbus 199 8600 AD Sneek Nederland

Watertechnologie

Tel. 0515 - 48 68 88 Fax 0515 - 41 23 98 e-mail info@landustrie.nl website www.landustrie.nl Bezoekadres Pieter Zeemanstraat 6, Sneek

B BVW& BIFB* LQGG

1000-20-9000-8806 Neerslag 2010-5 Kleur: FullColor 1000-20-9000-7051 Neerslag 2010-3 1000-20-8000-8806 Neerslag 2010-1 1000-20-8000-7548 Neerslag 09-03

Beleid Overnamepunten als uitwerking van het samenwerken in de afvalwaterketen De samenwerking tussen waterschappen en gemeenten is een actueel onderwerp, maar waar het gaat over de afvalwaterketen is een vorm van samenwerking al jaren aanwezig. Dit kan ook niet anders omdat de beide partijen, op grond van wetgeving, daarvoor gezamenlijk verantwoordelijk zijn. De gemeenten hebben de plicht het afvalwater in te zamelen en aan te bieden aan het waterschap, dat belast is met de zuiveringstaak. In het beheersgebied van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier dragen de veertig gemeenten het ingezamelde afvalwater op afgesproken plaatsen over om vervolgens via de transportleidingen in een van de negentien regionale rioolwaterzuiveringen te worden gezuiverd.

GEDATEERDE AFSPRAKEN OVER TAAK- EN KOSTENVERDELING De wettelijke afspraken die bijna veertig jaar geleden zijn gemaakt over de plaatsen waar de gemeente het afvalwater kan aanbieden en door het hoogheemraadschap wordt ontvangen, zijn vastgelegd in zgn. taakovereenkomsten. Deze overdrachtspunten zijn enerzijds fictief bepaald, de zogenaamde bestuurlijke overnamepunten die overeenkomen met de plaats waar de gemeenten zelf de rioolwaterzuiveringen zouden hebben geplaatst. In de praktijk gaat het om een van de hoofdgemalen van het hoogheemraadschap waar het gemeentelijke afvalwater binnenkomt, de technische overnamepunten. De verschillen tussen de fictieve en de werkelijke plaatsen, leiden tot ingewikkelde berekeningen van jaarlijkse gemeentelijke bijdragen in de exploitatiekosten van deze gemalen en voor het tot boezemniveau oppompen.

Onderhoud aan persleiding en gemaal.

Uiteindelijk komen alle kosten voor de inzameling, transport en zuivering van afvalwater via de riool- en verontreinigingsheffing voor de volle 100% voor rekening Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

15

van de burgers en bedrijven. Dus maakt het weinig uit wie de kosten maakt en doorberekent, de burger betaalt of via de rioolheffing aan de gemeente of via de verontreinigingsheffing aan het hoogheemraadschap. Dit was in 2005 een van de redenen voor het hoogheemraadschap om eens kritisch naar de oude taakovereenkomsten te kijken.

DE AANPASSINGEN VAN DE AFSPRAKEN EN DE FINANCIĂ‹LE GEVOLGEN Nu zijn in de afgelopen 40 jaar door de ontwikkelingen in het stedelijke gebied, met de bijbehorende groei van de hoeveelheid afvalwater, ook de nodige aanpassingen en uitbreidingen gerealiseerd in de inzamel- en transportsystemen en de rioolwaterzuiveringen. En over het beheer en de exploitatie van deze aanpassingen en uitbreidingen zijn vervolgens weer afzonderlijke afspraken gemaakt met de gemeenten, ook ten aanzien van de jaarlijkse verrekeningen. Met deze aanvullingen en wijzigingen van de afspraken is de duidelijkheid en herkenbaar niet bevorderd en een actualisatie van alle afspraken tussen de gemeenten en het hoogheemraadschap was dringend gewenst. Begin 2005 heeft het bestuur van het hoogheemraadschap besloten, met de nadruk op de efficiency van het beheer van de afvalwaterketen en transparantie, besloten met elke gemeente een nieuwe ‘Overeenkomst Overnamepunten’ af te sluiten, waarin alle tussentijdse afspraken worden opgenomen en de complexe verrekening van exploitatiekosten wordt beĂŤindigd. Maar ook kritisch te kijken naar de wederzijdse taken en te onderzoeken op welke wijze het beheer van het transport efficiĂŤnter zou kunnen kon daarmee worden geregeld. Daarbij is voorgesteld het eigendom en beheer van het zogeheten ‘gesloten stelsel’, de persleidingen dus, zoveel mogelijk onder te brengen bij het hoogheemraadschap. De inzameling en het eerste transport van het gemeentelijke stelsel met de vrijvervalrioolleidingen en drukrioolsystemen blijven bij de gemeente. Op deze wijze wordt een functionele en herkenbare ‘knip’ aangebracht in het 16

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

systeem. Deze aanpak levert uiteraard vaak ook een verschuiving op in de wederzijde kosten. Weliswaar worden bij de overnamen van gemalen en persleidingen door het hoogheemraadschap eisen gesteld betreffende de onderhoudstoestand en de technische en maatvoeringgegevens, maar dit zijn eenmalige kosten voor de gemeenten. Terwijl bij de overdacht, de structurele beheer- en onderhoudskosten tot in lengte van jaren voor rekening komen van het hoogheemraadschap. Naar verwachting zal medio 2013, wanneer het project is afgerond, door het vervallen van de jaarlijkse verrekeningen met de gemeenten en de van de gemeenDe standaardeisen die door het ten in beheer en exploitatie overgenomen hoogheemraadschap gesteld 85 gemalen, de structurele jaarlast voor worden aan de over te nemen het hoogheemraadschap zijn gestegen met rioolgemalen en persleidingen. circa 1,8 miljoen euro per jaar en de perDe rioolgemalen moeten voldoen sonele formatie voor beheer en onderhoud aan: met 2,5 fte. – de capaciteitseisen zoals vastgelegd in bestaande overeenHet hoogheemraadschap heeft dit overnamepuntenbeleid eind 2004 aangepast komsten en vergunningen en in 2005 vervolgens uitgedragen naar – de actuele Arbo wetgeving de gemeenten. De uitvoering is vanaf 2006 – de milieuwetgeving projectmatig ter hand genomen. Samen – de specifieke technische (beheer) met de individuele gemeente wordt bekeeisen van HHNK ken of de plaatsen waar het afvalwater in – de onderhoudsnorm van HHNK de praktijk wordt overgedragen aan het En beschikbaar moet zijn: hoogheemraadschap wel de optimale is. – de complete technische informaBij twintig gemeenten bleek dit zo te zijn tie van het gemaal en kon worden volstaan met het opstellen Van de persleidingen moet en ondertekenen van een nieuwe ‘Overbekend zijn: eenkomst Overnamepunten’, waarna de – de toegepaste materialen jaarlijkse verrekening is gestopt. – de exacte ligging van de leiding Bij de overige twintig gemeenten is veren de appendages der overleg gevoerd over de over te nemen – digitale revisie van de ingemeten gemalen met bijbehorende persleidingen leiding. en dit resulteert naar verwachting in de eigendomsoverdracht van uiteindelijk ca. 85 rioolgemalen.

DE UITVOERING VAN HET AANGEPASTE BELEID Bij de uitvoering van dit beleid wordt bij de start in nauw overleg met de gemeente bezien welke afspraken gemaakt kunnen worden. Is er wel sprake van wenselijke overnamen of zijn er ook afspraken uit het verleden die herzien moeten worden? En zijn er soms gemeentelijke uitbreidingsplannen die na realisatie tot overdracht van nieuwe gemalen kunnen leiden en welke specifieke afspraken moeten daarover worden gemaakt? De bestaande en de gewenste toekomstige situatie worden dus in het geheel Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

17

en in samenhang beschouwd om te komen tot sluitende maar ook duurzame afspraken over de taakverdeling van het transport van het afvalwater. Het spreekt voor zich dat dit overleg en onderzoek tijd kost, maar als de afspraken zijn gemaakt moeten de technische aanpassingen in opdracht van de gemeente ook worden uitgevoerd. Deze werkzaamheden worden op enige afstand begeleid door het hoogheemraadschap om een vlotte beheersoverdracht mogelijk te maken. Al met al een behoorlijke klus waar diverse medewerkers van zowel de gemeenten als het hoogheemraadschap geruime tijd mee bezig zijn. Maar deze inzet van middelen is, naar de mening van de betrokkenen, alleszins verantwoord. Het project wordt per gemeente afgesloten als de nieuwe overeenkomst is ondertekend en in geval van overnamen, het beheer en het eigendom van de gemalen en persleidingen zijn overgedragen.

Inspectie van een bestaand rioolgemaal.

De doorlooptijd van het werk verschilt sterk per gemeente en kan variĂŤren van een half jaar bij geen overnamen tot wel enkele jaren in het geval van veel overnamen en nieuwbouwafspraken.

DE STAND VAN ZAKEN EN DE PLANNING Medio 2010 loopt dit project ruim vier jaar. Er zijn zestien nieuwe ‘Overeenkomsten Overnamepunten’ afgesloten en 55 van de te verwachten 85 gemeentelijke rioolgemalen met persleidingen in beheer overgedragen, waarvan de eigendomsoverdrachten nu in fasen worden voorbereid. De planning is dat medio 2013 met alle gemeenten een nieuwe overeenkomst is afgesloten en de beoogde gemalen met persleidingen zijn overgenomen.

DE ERVARINGEN De ervaringen in het project zijn overwegend positief. De gemeenten werken graag mee aan het maken van de nieuwe afspraken in de vorm van een nieuwe overeenkomst. Bij overdrachten van rioolgemalen en persleidingen zijn er, zoals ook verwacht, wel geschillen die opgelost moeten worden. Deze hebben te maken met de eisen die het hoogheemraadschap stelt ten aanzien van de technische staat van de gemalen en persleidingen. De voorgeschreven aanpassingen vragen een eenmalige investering van de gemeenten, waar soms geen budget voor is en in een enkel geval gaat de overdracht van een of meer gemalen niet door. In totaal is dit echter een klein percentage van het geheel. 18

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

De uitwerking van het beleid, de ervaringen van een gemeente • De inleidende gesprekken verliepen vlot. De doelstelling en het voordeel voor gemeente waren helder, in principe vonden de partijen elkaar snel. Politiek was het goed verkoopbaar en daarmee de intentieverklaring snel rond. • De onderlinge taak afbakening in het proces was helder. Het hoogheemraadschap inspecteerde samen met de gemeente de geselecteerde gemalen en zorgde voor een omschrijving van de uit te voeren werken met een realistische raming van deze kosten. • De gemeente bereidde het werk voor, besteedde het werk aan, verleende de opdrachten en begeleidde het werk. Het hoogheemraadschap was op afstand aanspreekbaar voor vragen. • Na oplevering van het werk aan de gemeente werden de gemalen in beheer overgedragen aan het hoogheemraadschap, de energielevering op naam gesteld en afspraken gemaakt over de eigendomsoverdracht. • Het hoogheemraadschap zorgde voor een nieuwe ‘Overeenkomst Overnamepunten’ waarin de nieuwe situatie is vastgelegd en afspraken zijn gemaakt over de toekomstige veranderingen in het transportsysteem. • De, niet geringe, eenmalige kosten voor de aanpassing van de gemalen en het inmeten van de persleidingen komen voor rekening van de gemeente met uitzondering van de telemetrie voorziening, deze zijn door het hoogheemraadschap betaald. Voor de gemeente vervalt dan de jaarlijkse bijdrage aan transportkosten en de toekomstige beheer en onderhoudskosten van de overgedragen gemalen. Per saldo is het terugverdien effect iets langer, dan aanvankelijk ingeschat. • De onderlinge communicatie en samenwerking van de diverse partijen verliep over het algemeen goed. In de opstart is wel tijd verloren bij de inventarisatie omdat het hoogheemraadschap aanvankelijk te weinig capaciteit beschikbaar stelde. • Met een minimum aan overleg en overwegend e-mailverkeer, waren de processen goed aan te sturen. Ook de uitvoerende partij heeft eraan bijgedragen dat de zaken technisch goed verliepen. Concluderend: De samenwerking met het hoogheemraadschap is goed bevallen, hun aanpak is gedegen. Er zijn cultuurverschillen in de beide organisaties door het verschil in schaalgrootte van de partijen. De gemeente had graag ook enkele kleinere gemalen willen overdragen, maar dit paste niet in het beleid van het hoogheemraadschap. De totale doorlooptijd van het project is ca. 2 jaar. Voor alle gemeenten geldt onverkort dat zij de uitvoering van dit beleid zien als een constructieve vorm van samenwerking in de afvalwaterketen, die als opstap kan dienen voor verdere afspraken in de afvalwaterketen. Zo zijn er initiatieven ontstaan voor volgende gezamenlijke projecten in meerdere gemeenten op het terrein van monitoring en real-time control, waarbij het hoogheemraadschap voor ondersteuning en begeleiding zorgt. Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

19

En daarmee wordt verder invulling gegeven aan de maatschappelijke taak om de kosten van het verzamelen, transporteren en verwerken van het afvalwater waar mogelijk te drukken.

Aantal gemalen overgenomen voor 1jan. 2009

jun.09

1-1-2006

14

Langedijk Heerhugowaard Heerhugowaard

5 22

Harenkarspel Bergen Niedorp Zaanstad Oostzaan Landsmeer Amsterdam Wormerland Beverwijk Uitgeest Heemskerk Castricum Velsen Waterland Edam-Volendam Heiloo Purmerend Beemster Zeevang

0 0 1 3 0 2 0 0 2 1 1 0 0 13 4 0 0 0 0

20

B9 BDUW LQGG

4 gereed gereed

jun.09 jun.09

1-1-2008 1-1-2008

5 22 8

gereed jul.10 gereed dec.12 dec.10 dec.10

nvt nvt jun.09 jun.12 nvt jun.11

1-1-2008 1-1-2009 1-1-2007 1-1-2012 1-1-2011 1-1-2010

gereed dec.10 gereed dec .10 gereed dec.11 dec.10 dec.10 jul.10 dec.10 gereed gereed

nvt jun.12 jun.09 jun.12 nvt nvt jun.11 jun.11 nvt nvt nvt nvt

1-1-2009 1-1-2010 1-1-2008 1-1-2011 1-1-2010 1-1-2012 1-1-2009 1-1-2010 1-1-2011 1-1-2012 1-1-2008 1-1-2008

0

Opmerkingen

Einde jaarlijkse verrekening.

gereed

Aantal over te nemen gemalen in 2011

Juridische overdrachten

14

Aantal over te nemen gemalen in 2010

Ondertekening Overeenkomst

Alkmaar Alkmaar

Aantal gemalen overgenomen in 2009

Aantal rioolgemalen (verwacht)

Gemeente

Aantal over te nemen gemalen in 2012 en later

De stand van zaken medio 2010 en de planning van de uitvoering

afgerond toekomstig (uitbreiding) afgerond afgerond toekomstig (uitbreiding) afgerond

0 1

afgerond 3 0 2 geen acties afgerond

0 2 1

afgerond 1 0 1

0 0 0

afgerond 0 5 4 0

7

afgerond afgerond

Neerslag 2010/V

Wervershoof Drechterland Stede Broec Andijk Medemblik Enkhuizen Koggenland Opmeer Schermer Wieringermeer Wieringen Den Helder Schagen Zijpe Anna Paulowna Texel

2 0 2 0 1 0 2 0 1 1 0 3 0 0 0 1

TOTALEN

85

Aantal gemeenten.

40

dec.10 dec.10 jun.10 gereed jul.10 gereed dec.10 jul.10 dec.10 jun.10 jun.10 dec.12 jun.10 jun.10 dec.10 jun.11

jun.11 nvt jun.11 nvt jun.11 nvt jun.11 nvt jun.11 jun.11 jun.12 nvt nvt nvt jun.11

1-1-2010 1-1-2011 1-1-2010 1-1-2009 1-1-2010 1-1-2008 1-1-2010 1-1-2010 1-1-2010 1-1-2010 1-1-2010 1-1-2010 1-1-2010 1-1-2009 1-1-2011 1-1-2011

0

Opmerkingen

1-1-2008 1-1-2002

Aantal over te nemen gemalen in 2012 en later

nvt dec.12

Aantal over te nemen gemalen in 2011

Einde jaarlijkse verrekening.

gereed dec.12

Aantal over te nemen gemalen in 2010

Juridische overdrachten

0 4

Aantal gemalen overgenomen in 2009

Ondertekening Overeenkomst

Graft-deRijp Hoorn Hoorn

Aantal gemalen overgenomen voor 1jan. 2009

Aantal rioolgemalen (verwacht)

Gemeente

afgerond 4 4

toekomstig (uitbreiding)

2 0 2 0

afgerond 1

0

afgerond 2 0 0

afgerond 1

1 0

afgerond 3

0

afgerond afgerond

0 0 1 43

3

9

totaal

85

toekomstig

16

totaal

101

11

35 bestaande infra nieuwe infra

Sjaak Schouten, projectleider ‘Implementatie Overnamepuntenbeleid’ Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier

Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

21

B BVW& BIFB; LQGG

1000-20-9000-5045 Waternetwerk Neerslag 5-2010

Kleur: fc

Druk bezocht symposium over real-time sturing Op donderdag 3 juni waren er ruim 125 bestuurders en ambtenaren aanwezig op het symposium ‘Control Next’ in de jaarbeurs in Utrecht. Tijdens het symposium stonden zowel het sturingsframework Control Next als de (bestuurlijke) samenwerking tussen waterschap en gemeenten centraal. Het symposium is georganiseerd door Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK), gemeente Alkmaar, gemeente Heerhugowaard, gemeente Purmerend, Nelen en Schuurman en Deltaris. Dijkgraaf Luc Kohsiek van HHNK beet het spits af en gaf aan dat het (afval) watersysteem geoptimaliseerd kan worden met integrale sturing, ook wel Real Time Control genoemd. Hij vergeleek real-time sturing met de moderne automotor, die zuiniger is dan vroeger, maar aan de andere kant wel meer vermogen heeft en dat met minder onderhoud. Hij legde uit dat Control Next een technisch systeem is dat gegevens uit bijvoorbeeld gemalen en riolen aan waterstanden en weersverwachting koppelt, deze gegevens in een model verwerkt en vervolgens gaat sturen. Hierdoor kan het aantal overstorten worden gereduceerd, kan de capaciteit van zuiveringen worden vergroot en kunnen overstorten gericht plaatsvinden, zodat kwetsbare gebieden zoveel mogelijk worden ontzien. Dijkgraaf Luc Kohsiek van HHNK.

DURF De dijkgraaf benadrukte in zijn presentatie dat de techniek beschikbaar is en ons als waterschap en gemeenten kansen biedt om daadwerkelijke efficiency en optimalisering te realiseren, maar dat ook de wil, de durf en het vertrouwen om daadwerkelijk samen te gaan werken essentieel zijn om dit alles te realiseren. Spreker Han de Boer, werkzaam bij de gemeente Purmerend, illustreerde het belang van een goede samenwerking met een inspirerend filmpje over ganzen die in v-vorm vliegen, om elkaar uit de wind te houden en hun snelheid te verNeerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

23

groten. De gans die op kop vliegt wordt zo nu en dan afgewisseld om het tempo hoog te houden en de ander te ontlasten. Met andere woorden: samenwerking loont! In de presentatie van Simon Binnendijk, wethouder van Stadsbeheer Heerhugowaard, was de belangrijkste boodGrote belangstelling en levendige discussie met het panel van schap: ‘Durf samen sprekers. te werken.’ Hij benadrukte dat eilandencultuur en eigen belang meer losgelaten moeten worden. Het gaat immers om de burger en die maakt het niet uit wie wat doet, als het maar gedaan wordt! Collega Edwin van Velzen van Hollandse Delta toonde de aanwezigen een praktijkcase waarbij Control Next succesvol was ingezet. Na een live-demonstratie van Control Next en een discussie, waarbij de aanwezigen vragen konden stellen en konden debatteren met de sprekers, was iedereen het er wel over eens: samenwerken, we moeten het nu gewoon gaan doen!

OPERATIONEEL Control Next is een systeem dat voor zowel de afvalwaterketen als voor het peilbeheer is ontwikkeld. Omdat het symposium samen met drie gemeenten werd georganiseerd was het logisch om de nadruk te leggen bij de afvalwaterketen. Echter de eerste regelingen die gaan draaien bij Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier op Control Next zijn de gebiedsregeling Waterland en de gebiedsregeling voor de Schermer, Amstelmeer en VRNK-boezem. De planning is dat deze systemen rond de zomer operationeel zullen zijn. Klaas Jan de Hart, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier

24

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

TurboTecÂŽ: Continue thermische slib hydrolyse voor lagere zuiveringskosten en meer energie op de rwzi

Thermische slib hydrolyse: lagere zuiveringskosten, meer energie Huishoudelijk afvalwater bevat in potentie circa 130 kWh per inwoner equivalent aan potentiĂŤle chemische energie. In de huidige zuiveringspraktijk wordt deze energie vervolgens door inbreng van lucht circa 25 kWh per inwonerequivalent weg geoxideerd. Daarnaast wordt relatief nat zuiveringsslib geproduceerd van 20 tot 25% droge stof dat tegen hoge kosten verwerkt moet worden. Door middel van thermische hydrolyse van het zuiveringsslib kunnen de primaire energievraag van de zuivering en de slibverwerkingskosten aanzienlijk verlaagd worden. Door Sustec uit Wageningen is een continu thermisch hydrolyseproces voor organische reststromen, zoals zuiveringsslib ontwikkeld: het TurboTecÂŽ proces. Op de rwzi Venlo van het Waterschapsbedrijf Limburg (WBL), de uitvoeringsorganisatie van Waterschap Peel en Maasvallei en Waterschap Roer en Overmaas, is dit proces uitvoerig getest op pilotschaal. Op grond van deze testen heeft WBL besloten op rwzi Venlo een full scale thermische hydrolyse en slibvergisting te gaan realiseren. Rioolwater zuiveren kost energie. Op een rwzi wordt netto 20 tot 30 kWh per ve per jaar aan energie verbruikt, terwijl afvalwater een potentieel van 130 kWh per ve per jaar aan chemische energie bevat. Deze hoeveelheid potentiĂŤle energie komt overeen met circa 2 miljard kWh per jaar (circa 2% van de Nederlands elektriciteitsproductie). Het in afvalwater aanwezig stikstof wordt grotendeels omgezet in stikstofgas . Hiermee gaat nog eens potentieel 37 kWh per ve per jaar verloren (om 1 kg ammoniak uit N2 te vormen is 2 Nm3 aardgas nodig). Veel van het aanwezig fosfaat wordt via de sliblijn in het as vastgelegd. Een deel van het fosfaat wordt via de asafzet van de verbrandingsinstallatie nuttig hergebruikt bij de fosfaatverwerkende industrie. Door verhoogde concentraties nutriĂŤnten in de vrijkomende deelstormen kunnen zowel N als P eenvoudiger teruggewonnen worden. In het kader van de Meerjaren afspraken energie-efficiency sector zuiveringsbeheer 3 (MJA3) met als doelstelling 30% verhoging van de energie-efficiency in 15 jaar. op de rwzi zijn er momenteel diverse initiatieven om de rwzi energiezuiniger te maken, dan wel zelfs energieproducerend. Door het stapsgewijs toevoegen van deel processen ter verhoging van de energieproductie, verlaging van het energieverbruik en terugwinning van waardevolle nutriĂŤnten kan de slag gemaakt worden naar een energiezuinige rwzi (zie kader 1*). Centraal in dit zuiveringsconcept staat de ontsluiting van zuiveringsslib door middel van thermische hydrolyse. Sustec heeft samen met Waterschapsbedrijf Limburg onderzoek gedaan naar de mogelijkheden van thermische slibhydrolyse van het surplusslib met het door Sustec ontwikkelde TurboTecÂŽ proces (stap 2 in afbeelding 1). Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

25

KĎŽ

EĎŽ

sŽŽĆŒĆ?Ä?ŚĞĹ?ĚŜĹ? ÄžĆŒÄ‚ĆšĹ?ÄžͲƚĂŜŏ

ĞnjĹ?ŜŏÄžĆŒ

ĨÇ€Ä‚ĹŻÇ Ä‚ĆšÄžĆŒ

sŽŽĆŒͲ ŽŜĆšÇ Ä‚ĆšÄžĆŒĹ?ĹśĹ?

s ĆšÄžĆŒĆľĹ?Ç€Ĺ˝ÄžĆŒ

dĆľĆŒÄ?Ĺ˝dÄžÄ? ΠŽŜĆšĆ?ĹŻĆľĹ?ĆšĹ?ĹśĹ?

‰KĆŒĹ?Ä‚ĹśĹ?Ć?Ä?ŚĞ Ć?ĆšŽĨ Ď­ĎŻĎŹ ĹŹtŚ͏Ĺ?Ğ͏Ŋ

EĆľĆšĆŒĹ?dÄžÄ?Î

^ĹŻĹ?Ä?Ͳ ŽŜĆšÇ Ä‚ĆšÄžĆŒĹ?ĹśĹ?

‰E ĎŽĎŹĐš ĹśÄžÄšÄžĆŒĹŻÄ‚ĹśÄšĆ? ŏƾŜĆ?ƚžĞĆ?Ćš Ĺ?ÄžÄ?ĆŒĆľĹ?ĹŹ

‡tÄ‚ĆŒĹľĆšÄž ‡ ĹŻÄžĹŹĆšĆŒĹ?Ä?Ĺ?ƚĞĹ?Ćš ‡'Ä‚Ć?

sÄžĆŒĹ?Ĺ?Ć?ĆšĹ?ĹśĹ?

‰W ϹϏК Ç€Ä‚Ĺś EÄžÄšÄžĆŒĹŻÄ‚ĹśÄšĆ? ŏƾŜĆ?ƚžĞĆ?Ćš Ĺ?ÄžÄ?ĆŒĆľĹ?ĹŹ

sÄžĆŒĹ?Ĺ?Ć?ĆšĹ?ĹśĹ? ŽͲĆ?ĆľÄ?Ć?ĆšĆŒÄ‚ĆšÄžĹś

WKĎ° E,ĎŻ

ĆŒĹ˝Ĺ?Ĺ?ĹśĹ?

Ć? WKĎ°

^ĹŻĹ?Ä?Ç€ÄžĆŒÄ?ĆŒÄ‚ĹśÄšĹ?ĹśĹ?

Afb. 1: De duurzame rwzi.

CONTINUE THERMISCHE SLIBHYDROLYSE Bij thermische hydrolyse van slib wordt slib gedurende een bepaalde tijd onder hoge druk en temperatuur gebracht. Door deze behandeling wordt de celstructuur afgebroken en komt een groot deel van de celinhoud in oplossing. Tevens worden de extracellulaire poly-sachariden (EPS) structuren rond de cel afgebroken, waardoor de viscositeit van de het slibmengsel verlaagd wordt. In afbeelding 2 staat het thermisch hydrolyse proces schematisch weergeven.

Afb. 2: Principe thermische hydrolyse Het thermische hydrolyse systeem is een continu proces. Het slib wordt na een mechanische voorindikking/ontwatering, continu in de hydrolyse reactor gepompt. Door middel van een optimale warmteterugwinning hoeft minimaal externe warmte aan dit systeem toegevoerd te worden. Deze externe warmte kan volledig verkregen worden uit de restwarmte van de gasmotor. Hierbij worden de afgaswarmte direct omgezet in stoom, die als ‘life steam’ in de reactor wordt gebracht (afbeelding 3). Het grote voordeel van een continu bedreven systeem ten opzichte van batch-gewijs bedreven systemen is de eenvoudiger uitvoering, 26

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

eenvoudige procesregeling en daarmee hoge bedrijfszekerheid en lage investeringskosten.

'ÄžĹšÇ‡ÄšĆŒŽůLJĆ?ÄžÄžĆŒÄš Ć?ĹŻĹ?Ä?

+\GURO\VH UHDFWRU

^ĆľĆŒĆ‰ĹŻĆľĆ?Ć?ĹŻĹ?Ä? Ä‚ ϳК Í´ ϭϹКÄšĆ?

>Ĺ?ĨÄž Ć?ƚĞĂž

Afb.3: TurboTecÂŽ thermische hydrolyse systeem. Metingen aan het slib direct na thermische hydrolyse wijzen uit dat de opgeloste CZV-fractie in de waterfase (vloeibaar hydrolysaat) met circa een factor 10 tot 15 toeneemt, van circa 2.000 mg/l tot circa 25.000 mg/l. Deze CZV blijkt voor een groot deel uit organische zuren te bestaan. Deze sterke toename van gemakkelijk afbreekbare CZV zorgt er voor dat tijdens het gistingsproces meer biogas geproduceerd kan worden. Deze CZV kan ook gebruikt worden voor denitrificatie. Uit denitrificatietesten met het vloeibaar hydrolysaat blijkt dat de denitrificatiesnelheid ongeveer gelijk is aan die van acetaat (zie afbeelding 4). Op deze wijze is het mogelijk om in systemen waar de CZV/N-verhouding in het influent onvoldoende is voor denitrificatie een deel van het vloeibaar hydrolysaat in de denitrificatiezone van de rwzi terug te voeren om zodoende voldoende stikstof te verwijderen. Dit biedt tevens de mogelijkheid om vergaande voorscheiding (zie stap in afbeelding 1) op een rwzi toe te passen, zodat de hoeveelheid te vergisten slib geoptimaliseerd wordt met behoud van voldoende denitrificatiecapaciteit.

Afb. 4: Denitrificatiesnelheid van de vloeistoffase na thermische hydrolyse in vergelijking met acetaat. Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

27

De viscositeit van het slib blijkt door thermische hydrolyse sterk af te nemen. Tijdens het onderzoek (zie hieronder) zijn testen uitgevoerd met secundair slib van 7% ds tot 15% ds. Na thermische hydrolyse blijkt het slib volledig vervloeid te zijn, waarbij de viscositeit van het slib met een drogestofgehalte van 7% ds dicht bij water ligt en die van 15% ds vergelijkbaar is met niet gehydrolyseerd slib van 3% ds. Direct na de thermische hydrolyse, dus voor vergisting, vindt een sterke verbetering plaats van de ontwaterbaarheid van het slib. Ontwateringtesten laten een verbetering zien van 40% - 50%, waarbij het drogestofgehalte na ontwatering in een decanteercentrifuge van secundair slib verbetert van circa 21% ds tot > 31% ds.

THERMISCHE HYDROLYSE, SLIBVERGISTING EN SLIBVERWERKING Het toepassen van thermische slib hydrolyse heeft diverse effecten op de keten van slibverwerking, zoals de slibvergisting, de rejectiewaterbehandeling en de slib-eindverwerking. De combinatie van thermische hydrolyse met slibvergisting resulteert in: – Verhoging van de biogasproductie met 30% tot 50%; – Verlaging van de slibgistingstijd tot circa 15 dagen; – Door de verlaagde viscositeit van het gehydrolyseerde slib kan de gisting met een veel hoger drogestofgehalte gevoed worden, waarbij menging nog goed mogelijk is. – Verhoogde ammonium- en fosfaatconcentratie. Door de verdergaande afbraak van organische stof (meer biogas) en verdergaande indikking zal ammoniumen fosfaatconcentratie in de gistingsvloeistof toenemen. De mogelijkheid om met een hoger drogestofgehalte de gisting te voeden en de kortere vergistingstijd resulteert in aanzienlijk compactere vergistingen (tot een factor 3 x kleiner) of meer capaciteit in een bestaande vergisting. De dsbelasting neemt dan toe van 3 kg ds/m3.d tot 9 kg ds/m3.d. De verbeterde ontwatering geldt ook voor het vergiste slib na hydrolyse. Hierbij worden verbeteringen van het ontwateringsrendement van meer dan 40% gemeten (stijging van 23% ds tot meer dan 30% ds met een decanteercentrifuge). De verdergaande drogestofafbraak en verbeterde ontwatering resulteren in een aanzienlijke reductie van het af te voeren ontwaterde slib. In tabel 1 staat het effect van thermische hydrolyse in combinatie met vergisting en alleen vergisting van secundair slib op de ontwatering en de hoeveelheid af te voeren slib. Tabel 1 Effect van thermische hydrolyse en vergisting op volume af te voeren slib

Vergisting + ontwatering

23%

100%

28-30%

60%

ÂŽ

90%

20%

TurboTec + vergisting + indirecte droging

B9 BDUW LQGG

transport (volume-eenheid)

ÂŽ

TurboTec + vergisting + ontwatering

28

ontwaterd slib (d.s.%)

Neerslag 2010/V

De hydrolysestap geeft een grote volumereductie in de hoeveelheid af te voeren slib. Doordat het organische stofgehalte in het ontsloten en vergiste slib daalt tot ongeveer 40% en het drogestofgehalte wordt verhoogd tot 30%, blijft de verbrandingswaarde van het ontwaterde slib ongeveer gelijk en vormt deze stap dus geen probleem voor de eindverwerkers. Door de verhoogde biogasproductie en de verminderde transportbewegingen door het toepassen van de hydrolysetechnologie vindt een reductie van energie en daarmee samenhangende CO2-equivalenten plaats. In tabel 2 staat de energie- en CO2-reductie op de rwzi per 1000 ton (droge stof) slib weergegeven ten gevolge van het toepassen van de technologie. Als referentie is de situatie zonder gisting genomen. Tabel 2: Energie- en CO2 -reductie per 1000 ton (droge stof) surplusslib door het toepassen van ontsluiting voor vergisting en voor vergisting + directe droging

963 1387

CO2elektrisch (ton) 554 798

1794

1032

E-productie (MWh) Vergisting + ontwatering TurboTecÂŽ+vergisting+ Ontwatering TurboTecÂŽ+ vergisting + ontwatering +directe droging

Ontwaterd slib (ton)

CO2CO2transport reductie (ton) (ton)

6680 4129

-13 -8

541 790

1349

-3

1029

Het bij de slibontwatering geproduceerde rejectiewater is geconcentreerder. Dit is enerzijds het gevolg van de verdergaande mechanische voorindikking en de verbeterde afbraak van droge stof, waardoor meer stikstof vrijkomt. De stikstofconcentratie kan in het rejectiewater met een factor 3 toe te nemen. Deze geringere rejectiewaterstroom met verhoogde concentraties biedt de mogelijkheid om stikstof en fosfaat als meststoffen terug te winnen. Hiervoor kan bijvoorbeeld gebruik gemaakt worden van de combinatie van struvietvorming en ammoniakstripping. Hiervoor ontwikkelt Sustec het NutriTecÂŽ-proces. Hierbij komen struviet en ammoniakvloeistof als producten vrij. Door de verhoogde biogasproductie en verhoogde drogestofgehalte van het ontwaterde slib vormt indirect drogen van het ontwaterde slib op locatie een interessante vervolgoptie. Door het slim cascaderen van de thermische energie uit het biogas voor indirecte droging, thermische hydrolyse, verwarming van de vergisting en de rejectiewaterbehandeling kan optimaal gebruik gemaakt worden van de energie-inhoud van het biogas, waarbij droge energierijke slibkorrels, ammoniakvloeistof en fosfaatmeststof geproduceerd worden. De slibkorrels hebben een stookwaarde die overeenkomt met bruinkool en zijn dus een interessant afzetproduct. Ook vanuit CO2-reductie blijkt dit een interessante optie: grootste deel van de duurzame CO2 wordt geproduceerd bij de verbranding van de droge slibkorrels (zie tabel 1 en 2). Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

29

De geoptimaliseerde slibverwerkingsketen kan gefaseerd ingevoerd worden. Bij zuiveringen met een bestaande vergisting kan gestart worden met het realiseren van de thermische hydrolyse. Vervolgens kunnen N&P terugwinning uit het rejectiewater, locale droging, verbeterde afvalwatervoorscheiding en verdergaande surplusslibindikking worden gebouwd.

PILOT TESTEN Samen met het WBL heeft Sustec proeven uitgevoerd naar de continue thermische hydrolyse van het surplusslib van de zuiveringen Venlo en Hoensbroek. In eerste instantie is op laboratoriumschaal onderzoek gedaan naar de optimale omstandigheden voor thermische hydrolyse van dit slib. Hiertoe is slib op verschillende hydrolyse omstandigheden getest, waarna door middel van vergisting (zie afbeelding 5) en ontwatering de meest optimale hydrolysemethode is vastgesteld.

dĹšÄžĆŒĹľĹ?Ć?Ä?ŚĞ ĹšÇ‡ÄšĆŒŽůLJĆ?Äž

sÄžĆŒĹ?Ĺ?Ć?ĆšĹ?ĹśĹ?

KĹśĆšÇ Ä‚ĆšÄžĆŒĹ?ĹśĹ?

Afb. 5: Laboratoriumschaal vergistingstesten. Vervolgens zijn op de rwzi Venlo gedurende 9 maanden op pilot-schaal testen uitgevoerd naar de thermische hydrolyse en vergisting van het surplusslib van de rwzi’s Venlo en Hoensbroek. De pilotplantinstallatie bestaat uit een, slibzeef, mechanische slibindikking, continue thermisch hydrolyse en twee vergistingsunits (zie afbeelding 6). Hierbij wordt ÊÊn vergister gevoed met het gehydrolyseerde slib en de andere vergister met niet gehydrolyseerd slib.

WĹ?ůŽƚ Ĺ?ĹśĆ?ƚĂůůĂƚĹ?Äž

dĆľĆŒÄ?Ĺ˝dÄžÄ?Î

sÄžĆŒĹ?Ĺ?Ć?ĆšÄžĆŒĆ?

Afb. 6: Pilot plant installatie met thermische hydrolyse en vergisting. Het slib van de zuivering Venlo is getest in de periode van augustus 2009 tot december 2009. Het slib van de zuivering Hoensbroek in de periode van januari 2010 tot april 2010. In tabel 3 staan de biogasproducties van het gehydrolyseerde slib versus het niet gehydrolyseerde slib. Hierbij wordt een toename van circa 50% van de bio30

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

gasproductie gevonden. Tevens wordt een verhoogd methaangehalte gevonden ten gevolge van de thermische hydrolyse. Tabel 3. Biogasproducties voor het slib uit de referentievergister en de het slib uit de vergister na thermische hydrolyse voor de zuiveringen Venlo en Hoensbroek. Surplusslib zuivering Hoensbroek

Vergister 1 (TurboTecÂŽ) Vergister 2 (referentie) TurboTecÂŽ effect (gem.)

Biogasproductie Gassamenstelling Methaanproduc(gem. L.h-1) (gem% CH4) tie (LCH4.h-1) 143.3 68% 98 95.0 66% 63 +51% +3% +54%

Surplusslib Zuivering Venlo

Vergister 1 (TurboTecÂŽ) Vergister 2 (referentie TurboTecÂŽ effect (gem.)

Biogasproductie Gassamenstelling Methaanproduc(gem. L.h-1) (gem% CH4) tie (LCH4.h-1) 170 72% 122 110 64% 70 +53% +12% +72%

De afbraak van drogestof in de vergister nam ten gevolge van de thermische hydrolyse toe van circa 28% drogestofverwijdering tot 44% drogestofverwijdering en de organische-stofverwijdering nam toe van 40% tot 62% (verbetering van 55%). Tevens zijn diverse ontwateringsproeven met het slib uitgevoerd. In tabel 4 staan de ontwateringsresultaten van het slib direct over de thermische hydrolyse weergegeven en het verschil in ontwateringsresulaat tussen vergist slib en gehydrolyseerd vergist slib. De testen zijn uitgevoerd met decanteercentrifuges van Alfa Laval en Pieralisi. Tabel 4: Effect van thermische hydrolyse op de slibontwatering. Ruw secundair slib TurboTecÂŽ secundair slib TurboTecÂŽ effect op ruw slib Vergister 2 (referentie) Vergister 1 (TurboTecÂŽ) TurboTecÂŽ effect op vergist slib

Full-scale decanter test (gem.%DS) 20.0% 28.2% +41.1% 31.0% 21.4% +45%

Tijdens de testen met het surplusslib van de rwzi Venlo is gedurende twee maanden het slib mechanisch ingedikt door middel van een decanteercentrifuge. Hierbij wordt de thermische hydrolysereactor gevoed met slib dat een drogestofgehalte tussen 10% ds en 15% ds heeft . Zelfs bij 15%ds bleek de vervloeiing van het slib zodanig dat het nog eenvoudig verpompbaar is en geen mengproblemen in de vergisting opleverde.

Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

31

FULL SCALE REALISATIE Het gehele slibverwerkingsproces, inclusief mechanische voorindikking, thermische hydrolyse, vergisting, WKK, warmteterugwinning, slibontwatering en rejectiewaterproductie is door Sustec in een rekenmodel gezet. Op deze wijze is het eenvoudig mogelijk om voor verschillende situaties het technologische, economische en milieutechnische rendement van thermische hydrolyse voor een specifieke situatie te berekenen. Uit diverse berekeningen voor verschillende zuiveringen blijkt dat de terugverdientijd van een TurboTecÂŽ-installatie gemiddeld tussen de 4 en de 7 jaar ligt. Na de succesvolle beproevingen procesberekeningen heeft WBL inmiddels bestuurlijk besloten om thermische hydrolyse in combinatie met slibgisting op de rwzi Venlo te gaan realiseren. In afbeelding 7 staat een full scale impressie van de TurboTecÂŽ-installatie weergegeven.

Afb. 7: Full scale impressie van de TurboTecÂŽ thermische hydrolyse.

CONCLUSIES Thermische hydrolyse van secundair slib kan een belangrijke eerste stap zijn in de richting van een energieneutrale rwzi. Het door Sustec ontwikkelde continue thermische hydrolyseproces, TurboTecÂŽ, kent een relatief eenvoudige uitvoering, waardoor thermische hydrolyse niet alleen energetisch interessant is, maar ook bedrijfseconomisch. Door de sterk veranderde slibeigenschappen ten gevolge van de thermische hydrolyse kan het vergistingsproces geoptimaliseerd worden en nemen de slibverwerkingskosten aanzienlijk af. Hierdoor kan de installatie zich in enkele jaren terugverdienen. Tevens is de thermische hydrolyse een opmaat naar verdere verduurzaming van het rioolwaterzuiveringsproces, zoals nutriĂŤntenterugwinning, lokale slibdroging en vergaande voorscheiding.

32

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

*) Kader 1: Concept voor de duurzame rwzi In afbeelding 1 staat een mogelijke uitvoering om huidige rwzi’s aan te passen tot een energie duurzame rwzi. *) Afb. 1: De duurzame rwzi In de energie duurzame rwzi zijn de volgende additionele processtappen toegevoegd: – Voorscheiding afvalwater: door het voorscheiden van afvalwater kan meer CZV, stikstof en fosfaat naar de vergistingslijn geleid worden. Deze voorscheiding kan een A-trap zijn, maar ook flotatie of zelfs membraantechnologie. Hierdoor kan meer biogas opgewekt worden en stikstof en fosfaat teruggewonnen worden. – Thermische hydrolyse van slib en daardoor hogere biogasproductie en verbetering van ontwateringseigenschappen. – Terugvoer CZV-rijke uit deelstroom uit de TurboTecŽ-reactor voor denitrificatie: de vloeistoffase van het ontsloten slib bevat zeer hoge CZV-concentraties, waardoor deze vloeistof gericht kan ingezet worden voor denitrificatie (door de voorscheiding is de CZV/N-verhouding ongunstig komen te liggen) – Vergisting met eventuele toevoeging co-substraten. Door verkorting van de verblijftijd ontstaat extra ruimte voor co-vergisting. – Duurzame terugwinning van stikstof en fosfaat via het NutriTecŽ-proces. Dit proces is een gecombineerd proces van struvietvorming en ammoniak stripping met als eindproducten struviet en ammoniumsulfaat. – Lokale slibdroging. Lokale slibdroging met biogas maakt het mogelijk slib direct te verbranden in bijvoorbeeld een bruinkoolcentrale. Sommige van de bovengenoemde processtappen zijn in een meer of minder ver ontwikkelingsstadium. De verschillende processtappen kunnen gefaseerd ingevoerd worden op bestaande rioolwaterzuiveringinrichtingen. Lex van Dijk, Sustec Consulting & Contracting bv Ad de Man, Waterschapsbedrijf Limburg

Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

33

Onze opdrachtgevers rekenen terecht op onze technologische kennis en ervaring.

Zij ook... 62/,6 KHHIW ]LFK JHVSHFLDOLVHHUG LQ OHYHULQJ HQ WRHSDVVLQJ YDQ

'H %HOOPHU 7' *5((1 U]DDPKHLG YRRURS GXXU]DDPKHLG YRRURS

WHFKQRORJLH RS KHW JHELHG YDQ YDVW YORHLEDDUVFKHLGLQJ JHULFKW RS DIYDO HQ SURFHVZDWHUEHKDQGHOLQJ HQ LQGLNNLQJ RQWZDWHULQJ HQ YHUZHUNLQJ YDQ VOLEEHQ RI YHUJHOLMNEDUH VWURPHQ *HEDVHHUG RS MDUHQODQJH HUYDULQJ OHYHUW 62/,6 WXUQ NH\ FRP SOHWH PRELHOH HQ VWDWLRQDLUH V\VWHPHQ YRRU YDVW YORHLEDDUVFKHL GLQJ 'DDUELM QHHPW 62/,6 KHW KHOH WUDMHFW YRRU KDDU UHNHQLQJ YDQ DGYLHV WRW ERXZ HQ YDQ RQGHUKRXG WRW GH RSOHLGLQJ YDQ KHW EHGLHQHQGH SHUVRQHHO .LMN RS RQ]H ZHEVLWH RI EHO YRRU PHHU LQIRUPDWLH

* *UHHQ HHQ QLHXZ 7' *UHHQ HHQ QLHXZ W\SH PDFKLQH EHWHNHQW ‡ HHQ ODJHU HQHUJLHYHUEUXLN ‡ HHQ YHUPLQGHUG 3( YHUEUXLN ‡ JHOXLGVUHGXFWLH ‡ HHQ KRJHU GURJHVWRI UHQGHPHQW ‡ HHQ KRJHUH GRRU]HW

'H %HOOPHU 7XUER'UDLQ *UHHQ FRQIRUP GH ODDWVW H HLVHQ P E W HQHUJLHEHVS DULQJ

SOLIS Projects bv MEMBER OF BELLMER GROUP

‡ =XLYHULQJZHJ 3( /HO\VWDG ‡ 7 ‡ ) ‡ ( LQIR#VROLV QO

ZZZ VROLV QO

< R X U E HV W S D UW Q HU L Q 6 R O L G / L T X L G 6 H S D U D W L R Q

B BVW& BIFB' LQGG

1000-20-9000-4994 Neerslag 5-2010

Kleur: fc

KALLISTO (KAЛЛIâˆ‘Đ“1), Samen Slimmer Schoon water

Samenwerking:

Afvalwaterketen in praktijk

Kallisto is de naam van het innovatieproject dat zich richt op het samen slimmer schoonmaken van afvalwaterwater. Door de afvalwaterketen als een geheel te zien en van daaruit gezamenlijk op een slimme manier de potenties van het gehele systeem te benutten om aan de KRW-eisen van een schone Dommel te voldoen, zijn er met elkaar vele miljoenen te verdienen. De waterschappen De Dommel, Brabantse Delta en Vallei & Eem, de universiteiten van Wageningen en Gent (B), de gemeente Eindhoven en de STOWA nemen deel aan dit project. Ook wordt intensief samengewerkt met de tien gemeenten in de afvalwatercluster. Het Ministerie van Verkeer en Waterstaat subsidieert het Kallisto-project vanwege het vernieuwende karakter. De kern van het project is om tot in de kleinste details in de afvalwaterketen (rioleringstelsels, aanvoerstelsel en rioolwaterzuivering) samen te werken om te voldoen aan de eisen die aan de Dommel zijn gegeven (de doelen van de Kaderrichtlijn Water). Hiermee willen de 11 partners in de afvalwaterketen voorkomen dat de Dommel bij Eindhoven opnieuw vervuild raakt, terwijl nu veel geld gestoken wordt in het uitbaggeren van de vervuiling en het natuurlijk inrichten van de Dommel. Als ieder voor zich zijn eigen problemen oplost, gaat dat meer dan 150 tot 200 miljoen euro kosten. Daarbij zijn sommige traditionele oplossingen niet eens uitvoerbaar door ruimtegebrek. Door de aanpak in Kallisto, waarbij gemeenten en waterschappen vanuit ĂŠĂŠn gemeenschappelijke doelstelling de afvalwatercluster beheren, zijn dezelfde resultaten voor het milieu te behalen, maar wel voor vele tientallen miljoenen minder. Invulling van de samenwerking tussen de ketenpartners is van cruciaal belang. De onderzoeken worden door zeven partijen die allen zeer specifieke kennis inbrengen uitgevoerd.

OVERZICHT AFVALWATERKETEN CLUSTER EINDHOVEN Vele klussen te klaren De vuillast van de afvalwaterstroom in de keten is geen constante factor; Tijd van de dag, tijd van het jaar, de temperatuur, de weersomstandigheden, de hoeveelheid neerslag, het verloop van een bui en plaats van de lozing in de keten zijn enkele van de vele variabelen die daarop van invloed zijn. Maar ook de impact van deze lozingen op het watersysteem is sterk afhankelijk van de op dat moment aanwezige omstandigheden in het oppervlaktewater zelf. In het voorjaar kan bijvoorbeeld de natuur op bepaalde plaatsen veel heftiger reageren op een lozing dan in de winter. Kallisto bouwt voort op de onderzoeken van de afgelopen jaren waarin we al veel te weten zijn gekomen, zoals het Real Time Control onderzoek (RTC) bij het influentgemaal, de Optimalisatiestudie van de Afvalwaterketen in de cluster Eindhoven (OAS), het Fuzzy Filter onderzoek (alternatieve techniek voor het verwijderen van zwevende stof uit afvalwaterstromen) en MORE (Modelgebaseerde Optimalisatie rwzi’s in Exploitatie). We gaan nog meer zaken nader onderzoeken: toestand van het oppervlaktewatersysteem, het sturen van gemalen, vulsnelheden riolering (RioolGemalenBeheersysteem), stoplichtenmethode waterkwaliteitsspoor, verhard oppervlak, samenwerking in het beheer

Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

35

van het aanvoerstelsel, etc. In totaal voeren we 38 klussen, praktijktesten en onderzoeken uit. De komende twee jaar brengen we samenhang in al deze onderzoeken in Kallisto. Uiteindelijk willen we eind 2011 een compleet beeld hebben van de wijze waarop de vuilstromen binnen de cluster zich bewegen, hoe we deze vuilstromen optimaal kunnen behandelen en welke sturingsmogelijkheden we hebben. Uiteindelijk denken we hiermee zo’n 20 tot 45 miljoen te kunnen besparen.

WAAROM CLUSTER EINDHOVEN De zuiveringscluster Eindhoven is in meerdere opzichten een bijzondere. Het is op de eerste plaats een hele grote; met 750.000 vervuilingeenheden is het de op twee na grootste van Nederland, die bovendien het effluent op een relatief kleine en kwetsbare laaglandbeek loost. Het aanvoergebied is uitgestrekt en (niet onbelangrijk) hellend, waardoor een groot deel van het aanvoerstelsel onder vrijverval plaatsvindt. Dit betekent, samen met het feit dat de spreiding van de neerslag in dit uitgestrekte gebied van ruim 400 km2 aanzienlijk is, dat er veel ‘ruimte’ zit de totale infrastructuur van het aanvoergebied. Daarnaast beschikt de rwzi Eindhoven in de huidige situatie al over een grote regenwaterbuffertank die op geschikte momenten kan worden ingezet om een surplus in de aanvoer tijdelijk te bergen. Kortom de zuiveringscluster Eindhoven heeft door de manier waarop deze dertig jaar gelden is ontworpen en aangelegd op voorhand een grote winstpotentie.

SAMENVATTEND We optimaliseren in het KALLISTO-project op een Kosteneffectieve manier de Afvalwaterketen van de gehele cluster Eindhoven. Dat doen we door de vuiLLast die uit de riolering en de zuivering op de Dommel komt zo ver te verminderen dat dit geen probleem meer is voor de ecologie van het oppervlaktewater. De vermindering van de vuillast bereiken we door de gehele afvalwaterketen van de cluster Eindhoven en de relatie met het oppervlaktewater ter plaatse, als een geheel in de vingers te hebben. Met deze kennis zijn we in staat op de juiste plaatsen in de afvalwaterketen zuiveringstechnische Investeringen te plegen en het afvalwater zo te STuren dat optimaal gebruik wordt gemaakt van de mogelijkheden van deze afvalwatercluster. Hiermee bereiken we tegen minimale kosten de gewenste doelen voor het Oppervlaktewater. Rene de Louw en Martin Bouwman, waterschap De Dommel 36

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

Energievolle waterketen! De vraag naar warmte is de grootste post in de totale energievraag in Nederland, geschat op ca 40%. Water is vaak het dragende medium voor deze energie. Desondanks, wordt warm water vaak nutteloos op oppervlaktewateren en rioolstelsels geloosd. Ook in de waterketen is er een grote hoeveelheid aan warmte die onbenut blijft. De nood is groot om deze verloren energie terug te winnen. Het opdrogen van bronnen van fossiele energie is ĂŠĂŠn van de belangrijkste bedreigingen van deze eeuw. Het ontbreken van energiebronnen is een bedreiging voor de welvaart en de economie. Het verbranden van fossiele energie is extra onwenselijk vanwege het negatieve effect op de klimaatontwikkelingen. Reden genoeg om zo spaarzaam mogelijk om te gaan met het verbranden van fossiele bronnen. De menselijke behoefte aan een goed functionerende waterketen is dermate belangrijk dat het nodig is om de energieaspecten van de waterketen te onderzoeken. In opdracht van VROM, STOWA en het wetterskip Fryslân en met medewerking van Vitens en gemeente Leeuwarden heeft Tauw de volgende aspecten van energie in de waterketen onderzocht: – De hoeveelheid thermische energie – Het operationele verbruik van energie – Het afvalwater als bron voor energie

THERMISCHE ENERGIE (WARMTE) Drinkwater heeft gemiddeld een temperatuur van ongeveer 10-12Âş C. In huishoudens wordt een groot deel van het leidingwater verwarmd. De hoeveelheid thermische energie die huishoudens aan de waterketen toevoegen is een factor 10 tot 20 groter dan de operationele energie in de waterketen. Jaarlijks wordt naar schatting ca 1000 kWh per persoon gebruikt en vervolgens door het riool gespoeld. Ook via de industrie en vooral door energiecentrales worden enorme hoeveelheden aan warmte geloosd. En dat terwijl de vraag naar warmte de grootste energiepost in ons nationale energieverbruik is. Door uitwisseling van warmte met de wanden van het rioolstelsel en de menging met koudere waterstromen zoals regenwater en grondwater wordt de temperatuur echter uitgemiddeld. Het terugwinnen van een belangrijk deel van de thermische energie kan relatief eenvoudig worden gerealiseerd met een relatief goedkope techniek. Zo kan met een warmtewisselaar in het huishouden warmte uit afvalwater worden teruggewonnen. Een voorbeeld is de douchewarmtewisselaar (zie figuur 1). De investering voor deze douchewarmtewisselaar wordt binnen 3 tot 6 jaar terugverdiend. Figuur 2 geeft de relatieve verhouding weer van de verschillende gebruiksdoelen voor energie in een huishouden en de potentie van de terugwinning van thermische energie uit het afvalwater. Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

37

Van belang is om te realiseren dat de omvang van de terug te winnen warmte afhankelijk is van meerdere factoren, o.a.: de omvang van het geloosde debiet, het temperatuurverschil tussen de bron en de ontvanger, de afstand vanaf de bron, de temperatuur van de omgeving, de mogelijkheden van menging met andere waterstromen zoals regenwater en grondwater, de seizoensverschillen en de toegepaste technieken voor de terugwinning. In Nederland zijn de ervaringen op dit gebied nog beperkt. Dat in tegenstelling tot Scandinavische landen zoals Zweden en Noorwegen. Ook in Zwitserland zijn er veel ervaringen op dit gebied. Om kennis te nemen van deze rijke ervaringen organiseert Tauw in opdracht van STOWA een reis naar ZĂźrich eind mei voor geĂŻnteresseerden uit de waterwereld. Figuur 1: Principe douchewarmtewisselaar.

Figuur 2: Energieverbruik per huishouden per jaar in vergelijking met de terug te winnen energie via een warmtewisselaar onder de douche. Ook wordt momenteel gewerkt aan een aantal aspecten van de thermische energie in de Nederlandse afvalwaterketen. In de gebieden Dieze Oost en Berkum en de rwzi Hessenpoort te Zwolle worden de volgende aspecten onderzocht: – De warmtehuishouding in de afvalwaterketen; – De meest geschikte locaties voor de terugwinning van thermische energie op basis van potentie, techniek, beheer en onderhoud; – De invloed van energieverliezen/besparingen op het functioneren van de rwzi. 38

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

Figuur 3: Warmtewisselaars.

Bij dit onderzoek van Tauw bv zijn de volgende partijen betrokken: het waterschap Groot Salland, gemeente Zwolle, Stowa, Rioned, provincie Overijssel en Agentschap NL. Eind dit jaar zal het project afgerond worden. De eerste resultaten tonen een snel dempingseffect van de temperaturen aan, vermoedelijk speelt hier de strenge winter een belangrijke rol. Dat kan een aanwijzing zijn dat de invloed van de terugwinning op het functioneren van de rwzi beperkt is. Nader onderzoek van dit verliesproces kan een voorspellende waarde opleveren voor het effect van de terugwinning van warmte op de temperaturen van het influent.

HET OPERATIONELE ENERGIEVERBRUIK Het operationele energieverbruik van de waterketen is relatief klein vergeleken met veel andere sectoren, zoals de chemische industrie, en met het totale energiegebruik van huishoudens. Per persoon is het energieverbruik circa 0,2 kWh per dag. Deze energie wordt gebruikt voor het bereiden en distribueren van drinkwater, voor het inzamelen en verpompen van afvalwater naar de rwzi en voor het behandelen van het afvalwater. De volgende grafiek geeft ter vergelijking het energieverbruik van een aantal activiteiten binnen het huishouden.

Grafiek 1 Energieverbruik van verschillende activiteiten in het huishouden. Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

39

HET AFVALWATER ALS BRON VOOR ENERGIE In organische stoffen in het afvalwater is energie opgeslagen. Door de vergisting van het zuiveringsslib kan biogas vrij komen. Het energiefabriekconcept biedt verschillende mogelijkheden om dit proces te optimaliseren. Een nog ingrijpender aanpak is de toepassing van nieuwe sanitatie. Dit betekent dat geconcentreerd afvalwater (urine en faeces) gescheiden wordt ingezameld en behandeld.

SAMENVATTENDE RESULTATEN Uit het bovenstaande blijkt dat energie in de waterketen een onmisbaar onderdeel is van toekomstige duurzame ontwikkelingen. In figuur 4 zijn de verschillende onderzochte energiescenario’s in de waterketen voor operationele, chemische en thermische energie weergegeven. Figuur 4: Overzicht energie input en energie terugwinning voor verschillende alternatieven in de waterketen

De analyse van de energieaspecten van de waterketen heeft een aantal inzichten opgeleverd. Een van de belangrijkste is misschien wel dat thermische energie een grote component is in de totale energiepotentie van de waterketen. De samenwerking in de waterketen versterkt de kansen op een versnelde realisatie van energiedoelstellingen. Energieafspraken van waterschappen kunnen bijvoorbeeld gerealiseerd worden door het investeren in de terugwinning van thermische energie in huishoudens. Gemeenten doen er goed aan om het terugwinnen van energie via collectieve technieken in rioolstelsels te overwegen bij het opstellen van hun rioleringsplannen. Daarbij is de betrokkenheid van waterschappen van belang om negatieve effecten op het functioneren van rwzi’s te voorkomen. Beleidsmakers worden geroepen om het belang van terugwinning van warmte uit de gebouwde omgeving te stimuleren als kansrijke maatregel voor klimaatdoelstellingen en algemene verduurzaming op energieaspecten. Rada Sukkar, Tauw 40

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

Leren over water, belangrijk Ên leuk! Lesbrieven, dvd’s, tentoonstellingsmateriaal, materiaal om zelf waterproefjes te doen en rondleidingen over zuiveringsinstallaties, gemalen en andere locaties waar wat te zien is van het werk van het waterschap. Scholen in het rivierengebied maken graag gebruik van het lesmateriaal en andere educatieve diensten van waterschap Rivierenland. Leren over water is niet alleen leuk maar ook belangrijk. Door jongeren al vroeg het belang van goed waterbeheer te laten inzien, vergroot je de kans dat zij later verantwoord met water omgaan. Bovendien zijn de jongeren van nu, de toekomstige dijkgraven en watermanagers van de toekomst!

WATERMENUKAART Waterschap Rivierenland ondersteunt leerkrachten graag bij een les of project over water. Het totale educatieve aanbod is opgenomen in een watermenukaart. Per niveau en per wateronderwerp is aangegeven welke activiteit aansluit bij welke doelgroep. Het educatieve aanbod van Waterschap Rivierenland sluit aan bij de kerndoelen zoals vastgesteld door het ministerie van OCW. Streven is om alle activiteiten zoveel mogelijk lesstofvervangend te laten zijn.

WATERKOFFER Waterschap Rivierenland heeft het afgelopen schooljaar een Waterkoffer ontwikkeld voor het basisonderwijs. Deze koffer wordt via verschillende uitgiftepunten (NME-centra, bezoekerscentra etc.) uitgeleend aan scholen in het Rivierengebied. De waterkoffer bevat verschillende lespakketten, boeken, DVD’s, voorbeelden voor het uitvoeren van waterproefjes en allerlei wetenswaardigheden over water.

NIEUW! WATERLES OP SCHOOL Helemaal nieuw zijn de waterlessen op school voor de groepen 5 t/m 8 van het basisonderwijs. Een gastdocent van het waterschap (daarvoor is de naam waterwachter bedacht) verzorgt een algemene introductieles over water en het waterschap in de klas. De waterwachter vertelt aan de hand van verschillende attributen wat een waterschap nu eigenlijk doet en waarom dat nodig is. Na de uitleg van de Waterwachter, gaan de kinderen ook zelf aan de slag met water. Na afloop van de introductieles laat de gastdocent de watermenukaart op school achter. Aan de hand van de watermenukaart kan de leerkracht een keuze maken voor een vervolg van de wateractiviteit zoals de verschillende excursies. Jaques Schwartz, redactie Neerslag. Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

41

De kracht van de watercyclus Sinds 2006 bestaat er voor alle watertaken in Amsterdam ĂŠĂŠn uitvoeringsorganisatie: Waternet. Waternet waakt over de oppervlaktewaterkwaliteit en waterveiligheid, draagt zorg voor schoon drinkwater, riolering, de zuivering van afvalwater en het ondiepe grondwater. Die integratie van watertaken biedt vele voordelen. Toch laat deze samenwerking elders in Nederland nog op zich wachten. De ‘Amsterdamse aanpak’, waarbij de verschillende watertaken in samenhang worden aangepakt, vormt een breuk met de geschiedenis, die juist tot gescheiden taken heeft geleid. Boeren die het belangrijk vonden dat hun land niet onder water liep, verenigden zich in waterschappen. De drinkwaterbedrijven en rioleringssystemen ontstonden op dezelfde wijze, via gescheiden kanalen. In de praktijk blijkt die scheiding echter een sta in de weg voor een echt samenhangende aanpak. De Unie van Waterschappen en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten vinden dat waterschappen en gemeenten moeten samenwerken op het gebied van waterzuivering en riolering. Dat kan grote financiĂŤle voordelen opleveren, zoals het feitenonderzoek geinitieerd door de sector en het rijk aantoont. Besparingen in orde van â‚Ź 550 miljoen voor de gehele waterketen en â‚Ź 380 miljoen

Drijvend duurzaam bouwen Een drinkwaterbron moet je altijd beschermen en dat stelt speciale eisen aan de activiteiten die je toelaat op of aan het water. Dat geldt ook voor drijvend bouwen. Maar lang niet al het oppervlaktewater is een drinkwaterbron. Waternet is betrokken bij de prijsvraag ‘Drijvend Duurzaam Wonen’ van het Amsterdamse stadsdeel Oost/Watergraafsmeer. Deze prijsvraag is een testcase voor nieuwe ideeĂŤn, ontwikkelingen en technieken voor duurzaamheid en drijvend bouwen die Waternet graag ondersteunt. Bij de Rieteilanden op IJburg worden nu al drijvende woningen gerealiseerd. En kijk eens naar de Amsterdamse grachten. Die liggen vol met woonboten. Waternet heeft alle disciplines onder ĂŠĂŠn dak en kan dus veel makkelijker slimme oplossingen bedenken. Waar een drinkwaterbedrijf nu nog vaak een defensieve houding aanneemt ten aanzien van zelfvoorzienende systemen zoals aan autarkisch drinkwatersysteem – drinkwatersystemen horen volgens de regels aangesloten te zijn op het openbare drinkwaternet – trekt Waternet het breder en draagt slimme combinaties voor de toekomst aan. Dat geldt ook onderzoek naar decentrale concepten voor afvalwaterzuivering. Nu richt Waternet zich wat betreft woonboten op het aansluiten van die woonboten op de riolering. Tot voor kort waren deze boten een bron van vervuiling. Nu worden ze aangesloten op het riool. Waternet opereert hier op het grensvlak van waterkwaliteitsmanagement en riolering.

42

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

daarvan in de afvalwaterketen, zijn realiseerbaar. Naast de financiĂŤle kansen zal een integrale aanpak ook leiden tot een nieuwe manier van kijken, met alle voordelen voor de klant van dien.

IN AMSTERDAM AL JAREN PRAKTIJK

Water en Energie Afvalwaterzuivering is een grote energieslurper. Zogenaamde aerobe-zuivering maakt gebruik van bacteriÍn om verontreiniging af te breken. Om die bacteriÍn te laten groeien, moet constant zuurstof aan het water worden toegevoegd. Dat kost veel energie. De watersector werkt aan oplossingen om in plaats van energiegebruiker de stap naar producent van energie te maken. Zo wordt op diverse plaatsen afvalslib dat overblijft na zuivering, vergist en omgezet in biogas. Dit biogas wordt vervolgens omgezet in warmte en electriciteit. Maar het kan nog slimmer. In installaties op de rioolwaterzuiveringsinstallatie van de gemeente De Ronde Venen en binnenkort in Amsterdam wordt het biogas omgezet in groen gas en geleverd aan het aardgasnet. Dat levert een nog hoger rendement op. Een andere optie is om de al aanwezige warmte in het afvalwater te benutten. Dat is al warm door douchewater en water uit vaatwasser. Zo’n 54% van het drinkwater dat in huishoudens wordt gebruikt, wordt op de ÊÊn of andere manier opgewarmd. In Nederland wordt terugwinning van die warmte nog niet echt in de praktijk gebracht, maar wel bijvoorbeeld in Hamburg, waar de thermische energie wordt gewonnen met behulp van een warmtewisselaar in het riool.

De veel bepleite nauwere samenwerking op watergebied tussen waterschappen en gemeenten is in het algemeen maar langzaam van de grond gekomen. In Amsterdam is deze samenwerking al jaren praktijk. Waterschap Amstel, Gooi en Vecht werkte met de gemeente Amsterdam samen in de Dienst Waterbeheer en Riolering (DWR). DWR was een voorloper van Waternet. Aanleiding voor de oprichting van DWR was een ingrijpende verandering van de organisatie van het waterbeheer in Amsterdam op 1 januari 1997. Die verandering vond zijn oorsprong in de Waterschapswet van 1992, die voorschreef dat in principe alle lokale en regionale waterstaatstaken door waterschappen moesten worden uitgevoerd. De provincies dienden hun waterkwaliteitstaken dus over te dragen, en Amsterdam moest ook zijn waterbeheer uit handen geven en de in het verleden ontpolderde gebieden binnen de gemeentegrenzen weer onder beheer van het waterschap brengen. Na jarenlang overleg tussen de provincies Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht en de gemeente Amsterdam, ontstonden er drie interprovinciale waterschappen, waaronder het waterschap Amstel, Gooi en Vecht. Het waterschap kreeg de waterbeheerstaken van Zuiveringsschap Amstel- en Gooiland, het Hoogheemraadschap Amstel en Vecht, de dienst Riolering en Waterhuishouding Amsterdam en de dienst Waterkwaliteitsbeheer provincie Utrecht. EĂŠn van de voorwaarden van de gemeente Amsterdam was dat de afvalwaterketen gesloten zou blijven. GĂŠĂŠn scheiding van riolering en afvalwaterzuivering dus. Daarvoor richtten AGV samen met de gemeente Amsterdam op 1 januari 1997 DWR op. Op 1 januari 2006 sloot ook het gemeentelijke Waterleidingbedrijf aan en was Waternet geboren. Daarmee is de waterketen in Amsterdam gesloten: drinkwatervoorziening, riolering en afvalwaterzuivering. Door ook stedelijk Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

43

waterbeheer, beheer ondiep grondwater, watersysteembeheer en vaarwegbeheer in deze organisatie te brengen zijn alle watergerelateerde taken onder ĂŠĂŠn dak. Waternet voert alle beleidsvoorbereidende en uitvoerende werkzaamheden uit. Deze combinatie is essentieel om ĂŠcht voordeel te behalen uit de bundeling van taken die moet leiden tot het sluiten van de watercyclus! Amsterdammers kennen Waternet allang als dĂŠ organisatie voor alles wat met water te maken heeft. Vroeger ontvingen zij facturen van afzonderlijke diensten, tegenwoordig staat het Waternet-logo op alle facturen. En storingen aan riool en drinkwatervoorziening melden zij bij ĂŠĂŠn storingsdienst.

PRAKTIJKVOORDELEN De efficiencywinst die Waternet bereikt door taken ineen te schuiven, bedraagt 6% van de operationele kosten, wat overeen komt met 4% op de totale kosten, ofwel â‚Ź 16 mln. Een verdere besparing met enkele procenten lijkt mogelijk door integratie van gelijksoortige werkprocessen. Maar los van de efficiencyvoordelen levert de bundeling van krachten ook grote winst op in de praktische uitvoering. Een goed voorbeeld is de aanpak van schadelijke stoffen in het water. Denk hierbij aan bestrijdingsmiddelen, hormoonverstorende stoffen, medicijnresten en andere schadelijke chemische verbindingen die in het watersysteem terechtkomen. In de oude situatie bemoeilijkte de verkokering een succesvolle aanpak. Nu is er sprake van ĂŠĂŠn aanpak en zijn er dus integrale oplossingen mogelijk. Ook in het plassengebied levert de integratie van watertaken voordelen op. Tot de oprichting van Waternet botsten de drinkwaterbelangen daar nog wel eens met de watersschapsbelangen, maar tegenwoordig staan deze belangen niet meer tegenover elkaar. Voor 1 januari 2006 hadden het Waterleidingbedrijf als gebruiker van de Bethunepolder (drinkwaterbron), en het waterschap als waterbeheerder van de Bethunepolder duidelijke verschillen van inzicht. Het waterschap wilde de polder ‘vernatten’. Voor natuurbeheer en watermanagement zou dat goed zijn, maar voor de drinkwatervoorziening nadelig. Op bestuurlijk niveau werd hierover hevig gediscussieerd. Waternet zorgt nu voor oplossingen die in het belang van alle partijen zijn.

INTEGRAAL AFVALWATERBEHEER: EEN KWESTIE VAN LANGE ADEM De uitvoering van het riolerings- en zuiveringsbeheer is in de regio Amsterdam altijd in ĂŠĂŠn hand geweest. De aanwezige afstemming tussen riolering en zuivering lijkt zijn voordelen op te leveren. Bij de opzet van de riolering is vanaf 1920 gekozen voor een vergaande scheiding van vuil- en hemelwater. Dit vraagt in eerste instantie hogere investeringskosten, maar heeft zich later terugverdiend in de vorm van lagere kosten voor gemalen, zuiveringen en randvoorzieningen. Waternet verzorgt sinds 2007 ook het rioleringsbeheer voor de gemeente Muiden. De gemeente beschikte over te weinig capaciteit en specifieke kennis om de rioleringstaken adequaat op te pakken. Na enkele goede ervaringen verzorgt Waternet nu de totale rioleringszorg. Daarmee zijn ook in Muiden optimale keuzes binnen de afvalwaterketen mogelijk, wat al tot grote besparingen heeft geleid. Zo heeft Waternet de bestaande afspraken over de basisinspanning en het water44

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

kwaliteitsspoor kritisch bekeken, waardoor forse besparingen op de investeringen mogelijk werden. En verder heeft Waternet het gegevensbeheer van de gemeente opgepakt en ondergebracht in het eigen rioleringsbeheersysteem. Voor Waternet is dit een handeling die makkelijk meegenomen kan worden terwijl dit de gemeenten veel tijd en geld kost. AndrĂŠ Struker, Waternet

Waternet Waternet is op 1 januari 2006 opgericht door waterschap Amstel, Gooi en Vecht (AGV) en de gemeente Amsterdam. Voor de gemeente voert Waternet taken uit die voorheen voor rekening kwamen van de Dienst Waterbeheer en Riolering (DWR) en het Waterleidingbedrijf. De uitvoering van de waterschapstaken heeft het bestuur van Waterschap Amstel, Gooi en Vecht in Waternet ondergebracht. De besturen blijven beslissen over de uitvoering van deze taken. Voor de Amsterdamse burgers is Waternet het loket voor alle waterdiensten: drinkwater, riolering, afvalwater en waterbeheer. Burgers betalen waterheffingen en watertarieven direct aan Waternet. Waternet werkt aan een ‘SOS Waterdienst’ waar burgers 24 uur per dag terecht kunnen met alle ‘waterstoringen’ in en om het huis. Bij Waternet werken 1.700 mensen.

CURSUSAANKONDIGING Stedelijk Water DOELGROEP beleidsmedewerkers stedelijk waterbeheer en ruimtelijke ordening data 28 september, 5 en 12 oktober 2010 locatie Utrecht prijs â‚Ź 1.295,waarom zou De verandering in intensiteit en hoeveelheid neerslag veroorzaakt toeu deze curnemende problemen in het stedelijk gebied. Veel verharding en weisus volgen? nig waterberging leiden met regelmaat tot wateroverlast. Water moet dan ook een plaats krijgen binnen het stedelijk ontwerp. Deze wateropgave vraagt een ontwerp met een integrale aanpak van ruimtelijke ontwikkeling ĂŠn water. Bij het ontwerp staat samenwerking tussen gemeente en betrokken waterbeheerders centraal.

inlichtingen

Deze cursus is gericht op de beleidsmatige en technische aspecten van de de stedelijke wateropgave. U kent de wetgeving en het beleid op water en ruimtelijke ordening. U heeft inzicht in het stedelijk watersysteem en weet hoe u een gezamenlijk een goed ruimtelijk en waterhuishoudkundig ontwerp kunt maken. Wateropleidingen, Claudia van den Bogaard telefoon (030) 60 69 402 e-mail info@wateropleidingen.nl

Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

45

NutriÍnten hergebruik: P-crisis leidt tot samenwerking Een tekort aan fosfor, cruciaal bestanddeel voor kunstmest, is dÊ grote bedreiging bij een groeiende voedselbehoefte. Het wereldvoedselsysteem wordt bedreigd. Er zijn nog geen alternatieven voor fosfor ontdekt. Een crisis dreigt. Volgens wetenschappers is 10-20% van ons mondiale GDP (Gross Domestic Product, een economische indicator van de marktwaarde van binnen de landsgrenzen geproduceerde goederen en diensten) afhankelijk van een betrouwbare en betaalbare fosfaat voorziening. Recycling staat nog in de kinderschoenen, milieu (lozing)eisen worden aangescherpt maar dit vergt grote technologische verbeteringen op de rwzi’s. Tegelijkertijd wordt urine en faeces wereldwijd hetzij verdund door het riool gespoeld dan wel in het milieu gestort terwijl een derde van de wereldbevolking niet eens een toiletvoorziening heeft. De P-crisis brengt milieuwetenschappers, landbouwspecialisten en ontwikkelingswerkers bij elkaar.

IETS OVER AQUA FOR ALL Eind 2010 eindigt het 6-jarige stimuleringsprogramma waarmee Aqua for All subsidieruimte van DGIS heeft ingezet voor co-financiering van duurzame en zeer effectieve drinkwater&sanitatie programma’s voor de allerarmsten. Samen met

Concept Safi Sana 46

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

partijen uit de Nederlandse watersector (bedrijfsleven, drinkwaterbedrijven en waterschappen, kennisinstituten en NGO’s, consultants en financieringswereld) is 16,5 miljoen euro gematcht met 13,5 miljoen euro uit die achterban waarmee ruim 2,5 miljoen mensen toegang is verschaft tot veilig drinkwater en deugdelijke sanitatie (MDG 7). A4A heeft daarmee zich gepositioneerd als Added Value leverancier met als adagium: wat anderen kunnen doen wij niet. Onze rol is makelaar en hefboom, creatief ontwikkelaar en kennis mobilisator. Dat doen wij met borging van kwaliteit op besteding van donaties, subsidies, projectfinanciering en co-funding. In de loop van die zes jaar zijn samen met diezelfde partijen drie specifieke kennissporen ontwikkeld rondom regenwaterbenutting, nieuwe sanitatie en business development voor de BoP (Bottom of the Pyramid). Binnen dit kader heeft nutriÍntenterugwinning veel aandacht gekregen, als impuls voor toegang tot sanitatie, als kans voor business development, met landbouw- en energievraag als marketdrivers. Voor de komende jaren is er geen DGIS-geld meer beschikbaar. Andere (internationale) fondsen en zogenaamde social investors blijken goede alternatieven om onze rollen voort te zetten. Want de Nederlandse watersectorheeft veel te bieden, zeker op gebied van water&sanitatie. En we zijn nog niet klaar. De schrijnende situatie waarin miljarden mensen ook in de 21e eeuw moeten leven, zonder veilig drinkwater en sanitaire voorzieningen, is een enorme drijfveer om slimme allianties met slimme financiering met geschikte technologie en businessmodellen te blijven maken. De dreigende fosforschaarste heeft een duidelijke link met drie probleemgebieden: milieu, land- Gebruik dry feacal sludge+urine voor stedelijke bouw en ontwikkelingsamenwer- landbouw in Accra king. En daar zit de crux voor een succesvolle doorbraak op het gebied van terugwinning. Kernprobleem is dat nu nog ruim 90% van alle geproduceerde fosfor terecht komt in het milieu, via afval, afvalwater, mest of uitspoeling uit de bodem. De Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

47

KaderRichtlijnWater (KRW) gaat nog hogere eisen stellen aan de lozingseisen voor fosfaat. Dit stelt de rwzi’s en de industriĂŤle lozers voor grote technologische opgaven. De waterschappen hebben dat pro-actief opgepakt. De aandacht richt zich op scheiding aan de bron, deelstroom behandeling en terugwinning/ hergebruik. Het STOWA onderzoeksprogramma voor de waterschappen laat verrassende titels zien. ‘Struviet voor de landbouw’, ‘De rwzi als energiefabriek’,’ Gesloten waterconcepten in wijken’ zijn voorbeelden. In Neerslag 2-2008 maakte ik melding van de eerste klaarmeesters nieuwe stijl: rwzi-operators met biogaswinning, struviet installaties en slibverwerking, ze komen eraan. Op een recente bijeenkomst bij Grontmij zijn beloftevolle technieken zoals de Pearl-reactor gepresenteerd waarvoor een proef gaat draaien bij Waterstromen op de rwzi van Olburgen met industrieel afvalwater en rejectiewater. Fosforgebruik kent geen alternatieven. Terugwinning is tot nu toe het enige middel om het uitputten van de eindige grondstof te vertragen. Wetenschappers voorspellen anders een uitputting binnen 30-50 jaar. De landbouw moet nog duidelijk wennen aan een nieuwe mindset in het optimaliseren naar opbrengst/ha respectievelijk naar milieuuitstoot. Het adagium ‘hoe meer kunstmest, hoe hoger de opbrengst’ is achterhaald. Erosie metingen met uitspoeling van nutriĂŤnten en ook opname karakteristieken van bodem en plant laten zien dat de economische optimalisatie en de ecologische piek niet samenvallen. Hier valt nog steeds veel te winnen. Onderzoek naar andere voedselketens (gericht op minder vleesconsumptie) is een ander onderdeel van een broodnodige zichzelf vernieuwende ‘precisielandbouw’. Juist Nederland is een fosfaat surplus land met zijn eigen mestoverschot terwijl het fosfaat importeert. Probleem is nog een ontbrekende (Europese) goedkeuring en certificering van teruggewonnen fosfaat in de vorm van struviet. Door fosfaat en nitraat te binden met magnesium ontstaat struviet. Een bedrijf als Ostara in de VS produceert struviet al op grote schaal met terugverdientijden van 3-10 jaar door vermeden zuiveringskosten op de rwzi, op slibkosten en op chemicaliĂŤn voor fosfaat en stikstofverwijdering. Het eindproduct (crystal green) is mengbaar met de gangbare kunstmestvormen in de gewenste samenstelling. Toch is struviet nu nog afvalproduct, mag (nog) niet gebruikt worden in de landbouw en dit schreeuwt om certificering en regelgeving. Op het Wereld Waterdag congres 2010 becijferde Jan Weijma van LeAF-Wageningen dat ĂŠĂŠn mens jaarlijks voor circa â‚Ź 9,- aan urine produceert en â‚Ź 19,- aan faeces, als we de aanwezigheid van fosfaat en stikstof in hun huidige marktwaarde uitdrukken. 2,6 Miljard mensen gooien dus 75 miljard euro weg per jaar. Let wel: de andere 3,8 miljard wereld burgers gooien ook hun urine en faeces weg, zij het gecontroleerd, nog eens 100 miljard/jaar erbij. In 2008 nog 2,4 miljard mensen (in 2010 inmiddels 2,6 miljard, we boeren ĂĄchteruit!) die niet beschikken over enige adequate vorm van toiletvoorziening, alle Millennium Goals ten spijt. Dit is daarmee volksgezondheidsprobleem nr 1, met o.a. ongekend hoge kindersterfte als gevolg van iets simpels als diarree en typhus. Eco-sanitatie lijkt nog iets van de ontwikkelingssector. Maar er zijn marktkansen. 48

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

Terugwinning van nutriĂŤnten heeft dus ook een toepassingsmarkt in de snel groeiende sterk verstedelijkte kustzones van AziĂŤ en Afrika. Marine eco-systemen (koraalriffen, de kraamkamer van onze voedselketen) worden bedreigd door enorme lozingen van afvalwater. In een demonstratieprogramma van UNEP heeft Aqua for All kansen helpen ontwikkelen voor verbeterd afvalwatermanagement met terugwinmogelijkheden en bescherming van koraalriffen en toerisme. Dagelijks komt 300 miljoen kilo urine en faeces diffuus terecht komt in stedelijke leefmilieus waarna ze uitspoelen in zee. Hoe gek het dus ook klinkt: de P-crisis is ook meteen een kans voor een echte ECO-san doorbraak. De opzet van het bedrijf Safi Sana, initiatief van Aqua for All, probeert de vraag van de landbouw naar meststoffen commercieel in te vullen met beschikbare en inzamelbare faeces en urine. Dit gebeurt door zelf in die sanitatie-business service en inzameling te participeren om zo grip op de deelstromen te krijgen. De afzetmarkt voor compost, struviet en biogas moet resulteren in meer sanitaire voorzieningen. De win-win-win situatie is evident. De (diffuse) lozing van nutriĂŤnten in het milieu is een te vermijden kostenpost. De voedselvraag stelt de mondiale landbouw voor een immense opgave. Er is behoefte aan meer meststoffen. Commercieel hergebruik van urine en faeces voor energie en landbouw biedt kansen voor een duurzaam aanbod van sanitaire voorzieningen aan de armen (en herijking van de op watergespoelde toiletvoorzieningen in het westen). In Nederland is een Nutrient Task Force Group opgezet waarin wetenschappers, politici, industrie, NGO’s en watersector participeren. Leveranciers van technologie en diensten ontwikkelen met wisselende allianties interessante ‘proven practices’. Ook de rioolwaterzuiveraars laten zich niet onbetuigd. De NTFG kan zorgen voor de nodige coherentie, synergie, lobby en toegang tot kennis en informatie. ‘Klaarmeesters nieuwe stijl’ is slechts een van de nieuwe expertisevelden die opdoemen. Water & sanitatie en landbouw worden genoemd als expertise velden waar Nederland een leidersrol kan innemen met een interessante focus voor ontwikkelingsamenwerking . De P-crisis is een complex probleem. Dat vraagt om complexe, namelijk integrale en meervoudige acties met samenwerking tussen milieu, landbouw en armoede bestrijding. Hoe complexer evenwel de aanpak hoe hoogwaardiger de kwaliteit van de oplossingen die worden gevonden. Tel uit je winst. Op het toilet valt het kwartje. Sjef Ernes, Aqua for All

Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

49

Verslag van de excursie van Sectie Overijssel naar Grundfos, Denemarken

Sectie Overijssel op excursie naar Grundfos Op 17 juni vertrok een delegatie van de Sectie Overijssel met het vliegtuig vanaf Amsterdam naar Billund in Denemarken. Vanaf daar werd de reis vervolgd door het groene Deense land per bus naar Bjerringbro. In Bjerringbro bevindt zich het hoofdkantoor van Grundfos. Grundfos is een producent en leverancier van onder meer pompen, beluchtingselementen, voortstuwers en mixers. In Bjerringbro kreeg de sectie een lezing over de historie van Grundfos. Grundfos is opgericht in 1945 door Poul Due Jensen, die is begonnen met de bouw van waterpompen. Het bedrijf is inmiddels uitgegroeid tot een groot concern met ca. 16.000 werknemers wereldwijd. De Sectie Overijssel kreeg tijdens de eerste excursiedag een rondleiding door productielocaties van Grundfos. De productie van pompen is voor een groot deel geautomatiseerd, en de sectie kreeg een goed inzicht in de hoogwaardige productietechnieken waarmee Grundfos de pomponderdelen maakt. De pompen worden optimaal ontworpen zodat met zomin mogelijk elektrische energie kan worden gepompt en zodat je een minimale onderhoudsinspanning nodig hebt. In een deel van de productie worden mensen met een handicap ingezet. Dit maakt onderdeel uit van de visie van Grundfos t.a.v. sociale verantwoordelijkheid. Op de avond van de eerste dag kon de stropdas uit de tas. De leden van de sectie konden vervolgens in stijl genieten van een diner in Frisholt, het eigen

50

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

pension-restaurant van Grundfos. In de avond werden de sectieleden naar het hotel gebracht, voor de (te korte) nachtrust. De volgende dag werd begonnen met een lezing over voortstuwers en mengers. Grundfos demonstreerde ontwerpsoftware waarmee de menging van beluchtingsbassins op zuiverings-installaties kan worden gesimuleerd. Er was voldoende ruimte voor interactie met de sectieleden en er werd ondermeer gediscussieerd over het verschil tussen voortstuwers en mengers. Na de lezingen ging de sectie op weg naar een rioolwaterzuivering, die Grundfos gebruikt als proeflokatie. Op de rwzi werd de frisse buitenlucht opgesnoven en kon er eindelijk ook

een keer aan de praktijk worden geroken. Er waren onder meer gemaalpompen te zien die zowel droog als nat opgesteld kunnen worden en die door middel van een klemmensysteem eenvoudig te reinigen en te repareren zijn. De tweede excursiedag eindigde met een sessie waarbij de sectie werd opgesplitst in kleine groepen en waarbij Grundfos verschillende producten presenteerde. Daarbij was veel ruimte voor interactie en discussie en werden er (soms) kritische vragen gesteld over de producten. Voor zowel Grundfos als de sectieleden was dit een leerzame sessie. Moe en voldaan keerde de sectie terug huiswaarts om ’s avonds laat terug te zijn en nog even na te genieten van twee leerzame dagen. Ton Dekker, IMD B.V., redactie Neerslag Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

51

Meer samen, minder kosten Door de complexiteit van wateropgaven is het bijna onmogelijk om alleen of binnen de eigen sector oplossingen te realiseren. De waterwereld is genoodzaakt om steeds verdergaand samen te werken. Gemeenten en waterschappen vinden elkaar in dat proces als natuurlijke partners. Met behulp van het watertoetsproces (zie kader) lossen ze ruimtelijke vraagstukken rondom het waterbeheer op. Ook in de afvalwaterketen is sprake van een groeiend aantal samenwerkingsverbanden. De VNG en de Unie van Waterschappen (UvW) slaan de handen ineen om dit soort samenwerkingsverbanden structureler te maken. Op basis van een feitenonderzoek is een notitie opgesteld met een gezamenlijke visie, aanpak en stappenplan om slimmer en op optimale schaal te gaan investeren in de afvalwaterketen. Ambities: intensievere samenwerking, integraal beheer van de afvalwaterketen en flinke kostenbesparingen, tot 380 miljoen euro in 2020. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de Unie van Waterschappen (UvW) gaan gezamenlijk voor kostenbesparing in de afvalwaterketen. Op 8 april hebben zij de notitie ‘Gezamenlijke doelgerichte aanpak afvalwaterketen’ vastgesteld. Hiermee is een traject gestart om samenwerking tussen gemeenten en waterschappen gestructureerder op te pakken. Nederland heeft veel bereikt op het gebied van waterbeheer. Onze waterkennis is ĂŠĂŠn van onze belangrijkste exportproducten. We hebben prima drinkwater, adequate afvoer van regenwater, inzameling en zuivering van afvalwater, droge voeten, sterke dijken en veilige polders. Om dit in de toekomst zo te houden staat de afvalwaterketen voor de vraag of ze wel zo doelmatig mogelijk georganiseerd is, of dat het wellicht beter en goedkoper kan.

OPGAVEN Voor de waterketensector liggen er belangrijke opgaven zoals omgaan met klimaatveranderingen, terugdringen van het energieverbruik, oplossen van een naderend personeelstekort en behoud van de vereiste hoge kwaliteit van product en dienstverlening. Voor riolering geldt daarbij dat de ‘vervangingspiek’ onafwendbaar dichterbij komt (zie figuur 1). Vanaf midden jaren ‘60 is in dertig jaar het overgrote deel van de riolering gerealiseerd. Met een gemiddelde levensduur van 60 jaar betekent dit dat gemeenten vanaf 2025 voor grote vervangingsinvesteringen staan. De kostenverhoging, veroorzaakt door rioolvervanging, klimaatadaptatie (afvoeren van regenwater) en waterkwaliteitsverbetering, wordt geschat op â‚Ź 600 miljoen.

52

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

Figuur 1: Vervangingspiek komt eraan.

FEITENONDERZOEK Uitgaande van deze opgaven is in opdracht van het Bestuurlijk Overleg Waterketen begin 2010 een feitencommissie aan de slag gegaan met een onderzoek naar doelmatigheid in de waterketen. Op 30 maart 2010 zijn de resultaten1) aangeboden aan Minister Huizinga. Uit het feitenonderzoek blijkt dat in de waterketen jaarlijks 380 miljoen euro bespaard kan worden: – Voor rioleringsbeheer kan ₏140 miljoen (8% van de jaarlijkse uitgaven) worden bespaard door bundeling van kennis en capaciteit. ₏50 miljoen op nieuwe opgaven, ₏55 miljoen op kapitaalslasten door slimme vervanging en renovatie en ₏35 miljoen op het operationeel beheer; – Voor de zuivering kan ₏100 miljoen (8%) worden bespaard door het voortzetten van de doelmatigheidsverbetering die al ingezet is. ₏15 miljoen op nieuwe opgaven, ₏15 miljoen op kapitaalslasten en ₏70 miljoen op operationele kosten; – Door integratie van het riolering- en zuiveringsbeheer wordt nog eens een besparing van ₏140 miljoen (5%) op het afvalwaterbeheer verwacht. Met deze besparingen kan veel van de benodigde kostenverhogingen worden gecompenseerd. Naast het realiseren van financiÍle voordelen, levert de samenwerking een bundeling van kennis en capaciteit op en een verdere professionalisering van het beheer.

DE AANPAK Om de besparing te realiseren moeten de partijen werkprocessen in de afvalwaterketen optimaliseren. VNG en UvW gaan deze uitdaging aan met een gezamenlijke aanpak. Hierbij is de inhoud leidend en staan de werkprocessen centraal. 1 Doelmatig beheer waterketen. Eindrapport commissie feitenonderzoek, 29 maart 2010. Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

53

Op basis van lokaal maatwerk wordt bepaald welke veranderingen nodig zijn en op welke wijze de optimalisatie tot stand gebracht wordt. Doelmatigheidswinst kan behaald worden via twee sporen: 1. EfficiĂŤntie: Doen we de goede dingen? 2. Effectiviteit: Doen we de dingen goed? Voor riolering geldt dat 75% van de jaarlijkse kosten wordt bepaald door de kapitaallasten die samenhangen met investeringen. Effectiever investeren is dan ook het belangrijkste spoor voor doelmatigheidswinst. Voor de zuivering worden de jaarlijkse kosten voor 45% bepaald door kapitaallasten en 55% door operationele kosten. Hier kan doelmatigheid worden vergroot langs beide sporen.

BELEMMERENDE WETGEVING AANPASSEN Voor doelmatigheidswinst is lokale afstemming noodzakelijk. Effectiviteit kan worden vergroot door het bundelen van kennis en capaciteit. Daardoor kunnen de partijen meer samenhangende investeringsbeslissingen nemen. Ook kunnen ze efficiĂŤnter werken door gezamenlijk op te trekken bij de uitvoer van operationele taken in het rioleringsbeheer. Aanpassing van belemmerende wetgeving is hierbij noodzakelijk. Denk bijvoorbeeld aan opheffing van de ‘provinciale ontheffingsbevoegdheid riolering buitengebied’ en de ‘aansluitverordening’ en genuanceerde toepassing van de waterschapskeur. Centraal in de aanpak van VNG en UvW is dat de zorgplichten en verantwoordelijkheden ongewijzigd blijven. De gemeenten blijven verantwoordelijk voor

Overstromende riolering door noodweer. 54

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

regenwater, grondwater en inzameling van afvalwater en de waterschappen voor de zuivering van afvalwater. De koepelorganisaties gaan uit van een intensieve, doelgerichte samenwerking tussen gemeenDe watertoets ten en waterschappen.

SAMENWERKINGSVORMEN

Niet alleen in de afvalwaterketen komen gemeenten en waterschappen elkaar tegen, ook in de ruimtelijke ordening ontmoeten zij elkaar regelmatig. De watertoets heeft geleid tot meer structureel overleg tussen gemeente en waterbeheerder. In 2001 is de term watertoets ingevoerd voor het zogeheten ‘artikel 10-overleg ex BRO’, een wettelijk verplicht overleg tussen gemeente en waterbeheerder over het bestemmingsplan. In 2003 is een drietal producten verplicht gesteld: een startnotitie, een wateradvies van de waterbeheerder en een waterparagraaf in het bestemmingsplan. De watertoets zorgt voor transparantie in de manier waarop water in ruimtelijke planprocessen wordt ‘meegenomen’. Meer informatie is te vinden op www.helpdeskwater. nl/watertoetsproces.

Er zijn verschillende vormen van samenwerking tussen gemeenten en een waterschap mogelijk, bijvoorbeeld een coÜperatie of een gemeenschappelijke regeling per zuiveringskring. Binnen een dergelijke regeling worden investeringsprogramma’s opgezet, waarbij het kan gaan om slim inkopen en gebundeld aanbesteden. Dit levert efficiÍntievoordelen en verlaging van kwetsbaarheid en afhankelijkheid op. Dit soort samenwerkingsvormen zijn ook nuttig voor een betere afstemming tussen riolering en inrichting en beheer van de openbare ruimte, de planvorming en het aansturen en evalueren van de uitvoering (aanleg, onderhoud, reparatie/renovatie, vervangen en verbeteren). Er wordt al veel samengewerkt tussen gemeenten en waterschappen. Op het niveau van zuiveringskringen worden er in toenemende mate Optimalisatiestudies Afvalwater Stromen (OAS’en) uitgevoerd. Hierin analyseren de partijen de werking van de riolering en de zuivering om de afvalwaterketen te optimaliseren. Regionaal zijn diverse afvalwaterakkoorden opgesteld waarin afspraken over beleid en beheer van de afvalwaterketen zijn vastgelegd. Dergelijke akkoorden en studies zijn een goed startpunt om op termijn te komen tot minder vrijblijvende samenwerking tussen beide partijen rondom beleid en planvorming van de afvalwaterketen en integratie van de infrastructuur in de afvalwaterketen. De volgende stap is het bundelen van kennis en kunde in een sterk samenwerkingsverband waarbij de huidige verantwoordelijkheden blijven bestaan en de optimale schaal wordt gezocht voor investeringsprogramma’s en operationeel beheer.

OPTIMALE SCHAALGROOTTE De optimale schaalgrootte verschilt voor verschillende processen in de afvalwaterketen. Besluitvormingsprocessen vereisen de schaal van de zorgplichthouder om synergievoordelen binnen de organisatie te kunnen benutten. Gebruik en beheer van riolering en zuivering kan op een bedrijfseconomisch optimale schaal Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

55

plaatsvinden. Voor processen rondom planvorming, realisatie en ondersteuning is maatwerk nodig. Uit het feitenonderzoek volgt ook dat de kosten per strekkende meter buis voor een gemeente van 20.000 tot 50.000 inwoners het laagst zijn (zie figuur 2). Oorzaak is dat kleinere gemeenten relatief veel meter buis hebben per huisaansluiting waardoor de kapitaalslasten oplopen. Bij grotere gemeenten zijn de stelsels en organisaties Figuur 2: Optimale schaalgrootte vaak complex, wat hogere kosten met zich mee brengt. De variatie in kosten per meter buis van ₏6 tot ₏15 is in deze groep groot. Bij de zoektocht naar het optimum gaat het dus altijd om maatwerk. Activiteiten als inspectie/onderhoud, storingsdienst, bediening van sturingsystemen en monitoringsprogramma’s kunnen in opdracht van het samenwerkingsverband tussen gemeenten en het waterschap worden aanbesteed en uitgevoerd. Op deze wijze wordt een aanzienlijke opschaling van operationele taken gerealiseerd.

MIJLPALEN De inzet van Unie en VNG voor de eerstkomende periode is om de voorstellen voor slimmer investeren en het opschalen van operationele taken in gang te gaan zetten. Hiervoor hebben de bestuurders een drietal prestatieafspraken gemaakt: 1. Per (set van) zuiveringskring(en) wordt voor 31 december 2010 een duo van bestuurlijke trekkers benoemd vanuit de deelnemende gemeenten en het waterschap die het regionale uitwerkingsproces opstarten en leiden. 2. Eind 2011 zijn per (set van) zuiveringskring(en) bindende afspraken gemaakt over de vorming van een gemeenschappelijke regeling tussen gemeenten en waterschap en de uitvoering van het operationele taken. 3. Eind 2012 wordt in meer dan 75% van de zuiveringskringen effectief en doelmatig wordt samengewerkt in integrale investeringsprogrammering, uitvoering van operationele taken in de afvalwaterketen en bij de advisering van besturen van gemeenten en waterschappen. Johan Kroes RWS Waterdienst/ Landelijke Werkgroep Watertoets Reginald Grendelman VNG 56

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

De Doorbraak, 13 km natuurbeek in Twente Een nieuwe beek graaf je niet voor de lol De invloed van 200.000 mensen op oppervlaktewater poets je niet weg Stedelijk water blijft kwalitatief minder goed dan natuurlijk water Met deze one-liners hoop ik uw aandacht getrokken te hebben voor ‘De Doorbraak’ het project bij Waterschap Regge en Dinkel dat op meerdere gebieden voor verbeteringen zorgt. Het gaat, kort gezegd, om het graven van een nieuwe beek die in natte perioden de afvoersituatie rondom Almelo verbetert. Hierbij worden ook twee kwalitatief verschillende waterstromen gescheiden. Ecologisch gezien zorgt ‘De Doorbraak’ voor een betere verbinding tussen leefgebieden in Twente en Salland. Het project komt voort uit de Reggevisie van 1997. De uitvoering zal tot 2015 duren en het gaat 40 miljoen euro kosten, op te brengen door meerdere belanghebbende partijen en subsidieverstrekkers. De nieuwe situatie wordt zodanig dat, met kenmerkende bruggen en stuwen met vistrappen, met duikers en andere multifunctionele onderdoorgangen, de Doorbraak ten zuiden van Almelo naar het Westen slingert en het relatief schone water uit het agrarisch gebied ten Oosten van de stad naar de Regge brengt. Dit riviertje krijgt daarmee een deel van zijn oorspronkelijk stroomgebied terug waarmee de waterkwaliteit verbetert. Het stedelijk water, inclusief de effluenten van de rwzi’s van Hengelo en Enschede, krijgt via de bestaande beken en het Lateraal Kanaal een andere loop. Uiteindelijk komt al het water weer samen in de Vecht. De grootste werken zijn

Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

57

wel de kruisingen met de A35 en het Twente kanaal, maar ook het doorsnijden van een zandrug bij Tusveld is ingrijpend. O.a. daaraan ontleent de beek zijn naam. Bij het graven van de nieuwe beek is goed gekeken naar de geomorfologie, toch beïnvloedt zo’n nieuwe beek de grondwaterstand en daarmee mogelijk de bomengroei. Daarvoor moeten maatregelen genomen worden. Het nu nog stilstaande waterwater geeft het Twentse landschap hier en daar nu al een prachtig nieuw aanzien. In het plan zijn op een zestal plaatsen regelmogelijkheden ingebouwd waarmee de waterhoeveelheden kunnen worden gestuurd. Dit zal nodig zijn in perioden met hoog water, maar wellicht nog meer noodzakelijk in perioden van lang-

58

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

durige droogte. De vraag is dan: ‘Wat doe je bij lage afvoeren? Kies je voor doorstroming met water van mindere kwaliteit, hoofdzakelijk effluent, of pas je andere onnatuurlijke maatregelen toe zoals oppompen, water inlaten of terugpompen, of doe je niets en accepteer je de zomerstress met mogelijke algengroei en zuurstof tekort?’ Met aanpassing van het profiel en beschaduwen met bomen en struiken langs de kant valt wel wat te verbeteren, maar, elk voordeel heb z’n nadeel. Duidelijk is dat dan beslist moet worden over de functie van de Blauwe Knoop, het regelwerk ten oosten van Almelo, waar nu schoon en minder schoon water bij elkaar komen en waar dat in de toekomst wordt gescheiden. Herman Letteboer, redactie Neerslag

Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

59

IBA’s in Hollands Noorderkwartier HOE ZAT HET OOK ALWEER MET DIE IBA’S? Vanaf 2005 is het wettelijk verplicht om huishoudelijk afvalwater te zuiveren voordat het op het oppervlaktewater geloosd mag worden. Veel huizen op het platteland hebben echter geen aansluiting op de riolering. In Noord-Holland is in 2002 een bestuursovereenkomst ‘Sanering ongezuiverde lozingen van huishoudelijke aard naar het oppervlaktewater in het buitengebied’ ondertekend door de provincie, de Vereniging van Noord-Hollandse Gemeenten en de hoogheemraadschappen in de provincie. Op basis van de bestuursovereenkomst zijn nieuwe richtlijnen opgesteld voor het verlenen van ontheffing van de gemeentelijke zorgplicht riolering. Ontheffing betekent dat een perceel niet op de riolering aangesloten hoeft te worden, maar dat met een alternatieve voorziening volstaan kan worden. Zoals bijvoorbeeld het aanleggen van een verbeterde septictank of een Individuele Behandelingsinstallatie van Afvalwater (IBA). Een IBA is een kleinschalig systeem om afvalwater te zuiveren. Er zijn drie verschillende soorten IBA’s. De minimale voorziening (klasse I) betreft een septictank met een inhoud van 6 m3, waarvan het zuiveringsrendement ongeveer 30% bedraagt. Klasse II levert een rendement van ongeveer 80% en een klasse III komt tot ruim 90% rendement. Afhankelijk van de kwetsbaarheid van het ontvangende oppervlaktewater of de bodem, is een keus gemaakt tussen die drie types.

SAMENWERKING Om de IBA’s aan te leggen en te beheren, werkt Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier samen met 25 gemeenten. Daarvoor is destijds een uitvoerende eenheid opgericht: het ProjectBureau Sanering Buitengebied (PBSB). In juli 2005 begon het PBSB met het plaatsen van de eerste systemen. Er zijn een circa 750 IBA’s geplaatst. De IBA’s zijn eigendom van de gemeenten en worden in opdracht van het hoogheemraadschap onderhouden door de aannemer/leverancier. Twee procestechnici van het hoogheemraadschap houden toezicht op het functioneren van IBA’s. Zij zijn de con60

B9 BDUW LQGG

Het plaatsen van de ondergrondse IBA.

Neerslag 2010/V

tactpersonen tussen gebruikers en het hoogheemraadschap. De beheerders verzorgen de administratieve beheertaken en houden toezicht op het onderhoud en de rapportages. Ook bewaken zij de afhandeling van storingen en klachten. Over het beheer en onderhoud van de IBA’s wordt een informatiebank opgebouwd. Door de meldingen van storingen en klachten te registreren wordt het inzicht snel vergroot. IBA geplaatst en afgedekt met grond.

BEHEERCONCEPT Er is een beheerconcept opgesteld, met als voornaamste kenmerk om ‘al doende te leren’. Doelen van dat beheerconcept zijn: – gestructureerd inhoud geven aan het optimaal laten functioneren van de IBA’s; – periodiek rapporteren aan de gemeenten (die eigenaar blijven van de IBA’s); – inzicht krijgen in prestaties via gestandaardiseerde monitoring en registratie; – relatie opbouwen en onderhouden met gebruikers, via voorlichting en tevredenheidsmeting. De goede werking van een IBA hangt voornamelijk af van een drietal factoren: 1. Kwaliteit van de toegepaste systemen. Een belangrijke waarborg daarvoor is het feit dat gekozen is voor KIWA-gecertificeerde systemen; 2. Kwaliteit van de plaatsing door de aannemer. Die was gecertificeerd en plaatste volgens de geldende voorschriften; 3. Lozingsgedrag van de gebruiker.

ERVARINGEN BEHEER EN ONDERHOUD IBA’S De oorzaak van storingen en klachten kan vaak zowel voortkomen uit de plaatsing van de IBA’s, als uit verkeerd gebruik of technische problemen. Voor kleine storingen wordt een beroep gedaan op de lozer; via de gebruikershandleiding wordt daarbij hulp geboden. Grotere storingen worden aan de beheerder gemeld, die worden zo snel mogelijk verholpen. In de eerste jaren 2006 en 2007 waren er vaak verstoppingen van de huisaansluiting (40%). Er was in een aantal gevallen geuroverlast (30%) geconstateerd in huis en daarbuiten. Geluidsklachten (10%) werden veroorzaakt door het verzakken van de Onderhoud aan een IBA. Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

61

Onderhoud aan IBA door medewerker HHNK.

elektrakast met als gevolg dat de pomp tegen de behuizing van de elektrakast ging resoneren. Er deden zich ook elektrische storingen (10%) voor en verstoppingen van de retourslibvoorziening (10%). Er is vervolgens extra aandacht geschonken aan: – werking van de IBA-ontluchting; – technische verbeteringen ten behoeve van toegepaste onderdelen; – aanvullende voorlichting en instructie aan gebruikers, liefst samen met de gemeenten. In 2009 zijn van de in totaal 364 meldingen 198 kleine storingen of vragen door de IBA-coÜrdinatoren van HHNK opgelost of telefonisch afgehandeld. Voor 166 storingen is de storings- en onderhoudsdienst van de leverancier ingeschakeld. Bijna de helft van de klachten betrof lozingsproblemen. IBA’s zijn zeer gevoelig voor verstoppingen door tampons, vochtig toiletpapier, babydoekjes en sanitaire wegwerpschoonmaakdoekjes. Deze artikelen worden helaas nog steeds door gebruikers in het toilet geworpen, waardoor verstoppingen in de huisaansluitingen ontstaan. Tevens verstoort dit het biologisch proces met als gevolg dat het zuiveringsresultaat onvoldoende is en stankoverlast kan ontstaan. Verder is ook 62

B9 BDUW LQGG

Ontvangstemmer IBA verstopt door tampons.

Neerslag 2010/V

geconstateerd dat de werking van de IBA wordt vestoord door vet of overmatig zeepgebruik. Als een IBA door verkeerd gebruik in storing is gegaan, worden de daaruit voortkomende kosten aanvankelijk door het hoogheemraadschap gedragen. Bij herhaling worden de kosten verhaald op de gebruiker. Preventief zijn er 121 luchtpompen vervangen door een type met een grotere luchtopbrengst, waardoor de luchtverdeling in het IBA-systeem beter kan worden ingesteld. Bovendien is de verwachting dat er minder storingen zoals verstoppingen zullen optreden.

KLANTTEVREDENHEID IBA-GEBRUIKERS In 2009 hebben drie studenten van de Hogeschool INHolland in Alkmaar een tevredenheidsonderzoek uitgevoerd onder alle IBA-gebruikers. De ontwikkeling van de vragenlijst maakte deel uit van het onderzoek. Daarbij werden statistische methodieken (Cronbach’s Alpha, Spearman-toets) toegepast om te toetsen of de geformuleerde vragen wel bruikbaar zijn. Onderhoud

Klachten & Storingen

Hoeveelheid onderhoud

Aantal storingen

Afhandeling storing

Bereikbaarheid

Klantvriendelijkheid monteur

Afhandeling klachten

1 x opgelost

Deskundige medewerkers

Type IBA

Snelheid van handelen

Uitvoer onderhoud

Tevredenheid storingsnummer

Informatievoorziening na klacht

Komt afspraken na mbt onderhoud

Doet moeite om te begrijpen

Vriendelijkheid Aantal klachten

Communicatie

Informatie

Milieuwinst Weet wat mag worden gespoeld

Wijze van beheer Afspraken

Voldoende informatie

Weet handelen bij onjuist gebruik

Hoe tevreden bent u met de IBA

Samenwerking instanties

Communicatie

Lozing gedrag aangepast Weet handelen bij calamiteit

Betrokkenheid HHNK

Gebruiker

Betrokken instanties

Figuur 1: Oorzaak en gevolgdiagram (zgn. visgraat)

Neerslag 2010/V

B9 BDUW LQGG

63

De enquĂŞteformulieren zijn toegestuurd aan 749 gebruikers van een IBA; de respons was 36%. Op een schaal van 1 (=slecht) tot 10 (=goed) zijn de belangrijkste resultaten: Vraag

Score

Bent u tevreden met het onderhoud ?

6,5

Bent u tevreden over het oplossen van klachten en storingen ? Is het hoogheemraadschap betrokken ?

7 6,5

Heeft u als gebruiker voldoende informatie ?

6

De ervaring die gebruikers hebben met het lozen op een IBA is divers. Voor het grootste deel van de gebruikers is het vanzelfsprekend om rekening te houden met de biologische processen in de IBA’s zelf. In een enkel geval is extra uitleg en instructie nodig. Het plaatsen van de IBA.

EVALUATIE VAN HET KLANTTEVREDENHEIDSONDERZOEK Veel respondenten zitten op of rond neutraal met de neiging tot tevreden. Dit zou kunnen komen omdat de IBA’s eigenlijk nog maar kort in gebruik zijn. De mensen hebben zich wellicht nog niet een echt een mening kunnen vormen. Ook is het zo dat de gebruikers gewoon willen dat de IBA werkt. Dan vinden de gebruikers het prima. In het tevredenheidsonderzoek is geen focus gelegd op gebruikers die storingen of klachten hebben, dit zou voor een vervolgonderzoek best interessant kunnen zijn. Raadzaam is dan ook om in een vervolgonderzoek de vragen te stellen in de vorm van ‘Heeft u klachten gehad?’ en de vraag ‘Heeft uw IBA last van de storingen?’. Bij een antwoord ‘ja’ kunnen aan de hand hiervan vervolgvragen worden gesteld, om zo meer op deze gebruikers en hun eventuele problemen in te zoomen. Het onderzoek zelf was zeer leerzaam omdat er verwacht werd goed na te denken over de vragen en de relatie van de vragen om zo de exacte gedachten van de gebruikers boven te halen. Jeroen Goverde, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier 64

B9 BDUW LQGG

Neerslag 2010/V

$ 4 5

! " # $ % &'&( )')( *+ , - ()( .( ./ '(( 0 1 ()( .( ./ '(& 2 3

1_1_stC5_fc_B.indd 1

1000-20-8000-8878 Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

11-12-2009 11:34:45

Koersbepalend in water, energie en bodem!

GMB is volop in beweging en wil voor haar opdrachtgevers een partner zijn die functioneert als verbindende schakel wanneer het gaat om water, energie en bodem. GMB ontwerpt, realiseert, onderhoudt en renoveert onder meer drinkwateren afvalwaterzuiveringsinstallaties, pompen en gemalen, waterbergingen, riool- en persleidingen, dijken en kades. We reinigen en saneren (water) bodems en bouwen installaties die afval(water) omzetten in energie. In eigen installaties halen we biogranulaat en energie uit slib. En we realiseren voorzieningen voor een optimale mobiliteit en logistiek, zoals verkeersknooppunten, haventerreinen en loodsen.

T (0488) 44 94 49 I www.gmb.eu

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5338 NVA Neerslag Voordruk 2010

Kleur: fc

11-12-2009 11:37:11

COLASIT SPECIALIST IN KUNSTSTOF TOEPASSINGEN VOOR WATERZUIVERING VENTILATIESYSTEMEN VOOR STANKBESTRIJDING Van kunststof ventilatoren tot complete installaties met leidingwerk, geurfilters, wassers, sproeitorens, kleppen en/of suskasten.

DOSEERINSTALLATIES EN OPSLAGTANKS VOOR CHEMICALIﾃ起 Complete installaties voor het doseren van chemicaliﾃｫn bij o.a. defosfatering. Gemonteerd op kunststof paneel of in kunststof kast.

Indien gewenst verzorgt onze projectafdeling het constructieontwerp. Daarbij profiteert u van onze veelzijdige ervaring met kunststofprojecten. En natuurlijk van onze verantwoorde en deskundige montage. E-mail: info@colasit.nl Internet: www.colasit.nl

ISO 9001

C O L A S I T H O L L A N D B . V. Postbus 1105 5200 BD 's-Hertogenbosch Te l e f o o n 0 7 3 - 6 4 1 8 3 1 5 Fax 073 - 6423682

1000-20-9000-4976 Neerslag voordruk 2010 1000-20-8000-7626 Neerslag voordruk 2009

1_1_stC5_zw_A.indd 1

Kleur / zw

11-12-2009 11:39:30

Arveon, uw partner in afvalwatertechniek!

Arveon producten Arveon is al jaren een betrouwbare partner als het gaat om het leveren van innovatieve en betrouwbare producten voor de (afval)watertechniek.

Onze producten Allflowlift afvalwaterpomp- units met grofvuilkamersysteem • Allflowlift prefab HDPE rioolgemalen met grofvuilkamersysteem • Combiflowlift afvalwaterpomp- units • Combiflowlift prefab HDPE rioolgemalen • TSK Syncho anti- waterslag terugslagkleppen • Allflowstop terugslagkleppen • WD Systeem muurdoorvoeringen • Oplossingen op maat •

www.arveon.nl

info@arveon.nl

Postadres: Postbus 242 • NL 7040 AE ’s-Heerenberg t +31 (0) 314 67 51 60 Bezoekadres: Handelsweg 12 • NL 7041 GX ’s-Heerenberg f +31 (0) 314 67 51 69 • info@arveon.nl • www.arveon.nl

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5670 Waternetwerk 2010

Kleur: fc

11-12-2009 11:48:44

kragten landschapsarchitectuur stedenbouw beheer openbare ruimte civiele techniek geodesie planologie riooltechniek ecologie geografie vertechniek geodesie planologie riooltechniek ecologie geografie verkeer & vervoer directie en toezicht geo-informatie bodemkunde kragten landschapsarchitectuur stedenbouw beheer openbare ruimte civiele techniek geodesie planologie riooltechniek ecologie geografie verkeer & vervoer directie en toezicht geo-informatie bodemkunde kragten landschapsarchitectuur stedenbouw beheer openbare ruimte civiele techniek geodesie planologie riooltechniek ecologie geografie verkeer & vervoer directie en toezicht geo-informatie bodemkunde kragten landschapsarchitectuur stedenbouw beheer openbare ruimte civiele

‘s-Hertogenbosch Hambakenwetering 1 Postbus 2309 5202 CH ‘s-Hertogenbosch T 088-33 66 333 Roermond Postbus 14 6040 AA Roermond T 0475-395979 W kragten.nl

6472_P29_fc.indd 1

Hoogveld - Sittard

11-12-2009 11:58:57

< Filcom, met twee moderne productie vestigingen in Nederland, is een van de grootste producenten van gekalibreerd zand in Europa. Op basis van streng geselecteerde grondstoffen wordt na een was-, droog- en zeefproces een grote verscheidenheid aan nauwkeurig begrensde zandfracties verkregen, die zowel in bulk als verpakt geleverd worden. >

< Het filter- & entzand van Filcom voldoet aan de Kiwa normen en wordt veelal met behulp van bulkauto's op de bestemmingsplaats afgeleverd. De logistieke organisatie wordt volledig door Filcom verzorgd. Naast het filter- & entzand voor de waterzuivering en zwembaden levert Filcom instrooizand voor kunstgrassportvelden, omstortingsgrind in grondwaterputten, gekalibreerd zand voor wervelbed ovens en vulzanden in de betonreparatie mortels. >

FILCOM BV Postbus / P.O. Box 9 3350 AA Papendrecht The Netherlands

T +31 (0)78 615 8122 F +31 (0)78 615 9275

www.filcom.nl info@filcom.nl

1_1_stC5_fc_B.indd 1

11-12-2009 12:01:07

1000-20-9000-6584 Neerslag voordruk 2010 1000-20-8000-8744 Neerslag voordruk 2009

Kleur: fc

MC-RIM/OMBRAN.CPS Of het nu installaties voor de verwerking van afvalwater, drinkwaterreservoirs of betonnen constructies in drinkwaterbeschermingsgebieden betreft, de toepassingsgebieden van MC-RIM zijn veelvoudig. Overal waar door een agressieve inwerking van water op lange termijn betonoppervlaktes beschadigd kunnen worden, en dus een verhoogd veiligheidsrisico vormen, komt de hoge chemische en mechanische bestandheid van MC-RIM tot zijn recht.

MC-RIM • Mineraal oppervlaktebeschermingssysteem • Waterdampdiffusie open • Drukwaterbestendig conform DIN 1048 • Bestand tegen een zeer agressieve inwerking van water en grond conform DIN 4030 • Oppervlaktebescherming in de afvalwaterbranche binnen het bereik van pH 3,5 tot pH 14 • Oppervlaktebescherming in de afvalstortbranche • Bekleding van vijzelwerken • Oppervlaktebescherming voor drinkwaterreservoirs en betonnen constructies in drinkwaterbeschermingsgebieden Ombran CPS • Polymeer silikaat beschermingssysteem • Voor de biogene zwavelzuur aantasting (zoals in bijv. rioolputten/schachten) • Waterdampdiffusie open • Oppervlaktebescherming in het bereik van pH 0 tot pH 4,5.

MC-Bouwchemie Nederland • Het Eek 9b • 4004 LM Tiel Tel. 0344-633700 • Fax 0344-633410 • E-mail info@mc-bouwchemie.com • www.mc-bouwchemie.com

OZORBER De nieuwe generatie geurfilters met een combinatie van ozorptie- en chemisorptietechnologie s Afvangen van zeer hoge concentraties H2S (>1.000 ppm) en mercaptanen s Lage exploitatiekosten s Onderhoudsarm s Compacte bouw s Zeer lange standtijden s Eenvoudige systeem lay-out

Twin Filter specialist in lucht- en waterzuivering Zie onze website www.twinfilter.com

6472_P31_fc.indd 1

11-12-2009 12:10:34

>C;G6B! Zc cVijjgkg^ZcYZa^_`Z dZkZgh @Xg WX ^b`fg iTa WX >TWXee\V[g_\]a JTgXe [XXYg WX gbXcTff\aZ iTa aTghheie\XaWX_\]^X bXiXef XXa fgXe^X \`ch_f ZX^eXZXa! J\] [XUUXa E\]^fjTgXefgTTg cebi\aV\Xf jTgXefV[TccXa C4B Xa TTaaX`Xef \a gT_ iTa ceb]XVgXa baWXefgXhaW bc [Xg ZXU\XW iTa — Dh\V^ fVTa \aiXagTe\fTg\X Xa UXbbeWX_\aZXa iTa bXiXef — BagjXecXa iTa iXeWXW\Z\aZXa iTa bXiXef — Eh\`gX_\]^X ^jT_\gX\g Xa _TaWfV[TccX_\]^X \acTff\aZ — E\f\Vb ZXfghheW UX[XXe Xa baWXe[bhWf Xa Ă?aTaV\ƒ_X c_Taa\aZXa — FXVbaW bc\a\ba U\] bXiXec_TaaXa Xa Ă‚bagjXecXa — 8iT_hTg\Xf ZXeXT_\fXXeWX ceb]XVgXa — Ibbe_\V[g\aZ Xa VhefhffXa >C;G6B ^h hiZg` ^c ^ccdkVi^Z! VYk^Zh Zc dcYZghiZjc^c\ de ]Zi \ZW^ZY kVc YZ cViiZ Zc Ygd\Z ^c[gVhigjXijjg Zc YZ gj^biZa^_`Z db\Zk^c\#

INFRAM B.V. Postbus 16, 8316 ZG Marknesse Tel: 0515 – 24 11 20, info@infram.nl, www.infram.nl INFRAM STAAT VOOR KWALITEIT, INTEGRALE AANPAK EN TOEPASBARE OPLOSSINGEN

$IVOXLWHUEHGLHQLQJ LV QX HHQ ÂłIOXLWMH YDQ HHQ FHQW´ Afsluiters regenereren 90% van alle probleem afsluiters 100% bedienbaar maken! Bel voor een vrijblijvende demonstratie +31 (0)187 - 60 52 00 Ons overig leveringsprogramma omvat o.a.: Afdichtingen, afsluiterbediening, aanboorarmaturen, beveiligingen, ballonafsluiters, brandslangen, buisstoppen, flenspakkingen, flow- en drukmeters, gereedschappen en hulpmiddelen, lekdetectieapparatuur, muurkragen, muurdoorvoeren, standstukken, storzkoppelingen, watermeterbeugels, watermeterputten, watertappunten etc. Schmidt Watertechniek B.V. • Stoofweg 18-20 • NL-3253 MA Ouddorp T +31 (0)187 – 60 52 00 • F +31 (0)187 – 60 51 71 E info@schmidt.nl • I www.schmidt.nl

6472_P32_fc.indd 1

11-12-2009 12:19:50

ELKE DRUPPEL MAAKT HET VERSCHIL KWALITATIEVE, BUDGETVRIENDELIJKE RADAR EN ULTRASONE VLOEISTOFNIVEAUMETING

MODEL R82 - RADAR NIVEAUMETER • Niveau of volume. • De ingekapselde hoornantenne in polypropyleen of Tefzel® is geschikt voor de meest corrosieve media. • Uitgerust met HART® en PACTware™. • Interne oriëntatie van de antenne maakt het mogelijk de bundel te richten terwijl de radar geïnstalleerd is.

Europees hoofdkwartier & produktie Heikensstraat 6 9240 Zele, België Tel: +32 (0)52 45 11 11 Fax: +32 (0)52 45 09 93 e-mail: info@magnetrol.be www.magnetrol.com

ECHOTEL 355 – ULTRASONE NIVEAUMETER • Niveau, volume en debiet in een open kanaal. • Menugestuurd LCD scherm met 4 drukknoppen. • Uitgerust met HART® en PACTware™. • Temperatuur gecompenseerde eliminatie van stoorecho’s. WERELDWIJD OPLOSSINGEN VOOR NIVEAU EN DEBIET

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-6618 Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

11-12-2009 12:21:49

ABS SCABA ROERWERKEN IN SLIBGISTINGSTANKS.

CWn_cWb[ c[d]_d] X_` c_d_cWWb [d[h]_[l[hXhk_a$ =Zi 67H HXVWV gdZglZg` ^h ]Zi ^YZVaZ hnhiZZb kddg bZc\^c\ ^c ha^W\^hi^c\hiVc`h# IgVY^i^d" cZaZ bZc\^chiVaaVi^Zh ]ZWWZc ZZc oZZg \gddi ZcZg\^ZkZgWgj^` Zc ]d\Z dcYZg]djYh`dhiZc# =Zi 67H HXVWV gdZglZg` ^h ZZc `lVa^iVi^Z[ ]dd\lVVgY^\ VaiZgcVi^Z[# 9Z WZlZoZc iZX]" cdad\^Z XdbW^cZZgi ZZc dei^bVaZ bZc\^c\ bZi ZZc oZZg aVV\ ZcZg\^ZkZgWgj^` Zc aZkZgi j YVVgcVVhi ZZc kZg]dd\YZ \VhegdYjXi^Z Zc gZYjXi^Z kVc jl ha^WV[kVa# 9Z 67H HXVWV gdZglZg`Zc o^_c VVciddcWVVg WZiZg YVc YZ gZhi# KddgYZaZc kVc ]Zi 67H HXVWV gdZglZg` de ZZc g^_/ 7ZlZoZc iZX]cdad\^Z Zc egV`i^_`ZgkVg^c\ =dbd\ZcZ ha^WXdcXZcigVi^Z Zc iZbeZgVijjg OZZg aVV\ ZcZg\^ZkZgWgj^` KZg]dd\YZ \VhegdYjXi^Z KZgb^cYZg^c\ kVc ha^WV[kVa DcYZg]djYhVgb HcZaaZ iZgj\kZgY^Zci^_Y de jl ^ckZhiZg^c\ L^_ kZgiZaaZc j \gVV\ bZZg dkZg egV`i^_`ZgkVg^c\Zc Zc jl iZgj\kZgY^Zci^_Y# 7Za dch de %)("(*'*%*% d[ `^_` de dcoZ lZWh^iZ# mmm$WXi]hekf$Yec

1_1_stC5_fc_E.indd 1

1000-20-8001-0045 NVA Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

11-12-2009 12:25:16

UW PARTNER IN:

(MOBIELE) SLIBONTWATERING

SCHOONMAKEN VAN SLIBGISTINGTANKS

SCHOONMAKEN VAN BELUCHTINGBASSINS

BOUW EN VERHUUR VAN APPARATUUR EN INSTALLATIES

BEL ONS 073 599 66 08

KURSTJENS IS TEVENS SPECIALIST IN HYDRAULISCH

MEER INFO www.kurstjens.nl

BAGGEREN EN EXTRACTIEVE GRONDREINIGING

1_1_stC5_fc_B.indd 1

1000-20-9000-5503 Neerslag voordruk 2010

MAIL ONS info@kurstjens.nl

Kleur: fc

17-12-2009 15:59:58

1_1_stC5_zw_B.indd 1

1000-20-8001-0095 NVA Neerslag voordruk 2010 1000-20-7000-3979 NVA Neerslag voordruk 2009

Kleur: zwwt

11-12-2009 12:36:16

VSHFLDOLVW YRRU YORHLVWRI YORHLVWRI YORHLVWRI YDVWH VWRI VFKHLGLQJ HQ ZDWHU XZ EHKDQGHOLQJV\VWHPHQ YRRU LQGXVWULsOH WRHSDVVLQJHQ 2Q]H LQWHQWLH KLHULQ LV RP YRRU HON ILOWUDWLH VHSDUDWLHYHU]RHN HHQ RSORVVLQJ WH YLQGHQ ZDDU JHYUDDJG RS PDDW 0LOLHXYULHQGHOLMN JHEUXLNYULHQGHOLMN GXXU]DDP HHQYRXGLJ LQ JHEUXLN HQHUJLH]XLQLJ KRJH NZDOLWHLW HQ PLQLPDDO RQGHUKRXG ]LMQ GDDUELM XLWJDQJVSXQWHQ 0LFUR 'UXP )LOWHUV ]LMQ HIILFLsQWH HQ EHWURXZEDUH WURPPHOILOWHUV YRRU KHW VFKHLGHQ YDQ ]ZHYHQGH GHHOWMHV HQ RUJDQLVFK PDWHULDDO XLW YORHLVWRIIHQ $X[LOO 1HGHUODQG %9 KHHIW GH]H ILOWHUPHWKRGH RQWZLNNHOG WRW HHQ FRPSOHWH OLMQ ]ZDDU XLWJHYRHUGH HIILFLsQWH HQ ]XLQLJH WURPPHOILOWHUV 'H 0LFUR 'UXP )LOWHUV ]LMQ RQGHU PHHU LQ]HWEDDU DOV YRRUILOWUDWLH YDQ 0 % 5 V\VWHPHQ RI HIIOXHQW SROLVKLQJ

ZZZ DX[LOO QO

=R VLPSHO LV 'XXU]DDP 2QGHUQHPHQ

GEURPROBLEMEN? Bel Bomitech 06 51 19 19 58 Probleemoplosser voor: • Biofilters en Biowassers Levering biofiltermateriaal: • Bomimix • Lavastenen • Microgaswassystemen • CEF Tevens voor biofilters en biowassers • onderhoudscontracten • geurmetingen • garantie op geurrendement • garantie op materialen • gedegen advies • Verhuur Biofilters

6472_P37_fc.indd 1

Bomitech, Postbus 2042, 5202 CA ’s-Hertogenbosch Tel. (073) 631 14 36 - Fax (073) 631 43 83 E-mail info@bomitech.nl www.bomitech.nl

11-12-2009 13:21:48

Merrem & la Porte: solide partner voor de waterzuivering mechanische apparaten ruimerbruggen vijzelpompen indikkers harkroosters zandvangers voortstuwers roerwerken roostergoedverwijdering slibbehandeling kamerfilterpersen filterdoeken

service en onderhoud o.a. gespecialiseerd in het reinigen van keramische beluchtingselementen verhuur oppervlaktebeluchters

beluchters/voortstuwers

beluchtingsapparaten keramische beluchters membraanbeluchters borstelbeluchters ejector- en schroefbeluchters

waterbehandeling filterspoelkoppen sproeiers

appendages regelafsluiters terugslagkleppen meskantplaatafsluiters

influent vijzels

afvalwaterbehandeling compact installaties turnkey installaties biorotoren vulmateriaal

Merrem & la Porte: van oudsher en voor de toekomst

ISO gecertificeerd

Accredited by the Dutch Council for Certification

MERREM & LA PORTE BV Veilingweg 2, 5301 KM Zaltbommel Verkoopgroep Water- en Slibtechniek Telefoon (0418) 57 89 70 Telefax (0418) 51 56 25 Postbus 50, 5300 AB Zaltbommel E-mail: info@merrem.nl Internet: www.water-slib.nl

1_1_stC5_sk_B.indd 1

14-12-2009 10:46:00

1000-20-8000-8682 Neerslag 2010 voordr. 1000-20-7000-6968 Neerslag 2009 voordr.

Kleur: warm red

DynaSand®: het enige echte continu zandfilter Wereldwijd zijn er al meer dan 20.000 units geplaatst.

Continu zandfilter voor drinkwater proceswater, koelwater oppervlaktewater afvalwater grondwater fosfaatverwijdering

Nordic Water Benelux BV

Biologisch filter voor

Van Heuven Goedhartlaan 121 1181 KK Amstelveen T +31(0)20 5032691 F +31(0)20 6400469 www.nordicwater.nl info@nordicwater.nl

Do you speak H2O?

nitrificatie denitrificatie

Meer onafhankelijkheid in watermeting? Als één van de toonaangevende bedrijven in de proces meettechnologie levert KROHNE een waardevolle bijdrage aan de vereisten van de waterindustrie. KROHNE’s nieuw ontwikkelde electromagnetische watermeter WATERFLUX is een complete meetoplossing voor water en afvalwater applicaties. KROHNE – water is onze wereld Voor meer informatie zie onze website

WATERFLUX 3070 C

6472_P39_fc.indd 1

www.krohne.com

11-12-2009 13:41:17

MJK Energie-optimalisatie

MJK Automation B.V. Hoofdweg 667 A 2131 BB Hoofddorp Tel: Fax:

0251-672171 0251-671951

mjknl@mjk.com www.mjk.com

U w p a r tn e r voo r b eta a l b a re & betrouwbare meetinstrumenten

De Connect® is de nieuwste multifunctionele pomp regelaar van MJK Het “Groene Hart” voorziet de MJK Connect® van fantastische energiebesparende functies. Makkelijk benaderbaar en in te stellen middels het tekst gestuude menu “MJK Energie-optimalisatie” in de MJK Connect®. MJK Connect® Energie-optimalisatie is: s %ENVOUDIG TE INSTALLEREN s 3NEL TE CONl GUREREN s $IVERSE MOGELIJKHEDEN VOOR DE Energie-optimalisatie s )N ELKE STANDAARD -*+ #ONNECT® beschikbaar s !CTIVERING VIA TEKST GESTUURD MENU

Hieronder vindt u de MJK Partners voor Nederland: Regio Noord West Facta Products B.V. 0251 36 12 20 www.facta.nl

Regio Midden West Kwakernaak B.V. 0184 68 91 68 www.kwakernaak.nl

Regio Zuid Aquasystems Zwaans B.V. 0418 57 20 80 www.aszwaans.nl

Regio Mid Oost Hellebrekers Technieken 0341 25 26 88 www.hellebrekers.nl

Regio Zuid Oost Pompen Service Limburg 045 4009721 www.pompen-service.nl

Regio Zuid West Istimewa Rotating www.istimewarotating.nl

1_1_stC5_fc_G.indd 1

1000-20-9000-5075 Waternetwerk Voordruk Neerslag 2010 Kleur: fc

11-12-2009 13:49:43

Waterstromen exploiteert installaƟes voor (afval)waterzuivering en slibverwerking. Bedrijven die deze acƟviteiten wensen uit te besteden, zijn bij ons aan het juiste adres. Waterstromen is bereid bestaande installaƟes over te nemen en te investeren in uitbreidingen, aanpassingen of nieuwe installaƟes. Concurrerende prijsvorming met innovaƟeve, duurzame en betrouwbare processen zijn belangrijke kenmerken van onze aanpak.

Waterstromen kan u compleet ‘ontzorgen’. Samen met u vinden wij de beste oplossing!

Waterstromen b.v. Barchemseweg 18 Postbus 8 7240 AA LOCHEM Tel: 0573 29 85 51 www. waterstromen.nl info@waterstromen.nl

6472_P41_fc.indd 1

11-12-2009 14:03:03

Plaatbeluchters als noodbeluchting! De noodbeluchting kan onder andere toegepast worden bij calamiteiten en tijdens onderhouds- en revisiewerkzaamheden aan bestaande beluchtingsinstallaties. De plaatbeluchters zijn gemonteerd op gekoppelde frameconstructies welke universeel toepasbaar zijn op praktisch alle zuiveringen, daar de frameconstructies alsmede de bijbehorende luchtleidingdelen zijn opgebouwd uit meerdere standaard componenten. De frames kunnen worden gemonteerd, hangend aan de wanden of afgesteund op de vloer van de beluchtingstank.

VOORDELEN • Montage kan uitgevoerd worden tijdens een inbedrijfzijnde zuiveringsinstallatie. • Toepasbaar voor verschillende bassinvormen. • Toepasbaar voor waterdieptes van 1 tot 9 meter. • Laag energieverbruik. • Snelle montage mogelijk. • Frames, plaatbeluchters, luchtleidingen en blowers zijn uit voorraad leverbaar.

Fuzzy-Filter® Voor optimale zwevende stof verwijdering. Filtratiesnelheden tot 100 m/uur. TOEPASSINGEN

VOORDELEN

• Effluent polishing van rioolwaterzuiveringen • Voorfiltratie voor andere systemen • Industrie waterbehandeling • Koelwater • Filtratie voor desinfectie • Waterhergebruik systemen • Pulp- en papierproceswater

• Zeer hoge filtratiesnelheden mogelijk (tot 100 m/h) • Samendrukbaar filter medium • Lage waswaterproductie • Lange levensduur van het filtermedium • Modulair van opbouw • Continu bedrijf mogelijk • Goede filtratieresultaten

Bosman Watermanagement B.V. - Steegjesdijk 6 - Postbus 3701 - 3265 ZG PIERSHIL T +31 (0) 186 - 60 60 60 F +31 (0) 186 - 69 13 67 E info@bosman-water.nl I www.bosman-water.nl

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5325 Waternetwerk Neerslag 2010 voordruk

11-12-2009 14:05:22

Kleur: fc

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-8000-8713 NVA Neerslag voordruk 2010 1000-20-8000-3694 NVA Neerslag voordruk 2009 1000-20-8000-5941 NVA Waterboek 2009

Kleur: fc

11-12-2009 14:14:14

Alligator Rioolbuffer

Alligator Biogasbuffer

"MMJHBUPS PQTMBHTZTUFNFO Albers Alligator levert al 25 jaar kwaliteitsproducten voor (tijdelijke) opslag van Rioolwater, Industriële vloeistoffen, Mest en Biogas. Degelijk, duurzaam en bedrijfszeker. Kortom, zorgeloze producten in binnen- en buitenland.

Alligator Winbag ®

5IVJT JO UFDIOJTDI UFYUJFM TJOET Postbus 44, 6700 AA Wageningen, T 0317 419 144, F 0317 420 464, www.albersalligator.com

Uw partner voor al uw elektrotechnische werkzaamheden. Van het aansluiten van een eenvoudige pomp tot en met een compleet geautomatiseerde zuivering.

Bezoek ook onze website www.vdsijs.nl voor actuele projecten.

6472_P44_fc.indd 1

11-12-2009 14:22:24

Melspring ziet water als een bron die vraagt om een meer dan

zorgvuldige behandeling. Onze jarenlange kennis en ervaring hebben geleid tot een compleet programma chemicaliën voor o.a. rioolwaterzuivering, drinkwaterbereiding, industriële (afval) waterbehandeling en slibverwerking.

• Poly-electrolieten Nieuwe generatie structuurgemodificeerde poly-electrolieten.

• Metaalzouten IJzerchlorides / IJzer(chloride)sulfaten / (Poly)aluminiumchlorides & Blends / Natriumaluminaten (alkalische Al-oplossing).

• Koolstofbronnen Methanol / Ethanol / Azijnzuur / Suikerwaters / Alkalische glycerines / Organische zuren / Blends.

• Verkoop en verhuur Installaties voor aanmaak, opslag en dosering van chemicaliën, zowel permanent als tijdelijk.

Melspring International B.V. Telefoon: +31 26 3842040, Fax: +31 26 3842041 E-mail: hagen@melspring.com, Website: www.watermelspring.com

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-8000-9640 NVA Neerslag 2010 1000-20-5001-1471 NVA Neerslag 2009

11-12-2009 14:34:34

Kleur: fc

Welcome to our sealing world

www.eagleburgmann.com

Balgafdichting MG1 ... het Origineel! Voor pompen met succes. sc

honer milie

u.

ic

ht

en

af

vo

or

e

en

De Burgmann MG1 is een van de succesvolste mechanical seals. Op elke gebied of toepassing zorgt de MG1 in de pompen voor de juiste afdichting vaak onder moeilijke omstandigheden. Meer dan 100 pompfabrikanten over de hele wereld vertrouwen op MG1. Reden voor dit succes: simpel, robuust, betrouwbaar en eenvoudig te monteren. EagleBurgmann MG1 ... het Origineel. Gewoon goed.

We

1_1_stC5_fc_B.indd 1

d

EagleBurgmann Netherlands B.V. Koningsschot 9 NL-3905 PP Veenendaal Phone +31 / 318 / 54 20 00 Telefax +31 / 318 / 54 15 35

1000-20-8000-9772 NVA Neerslag voordruk 2010 1000-20-8000-7960 NVA Neerslag voordruk 2009 1000-20-8000-7264 NVA 2009

Kleur: fc

14-12-2009 08:57:33

Wetterskip Frysl창n

Flowserve, specialist in pompen op maat Het gemaal Hoogland te Stavoren heeft een belangrijke functie in het peilbeheer van de Friese boezem en daarom zijn er door Wetterskip Frysl창n maatregelen getroffen om op een veilige en verantwoorde wijze het huidige maalbedrijf te kunnen voortzetten. Een deel ervan is het vergroten van de capaciteit van de huidige pompen en het vernieuwen van de aandrijflijn. Het gemaal is voorzien van een viertal pompen. De toegepaste waaiers hebben een diameter van 3600 mm. De pompcapaciteit van de huidige pompen, welke sinds 1965 in bedrijf zijn, wordt binnen de bestaande pompconfiguratie, door middel van een hydraulische modificatie door Flowserve met 25% vergroot. Dit houdt in dat de capaciteit van 24,6 m3/s per pomp wordt verhoogd naar 30 m3/s. De oude aandrijflijn is vernieuwd en bestaat nu uit een toerengeregelde e-motor, frequentieomvormer en tandwielkast, inclusief een nieuw fundatieframe voor deze componenten. Het toerental van de pomp is traploos instelbaar van 45 tot 65 toeren per min. Flowserve heeft de ombouw van 2 stuks pompen dit jaar gerealiseerd. In 2010 volgt de ombouw van de volgende 2 stuks pompen.

Voor meer informatie, kunt u op ons bellen: 074-2404000 of een e-mail sturen: Info-Hengelo@flowserve.com

1_1_stC5_fc_A.indd 1

1000-20-9000-5506 Waternetwerk Neerslag 2010

Kleur: fc

14-12-2009 09:04:46

Stank overlast?

Met aluminium afdekconstructies van Van den Bersselaar wordt geuremissie binnenshuis gehouden. Kijk op internet: www.bersselaar.com hoe eenvoudig en degelijk voor-bezinktanks, slibindikkers, zandvangers, etc. kunnen worden afgedekt of vraag een brochure op!

Brabantsehoek 2 • 5071 NM Udenhout • 013 511 74 00 info@bersselaar.com • www.bersselaar.com

1_1_stC5_fc_C.indd 1

1000-20-9000-4886 Neerslag voordruk 2010

kleur: fc

14-12-2009 09:10:42

Michiel Geise, directeur van ITT Flygt Benelux, gaat genieten van zijn welverdiende pensioen. Op donderdag 6 maart a.s. zal hij u officieel voorstellen aan zijn opvolger. U kunt dan direct van de gelegenheid gebruikmaken om Michiel ‘vaar - wel’ te wensen. De receptie vindt plaats op donderdag 6 maart 2008, van 16.00 tot 18.00 uur in Restaurant Theater café Sybold, Willem Kesplantsoen 5 in Dordrecht. Telefoon +31 (0)78 6145999. Om ons goed op uw komst voor te bereiden, vragen wij u bijgaande antwoordkaart voor 28 februari 2008 in te vullen en op te sturen. U kunt ook mailen naar Marijke Boeter (marijke.boeter@flygt.com). Zij is voor eventuele vragen bereikbaar via +31 (0)78 6548522.

Op adem komen met onze beluchting Passie en deskundigheid gaan hand in hand Waarom worden onze fijne bellen-beluchtingsschotels vaker voorgeschreven dan welk ander systeem ook? Het antwoord is: passie! Daarom kunnen wij u verzekeren van de hoogste efficiëntie in beluchting: maximale zuurstofinbreng bij minimaal energieverbruik. Onze passie vertaalt zich in toonaangevende expertise in de waterbranche. Zoals blijkt uit de robuuste constructie van onze beproefde systemen, waarin 30 jaar productie-ervaring is ingebouwd. We ontwerpen systemen en daarna blijven we ze testen, in laboratoria en in werkende installaties. Met die gegevens maken we van productverbetering een continu proces. De resultaten voor u? Optimale prestaties met de laagst mogelijke levensduurkosten. En een gerust hart… www.ITTtreatment.com

1_1_stC5_fc_G.indd 1

1000-20-8000-9496 Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

10-12-2009 15:04:38

EH2009-136

Memosens verbindt partners. Intelligente sensoren besparen kosten Endress+Hauser is wereldwijd leverancier van automatiseringoplossingen. Inmiddels heeft Endress+Hauser meer dan 130.000 Memosens-sensoren verkocht en hiermee een de-facto standaard gerealiseerd voor sensortechnologie in analyse instrumentatie. Inmiddels ontwikkelen wij de Memosens-technologie door in samenwerking met andere bedrijven. Meetprincipes waarvoor de Memosens-technologie reeds beschikbaar is, zijn: pH, redox, geleidbaarheid, opgelost zuurstof en (vrij) chloor. Overstappen van analoog naar digitaal loont de moeite Gebruikers besparen gemiddeld 30% tot 50 % vergeleken met analoge pH-metingen. Met de nieuwe calculator op www.apps.endress.com/memosens , kunt u zelf uw besparing en de terugverdientijd van uw investering uitrekenen. Memosens bewijst zichzelf ook op de RWZI Vanaf begin 2010 heeft Endress+Hauser de nieuwe Liquiline CM442 meetversterker op de Nederlandse markt beschikbaar. Deze meetversterker is ontworpen met de eisen van de gebruikers als uitgangspunt. Deze meetversterker is uiteraard voorzien van Memosens technologie. De Liquiline CM442 heeft standaard 2 Memosens-ingangen en is eenvoudig uitbreidbaar naar 8 kanalen middels steekbare modules. Uiteraard gecombineerd met de ‘typische RWZI analysesensoren’: optisch zuurstof, drogestof, troebelheid en optisch nitraat. Memobase: kalibreer sensoren op kantoor of in de werkplaats Optimaliseer sensor- en datamanagement van alle Memosens-sensoren met Memobase. Dankzij dit softwareplatform kunt u alle kalibraties centraal uitvoeren. Dus niet meer buiten in weer en wind maar in een omgeving waar u zich goed kunt concentreren. Hiermee reduceert u onderhoudskosten en wordt de levensduur van de sensoren verlengd.

www.apps.endress.com/memosens Endress+Hauser BV Postbus 6-12 1410 AC Naarden

1_1_stC5_fc_D.indd 1

Tel. (035) 695 86 11 info@nl.endress.com www.nl.endress.com

1000-20-8000-8679 NVA Neerslag voordruk 2010

Kleur: fc

10-12-2009 15:33:33

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.