2019-12-21 RD Magazine by Erdee Media Groep

Elke week bij het Reformatorisch Dagblad

zaterdag 21 december 2019

Marieke Dingemanse: ‘God heeft geen haast, als Hj je ergens voor roept’

Kjk omhoog LICHT AAN DE LUCHT - PAGINA 4, 32 EN 42

PAGINA 6

Kerst zonder franje. Het is hectisch in kamp Moria op Lesbos PAGINA 36

inhoud & vooraf

beeld omslag: Cees van der Wal

62 RDMagazine

goed nieuws Wat sterren vertellen

het gesprek ‘Zijn we als christenen vaak niet te bang voor de reactie van andere mensen?’

column Vrijgevige vlogger

verdieping Een diacones was ongehuwd of weduwe

schoonheid Grillige zoutformaties komen boven water

ter plekke In de Dode Zee zijn vissen gesignaleerd

kerst Daar zij licht

ter plekke Kerst zonder franje

eropuit Via de zeven sterren vind je de poolster

gezond Het hart zegt ja, het hoofd zegt nee

49 gezond Wat doet een radioloog in een MOB? 51

online TikTok is kort, snel, hip

creatief Een ijsbloem die niet smelt

54 ter plekke Doodle Bo schrok van vuurwerk en vluchtte 59

recept Broodtulband met kwark

puntuit Oké boomer!

kits Kerstgroet uit Ecuador

het laatste woord Advent

zaterdag 21 december 2019

Kwijt „Zoveel heisa om een diertje”, zei een collega toen hij het verhaal over de weggelopen labradoodle Bo las (vanaf pagina 54). „Kijk, jij en ik snappen dat, maar sommigen zullen het overdreven vinden.” Vlak voor dit magazine naar de drukker ging, dacht ik: waarom moest dat artikel er van mij toch echt in, net voor Kerst? Ik denk hierom: omdat het over kwijtraken gaat. Mij lijkt het verschrikkelijk als een hond vermist raakt, je weet nooit waar hij zwerft, of hij het koud heeft, bang is, pijn heeft. Nét lag hij nog in je veilige huis. Iets of iemand kwijtraken lijkt me een van de ergste dingen. Hoe moet het wel niet zijn als een mens vermist blijft, hoe kun je als achterblijver dan verder? Onvoorstelbaar. De laatste decemberdagen zijn echt van die dagen waarop je overspoeld kunt worden door gedachten aan wat of wie je verloor onderweg – een vriend, familie, een geliefde, of vertrouwen in de kerk, of het oude geloof, of het juiste gevoel met Kerst (wat dat ook mag zijn). Kon je dat ene of die ene maar terugvinden via nachtcamera’s, zoekteams en drones, alles wat ze inzetten bij vermiste dieren. Clasina van den Heuvel

goed nieuws Goed nieuws is geen nieuws, zeggen journalisten. Alsof er alleen slecht nieuws zou bestaan. Niet dus. Kijk maar.

Kijken als een kind Bas van Dijk

erwjl we door de stille straten wandelen, knjpt m’n meisje van vier in mjn hand. Ze tuurt omhoog, naar de avondhemel, waar ontelbare sterren lonkeren. „Waarom knjp je in m’n hand?” „Dan val ik niet als ik naar de sterren kjk.” Ik sta stil en kjk ook omhoog. Een grote vader met zjn kleine kleuter – en toch samen even klein. „Als ik uw hemel aanzie, het werk Uwer handen, de maan en de sterren die Gj bereid hebt, wat is de mens dat Gj zjner gedenkt?” Mjn gedachten gaan terug, naar mjn eigen kinderjaren. Aan de hand van mjn moeder liep ik uit de kerk, door donkere Zeeuwse straten. Alleen het geluid van moeders hakken weerklonk tegen de huizen. Hoog boven ons de nachteljke hemel, vol sterren. Ik keek ernaar, klein en wankelbaar onder zoveel onbegrepen pracht, terwjl mjn moeder me wees op de God van de sterren. Elk kind kjkt op een dag omhoog, naar de sterren. De eerste, onbevangen blik op die miljarden lichtpuntjes, hoog boven ons.

Als het leven doorgaat, is het gevaar groot dat een mens die onbevangen blik verliest. We melden dat het gaat vriezen, omdat we de sterren zien in de winternacht, of dat het gaat regenen omdat ze schuilgaan achter de wolken. Niet dat we ons oog verliezen voor de schoonheid van de sterren. We verdiepen ons in lichtjaren en planeten en voelen ons klein. Zo heb ik met een sterrenkaart, in een tjd van weetgierigheid, geprobeerd het heelal op naam te brengen. Te beginnen met het Steelpannetje en de Grote Beer natuurljk. Ik wist de Melkweg te ontwaren en tuurde er vol ontzag naar door m’n telescoop. Ik zie mezelf weer liggen in mjn bivakzak, in de stille Ardennen. Er leek niets tussen mj en de sterren, dan oneindige afstand. Ik heb mj lang verwonderd over zoveel schoonheid, voor ik in slaap viel. En natuurljk vertellen we onze kinderen over Abraham en de sterren, en over de wjzen uit het oosten, die dé Ster zagen.

RDMagazine

leven. Ik was op bezoek bj de stokoude Zwaantje, jaren nadat ik me met kaarten en boeken in het heelal had verdiept. Zwaantje leefde haar eenvoudig leven in kinderljke afhankeljkheid. Ze telde al bjna honderd levensjaren. Toen ze ons uitliet, na het bezoek, was het inmiddels donker. Ze liep mee naar buiten. In haar achtertuin bleef ze stil staan en wees omhoog met haar stok, naar de sterren. „Kjk”, zei ze, „allemaal tekentjes van mjn Koning.” Eén korte, maar onvergeteljke zin. Zwaantje ontwaarde niet het Steelpannetje of de Melkweg, misschien wist ze niets van lichtjaren. Haar wetenschap ging dat alles ver te boven: de sterren waren voor haar tekenen van de God met Wie ze verzoend was – haar was een beter lot bereid. Zwaantje keek in volle vrede en diep vertrouwen. Ze keek als een kind.

beeld iStock

Maar wie kjkt nog écht naar de sterren? Kjken – niet met de vluchtige blik van de mens in de maalstroom van het leven, of met de blik van de verteller die een verhaal doorgeeft. Echt kjken – met de blik van de mens die stilstaat. Geen blik van buitenaf, maar van binnen naar buiten – en andersom. Van het geschapene, naar de Schepper. Van de Schepper naar het schepsel. Hoe zal die blik zjn? De tollenaar durfde zelfs zjn ogen niet opheffen naar de hemel – zou hj vrjmoedig naar de sterren hebben durven zien? Abraham werd uitgeleid naar buiten, waar God hem wees op de sterren, als symbolen van Zjn belofte. En hj geloofde. Kan een mens met aandacht naar de sterren kjken en zich níet klein voelen? Ik denk terug aan een ander moment uit mjn

zaterdag 21 december 2019

beeld RD, Henk Visscher

het gesprek

RDMagazine

Nรณg ziet Marieke Dingemanse de lege blik van de prostituee die ze dertig jaar geleden een kom soep aanreikte

zaterdag 21 december 2019

het gesprek

Het leven delen uit dankbaarheid Het is een dag voor Kerst als Marieke Dingemanse (48) uit Monster voor het eerst in de ogen van een prostituee kijkt. Samen met vrienden deelt ze soep uit aan de Keileweg in Rotterdam. Als ze de lege blikken van de vrouwen daar ziet, weet ze: voor hen wil ik een verschil gaan maken. Nu, precies dertig jaar later, staat ze op het punt om samen met haar man een woon-leerhuis te openen voor prostituees die willen stoppen.

H Mariska Dijkstra-Wolters

et zjn spannende tjden voor Marieke Dingemanse en haar man Hans. Ze zjn hard op zoek naar een pand in Den Haag, waar ze, samen met vjf tot acht exprostituees, hopen te gaan wonen. Als het pand gevonden is, zullen ze hun rjtjeshuis in Monster, met uitzicht op zee, te koop zetten. Even dachten ze onlangs hét huis ontdekt te hebben. „Het leek perfect geschikt.” Maar ze kre-

gen de inanciering niet rond. „Ik was daar echt teleurgesteld over. Maar later drong tot me door: het was bljkbaar Gods tjd nog niet. Ik kjk nu vol verwachting uit naar wat Hj wél voor ons in petto heeft.” De oprichting van stichting Racham –dat barmhartigheid betekent– komt voort uit Mariekes vrjwilligerswerk bj stichting De Haven, een christeljke organisatie in Den Haag die hulp biedt aan mannen en vrouwen in de prostitutie. Ze doet hier straatwerk, wat concreet betekent dat ze vrouwen achter de ramen en in clubs bezoekt om hen te bemoedigen en hun hulp aan te bieden als ze willen stoppen. Dat noemt ze „mooi, maar ook moeiljk” werk. „Al jarenlang bezoek ik een vrouw die erover nadenkt eruit te stappen. Maar nog altjd staat ze achter de ramen. Dat valt me zwaar.” Ook voor anderen bljkt het vaak lastig om te

RDMagazine

beeld RD, Henk Visscher

zaterdag 21 december 2019

het gesprek

stoppen met dit werk. „De vrouwen hebben in deze situatie zoveel overlevingspatronen ontwikkeld dat het moeiljk is die los te laten.” Een van de andere redenen is dat het ingewikkeld is om een plek te vinden waar ze kunnen wonen nadat ze zjn gestopt. „Soms lukt het wél, maar als ze op een zolderkamertje met een huurbedrag boven de 1100 euro terechtkomen, is de kans op terugval groot. Want die huur moet wel worden opgebracht. En ze kennen een snelle manier om geld te verdienen...” In hoeverre zou stichting Racham kunnen bjdragen aan een succesvolle uitstap? „Het woon-leerhuis dat wj voor ogen hebben, gaat naast een gezamenljke keuken, vjf tot acht studio’s bevatten. Vrouwen kunnen zo’n studio voor een redeljk bedrag huren en er eventueel samen met hun kinderen wonen. Wj wonen daar in hetzelfde pand en delen onze gezamenljke keukentafel en ons leven met hen. Daarnaast krjgen ze psychische hulp en praktische begeleiding bj het zoeken naar een nieuwe levensbestemming van stichting De Haven of van organisatie SHOP. Er zjn met beide organisaties goede banden, hoewel die twee totaal anders naar prostitutie kjken. SHOP ziet prostitutie als gewone baan. De Haven wil juist niet accepteren dat jezelf verkopen normaal is. Hoewel hun visies verschillen, zien medewerkers van beide organisaties dat het huis dat wj voor ogen hebben nu nog de missende schakel is in het proces van vrouwen die willen uitstappen.” U zet als gezin een grote stap door uw huis te verkopen en een woongemeenschap te beginnen. Was dit een gezamenljke keuze? „Uiteraard hebben we dit met z’n allen besloten. Onze twee dochters wonen doordeweeks op kamers, maar willen in het weekend naar ons toekomen. Zj zjn opgegroeid met het idee dat het goed is om hun leven te delen met anderen. Ook doordat we al jaren aan pleegzorg doen. Zj zjn met hun opleiding Social Work op de CHE in Ede, zelfs in onze voetsporen getreden en hopen zelf de hulpverlening in te gaan. Ze zien dat deze vrouwen hulp nodig hebben en willen hier graag aan bjdragen. Mjn man Hans werkt al jaren met kwetsbare mensen, eerst bj stichting Ontmoeting, nu bj het Leger des Heils. Hj ziet ook de noodzaak van zo’n huis in.” Hans woont straks als enige man tussen een groep ex-prostituees. Hoe staan jullie hierin? „We zjn ons ervan bewust dat we ons in een kwetsbare positie begeven. De duivel zal erg z’n best doen om het mooie dat er is, kapot te maken. Maar ik geloof ook dat we een sterkere God heb-

ben. Daarom heb ik er alle vertrouwen in dat dat goed zal gaan. We hebben gesprekken met een coach hierover en er zal een gebedsteam om ons heen staan, zeker ook met het oog op onze relatie. Ons huweljk is in de loop van de jaren alleen maar sterker geworden. We vinden het een voorrecht dat we iets van onze positieve band kunnen laten zien aan vrouwen die vooral negatieve ervaringen met mannen hebben. Dat we inmiddels beiden wat ouder zjn, wat minder door hormonen worden gedreven en wat meer levenservaring hebben dan dertig jaar geleden, helpt uiteraard ook. Wat dat betreft heeft God geen haast, als Hj je ergens voor roept.”

„Het was hartje winter en om de paar meter stond een vrouw in uitdagende kleding voor een raam” Kunt u iets over die roeping vertellen? „Dertig jaar geleden –we waren toen 18 jaar en hadden net verkering– besloten we met een groepje vrienden rond Kerst iets concreets te doen voor mensen in de stad. We maakten soep, smeerden honderden broodjes en gingen die, in overleg met stichting Ontmoeting, uitdelen rond Perron 0 in Rotterdam, destjds dé plek waar drugsverslaafden zich ophielden. Omdat we nog eten over hadden, besloten we ook naar de Keileweg te gaan, waar destjds een tippelzone was. Voor mj was het de eerste keer dat ik daar kwam. Het was hartje winter en om de paar meter stond een vrouw in uitdagende kleding. Ik reikte een vrouw een kom soep aan. Die hield ze dankbaar tegen zich aan. Nóg zie ik haar lege blik. Het enige wat ik toen dacht was: dit kán toch niet waar zjn? Voor deze vrouwen wil ik een verschil gaan maken. Nu we wat ouder zjn, en de kinderen uitvliegen, kunnen we deze stap ook daadwerkeljk zetten. Daarin zie ik Gods hand.” Helpt de wetenschap dat jullie geroepen zjn, tegen mogeljke twjfels? „Het is een lang proces en soms weet ik het even niet meer. Laatst nog, toen we ons droomhuis niet geinancierd kregen. Ik was in verwarring en praatte hierover met God, terwjl ik door de stad liep. Opeens deed een van de vrouwen een raam open. Ze riep: „Weet jj voor mj een plek om te wonen?” Dat was voor mj een bevestiging dat we op de goede weg zjn. En door mogen gaan.”

RDMagazine

Marieke Dingemanse

beeld RD, Henk Visscher

Marieke Dingemanse-Louws wordt in 1971 in Vlissingen geboren. Na haar spw-opleiding in Amersfoort werkt ze bij jeugdhuis De Stuw in Utrecht. Samen met haar man Hans woont ze kort in Tull en ’t Waal. Later verhuist het stel naar Apeldoorn, waar twee dochters worden geboren. Marieke Dingemanse werkt er als vrijwilliger bij het COA en de Voedselbank. In die tijd start het gezin ook met crisisopvang. In 2012 verhuist het naar Monster. Marieke raakt naast haar werk bij Stichting De Hoop en verpleeghuis Cardia actief betrokken bij Stichting De Haven in Den Haag. Hans en Marieke staan nu op het punt een woongemeenschap voor ex-prostituees te starten. Het gezin is lid van de PKN (hervormde gemeente) in Monster.

Hoe geef je een dergeljke droom handen en voeten? „Wj zjn goed in het bedenken van een idee. En we hebben mensen nodig die helpen bj de concretisering ervan. Dus hebben we een adviesteam gevormd van mensen vanuit het bedrjfsleven, de politiek, accountancy en welzjn. Zj staan om ons heen en stellen ons kritische vragen om ons verder te kunnen brengen. En om precies duideljk te krjgen wat we willen en hóe we dat vorm kunnen geven. Dat helpt enorm. Ook hebben we met mensen gepraat die een zelfde soort constructie hebben opgezet. Nu zjn we op het punt dat we de concrete fase ingaan: het werven van sponsors. Stichting Racham zal het pand kopen en de verbouwing inancieren. We hopen dat de gemeente Den Haag een deel van mjn inzet wil bekostigen. Verder zullen er vrjwilligers om ons heen staan.” U denkt voor het woon-leerhuis aan Den Haag. Wat heeft u met deze stad? „Ik houd van de dynamiek van een stad en van Den Haag in het bjzonder. Van de verschillende mensen uit verschillende culturen die hier samenwonen. Ik zie in ieder mens een schepsel van God. Iedereen is geljkwaardig. Dat heb ik ook van huis uit meegekregen. Thuis was iedereen welkom, ik wist nooit wie er ’s avonds aan tafel zat. Bljkbaar neem je dat mee, je eigen gezin en leven in. De stad is vol mensen en ik word blj van mensen en maak anderen ook graag blj. Als ik een bos bloemen of een banketletter krjg, vind ik het leuk die weer door te geven. Dan loop ik ermee door de stad en bid tot God. Hj weet wie dit cadeau op dit moment nodig heeft, denk ik dan. En dan overhandig ik de bloemen zomaar aan een oude dame die ik zie lopen. Of de boterletter, zoals laatst, aan een schoonmaker op het station. Hj kreeg tranen in zjn ogen.” Zjn er ook mensen die niet op zo’n gebaar zitten te wachten? „Ja, die zjn er zeker. Ook ik sla de plank weleens mis. Laatst nog, in de bus. Ik stond op voor een man en zei: „U mag hier wel zitten.” Hj begon toch te schreeuwen en te tieren. Daar schrok ik uiteraard van. Later stapte hj uit bj het psychiatrisch ziekenhuis. Ik kan dat wel loslaten. Want stel dat het misgaat, wat dan nog? Zjn we als christenen vaak niet te bang voor de reactie van andere mensen? Laten we ons gedrag alsjeblieft niet laten afhangen van hoe zj zouden kunnen reageren. Ik geloof dat we geroepen zjn om liefdevol te zjn tegenover anderen. Los van het effect daarvan.” De stad is een plek vol kwetsbare mensen. „Ik zie veel mensen die ljden en eenzaam zjn. Of die te maken hebben met misstanden. Dat

zaterdag 21 december 2019

beeld RD, Henk Visscher

het gesprek

RDMagazine

doet pjn. Ik wil er voor deze mensen zjn en met hen omgaan, zoals Jezus met iedereen omging, ongeacht hun achtergrond. Maar ik voer over die kwetsbaarheid die ik om me heen zie wel strjd met God.” Hoe ziet die worsteling er precies uit? „Ik heb zoveel van Hem ontvangen. Dat zie ik als genade. En vanuit die dankbaarheid wil ik mjn leven met anderen delen. Maar als ik hoor over onrecht dat iemand is aangedaan kan ik ook oprecht boos worden. Waarom heb ík zoveel gekregen, een ijne jeugd en een mooi gezin, en hj of zj kreeg zo weinig, is de vraag die me bezighoudt. Dan lees ik in mjn Bjbel over Job of in Psalm 46. „Laat af en weet dat ik God ben.” Dat zet me weer op mjn plek. Het is hoogmoedig om God ter verantwoording te roepen. Ik ken maar zo’n klein stukje van Zjn grote plan. Maar moeiljk bljft het wel.” Klopt het dat het strand tjdens worstelingen voor u van grote betekenis is? „Ik ben opgegroeid bj de zee. Walcheren is voor mj thuis. Toen we in Apeldoorn woonden, raadden doktoren ons vanwege een ernstige boompolallergie bj mj en mjn dochter aan om dichter bj de zee te gaan wonen. Dat heeft inderdaad geholpen. Hoewel de verhuizing voor de kinderen een grote overgang was, betekende die voor mj geen straf. Ik hou van het strand. Ik leg er mjn vragen voor aan God en ik kom er tot rust. Ook al bljft het bos in de herfst ook mooi.” Het is bjna Kerst. Hoe vieren jullie dit feest als gezin? „We zullen op eerste kerstdag bj de daklozenopvang zjn om daar het ontbjt te verzorgen. Dat doen we al jaren. En daar genieten we met z’n allen enorm van. Ik vind het heerljk om daar gewoon in m’n dageljkse klofie eieren te staan bakken. In de komende dagen gaan we met stichting De Haven de ramen en clubs langs. We zingen liederen in het Nederlands, Engels, Spaans, Roemeens, Bulgaars, Hongaars en Thais. We nodigen mensen uit voor de kerstviering. We gaan ook langs seksclubs en delen cadeautjes uit aan de vrouwen die daar werken. We vertellen dat God hen niet vergeet. Het is zo mooi als vrouwen hun hart openen en ons vragen om met hen te bidden. Dan staan we daar, midden tussen de mannen die ons in de gaten houden, met onze armen om elkaar heen geslagen.” De vrouwen gaan daarna weer hun kamer in? „Dat klopt. Soms worden ze al tjdens ons gesprek weggeroepen. Dan komt er een man langs

zaterdag 21 december 2019

en moeten ze zich in een rjtje voor hem opstellen. Hj kiest dan een van hen uit. Zo vernederend! Maar ik heb het al lang geleden afgeleerd te oordelen. Er zjn zoveel redenen waarom deze vrouwen hier zjn en dit werk doen. We leven in een gebroken wereld. Veel vrouwen hadden een moeiljke jeugd en kregen als kind niet de erkenning die ze voor de ontwikkeling van een gezond zelfbeeld wel gehad zouden moeten hebben. Ook zjn er vrouwen die via mensensmokkelaars of een loverboy op deze plek terecht zjn gekomen.

„Daar staan we dan, met onze armen om elkaar heen geslagen, tussen mannen die ons in de gaten houden” Mjn mening? Die doet er vaak niet toe. Ik ben geroepen om Zjn liefde door te geven. Ik geloof dat we later versteld zullen staan van de mensen die uiteindeljk bj God bljken te horen.” U zit in het thuisfrontcomité van Lucky en Marinne Simons, die voor Wycliffe in Nigeria werken. Was u ook niet graag de zending in gegaan? „Hans en ik hebben daar weleens over nagedacht, ja. Maar mjn hart trekt naar Nederland. Ik houd van eenvoudig en sober, maar moet er niet aan denken te leven in een omgeving waar regelmatig de stroom wegvalt of waar kakkerlakken over de muur lopen. Zo heeft God voor iedereen een eigen plek, daar ben ik persoonljk vast van overtuigd.” En wat als je geen mogeljkheden hebt om voor pleegkinderen te zorgen of een woonvoorziening voor prostituees te starten? „Ook dan kun je God dienen op de plek die Hj je heeft gegeven. Juist ook dan, zeg ik. Want ik vind het moeiljk dat vaak alleen de mensen die iets bjzonders mogen doen, in het nieuws komen. Dat kan mensen die hun handen vol hebben aan hun eigen gezin of mensen die ziek op bed liggen, het idee geven dat ze van minder betekenis voor Gods Koninkrjk zjn. Ik geloof dat juist zj in hun trouw voor hun kind of in hun voortdurende gebed voor bjvoorbeeld het zendingswerk enorm belangrjk zjn.”

column

Cadeau mariska@rd.nl

e vrienden die bj elkaar zitten, vinden het te gek. Dat is duideljk te zien aan hun lichaamshouding. Met z’n allen zitten ze over één telefoon gebogen. Turend naar een ilmpje. Later aan tafel hoor ik waarover de video ging. Een Amerikaanse vlogger heeft tientallen dure auto’s opgekocht. En geeft die nu weg, voor weinig of niets. Hj ilmt de reacties van mensen die zo’n auto (bjna) cadeau krjgen en zet die video’s op zjn eigen You Tubekanaal. Ik heb eerljk gezegd weinig met vloggers. Maar dit onderwerp prikkelt mjn nieuwsgierigheid. Ik wil bovendien wel eens weten waaróm deze vlog die jongens aanspreekt. Dus als de boel de volgende dag naar school is, zoek ik het ilmpje op. Mr Beast bljkt de artiestennaam van de vlogger. En de video over zjn ”Free Car Dealership” is ruim 39 miljoen keer bekeken. Absurd natuurljk om auto’s van tienduizenden dollars op te kopen en weg te geven. En misschien nog wel vreemder is dat er dan ook nog eens miljoenen mensen naar die ilmpjes kjken. Maar economisch gezien kan het waarschjnljk, als je het tegen het aantal kjkers opweegt en tegen de inkomsten die zj genereren. Want écht iets weggeven, terwjl het ze zelf wat kost, daar zitten de meeste vloggers hoogstwaarschjnljk niet op te wachten. Het boeiendst vond ik de gezichten van de gelukkigen, wanneer ze hoorden dat ze de auto zó

zaterdag 21 december 2019

konden meenemen. Gratis, voor niets. Of voor een heel klein beetje. Sommigen waren geljk blj. Anderen waren terughoudender. Hen zag je duideljk zoeken naar de adder onder het gras. Want gratis? Dat bestaat toch niet? Pas toen deze mensen ontdekten dat er echt geen dubbele boodschap was en ze het overnamecontract konden gaan tekenen, kwam de lach. En de bljdschap. En het danken. Minstens honderd keer.

Gratis? Dat bestaat toch niet? Nu is het bjna Kerst. En moet ik weer aan die gezichten denken. En aan de verwondering over dat grote cadeau bj de ontvangers van de auto’s. Gratis? Dat kunnen we in onze tjd bjna niet geloven. Zeker niet als het de gever ook nog eens heel veel kost. Als voor dat Geschenk, dat Cadeau (beschreven in de Bjbel) in ons land en leven de ogen opengaan, zullen mensen stoppen met zoeken. Dan zal er een diepe bljdschap zjn. En dankbaarheid. En de adder die mogeljk onder het gras ligt? Daarover hoeven ze zich geen zorgen te maken. Die is al lang geleden verslagen.

verdieping

Verplegen met brandend hart en haar in een scheiding Het Diakonessenhuis Utrecht veranderde in 175 jaar tijd van een diaconale vrouwengemeenschap in een professioneel ziekenhuis. Oog voor de patiĂŤnt is er nog steeds, maar evangeliseren aan het ziekbed, nee, dat gaat niet meer. Eunice Hoekman-van Stuijvenberg

RDMagazine

Groepsportret van enkele diaconessen in uitgaanskostuum. De foto is genomen tussen 1905 en 1915. beeld Het Utrechts Archief

zaterdag 21 december 2019

verdieping

n het Diakonessenhuis in Utrecht lag in 1875 „eene teeringljderes van ongeveer twintig jaren.” Aanvankeljk sloeg ze geen acht op de opmerking van een medepatiënt „dat onze ziel veel kranker is dan het lighaam, zoolang wj nog onbekeerd daar heen leven.” Maar op een zekere dag voelde een diacones die haar verpleegde, zich verplicht om „in getrouwheid met haar te spreken over het eeuwig welzjn harer onsterfeljke ziel en hoe noodig het is zich zelf als verloren zondaar en Jezus als Zaligmaker te leeren kennen.” De anekdote, die eindigt met de bekering van de zieke, haalt prof. dr. M. J. van Lieburg aan in ”Met het beste wat men heeft en kent”, zjn boek over de geschiedenis van het Diakonessenhuis Utrecht. Het verscheen bj het 150-jarig bestaan van het huis. De medische instelling begon als een gemeenschap van protestantse verpleegsters. In de huidige ontvangsthal herinnerde een jubileumtentoonstelling het afgelopen jaar aan de illustere geschiedenis. Op handgeschreven kaartjes loofden patiënten de vriendeljke verpleging. Die benadering zou een erfenis kunnen zjn van de diaconessengemeenschap. De persoonljke manier waarop de zusters en arts(en) hun patiënten verpleegden, was in 1844 uniek. In die tjd kregen zieken nauweljks aandacht. Vjf bejaarde diaconessen –in ruste– representeren nog het verleden, waarin dienstbaarheid en evangelisatie aan het bed vanzelf spraken. Een verleden dat wortelt in het Reveil. De oprichting van diaconessengemeenschappen elders in Europa inspireerden Utrechtse voormannen van de opwekkingsbeweging –behorend tot de Nederlandse Hervormde Kerk– om ook in Nederland een instelling te vestigen. Nota bene Groen van Prinsterer, die overigens tot de Haagse kring behoorde, staat te boek als de ‘peetvader’ van het Diakonessenhuis. Hj reisde rond 1840 met zjn vrouw Betsy naar het Duitse Kaiserswerth om daar de opbouw van de eerste diaconessengemeenschap te bekjken. Isaäc Da Costa stond de helft van de entreegelden voor zjn voorlezingen over Israëls geschiedenis af aan het Utrechtse huis. Het vrouwendiaconaat waaide in de jaren dertig

van de negentiende eeuw over vanuit Duitsland. De lutherse predikant Theodor Fliedner, vader van de diaconessenbeweging, droomde ervan om vrouwen die hun geloof in daden wilden vertalen, dienstbaar te maken aan de verkondiging van het Evangelie en de leniging van noden. Zjn idealen leidden ertoe dat in 1844 drie verpleegsters aan de slag gingen in het eerste diaconessenhuis van Nederland. De Utrechtse hoogleraar B. F. Suerman gaf de aspirant-diaconessen onderwjs aan het bed van de patiënten. Verder kregen ze les in geograie, schoonschrjven, zang, koken, ethiek en godsdienst. De zusterkring groeide geleideljk en bestond in de jaren zeventig van de negentiende eeuw uit dertig à veertig vrouwen.

Een diacones was ongehuwd of weduwe. Wie trouwde, verliet het huis Een diacones deed haar werk vrjwillig. Ze was ongehuwd of weduwe. Wie trouwde, verliet het huis. Een brochure uit februari 1844 bevat een oproep aan toekomstige diaconessen, „door geene huisseljke betrekkingen gebonden (…) en wier hart toch brandende is om hare liefde te toonen aan Hem.” Voor alles was het Utrechtse Diakonessenhuis een gemeenschap van diaconessen, pas daarna kwam de taak, in dit geval de ziekenverzorging. In Nederland en in heel Europa werkten diaconessen veelal in de ziekenverzorging, maar niet alleen daarin. Ze hadden ook oog voor gevangenen,

RDMagazine

Diaconessen assisteren de chirurg bij een behandeling in de operatiekamer van het Diakonessenhuis. De foto is gemaakt tussen 1890 en 1910. beeld Het Utrechts Archief

De zusters verpleegden ook in de tuin van het Diakonessenhuis. beeld Het Utrechts Archief

zaterdag 21 december 2019

verdieping

Zondagavondzang in 1954, uitgevoerd door het Zusterkoor. beeld Het Utrechts Archief

In 1929 verhuisden de zustergemeenschap en de patiĂŤnten van de Oudegracht naar de nieuwe vestiging aan de Bosboomstraat in Utrecht. Het ziekenhuis is nog steeds op deze plek te vinden. beeld Het Utrechts Archief

RDMagazine

armen en de inwendige zending. De arbeid van de zendingsdiaconessen in Amerongen is hier een voorbeeld van. Een diacones kreeg kost en inwoning in het moederhuis en daarnaast bovenkleding. In de begintjd een donkerblauwe jurk met witte stip, na aanscherping van de kledingregels een katoenen japon met een wit schort en een witte muts. „Het haar eenvoudig opgemaakt, geen kammen, liefst een scheiding in het midden, niet over de ooren.” Op zondag droegen de vrouwen een eenvoudige donkere japon, een zwarte jas met een cape erover en een zwarte sluier. Ook het „uitgaanskostuum” was zwart. Abraham Kuyper maakte zich in zjn boekje ”Drie kleine vossen” druk over het feit dat de verpleegsters in een rouwgewaad over straat gingen. Zo’n gewaad, dat het dood-zjn voor de wereld uitdrukt, vond hj niet passen in de protestantse traditie, evenals de benaming zuster. Overigens was hj niet de eerste die kritiek had op de kloosterkleur van het diaconessenwezen. Roeping Omdat het Diakonessenhuis tegeljk evangelisatiepost was, werden er door het bestuur hoge eisen gesteld aan het geesteljk leven van de aspirant-zusters. Al vrj snel na de oprichting van het huis ontstond er wrjving in het bestuur omdat „de geest der inrichting zoo afgescheiden werd.” De toelatingseisen werden in de loop van de jaren onmiskenbaar verzwaard, tekent Van Lieburg op. In 1855 sprak het bestuur van de noodzaak van „eene bepaalde inwendige roeping des H. Geestes” en in 1860 moesten diaconessen zich er „op goede gronden” bewust van zjn dat zj „den Heeren Jezus toebehooren.” In het Diakonessenhuis heerste een duideljke rangorde. Aan het begin van de twintigste eeuw onderscheidde het huis voorproefzusters (wier geschiktheid voor de ziekenzorg nog moest bljken), proefzusters (zj volgden de driejarige verpleegkundigenopleiding) en gediplomeerde zusters. En dan was er nog de inzegening tot diacones, voor wie dat wilde. Iedere groep had haar eigen soort muts, al dan niet met lange plooien of pjpjes. Voorproefzusters bereidden zich voor op de opleiding tot verpleegkundige door middel van

zaterdag 21 december 2019

huishoudeljk werk en het volgen van lessen, zoals Bjbels onderwjs en schrjles. Ook liepen ze ‘stage’ op de verschillende afdelingen. Enkele van de regels waaraan ze zich moesten houden: niet te laat aan tafel komen, eens per week baden, na acht uur ’s avonds niet uitgaan, voor zeven uur ’s morgens het bed opmaken en de wastafel schoonmaken, om tien uur in de avond het licht uitdoen. Ook de proefzusters oefenden zich in een strakke discipline en hoge moraal. Zo was het bjvoorbeeld streng verboden om in het bjzjn van anderen aanmerkingen te maken op het werk van leidinggevende zusters. Praatziekte en tjdverkwisting waren uit den boze, ook in de vrje tjd.

Praatziekte en tijdverkwisting waren uit den boze, ook in de vrije tijd Een diacones diende ter verpozing haar geest te verfrissen met leerzame lectuur. In huizen van armen mocht zj niet laten merken dat een tekort aan middelen haar het werk belemmerde, aldus een instructie uit 1887. Vanaf 1892 ontvingen de zusters een geldeljke tegemoetkoming van het bestuur. Nieuwe geest In een eeuw tjd (1844-1944) werden er in totaal 245 vrouwen tot diacones ingezegend. Aan het begin van de twintigste eeuw besloot het bestuur om het Diakonessenhuis aantrekkeljk te maken als opleidingsschool voor het diploma ziekenverpleging. Inzegening is mogeljk, maar zeker niet noodzakeljk, luidde de boodschap. De totale zusterkring bleef tot na de Tweede Wereldoorlog sterk groeien. Daarna begon de diaconessentraditie af te brokkelen. Al eerder in de historie van het huis stond de identiteit onder druk, aan de ene kant door de voortgaande professionalisering in de zorg, aan de andere kant door ontwikkelingen in de samenleving. Een verslag uit 1931 spreekt van een „nieuwe geest onder de mensen” en een „zucht naar vrjheid” bj vrouwen, die op gespannen voet stonden met het onbaatzuchtige dienstwerk van de zusters. Een jaar later werd de vrees geuit „dat de diacones haar tjd gehad heeft, dat zj vervangen moet worden door de christeljke verpleegster. (…) De gedachte aan gezin en gemeenschap dreigt losgelaten te worden.”

verdieping

Het huis veranderde van karakter, hoe graag sommigen dat ook wilden voorkomen. Steeds minder was het een gemeenschap van zusters, steeds meer een medische instelling. Het werk van barmhartigheid verloor aan betekenis. Om de identiteit van het Diakonessenhuis te bewaren, werd nog sterker ingezet op goede godsdienstlessen –die toch al het belangrjkste onderdeel van het rooster waren– en geesteljke vorming van de verpleegkundigen. In de jaren zestig kwam er een einde aan de lange reeks inzegeningen. De glans was eraf. Binnen enkele jaren liep het aandeel diaconessen op het totale personeelsbestand terug van 10 naar 5 procent. De leefstjl van de medewerkers drukte iets

uit van de veranderende identiteit, noteert Van Lieburg in het geschiedenisboek. Het diaconessenkostuum verdween. Nieuwe werktjden en de invoering van de vjfdaagse werkweek zorgden voor een drastische terugloop van het bezoek aan de huispredikant, die de lange middagpauze gebruikte om personeel en met name de zusters pastoraal bj te staan. De komst van een cafetaria in het personeelsrestaurant betekende het einde van de tafelliturgie. Het dageljkse Bjbellezen in de ziekenkamers en -zalen stond onder druk en de animo voor de weeksluiting op de vrje zaterdagavond taande. Modern ziekenhuis In 1979 veranderde de formulering van de grond-

De laatste actieve diacones et is 4 november 2019, op de dag af 175 jaar geleden dat het Diakonessenhuis in Utrecht na het lezen van de Psalmen 121 en 123 in bedrjf ging. Het ziekenhuispersoneel –gehuld in rode gelegenheidsshirtjes– trapt de festiviteiten af in de ontvangsthal. Een projectkoor zal vandaag zingend de afdelingen langsgaan, precies zoals de diaconessen op zondag altjd plachten te doen. De zorg gaat intussen door. Patiënten melden zich bj de balie, anderen staan met hun parkeerkaartje in de rj voor de betaalautomaat. Een troepje verpleegkundigen duwt gehaast een rolstoel voort en probeert intussen te voorkomen dat de grauw ogende inzittende onderuit gljdt.

Verdwaald Mevrouw Ali Hendriks (87) komt licht hjgend de lift uit. De enige nog werkzame diacones heeft bezigheden genoeg en ze wil op tjd zjn voor het interview. Maar eerst schiet ze een vrouw te hulp die verdwaald is en vertwjfeld om zich heen kjkt. Hand op de arm. Luisteren. Geduldig de weg wjzen. Diacones Hendriks zit in haar rol. Ook na haar pensionering bleef ze actief, als jongste en enige van de vjf nog levende diaconessen. In 2020 heeft ze er bj leven

zeventig dienstjaren opzitten. Het werk houdt haar it, zegt ze even later in een leegstaande werkkamer. „O ja, heerljk. Ik ben blj als ik er weer heen kan huppelen.” Bj wjze van spreken dan, want de regiotaxi rjdt haar drie ochtenden per week vanuit haar woonplaats De Bilt naar het ziekenhuis. „Ik zorg voor de artsen, voor soep en kofie, voor schone jassen, en ik breng de post rond. Zj kunnen mj niet missen, ik kan hen niet missen.” Ali Hendriks vindt het niet prettig dat ze in het artikel alleen bj haar achternaam genoemd wordt. Ali Hendriks mag wel. Of mevrouw Hendriks. Op 16 oktober 1950 kwam ze als jongedame van bjna achttien jaar het Diakonessenhuis binnen. Van een roeping of een zelfstandige keuze was geen sprake. De directrice van het Haarlemse internaat waar ze tot op dat moment woonde, bracht haar naar Utrecht. Zo ging dat. Er woonden en werkten op dat moment nog over de honderd diaconessen, herinnert mevrouw Hendriks zich. Ze deed eerst vier jaar ervaring op in de keuken en begon als 22-jarige aan de opleiding tot verpleegkundige. „De artsen die hier werkten, gaven les. En de dominee gaf godsdienst. Injecties geven en onderzoek doen, leerde je

op de afdeling. Het was hard werken hoor. Zalen soppen en dweilen. Bedden verschonen. Dat kwam er allemaal bj. We hebben er niks van gekregen. Nu zuchten ze al als ze een halfuurtje langer moeten werken. O mensen, houd toch op. Ik had soms tachtig mensen in de poli. En ik was maar in m’n uppie.” In 1962, twaalf jaar nadat ze zich bj de gemeenschap voegde, ontving mevrouw Hendriks de inzegening tot

Ik had soms tachtig mensen in de poli, in m’n uppie”

„

diacones. Ze voelde zich thuis in ”het Diak”. Uittreden heeft ze nooit overwogen. „Als je een vriend kreeg, moest je eruit in die tjd. Maar míjn vriend is voorbjgelopen. Toen mocht ik hier bljven.” Ze grinnikt. De zorg voor patiënten was haar op het ljf geschreven. Ze hield vooral van de baby’s. „Die zeggen niets, maar ze voelen alles. Als je er een dag niet was,

RDMagazine

slag in de statuten. Sprak de stichting ”Inrichting der diakonessen” in 1975 nog over de grondslag van „het Evangelie van Jezus Christus, zoals dat is overgeleverd in de boeken van de Heilige Schrift”, in de nieuw geformuleerde statuten wilde zj zich „laten leiden en inspireren door de Bjbelse boodschap van gerechtigheid en barmhartigheid, zoals deze gestalte heeft gekregen in de Heer Jezus Christus.” Algemeen directeur ds. De Planque schreef in het jaarverslag over 1980 hoe „de idee van Gods reddende liefde had plaatsgemaakt voor wetenschappeljk gefundeerde onderzoeks- en behandelings-

methoden” en hoe de komst van medewerkers die geen verwantschap voelden met het confessionele karakter van het ziekenhuis een veelvormige levensbeschouwing opleverden. Breedvoerige gesprekken over de identiteit kwamen in de jaren negentig niet meer voor. De idealen van oprichters en latere fakkeldragers waren verbleekt. Een modern ziekenhuis verving de diaconale vrouwengemeenschap. „De soms hoge pretenties”, schrjft Van Lieburg, „waren nu voorgoed verdwenen.”

spuugden ze allemaal.” Onderling praten was voor de verpleegsters niet toegestaan. Als ze op de gang wat woorden wisselden, stuurde de hoofdzuster hen subiet weer naar de patiënten toe. „Daar moest je zjn. De hoofdzusters waren streng, maar goed.” Borreltje De itte 87-jarige gluurt even tussen het raamfolie door om te zien wie er door de gang loopt. Ze kent vele personeelsleden. De diaconessen en artsen waren voor haar als familieleden. Haar kamer bevond zich op de zevende verdieping van het zusterhuis. Eten en kofiedrinken deed je samen, vertelt ze. „Alleen was je eigenljk nooit. ’s Avonds deden we een borreltje. Of we kropen stiekem het raam uit om samen de stad in te gaan, naar café Dikke Dries.” De portier kneep een oogje toe. ’s Avonds niet uitgaan, was een van de regels van het huis. Evenals het bjwonen van de dagopening in de kerkzaal en het zingen bj het orgeltje. Mevrouw Hendriks moet even nadenken over de vraag of zj haar werk voor God deed. „Niet zozeer voor God”, zegt ze dan. Wel kwam haar dienstwerk voort uit haar geloofsovertuiging. Ze vertelt over een tegel die bj de oude ingang van het

zaterdag 21 december 2019

ziekenhuis hing. ”Dienende in liefde”, stond erop. Dat is wat ze wilde. En wat ze nog steeds graag doet. Hoewel niet meer in de kenmerkende diaconessendracht; doordeweeks een donkerblauwe jurk met witte stippeltjes en een wit kapje, ’s zondags „een zwarte jas met een pelerientje (cape, EHvS) en een zwarte sluier.” De verschillende categorieën werkers waren te onderscheiden aan hun uiterljk. Mevrouw Hendriks: „Beginners droegen een gebaksdoosje, de proefzusters een muts met staartjes (lange plooien), en diaconessen een muts met pjpjes.” De bejaarde dame is een van de laatste diaconessen die intraden in Utrecht.

Daarna werd het rustig aan de poort. In de jaren die volgden, vergrjsde en kromp het corps. Weemoed Wikipedia vermeldt: „In augustus 1997 is de laatste diacones uit het huis vertrokken.” Dat gaat over de pensionering van mevrouw Hendriks. Ze spreekt nog steeds met weemoed over de voorbje tjd. Over de band met de hoofdzusters die als een tweede moeder voor haar waren. „Die miste ik wel. Je kon met alles bj hen terecht.” Maar ze wil niet klagen, zo spreekt ze zichzelf toe. „Het kan niet anders, want het is een andere tjd. Ik heb een goed leven gehad.”

schoonheid

Henk Visscher (64) reisde veelvuldig naar IsraĂŤl, maar zag de Dode Zee nooit eerder vanuit een bootje. Nu het water van het laagstgelegen meer op aarde zich steeds verder terugtrekt, geeft dit natuurwonder tot voor kort verborgen schoonheid aan de lens van de RDfotograaf prijs.

RDMagazine

beeld RD, Henk Visscher

zaterdag 21 december 2019

beeld RD, Henk Visscher

schoonheid

RDMagazine

Kunstig zout D

ecennialang bepaalden plaatjes van drjvende badgasten met een krantje in de hand het beeld van de Dode Zee. Het extreem hoge zoutgehalte hield iedereen boven water en was daarmee dé sensatie voor elke toerist die Israël bezoekt. Zinken doe je nog steeds niet in het zoute water. Maar de Dode Zee biedt inmiddels zoveel meer dan alleen modderbaden en drjfplezier. Noodgedwongen, dat wel. Want de waterstand in het zoutmeer is de afgelopen jaren dramatisch gedaald. Daardoor ontstaan onder andere levensgevaarljke ”sinkholes”, waar hele stukken weg en bodem zomaar onder de oppervlakte verdwjnen. Zelfs hotels zjn niet veilig. Het lage waterpeil legt echter ook een bjna surrealistische schoonheid bloot, die zich tot voor kort grotendeels onder water bevond. Grillige zoutformaties wagen zich steeds verder boven de zilte zeespiegel. De najaarszon werpt een zacht, blauwgroen licht over druipsteengrotten, gevormd uit miljoenen zoutkristallen en mineralen. Weerspiegeld in kabbelende zilte golfjes. De Dode Zee is bepaald niet saai.

zaterdag 21 december 2019

ter plekke

Dode Zee droogt langzaam op

Richard Donk

op 429 meter onder zeeniveau. Links rjzen de contouren van Jericho op in de trillende woestjnlucht. Recht vooruit verheffen zich de roodbruine bergen van Jordanië. Rechts doemen de noordeljke uitlopers van de Dode Zee op. Hier stroomt de Jordaan het zilte water in. Na een lange reis van de Banyas-watervallen op de Golanhoogte, via het Meer van Tiberias en de vruchtbare Jordaanvallei.

ls een eindeloos zwart lint slingert de weg zich van Jeruzalem oostwaarts naar beneden. Stof wervelt in wolkjes boven de vaalbruine heuvels van Judea. De woestjn snakt naar de eerste winterregens. De bedoeïenen bljkbaar ook. Rondom hun kampementen hebben ze zwarte zeilen gespannen om elke druppel hemelwater op te vangen. Voorlopig biedt de strakblauwe lucht nog geen aanwjzing voor neerslag van betekenis. De route naar beneden is steil. En de chauffeur wordt niet door enige vorm van bochtenvrees gehinderd. Die combinatie laat de oren met enige regelmaat ‘ploppen’, alsof de bus aan een snelle afdaling richting de landingsbaan bezig is. ”Zeeniveau” meldt een bordje in diverse talen. Maar daarmee is de rit niet ten einde. Ronkend raast het voertuig richting de laagste plek op aarde. Nog meer dan 400 meter dalen te gaan, want de Dode Zee bevindt zich

Alarmerend tempo Enkele jaren geleden klotste het water van de Dode Zee op sommige plaatsen nog bjna tegen de vangrail van snelweg 90 aan. Die tjd is deinitief voorbj. Het water heeft zich inmiddels honderden meters teruggetrokken. En het einde is nog niet in zicht, want het peil van het zoutmeer daalt jaarljks met ruim een meter. Dat leidde regelmatig tot koppen in de krant in de trant van: ”De Dode Zee droogt op” of: ”De Dode Zee is aan het sterven”. Zó ernstig is het echter niet. Weliswaar daalt het waterpeil nog altjd in een alarmerend tempo. Maar wetenschappers hebben berekend dat ergens een evenwicht in de verdamping van het water van de Dode Zee zal worden bereikt. Door afname van het watervolume, neemt het zoutgehalte toe, waardoor er minder vocht verdampt. Bovendien beschikt de Dode Zee over de unieke eigenschap om vochtdeeltjes

Het peil van de Dode Zee zakt een dikke meter per jaar. Een crisis in slow-motion. Alleen nieuw water kan de laagste plek op aarde nog redden.

uit de lucht te absorberen, zodat ze deels haar eigen watervoorraad op peil kan houden. De Dode Zee kan dus nog een stuk kleiner kunnen worden, maar zal niet geheel verdwjnen. De gevolgen zjn overigens niet minder ingrjpend. Om te beginnen voor de toeristen en mensen die om gezondheidsredenen naar de Dode Zee gaan. In Ein Gedi, waar zich een medische spa bevindt, ligt het water inmiddels op zo’n 2 kilometer afstand van de kibboets. In het resort pendelt een speciaal treintje dat badgasten naar de oever brengt. „Toen ik jong was, liepen we vanuit de kibboets zo het water in”, vertelt manager Nir Vanger. „En dat is niet eens zo lang geleden. Toen we hier een nieuw huis bouwden, vroeg mjn vrouw of ik een woning met zeezicht wilde. Ik zei: We kunnen beter een plek zoeken met uitzicht op de bergen, want die zullen wel bljven staan. De zee trekt zich alleen maar verder terug.” Sink holes Veel ernstiger is het gevaar van zogenaamde ”sink holes”. Die ontstaan op plaatsen waar zich grote ondergrondse zoutformaties bevinden. Als het zeewater zich terugtrekt, storten deze structuren na verloop van tjd in, of worden door de aanvoer van zoet water aangevreten. Het gevolg is dat hele stukken bodem, inclusief wegen en

RDMagazine

beeld RD, Henk Visscher

zaterdag 21 december 2019

ter plekke

Water voor de Dode Zee et dalende peil van de Dode Zee is geen probleem van de laatste jaren. Het heeft alles te maken met het waterbeheer in Israël en de landen daaromheen. En dat wordt weer bepaald door de complexe politieke realiteit van het Midden-Oosten. De levensader van de Dode Zee is de Jordaan. Hoewel de rivier in het regenseizoen nog altĳd buiten haar oevers kan treden en tot een machtige stroom kan aanzwellen, is ze op sommige plaatsen niet meer dan een slootje. Dat komt enerzĳds door het droge mediterrane klimaat, maar heeft vooral te maken met het onttrekken van water aan de rivier. Israël heeft een dam in het Meer van Galilea gebouwd die de hoeveelheid water die via de Jordaan naar het zuiden stroomt reguleert. Ook onttrekt de Joodse staat water aan de rivier in de Jordaanvallei om plantages te bevloeien. Jordanië en Syrië hebben op hun beurt tientallen keringen aangelegd in de Yarmuk, een belangrĳke voedingsbron van de Jordaan. Nu het peil van de Zee van Tiberias weer is gestegen, heeft Israël de hoeveelheid water die daarvandaan in de Dode Zee stroomt weer vermeerderd. Maar het is nog altĳd een druppel op een gloeiende plaat.

Verdampingsbassins Een andere factor die het waterpeil negatief beïnvloedt zĳn de enorme verdampingsbassins die zowel Jordanië als Israël in delen van de Dode Zee heeft aangelegd. Die worden gebruikt om mineralen en fosfaten te winnen. Economisch bĳzonder aantrekkelĳk, niet alleen voor de kunstmestindustrie, maar ook voor de vele schoonheidsproducten die ervan worden gemaakt. Sinds jaar en dag ligt er een ambitieus plan om water van de zuidelĳk gelegen Rode Zee naar de Dode Zee over te hevelen. Afgezien van de ﬁnanciele en politieke obstakels, brengt dat project ook enorme technische uitdagingen met zich mee. Het water moet eerst worden ontzilt en vervolgens over grote afstand naar de Dode Zee –of via een omweg rechtstreeks in de Jordaan– worden gepompt. Sommige wetenschappers vragen zich überhaupt af of het nodig is het waterpeil van de Dode Zee kunstmatig te verhogen. Volgens geologen heeft het zoutmeer in de geschiedenis vaker tĳdelĳke hoogte- en dieptepunten gekend. „Waarom zouden we het waterpeil verhogen?”, vraagt dr. Ittai Gavrieli van het Geologisch Onderzoeksinstituut in Israël zich af. „Om de unieke chemie van de Dode Zee te bewaren? Voor het toerisme? Als we bĳ voorbeeld de loop van de Jordaan willen herstellen, zou Israël veel water moeten ontzilten. Dat zou veel geld kosten en ook impact op het milieu hebben.”

Leven Jarenlang gold de Dode Zee als plaats waar leven niet mogelijk is. Door het zakkende waterpeil, worden zinkgaten met regenwater gevuld. Langs de oevers schiet nu her en der vegetatie op. In sommige poelen is zelfs vis aangetroffen. Dat doet denken aan de tekst uit Ezechiël 47: „Ook zal het geschieden, dat er vissers aan dezelve zullen staan, van En-Gedi aan tot En-Eglaïm toe.” De uitleg van dat Bijbelgedeelte verschilt. Maar bijzonder is het wel.

Dode Zee ISRAËL

JORDANIË

RDMagazine

beeld RD, Henk Visscher

gebouwen, plotseling inzakken. Overal in de bodem bevinden zich dit soort enorme kraters, soms wel 100 meter in omtrek en zo’n 50 meter diep. In totaal meer dan 5500 – in soorten en maten. Daardoor biedt de oever op sommige plekken de aanblik van een maanlandschap. Met enige regelmaat zjn borden langs de snelweg geplaatst. ”Sink holes en open putten – levensgevaarljk”. Het betreden van de oever is op kilometerslange plaatsen ten strengste verboden. Zo te zien, houdt niet iedereen zich daar even strikt aan. Een van de strandresorts langs de Dode Zee is op last van de autoriteiten gesloten, omdat het gevaar van aardverschuivingen te groot is. Hoteleigenaren en uitbaters van andere toeristische gelegenheden houden hun hart vast. De Israëlische seismologische dienst houdt het gebied scherp in de gaten en publiceert elke twee maanden een update over de actuele bodemgesteldheid.

zaterdag 21 december 2019

De toeristen op het strand van Ein Bokek, aan de zuidkant van de Dode Zee, maken zich nog niet al te veel zorgen over de gevaren van bodemverzakking. „De regering zal het wel goed in de peiling houden”, zegt Ron Talinski, terwjl hj een dikke laag geneeskrachtige

De oever biedt de aanblik van een maanlandschap Dodezeemodder van zich af probeert te spoelen. „Maar het is wel jammer dat deze unieke plek zo verloren dreigt te gaan.” Ondanks alle bedreigingen, heeft het terugtrekkende water ook een positieve

kant. Het legt niet eerder vertoonde schoonheid bloot die de Dode Zee altjd onder haar zilte oppervlakte verborgen hield. Bizarre zoutformaties vormen een soort maritieme ‘Grand Canyon’, die zjn weerga in de wereld niet kent. Druipsteengrotten geven hun geheimen na jaren aan de openbaarheid prjs. Zo krjgt het toerisme weer een geheel nieuwe impuls. Vanuit het zuiden steekt een woestjnwindje op en weet een lauwe rimpeling aan het vermoeide oppervlak van de Dode Zee te ontlokken. De zon zet de heuvels van Judea in een gouden gloed. De bus begint aan de steile klim naar Jeruzalem. Boven de eeuwige stad pakken zich de eerste wolken samen. De bedoeïenen zjn er klaar voor. Het Reformatorisch Dagblad organiseert een 11-daagse reis naar Israël van 16 t/m 26 maart 2020. Bekijk het complete reisprogramma op rd.nl/abonneevoordeel onder RD reizen of bel 055 – 5390498.

beeld Sjaak Verboom

kerst

Geschiede er licht Wim van Egdom

iemand weet hoe dat geweest is. Toen de eeuwige God in de duisternis die over het aangezicht van de afgrond lag, spreken ging. In het onmeteljke, duistere heelal is daar ineens een stem: „Daar zj licht!” Het is alsof God de Schepper de duisternis niet meer verdragen kan en het donkere gordjn dat over de afgrond ligt, wegrolt. Zjn spreken is genoeg om het licht in het universum te ontsteken. Waar dat licht vandaan komt nu zon en sterren nog niet geschapen zjn? Niemand die het weet. Zou het van God Zelf komen, van Wie Johannes schrjft dat Hj een Licht is en er in Hem geen spoor van duisternis te vinden is? Er was geen licht, er werd licht, vertalen de Statenvertalers. Andere Bjbelvertalers menen zelfs dat de Hebreeuwse grondtaal reden geeft om te vertalen dat God geroepen heeft: „Er geschiede licht!”

Kerstfeest Het kerstfeest wordt in de westerse wereld gevierd op 25 en 26 december. Op de avond van 24 december zijn er in veel kerken ook kerkdiensten. In oosters-orthodoxe kerken, die de Juliaanse kalender gebruiken voor de liturgie, wordt het dertien dagen later gevierd.

RDMagazine

beeld Sjaak Verboom

En het geschiedt. Daar werd licht. God ziet het licht en Hij noemt het goed. Van de duisternis die er over de afgrond lag, staat nergens te lezen dat God het goed vond. Maar het licht, ja, dat is goed. De eeuwige God, Die begin noch einde heeft, stelt de duisternis paal en perk. Stelt grenzen die het donker niet meer overschrijden kan. Alleen in de nacht mag er duisternis zijn. Maar op de dag heerst het licht. Wat kan het een opluchting zijn als, wanneer de stroom is uitgevallen en het donker zich alleen door kaarslicht enigszins verdrijven laat, ineens het licht weer aangaat. Je hoort niets, maar ineens zie je alles weer. Was het zo ook bij de schepping van het licht? Of was het alsof de morgen over de aarde opging toen God riep dat er licht moest komen? Weken de schaduwen langzaam weg, verder en verder tot het licht overbleef dat God â&#x20AC;&#x17E;goedâ&#x20AC;? noemde? Niemand die het weet. Zoals we als simpele mensen maar zo weinig weten van hoe God werkt.

zaterdag 21 december 2019

beeld Sjaak Verboom

kerst

Wel is duidelijk dat Zijn Woord, Wet is. Ook in het onmetelijke heelal waar de duisternis oppermachtig lijkt. Wat Hij zegt, geschiedt. Het wordt. „En het geschiedde...”, schrjft evangelist Lukas als hj begint te verhalen van de geboorte van Jezus. Het geschiedde dat keizer Augustus een volkstelling hield. En het geschiedde toen Jozef en Maria in Bethlehem waren dat de dagen vervuld werden dat zj baren zou. Zou Lukas, voor hj zich aan het schrjven zette, misschien eerst nog eens het scheppingsverhaal in Genesis open geslagen hebben? Hoe het ook zj: Er werd geschiedenis geschreven daar in Bethlehem, maakt Lukas duideljk. God Zelf ontsteekt na een eeuwenlange nacht, opnieuw het licht. Dat gaat een hemelbode vertellen aan herders. Aan mensen die in de maatschappj van die dagen helemaal niet meetelden. Maar door God werden ze uitgekozen tot verkondigers van een zeer bljde boodschap. Ze hadden het Woord dat geschied was met eigen

Voor Simeon vallen grenzen weg als hij Jezus ziet. Omdat dit Licht te groot is voor Israël alleen

RDMagazine

beeld Sjaak Verboom

ogen gezien. En als je het Licht der wereld hebt gezien, is zwjgen geen optie meer. En even later is het Simeon die niet zwjgen kan van het Licht dat hj in zjn armen heeft mogen nemen. Een Licht tot verlichting der heidenen, zingt hj. En tot heerljkheid van het volk Israël. Voor Simeon vallen landsgrenzen weg als hj Jezus ziet. Omdat dit Licht te groot is voor Israël alleen. Het volk dat in duisternis wandelt, zal een groot licht zien, profeteerde Jesaja. En zj die in de schaduw van de dood verbleven, over hen zal een licht opgaan. Het ljkt wel alsof alle stemmen, van profeten en evangelisten, samenkomen in het Kerstverhaal. En later zal Jezus het Zelf zeggen: „Ik ben het Licht der wereld; Die Mj volgt zal in de duisternis niet wandelen, maar zal het licht des levens hebben.” Geschiede er licht. En het geschiedde.

zaterdag 21 december 2019

ter plekke

Kerst zonder franje Na de kerkdienst samen met familie Kerst vieren rond een knapperend haardvuur in een comfortabel Hollands huis. Wie denkt dat de gemiddelde Nederlander op die manier de geboorte van de Heiland herdenkt, vergist zich. Het is in ieder geval niet het beeld waarin Wilke de Blois en Guido en Marie-Anne Kortleven zich herkennen. Over Kerst zonder franje tussen vluchtelingen op Lesbos of aan boord van een hospitaalschip in de haven van een van de armste landen van Afrika.

Verblijf van een Venezeluaanse vluchteling in Bogota rond de kerstdagen in 2018. beeld AFP, Raul Arboleda

RDMagazine

zaterdag 21 december 2019

ter plekke

„Ik kon het vluchtelingenkamp op Lesbos niet loslaten” en kamp met meer dan 15.000 vluchtelingen uit landen als Afghanistan, Syrië en Nigeria. Daar, op het Griekse eiland Lesbos, brengt Wilke de Blois (32) uit Apeldoorn Kerst door. Het werk van hulpverleners in het Moriakamp is hectisch, zo bljkt op een vrjdag in november. De Blois zit achter haar laptop in het kantoortje van de christeljke organisatie EuroRelief. De hele dag staan er mensen om haar heen met prangende vragen. Waar is plek voor de vluchtelingen die gisteren per boot vanuit Turkje zjn aangekomen? Is er een beter onderkomen beschikbaar voor een Syrische vrouw die bjna gaat bevallen? Enzovoorts. In maart 2018 doet De Blois voor het eerst vrjwilligerswerk op Lesbos. „Een unieke plek, waar je op een paar vierkante kilometer mensen van over de hele wereldbol treft.” Na ruim twee weken moet ze terug naar huis, maar ze kan het eiland niet loslaten. Ze ervaart dat haar hulp voor langere tjd nodig is. „Maar hoe dan?” vraagt ze zich af als ze in Athene op haar vlucht naar Schiphol wacht. In gebed legt ze haar vraag aan God voor. Even later leest ze een mail van Tear, in het kader van de veertigdagentjd. Over de Heere Die Zjn weldaden niet weigert aan wie onbevangen op weg gaan. Er staan enkele vragen bj: „Durf je in vertrouwen stappen te zetten?” En: „Durf je op ongebaande wegen te gaan?” Kort daarna zegt ze haar baan bj het Leger des Heils op. In juli 2018 vertrekt ze als langetermjnvrjwilliger naar Lesbos, inancieel gesteund door een achterban. De weken voor Kerst 2018 staan voor een belangrjk deel in het teken van de dood van een Afghaanse vluchteling in kamp Moria. „Op 10

beeld Wilke de Blois

december werd hj vermoord, waarschjnljk uit eerwraak. Dat was heel heftig. Hj had onze organisatie vaak geholpen. Ik beschouwde hem als een vriend. In de periode tot en met Kerst had ik veel contact met familie en vrienden van hem.” Het werk van De Blois in Moria gaat door, ook op 25 en 26 december. Op tweede kerstdag, tegen middernacht, post ze op Facebook een video van een kerstlied: ”O come, all ye faithful”. „Kerst 2018. Het is moeiljk te beschrjven”, noteert ze. „Maar uiteindeljk goed om te beseffen hoeveel God heeft gegeven, waardoor wj Zjn liefde kunnen vieren. Een cadeau voor iedereen. Van hulp-

„Een cadeau voor iedereen, van Griek tot Afghaan, van moordenaar tot slachtoffer” verlener tot vluchteling. Van Griek tot Afghaan. Van moordenaar tot slachtoffer. Van Arabier tot Europeaan. Van mens tot mens.” Na vier weken verlof, vanaf half november, is De Blois ook dit jaar met Kerst op Lesbos. Op sommige momenten zal ze familie en vrienden missen, evenals de kerstdienst in haar kerkeljke gemeente, Eglesia, in Apeldoorn. „Maar tjdens mjn werk zal ik geen tjd hebben om daarover na te denken. Ik heb een mooie verlofperiode gehad en het is goed om hier weer te zjn.”

beeld Eurorelief, Salomé Wiedmer

Michiel Bakker

RDMagazine

beeld RD, Anton Dommerholt

zaterdag 21 december 2019

beeld Mercy Ships, Maodo Ndiaye

ter plekke

RDMagazine

beeld Mercy Ships, Catrice Kpeglo

„In Senegal ervaren we dat God overal Dezelfde is” Michiel Bakker

un leven moesten ze „totaal opnieuw inrichten.” Afgelopen zomer verruilden Guido (30) en Marie-Anne (30) Kortleven met hun kinderen Matthjs (7), Jonathan (6) en Maarten (3) een woning in Rotterdam-Ommoord voor een gezinshut aan boord van het ziekenhuisschip Africa Mercy. Kerst vieren ze dit jaar in Senegal. „We hadden een ijn huis en dachten: hier wonen we de komende twintig jaar”, zegt Guido. Na een kennismaking met Mercy Ships groeide echter het verlangen om te gaan werken voor deze christeljke organisatie die medische zorg biedt in de armste landen ter wereld. Op de Africa Mercy woont het gezin in een ”family cabin”, qua indeling vergeljkbaar met een stacaravan: twee slaapkamers, een woonkamer en een keukenhoekje. Aan boord wonen zo’n 450 medewerkers uit vele landen, onder wie 50 kinderen. Het schip ligt nu tien maanden in de haven van de Senegalese hoofdstad Dakar. Guido werkt fulltime als senior biomedical technician. „Ik zorg ervoor dat de medische apparatuur veilig is, goed functioneert en op tjd wordt vervangen.” Sinds de jongste –volgens Amerikaans systeem vanaf 3 jaar– op het schip naar school gaat, heeft Marie-Anne diverse ondersteunende taken. „Ze is van huis uit verpleegkundige en helpt bjvoorbeeld met administratief werk op de verpleegafdelingen. Ook maakt ze foto’s van de patiënten op de dag dat ze ontslagen worden.” Tussen haar werkzaamheden door loopt Marie-Anne geregeld over het schip om een praatje te maken met de internationale bemanningsleden en de lokale crew, die bjvoorbeeld in de machinekamer werkt. „Hoewel er veel mensen op het schip zjn, merk je dat er soms ook

zaterdag 21 december 2019

eenzaamheid is. Het is goed om daar oog voor te hebben.” Als Guido geen bereikbaarheidsdienst heeft, bezoekt het gezin op zondagochtend een internationale kerk in Dakar, anders gaan ze naar de Afrikaanse dienst op de verpleegafdeling op het schip. ’s Avonds wonen ze aan boord een dienst voor de bemanning bj. „We ervaren dat God overal Dezelfde is, ondanks alle verschillen in beleving en

„Alle meetings voor de bemanning staan in het teken van advent” cultuur.” Kerst zal er dit jaar voor de Kortlevens, lid van de gereformeerde gemeente in RotterdamAlexanderpolder, anders uitzien dan voorheen. Rond die tjd worden er geen operaties uitgevoerd. Een deel van de bemanning is met verlof. Op 26 december stellen de aanwezige gezinnen hun hut open voor singles, die samen met hen Kerst kunnen vieren in gezinsverband. Guido merkt dat hj bewust naar Kerst toeleeft. „Een groot deel van de bemanning is Amerikaans en heeft een sterkere focus op advent dan wj in Nederland gewend waren. Sinds 1 december staan alle meetings voor de bemanning in het teken van advent. Ook kregen we een Bjbelstudierooster dat daar helemaal op is gericht. Daardoor leeft het voor mj nog sterker dan voorheen.”

eropuit

RDMagazine

Waar staat het steelpannetje? Een zwaan zien als je omhoog kijkt, dat kun je nog begrijpen. Maar een stier? En een grote beer? Een avondje sterrenkijken levert heel wat verrassingen op. En je mag nog laat naar bed ook. Janneke van Reenen-Hak

l die duizenden sterren. Op welke afstand zouden ze zich bevinden? En hoe heten ze? Op een koude novemberavond gaan Florens, Hielke, Rudolf en Thomas op zoek naar een antwoord. Niet alleen, maar samen met Jan Zeebregts (71). Hj woont in het stadje Heukelum, dicht bj Leerdam, en heeft al meer dan een halve eeuw een prachtige hobby: sterren kjken. Zeebregts begint met een teleurstellende mededeling. „De maan is niet te zien en planeten zjn er ook niet, maar ik heb ook goed nieuws. Het is een heldere nacht, dus sterren zjn er genoeg.” Dat is mooi, want daarvoor zjn de vier jongens uit groep zeven van de Calvjnschool in Leerdam vanavond juist gekomen. Met een warme jas aan en een extra paar sokken. Want zoveel is na een avondje sterrenkjken wel duideljk: dit is geen hobby voor watjes. Sterren kjken doe je ’s nachts, en dan vooral in de winter, als het vroeg donker is. Het moet ook helder zjn. Laten dat nu ook de koudste nachten zjn.

beeld Cees van der Wal

zaterdag 21 december 2019

Zeebregts is er op voorbereid. Met een jsmuts met ingebouwd rood mjnwerkerslampje op zjn hoofd brengt hj de jongens de eerste beginselen van de sterrenkunde bj. Eerst maar eens een beetje polsen wat het viertal al weet. „Wie weet er een naam van een ster?” vraagt hj als we in de achtertuin van zjn woning staan. „De poolster”, weet Thomas. Maar als Zeebregts vervolgens vraagt waar je die kunt vinden, bljft het stil. Geen nood, want hj legt het graag uit. „Kennen jullie het steelpannetje?” Daar hebben de meeste jongens weleens van gehoord, maar vinden is een tweede. Zeebregts wjst in de richting van een paar bomen. Tussen de kale takken door twinkelen een paar sterren. „Kjk daar, een groepje van zeven sterren. Met elkaar vormen ze een klein pannetje met een lange steel. Als je dat weet, kun je altjd de poolster vinden.” (Zie het kader ”Navigeren naar de poolster”.) Dobbelsteen Hoog tjd om nog een nieuw sterrenbeeld te leren. Daarvoor moet het hoofd in de nek. „Zie je die vjf heldere sterren? Dat is de Zwaan”, wjst Zeebregts met zjn arm recht omhoog. „Ik zie ze! Als de vjf op een dobbelsteen”, roept Florens. Dat zjn de sterren waar het om gaat. Een kop, twee vleugels en een staart. En nog een ster in het midden, het ljf van de zwaan. Niet voor niets heeft Zeebregts met de jongens het sterrenbeeld Zwaan opgezocht. Nu er geen maan met zjn mooie kraters of een planeet met prachtige ringen te zien is, gaan ze een dubbelster bekjken door de telescoop.

eropuit

Twee sterren die heel dicht bj elkaar staan. Waar? Precies, in het sterrenbeeld Zwaan. De sterrenkjker van Zeebregts is op geen enkele manier te vergeljken met een kjkertje dat je voor een paar tientjes in de speelgoedwinkel koopt. In zjn achtertuin heeft de bevlogen hobbyist een echte sterrenwacht gebouwd. In een tuinhuisje –waarvan het dak eenvoudig weg kan worden geschoven– staat een knots van een telescoop. Vroeg in de avond heeft Zeebregts zjn kjker al op de dubbelster gericht. Het apparaat bljft hem automatisch volgen als de plaats van de ster, als gevolg van de draaiing van de aarde, verandert. „Niet elke ster is even heet”, legt hj uit terwjl de jongens een voor een hun oog voor de lens houden. „De ene ster is blauw en heet, de andere is rood en koeler. Zien jullie het verschil?” Zomerdriehoek Ook zonder telescoop is de sterrenhemel de moeite waard. Zeebregts

wjst nog een keer naar de kop van de Zwaan, een van de helderste sterren aan de hemel. Laten er nu in de buurt daarvan nog twee heldere sterren staan. Met elkaar vormen ze de zomer-

Door de telescoop zijn er in plaats van zes opeens tientallen sterren te zien driehoek. Zomer? Dat seizoen ligt toch al een paar maanden achter ons? Dat klopt, knikt Zeebregts. „Dat we de zomerdriehoek nog zien, komt omdat het nu het begin van de avond is. Nog een paar uur, dan gaan de zomersterrenbeelden onder en komen de winterster-

renbeelden er voor in de plaats.” Zoals de Stier, waar we op wachten. Met daarin de Pleiaden, een sterrenhoop. „Wat is dat, denken jullie?” wil Zeebregts van de jongens weten. „Een hele hoop sterren”, klinkt het in koor. En zo is het ook. Zonder telescoop zjn er maar een stuk of zes sterren te zien. Door de lens zie je een groepje van tientallen sterren dicht bj elkaar. „Heeft u ook weleens een raket door de telescoop gezien?” vraagt Hielke. „Dat kan niet”, krjgt hj te horen. „Die kun je niet volgen, raketten gaan veel te snel voor een telescoop.” Het dak gaat weer dicht. Het viertal is tevreden, ook al moesten ze het doen zonder maan en planeten. „Over een paar maanden komt Mars weer tevoorschjn en de maan komt elke maand langs. Jullie komen nog maar eens terug”, klinkt het uitnodigend bj het afscheid. Dat ljkt de jongens wel wat, het liefst met de hele familie.

Navigeren naar de poolster

Zj wjzen als het ware naar de poolster. Dat is wel nodig ook, want bjster goed zichtbaar is hj niet. Dat de poolster zo bekend is, komt door zjn plaats aan de hemel. Hj staat in het verlengde van de aardas, precies in het noorden. Door de draaiing van de aarde ljkt het alsof alle andere sterren er in 24 uur omheen draaien. Vooral vroeger was het heel belangrjk om de poolster te herkennen. Als je weet waar het noorden is, kun je nooit verdwalen. Tenminste, als het helder is.

beeld Cees van der Wal

il jj ook wjs worden uit al die lichtpuntjes boven je hoofd, dan heb je een sterrenkaart nodig. Je vindt zo’n kaart op internet, of in een bibliotheekboek. Een sterrenkaart is een soort navigatiesysteem, maar dan voor de sterrenhemel. Je gebruikt hem net als een wegenkaart. Al die lichtpuntjes aan de hemel, daarin ben je zo het overzicht kwjt. Vandaar dat een sterrenkaart hulpljntjes heeft, die tussen de helderste sterren staan en helpen sterrenbeelden te herkennen. Het bekendste sterrenbeeld is de steelpan. Vier heldere sterren vormen de pan, drie andere de steel. Eigenljk is het steelpannetje geen echt sterrenbeeld. Het is onderdeel van de Grote Beer, waar het de staart en een deel van de romp van vormt. De rest bestaat uit minder heldere sterren en is niet zo bekend. Ga als het helder is eens op zoek, hj staat vroeg in de avond laag in het noorden. Heb je de steelpan gevonden, dan kun je op zoek naar de poolster. Om die te vinden, moet je de afstand tussen de twee sterren die de voorkant van de steelpan vormen, vjf keer omhoog verlengen.

RDMagazine

Tip: Zoek een sterrenwacht Wil je ook eens door een telescoop kijken? Zoek op internet voor een sterrenwacht of amateurclub bij jou in de buurt.

zaterdag 21 december 2019

De veiligste traplift voor de laagste prijs. al vanaf â&#x201A;Ź

1690

Gratis brochure? Bel 0800 - 1690. Of kijk op www.smienktrapliften.nl

1.500+ Klanten beoordelen Smienk gemiddeld met een 8,8

gezond

Euthanasie? Zeg nooit impulsief ja Een euthanasieverzoek; daar wil zelfs de meest progressieve arts zorgvuldig mee omgaan. Maar soms is de verleiding om te snel ”ik doe het” te zeggen te groot. Dat achteraf nog proberen te herstellen, is makkelijker gezegd dan gedaan. Jakko Gunst

et hart zegt ja, het hoofd zegt nee. Het is een dilemma waar elk mens van tjd tot tjd mee te maken krjgt. Soms aan het begin van de dag; beantwoord je eerst nog wat mails op het gevaar af in de ile te belanden? Soms halverwege de dag: lunch je toch maar mee met collega’s, in de middagpauze die je eigenljk voor het bjwerken van je declaraties had bestemd? En soms aan het eind: zoek je toch maar je bed op en neem je het risico dat een dringend appje tot morgenochtend ongelezen bljft voor lief ? Vele malen indringender zjn de keuzes waar artsen soms voor komen te staan. Hart, hoofd, verstand, gevoel, patiëntenrechten, beroepsethiek; idealiter zjn ze met elkaar verenigbaar. Tegeljkertjd weet elke medicus hoe verdraaid lastig dat soms kan zjn.

Burn-out Heel schrjnend is het dilemma van een huisarts die een patiënt met uitgezaaide darmkanker tegenover zich krjgt. De man doet een beladen verzoek, uitgerekend op de laatste werkdag voor de arts, die op de rand van een burn-out staat en een tweeweekse time-out denkt te kunnen nemen. Hj wil euthanasie, maar het hoofd van de arts zegt nee. Tegeljkertjd grjpt het ljden van de man hem aan. Er litst een gedachte door zjn hoofd: over precies

zaterdag 21 december 2019

een week moet hj zjn verlof onderbreken en toch dienst doen omdat hj voor die dag geen vervanger heeft kunnen vinden. Ligt daar wellicht ruimte om tegemoet te komen aan de wens? Het hart zegt: doen, en voor hj er erg in heeft, loept het eruit: „Akkoord.” Het doen van die toezegging illustreert hoe slecht het toen al met zjn geesteljke toestand was gesteld, oordeelt het tuchtcollege achteraf. Praktisch is het voorstel immers bjzonder bewerkeljk. Het betekent dat er in allerjl een gesprek moet volgen met de patiënt, waarin wordt getoetst of aan de zorgvuldigheidseisen is voldaan. Verder moet er verplicht een artsconsulent worden gezocht die ook snel zjn oordeel moet geven. De medicatie moet worden geregeld, én dan moet de euthanasie worden verricht tussen vele andere afspraken door; op een dag waarop er geen waarnemer is. Langzaam dringt het tot de arts door dat hj zich in een onmogeljke situatie heeft gemanoeuvreerd. Eerst is hj nog een halve nacht op pad om een andere patiënt te begeleiden bj het sterven (overigens niet door euthanasie te verrichten, maar door palliatieve zorg te bieden); dan breekt het weekend aan. Op zjn eerste verlofdag trekt hj de stoute schoenen aan. Hj belt de patiënt, en trekt zjn toezegging in. De ware reden, overbelasting, laat hj ach-

terwege. In plaats daarvan jokt hj dat hj onverwacht toch twee volle weken met vakantie kan. Ook de verpleeghuisarts van de zorginstelling waar de man verbljft, seint hj in. Dat gebeurt eveneens in verkapte bewoordingen, waarbj de huisarts tussen de regels door als optie suggereert dat de collega deze taak wellicht in zjn plaats kan doen. Zorgvuldig De familie voelt zich geschoffeerd en de zaak escaleert, met als gevolg een tuchtklacht. Gelukkig formleert het tuchtcollege loepzuiver welke vraag hier ter beoordeling voorligt. Níét: mag een arts een euthanasieverzoek weigeren en ook niet: mag hj een toezegging intrekken? Maar: als hj of zj een toezegging intrekt, hoe zorgvuldig moet dat dan? Het oordeel is helder: niet via de telefoon. Dat is slordig en onzorgvuldig. Collega’s opschepen met jouw dilemma’s is al even onprofessioneel. De arts krjgt een waarschuwing. Op de vraag wat hj van het voorval heeft geleerd is hj helder. Hj neemt geen euthanasieverzoeken meer in behandeling. Kortom, eenmalig zei het hart al nee; voortaan zeggen hart én hoofd dat deinitief. In deze rubriek bespreekt redacteur Jakko Gunst een actuele medische tuchtzaak.

Stap uiterlijk 31 december over!

Korting op de Pro Life Principe Polis en de Principe Polis Budget

Een zorgverzekering van Pro Life sluit aan bij een christelijke levensovertuiging. Wij vergoeden geen ingrepen die als doel hebben het leven te beĂŤindigen. Via Pro Life kunt u terecht bij algemene en christelijke zorgverleners. Zodat u de zorg krijgt die u nodig heeft. Ă&#x2030;n die het beste bij uw overtuiging past.

5% korting

8% korting

op uw (budget) basisverzekering

op uw aanvullende verzekering

op uw tandartsverzekering

U krijgt korting via Stichting Ikzoekchristelijkehulp Zij helpen u bij het zoeken en vinden van christelijke hulpverleners. Op de website Ikzoekchristelijkehulp.nl vindt u informatie over christelijke zorg en de gegevens van ruim 1.500 christelijke zorgverleners. Via Stichting Ikzoekchristelijkehulp krijgt u korting. Ook op de Principe Polis Budget.

Stap uiterlijk 31 december over prolifecollectief.nl/rd

gezond

Artsen en zorgverleners over hun werk. Vandaag dr. P. J. Fahner, radioloog

Radiologen zijn teamspelers Radiologen zijn teamspelers. Dat is het mooie van ons vak. Wij overleggen met patiënten, vakgenoten, huisartsen en medisch specialisten van andere vakgebieden binnen en buiten het ziekenhuis. P. Fahner

verleg met collega’s heeft voor een deel plaats binnen de zogeheten ”Medical Oncology Board” (MOB), meestal kortweg aangeduid als Onco Board. Maar wat is die MOB eigenlĳk en wat doe je daar als radioloog? En niet onbelangrĳk: wat heb je als patiënt aan dit soort overleg? De MOB bestaat uit een groep artsen die de situatie van patiënten bespreekt bĳ wie een kwaadaardige tumor is ontdekt. Het kan ook zĳn dat er een nieuwe tumor is vastgesteld of dat er zich een volgende fase in het ziekteproces aandient waardoor een verandering in beleid nodig is. In ons ziekenhuis komt de Onco Board elke week bĳ elkaar, het hele jaar door. De vergadering bestaat uit een kernstaf waarvan een medisch oncoloog, radiotherapeut (bestralingsarts) en een radioloog deel uitmaken. Welke artsen er verder nog aanwezig zĳn, is wisselend en hangt af van het medisch specialisme van waaruit de patiënt ter bespreking wordt voorgesteld. Er ligt altĳd een duidelĳke vraag ter bespreking: wat is de beste behandeling voor een vastgestelde tumor of even-

zaterdag 21 december 2019

tueel van een nieuw ontstane tumor? Verder wordt ook gekeken naar de volgorde waarin eventuele vervolgonderzoeken, therapieën of operaties moeten worden uitgevoerd. Meestal licht een arts in opleiding het ziektegeval van een bepaalde patiënt mondeling toe. Vervolgens worden de uitkomsten van de beeldvormende onderzoeken door de radioloog besproken. Dit kunnen bĳvoorbeeld CT-, MRI- of PET-scans zĳn. De beelden zĳn zichtbaar op een groot scherm. Als radioloog leg je dan uit wat de relevante informatie is die uit de beelden naar voren komt. Bĳ tumoren gaat het vaak over de vraag in hoeverre de kwaadaardige afwĳking is doorgegroeid in omliggende weefsels of organen en of er uitzaaiingen, zogeheten metastasen, zichtbaar zĳn. Bĳ uitzaaiingen in het bot bĳvoorbeeld is het belangrĳk om aan te geven of er een risico bestaat op het ontstaan van breuken. Als radiologen vergelĳken we de nieuwe beelden ook altĳd met beelden van voorgaande onderzoeken als die er zĳn. Soms is het immers best lastig om aan te geven of bĳvoorbeeld

een kleine afwĳking in de long als metastase moet worden geduid of als bĳvoorbeeld een oud litteken na een ontsteking. Als er dan eerdere beelden zĳn kan het helpen om deze vraag goed te beantwoorden. Ook letten we op de nieren en kĳken we of er een normale afvloed is van de urine richting de blaas. Als een patiënt bĳvoorbeeld chemotherapie krĳgt en er is geen goede doorstroming van de nieren naar de blaas kan dit leiden tot nierschade. Vervolgens discussiëren we over de verschillende behandelmogelĳkheden: een operatie of eerst chemotherapie en dan later een operatie. Het kan ook zĳn dat moet worden vastgesteld dat een operatie niet meer zinvol lĳkt vanwege het bestaan van meerdere uitzaaiingen. Als patiënt is het –denk ik– goed te weten dat deze besprekingen plaatshebben. We proberen ons altĳd te realiseren wat een enorme inpact het heeft als een patiënt wordt geconfronteerd met een kwaadaardige ziekte. Ik hoop dat het vertrouwen geeft te weten dat er veel mensen meedenken om te zoeken naar de beste behandeling.

115% 5% korting korting alle op alle me ube ubelen! len! meubelen!

voorproeven?

www.twoonhuis.nl

online

Getikt getok Martijn den Hollander

ls je behalve met WhatsApp, Facebook en Twitter ook vertrouwd bent met Instagram, Pinterest en Snapchat, kan de gedachte postvatten dat je het landschap van de sociale media wel zo’n beetje kent. Tot je vanaf een heuveltop nieuwe verten ziet, met vreemde namen. WeChat, Foursquare en –wat mag dat wezen?– TikTok. Die laatste fascineert het meest. Na downloaden en aanmelden betreed je een wonderljke wereld waar alles draait om uiterst korte ilmpjes. De makers dachten waarschjnljk: mensen hebben tegenwoordig een korte spanningsboog, laten we hen niet vermoeien met iets wat langer duurt dan vjftien seconden. Dat dit aanslaat, bljkt uit de cjfers. TikTok telt wereldwjd 800 miljoen actieve gebruikers, in Nederland zjn dat er volgens marktonderzoeker Multiscope ruim een miljoen. Met WhatsApp en Messenger behoort TikTok tot de meest gedownloade apps van dit moment. Vooral onder tieners is het sociale netwerk geliefd. TikTok, de internationale variant van het in China populaire Douyin, was oorspronkeljk een app voor korte muziekvideo’s: Musical.ly. TikTokmoederbedrjf ByteDance nam de app in 2017 over. Nog steeds is muziek belangrjk op TikTok. Onder de ilmpjes draait vaak een bekend nummer. Jonge en piepjonge mensen bewegen op het ritme, zingen mee of suggereren dat; TikTok in een notendop. Vrienden, net als ik al een tjdje geen tiener meer, zjn op TikTok in geen velden of wegen te bekennen. Na enig

zaterdag 21 december 2019

zoeken vind ik toch een bekende, mjn jongste volle neef. Hj plaatste tien ilmpjes en heeft 132 volgers, een respectabel en voor mj onbereikbaar aantal. Het algoritme van TikTok heeft razendsnel door wat je aandacht trekt en voert je daarmee tot je geen pap meer kunt zeggen. Eendimensionaal is het wel; in vjftien seconden valt het niet mee om tot enige diepgang te komen. Je zou het allemaal voor getikt getok kunnen houden, al duikt er ook serieu-

”Midden in de winternacht” klinkt zere inhoud op. Partjen zoals de VVD en Denk hebben de app al ontdekt. Dat de muziek op TikTok meestal niet van het Urker Mannenkoor is, laat zich raden. Hoewel? Toch eens zoeken. Anna, een kind nog, playbackt onder de hashtag #mannenkoorurkerzangers sereen en vol overgave Psalm 150. ”Midden in de winternacht” en ”Ik ga slapen, ik ben moe” staan ook op haar repertoire. Ik klik nog wat video’s aan op het TikTokaccount van Anna. Het blonde meisje en haar even enthousiaste broertjes bljken ook te kunnen headbangen op, laten we zeggen, meer wereldljke muziek. Het dak gaat eraf. Ja mensen, het zjn verwarrende tjden. Webredacteur Martijn den Hollander belicht in deze rubriek de wereld van de online media.

Bekijk het eens van de andere krant. Ontdek het verschil in het RD

Ontvang het RD 4 weken GRATIS op zaterdag. Begin uw zaterdagochtend met de andere krant incl. RDMagazine. De rest van de week volgt u het RD online.

Ga naar rd.nl/zaterdag

creatief

IJsbloem die niet smelt Roosmarijn Reijnoudt

ta jj in deze periode van het jaar mopperend de auto jsvrj te maken? Neem de volgende keer dan éven de tjd om op de voor- en achterruit te zoeken naar een mooie jsbloem. Heb je er een gevonden, dan zul je er al snel honderden zien. De jskristallen groeien aan elkaar in structuren die ljken op die van bloemen. Om iets langer te kunnen genieten van het natuurschoon, kun je die kristalvormen ook naar

beeld Jaco Hoeve

binnen halen. Niet letterljk natuurljk, maar door ze in een gesneden schilderj te vangen. Papierknipkunst is een kunstvorm die al zeker 300 jaar voor Christus bestond. Onder de Engelse noemer ”papercutting” maken mensen ruim 2000 jaar later over de hele wereld prachtige creaties, onder meer te vinden via Instagram. Om laagdrempelig met deze techniek kennis te maken, begin je met een klein oppervlak en oefen je zo liefst een paar keer voor je aan je deinitieve jsbloemschilderj begint.

Gesneden ijsbloem Benodigdheden: snijmat, hobbymes, karton (250 gram), potlood of stift, schilderijlijstje met glazen voor- en achterkant.

Aan de slag 1. Zoek op internet een aantal afbeeldingen van jsbloemen of jskristallen. 2. Neem, om mee te oefenen, een wit A4-tje en teken hierop het patroon van een jsbloem. Trek relatief dikke ljnen, dan is duideljker welk deel van het papier weggesneden moet worden. 3. Snjd langs het patroon met een hobbymes. Dit is een speciaal snjmes geschikt voor deze techniek. Een stainleymes heeft een te groot handvat om precies genoeg mee te kunnen snjden. Een

zaterdag 21 december 2019

hobbymes is wendbaarder en het heft heeft de juiste zwaarte om prettig mee te werken. 4. Heb je de techniek eenmaal in de vingers, dan kun je een patroon tekenen op het stevige karton. Kies verschillende jsbloemen en maak gebruik van afsnjding aan de rand voor een mooie vlakverdeling. Houd er rekening mee dat elke bloem in verbinding moet bljven staan met de zjkant van het papier. Laat daarom af en toe een hulpljntje staan zodat er geen losse onderdelen ontstaan. 5. Doe het knipkunstwerkje in een ljstje met glazen voor en achterkant. Daardoor bljft het doorkjkeffect behouden. Een gewoon fotoljstje kan eventueel ook; kies dan voor een contrasterende onderkleur.

ter plekke

Bo verdween vuurbang het bos in Op oudjaarsavond 2018 schrok de jonge labradoodle Bo zo van vuurwerk dat ze in paniek wegrende en nooit meer terugkwam. Clasina van den Heuvel

RDMagazine

In dit bos hield pup Bo zich in januari 2019 zeker drie weken schuil. Er werd massaal naar haar gezocht, maar ze liet zich niet vinden. beeld RD, Henk Visscher

zaterdag 21 december 2019

ter plekke

Bo was een abrikooskleurige krullenhond van zeven maanden. Haar moeder was een dwergpoedel, haar vader een Australian labradoodle, en haar baasje vertroetelde haar. „We wandelden, ik kamde haar, we gingen op cursus – en ze luisterde perfect. Ik was er dag en nacht mee bezig”, zegt Toos van Horrik (58) uit Asten. Eerder dit jaar verhuisde ze naar het kleine witte huis op het erf van haar zoon, maar soms wisten zj en haar man Willie (ook 58) niet meer of ze dat nog wilden. Omdat er maar één weg naar het huis voert, en die loopt langs het bos waar Bo in januari ruim drie weken heeft rondgezworven. „Zie je dat elektriciteitshuisje daar?” wjst Toos van Horrik. Vanuit haar woonkamerraam is het te zien, bj de bosrand. „Daar heeft Bo zich zo goed verstopt dat ze ondanks speurhonden, camera’s, drones, vangkooien en ontelbaar veel blikjes knakworsten niet te vinden was.” De eerste vier weken van 2019 staan in haar geheugen gegrift, in één lang relaas vertelt ze tot in detail wat er van dag tot dag gebeurde.

Met oud en nieuw waren we met Bo op bezoek bj mjn zoon en schoondochter in Asten. Rond half 10 ’s avonds ging ik naar buiten om te kjken naar de voorbereidingen voor ons huisje hier, dat nog gebouwd moest worden. Ik denk dat ik geen twee minuten weg ben geweest; in die tjd moet Bo de deur uit zjn geglipt om mj te zoeken. Op dat moment is ze zo geschrokken van vuurwerk dat ze compleet in paniek is weggerend. Vanwege de bouwwerkzaamheden was er nét een gat in de omheining. We zjn met z’n allen gaan zoeken, maar het is hier ’s nachts stik- en stikdonker buiten, en we wisten niet welke richting ze op was gegaan. De A67 loopt daarginds, dus hebben we Rjkswaterstaat ingelicht. Op nieuwjaarsdag reed mjn man om 6 uur al langs de snelweg om te zien of Bo soms was aangereden. Intussen had ik contact met Waar is mjn Angel, een landeljk netwerk voor vermiste huisdieren, en ’s avonds kwam Eppo Bouwman zoeken met zjn speurhond Bono. Bono liet precies zien hoe Bo was gelopen – via dát erf, die kruising, dié boerderj – maar daar hield het spoor op. De volgende ochtend gingen we daarheen met ons andere hondje, Lady, in de hoop dat Bo naar haar toe zou komen. Maar nee. We maakten de vermissing van Bo overal bekend: via lyers, op Facebook, bj allerlei instanties. Ik wist niet dat zóveel mensen dan gaan meeleven, ongelooljk. In de eerste week zou Bo zjn gezien op de A67, bj Lierop, zo’n 15 kilometer hiervandaan. Tsja, het kón, hè? Een bange hond is snel, en we waren inmiddels twee, drie dagen verder. Wj erheen, met een groepje mensen en een speurhond. Daar-

na zou ze gesignaleerd in Sterksel, nog wat verder weg. Wj met man en macht naar Sterksel. Na twee dagen daar te hebben rondgezworven, zonder dat we iets vonden, kwam er een melding dat ze op een weiland in Someren was gezien. De speurhond die daar is ingezet, vond niks. Die begeleider zei direct: Bo is hier niet geweest. Toen waren we het spoor bjster. We aten bjna niet, we sliepen bjna niet. Eén groot drama. Vangkooien Bo was op maandag verdwenen en zo werd het zaterdagavond. Rond half 6 belde een meisje dat met haar vriend in het bos wandelde, hier vlakbj. Zj zei: „We horen een hond huilen.” Haar vriend keek recht in de ogen van Bo. Toen hj weer keek, was Bo weg. Ik vroeg: „Weten jullie het zeker? Er zitten hier veel vossen; was het geen vos?” „Nou”, zei die jongen, „een vos heeft geen krullen.” Dus wj weer met een aantal mensen het bos in. Lierop was een wassen neus geweest, Sterksel ook, Someren ook. Al die tjd zat Bo in dit bos. Wj waren dat bos hier niet meer uit te slaan. Twee topdames kwamen ons helpen. Ze regelden vangkooien, vroegen formeel toestemming om die te plaatsen –je mag niet zomaar ergens vangkooien plaatsen, weet ik nu– en kwamen elke dag zoeken. Ze brachten twee camera’s mee en wj kochten er drie bj. Met het sap van knakworstjes maakten we een geurspoor naar de vangkooien. Later kon ik lange tjd geen knakworsten meer zien.

„We aten bijna niet, we sliepen bijna niet. Eén groot drama”

Een paar van de routes die speurhond Bono aflegde om Bo te vinden. beeld Toos van Horrik

RDMagazine

Maar niemand zag zelfs maar een schim van Bo. Ik denk dat ze twee weken kwjt was toen speurhond Bono opnieuw kwam helpen. Deze keer had hj een duideljk spoor. Hj gaf aan dat Bo via een gat in het hekwerk naar dat tankstation aan de A67 ging, waar ze voedsel zocht in de vuilnisbakken. Hierna zaten wj drie avonden en drie nachten in de auto op de parkeerplaats – en toen, rond half 8 ’s morgens, zag ik haar. Ik liep in haar richting – en weg was ze. We liepen een stuk het bos in, maar we vonden niks. Verse pootafdrukken, dat wel – maar niet voor de dag komen, hè? Een hond die zwerft, verwildert heel snel, gaat overdag rusten en in de schemering eropuit, vertelden ze me. En de haren van Bo hadden dezelfde kleur als de varens hier in het bos in de winter. Al waren we vlakbj: ze was niet te zien. Er zjn zelfs mensen te paard komen meezoeken. We hebben drones laten komen, dat was niet zo’n succes; als er ergens een hert ligt, geeft dat ook warmte af. Er wonen erg veel dieren in deze bossen. Dag en nacht hebben we zitten spotten. Er stonden drie vangkooien, met worst, pens en ander lekker eten erin. Eén keer hebben we Bo duideljk gezien op de nachtcamera van mjn zoon. Mensen zeiden soms tegen me: „Bo is er niet meer. Ze is nog maar zeven maanden; een pup redt zich niet zolang.” Maar ik zei: „Jullie denken maar wat je wilt; zolang ik haar niet gevonden heb, ga ik ervanuit dat ze er nog steeds is.” Na tweeëneenhalve week zjn we met een grote groep mensen de bossen gaan uitkammen. Maar niks. Daarna begon de moed me wel in de schoenen te zakken. Ik vroeg me af of iemand haar soms had meegenomen op de parkeerplaats. Maar ze is zo bang geweest voor dat vuurwerk dat ze nergens meer tevoorschjn wilde komen. Half januari begon het te vriezen. Dus wj weer dat bos in – toen zag iemand Bo scharrelen bj een boompje. En weg was ze weer, voordat ik er was. Ze was niet meer abrikooskleurig, haar vacht was vies. Op zo’n koude dag vonden we een soort bed in het bos, een matras waar een dier op had gelegen. Daar hebben we lang naar staan kjken: had Bo hier gelegen? Sneeuw In de derde week van januari viel er sneeuw. De ochtend daarna zjn we gaan kjken of we pootafdrukken konden vinden. We gingen om 6 uur het bos in, met lampen, en kwamen er ’s mid-

zaterdag 21 december 2019

Archieffoto met Bo (rechts) die vorig jaar wegvluchtte vanwege vuurwerk. beeld Toos van Horrik

dags om 16 uur uit, echt waar. We zagen heel veel sporen – maar allemaal van herten, niet van een hond. Toen wisten we: hier zit Bo niet meer. Het bleef een aantal dagen stil; ik was er niet gerust op – maar wat konden we nog doen? Op een avond belde een meneer die hier verderop woont. „Ik denk dat jullie hondje net achter mjn hond aanliep”, zei hj. „Ik liep over de stippelljn van de weg, mjn hond bleef staan en keek om – ik keek ook om en zag op 150 meter afstand een hond. Toen ik terugliep, sprong ze een sloot in en verdween ze in de tuin van dat en dat huis.” We mochten gaan zoeken in die tuin; we hingen camera’s op de bomen. Zwart tuigje Op woensdagochtend 31 januari kreeg ik een telefoontje van een mevrouw; ik was net ziek thuis en kon de deur niet uit. „Ik denk dat ik Bo gevonden heb”, zei zj. „In een sloot langs de weg.” Dood... Ik was direct in paniek, ik kon nergens heen –mjn man was ook in paniek– hj ging kjken, ze hadden haar al uit de sloot gehaald en ze was het inderdaad. Mjn man had verwacht een

„Bo is zo bang geweest voor vuurwerk dat ze nergens meer tevoorschijn wilde komen” heel magere hond aan te treffen, maar het was het tegenovergestelde. Ze heeft al die tjd eten weten te vinden. Haar zwarte tuigje had ze nog om. Hj nam haar mee naar huis, in de auto. Wj alletwee huilen, ge kent da wel. De dierenarts denkt dat ze is aangereden, of dat ze een trap van een paard of koe heeft gehad. Hj zag ook dat ze houtkrullen in de vacht had – van die krullen die boeren in de koeienstal hebben. Waarschjnljk heeft Bo beschutting gezocht in een stal tegen de kou.

ter plekke Daarna zjn we een aantal weken opnieuw van slag geweest omdat we wisten: ze komt nooit meer terug. En daarna moesten we gaan pakken om hierheen te verhuizen – maar elke keer moesten we dus langs dat bos, en daarom vroegen we ons af of we hier wel wilden zitten. Echt waar, we hebben er nog steeds moeite mee. Het was me het jaar wel. Ik ben ook nog ernstig ziek geweest; gelukkig gaat het nu weer beter. We hebben uiteindeljk besloten weer een pup te kopen, ook om alles een beetje te vergeten. Zj heet ook Bo; ze is nu bjna een halfjaar. En ze heeft bananen in de oren: ze luistert minder goed dan onze vorige Bo. Maar we zjn erg blj met haar. We zjn wel bang dat er met haar ook iets zal gebeuren. In het begin durfde mjn man haar niet los te laten in het bos, ondanks de gps die ze in haar halsband heeft. Iedere keer als hj terugkomt van de wandeling ben ik zo blj als ik ze samen de plak, het erf, op zie komen, ik kan niet beschrjven hoe dat voelt. En één ding is zeker, deze Bo komt straks niet in de buurt van vuurwerk. Toos van Horrik met Lady (8) en de jonge Bo van nu. beeld RD, Henk Visscher

Zoekteams hebben het druk rond de jaarwisseling ls je een huisdier kwjtraakt, merk je dat er grote netwerken bestaan van mensen die helpen om een dier terug te vinden, ondervond Toos van Horrik. Zj ontdekte Waar is onze Angel (WIOA), een stichting met ruim 82.500 volgers op Facebook. Behalve WIOA is er bjvoorbeeld Team HELD („voor ingewikkelde vermissingen”), DogAlert (een app, sinds 2018, nu zo’n 10.000 keer gedownload), Dog Search Nederland en de regionale Honden Zoekgroep Gelderse Vallei (HZGV). Amivedi registreert alle gemelde vermissingen. „Deze maand zjn we echt in de hoogste staat van paraatheid; er raken gruweljk veel dieren kwjt”, zegt Ursula Zjlmans van HZGV. „Bj de laatste jaarwisseling werden er 625 vermissingen gemeld, volgens Amivedi – hoofdzakeljk katten.” Voor katten worden geen zoekteams ingezet, daarvoor gelden andere strategieën; voor honden wel. Ter vergeljking: in heel 2018 registreerde Amivedi 84.436 vermissingen (daaronder vallen ook vogels, konjnen enzovoorts); hiervan werden er 48.108 teruggevonden. De meeste dieren komen na nieuw-

jaarsdag vanzelf terug zodra de rust is weergekeerd. „Bo was helaas een uitzondering.” Als honden in paniek raken, rennen ze in één rechte ljn weg, zegt Zjlmans. „Zodra ze uit de paniekmodus zjn, kunnen ze in de overlevingsmodus raken – en dat ljkt bj Bo al snel te zjn gebeurd. Ze reageren instinctief. Overdag schuilen ze; tegen de schemering tot aan zonsopgang zoeken ze eten. Ze ljken hun eigenaar niet meer te herkennen. Het mooie is dat, zodra ze weer veilig zjn, ze gewoon weer huishond zjn – alsof er een knopje aan- en uitgaat.” Overigens bljken honden innovatief te zjn, en ware overlevers: „Ochtenddauw op gras wordt hun drinken; besjes, restjes in volkstuinen, voedsel bj boerderjen, ontlasting van vee of zelfs hun eigen ontlasting wordt hun eten.” HZGV werkt met woonplaatsapps; een vermissing wordt eerst plaatseljk bekend. Een melding bereikt 7000 tot 8000 mensen. „De dagen voor oud en nieuw en de jaarwisseling zjn een ware nachtmerrie als het om aantallen vermiste honden gaat”, zegt ook Angelique van ’t Riet van de app DogAlert. „Per dag registreren we ongeveer acht vermissingen. Dit

jaar waren het er tot begin december 1935.” Hiervan werden 130 honden dood teruggevonden en zjn er 372 nog steeds vermist. Bj DogAlert bereikt een notiicatie appgebruikers in een straal van 3 kilometer waarbinnen een dier vermist is. Een ander team dat zich sterk maakt bj vermissingen, is DogSearch Nederland: met ongeveer 1600 vrjwilligers in het land en ruim 20.000 volgers op sociale media. „Wj worden gemiddeld twee à drie keer per dag benaderd om te helpen bj een vermissing”, vertelt Brenda Schoorstra. Net als Ursula Zjlmans van HZGV wjst ze erop dat de hele maand december en januari spannend zjn. „Op 1 januari lopen de meeste honden helaas geljk alweer los, terwjl het geknal nog zeker twee weken door gaat.” Op oudjaarsdag weten eigenaren inmiddels wel dat ze de hond het beste aan de ljn kunnen houden en het kattenluik dichtmaken – maar daarvoor en daarna is het geknal ook niet van de lucht. >>amivedi.nl; bit.ly/35eL084 (Facebook: HZGV); dogalert.nl; dogsearch.nl; teamheld.nl; waarisonzeangel.nl

RDMagazine

recept

Deeg, het kan je zomaar verrassen marielle@rd.nl

it wordt niks meer, dacht ik. In de tulbandvorm lag een zielig laagje deeg. De rjstjd was allang verstreken. De hoeveelheid deeg zou verdubbeld moeten zjn, maar nee dus. Even later vertrokken we naar het jaarljkse etentje met Kerst. Met een ovenschaal met groenten. Of een voorgerecht, ik weet het niet meer precies. Maar geen tulband dus. Helaas. De verrassing volgde toen we een dag later thuiskwamen. De gist had alsnog zjn werk gedaan. Wel érg enthousiast: het deeg torende boven de vorm uit. De tulband ging alsnog snel de oven in en smaakte prima. Dat heb je met gistdeeg: het kan je zomaar

verrassen. De temperatuur van het deeg en van de omgeving heeft zoveel invloed op de rjs, dat brood bakken voor de amateurbakker een linke uitdaging kan zjn. Maar de les van die Kerst was, op culinair vlak althans: geduld loont. Of: volg een recept niet slaafs, maar kjk naar wat je ziet. Als de tulband te snel de oven in was gegaan, was hj waarschjnljk niet erg smakeljk geweest. Ik bakte dit keer zonder vulling omdat die versie hier het beste aftrek vindt. Maar een vulling van rozjnen en geraspte citroenschil, van dadelstukjes en noten, van krenten, rozjnen en oranjesnippers of sukade maakt deze broodtulband van kwarkdeeg wel extra zoet en feesteljk. Wie hem naturel maakt, kan een sneetje brood bjvoorbeeld serveren met roomboter en suiker.

Broodtulband met kwark

Bereiding 1. De ingrediënten moeten op kamertemperatuur zjn. De kwark kun je kort verwarmen: doe daarvoor de kwark, de suiker en de gist in een pannetje en zet op laag vuur tot het mengsel lauw is. 2. Doe de bloem in een kom (een standmixer met deeghaak is handig) en strooi het zout aan de randen. Breek het ei boven het midden. Schenk het kwark-suiker-gistmengsel erbj. 3. Kneed alles in ongeveer vjf à tien minuten tot een soepel deeg. Kneden met de hand doe je zo: leg het deeg op een werkblad, duw het met de muis van je hand van je weg en sla het deeg weer terug. Deze beweging bljf je steeds herhalen. 4. Voeg dan de boter in blokjes toe en kneed door het deeg. Ga door tot het soepel en elastisch is. Dat duurt meestal een minuut of tien. 5. Vorm een bol van het deeg. Bestrooi licht met

zaterdag 21 december 2019

beeld RD

Ingrediënten: 500 g bloem, 300 ml volle kwark, 75 g kristalsuiker, snuf zout, 150 g boter, zakje gedroogde gist (7 g), 1 ei, 75 g poedersuiker en eetlepel kwark voor het glazuur, stukje witte chocolade om te decoreren; evt. naar wens 150 g vulling, zoals rozijnen, sukade, dadels, gekonijte citroen of sinaasappel

bloem en laat afgedekt een uur rjzen op een warme plek tot minstens het dubbele volume. 6. Kneed indien gewenst de vulling door het deeg: druk het deeg daarvoor plat, verdeel de vulling erover en kneed goed door. Vorm een lange rol en leg die in de ingevette tulbandvorm. Dek opnieuw af laat een uur rjzen op een warme plek. 7. Verwarm de oven voor op 180 graden Celsius. Bak de tulband in 30 tot 40 minuten gaar. Laat afkoelen op een rooster. Maak als laatste een glazuur van de poedersuiker en een (niet te volle) lepel kwark. Het moet een dik glazuur worden, dat langzaam van de lepel loopt. Schep voorzichtig over de tulband. Schaaf met een kaasschaaf de witte chocolade en versier het glazuur ermee.

puntuit

41,8%

van de stemmen ging naar ”boomer”

Nieuws Boomer is bj Van Dale verkozen tot het woord van 2019. Klimaatspjbelaar eindigde op twee. De term boomer wordt meestal door jonge mensen met progressieve ideeën gebruikt om mensen met conservatieve denkbeelden duideljk te maken: jouw ouderwetse mening interesseert me niet. De term wordt meestal gecombineerd met het woordje oké. Bjvoorbeeld: „Oké boomer. Het is duideljk hoe jj denkt over het klimaat, maar ik luister er niet naar.”

Wist je dit? ■

■

De eerste Woord van het Jaarverkiezing was in 2003. Toen won gamen. Onze Taal organiseerde in 2009 voor het eerst de verkiezing. Twitteren eindigde op 1. Kopvoddentaks en vaccinatieangst waren nummer 2 en 3. Selie werd in 2013 in België én Nederland tot woord van het jaar werd verkozen.

RDMagazine

High friet chris@rd.nl

ecember is de maand van de puntje-puntje van het jaar-verkiezingen. Welke website, auto, winkel en docent blonken er in 2019 uit? Of wat was het beste nieuwe speelgoed, boek en gebouw? Er zĳn zelfs verkiezingen voor de Nĳmegenaar van het Jaar. Of de beste agrarisch ondernemer. Dronevideo. Boom. Europese boom. Rotterdamse zakenvrouw. Mobiliteitsmanager. Jammer voor alle stukken: dit jaar is de Stuk van het Jaar-verkiezing ermee gestopt. Die bestaat. Echt. Toen ik de term voorbĳ zag komen, dacht ik: wanneer is iets een stuk? Wanneer is een stuk stuk genoeg om genomineerd te worden? Kan een stukje kaas ook winnen? Of een stukje genegenheid? En hoe zit het met het vegetarische kipstuckje? Nekt die alternatieve schrĳfwĳze de kans op een verkiezing? Het bleek een stuk saaier, ontdekte ik. Archiefmedewerkers bepaalden wat het Stuk van het Jaar werd. Zĳ kozen een „mooi, interessant en soms ontroerend archiefstuk” dat volgens hen extra aandacht verdiende. Vorig jaar won ”Kattebelletjes uit de Belgische Opstand” – kleine briefjes die een soldaat tĳdens de bewuste strĳd in 1830 naar zĳn leider stuurde. Maar de kattebelletjes krĳgen dus geen vervanger. Ze zullen er wel stuk van zĳn. De meeste verkiezingen ontgaan mĳ volledig. De Boek van het Jaar-verkiezing interesseert me wel, maar daar wint bĳna nooit een boek dat ik echt goed vind, of dat christenen met goed fatsoen kunnen lezen. Alleen de Woord van het Jaar-verkiezing kan me bekoren. Daar zĳn er twee van. Eind december zal het Genootschap Onze Taal bekendmaken wat hun woord van 2019 is. Eerder deze week koos Van Dale al. Boomer –een onvriendelĳk woord– ging er met de winst vandoor. Totaal onterecht,

zaterdag 21 december 2019

wat mĳ betreft. Maar wie ben ik. Laadpaalklever –iemand die met een elektrische auto onnodig lang bĳ een laadpaal blĳft staan, zodat hĳ een gratis parkeerplek heeft– was vorig jaar het woord van Onze Taal. Bĳ Van Dale ging blokkeer-Friezen er met de winst vandoor. Dat zĳn noordelingen die op een gezellige zaterdag zich van hun meest volwassen kant lieten zien, waardoor er op de A7 ﬁle stond. De Woord van het Jaar-verkiezingen laten zien hoe lekker levend ons kleine taaltje is. Wekelĳks komen er nieuwe woorden of woordcombinaties bĳ. Zo bevat deze zin een aantal termen die recent

De Woord van het Jaarverkiezingen laten zien hoe lekker levend ons taaltje is het licht zagen: terwĳl zĳn moeder op plannymoon is met haar nieuwe vriend, geniet het splinterkind tĳdens de gramping van een high friet. De plannymoon is volgens het internet dé nieuwe reistrend: een huwelĳksreis –honeymoon– maar dan vóór je bruiloft. Om in alle rust de grote dag te kunnen plannen. Triest dat het fenomeen bestaat; een splinterkind is een telg van gescheiden ouders. Na glamping –een mix van glamour en camping– is er nu een term voor kamperen met grootouders: gramping. High friet, ten slotte, is een high tea, maar dan met allerlei soorten friet en snacks. Ik highfriet, hĳ highfriet, wĳ hebben gehighfriet. Eetsmakelĳk.

„Kerst in Ecuador gaat vooral over de kerstman” In Zuid-Amerika vieren christenen Kerst anders als in Nederland, vertellen Marylène (9), Daniël (8) en Gilian (6) Dekker. Ze wonen in Ecuador omdat hun vader zendeling is. Henrieke Boers

Het is bĳna Kerst. Hoe leven jullie daar naartoe? Marylène: „We hebben twee boekjes gekregen. Eén heeft mama gemaakt en het andere hebben we besteld in Nederland. Het ene boekje zit vol met opdrachtjes, die doen we alleen op zondag. Het andere boekje doen we elke dag. Elke dag heb je een Bĳbeltekst met een paar vragen, waarbĳ je bĳvoorbeeld een onderwerp moet uitbeelden. Verder moet je een tekening bĳ de Bĳbeltekst maken. We leren ook twee Bĳbelteksten uit ons hoofd, zodat we die op kunnen zeggen met Kerst. En we hebben een kaars. Daarop staan 24 streepjes, dat zĳn 24 dagen. Elke dag branden we een klein stukje op.”

Voor de kinderen in Nederland Marylène en Daniël hebben een boodschap voor de kinderen die nog in Nederland wonen. Marylène: „Tegen de kindjes uit groep 6 van de Petrus Immenschool in Middelburg wil ik zeggen dat ik ze mis en ik het fijn vind dat we in januari met verlof naar Nederland komen en dat ik zo veel mogelĳk naar school kom.” Daniël: „Ik hoop dat jullie een fijne Kerst hebben. Misschien moet je ook wel een keer verhuizen en weggaan bĳ je school, dan moet je maar aan ons denken. Wĳ hebben het ook fijn gekregen in het nieuwe land.”

Hoe vieren jullie Kerst op school? Gilian: „Ik vier Kerst op school met allerlei versiering. Op school hebben ze een kerststal gemaakt met een hek eromheen en daarbĳ Jozef, Maria en het baby’tje. Hier in Ecuador denken ze dat Kerst vooral de kerstman is. Daar horen cadeautjes bĳ. Maar Kerst betekent eigenlĳk dat de Heere Jezus is geboren.” Daniël: „De hele school is versierd met lichtjes, sneeuwpoppen, kerstmannen en stalletjes. Ze praten wat over heilige Maria. Elke week komt er een priester naar school om een kaars aan te steken. De eerste keer doopte de priester een plantje in een kan met water, maakte er een kruis mee en gooide het toen over de stalletjes heen. Ook stak hĳ één kaars aan. De keren erna worden de andere drie kaarsen aangestoken.” Marylène: „Alle groepen komen dan naar het plein toe en dan moet je lang op de stoelen zitten. Sommige groepen gaan zingen. Elke klas heeft ook met zĳn eigen groep een kerstfeest. Maar dat gaat niet over de Heere Jezus. Het is vooral veel muziek, een clown, lekker eten en cadeautjes krĳgen.”

„Leuk dat ze met Kerst cadeautjes geven” Wat vind je ﬁjn aan Kerst in Ecuador? Daniël: „Ik vind het leuk dat ze niet alleen met Sinterklaas, maar ook met Kerst cadeautjes geven.” Marylène: „Ik vind het mooi dat de klassen zo mooi versierd zĳn, ook de deuren. Ze hebben veel feesten in Ecuador, daar houd ik van. We zĳn er al weken voor Kerst druk mee.” Gilian: „Ik vind de uitjes leuk, maar toch vind ik

RDMagazine

ilie Dekk

beeld familie Dekker

beeld fam

het nog ﬁjner dat de Heere Jezus dan is geboren.” Christenen in Ecuador vieren Kerst met veel versiering en muziek, maar het gaat er weinig over dat God Zĳn Zoon zond in deze verloren wereld. Hoe vieren jullie Kerst in de kerk? Gilian: „Vier weken voor Kerst preekt papa elke zondag over advent. En de zondag voordat het Kerst is, hebben we ’s avonds een kerstdienst.” Daniël: „Dit jaar hebben alle leden van de kerk twee bonnen gekregen voor voedselpakketten. Eén is er voor henzelf en één is er om uit te delen aan iemand die het nodig heeft. Die mensen zĳn ook uitgenodigd voor de kerstdienst en mogen daarna hun voedselpakket meenemen.” Marylène: „We hebben ook een kerstmaaltĳd met de gemeente.” Wat gaan jullie doen met Kerst? Daniël: „Vorig jaar had mama een kerstprogramma gemaakt om bĳ ome Dick en tante Marja Korpel in Guayaquil (een ander zendingsechtpaar, HB) Kerst te vieren. Voor dit jaar weet ik het niet. Marylène: „In Ecuador is het alleen op 24 december ’s avonds kerst en op 25 december de hele dag. Wĳ hebben dan geen kerk. We zĳn met Kerst bĳ Familie Seppenwoolde in de stad Machala. Dan moeten we zeven uur in de auto zitten. We gaan daar een preek luisteren en een gezellige dag met elkaar hebben.”

zaterdag 21 december 2019

Marylene

Gilian

Daniel

Actie! 10% VROEG

BOEK KORTING T/M 31 JANUARI*

U KUNT VANAF NU BOEKEN VOOR 2020!

IK HEB AL LANGER HET GEVOEL DAT DIT NIET IS WAT IK ECHT WIL. EN IK WIL EEN STAP ZETTEN, MAAR WELKE? Bel 0525 66 16 97 om eens te sparren!

• Christelijke signatuur & natuurlijk gelegen • De ideale gezinscamping met ruime kampeerplaatsen, ook met privé sanitair • Recreatieteam in alle schoolvakanties en activiteiten voor alle leeftijdsgroepen • Verhuur caravans, chalets, jaarplaatsen en familiehuis • 55+ weken met programma in juni en september • Verwarmd zwembad kan worden overdekt!

www.deklimberg.nl • hardenberg *Op huurprijs kampeerplaats bij boeken voor 31-1-2020

DAAR KAN NIETS TEGENOP!

R: royale vakantieUR UU HU TE H TE

Barmhartigheid betekent dat de Heere Zich ontfermt over zondaars. Het Evangelie roept ons op om barmhartig te zijn, zoals ook God barmhartig is.

INVESTEER IN BIJBELKENNIS VAN ONZE JONGEREN! ABCVANHETGELOOF.NL/ KOMINACTIE

Lees meer over het Bijbels kernwoord op abcvanhetgeloof.nl/barmhartigheid

Presenteer uw vakantiewoning

be eld

vo er. er. 8 pers. or 2 woning in het me el-antie- beel nd vak wa ale el roy Ve V : i. R he U UR d U UU en s H HU E T TE vo Dichtbij bo or 3 htt-ch ec Ve be t prachtige V hen. in de g he ninlijk woge en fiets mo eld s. stude recreatie guan austa 27vrij t/mze julil. De Vrij van 1da ga naarh op een 12 12 ofvin - 121alo zic Bel: 011 bu be dt ng wnin .nll.. g.n ing on wo ew tie nti an ka ak .va w.v w ww r 500 m² op vee ge on van el perce V n alle . Va ark een rustig vakantiep r de voo en n rzie gemakken voo uten rib latt ee sp eg no kinderen ge em buitenzw bad zoals: speeltuin, - antiekRin: de vak ale ge royom UR UU en trampolin HOo Ee.HU TE T zijn er : ote en Grote do rs. Gr te e p rs. no s. 8 pe ge bos. het bo n he g iin ving is er w ineg nin on wo lelde nd o-ee an wa w sm l el fiet Ve V . y. y en c a elvac v i r nd pri p l e wa ve met vee uin me ten musea’s tuin . n n. e info d de he he lijker lijk gr eme moge mo ets voo fikijk n. n fiet en gelijkhedee s. stus. gustu augu 7l.au 27 2 /mg.n tt/m ulinin jjuli 1wo antie van v j i r Vri V an ak w.v w op ww ar ar a n na a g ga f o of 2 1 12 2 12 21 1 12 11 - 1 01 ell:: 0 Be B

Prijs

Per vak vanaf

.nll.. ingg.n woonnin tieew .vaakkaannti w.v www

Barmhartigheid

€ 30,-

in het RDMagazine Vakantie van zaterdag 1 februari Kies een vak en mail uw tekst (en liggende afbeelding) voor woensdag 15 januari naar advertentie@erdee.nl. Optie 1: vak van 42x29 mm, alleen tekst voor € 30,- (incl. BTW). Maximaal 200 tekens*. Optie 2: vak van 42x62 mm, alleen tekst voor € 60,- (incl. BTW). Maximaal 400 tekens*. Optie 3: vak van 42x62 mm, tekst en (liggende) foto, fc voor € 99,- (incl. BTW). Maximaal 250 tekens*. * Inclusief spaties.

Reformatorisch Dagblad

puzzel

Cryptogram

4 5

Horizontaal 1 De letters noemen van scrabble of boggle bijvoorbeeld (7); 7 Bij het OM hebben ze hout liggen (11); 9 De naam van een meerkol (6); 10 IJverige kwast (5); 12 Dat is de springplank naar Interpol, ma (10); 13 Met dit op de ziel hebt u weinig last van tegenslagen (4); 14 Met verband aan elkaar vastmaken (9); 15 De pannenlap of dweil van een gemene vrouw (5); 18 Dat is de narigheid van een misdaad (5); 19 Ploegendienst met een hoofdletter (5); 20 Hij kan door het luik niet zien (5); 21 Een brandertje voor een zaadkorreltje (5); 23 Langzamerhand komt hij rustig bij (7); 24 Een link aantal van een reeks (5).

7 8 9

11 12

17 18

Verticaal 2 Kerkviering in de tijd van de hagenpredikers? (15); 3 Aas (12); 4 Oculaties via injecties (8); 5 Iris of Roos (13); 6 Onderscheidingsteken aan een veter (6); 8 Geen punt, die bacterie (10); 11 Een saluut aan het dorp (5); 16 Kleding voor een ballerina en een bisschop (4); 17 Streven naar het opzuigen (9); 22 De maten van het meisje (5). Oplossing vorige week Horizontaal: 1 schorre; 6 broeikas; 8 spijkergoed; 11 loos; 12 zijkanaal; 13 agio; 15 soms; 16 onthouden; 19 colofon; 20 helicon; 22 gezin; 23 ijskap; 24 slaap; 25 egard.

21 22 23

Verticaal: 2 carbonlint; 3 overdrachtelijk; 4 rijkelui; 5 aspot; 7 splijtstof; 9 kraamzorg; 10 raam; 14 beroep; 17 uniek; 18 doezelig; 21 ontaard.

Zweedse puzzel leer der geneesmiddelen

auditorium

zegswijze

gewicht

vliegende schotel

mannelijk dier

hefbrug

Bijbelse term

Onder de inzenders van de goede oplossing wordt een prijs weggegeven. Stuur uw oplossing voor 24 december per mail naar puzzel@rd.nl of per briefkaart naar Reformatorisch Dagblad, t.a.v. redactiesecretariaat, Postbus 670, 7300 AR Apeldoorn. De prijs voor deze week is de roman ”Rivier naar de vrijheid”, door Ann H. Gabhart (uitg. De Banier). De oplossing van vorige week is: Tibetaan (of Tibetsaan, het cijfer 5 stond 2 x in de puzzel). De prijs gaat naar J. ter Harmsel uit Wierden.

buitenbeentje

2 koets

vlakgom

dichtstbijzijnde

expeditie

lichaamsdeel

nieuw (Lat.)

groente

versiering

landen tuinbouworganisatie (afk.)

Centraal Antenne Systeem (afk.)

Prijspuzzel

Uw oplossing:

tweedehands Federale Overheidsdienst (afk.)

eiland bij Sumatra

drachttijd

Uw oplossing:

zaterdag 21 december 2019

BOUW JIJ MET ONS MEE? WIJ ZOEKEN EEN

WEBONTWIKKELAAR Over ons Erdee Media Groep is een reformatorisch mediabedrijf in Apeldoorn. Wij bieden verantwoord nieuws en informatie voor christenen en niet-christenen. Wij bieden Een uitdagende en afwisselende functie waarin je verantwoordelijk bent voor het bouwen en onderhouden van websites en een cruciale rol speelt in de digitale innovaties binnen Erdee Media Groep. Binnen de functie is veel ruimte voor persoonlijke ontwikkeling en ﬂexibiliteit. Je proﬁel • Mbo- of hbo-niveau. • 2-4 jaar relevante werkervaring. Heb je meer ervaring? Ook dan komen we graag met je in contact. • Een goede balans tussen technologische perfectie en pragmatisch werken. • Aantoonbare ervaring met ten minste PHP, (My)SQL, HTML/CSS en JavaScript. • Op de hoogte van de laatste trends en ontwikkelingen op het gebied van webontwikkeling. • Gewend aan een agile manier van werken. • Een reformatorische levensovertuiging.

Kijk voor meer informatie op werkenbijemg.nl Solliciteer vóór 6 januari 2020 via sollicitatie@erdee.nl

Scan de Qr-code en bekijk onze vlog!

het laatste woord

Advent (4) „Zie hier ben Ik, zie hier ben Ik...” Jesaja 65:1 God komt neder. Heel anders misschien dan Jesaja had verwacht. Hij toont Zich namelijk niet alleen aan Zijn volk Israël, maar ook aan de heidenen. Aan het volk dat naar Zijn Naam niet genoemd was. Met Kerst zegt God in de Heere Jezus opnieuw: Zie, hier ben Ik. Het is de God van Abraham, Izak en Jacob, Die Zich in Jezus hult in het menselijk vlees. Maar de lichtkring van Zijn genade beperkt zich niet meer tot Israël alleen. De christelijke gemeente wijst met Kerst naar het Kind in de kribbe en zegt het Jesaja na: „We hebben Hem verwacht, Hij zal ons zaligmaken.” (Jesaja 25:9)

Colofon RDMagazine is een wekelijkse uitgave bij het Reformatorisch Dagblad. Directie: Ir. C. Heutink Hoofdredacteur: Dr. ir. S. M. de Bruijn Coördinatie: Michiel Bakker, Mariska Dijkstra en Clasina van den Heuvel Ontwerp: Corné van der Horst

zaterdag 21 december 2019

Redactie: RDMagazine Postbus 670, 7300 AR Apeldoorn Telefoon: 055-5390222 E-mail: rdmagazine@rd.nl Abonneeservice: Postbus 613, 7300 AP Apeldoorn Telefoon: 055-5390498 E-mail: abonneeservice@erdee.nl Adverteren: Telefoon: 055-5390499 E-mail: advertentie@erdee.nl

Tips voor de inhoud van RDMagazine? E-mail: rdmagazine@rd.nl WhatsApp: 06-43020391 EMG legt van abonnees gegevens vast voor de uitvoering van een overeenkomst en om hen te informeren over producten en diensten. Voor meer informatie over het privacybeleid en de algemene voorwaarden van EMG, zie erdeeservice.nl.

donderdag

vrijdag

zaterdag

dinsdag

maandag

vrijdag

zaterdag

maandag

dinsdag

19 20 21 23 24 27 28 30 31 december

december

Koopavond

december

december Koopavond

december

Koopavond

december

Koopavond

EINDEJAARS ACTIEWEKEN De laatste weken van het jaar zijn niet alleen de gezelligste, maar ook de voordeligste weken van het jaar. Want dan proiteert u in onze showroom van extra voordeel op apparatuur en werkbladen. Kom gerust langs!

9527,50% VOORDEEL* OP NEFF KOOKPLATEN

GRATIS

TEGELPLINTEN Bij aankoop van een stenen werkblad.

Gratis cadeau voor elke klant!

NEFF INDUCTIE KOOKPLAAT

Nieuw!

1830,-

FRANKE KRAAN Nu 99,3 IN 1 PELGRIM OVEN

-50%

NIEUW BIJ DB!

-50%

Alle functies, magnetron, bakken en volwaardig stomen verzameld in één compacte oven. Dat is de unieke 3 in 1 oven van Pelgrim.

Nu 915,*Bij aankoop van minimaal 5 NEFF-apparaten 50% voordeel.

PELGRIM VAATWASSER 899,-

Nu 449,*Bij aankoop van minimaal 5 Pelgrim-apparaten 50% voordeel.

Nu 1385,-

DIVERSE KOOKDEMO’S OOKDEMO’S

HAARLEM NUNSPEET

TIC UTRECHT

RIJSSEN

laagste prijs

KESTEREN SINT-ANNALAND

GOES

+ Direct de

DBKEUKENS.NL

Dus nooit meer afdingen