Przewodnik Tradycje, kulinaria by Dominika Borowka

1 | Etnografia

Spis Treści

obsah

1 ETNOGRAFIA Etnografia Mieszkańcy Ziemi Limanowskiej Obyvatelia Limanovskej oblasti

2 2

fot. Odkryj Beskid Wyspowy

Lachy Ľachy

Biali Górale Bieli Gorali

Ludność Dolnego Kubina Obyvatelia Dolného Kubína

Smakuj góry OCHUTNAJ HORY

Produkty tradycyjne i potrawy regionalne Ziemi Limanowskiej Tradičné výrobky a regionálne pokrmy limanovskej oblasti 8

fot. Odkryj Beskid Wyspowy

fot. P. Tokarczyk

1 | Etnografia

Mleko od krów rasy polskiej czerwonej Mlieko od kráv poľskej červenej rasy

Łukowicka śliwka suszona Łukowicka sušená slivka

Suska „sechlońska” Limanowskie Suška„sechlońska” Limanovské 3 Jodłownicki kołacz z serem Szczyrzyckie (Szczyrzycanie) Jodłownicki koláč Ščirzické (Szczyrzycanie) 4 Chleb męciński Sądeckie Chlieb menčínsky Sandecké 4

Zagórzanie Záhoráci

10 10 10

Warzonka Varenica

Ser klagany Syr kľaganý

Potrawy regionalne Dolnego Kubina Regionálne pokrmy Dolného Kubína

Kapuśniak z kaszą perłową Kapustnica s krúpami

Bryndzowe posúchy Bryndzové posúchy

BACÓWKI W GORCACH Salaše na Gorcach

fot. Odkryj Beskid Wyspowy

4 RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA Remeslo a ľudové umenie

Koronkarstwo Čipkárstvo

Rzeźba ludowa Ľudové rezbárstvo

Bednarstwo Debnárstvo

Rzemiosło artystyczne Dolnego Kubina Ľudové remeslo Dolného Kubína 29

Twórcy ludowi z Orawy Twórcy ludowi z Orawy

Mapa – Rzemiosło i sztuka ludowa Mapa – Remeslo a ľudové umenie

5 MIEJSCA ZE SMAKIEM I KLIMATEM Miesta s chuť a klímou Rzemiosło w Powiecie Limanowskim Remeslo v Limanovskom okrese Pszczelarstwo Včelárstvo

Kowalstwo Kováčstvo

17 20

fot. Odkryj Beskid Wyspowy

Karczma Matras

Karczma Młyn

Karczma Zbójnicka

Hotel Folwark Stara Winiarnia

Restauracja Marysieńka

Penzión Koliba

Jánošíkov dvor Zázrivá

Penzión Racibor

Penzión Oravský zrub

Slanický dvor

6 WYBRANE IMPREZY KULturalne Vybrané kultúrne podujatia

Hafciarstwo Vyšívanie

Bibułkarstwo Práce z pijavého papiera

Wyspowy”, fot. Odkryj Beskid Wyspowy

Impreza plenerowa „Odkryj Beskid

1 | Etnografia

1 | ETNOGRAFIA Etnografia Mieszkańcy Ziemi Limanowskiej Obyvatelia Limanovskej oblasti

Na teréne limanovskej oblasti je možné vyznačiť niekoľko etnografických skupín: Lachy Limanowskie, Lachy Szczyrzyckie, Lachy Sądeckie, Biali Górale a Zagorzania. Ich kultúrová rozdielnosť a v tom nárečie, obleky, hudba, majstrovská ornamentika a zvyky pretrvali dodnes.

Na terenie Ziemi Limanowskiej można wyróżnić kilka grup etnograficznych: Lachów Limanowskich, Szczyrzyckich oraz Sądeckich, a także Górali Białych i Zagórzan. Ich odrębność kulturowa, a w tym gwara, stroje, muzyka, mistrzowskie zdobnictwo i zwyczaje przetrwały do dzisiaj.

Grupy etnograﬁczne zamieszkujące Powiat Limanowski Etnograﬁcké skupiny obývajúce Limanovský okres

Gmina Jodłownik Gmina Tymbark Miasto Mszana Dln.

Gmina Dobra Gmina Słopnice

Gmina Mszana Dln.

Gmina Niedźwiedź

Gmina

Gmina Laskowa Grupy krakowskie

Miasto Limanowa Limanowa

Lachy Limanowskie Lachy Szczyrzyckie

Gmina Łukowica Gmina Kamienica

Lachy Sądeckie

Grupy góralskie Górale Biali Zagórzanie

1 | Etnografia V rodinných obradoch, obzvlášť bohatý rámec mala svadba. Slávnostné sa oslavujú aj dožinky.

Lachy limanowskie Ľachy Limanovské Slobodé panny nosili korzety ozdobené korálikmi a výšivkámi. Vydaté ženy odlišovala vyšívaná šatka, zaviazaná do čepca.

Panny nosiły ozdobione koralikami i haftem gorsety. Mężatki wyróżniały haftowane chusty, związane w czepiec.

Mieszkańcy tego obszaru trudnili się głównie sadownictwem, uprawą zbóż oraz hodowlą bydła. Trudom pracy towarzyszyły barwne tradycje ludowe. W roku obrzędowym szczególnie uroczyście obchodzono Wigilię i Boże Narodzenie. Do zwyczajów wigilijnych należały na przykład ubieranie podłaźniczki, wróżby oraz zabiegi, mające zapewnić dostatek i szczęście. Od Bożego Narodzenia do Trzech Króli po wsiach chodziły grupy kolędnicze. W Poniedziałek Wielkanocny domy odwiedzali przebierańcy, tak zwane Dziady Śmiguśne lub Śmiguśnioki, zaopatrzeni w drewniane sikawy, przy pomocy których oblewali przechodniów. W Zielone Święta palono sobótki. W obrzędach rodzinnych, szczególnie bogatą oprawę posiadały wesela, uroczyście obchodziło się też dożynki. Obyvatelia tohto územia sa zaoberali hlavne sadovníctvom, pestovaním obilnín a chovom dobytka. Namáhavú prácu sprevádzali pestré ľudové tradície. V obradovom roku obzvlášť slávnostné boli oslavované Vianoce a Štedrý večer. Do štedrovečerných zvykov patrilo napr. „obliekanie podlazniczki” (zdobenie jedľových vetvičiek), veštenie, úkony, majúce zabezpečiť hojnosť a šťastie. Od Vianoc do Troch Kráľov po dedinách chodili koľadnícke skupiny. Na druhý veľkonočný deň domy navštevovali zavinuté do slamy maškary, zvané „dziady Śmiguśne, alebo „Śmigurtnicy”, vybavení drevenými striekačkami, pomocou ktorých oblievali okoloidúcich. Na Zelené sviatky boli pálené svätojánske ohne.

Zamieszkują oni górzysty obszar, którego głównym ośrodkiem jest Limanowa. W sztuce ludowej zwraca uwagę rzeźba w drewnie, którą można spotkać niemal w każdej kapliczce. Powszechnym zajęciem był wyrób bibułkowych kwiatów oraz hafciarstwo. Folklor muzyczny odznaczał się wyjątkową różnorodnością. Tradycje te do dziś kultywują liczne zespoły regionalne. Lachów reprezentują znani z występów w kraju i zagranicą „Limanowianie” z Limanowej oraz zespoły: „Spod Kicek” z Mordarki i „Pisarzowianie” z Pisarzowej.

1 | Etnografia

Lachy Szczyrzyckie (Szczyrzycanie) Ľachy Ščirzické (Szczyrzycanie)

Grupa ta zamieszkiwała teren wokół Podegrodzia w Powiecie Nowosądeckim, a na ziemi limanowskiej ich głównym ośrodkiem jest Przyszowa. Szczególnie barwnymi elementami kultury lachów sądeckich są muzyka i taniec, które opierają się na rytmach walca, ale zawierają także elementy

Ludność ta zamieszkuje rozległą kotlinę sięgającą od doliny Raby do stóp Beskidu Wyspowego. W sztuce ludowej rozwinęło się ciekawe zdobnictwo malowanych

Vydatej ženy na hlave nosili bielu šatku viazanú do čepca alebo tibetové šatky viazané z tyla hlavy.

skrzyń do przechowywania odzieży. W muzyce ludowej przeważają elementy folkloru krakowskiego. Obývajú rozľahlú kotlinu siahajúcu od doliny Raby do úpätí Beskidu Wyspowego. V ľudovom umení sa rozvinulo zaujímavé ornamentálne umenie maľovaných skríň na skladovanie oblečenia. V ľudovej hudbe prevládajú prvky krakovského folklóru. Mężatki na głowie nosiły białe chusty wiązane w czepiec lub chustki tybetowe wiązane z tyły głowy.

Obývajú kopcovité oblasti, ktorých hlavným strediskom je Limanová. V ľudovom umení sa upriamuje pozornosť na plastiku v dreve, ktorú je možné vidieť takmer na každej kaplnke. Všeobecným zvykom bola výroba papierových kvetov a tiež vyšívanie. Hudobný folklór sa vyznačoval sa ojedinelou rozmanitosťou. Tieto tradície kultivujú početné regionálne skupiny. Ľachov reprezentujú známi z vystúpení v štáte i zahraničí „Limanowiani” z Limanovej a tiež skupiny: „Spod Kicek” z Mordarki i „Pisarzowianie” z Pisarzowej. Odłamem Lachów Limanowskich są Lachy od Dobrej, zamieszkujący górzysty teren gminy Dobra. W twórczości ludowej tej grupy uwagę zwracają malowane skrzynie, zdobione stoły i krzesła oraz ceramika. Tradycje folklorystyczne w muzyce kultywuje zespół „Jurkowianie”. Odnožou Limanovských Ľachov sú Ľachovia od Dobrej, obývajúci kopcovitý terén obce Dobra. V ľudovej tvorivosti tejto skupiny zameriavajú svoju pozornosť na maľované skrine, zdobené stoly a kreslá a tiež keramiku. Folklórne tradície v hudbe kultivuje súbor Jurkowianie.

Lachy Sądeckie Ľachy Sandecké

1 | Etnografia skoczne, występujące na przykład w polce, suwaku czy siadanym. Táto skupina obývala terén okolo Podegrodzia v okrese novosandeckom, a na zemi limanovskej. Hlavným strediskom je Przyszowa. Obzvlášť farebnou súčasťou kultúry ľachov je hudba a tanec. Základ má v rytmoch valčíka, ale obsahuje taktiež skočné prvky, vystupujúce napr. v polke, „suvaku” (posúvnie sa po čiare) či „siadanym” (mládenci v spojení kruho nosia dievčatá na rukách).

Ženy nosili na pleciach veľkú šatku, a hlavu vydatých žien prikrýval čepiec.

To górale zamieszkujący po północnej stronie Gorców i w części sąsiadującego z nimi Beskidu Wyspowego. Najważniejszymi centrami kultury są Kasina Wielka i Mszana Dolna. Ciekawym zwyczajem noworocznym było chodzenie na tak zwaną podsypkę. Kto wstał najwcześniej szedł do sąsiada, obsypywał go

Kobiety nosiły na plecach łoktuszkę a głowy mężatek okrywały czepce.

Muži si obliekali tmavomodrú, bohato zdobenú flitrami kazajku zo súkna, zúženú v páse (pre jazdu na koni).

Mężczyźni ubierali się w granatowe, bogato zdobione cekinami kaftany z sukna, wcięte w pasie (dla ułatwienia jazdy konnej).

Zagórzanie Záhoráci

owsem, razem wypijali kieliszek i udawali się do następnego gospodarza. Rozsypywano zboże również po polach – na urodzaj i pomyślność. W sztuce ludowej dominował haft, rzeźba w drewnie i kamieniu. Folklor muzyczny cechuje duża różnorodność i obecność szeregu wpływów z sąsiednich terenów. Gorali bývajúci po severnej strane Gorców a v časti susediaceho s nimi Beskidu Wyspowego. Najhlavnejšími centrami kultúry sú: Kasina Wielka a Mszana Dolna. Zaujímavým novoročným zvykom bolo chodenie na tzv. podsýpku; kto vstal najskôr šiel k susedovi obsypával ho ovsom, spolu vypili pohárik a vydávali sa k nasledujúcemu hospodárovi, rozsýpajúc tiež obilie po poliach – pre úrodu a úspech. V ľudovom umení dominovala výšivka, rezbárstvo v dreve a kameni (prícestne kaplnky). Hudobný folklór charakterizuje veľká rozmanitosť a prítomnosť celého radu vplyvov zo susedných oblastí.

1 | Etnografia Biali Górale Bieli Gorali Hlavu vydatej ženy zdobila biela šatka, viazaná do čepca.

Głowy mężatek stroiły białe chusty wiązane w czepiec.

Górale ci zamieszkują teren na styku trzech grup górskich: Beskidu Wyspowego, Beskidu Sądeckiego i Gorców. Centrum kulturowym dla tego regionu jest Łącko, w okolicy którego produkowana jest słynna śliwowica. Swoiste cechy kulturowe tej grupy etnograficznej można także dostrzec w muzyce, tańcach i śpiewie. Tradycje te kultywują zespoły regionalne: z Kamienicy – „Gorce” i „Gronicki” (zespół dziecięcy) oraz zespół dziecięcy „Zasadnioki” w Zasadnem. Obývajú styčný terén troch horských skupín: Beskidu Wyspowego, Beskidu Sądeckiego a Gorców. Kultúrnym centrom regiónu je Łącko, v okolí ktorého bola vyrábaná slávna „ śliwowica”. Svojrázne kultúrne znaky tejto etnografickej skupiny je možno tiež

pozorovať v hudbe, tancoch a speve. Tieto tradície kultivujú regionálne skupiny: z Kamienicy – „Gorce” a „Gronicki” (detský súbor) a tiež detský súbor „Zasadnioki” v Zasadnem.

Ludność Dolnego Kubina Obyvatelia Dolného Kubína Mieszkańcy podgórskiego regionu Orawy, posługujący się gwarą góralską, zasiedlają gminy: Oravská Lesná, Zákamenné, Novoť, Mutné, Oravské Veselé, Sihelné, Oravská Polhora, Rabča, Rabčice, Hladovka, Suchá Hora. Ślady kolonizacji juhaskiej dostrzec tu można w kulturze ludowej. Górale zajmowali się w przeszłości przede wszystkim chowem bydła, z którym związane było pasterstwo, a później i rolnictwo. Pomysłowość, wiedza i zdolności plastyczne twórców oraz ich chęć do pracy, pozwalały na rozwijanie domowej produkcji, która niewątpliwie dawała dodatkowe źródło dochodów. W każdej gminie można było znaleźć rolników zajmujących się wytwarzaniem przedmiotów z naturalnych surowców, jak drzewo, wiklina, kamień oraz glina. Inne rzemiosła rozwijały się w zależności od potrzeb i możliwości mieszkańców. Duże znaczenie miało przetwarzanie lnu i tkanie płótna. Górali wyróżniały niezwykle barwne stroje ludowe. Niektóre z nich, szczególnie z okolic miejscowości Sucha Hora i Hladovka, przejęły elementy kolorystyczne i dekoracyjne ze stroju podhalańskiego. Szczególnie ozdobne były hafty na koszulach, sukiennych

1 | Etnografia súkenných nohaviciach, ale tiež aj na kožušinových vestách. Doplnkom mužského obleku bol klobúk obšitý morskými mušličkami. Z pomedzi ľudových skupín prezentujúcich goralský folklór je možné menovať: Goral (Suchá Hora a Hladovka), Mútňanka (Mutné), Kamenčan (Zákamenné), Fľajšovan (Oravská Lesná), Rabčičanka (Rabčice) a FS Skorušiná. Taktiež najmladšie pokolenie kultivuje ľudové tradície v detských folklórnych súboroch. Ženy nosili na ramenách farebné šatky.

Kobiety nosiły na ramionach kolorowe chusty.

spodniach, ale również na serdakach. Dopełnieniem męskiego stroju był kapelusz obszyty morskimi muszelkami. Wśród zespołów ludowych prezentujących folklor góralski warto wymienić: „Goral” (Suchá Hora a Hladovka), „Mútňanka” (Mutné), „Kamenčan” (Zákamenné), „Fľajšovan” (Oravská Lesná), „Rabčičanka” (Rabčice) oraz „FS Skorušina”. Również najmłodsze pokolenie kultywuje ludowe tradycje w dziecięcych zespołach folklorystycznych. Obyvatelia podhorského regiónu Oravy, používajúci goralské nárečie, obývajú obce: Oravská Lesná, Zákamenné, Novoť, Mutné, Oravské Veselé, Sihelné, Oravská Polhora, Rabčice, Hladovka, Suchá Hora. Stopy valašskej kolonizácie je možné postrehnúť v ľudovej kultúre. V minulosti sa obyvatelia zaoberali hlavne chovom dobytka, s ktorým bolo spojené pastierstvo a neskôr i poľnohospodárstvo. Vynaliezavosť, znalosť a výtvarné schopnosti tvorcov a tiež ich chuť do práce rozvíjali domácu výrobu, ktorá nepochybne poskytovala dodatočný zdroj príjmu. V každej obci bolo možné nájsť roľníkov zaoberajúcich sa vyrábaním predmetov z prirodzených surovín, ako drevo, vrbina, kameň a hlina. Iné remesla sa rozvíjali v závislosti od potrieb a možností obyvateľov. Veľký význam malo spracovanie ľanu a výroba plátna. Goralov odlišovali neobyčajne pestré ľudové obleky. Niektoré z nich, obzvlášť z oblastí osád Suchá Hora a Hladovka, prebrali farebné a dekoračné prvky z podhaľanského oblečenia. Obzvlášť ozdobné boli výšivky na košeliach,

Jodłownicki kołacz, fot. P, Tokarczyk

2 | Smakuj góry

2 |

Smakuj góry OCHUTNAJ HORY

Produkty tradycyjne i potrawy regionalne Ziemi Limanowskiej Tradičné výrobky a regionálne pokrmy limanovskej oblasti Tradycje kulinarne to jeden z ważniejszych elementów dziedzictwa kulturowego tego regionu. Pomimo niedostatku produktów umiejętności gospodyń pozwalały wyczarować prawdziwe specjały. Kulinárne tradície sú jednou z významnejších častí kultúrneho dedičstva tohto regiónu. Napriek nedostatku produktov, zručnosti gazdín dovoľovali vyčarovať z týchto skromných produktov skutočné špeciality.

Mleko od krów rasy polskiej czerwonej Mlieko od kráv poľskej červenej rasy Powiat Limanowski uznawany jest za ojczyznę tej rasy krów. Ich mleko zawiera najwyższy poziom kazeiny czyli białka, przekraczający wartość 2,6%, a także wysoką zawartość tłuszczu i suchej masy, które mają wpływ na wysoką wartość biologiczną oraz dużą przydatność do wytwarzania między innymi serów. Warto dodać, że jest to jedyne mleko krowie, wykorzystywane do produkcji oscypków, bryndzy i redykołek. Dzisiaj mleko pochodzące z zakładu limanowskiej

2 | Smakuj góry OSM w Tymbarku, można kupić już niemal w całej Polsce. Jego smak docenili również cystersi w Szczyrzycu. W istniejącym od ośmiu wieków opactwie, ojcowie swój wolny czas przeznaczają na pracę. Prowadzą oni wzorcowe gospodarstwo nieopodal klasztoru, w którym hodują bydło, głównie polskiej rasy krów czerwonych. Krowy rasy polskiej czerwonej, fot. M. Kwaśniewski

Limanovský okres je uznávaný za otčinu tejto rasy kráv. Ich mlieko obsahuje najvyššiu hladina kazeínu čiže bielkoviny, prekračujúcu hodnotu 2,6%, a taktiež vysoký obsah tuku a suchej hmoty, ktoré majú vplyv na vysokú biologickú hodnotu a veľkú užitočnosť na vytváranie, okrem iného, syrov. Je treba dodať, že je to jediné kravské mlieko, využívané na výrobu oštiepkov, bryndze a „redykołek” (syr podobný oštiepku). Dnes mlieko pochádzajúce zo závodu limanovskej

OSM v Tymbarku, je možné kúpiť už skoro v celom Poľsku. Jeho chuť ocenili tiež cisterciáni v Szczyrzycu. V opátstve, existujúcom už osem storočí, otcovia svoj voľný čas určujú na prácu. Prevádzkujú vzorové hospodárstvo neďaleko kláštora, v ktorom chovajú dobytok, hlavne poľskej rasy červených kráv.

Łukowicka śliwka suszona Łukowicka sušená slivka Klimat w południowo-wschodniej części powiatu sprzyja sadownictwu. W sadach śliwkowych w gminie Łukowica dojrzewają śliwki węgierki, których tradycja suszenia sięga niemal 100 lat. W latach 40. i 50. XX wieku prawie każde domostwo miało swoją suszarnie śliwek, tak zwaną „suśnię”. Owoce suszono zwykle ponad dobę na rozgrzanych kamieniach, ułożonych nad specjalnie przygotowanym paleniskiem. Smak śliwek suszonych tradycyjnymi metodami nie da się porównać z niczym innym. Klima v juhovýchodnej časti okresu praje ovocinárstvu. V slivkových sadoch obci Łukowica rastú maďarské slivky, ktorých tradícia sušenia má takmer 100 rokov. V 40. a 50. rokoch temer každá domácnosť mala svoju sušiareň sliviek, tzv. „sušnię”. Ovocie bolo sušené obvykle viac ako jeden deň na rozohriatých kameňoch, uložených nad špeciálne pripravenom ohnisku. V Ďašom priebehu, tradičnou metódou chuť sušenej, chemický nekonzervovanej, sa nedá porovnať s ničím iným.

2 | Smakuj góry Suska „sechlońska” Suška„sechlońska”

Suska „sechlońska”, fot. P. Tokarczyk

To kolejny owocowy przysmak. Jego nazwa wywodzi się z miejscowej gwary i oznacza suszkę, podsuszaną lub podwędzaną śliwkę. Określenie „sechlońska” pochodzi od nazwy miejscowości Sechna (gm. Laskowa), z której wywodzi się tradycja suszenia gorącym dymem. Nadaje on owocom niepowtarzalny niemal czarny kolor, aromat i specyficzny słodkawy smak. Je ďalšia ovocná pochúťka. Jej názov sa odvodzuje z miestneho nárečia a označuje sušienku, čiže podsušenú alebo podúdenú slivku. Označenie „sechlońska” pochádza od názvu sídla Sechna (obec Laskowa), od ktorej sa odvodzuje tradícia sušenia horúcimi dymom. Udeľuje on ovociu neopakovateľnú, skoro čiernú farbu, arómu a špecifickú nasládlu chuť.

Jodłownicki kołacz z serem Jodlovnický koláč Znany już od kilku wieków, niegdyś pieczony był na wesela i uroczystości odpustowe, dziś jest przysmakiem z limanowszczyzny i gminy Jodłownik. Pośrodku okrągłego placka z ciasta drożdżowego równomiernie rozłożony jest ser. Sekretem złocistego wypieku jest najlepszej jakości twaróg, gładko zmielony lekko wilgotny i niekwaśny, niekiedy lekko dosładzany. So syrom, známy už niekoľko storočí, kedysi bol pečený na svadby a odpustkové slávnosti, dnes je pochúťkou z limanovskej oblasti a obce Jodłownika. V prostriedku okrúhlej placky z drožďového cesta je rovnomerne rozložený syr. Tajomstvom zlatistého pečenia je najlepšej kvality tvaroh, hladko zomletý, trochu vlhký a nie kyslý, niekedy trochu dosládzaný.

Chleb męciński Chlieb menčínsky Te pachnące okrągłe bochenki chleba z przypieczoną złocistą skórką, obsypaną razową mąką, osławione są w całej Małopolsce. Z chlebem tym było związanych kilka zwyczajów, szczególnie weselnych. Tradycje mówią, że kto zjada przylepki z chleba, tego ludzie będą lubić, a przed rozpoczęciem krojenia chleba trzeba na jego spodzie zrobić znak krzyża. Do przygotowania chleba potrzebna jest razowa mąka oraz zakwas,

2 | Smakuj góry do którego dodawane jest kwaśne mleko. Wypieka się go około godziny w piecu opalanym drewnem jodłowym z domieszką bukowego. Po wyjęciu z pieca lekko przemywa się go wodą i pozostawia do ostygnięcia. Sú to voňavé, okrúhle bochníky chleba s pripečenou zlatistou kôrkou, obsypané hrubou múkou, preslávené sú v celom Maľopolsku. Bolo s ním spojených niekoľko zvykov, obzvlášť svadobných. Tradície hovoria, že kto jedáva končeky z chleba, toho budú ľudia mať rádi a skôr než sa začne chleba krájať, značí sa krížom zospodu. Na prípravu chleba je potrebná hrubá múka a kvások, Pečie sa okolo hodiny v peci vykurovanej jedľovým drevom s prídavkom buku. Po vybratí z pece sa ľahko premýva vodou a ponecháva sa na vychladnutie.

Warzonka arenica V Niemal od stu lat podawana była dorosłym przy pierwszych objawach przeziębienia oraz przy dolegliwościach żołądkowych. Do przygotowania tego leczniczego napoju potrzeba 1 litra bimbru, 1/2 kostki masła, 1/2 kilograma cukru. Masło i cukier karmelizuje się na brązowy kolor, dodaje się alkohol, doprowadza do wrzenia i trzyma pod przykryciem. Jak sama nazwa wskazuje, warzonkę należy spożywać na gorąco. Už skoro sto rokov bola podávaná dospelým na rôzne, pri prvých príznakoch, nachladenia a pri žalúdočných potiažoch. Na prípravu tohto liečebného nápoja je treba 1 l domácej pálenky, 1/2 kocky masla, 1/2 kg cukru. Maslo a cukor sa smažia na hnedú farbu, pridá sa alkohol a privedie sa do varu a drží sa pod pokrývkou. Ako sám názov naznačuje, varenicu je treba konzumovať za tepla.

Ser klagany Syr kľaganý

Chleb męciński, fot. M. Piaskowy

To ser owczy produkowany ze świeżego mleka, który w temperaturze dojenia doprawia się podpuszczką i odstawia na godzinę. Mleko następnie podgrzewa się, lekko mieszając i uważając żeby się nie zagotowało. Gdy wytrąci się zyntyca (serwatka) przelewa się całość przez lnianą ściereczkę, związuje i zostawia do odsączenia. Koniecznie warto spróbować sera produkowanego w Zalesiu oraz w Zasadnem, w gminie Kamienica.

2 | Smakuj góry Je ovčí syr vyrábaný z čerstvého mlieka, ktorý sa v teplote dojenia dochucuje kľagom a na hodinu sa odstavuje. Potom sa mlieko zohrieva, ľahko sa mieša a dáva sa pozor aby sa nevarilo. Keď sa vyzráža žinčica (srvátka), cedí sa cez ľanovú utierku, zväzuje a ponecháva sa na odkvapkanie. Je určite treba ochutnať syr vyrábaný v Zalesiu, v obci Kamienica.

niewielkie kluski, posypane owczym serem, bryndzą i polane słoniną. Podobną do nich potrawą są strapačky, do których zamiast bryndzy dodaje się kiszoną kapustę. Medzi najstaršie jedlá patria obilné kaše, ktoré boli tiež jedným z obľúbených obradových jedál. Rozšíreným a obľúbeným jedlom bola kaša z múky tzv. kuľaša. Zemiaky boli významnou súčasťou mnohých jedál a kombináciou s múkou získali novú chuť a stali sa „typickými“ regionálnymi špecialitami: pirohy, zemiakové placky, či bryndzové halušky, alebo šúľance, posypané ovčím syrom, bryndzou a polievané opraženou slaninou. Podobne často pripravované boli aj strapačky, ktoré sa dochucovali kyslou kapustou.

Ser klagany, fot. Paweł Tokarczyk

Potrawy regionalne Dolnego Kubina Regionálne pokrmy Dolného Kubína Do najstarszych dań należą kasze zbożowe, które były również jednymi z ulubionych potraw obrzędowych. Powszechnie jadaną bardziej gęstą od kaszy była tak zwana kulasza (kuľaša). Ważnym składnikiem wielu potraw były ziemniaki, a połączone z mąką tworzyły masę, z której powstawały najlepsze regionalne specjały: pierogi, placki ziemniaczane, czy bryndzové halušky, czyli

Placki ziemniaczane z kapustą, fot. K. Zych

Kapuśniak z kaszą perłową Kapustnica s krúpami Tradycyjnie do kapuśniaku dodaje się dwie drobno posiekane cebule podsmażone na

2 | Smakuj góry smalcu. Kiedy cebula nabierze złotego koloru dokłada się kapustę i ogórki, wędzone żeberka wieprzowe z kością oraz suszone grzyby. Tymczasem, w drugim garnku w osolonej wodzie gotuje się około 200 gramów kaszy, którą następnie trzeba odcedzić. Po około godzinie, gdy mięso jest ugotowane, oddziela się je od kości, sieka i wrzuca z powrotem do kapuśniaku. Na końcu dodaje się kaszę i doprawia solą, pieprzem i mielonym kminkiem. Na prípravu kapustnice sú potrebné dve na drobno nakrájané cibule osmažené na masti. Keď cibuľa získa zlatistú farbu, pridáme kapustu aj s nálevom, údene bravčové rebierka s kosťou a sušené hríby. Medzitým, v druhom hrnci v osolenej vode uvaríme asi 200 g krúpou, ktorú potom scedíme. Asi po hodine, keď je mäso uvarené, vyberieme ho,oberieme z kostí na malé kúsky a vložíme naspäť do kapustnice. Na konci pridáme krúpy a dochutíme soľou, korením a mletou rascou.

i posypuje zmielonym kminkiem. Na końcu nakłada się na nie podsmażony boczek i piecze aż będą rumiane. Najlepiej smakują ze zsiadłym mlekiem. Placky „posúchy“známe na celej Oravesa pripravujú z 800 g múky, 0,2 l mlieka, dvoch lyžičiek oleja, dvoch vajec, štipky soli a kvásku z 40 g droždia. Z prísad sa robí elastické cesto a odstavuje sa na teplé miesto do vykysnutia. Následne na pomastený plech kladieme neveľké placky, ktoré potrieme bryndzou rozriedenou kyslou smotanou a mletou rascou. Nakoniec ich posypeme opraženou slaninou a upečieme do ružova. Najlepšie chutia so sadnutým s kyslím mliekom.

Bryndzowe posúchy Bryndzové posúchy Znane w całej Orawie placuszki „posúchy” przygotowuje się z 800 gramów mąki, 0,2 litra mleka, dwóch łyżek oleju, dwóch jajek, szczypty soli i zaczynu z 40 gramów drożdży. Ze składników wyrabia się elastyczne ciasto i odstawia w ciepłe miejsce do wyrośnięcia. Następnie na natłuszczonej blasze kładzie się nieduże placki, smaruje bryndzą rozcieńczoną ze śmietaną

Bryndzowe haluszki i haluszki z kapustą, fot. K. Zych

Owce na hali, fot. M. Sułkowski

3 | BACÓWKI W GORCACH – O TRADYCJACH BACOWANIA

3 |

BACÓWKI W GORCACH Salaše na Gorcach

Tradycje bacowania w Gorcach jeszcze na początku XX wieku były bardzo żywe. Zaraz po Tatrach to drugi największy ośrodek pasterstwa w polskich Karpatach. Masywy Turbacza, Gorca, Kudłonia i Lubania były głównymi terenami wypasania owiec. Niestety większość bacówek uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej, jedynie w rejonie Turbacza i Gorca zachowało się pasterstwo. W położonym na północy Beskidzie Wyspowym pasterstwo zanikło. Upaństwowienie lasów dworskich po wojnie oraz zakaz wypasu owiec i bydła uniemożliwiły odbudowę tradycji bacowania. Przemiany ustrojowe w latach 90. XX wieku doprowadziły do kryzysu polskiego owczarstwa. Dramatycznie spadło pogłowie i nastąpiły duże zmiany w strukturze hodowli. Wypasem zajmowało się jedynie kilku baców (owcorzy), ale największe stada nie przekraczały jednak 300 sztuk.

Na szczęście dzisiaj owce znów powracają na gorczańskie hale. Od 2002 roku na Halę Długą pod Turbaczem wprowadzono stado owiec liczące około 200 sztuk, a na Przełęczy Knurowskiej powstała bacówka i wypasa się około 500 sztuk. Kierdel owiec pasie się już również na Magórkach (50 sztuk) oraz Pod Przehybą nad potokiem Jamne (200 sztuk). W ramach projektu „Karpaty łączą”, realizowanego w województwach małopolskim i podkarpackim, którego głównym celem jest ochrona różnorodności biologicznej Karpat, poprzez organizacje szkoleń, wspierany jest rozwój tradycyjnego wypasu owiec, pasterstwa i szałaśnictwa w Karpatach. Planuje się również organizację tak zwanych redyków, imrez rozpoczynających i kończących sezon wypasu. Na obszarze „Ostoi Gorczańskiej” odbudowywana jest tradycyjna infrastruktura drewniana, usuwane są krzewy,

3 | BACÓWKI W GORCACH – O TRADYCJACH BACOWANIA dla ochrony ogradza się najcenniejsze fragmenty młak. Preferuje się zakup lokalnych ras owiec oraz szkolenie owczarków podhalańskich do ich naturalnej ochrony. Tradície bačovania v Gorcach ešte na začiatku XX stor. boli veľmi živé. Hneď po Tatrách je to druhé najväčší stredisko pastierstva v poľských Karpatoch. Masívy Turbacz, Gorc, Kudłoń a Lubań boli hlavnými terénmi pasania oviec. Bohužiaľ väčšina salašov bola počas II svetovej vojny zničená. Pastierstvo sa zachovalo jedine v rajóne Turbacza a Gorca. V položenom na severe Beskidzie Wyspowym pastierstvo zaniklo. Zoštátnenie dvorských lesov po vojne a zákaz pasenia oviec i dobytka znemožnili obnovu tradícií bačovania. Premeny systému v 90. rokoch doviedli poľské ovčiarstvo do krízy. Dramatický padlo na hlavu a nastúpili veľké zmeny v štruktúre chovu. Pasením sa zabývalo len niekoľko bačov (ovčiarov), avšak najväčšie stáda nemali viac ako 300 kusov. Na šťastie dnes sa ovce znova vracajú do oblasti. Od r. 2002 na hoľu Długą pod

Turbaczem bolo privedené stádo oviec asi 200 kusov, a na priesmyku Knurowskiej vznikol salaš s okolo 500 kusmi. Stádo oviec sa už tiež pasie na Magórkach (50 kusov) a pod Przehybą v potoku Jamne (200 kusov). V rámci projektu „Karpaty spájajú”, realizovaného v krajoch malopoľskom a podkarpatskom, ktorého hlavnom cieľom je ochrana biologickej rozmanitosti Karpat, je podporovaný rozvoj tradičného pasenia oviec, pastierstvo a salašníctvo v Karpatoch, prostredníctvom organizácie školení. Taktiež sa plánuje organizácia tzv. „Redyg” – podujatí začínajúcich a končiacich sezón pasenia. Na územ „Ostoi Gorczańskiej” je obnovovaná tradičná drevná infraštruktúra, odstraňované sú expanzívne kriaky, pre ochranu sa ohradzjú najcennejšie fragmenty mlák. Preferuje sa zakúpenie lokálnych rás oviec a tiež školenie podhaľanských ovčiarov o prirodzenej ochrane oviec.

Bacówki w Gorcach, fot. P. Tokarczyk

Lokalne rękodzieło fot. P. Tokarczyk

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA Remeslo a ľudové umenie Rzemiosło w Powiecie Limanowskim Remeslo v Limanovskom okrese Początki limanowskiego rzemiosła sięgają połowy XVI wieku, a dokładnie 1565 roku, kiedy to król Zygmunt August nadał prawa miejskie Limanowej. W księgach miejskich z tego wieku znalazły się wzmianki o limanowskich stolarzach, szewcach, sukiennikach, kowalach, kuśnierzach, piwowarach, ślusarzach, bednarzach, rzeźnikach, garncarzach, rymarzu i rurmistrzu. W drugiej połowie XVI wieku rzemiosłem trudniło się 44 mieszkańców miasta. Dzisiaj niemal 250 właścicieli małych i średnich przedsiębiorstw rzemieślniczych z terenu Powiatu Limanowskiego jest w Cechu Rzemiosła

i Przedsiębiorczości w Limanowej, który dąży do utrwalenia więzi środowiskowych, kultywując tradycje patriotyczne, religijne i kulturalne. Duże znaczenie dla rozwoju regionu zawsze miała i ma do dzisiejszego dnia sztuka ludowa. Jej wytwory pełnią określoną funkcję w życiu wsi, a ich wartość artystyczna idzie w parze ze znaczeniem użytkowym. Sztuka zaspokajała istotne potrzeby mieszkańców wsi, dlatego podstawowymi wyrobami rękodzieła ludowego były i są tkaniny, hafty i koronki, stroje ludowe, wyroby kaletnicze, kowalskie i odlewnicze, wyploty ze słomy, wikliny i korzeni, galanteria drewniana, meble oraz wyroby garncarskie i ceramiczne. Poczucie piękna i talenty artystyczne mieszkańców regionu przejawiają się

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA w budownictwie, sztuce ludowej i folklorze (strojach, tańcach i pieśniach). Wytwarzają oni prawdziwe cuda zdobnictwa na przykład hafty na koszulach, kaftanach i gorsetach charakteryzujące się niezwykłą oryginalnością i bogactwem. Większość twórców ludowych powiatu została wpisana do rejestru Szlaku Tradycyjnego Rzemiosła Małopolski. Artyści i rzemieślnicy, są najczęściej samoukami i chętnie prezentują swoje dzieła oraz pokazują swój warsztat pracy. Więcej informacji na temat rzemiosła ludowego i twórców ludowych można znaleźć na stronie www.szlakrzemiosla.pl Počiatky Limanovského remesla siahajú do polovičky XVI stor., a presne do roku 1565, kedy kráľ Žigmund August udelil Limanovej mestské práva. V mestských knihách z toho istého storočia sa našli zmienky o limanovských stolároch, ševcoch, súkenníkoch, kováčoch, kožušníkoch, pivovaroch, zámočníkoch, debnároch, mäsiaroch, hrnčiaroch, brašnárov a rúrmajstrovi. V druhej polovičke XVI stor. sa remeslom zaoberalo 44 obyvateľov mesta. Dnes skoro 250 vlastníkov malých a stredných remeselníckych spoločnosti z oblasti limanovského okresu je združených v Cechu Remesla a Podnikania v Limanovej, ktorý sa usiluje o upevnenie väzieb v prostredí, kultivujúc tradície patriotické, náboženské a kultúrne. Veľký význam pre rozvoj regiónu vždy malo a má do dnešného dňa ľudové umenie. Jeho výtvory plnia stanovenú funkciu v živote dediny, a ich umelecká cena ide v páre s úžitkovom významom. Umenie uspokojuje

dôležité potreby dediny. Základnými výrobkami ľudovej ručnej práce sú tkaniny, výšivky a čipky, ľudové kroje, brašnárske, kováčske a zlievačské výrobky, výplety so slamy, prútia a koreňov, drevená galantéria, nábytok a tiež hrnčiarske a keramické výrobky. Zmysel pre krásu a umelecké talenty obyvateľov tejto zeme sa prejavovali v stavebníctve, ľudovom umení a folklóre (obleku, tanci a piesni). Vytvorili skutočné prekrásnej veci ornamentiky napr. výšivky na košeliach, kazajkách a korzetoch, ktoré charakterizuje neobvyklá originalita a bohatstvo. Väčšina ľudových tvorcov okresu bola zapísaná do registra Trasy Tradičného Remesla Malopoľskej. Umelci a remeselníci, sú najčastejšie samoukmi, ochotne prezentujú svoje diela a tiež ukazujú svoju pracovnú dielňu. Viacej informácií na námet ľudového remesla a ľudových tvorcov možno nájsť na stránke www.szlakrzemiosla.pl

Pszczelarstwo Včelárstvo Najstarszą formą pszczelarstwa w Polsce było bartnictwo, czyli wykorzystywanie rojów pszczół osiadłych w dziuplach drzew. Dziś pszczelarze zasiedlają rojami ule, które ustawia się w pasiekach. Bartnicy i pszczelarze czerpali swą wiedzę z wielowiekowych tradycji oraz własnych doświadczeń i obserwacji. Pszczelarstwem zajmowały się całe rody, a umiejętności zawodowe przechodziły z pokolenia na pokolenie. Zgodnie z przekonaniem o boskim pochodzeniu pszczół wierzono, że miód i wosk

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA

Skansen na Jędrzejkówce, fot. K. Jędrzejek

pszczeli mają właściwości nadprzyrodzone. Uważano też, że żądło jest najlepszym lekarstwem na wszelkie choroby i dolegliwości. „Kto miód pije, długo żyje” – głosi przysłowie, bo miód po dziś dzień znany jest ze swoich wyjątkowych zdrowotnych zalet. Okoliczni pszczelarze mają w swojej ofercie różne rodzaje miodów, propolis, pyłek i wosk. Najstaršou formou včelárstva v Poľsku bolo lesné včelárstvo, čiže využívanie rojov včiel usadených v dutinách stromov. Dnes včelári osídľujú rojmi úle, ktoré sa osadzujú vo včelínoch. Lesní včelári a včelári čerpali svoje vedomosti zo stáročných tradícií a tiež z vlastných skúseností a pozorovaní. Včelárstvom sa zaoberali celé rody, a odborné zručnosti prechádzali z pokolenia na pokolenie. V súlade s presvedčením o božskom pôvode včiel sa verilo, že včelí med a vosk majú

nadprirodzené vlastnosti. Tiež sa verilo, že žihadlo je najlepším liekom na všetky choroby a potiaže. „Kto med pije, dlho žije” – hlása príslovie, lebo med do dneška je známy zo svojich výnimočných zdravotných prednosti. Okolití včelári majú vo svojej ponuke rôzne druhy medov, propolis, peľ a vosk. Gospodarstwo agroturystyczne „Za Potokiem” Stanisław Bukowiec Jaworzna 35 (gm. Laskowa) tel. 18 3345253, 503656999 stas@zapotokiem.idl.pl www.zapotokiem.idl.pl Pasieka liczy 22 ule, produkuje miody: spadziowy, lipowy i kwiatowy. Gospodarz organizuje również wycieczki po pasiece oraz prelekcje na temat życia pszczół. Včelín sa skladá z 22 úľov, vyrába medy: spádový, lipový a kvetový.

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA

Stanisław Banach Zamieście 25 (gm. Tymbark) tel. 18 3326619

Jerzy Smoter Tymbark 251 tel. 18 3325134

Pasieka obejmuje 60 rodzin pszczelich w ulach wielkopolskich. Včelín zahrnuje 60 rodín vo veľkopoľských úľoch.

Znany w Polsce hodowca pszczół, między innymi prowadził hodowlę pszczół miejscowej linii Dobra. V Poľsku známy chovateľ včiel, okrem iného viedol chov miestnej včely v smere Dobra.

Jerzy Joniec Laskowa 438 tel. 18 3333001, 696251189 Pasieka liczy 200 rodzin pszczelich. Od maja do września organizowane są wycieczki pszczelarzy i młodzieży szkolnej. Vo včelíne je tu 200 včelích rodín. Od mája do septembra organizované sú túry včelárov a školskej mládeže.

Antoni Tokarczyk Pokoje gościnne „W Słonecznej Dolinie” Kamienica 467 tel. 18 3323094, 502029961 magdalena.w@onet.eu www.wslonecznejdolinie.pl Goście odwiedzający gospodarstwo od maja do października mogą wziąć udział

Pasieka, miód wielokwiatowy w miodarce, fot. P. Tokarczyk

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA w miodobraniu oraz skorzystać w oferty „Zostań Mistrzem Pszczelarskim”. Hostia navštevujúci hospodárstvo sa môžu od mája do októbra zúčastniť na medobraní a využiť ponuku „Staň sa včelárskym majstrom”. Jerzy Żwirski Pogorzany 49 (gm. Jodłownik) tel. 18 3320213 j.zwirski@wp.pl www.miodybeskidzkie.pl Pasieka posiada 160 rodzin w ulach wielokorpusowych, ustawionych w kilku miejscach w Małopolsce i na Podkarpaciu. Včelín má 160 rodín v mnoho korpusových úľoch, osadených v niekoľkých miestach v Malopoľskej a na Podkarpatsku.

Skansen na Jędrzejkówce, fot. K. Jędrzejek

Kowalstwo Kováčstvo Rozwój kowalstwa na terenach Małopolski nastąpił w połowie XIX wieku. Kowalstwa uczono się podczas służby wojskowej, rzadziej w nielicznych szkołach zawodowych. Nie było ono jednak jedynym źródłem utrzymania rzemieślników, zazwyczaj zajmowali się jeszcze innymi zawodami. Na ziemi limanowskiej duże ośrodki kowalstwa były w Mszanie Dolnej i Kamienicy. Rozvoj kováčstva na územiach Malopoľskej nastal v polovičke XIX stor. Kováčstvu sa učilo počas vojenskej služby, zriedka v málopočetných odborných školách. Avšak nebolo jediným zdrojom existencie remeselníkov, obvykle sa zaoberali ešte inými povolaniami. Na limanovskej zemi veľké strediská kováčstva boli v Dolnej a Kamienicy.

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA

Władysław Raczek Pisarzowa 282, Męcina (gm. Limanowa) tel. 18 3328282 W samodzielnie zbudowanym warsztacie artysta, który zajmuje się również malarstwem, zgromadził cztery kowadła, w tym jedno ogromne, dziś już rzadko spotykane. Wykonuje przede wszystkim sprzęty gospodarskie, jednak nie stroni od eksperymentów z łączeniem różnych materiałów i tworzeniem nowych przedmiotów, również na zamówienie. V samostatne postavenej dielni umelec, ktorý sa zaoberá tiež maliarstvom, zhromaždil štyri kovadliny, v tom jednu ohromnú, dnes už zriedka stretávanú. Vyrába predovšetkým hospodárske náradia, avšak nevyhýba sa experimentom s prepojením rôznych materiálov a tvorbou nových predmetov, taktiež na objednávku.

Hafciarstwo Vyšívanie Dzieła malowane igłą i nicią były istotnym elementem kultury Ziemi Limanowskiej. Bogaty w formy, kolorystykę i motywy haft, którym dekorowano chłopskie płótna miał zbliżać je wyglądem do tkanin dworskich czy ozdób widzianych w kościołach. Dzisiaj już tylko nieliczne hafciarki zajmują się haftem tradycyjnym: ozdabiają stroje ludowe, głównie przeznaczone dla zespołów folklorystycznych, tworzą ciekawe motywy na

J. Cempa – hafciarstwo i bibułkarstwo, fot. Szlak Rzemiosła

serwetkach, obrusach, bieżnikach i pamiątkach regionalnych. Na ziemi limanowskiej hafciarstwo odgrywa ważną pozycję w sztuce ludowej. Warto zapoznać się z twórczością artystów tego niezwykłego rzemiosła. Diela maľované ihlou a niťou boli dôležitým elementom kultúry limanovskej oblasti. Bohatý na formy, farebnosť a motívy výšiviek, ktorým bolo dekorované sedliacke plátno, mal približovať vzhľadom tkaniny pánske či ozdoby videné v kostoloch. Dnes sa už len málokto zoberá tradičným vyšívaním: ozdobujú sa ľudové kroje, určené hlavne pre folklórne súbory, tvoria zaujímavé motívy na servítkach, obrusoch, behúňoch a regionálnych pamiatkach.

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA

Kwiaty z bibuły, fot. P. Tokarczyk

Na limanovskej zemi vyšívanie zohráva dôležitú pozíciu v ľudovom umení. Je vhodné zoznámiť sa s tvorivosťou umelcov tohto neobyčajného remesla.

Nápady na práce Pani Rozálie sa objavovali samé, ale časom napodobovala hotové motívy. Zabýva sa tiež čipkárstvom.

Janina Cempa Pisarzowa 104 (gm. Limanowa) tel. 18 3328034 Poza haftem Pani Janina zajmuje się również koronkarstwem. Wiele czasu poświęca także na propagowanie kultury Pisarzowej. Mimo vyšívania Pani Janina sa zaoberá aj čipkárstvom. Mnoho času venuje tiež na propagovanie Pisarzowej kultúry. Rozalia Ciuła Pisarzowa 52 (gm. Limanowa) Pomysły na prace Pani Rozalii pojawiają się same, ale czasami wzoruje się na gotowych motywach. Zajmuje się również koronkarstwem.

R. Ciuła – hafciarstwo i koronkarstwo, fot. Szlak Rzemiosła

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA

Stanisława Hudzicka Kamienica 407 (gm. Kamienica) tel. 18 3323667

S. Hudzicka – bibułkarstwo, fot. Szlak Rzemiosła

Jest wszechstronną artystką, wykonuje ozdoby z bibuły i papieru, haftuje, a także śpiewa w chórze. Specjalizuje się w papierowych różach oraz marszczonych z bibuły pająkach. Wykonuje także na zamówienie regionalne atrybuty obrzędowe – palmy, różdżki weselne, bukiety ślubne oraz tak zwane „ograbek” – wieńce plecione ze zboża i ozdabiane kwiatami. Je všestrannou umelkyňou: vykonáva ozdoby z krepového papieru i papieru, vyšíva, a taktiež spieva v chóre. Špecializuje sa na papierových ružiach a pokrčených z krepového papieru pavúkoch. Vykonáva tiež na objednávka regionálne obradové atribúty – palmy, prútiky, sobášne kytice a tzv. „ograbek” – pletený dožinkový veniec z obilia a zdobený kvetmi.

Maria Mirek Dobra 730 (gm. Dobra) tel. 18 3330672 Poza haftem Pani Maria zajmuje się wykonywaniem kwiatów z bibuły i płótna, inspiracje czerpie z natury. Jej twórczość jest różnorodna. Wykonywała już różdżki weselne, wianki z mirtem, komunijne lilie i konwalie, wieńce na Wielkanoc i Wszystkich Świętych oraz rozmaite bukiety. Okrem vyšívania zaoberá sa robením kvetov z krepového papiera a plátna, inšpirácie čerpá z prírody. Tvorivosť paní Márie je rôznorodá. Robila už svadobné prútiky, venčeky s myrtou, ľalie a konvalinky na 1. sv. prijímania, vence na Veľkú noc a Všetkých Svätých, rozmanite kytice. Danuta Wieliczko Niedźwiedź 113 tel. 18 3317003 rzezbawdrewnie@op.pl

Bibułkarstwo Práce z pijavého papiera Bibułkarstwo, czyli sztuka wytwarzania ozdób z bibuły, była domeną kobiet, które chętnie dekorowały swe domy oraz przydrożne kapliczki. Gospodynie wycinały górskie kwiaty, maki, stokrotki, chabry, dzwonki – dlatego nazywano je kwiaciarkami. Z kwiatów tworzyły efektowne girlandy, tak zwane kabłącki i obłącki, którymi przystrajano

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA święte obrazy, dekorowano nimi palmy wielkanocne, wieńce dożynkowe lub rózgi weselne oraz wieńce na Wszystkich Świętych. Bibułkowe kwiaty były nieodłącznym elementem dekoracji weselnych, bukietów panien młodych, wianków i strojów. Delikatną bibułę, która pod wpływem światła traciła kolor i kształt, pokrywano rozpuszczonym woskiem, dzięki temu ozdoby były bardziej trwałe. Do dzisiaj artystki ludowe kultywują barwną tradycje bibułkarstwa i chętnie dzielą się swymi umiejętnościami podczas warsztatów. Práce z pijavého papiera, čiže umenie vytvárania ozdob zo savých papierov, bolo doménou žien, ktoré ochotne dekorovali svoje domy a tiež prícestne kaplnky. Gazdiné vystrihovali horské kvety, maky, sedmokrásky, nevädze, zvončeky – a preto ich nazývali kvetinárkami. S kvetov boli tvorené efektné girlandy, tzv. kabłączki (polooblúčiky) a obłącki (oblúčiky), ktorými boli prizdobované sväté obrazy, boli nimi dekorované veľkonočné palmy, dožinkové vence alebo svadobné trstenica a vence na všetkých Svätých. Boli neoddeliteľnými súčasťami svadobných výzdob, kytice mladuchy, venčekov a oblekov. Jemný krepový papier, ktorý pod vplyvom svetlá strácal farba a tvar, bol pokrývaný rozpusteným voskom, vďaka tomu ozdoby boli trvalejšie. Dodnes ľudové umelkyne kultivujú farebnú tradície práce z pijavého papiera a radi sa delia svojimi zručnosťami počas workshopov.

Antonina Lubera Pisarzowa 212 (gm. Limanowa) tel. 18 3328093

A. Lubera – bibułkarstwo, fot. Szlak Rzemiosła

Pani Antonina z niezwykłą zwinnością wykonuje papierowe kwiaty, bukiety oraz fantazyjne kompozycje. Wcześniej zajmowała się również tkactwem, gdyż w jej rodzinie kobiety przędły len od wielu pokoleń. Artystka przechowuje jeszcze niemal 100-letni drewniany kołowrotek, który chętnie pokazuje zainteresowanym. Pani Antonina z neobyčajnou obratnosťou vyrába papierové kvety, kytice a fantastické kompozície. Predtým sa zaoberala tiež tkáčstvom, v je rodine ženy priadli ľan už mnoho pokolení. Umelkyňa ešte stále opatruje

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA skoro 100-ročný drevený kolovrátok, ktorý rada ukazuje záujemcom. Stanisława Hudzicka (opis s. 23) Kamienica 407 (gm. Kamienica) tel. 18 3323667 Maria Mirek (opis s. 23) Dobra 730 (gm. Dobra) tel. 18 3330672

M. Mirek – bibułkarstwo, fot. Szlak Rzemiosła

Koronkarstwo Čipkárstvo Koronkarstwo to nic innego jak ażurowe dekoracje tkanin i ubiorów, do stworzenia których wykorzystywane są nici bawełniane, lniane i jedwabne. Najczęściej są to koronki, aplikacje strojów, kołnierzyków czy szali. Jako finezyjna forma sztuki, koronkarstwo rozwinęło się na polskiej wsi w połowie XIX wieku Artyści, między innymi Tytus Chałubiński, Helena Modrzejewska oraz Stanisław Witkiewicz, zachęcali kobiety do

wyrobu koronek, organizowano dla nich również kursy i pokazy. W zależności od regionu w polskim koronkarstwie ludowym występowały różne wzory i techniki: klockowa, igiełkowa, siatkowa i najpopularniejsza szydełkowa. Čipkárstvo nie je nič iné ako ažúrová dekorácia tkanín a oblečení s využitím bavlnených nití, ľanových a hodvábnych. Najčastejšie prijímajú formy čipiek, aplikácie oblekov, limčekov či šálov. Ako veľmi presná forma diela, sa čipkárstvo rozvinulo na poľskej dedine v polovičke XIX. stor. Umelci, okrem iného Tytus Chałubiński, Helena Modrzejewska a Stanislav Witkiewicz, nabádali ženy do výroby čipiek, taktiež boli pre ne organizované kurzy a ukážky. V závislosti od regiónu sa v poľskom ľudovom čipkárstve vyskytovali rôzne vzory a techniky: paličková, ihličková, mriežková a najpopulárnejšia háčkovaná. Janina Cempa (opis s. 22) Pisarzowa 104 (gm. Limanowa) tel. 18 3328034 Rozalia Ciuła (opis s. 22) Pisarzowa 52 (gm. Limanowa) Bernadetta Michalik Pisarzowa 147 (gm. Limanowa) Poza serwetami i ozdobnymi obrusami, Pani Bernadetta szydełkuje chusty, szale, czapki, bluzki, kamizelki i płaszcze.

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA Okrem ozdobného prestierania a obrusov, paní Bernadetta háčkuje šatky, šály, čiapky, blúzky, vesty, plášte.

seba, so statickou kompozíciou a poruchou proporcií. Súčasná rezba sa odlišuje rovnako námetom, ako aj spôsobom prevedenia a koloristikou.

B. Michalik – bibułkarstwo, fot. Szlak Rzemiosła

Rzeźba ludowa Ľudové rezbárstvo Skansen na Jędrzejkówce, fot. K. Jędrzejek

W tradycyjnej rzeźbie ludowej dominowała tematyka religijna. Przez wiele lat nie zwracano uwagi na jej twórców, którzy najczęściej pozostawali anonimowi. Ich prace charakteryzowały się prostą formą i zrozumiałą symboliką, często były podobne do siebie, miały statyczną kompozycję i zaburzone proporcje. Współczesna rzeźba różni się zarówno tematyką, jak i sposobem wykonania oraz kolorystyką. V tradičnom ľudovom rezbárstve dominovala náboženská tematika. Počas mnohých rokov sa nevenovala pozornosť jej tvorcom, ktorí najčastejšie zostávali anonymní. Ich prácu charakterizovala jednoduchá forma a zrozumiteľná symbolika, často podobné na

Marek Czech Dobra 259 tel. 18 3330593, 505554639 Pan Marek rzeźbą w drewnie zajmuje się od niemalże dwudziestu lat. Wykonuje zarówno rzeźby, jak i płaskorzeźby, które następnie maluje. Tematem jego prac są różnego rodzaju świątki, ale także góralskie wesela, czarownice i orły. W swojej pracy wykorzystuje różnego rodzaju dłuta, a przy większych formach używa piły motorowej. Pán Marek sa rezbou v dreve zaoberá skoro dvadsať rokov. Vykonáva zároveň rezbárstvo,

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA ako aj , kompozičné rezby ktoré ďalej maľuje. Námetom jeho prác sú rôzneho druhu sviatky, ale aj goralské svadby, čarodejnice a orly. Vo svojej práci využíva rôzneho druhu dláta, a pri väčších formách používa motorovú pílu. Jan Gorczowski Zasadne 6 (gm. Kamienica) Pan Jan Rzeźbą zajmuje się od najmłodszych lat, dawniej używał małego nożyka. Najważniejsze jest dla niego odpowiednie drewno, miękkie, na przykład lipowe. W jego pracach dominuje tematyka sakralna, ale znaleźć można również godła Polski i zwierzęta. Rzeźby artysty znajdują się między innymi w kościele w Zasadnem. Rezbou sa zaoberal od najmladších rokov, používal vtedy malý vreckový nožík. Najdôležitejšie je zodpovedajúce drevo, mäkké, napr. lipové. Na jeho prácach dominuje sakrálna tematika, ale možno nájsť tiež znak Poľska a zvieratá. Jeho rezby sa nachádzajú okrem iného v kostole v Zasadnem.

I. Gromala – rzeźbiarstwo, fot. Szlak Rzemiosła

Eugeniusz Wieliczko Niedźwiedź 113 rzezbawdrewnie@op.pl Swoje prace Pan Eugeniusz oznacza pająkiem z literką „W”. Pomysły na rzeźby czerpie z otoczenia, z natury i wyobraźni. Svoje práce pán Eugen označuje panáčikom s písmenkom „W”. Nápady na rezby čerpá z okolia, z prírody a z predstavivosti.

Ignacy Gromala Kamienica 482 tel. 18 3323789 Jego prace mają zarówno charakter religijny jak i regionalny, większość z nich to rzeźby postaci, ale tworzy również płaskorzeźby. Jeho práce majú zároveň náboženskú povahu ako aj regionálnu, väčšina z nich sú rezby postáv, ale tvorí aj kompozičné rezby.

E. Wieliczko – rzeźbiarstwo, fot. Szlak Rzemiosła

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA Bednarstwo Debnárstvo Jednym z ginących zawodów jest bednarstwo, czyli technika ręcznego wytwarzania drewnianych naczyń i innych przedmiotów użytkowych. Praca polega na układaniu klepek mocowanych metalowymi obręczami. Zajęcie wymaga odpowiedniego warsztatu, narzędzi i umiejętności. W przydomowych warsztatach powstawały różnej wielkości beczki, kadzie, wiadra, konewki, balie, a także czerpaki i maślnice. W zależności od wytwarzanego naczynia używano odpowiedniego drewna, na przykład dzięki dębowym beczkom wina nabierały szlachetnego, garbnikowego smaku i charakterystycznego aromatu. Jednou z miznúcich profesii je debnárstvo, čiže technika ručného vytvárania drevených

Skansen na Jędrzejkówce, fot. K. Jędrzejek

nádobiek a iných úžitkových predmetov. Práca spočívala na ukladaní doštičiek upevňovaných kovovými obručami. Zamestnanie vyžadovalo zodpovedajúcu dielňu, nástroje a zručností. V prídomových dielňach vznikali rôznej veľkosti sudy, kade, vedrá, kanvica, dieže, a taktiež naberačky a maselnice. V závislosti od vyrábaného náčinia používalo sa vhodného dreva, napr. vďaka dubovým sudom, vína naberali vzácnu, trieslovú chuť s charakteristickou arómu. Jan Gancarczyk Słopnice 618 tel. 18 3346642 Pan Jan techniki uczył się od ojca i przez całe swoje życie zajmował się wykonywaniem różnego rodzaju beczek na kapustę,

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA

J. Gancarczyk – bednarstwo, fot. Szlak Rzemiosła

ogórki czy wino. Do ich produkcji używał takich narzędzi jak cylinder, na którym wyżynał klepki, wyrobniarka i grubościówka, na której pracował jeszcze ojciec pana Jana. Drewno, najczęściej dębowe, obrabiał kolejno na piłce, heblarce i specjalnym spuście. Na koniec mierzył odpowiednią obrożę, którą przewiercał, nitował i zbijał przy pomocy raków. To był ostatni etap wykonywania beczki. Dzisiaj pan Jan nie zajmuje się już wytwarzaniem beczek, jednak chętnie pokazuje efekty swojej pracy. Pán Ján sa techniky učil od otca, po celý svoje život sa zaoberal vyrábaním rôzneho druhu sudov: na kapustu, uhorky, víno. Na ich výrobu používal také nástroje ako cylinder, na ktorom sa režú doštičky, hobľovačku a hrubovačku, na ktorej pracoval ešte otec pána Jána. Drevo, najčastejšie dubové, sa obrába postupne na pílke, hobľovačke a špeciálnom výpuste. Na koniec sa meria zodpovedajúcim obojkom, ktorý je treba zanitovať a nabiť s pomocou rakov. Je to posledná etapa vykonávania súdka. Dnes sa už

pán Ján nezaoberá vyrábaním sudov, avšak ochotne ukazuje výsledky svojej práce.

Rzemiosło artystyczne Dolnego Kubina Ľudové remeslo Dolného Kubína Typową cechą produkcji wyrobów ludowych była sezonowość. Ludzie mogli poświęcić się rzemiosłu artystycznemu szczególnie w miesiącach zimowych. Rozległe lasy porastające region Orawy umożliwiły rozwój rzemiosła związanego z przetwarzaniem drewna do budowy tratw flisackich, powozów czy furmanek. Rozwijały się rzemiosła związane z obróbką drewna jak stolarstwo, tokarstwo, bednarstwo, ciesielstwo, kołodziejstwo czy tractwo. Niegdyś na Orawie rozwijał się też przemysł kamieniarski. Dostatek gliny umożliwiał również rozwój garncarstwa. Najważniejszymi ośrodkami były Twardoszyn (Tvrdošín), Trzciana (Trstená) i Veličná. Nie brakowało szewców, rymarzy,

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA

E. Pardová – tkactwo, fot. Archiwum Miasto Dolny Kubin

kuśnierzy. W każdej orawskiej wsi był również kowal. Najbardziej rozpowszechnionym rękodziełem była produkcja płótna, głównie lnianego, z czego najbardziej znany farbiarski warsztat produkcyjny znajdował się w Veličnej. Centrum tkactwa była Habówka (Habovka). Cechy rzemieślnicze powstały w Dolnym Kubinie, Namiestowie (Námestovo), Twardoszynie (Tvrdošín), Trzcianie (Trstená) oraz w mniejszych miejscowościach jak Veličná czy Vyšný Kubín. Typickou črtou ľudovej výroby bola sezónnosť. Ľudia sa remeselnej výrobe mohli venovať predovšetkým počas zimných mesiacov. Rozľahlé lesy na Orave dali možnosť rozvinúť sa remeslám, ktoré súviseli so spracovaním alebo prepravou dreva ako napr. furmanstvo, povozníctvo a pltníctvo.

Rozvíjali sa remesla súvisiace so spracovaním dreva ako truhlárstvo, sústružníctvo, debnárstvo, tesárstvo, kolárstvo či pltníctvo. Na Orave sa svojho času preslávilo i kamenárstvo. Dostatok hliny umožnil tiež rozvoj hrnčiarstva. Najvýznamnejšími strediskami boli Tvrdošín (Tvardoszyn),Trstená (Trzciana) a Veličná. Nechýbali ševci, remenári, či kožušníci. V každej oravskej dedine bol aj kováč. Najrozšírenejšou ručnou prácou bola výroba plátna, hlavne ľanového. Najznámejšia farbiarska farbiarska dielňa na výrobu modrotlače sa nachádzala vo Veličnej. Centrom tkáčstva bola Habovka (Habówka). Remeselnícke cechy vznikali v Dolnom Kubíne, Námestove (Namiestowie), Tvrdošíne (Twardoszynie), Trstenej (Trzcianie) a v menších sídlach ako Veličná či Vyšný Kubín.

4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA Twórcy ludowi z Orawy Ľudoví tvorcovia z Oravy Stanislav Otruba Zázrivá Stred 356 tel. +421 0908900959 kovacstvo.zvonkarstvo@gmail.com www.zvonce.estranky.sk

Róbert Veselý Podbiel 41, tel.+421 0903190239 veselyrobert@slovinet.com www.rezbar-vesely.sk

R. Veselý – rzeźbiarstwo, fot. R. Veselý S. Otruba – ludwisarstwo, fot. Archiwum Miasto Dolny Kubin

Pan Stanislav jest wykwalifikowanym ślusarzem. Przed laty rozpoczął przygodę z rzemiosłem ludowym i do dzisiaj zajmuje się tradycyjną produkcją dzwonów. Pán Stanislav je vyučený zámočníkom. Pred 13 rokmi sa zameral na ľudovo-remeselnú výrobu a dodnes sa zaoberátradičnou výrobou zvoncov.

Artysta wykonuje płaskorzeźby, głównie o tematyce religijnej oraz przedstawiające krajobrazy i architekturę regionu orawskiego. Umelec sa venuje tvorbe reliéfov prevažne s náboženskou tematikou a zobrazením oravskej krajiny a architektúry.

s. 25 662

Zasań

ERestauracjeS

Reštaurácie

Poręba

Hafciarstwo, koronkarstwo Vyšívanie, čipkárstvo

a Rab

ślusarstwo KKowalstwo, Kováčstvo,O zámočnictvo

Pcim

PCIM

Wiśniowa

Ciecień 829

s. 20

Potok

Skrzydlna s. 35

Śnieżnica 1007

Lubogoszcz 967

Luboń Wlk. 1022

MARKI

s. 35

MSZANA DLN.

Hotel Folwark Stara Winiarnia

s. 19

Marek Czech

s. 26

Łopień 951

Jurków

Półrzeczki

D Mogielica

1170

711 Spyrkowa

Jasień 1052

Niedźwiedź

968

Eugeniusz Wieliczko s. 27

Lubomierz

Konina

947

ciny ańskie

GORCZAŃSKI PARK

Turbacz 1310 NARODOWY

Rdzawka Obidowa

Klikuszowa

Wilczyce

Łętowe

s. 27 Jan Gorczowski

Ponice

Podło

Poręba Wlk.

RABKA-ZDRÓJ

an sz

s. 23 Danuta Wieliczko

Olszówka

Łostówka

Podobin

ba Ra

ZARYTE

Chyszówki

Mszana Grn.

Raba Niżna

Dobra

Ćwilin 1071

KRUPCIÓWKA ZARABIE

Glisne

s. 23,25 Maria Mirek

Gruszowiec

Kasinka Mł.

977

Zawadka

Porąbka

Tenczyn

zów

719

Wilkowisko

Stróża

Kasina Wlk.

968

Kostrza

Jodłownik

Jerzy Żwirski

Szyk

Sadek

Barok

964

LUBIEŃ

Mstów

Janowice

Pogorzany

Tarna

Słupia

Krasne Lasocice

Karczma Zbójnicka

Łopuszne

E77

Góra

Wierzbanowa Przenosza

Kępanów Wola Grabska

s. 35 Jana Restauracja Szczyrzyc Marysieńka

964

Węglówka

Lubień

Krzesławice

Lipnik

Kawec Sawa Zegartowice

Dąbie

Brzezow

Grabie

Komorniki

-Dln.

Łysina Pszczelarstwo, bednarstwo Kobielnik 891 Včelárstvo, debnárstvo

Lubomierz

Gruszów

-Grn. Poznachowice-

Rzeźba ludowa, bibułkarstwo Ľudové rezbárstvo, práce z pijavého papiera

alowa

awa

5 km

Glichów Odniesienie do strony w przewodniku Trzemeśnia Odvolanie na stránky v sprievodcovi

onów

mielna Biała

e ka Krzyworz

Kornatka 4 |Osieczany RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA

0 MYŚLENICE CENTRUM

Mierzeń

426

Raciechowice

Łęki

MYŚLENICE

E PD.

otoń 38

Czasław

Droginia Brzezowa

Gorc Kamienicki 1228

Zasad

Stan s.

ica Kamien

Młynn

G. Kiczora 1282

Ochotnica-

Ujazd

Tarnawa Zbydniów

Podlesie

719

Rupniów

Pasierbiec

wisko

Piekiełko

wadka

Kisielówka

Jerzy Smoter

s. 19

Młynne

Tymbark

Stanisław Banach s. 19

k Czech

wki

1170

s. 24 Antonina Lubera

Karczma Matras

Bernadetta Michalik

S. Wieś

Zalesie

D K I

Jan Gancarczyk

Modyń 1028

Młyńczyska

s. 27 Gorczowski

nicki

Zasadne

Wola Kosnowa

Zbludza

Stanisława Hudzicka s. 34 Karczma Młyn s. 23,25

Kamienica

s. 19

Klenina

Ochotnica-

Ignacy Gromala s. 27

Zabrzeż

R OchTotnica NARODOWY Rzeka

Jastrzębie Grn.

Zázrivá s. 36

Zarzecze

Chomranice

Klęczany

s. 38 Slanický dvor

Niskowa

Chochorowice

Stronie

Mokra Wieś

Łukowica Świdnik Jastrzębie Jadamwola

Czarny Potok

Czerniec Jánošíkov dvor

Biała Woda

615

K Męcina

Długołęka

Stanislav Otruba s. 31

Znamir

Marci

Wysokie Rdzios BińczycePrzyszowa GÓRNEJ ORAWY Trzetrzewina -Grn.

Kicznia Zagorzyn

Roztoka

Olszana A

Szczereż U

Łącko A G M Maszkowice 969

na jec

Młynne

Wola Piskulina

Antoni Tokarczyk, Pokoje gościnne „W Słonecznej Dolinie”

Jas trz ęb ik

Szczawa

Janina Cempa s. 22,25

Zawadka

Kłodne

KaninaC

Siekierczyna

KRAJOBRAZOWY s. 28

Pisarzowa

Rąbk

Bilsko

Tęgoborze

Władysław Raczek Rozalia Ciuła

s. 21

Stańkowa Kobyłczyna Świdnik SkrzętlaJust -Rojówka

Jaworz 917

s. 22,25

s. 34

s. 25

Mordarka

LIMANOWA

Łososina Dolna Żbikowice

Żmiąca

s. 18 Stanisław Bukowiec, Gospodarstwo agroturystyczne „Za Potokiem”

Lipowe

Zamieście

Słopnice

Jaworzna

ŁOSOSINA GRN. SOWLINY

Koszary

Łęki Michalczowa

Sechna Ujanowice

Strzeszyce

Witowice-Grn.

Kąty

Krosna

Łos osina

Laskowa

Makowica

Podłopień

irek

lica

s. 19 Jerzy Joniec

Wytrzyszczka

Porąbka Iwkowska

Dobrociesz

Laskowa Grn.

801

Wojakowa

Drużków Pusty

Kamionka Mł.

-Dln.

CZCH

Iwkowa

Pa r k K r a j o b r a z o w y

Rozdziele-

-Grn. Nw. Rybie

ostrza

Żegocina

Szyk

Sadek

Rajbrot

Bytomsko 965

Kamionna

ZAPOT

Szpilówka 4 | RZEMIOSŁO I SZTUKA LUDOWA 512 W i ś n i c k o -L i p n i c k i

Rdzawa Bełdno

S. Rybie

-Grn.

Wola rabska

Łąkta-

-Dln.

966

s. 37

W Gostwica s. 31 RogiA Róbert RPodegrodzie Veselý

Penzión Racibor

Naszacowice

Stadła

Jazowsko

Kadcza Łazy Brzyńskie

-Dln.

Świni

D Podrz

969

STARY SĄCZ

-Dln.

Olszanka

Chełm

s. 38 Penzión Oravský zrub

Mostki

s. 36 Penzión Koliba

Brzyna

Brzezna

Trzciana

Boczów

-Dln.

Leszczyna

Brzezowa

-Niżna

Gołkowice-

5 km 33 -Grn.0 MoszczenicaGaboń Skrudzina -Wyżna

Karczma Matras, fot. Karczma Matras

5 | MIEJSCA ZE SMAKIEM I KLIMATEM

5 |

MIEJSCA ZE SMAKIEM I KLIMATEM Miesta s chuť a klímou

Karczma Matras Limanowa, ul. Józefa Marka 52 tel. +48 185412403 www.karczma-limanowa.pl Ta niezwykła karczma zachęca gości nie tylko urokliwym charakterem budynku, ale również regionalnymi smakami. Znajduje się tu również sala bankietowa dla 300 osób. Poza staropolskimi potrawami, karczma dysponuje profesjonalną wędzarnią, z której poleca ryby: pstrągi, jesiotry oraz mięsa, jak boczek czy szynkę. Táto neobvyklá krčma láka hostí nielen pôvabným charakterom budovy, ale taktiež regionálnymi chuťami. Nachádza sa tu tiež banketová sála pre 300 osôb. Okrem staropoľskými jedlami, krčma disponuje i profesionálnu údiarňou, z ktorej odporúčajú : pstruha, jesetera a mäsá, ako bôčik či šunka.

Karczma Młyn Kamienica 368 tel. +48 183323020 www.karczmamlyn.pl Regionalny wystrój karczmy tworzą liczne sprzęty gospodarstwa domowego, rozmieszczone na tle przepięknych malowideł ściennych wykonanych przez ludowego artystę. W barze koniecznie trzeba spróbować „żytnióweczki” czy herbatki z pyrzem. Ze specjałów przyrządzany jest bogacz czy młyńskie jadło z góralską sapką. W soboty czas umila kapela. Karczma stanowi doskonałe miejsce do organizacji przyjęć. Regionálne zariadenie krčmy tvoria početné náradia domáceho hospodárstva, rozmiestnené na pozadí prekrásnych nástenných malieb zhotovených ľudovým umelcom. V bare je nutne treba ochutnať „żytnióweczki” alebo čajík z „pyrzem” (pýrom). So špecialít je pripravovaný boháč alebo mlynské

5 | MIEJSCA ZE SMAKIEM I KLIMATEM jedlo s goralskou „sapką”. O sobotách čas spríjemňuje kapela. Krčma predstavuje dokonalé miesto na organizácie osláv.

Karczma Zbójnicka Wola Skrzydlańska 114 tel. +48 123736296 www.karczmazbojnicka-kasina.pl Stylowa karczma jest idealnym wyborem na różnego rodzaju spotkania i bankiety. W otoczeniu znajduje się również altana na 40 osób i grill, co na pewno zachęci miłośników uczt na świeżym powietrzu. Niewątpliwym walorem karczmy jest jej położenie w przepięknej scenerii lasów porastających górę Śnieżnicę. Štýlová krčma je ideálnym výberom na rôzneho typu stretnutia a bankety. V okolí sa nachádza tiež altánok pre 40 osôb a gril, čo určite láka milovníkov hostín na čerstvom povetrí. Nepochybnou výhodou krčmy je jej poloha v nádhernej scenérie lesov obrastajúcich horu Śnieznice.

Hotel Folwark Stara Winiarnia Mszana Dolna, ul. Ogrodowa 2 tel. +48 183312382 www.folwarkstarawiniarnia.pl W restauracji, mieszczącej się w dawnych zabudowaniach folwarcznych, serwowane są potrawy kuchni staropolskiej, polskiej i myśliwskiej. Blask kominka i mury pamiętające dawne uczty, pozwolą w pełni rozkoszować się Szaszłykiem Szlachcica

czy wątróbką drobiową duszoną w szałwii i wiśniówce. Ucztą dla podniebienia będzie bogaty wybór win pochodzących z regionów Starego i Nowego Świata. V reštaurácii, nachádzajúcej sa v starých majerových staviskách, sú servírované pokrmy staropoľskej kuchyne, poľskej a poľovníckej. Lesk krbu a múry pamätajúce dávne hostiny, dovolia úplne kochať sa Šašlikom Šľachtica či Hydinovou pečienkou dusenou v šalvii a višňovke. Hostinou pre chuťové zmysly bude bohatá voľba vín pochádzajúcich z regiónov Starého a Nového sveta.

Hotel Folwark Stara Winiarnia, fot. Hotel Folwark

Restauracja Marysieńka Szczyrzyc 195 tel. +48 183320600 Ta niewielka restauracja przyciąga koneserów złotego trunku. Ugasić pragnienie pozwoli świeże lokalne piwo. Tradycje warzelnicze trwają tu nieprzerwanie od początku XVII wieku. Trunek produkowany niegdyś na lokalny rynek, zdobył zwolenników w całej

5 | MIEJSCA ZE SMAKIEM I KLIMATEM Polsce pod nazwą Frater. Teraz piwo szczyrzyckie wraca do źródeł – do małych gorzelni produkujących żywe niepasteryzowane napoje według tradycyjnych recept. Táto neveľká reštaurácia priťahuje znalcov zlatého moku. Uhasiť smäd dovolí čerstvé lokálne pivo. Tradície varenia piva trvajú tu neprerušene od začiatku XVII stor. Nápoj vyrábaný kedysi pre miestny rínok, získal priaznivcov v celom Poľsku pod názvom Frater. Teraz sa szczyrzycké pivo vracia ku zdrojom – do malých liehovarov, vyrábajúcich čerstvé nepasterizované nápoje podľa tradičných receptúr.

Penzión Koliba Gäcelská cesta 2667/4 026 01 Dolný Kubín tel. +43 5863258 www.penzionkoliba.sk Pensjonat wybudowany jest w tradycyjnym stylu architektury orawskiej. Wyjątkowy

Penzión Koliba, fot. Penzión Koliba

wystrój tego miejsca i specjały regionalnej kuchni, jak bryndzowe haluszki, tworzą rodzinną atmosferę. To doskonałe miejsce na pobyt z dziećmi lub organizację imprez firmowych. Dodatkowym atutem jest położenie pensjonatu w samym centrum Dolnego Kubina. Penzión je postavený v štýle tradičnej oravskej architektúry. Štýlové prostredie penziónu ponúka možnosť vychutnať si regionálne gastronomické špeciality (ako napr. bryndzové halušky) v príjemnej rodinnej atmosfére. Je to dokonalé miesto na pobyt s deťmi alebo organizáciu firemných podujatí. Dodatočným tromfom je jeho poloha v samotnom centre Dolného Kubína.

Jánošíkov dvor Zázrivá Malá Petrová 8, 027 05 Zázrivá tel. +421 90782250 www.janosikovdvor.sk Dwór położony jest w urokliwej okolicy Parku Narodowego Mała Fatra. Malownicze

5 | MIEJSCA ZE SMAKIEM I KLIMATEM

Jánošíkov dvor Zázrivá, fot. Jánošíkov dvor Zázrivá

domy z bali zachowują tu pierwotny styl słowackiej architektury ludowej. W Janosikowej Karczmie goście mogą raczyć się nie tylko regionalnymi potrawami. W wolnej chwili warto skorzystać z sauny i pakietu wellness oraz niezwykle interesujących warsztatów, między innymi wyplatania koszy, wytwarzania serów „Zázrivský korbáčik”, nauki tańca ludowego czy gry na fujarze słowackiej. Jánošíkov dvor sa nachádza v pôvabnej oblasti Národného parku Malá Fatra. Malebné domy z hrubých fošní zachovávajú pôvodný štýl slovenskej ľudovej architektúry. V Jánošíkovej krčme sa hostia môžu častovať nielen regionálnymi jedlami. Vo voľných chvílach sa oplatí navštíviť saunu, či wellness. Pre návštevníkov sú pripravené aj zaujímavé workshopy: pletenie košíkov, výroba „Zázrivských korbáčikov“, výučba ľudového tanca, či hry na fujare.

Penzión Racibor SKI PARK RACIBOR, Oravský Podzámok 027 41 Oravský Podzámok – Raciborie 382 tel. +421 435823353 www.racibor.eu Miejsce znane przede wszystkim miłośnikom zimowego szaleństwa. Restauracja oferuje bogaty wybór dań kuchni lokalnej i międzynarodowej, od prostych domowych klusek na parze po wykwintne potrawy z kaczek lub gęsi. Latem koniecznie trzeba wybrać się na spływ drewnianą tratwą z Zamku Orawskiego w dół rzeki Orawy lub spróbować swoich sił podczas spływu pontonami (rafting). Miesto známe predovšetkým milovníkom zimných športov. Reštaurácia ponúka bohatý

5 | MIEJSCA ZE SMAKIEM I KLIMATEM výber jedál miestnej a medzinárodnej kuchyne, od jednoduchých domácich buchtičiek na pare, až po labužnícke pokrmy z kačky alebo husi. V lete sa určite treba vybrať na splav drevenou plťou z Oravského Podzámku po prúde rieky Oravy, alebo vyskúšať svoje sily počas splavu na raftoch.

Penzión Oravský zrub Farkašovského ulica 027 43 Nižná tel: +421 903765705 www.oravskyzrub.sk

Oravský Zrub, fot. Oravský Zrub

Pensjonat złożony z urządzonych z klimatem drewnianych domków, znajduje się u podnóża szczytu Ostražica. W pensjonacie działa restauracja wyposażona w masywne meble oraz kominek nadający temu miejscu niepo-

wtarzalny charakter i przyjemną atmosferę. Wśród wykwintnych potraw warto spróbować dań z jagnięciny czy baraniego udźca. Penzión ponúka štýlové ubytovanie v nefalšovanom drevenom zrube priamo pod vrchom Ostražnica. V penzióne sa nachádza reštaurácia vybavená masívnym nábytkom a krb, dávajúci tomuto miestu neopakovateľný charakter a príjemnú atmosféru.

Slanický dvor Slanická Osada 2296 tel. +421 435524880, 915666966 www.slanica.sk Aktywnych turystów z pewnością zainteresuje fakt, że ośrodek posiada obiekty sportowe: siłownię, korty tenisowe oraz baseny. Restauracja oferuje bogate menu, w którym znajdują się potrawy z serami w roli głównej, ryby oraz bogaty wybór mięs, czy tradycyjne słowackie kluski z kapustą, placki ziemniaczane z bryndzą, a także kopytka z makiem, orzechami i masłem. Czas umila gościom muzyka na żywo. Aktívnych turistov určíte zaujme fakt, že stredisko má športové objekty: posilňovňu, tenisové kurty, bazény a výhľad na Oravskú priehradu. Reštaurácia ponúka bohaté menu, v ktorom nájdeme jedlá zo syra, ryby a bohatý výber mäsa, ako aj tradičné slovenské strapačky s kapustou, zemiakové pirohy s bryndzou či šúlance s makom, orechami a s maslo. Príjemnú atmosféru dopĺňa živá hudba.

Archiwum Dolny Kubin

Święto Owocobrania w Szczyrzycu, fot.

6 | WYBRANE CYKLICZNE IMPREZY KULTURALNE

6 | WYBRANE IMPREZY KULturaLne Vybrané kultúrne podujatia

maj máj

Impreza kulturalna – plenerowa „Majówka u Orkana”, Poręba Wielka (Orkanówka, gm. Niedźwiedź) Promowanie kultury i tradycji Zagórzan połączone z występami zespołów regionalnych z terenu gminy Niedźwiedź.

Promovanie kultúry a tradícií Zagórzan spojené s vystúpeniami regionálnych súborov z terénu obce Niedźwiedź, prezentujúcich spev, tanec, hudbu a regionálne obrady. maj máj

Powiatowy Przegląd Kolędniczy „Zagrojcie ta Turoniowi”, gm. Mszana Dolna (różne miejscowości) Przegląd zespołów podtrzymujących kulturę i tradycję regionu. Podczas imprezy można zapoznać się nie tylko z kolędami, ale i z gwarą regionu, strojami oraz tradycjami kolędniczymi. Prehľad skupín udržujúcich kultúru a tradíciu regiónu. Počas podujatia sa možno zoznámiť nie len s koledami, ale aj s nárečím regiónu, krojmi a koledníckymi tradíciami v regióne.

czerwiec jún

styczeń január

Folklórny deň Kubína, Dolný Kubín Występy muzyczne artystów ludowych w restauracji Penzión Koliba. Hudobné vystúpenia ľudových umelcov v reštaurácii Penziónu Koliba Święto Pieśni, Tańca i Muzyki Ludowej, Pogorzany (Jodłownik) Przegląd dziecięcych i młodzieżowych zespołów oraz grup regionalnych z terenu Województwa Małopolskiego. Prehľad detských a mládežníckych skupín ako aj skupín krajových z oblasti malopoľského kraja

6 | WYBRANE CYKLICZNE IMPREZY KULTURALNE

Powiatowy Przegląd Dorobku Kulinarnego i Kulturalnego Powiatu Limanowskiego, fot. Archiwum Powiatu Limanowskiego

Wyścig Górski Limanowa – przełęcz pod Ostrą, Limanowa Wyścig, jeden z etapów Mistrzostw Europy, który przebiega krętą trasą o długości około 5,5 km. Pretek, jedna z etáp Majstrovstiev Európy, ktorý vedie točitou trasou o dĺžke okolo 5.5 km. Novotská hrudka a jarmok syrov, Novoť Podczas imprezy prezentowane są sery i produkty mleczne z gospodarstw agroturystycznych w regionie.

Počas podujatia sú prezentované syry a mliečne výrobky z agoroturistických hospodárstiev v regióne.

VIVII

czerwiec– lipiec jún – júl

czerwiec jún

Powiatowy Przegląd Orkiestr Dętych „W cieniu Kretówki”, Laskowa Prezentacja orkiestr dętych regionu. Prezentácia dychových kapiel regiónu

Organizacja Złazów Turystycznych w Beskidzie Wyspowym Cykl pieszych wędrówek na szczyty Beskidu Wyspowego. Cyklus peších túr na štíty Beskidu Wyspowego. Dni Tymbarku, Tymbark Impreza odbywa się w kilku miejscach w Tymbarku, między innymi na boiskach piłkarskich oraz w szkole muzycznej. Organizowane są również koncerty muzyki rozrywkowej oraz konkursy dla dzieci i rodziców.

lipiec júl

VII

Amatorski Konkurs Powożenia Zaprzęgami Konnymi w Ujanowicach, Laskowa Konkurs powożenia organizowany w różnych kategoriach oraz konkurs uciągu (przeciąganie kloca jodłowego na czas). Súťaže povozov organizované v rôznych kategóriach a súťaž ťahania (preťahovanie jedľového polena na čas)

Slávnosť sa koná v niekoľkých miestach v Tymbarku, okrem iného na futbalových ihriskách a v hudobnej škole. V knižnici sú prezentované výstavy maliarstva a rezbárstva. Organizované sú tiež koncerty zábavnej hudby a súťaže pre deti i rodičov. Międzynarodowy Festiwal Orkiestr Dętych im. Jerzego Żądło, Mszana Dolna Odbywające się podczas Dni Mszany Dolnej prezentacje orkiestr dętych zarówno z kraju jak i z zagranicy. Konajúce sa počas Dni Mszany Dolnej prezentácie dychových orchestrov rovnako z tuzemska. Dni Gorczańskie, Kamienica Impreza plenerowa promującą region Gorców poprzez popularyzację tradycji i zwyczajów Białych Górali Gorczańskich, prezentację zespołów regionalnych, występy zespołów estradowych, wystawy prac twórców ludowych oraz degustację potraw regionalnych. Plenárnnym podujatím predstavujúcim región Gorców popularizáciou tradícií a zvykov Goralov Gorczanskich, prezentáciou regionálnych súborov, vystúpenia estrádnych skupín, výstavy prác ľudových tvorcov a degustáciou regionálnych jedál.

lipiec júl

czerwiec– lipiec jún – júl

6 | WYBRANE CYKLICZNE IMPREZY KULTURALNE

Wyjście na Górę Kostrza, Jodłownik Prezentacja kultury Beskidu Wyspowego w ramach Akcji Odkryj Beskid Wyspowy. Prezentácia kultúry Beskidu Wyspowego v rámci akcie „Objav Beskid Wyspowy”. Folklórne slávnosti dolnej oravy a tradičný veličiansky jarmok, Veličná Występy zespołów folklorystycznych dzieci i dorosłych z regionu Dolnej Orawy, prezentacje rzemiosła ludowego. Vystúpenia folklórnych skupín deti a dospelých z regiónu Dolnej Oravy, prezentácie ľudového remesla. Podbielanske folklórne slávnosti, Podbieľ Regionalny festiwal folklorystyczny. Regionálny folklórny festival.

6 | WYBRANE CYKLICZNE IMPREZY KULTURALNE

Folklórne slávnosti pod Pilskom a Babou horou, Sihelné Festiwal folklorystyczny beskidzkich górali, występy solistów, zespołów ludowych, w tym również dziecięcych, przybliżające muzykę ludową pogranicza polsko-słowackiego. Folklórny festival beskydských goralov, vystúpenia sólistov, ľudových súborou a detských folklórnych súborou približujúcich folklór poľsko-slovenského pohraničia. Včelárske popoludnie, Zuberci Organizowana w Muzeum Wsi Orawskiej impreza poświęcona historii pszczelarstwa na Orawie, degustacji miodu i miodu pitnego oraz zabawom ludowym. Podujatie organizované v Múzeu Oravskej dediny je venované histórii včelárstva na Orave, ochutnávke medu, medoviny a ľudovej zábave. Folklórne oravice, Oravice Festiwal folklorystyczny i jarmark rzemiosła ludowego. Folklórny festival a jarmok ľudového remesla.

VIII

sierpień august

lipiec júl

Bačovské dni, Malatiná Międzynarodowy festiwal Volaskiej kultury, targi rzemiosła ludowego, konkursy. Medzinárodný festival valašskej kultúry, trhy ľudového remesla, súťaže.

Święto Śliwki, Miodu i Sera, Laskowa Prezentacja regionalnych specjałów, koncerty oraz teatry uliczne. Prezentácia regionálnych špecialít, koncerty a pouličné divadlá. Dożynki w Gminie Słopnice, Słopnice Prezentacja wieńców dożynkowych oraz impreza plenerowa z występami artystycznymi zespołów. Prezentácia dožinkových vencov skladanych na oltári počas svätej omše, a plenárne vystúpenie na námestí vedľa úradu obce a umeleckými vystúpeniami skupín. Odpust Partyzancki, Szczawa Impreza poświęcona pamięci o poległych żołnierzach I Pułku Strzelców Podhalańskiej AK na ziemi gorczańskiej. Podujatie venované pamäti padlých vojakov I. Pluku Strelcov Podhaľanskej AK na zemi gorczańskiej. Smaki Beskidu Wyspowego, Szczyrzyc Odtworzenie lokalnych tradycji za pomocą wiosek tematycznych (m.in. kulinarnej i rzemieślniczej), występy zespołów regionalnych, pokazy kulinarne, degustacja lokalnych specjałów.

6 | WYBRANE CYKLICZNE IMPREZY KULTURALNE

Święto Owocobrania połączone z Jarmarkiem Cysterskim oraz IX Targami Tradycyjnej i Regionalnej Żywności, Szczyrzyc Kiermasz owoców i twórczości ludowej, na którą licznie przybywają sadownicy z Powiatu Limanowskiego. Dodatkowo czas umila muzyka i występy artystyczne. Trh plodov a ľudovej tvorivosti, na ktorú často prichádzajú ovocinári z limanovského okresu. Dodatočne čas spríjemňuje hudba a umelecké vystúpenia.

Plenerowa impreza dożynkowa, Niedźwiedź Konkurs wieńców dożynkowych oraz występy zespołów. Plenárna Dožinková slávnosť spojená so Súťažou dožinkových vencov a vystúpeniami skupín.

sierpień august

Obnovenie lokálnych tradícií pomocou tematických dediniek (medzi inými kulinárnej a remeselníckej), vystúpenia regionálnych súborov, kulinárne ukážky, ochutnávka miestnych špecialít.

Podroháčske folklórne slávnosti, Zuberec Międzynarodowy festiwal folklorystyczny oraz prezentacja rzemiosła ludowego. Medzinárodný folklórny festival spojený s prezentáciou ľudového remesla. Vidiečanova habovka, Habovka Ogólnokrajowy przegląd dziecięcych zespołów ludowych. Celoštátna prehliadka detskýchľudových súborov.

Podroháčske folklórne slávnosti, fot. Archiwum Dolny Kubin

6 | WYBRANE CYKLICZNE IMPREZY KULTURALNE

wrzesień septembra

Vône a chute húb, Oravská Lesná Impreza poświęcona gatunkom grzybów oraz prezentacja specjałów i wymiana przepisów na dania z grzybów. Podujatie venované druhom húb, ktoré možno nájsť v regióne, ich liečivým vlastnostiam. Sprevádza ho súťaž zbierania húb a prezentácia špecialít a výmena receptov na jedlá z hub. Festiwal Beskidzka Podkówecka, gmina Mszana Dolna (różne miejscowości) Festiwal zespołów regionalnych. Festival regionálnych súborov. Powiatowe Święto Owocobrania – Łukowica, Łukowica Podczas imprezy koła gospodyń wiejskich i gospodarstwa

agroturystyczne serwują uczestnikom potrawy regionalne, kołacze oraz różnego rodzaju nalewki. Počas podujatia krúžku dedninských gazdín i agoroturistické hospodárstvá servírujú účastníkom regionálne pokrmy, koláč a tiež rôzneho druhu nápoje. wrzesień septembra

sierpień august

Folklórny deň Kubína fot. Archiwum miasta Dolny Kubin

Gajdovačka, Oravská Polhora Międzynarodowy festiwal gry na dudach. Mezinárodný festival hry na gajdy. Trstenská organova jeseň, Trstená Koncerty organowane z udziałem międzynarodowych artystów. Organové koncerty za účasti medzinárodných umelcov Kulinárske dni na oravskom hrade, Oravský hrad

listopad novembra

Degustacje lokalnych specjałów, pokazy tradycyjnych rzemiosł i występy. Degustácia regionálnych špecialít, ukážky tradičných remesiel a folklórne vystúpenia.

Podujatie má za úlohu kultivovanie bohatstva ľudovej kultúry všetkých etnických skupín limanovského okresu.

XII

Bielopotocký kameň, Oravský Biely Potok Międzynarodowy plener kamieniarski. Medzinárodný kamenársky plenér. Festiwal Folklorystyczny „Limanowska Słaza”, Limanowa Impreza ma na celu kultywowanie bogactwa kultury ludowej wszystkich grup etnicznych powiatu limanowskiego.

grudzień december

wrzesień septembra

6 | WYBRANE CYKLICZNE IMPREZY KULTURALNE

Betlehemy babej hory, Zubrohlava Pokazy szopek bożonarodzeniowych wykonanych z naturalnych materiałów oraz konkurs na najpiękniejszą szopkę. Ukážky betlehemov božieho narodenia zhotovených z prírodných materiálov a súťaž o najkrajší betlehem.

Publikacja opracowana na zlecenie Starostwa Powiatowego w Limanowej adres: ul. Józefa Marka 9, 34-600 Limanowa tel. 18 33 37 800, fax. 18 33 37 880 e-mail: starostwo@powiat.limanowa.pl

Redakcja:

Wydawnictwo Euro Pilot Sp. z o.o. adres: ul. St. Konarskiego 3, 01-355 Warszawa tel./fax 22 664 50 91, www.europilot.com.pl Teksty: Karolina Zych Korekta merytoryczna (polska): Stefan Bugajski Korekta merytoryczna (słowacka): Erika Kulášová Koordynacja: Anna Kordeczka, Paweł Tokarczyk

Wyłączną odpowiedzialność za treść niniejszej publikacji ponosi Powiat Limanowski i w żadnym razie nie może ona być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej ani Euroregionu „Tatry”. Výlučnú zodpovednosť za obsah tejto publikácie znáša okres Limanowa a v žiadnom prípade nemôže byť identifikovaná s oficiálnymi stanoviskami Európskej únie a ani Euroregiónu „Tatry“ Zdjęcie na okładce: Potrawy wigilijne, fot. P. Tokarczyk