Σωτήρης Παστάκας | Η καταστρεπτική επίδραση της ποίησης by exitirion

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ

H καταστρεπτική επίδραση της ποίησης

εξιτήριον

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ

H καταστρεπτική επίδραση της ποίησης 15 συνεντεύξεις του Σωτήρη Παστάκα

εξιτήριον

Παρακαλούμε σκεφτείτε το περιβάλλον πριν εκτυπώσετε

Το βιβλίο «Η καταστρεπτική επίδραση της ποίησης» του Σωτήρη Παστάκα διανέμεται ελεύθερα στο Διαδίκτυο σε μορφή ψηφιακού βιβλίου με άδεια Creative Commons

[Αναφορά προέλευσης - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή]

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Στον Νίκο Λέκκα1

Κουβέντες υπό την επήρεια Εις υγείαν του Σωτήρη Παστάκα

Δυο πρώην χρήστες βάζουν κάτω τις εξαρτήσεις τους κι αναζητούνε δύσκολες αλήθειες πίσω απ’ τα βιώματα… Ο Νίκος Λέκκας καταγράφει (στις 13-12-2006) μια τολμηρή συζήτησή του με τον ποιητή - ψυχίατρο Σωτήρη Παστάκα.

Νίκος Λέκκας: Είμαι πολύ χαρούμενος που επιτέλους θα μιλήσω με κάποιον ο οποίος μπορεί να καταλάβει το πρόβλημά μου, που ένας αλκοολικός κι ένας πρεζάκιας με κοινή αφετηρία τις εξαρτήσεις τους μπορούν να μιλήσουν ανοιχτά, να μπουν στο παιχνίδι της περιπλάνησης… Σωτήρης Παστάκας: Έχεις δίκιο Νίκο με την έννοια ότι, οι εξαρτήσεις

απαιτούνε

συντρόφους…

Όπως

δεν

νοείται

Οδύσσεια χωρίς συντρόφους -τι θα ήταν ο Οδυσσέας;- έτσι δε νοείται και η εξάρτηση χωρίς συντρόφους. Είναι μια διαδικασία μύησης, γιατί κανένας δεν παίρνει στο λαιμό του κανένα, θέλεις και το κάνεις, ούτε σε παρασύρουν ούτε σε επηρεάζουν, απλώς όπως 1

Πρώτη δημοσίευση στο Περιοδικό “HETERON”, Τεύχος #3 (Μάρτιος-Μάιος 2007)

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 01 Στον Νίκο Λέκκα

λέω και σ’ ένα ποίημα, για τον μακαρίτη τον αλκοολικό το φίλο μου, τον ποιητή Θανάση Δημούλη, είναι αυτοί που συνεχίζουνε… Οι πότες είναι αυτοί που συνεχίζουν την παρέα, δηλαδή κάποια στιγμή, η παρέα σκορπάει, και αυτοί που επιμένουν, αυτοί που παραμένουν, αυτοί που συνεχίζουν, αυτοί έχουν και την εξάρτηση: μένει ο Οδυσσέας με τους συντρόφους του που τους χάνει σιγά – σιγά, αλλά ο πότης είναι αυτός που κρατάει όρθια την βάρδια και γι’ αυτό υπάρχουνε και οι κόντρες, δηλαδή ο ένας πότης αντιμετωπίζει με δέος τον άλλο πότη για να δει ποιος θα πέσει κάτω, ξερός στο πάτωμα… Ν.Λ.: Μου έχει τύχει πριν από 3 – 4 χρόνια να ψάχνω φλέβα κάπου μεταξύ Κουμουνδούρου και Μεταξουργείου, την ώρα που έβγαινε ο ήλιος. Κατάλαβα ότι είμαι πάρα πολύ τυχερός άνθρωπος γιατί μπόρεσα να δω μια ανατολή στην πρέπουσα εγκεφαλική κατάσταση. Εσύ γράφεις,

«τώρα

που

πίνω

μόνος

μου,

αμέσως

ξημερώνει». Το έχω βιώσει. Σ.Π.: Αυτό συμβαίνει όταν έχουν πλέον σκορπίσει όλοι, και είναι κάπως ναρκισσιστικό το να πίνω μόνος μου, είναι ο νάρκισσος που έχει στείλει νοκ - άουτ όλους τους συντρόφους και σαν να μην του έφτανε όλη η βραδιά -όλο το πρωί όρθιος που λέω στο ποίημα για τον Δημούλη - που αντίκρισε την αυγή όρθιος, είναι σημαντικό για έναν πότη να τον βρίσκει το χάραμα όρθιο, να στέκεται στα πόδια του και να συνεχίζει μόνος… Αυτή είναι μια άλλη ιστορία, ατελείωτη, με έναν άλλο φίλο που συνεχίζαμε, όταν η υπόλοιπη παρέα σκορπούσε, όταν μας διώχνανε από το GB Corner.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Περιπλανιόμασταν σαν την άδικη κατάρα στο Κολωνάκι, σε ένα διανυκτερεύον μπαρ για να συνεχίσουμε. Και μετά όταν χάνεις τους φίλους σου απομένεις μόνος σου… Και πίνεις μόνος σου, και γρήγορα ξημερώνει και γρήγορα ξεχνιέσαι, αλλά επειδή το ποτό είναι διαδικασία κοινωνική, ο πότης χρειάζεται την παρέα κάποιου άλλου, χρειάζεται το τσούγκρισμα του ποτηριού, χρειάζεται το σύντροφο, τους συντρόφους, ανάλογα με την τύχη του, σε αυτήν την παρέα… Ν.Λ.: Το γαμήσι στο ποτό παίζει; Σ.Π.: Παίζει, πώς δεν παίζει, εξαρτάται αν έχει υπομονή ο άλλος…

Με

το

ποτό

στύση

είναι

ξαφνική

και

διακοπτόμενη, είναι σαν μια ήρεμη θάλασσα, η οποία ξαφνικά αγριεύει. Ν.Λ.: Είπες “στύση”, για μένα καύλα είναι τα πάντα. Και η τέχνη και η μαστούρα και το μεθύσι και τα πάντα. Δεν το συζητάμε. Άσχετα από το τι διαδίδουν μερικοί… οπότε τους παρατάς και τρέχεις στα μπουρδέλα -που εξωτερικά μου αρέσουν, εσωτερικά μου βρομάνε- ή πας και ξιδιάζεις. Εσύ που ξίδιασες με απείρου κάλλους ανθρώπους, με γυναίκες απ’ τη μια Κατερίνα έως την άλλη, απ’ τον έναν ποιητή ώς τον άλλον ποιητή (μου είχες αναφέρει ένα βράδυ ότι ήξερες τη Γώγου, πριν την “κλοσάρ” κατάστασή της…). Πώς ήταν αλήθεια αυτή η Κατερίνα, σε κατάσταση ντάγκλας; Μου έχουν πει ότι ήταν σαν να ξερνάει αλήθειες από μέσα της…

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 01 Στον Νίκο Λέκκα

Σ.Π.: Όταν μιλάει κάποιος κολλάει με το ποτό, η μαστούρα βγάζει όλα τα κολλήματα. Μπορείς να περάσεις μια βραδιά με απίθανα πράγματα, με μια λεπτομέρεια, σα να υπάρχει ένας μεγεθυντικός

φακός

που

μπορεί

να

εντοπίσει

μια

λεπτομέρεια, στο τασάκι για παράδειγμα, και από τις 20 γόπες που είναι σβησμένες να σε αφορά μόνο η μία ή οι δύο, αν η γόπα θα είναι άφιλτρο ή με φίλτρο και πάει λέγοντας. Η Κατερίνα είχε κόλλημα με τα μπουκάλια, σ’ ένα ποίημα για τα “ιερογλυφικά της ετικέτας” που αναφέρω, ίσως κάπου να έχει περάσει – ασυνείδητα ή ηθελημένα από λόγια της Κατερίνας, η οποία κολλούσε με τα μπουκάλια στα μπαρ, και προσπαθούσε να διαβάσει όλο το κατεβατό των μπουκαλιών, πράγμα αρκετά δύσκολο παρόλο

που

τότε

ήμασταν

αρκετά

νέοι

και

δεν

χρειαζόμασταν γυαλιά, αλλά όποιος έχει καθίσει σε μπαρ και βλέπει στο ναό μέσα τα λειτουργικά σκεύη που είναι οι φιάλες και τα ποτήρια, έχει κόλλημα. Η Κατερίνα κολλούσε με τα μπουκάλια και ήθελε να τα διαβάσει όλα. Πράγμα απίθανο ακόμα και για τον πιο διαβασμένο. Ν.Λ.: Για τη μόδα που ονομάζεται σφηνάκια, οι πότες τι γνώμη έχουν; Εμένα για παράδειγμα μού αρέσει το Τζακ, το Ντραμπουί, το Γκαλιάνο. Αλλά μόνον αυτά. Κατά τα άλλα είμαι με ένα ούζο διπλό σκέτο, ένα κονιάκ επίσης σκέτο και μόνο όταν γιορτάζω κάτι, πίνω σπέσιαλ ουίσκι κρύβοντας τη θλίψη μου πίσω από το ποτήρι, με ένα μονοφυλλάκι παρέα. Εσύ τι κάνεις;

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Σ.Π.

Η πιο καλή μαστούρα είναι η σούρα Νίκο. Τη σούρα όπως και να την πετύχεις δεν υπάρχει πρόβλημα, δηλαδή άλλος προτιμά το ένα, άλλος το άλλο… Απ’ τη θητεία μου σ’ αυτά τα πράγματα, οι πιο δυνατοί μύστες ήταν όλοι κολλημένοι στο ουίσκι. Ίσως είναι της γενιάς μας. Εμείς ήμασταν κολλημένοι με το ουίσκι, οι μεγαλύτεροι πότες που έχω συναντήσει ήταν κολλημένοι με το ουίσκι. Φυσικά δεν παίζει κανένα ρόλο η ουσία, η διάκριση είναι το ζητούμενο, το “ταξίδι του Οδυσσέα”, το να αντιμετωπίσεις τα τέρατα που κουβαλάς μέσα σου, τις σειρήνες, όλα αυτά τα πράγματα, να παλέψεις με τα στοιχεία που κουβαλάς μέσα σου, που μόνο το ποτό -η ουσία- μπορεί να σου προσφέρει ένα τέτοιο ταξίδι.

Ν.Λ.: Ο Χάινε, ο νεότερος, γράφει ότι «Περήφανος είναι αυτός, που έκανε το ταξίδι του Οδυσσέα…». Μέσα από το μπουκάλι ή μέσα στο σέο γίνεται ένα τέτοιο ταξίδι; Σ.Π.: Νομίζω ότι είναι το μόνο ταξίδι που μας έχει απομείνει. Τα ταξίδια στη Μαδρίτη ή στη Λισαβόνα για να γαμήσουμε, δεν προσφέρουν τις ίδιες συγκινήσεις… Ν.Λ.: Εσύ που έχεις γυρίσει τα μπαρ ανά τον κόσμο, λόγω επαγγέλματος και λόγω οικονομικής επιφάνειας τέτοιας ώστε να σου προσφέρει μια καλή ποιότητα ζωής, ποιο ήταν το μπαρ που έμεινες άναυδος, όχι με τα ξοδιάσματα των ανθρώπων, αλλά με την ποιότητα του ξοδιάσματός τους; Μου ανέφερες έναν ποιητή Αμερικάνο, που βάζω στοίχημα ότι είναι του μπουκαλιού…

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 01 Στον Νίκο Λέκκα

Σ.Π.: Ίσως αναφέρεσαι στον Τζακ Χίρσμαν που είναι ποιητής του Σαν Φραγκίσκο και ανακηρύχτηκε από το δήμαρχο ποιητής της πόλης… Το Σαν Φραγκίσκο ίσως είναι ιδανική πόλη· μην ξεχνάμε ότι εκεί ο Τζακ Κέρουακ συνάντησε το ποτό, ή μάλλον εκεί έφτασε στην Οδύσσειά του, στο μπαρ “Βολκάνο”, το οποίο είναι ένα μικρό μπαρ, μικροσκοπικό σχεδόν, που αναγκαστικά σπρώχνεσαι με τους θαμώνες, και είναι απέναντι από το βιβλιοπωλείο το “Σίτυ Λάιτς Μπουκς” το ιστορικό βιβλιοπωλείο του Λόρενς Φερλινγκέτι τα χωρίζει ένα πολύ μικρό δρομάκι- που μετά το θάνατο του Κέρουακ πήρε το όνομά του και ονομάζεται πλέον οδός Τζακ Κέρουακ. Είναι ένα στενό με σκουπίδια απ’ τα μπαρ και το βιβλιοπωλείο και κάτι γάτες που περιπλανιούνται… Αυτή είναι η οδός Τζακ Κέρουακ στο Σαν Φραγκίσκο. Εκεί, μέσα σ’ ένα τρίγωνο, είναι και το μπαρ “Τεργέστη”, από τη μια πλευρά που είναι το βιβλιοπωλείο βρίσκεται η κινεζική συνοικία, από την άλλη η ιταλική. Ανάμεσα σε βιβλιοπωλείο, μπαρ “Τεργέστη” και “Βολκάνο” ίσως είναι ο ιδανικός τόπος για να πιει κανείς και να συναντήσει την ποίηση από πολύ κοντά. Ν.Λ.: Στην Ελλάδα; Σ.Π.: Στην Ελλάδα όσο και αν σου φανεί περίεργο ο ναός είναι το GB. Κάτι ήξεραν ο Γκάτσος με το Χατζιδάκι που το είχαν κάνει στέκι τους, δηλαδή η πρώτη γνωριμία, το παλιό GB όχι το ανανεωμένο, το παλιό GB έχει γράψει πραγματικά ιστορία.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Ν.Λ.: Ένας φίλος, γνωστός και μη εξαιρετέος, μού έλεγε για κάποιο μπαρ, σε μια κάθετο της Αχαρνών όπου μαζευότανε όλος ο καλός ο κόσμος. Εσύ τότε, νεαρό “φυντάνι” του ΚΚΕ, με μακρύ μαλλί και μούσι, ποιητής άνθρωπος ανάμεσα σε άλλους ποιητές, πώς ένιωθες; Με διπλή και τριπλή ιδιότητα, έχοντας και ένα Μαυρουδή στην πλάτη σου –κι άλλοι θαμώνες με άλλους, εξίσου σημαντικούς- και όλοι κοινωνούσατε με ξύδια και οτιδήποτε άλλο; Σ.Π.: Εκεί ο ανταγωνισμός ήταν με τον πιο δυνατό πότη όλης της παρέας, με το μακαρίτη το Γιώργο τον Καραβασίλη, ο οποίος ήταν και η ψυχή του μπαρ. Οπότε το αντίπαλο δέος ήταν ο Γιώργος ο οποίος -για να επιστρέψουμε στην αρχική κουβέντα- ήταν εκείνος που συνέχιζε απ’ όλη την παρέα, γι’ αυτό επιμένω ότι πότης είναι αυτός που συνεχίζει την παρέα, που συνεχίζει όταν οι άλλοι εγκαταλείπουν, μόνον αυτό… Και χάρη στο Γιώργο τον Καραβασίλη που έχει συνδέσει το όνομά του με το μπαρ, αισθανόμουν πολύ μικρός σα να υποβαλλόμουν σε μια δοκιμασία, η οποία δεν ήξερα αν θα με έβγαζε όρθιο να δω την αυγή, όπως έλεγες, στα πόδια μου ή πεσμένο κάτω από τη μπάρα. Ν.Λ.: Ο συνδυασμός με κόκα, ωραίος συνδυασμός -από πείρα- αλλά ιδιαίτερα δαπανηρός… Πώς τα βγάζατε πέρα τότε; Σ.Π.: Δεν υπήρχαν ουσίες τότε, τουλάχιστον στη δική μου παρέα, ήμασταν μόνο της φιάλης. Ως μίξη είναι μίξη που σκοτώνει. Το έχει πει και ο Γκίνσμπεργκ αυτό, ήδη από το ’56. Τα καλύτερα μυαλά της γενιάς μου καταστράφηκαν...

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 01 Στον Νίκο Λέκκα

Ν.Λ.: Ο Σιδηρόπουλος στα “οφ” του, αντικαθιστούσε την πρέζα με αλκοόλ. Σ.Π.: Και με χάπια. Ν.Λ.: Εντάξει, αλλά τα χάπια παίζανε παντού και στην πρέζα και εκτός πρέζας. Τα χάπια είναι αγαπημένα κομβία, παίρνεις και ταξιδεύεις στην ευτυχία… Σ.Π.

Για να συμπληρώσω την εικόνα που έδωσες, ο Παύλος τα χάπια τα έλεγε “Σεβρολέτες” από τα αυτοκίνητα τα αμερικάνικα που σε ταξιδεύουνε. Ένα ειδικά χάπι το ονόμαζε έτσι: τα Σουρβεκτόρ, τα οποία έχουν ήδη αποσυρθεί από την αγορά. Αλλά νομίζω ότι μπορούμε να το γενικεύσουμε…

Ν.Λ.: Πώς ήταν από κοντά; Τον έζησες και σε καλές και σε κακές του στιγμές. Σ.Π.: Ο Παύλος ήταν “πρίγκιπας” με την έννοια ότι δεχόταν τις εξαρτήσεις του, και δεχόταν τις εξαρτήσεις των άλλων και αν σ’ έβλεπε να κρυώνεις έβγαζε το σακάκι του και σου το έδινε. Αυτή είναι η μεγαλοθυμία του Παύλου, αυτή είναι και που τον χαρακτηρίζει Πρίγκιπα. Όλα τα άλλα είναι χαζομάρες. Όταν έχεις μια μπλούζα και τη δίνεις στον άλλον που έχει χαρμάνα, αυτό σε καθιστά πρίγκιπα, τίποτα άλλο. Ούτε η λογοτεχνία ούτε η μουσική… Είναι η καθημερινή πράξη. Ν.Λ.: Ο Αρτώ έχει γράψει ένα ποίημα σε μπωντλαιρικό στυλ που λέγεται «Τα μπαρ», που ούτε λίγο ούτε πολύ τα 14

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

ονομάζει ναούς. Θυμάμαι μια φορά, είχα δει τα σκουπίδια σου, και παρατήρησα μέσα ένα άδειο μπουκάλι Τζόνυ Γουόκερ, αν και τώρα πίνεις Χέιγκ. Και θυμήθηκα ένα μισοτελειωμένο ποίημα που το είχα αποσύρει ακόμα και από τη μνήμη μου, το ξαναβρήκα και παρέπεμπε ακριβώς σ’ αυτόν το σκουπιδοτενεκέ. Γιατί όπως γράφει και ο Μπωντλαίρ, στα σκουπίδια μπορεί να βρει κανείς πάρα πολλά… Επίσης, η πολύ αγαπημένη μου Σάρα Κέιν έγραψε για τους “μύτους” κόκας που έπινε: «μην αφήνετε ποτέ ενθύμια φόνων». Είναι φόνος; Σ.Π.: Είναι αυτοκτονία. Οι μεγάλοι πότες είναι αυτοκαταστροφικοί. Αυτό

σίγουρα.

Όταν

κάποιος

καταλήγει

πλέον

στα

σκουπίδια να πίνει μόνος του, γρήγορα ξημερώνει και γρήγορα αναγγέλλεται ο θάνατός του κάπου… Ν.Λ.: Παρέες του στυλ Βακαλόπουλου, Σκούρτη, Ευθυμιάδη και πάει λέγοντας, πώς σου φαίνονται; Σ.Π.: Είναι οι σύντροφοι στην οδύσσεια, τα καρντάσια στη μαστούρα…

Είχα

ρωτήσει

κάποτε

το

Γιώργο

τον

Καραβασίλη πότε γράφει, αν γράφει ξενέρωτος ή όχι. Φυσικά ο Γιώργος δεν απάντησε, με κοίταξε μάλιστα και απαξιωτικά και σήκωσε το ποτήρι για ένα τσούγκρισμα… Ν.Λ.: Το ποτό αφού είναι νόμιμο μπορείς να το πιεις οπουδήποτε. Ακόμα και σε εκκλησία ας πούμε… Σ.Π.: Στο δίνει ο παπάς. Αν πιεις όλο το δισκοπότηρο, την άκουσες! 15

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 01 Στον Νίκο Λέκκα

Ν.Λ.: Τώρα που είπες δισκοπότηρο, ο Τσιτσάνης αναφέρει σε ένα τραγούδι του το ναργιλέ ως “δισκοπότηρο”… Σ.Π.: Ίσως είναι ότι οι πότες αναζητούν το άγιο γκραλ, ίσως στο τέλος του μπουκαλιού τελικά να είναι κρυμμένο το άγιο γκραλ που αναζητούσαν οι πότες από το μεσαίωνα και μετά και συνεχίζουμε εμείς οι νέοι πότες, οι νέοι σταυροφόροι… Ν.Λ.: Για την κόντρα που υπάρχει μεταξύ αλκοολικών και τοξικομανών, τι έχεις να πεις; Εμένα μου φαίνεται το ίδιο και το αυτό και μακάρι να τα βρούμε και ν’ αφήσουμε πέρα αυτά που μας χωρίζουνε: αφού είσαι έτσι, έλα, άπλωσε το χέρι, να πάμε μαζί και να κοινωνάμε ο ένας τον άλλον με οτιδήποτε έχουμε… Σ.Π.: Αν θέλεις να μιλήσουμε ψυχαναλυτικά, είναι διαφορετική η καθήλωση, ο πότης είναι καθηλωμένος στο στοματικό στάδιο, ο τοξικομανής στο πρωκτικό. Υπάρχει και η περίφημη ταινία του Μπερτολούτσι «Το φεγγάρι», που συνέδεε τοξικομανία και ομοφυλοφιλία, την ένεση με το πέος, διάφορους συμβολισμούς απλοϊκούς μεν αλλά είναι μεγάλη η διαφορά στις καθηλώσεις του καθενός. Ίσως ο πότης δεν έχει γευτεί αρκετά το μητρικό στήθος ή το γεύτηκε πάρα πολύ και έζησε δραματικά την αποχώρηση από το στήθος της μαμάς του, ενώ ο πρεζάκιας -ειδικά αυτός που βαράει ενέσεις- είχε πολύ αυστηρό έλεγχο στους σφικτήρες, δηλαδή αν έκανες τα κακά σου και λερώθηκες, αν κατούρησες το κρεβάτι και λέρωσες τα κλινοσκεπάσματα, και πάει λέγοντας… Οπότε, αυτή είναι η διαφορά στις καθηλώσεις. Δε νομίζω να υπάρχει άλλη διαφορά, στις ανθρώπινες σχέσεις, ή στην επαφή και την επικοινωνία.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Ν.Λ.: Σε τεκέ έχεις πάει ποτέ σου, να βιώσεις αυτό που τόσο απόλυτα περιέγραψε ο Λαπαθιώτης; Σ.Π.: Όχι δεν έτυχε και λυπάμαι γι’ αυτό, αλλά σε κάποια υπόγεια μπαρ σίγουρα… Ήταν ένα υπόγειο με κλαρίνα, το φανταστικό που πήγαινε ο Παπαγιώργης στην Πανόρμου, πριν από την Αλεξάνδρας· αλλά υπάρχουν και άλλα προς τα δυτικά προάστια, προς το Περιστέρι, υπάρχουν κάτι απίθανα μαγαζιά με πανέμορφο κόσμο. Ν.Λ.: Όταν λες πανέμορφο, τι εννοείς; Εσωτερικά, εξωτερικά; Σ.Π.: Εξωτερικά, είναι θεογκόμενες και θεογκόμενοι λαϊκοί, που μπορείς να τους δεις στο μαγαζί του Μητσάρα ενός ρεμπέτη ταβερνιάρη, στο Περιστέρι. Ν.Λ.: Αναφέρεσαι στα πρεζάκια χαϊδευτικά. Σε “λύτρωσε” καθόλου, ότι πήραν αυτοί την ηρωίνη αντί για σένα και σου μεταδώσανε τις εμπειρίες τους και έφτασες στην απόλυτη ανύψωση; Σ.Π.: Απολύτως, ίσως με τα πρεζάκια βλέπω τον εαυτό μου, επειδή είχα βρεθεί πολύ κοντά στα φοιτητικά μου χρόνια και -δεν ξέρω- πέρασα ξώφαλτσα. Έτσι έχω πάντα πάρα πολύ καλή επαφή μαζί τους και ίσως είναι αυτό Νίκο που λες εσύ, ότι δηλαδή κάνουν αυτό που δεν έκανα εγώ, μπορεί δηλαδή να υπάρχει ένας κρυφός θαυμασμός για το βήμα που εγώ δεν έκανα αν και ήμουνα πάρα πολύ κοντά να το κάνω. Ν.Λ.: Όταν ο Κραουνάκης χώρισε τη Λίνα Νικολακοπούλου έγραψε «Μόνο που τα βράδια σαν τον τρελό μες στα 17

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 01 Στον Νίκο Λέκκα

μπαρ κυκλοφορώ και απορώ, το πρόσωπό σου δε μπορώ να θυμηθώ»… Υπάρχουν αυτό που λέμε, “αλκοολικές άνοιες”; Σ.Π.: Υπάρχουν παραμορφωτικοί καθρέφτες, όπως αυτοί που βρίσκονταν

στα

περιπλανώμενα

τσίρκα

και

στις

ζωοπανηγύρεις τις επαρχιακές, μέσα στην τέντα. Στη σκηνή με τους παραμορφωτικούς καθρέφτες έβλεπες τον εαυτό σου όπως δεν τον είχες δει ποτέ. Το ίδιο μου συνέβαινε στη Λάρισα σε μια σερβάντα που είχε η μάνα μου στο σπίτι και είχε διάφορα καθρεφτάκια μαζί με τα ποτήρια του κρασιού, του νερού και πάει λέγοντας - τα καλά σερβίτσια κρυμμένα, κλειδωμένα- στους οποίους καθρέφτες καθόμουνα με τις ώρες, ειδικά αν είχα πιει κανένα κουμ κουάτ που είχε φέρει η αδερφή μου από κάποια σχολική εκδρομή, θυμάμαι ίσως η πρώτη σούρα να ήταν με το κουμ κουάτ από την Κέρκυρα. Εκεί αντανακλόταν το πρόσωπό σου πολλαπλά και παραμορφωμένο… Ίσως εντέλει το αλκοόλ έχει και τις παύσεις του, και τις στύσεις του και τις εγκυμοσύνες του. Ν.Λ.: Ο Μπωντλαίρ γράφει «όποιος δεν πίνει πάρα μόνο νερό, έχει πάντα κάποιο μυστικό να κρύψει». Είναι εξομολόγηση το ποτό και οποιοδήποτε άλλο -πέραν του ποτού- ψυχοδηλωτικό; Σ.Π.: Είναι όπως το λέει το τραγούδι της Αρλέτας (το “μπαρ το Ναυάγιο”). Είναι μια εξομολόγηση. Με την άλλη έννοια Νίκο έχεις απόλυτο δίκιο, να φοβάσαι τον άνθρωπο που δε μπορεί να χαλαρώσει, αυτό είναι κανόνας. Αν ο άλλος δε μπορεί να το ρίξει έξω, κάτι κρύβει.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Η ΠΡΩΤΗ ΜΕΘΗ Τρεκλίζοντας διαβήκαμε τις περιστρεφόμενες πόρτες. Στη δύση της, η νύχτα καθιστούσε ακόμη δυνατή την ύστερη στύση, κι η πρώτη μέθη επέστρεφε τα πρέπει. Χαρτοκόπτης τα νιάτα σου, αναίμακτα ξεφύλλιζαν τα συναισθήματά μου. Τα χέρια σου άφηνα να με τρυγούν, τα λόγια σου να με παρηγορούν κι η σκέψη σου να με πληγώνει. Ταυτόχρονα, όποιος αγαπά μπορεί και να μην αγαπιέται, κι εγώ απόψε αγάπη μου, διψάω. Τώρα που πίνω μόνος μου. (από την ποιητική συλλογή του Σ. Παστάκα «Η μάθηση της αναπνοής... σε τρεις κινήσεις», Εκδόσεις Μελάνι, Αθήνα, Δεκέμβριος 2006).

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 02 Στον Νέστορα Ι. Πουλάκο

Στον Νέστορα Ι. Πουλάκο2

Τα καθιερωμένα περιοδικά ν' αυτοκαταργηθούν

Με

τον

συναντηθήκαμε

ψυχίατρο στο

ιατρείο

και

ποιητή

του,

στη

Σωτήρη Νέα

Παστάκα

Σμύρνη,

ένα

φθινοπωρινό απόγευμα, παρέα με ένα μπουκάλι ουίσκι και άφθονη όρεξη για συζήτηση. Μερικές φορές η διαδικτυακή επικοινωνία σε ωθεί να μιλάς για ώρες όταν επέρχεται η απευθείας προσωπική. Τέσσερις ώρες έκατσα στο γραφείο του και κάποια στιγμή ένιωσα σαν τον ασθενή.. που έχει επισκεφτεί το γιατρό του και μιλούν για τα πράγματα που τον απασχολούν! Νέστορας Πουλάκος: Καλησπέρα κε Σωτήρη! Σωτήρης Παστάκας: Καλησπέρα Νέστορα! Ν.Π.: Τελευταία ποιητική δουλειά, οι «Προσευχές για φίλους» από τις νεοσύστατες Εκδόσεις Heteron. Κυκλοφόρησε το καλοκαίρι που μας πέρασε και με το βάθος αυτής της μικρής χρονικής απόστασης μίλησε μου για τις εντυπώσεις που σου άφησε τόσο σε σένα όσο και στους αναγνώστες, που ήρθες σε επαφή. 2

Πρώτη δημοσίευση στο Περιοδικό “Βακχικόν”, Τεύχος #2 (Μάρτιος 2008)

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Σ.Π.: Καταρχάς νιώθω ένα αίσθημα αγάπης και φιλίας για αυτό το βιβλίο. Ξεκίνησε σαν πλάκα, ανακατεύτηκαν πολλοί φίλοι αφιλοκερδώς, όπως ο Στράτος ο Φουντούλης για το εξώφυλλο, ο Γιάννης ο Γκούμας για τη μετάφραση, ο Φώτης ο Παπαδόπουλος για την έκδοση. Μέσα σε ένα μήνα στήθηκε. Αυτό το βιβλίο της παρέας ήταν ένα μικρό πανηγύρι, το οποίο αγκάλιασαν όλοι παρά τα πολλά του λάθη, κυρίως τυπογραφικά. Ήταν μια πειραματική έκδοση σαν πρώτο βιβλίο των εκδόσεων Heteron, και νιώθω μια ικανοποίηση

τόσο

για

την

διακίνηση

του

(σε

5-6

βιβλιοπωλεία και ηλεκτρονικά από την «Πρωτοπορία») όσο και για την προσπάθεια. Ν.Π.: Αν δεν κάνω λάθος, δεν είναι μια προσπάθεια συγγραφής των τελευταίων ετών αλλά η πορεία των ποιημάτων βαστά δέκα και χρόνια; Σ.Π.: Ακριβώς όπως το λες είναι. Για την ακρίβεια κρατά έντεκα χρόνια! Ξεκίνησαν να γράφονται πριν κυκλοφορήσει ο «Κοινωνός των αποστάσεων», δηλαδή το 1996. Το συγκεκριμένο βιβλίο έκανε να βγει τρία χρόνια, με αποτέλεσμα να με πάει πίσω, να θέλω να πετάξω από πάνω μου ορισμένα πράγματα για να συνεχίσω, να αλλάξω ύφος, σάουντρακ πως το λένε. Δυο χρόνια πέρασαν και ξεκίνησα να γράφω τις «προσευχές». Ν.Π.: Και αυτή η ιδέα πως ήρθε; Αυτός ο ποιητικός φόρος τιμής σε φίλους; Σ.Π.: Ήθελα να αλλάξω ύφος στη γραφή μου. Ένιωθα ότι με τις τρεις πρώτες ποιητικές μου συλλογές αυτό που είχα να πω 21

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 02 Στον Νέστορα Ι. Πουλάκο

το ολοκλήρωσα. Άρα είχα δυο δρόμους : είτε να παραμείνω στην ίδια μανιέρα είτε να σταματήσω να γράφω ποίηση. Δοκίμασα λοιπόν μια αλλαγή με τις «προσευχές». Η πρώτη απόπειρα, δυο-τρία ποιήματα, βγήκαν το 1997 στη Λάρισα, στον Επτάγραφο με τίτλο «Απόπειρα προσευχής». Ήταν «προσευχές» πρόστυχες. Στη συνέχεια πέρασαν από διάφορες φάσεις, υπέστησαν αλλαγές στη διάρκεια, άλλα και ενδιάμεσα απρόοπτα του βίου που κατέληξαν στη «Νήσο Χίο», άλλωστε ο φίλος Νίκος λέει ότι «η ποίηση του Παστάκα χωρίζεται σε ποίηση προ Χίου και μετά Χίου». Τέλοσπαντων ήταν μια αλλαγή, που στην πορεία της κατέληξα στις «προσευχές». Ν.Π.: Θες να μου μιλήσεις για εκείνους τους πρώτους στίχους, για εκείνα τα πρώτα βιβλία στα οποία αναφέρθηκες; Σ.Π.: Έγραφα από μικρός, από το σχολείο σχεδόν, χάρη σε μια δασκάλα που μας ωθούσε στο να γράφουμε στις διακοπές μας. Στη συνέχεια αυτά διαβάζονταν μες στη τάξη και, καταλαβαίνεις τώρα, τις πρώτες αντιδράσεις. Στη συνέχεια κέρδισα σε κάποιους διαγωνισμούς στη Λάρισα και μετά ήρθα στην Αθήνα. Αυτό που με βοήθησε πολύ ήταν οι αυστηροί μου δάσκαλοι. Στα 20 μου, με το θράσος του πιτσιρικά, χτύπησα την πόρτα του Άλκη Αγγέλου. Με δέχτηκε αμέσως σαν πραγματικός τζέντλεμαν που ήταν. Του παρουσίασα μια ολοκληρωμένη μου συλλογή στυλ Γκίνσμπεργκ (σημ. μαζί με τον Καβάφη που τον διάβαζα στα κρυφά στη Λάρισα, όντας απαγορευμένος, οι μεγάλες

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

μου επιρροές). Ο κ. Αγγέλου ήταν κάθετος. Μου τα απέρριψε με μια δεκτικότητα και με μια συμπάθεια βέβαια. Στη συνέχεια ήταν ο Φίλιππος Βλάχος, επίσης μου απέρριψε άλλη μια συλλογή που του έδειξα ένα χρόνο μετά. Έτσι στράφηκα στη μετάφραση και αποφάσισα να παιδέψω το στίχο μέσω αυτής. Τις πρώτες απόπειρές μου τις έδειξα στον Κώστα Μαυρουδή. Αν και ήθελαν δουλειά, εκείνος με δέχτηκε

προτείνοντας

του

μεταφράσεις

ιταλικής

λογοτεχνίας. Ν.Π.: Κλείνοντας αυτό το κεφάλαιο ας κουβεντιάσουμε για τη «Νήσο Χίο», το βιβλίο που σε έχει σημαδέψει, κατά τη γνώμη μου. Σ.Π.: Η «Νήσος Χίος» είναι μια γυναίκα. Παίρνει το «όνομά» της από

μια

Χιώτισσα

αλλά

γράφτηκε

για

διαφορετικές

περσόνες, φαίνεται ξεκάθαρα αυτό στο βιβλίο. Όταν πρωτοκυκλοφόρησε παρεξηγήθηκε πολλάκις εξ ονόματος, άλλοι το νόμιζαν λαογραφικό, άλλοι τουριστικό οδηγό, άλλοι ότι είχα καταγωγή από τη Χίο. Το περιεχόμενο του όμως ήταν για μερικές γυναίκες, οι οποίες με απασχόλησαν εκείνη την περίοδο στη ζωή μου. Όπως λέει η φίλη μου, η Πόπη η Γκανά «ο παντρεμένος που κάνει διάφορες σχέσεις και καλώς ή κακώς τον παρατάνε», κάτι παρόμοιο συνέβη και σε μένα. Δυστυχώς δε τίμησα το στεφάνι μου, δεν είχα σκοπό να χωρίσω τότε αλλά αυτό το βιβλίο αποτέλεσε τον τρίτο

άνθρωπο

της

σχέσης

αφού

μιλούσε

για

καταδικασμένες δικές μου σχέσεις, στις οποίες δεν είχα την αποφασιστικότητα να τις ξεκαθαρίσω. Θεωρώ ότι είναι το

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 02 Στον Νέστορα Ι. Πουλάκο

ερωτικότερο ποίημα μου. Πρώτη φορά μιλάω ανοιχτά για αυτό,

ήθελα

πάντα

να

παραπέμπει

φιλολογικά

και

λογοτεχνικά στον πίνακα του Ντελακρουά «Νήσος Χίος και άλλες καταστροφές», όπως ήταν και ο αρχικός τίτλος του. Πάντως δεν ήταν προγραμματισμένο να βγει. Ήταν ένα επεισόδιο αναπάντεχο. Βγήκε απρόσκλητα χάρη στον μακαρίτη, τον Γιώργο τον Δρανδάκη. Ήταν εκείνος που με πίεσε να κάνω αίτηση για το οικοτροφείο ποιητών στο Εδιμβούργο της Σκωτίας το 2001. Είχε απορριφθεί ήδη τρεις φορές και πίστευε ότι κάτι έτρεχε εναντίον των Ελλήνων ποιητών. Κάναμε, λοιπόν, μαζί εκ νέου την αίτηση και με δέχτηκαν, εκείνον πάλι όχι. Μάλιστα έπαιρνε οργισμένα τηλέφωνα κατά την παραμονή μου εκεί και ρωτούσε τι κάνω (γέλια). Τέλοσπαντων στο Εδιμβούργο πήγα τον Σεπτέμβριο του 2001 για ένα μήνα, μαζί με άλλους πέντε ποιητές από όλο τον κόσμο. Ήταν τόσο αυστηρό το κλίμα, ώστε δεν αντιληφθήκαμε καν το τρομοκρατικό χτύπημα στους δίδυμους πύργους. Εκεί είχα σκοπό να δουλέψω τις «προσευχές» και κάποιες ιταλικές μεταφράσεις, που δε βγήκαν ποτέ. Τελικά δούλεψα αυτά τα 5-10 ποιήματα (της Νήσου Χίου), που είχαν δημοσιευθεί το 2000 στη «Νέα Εστία» και έτσι καταλήξαμε σε αυτό το βιβλίο. Αν και δε μιλάω εύκολα για αυτό το βιβλίο τελικά με κατάφερες (γέλια). Ν.Π.: Κατά πόσο είναι εύκολη τελικά η ερωτική ποίηση; Σ.Π.: Αρχικά με γνώμονα και οδηγό το «Μονόγραμμα» του Ελύτη, το απόλυτο ερωτικό ποίημα, όλα στη συνέχεια είναι

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

δύσκολα. Είναι πολύ δύσκολη η ερωτική ποίηση παρά το εύκολο του θέματος. Κρύβει πολλές παγίδες, άλλωστε καθιερωμένοι ποιητές την αποφεύγουν, διότι αν δεν την κάνεις καλά κινδυνεύεις να πέσεις στο μπανάλ. Ν.Π.: Μετά τις «προσευχές» υπάρχει κάποια άλλη θεματική σκέψη αναφορικά με νέα ποιήματα; Σ.Π.: Το περίεργο είναι ότι επειδή πρέπει να προχωρούμε, να ψαχνόμαστε κι επειδή ακόμα και στην ποίηση κάνεις καριέρα, τα πράγματα από κάποια στιγμή και μετά έρχονται μόνα τους. Η ποίηση είναι σαν τη συνταγή με κουλουράκια, άμα τη μάθεις την ξανακάνεις και την ξανακάνεις. Το ζήτημα είναι να μάθεις και καμιά άλλη συνταγή (γέλια). Όταν έγραψα την τελευταία «προσευχή» (για τον Γιάννη τον Γκούμα) στο Σαντιάγκο της Χιλής, την επόμενη μέρα, ίσως επειδή δε μου άρεσε η παρέα, ίσως το τζετ λανγκ, προέκυψε αυτόματα, αυθόρμητα θα έλεγα, μια άλλη συλλογή, εντελώς καινούρια. Μέσα σε 5 μέρες έγραψα 53 ποιήματα. Από κείνο τον Απρίλη όμως (.. του 2006) δεν τα έχω ξαναπιάσει, τα φοβάμαι ακόμα. Αν και έχουν δημοσιευτεί κάποια από αυτά στο «Ποιείν», παράλληλα τρέχουν κάποια άλλα. Ν.Π.: Ας μιλήσουμε για τη γενιά σου, μέσα από την ποίηση. Σε εντάσσω στην παρέα του `80, στη γενιά του «ιδιωτικού οράματος», σ` εκείνους τους ποιητές, με τους οποίους έχουμε μεγαλώσει, εμείς, τα παιδιά της νέας χιλιετίας. Είστε, αν θες, μια παρέα που ακόμα

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 02 Στον Νέστορα Ι. Πουλάκο

«τρέχει». Τα ασφαλή μας συμπεράσματα τα έχουμε εξάγει μέχρι και τη β` μεταπολεμική γενιά. Εσείς; Θες να μου σχολιάσεις τα έργα και τις ημέρες σας; Σ.Π.: Αυτό παίζεται (γέλια). Μιλάω, βέβαια, για το αν ανήκω σε αυτή τη γενιά ή όχι. Κανονικά εντάσσομαι στη γενιά του `75 μισό (γέλια). Ας σοβαρευτούμε. Πρώτα απ' όλα πρέπει να μιλήσουμε για τον «κανόνα Αργυρίου», που κατένειμε τους ποιητές. Βασικά δε συμφωνώ μαζί του. Λόγω έτος γεννήσεως (το 1954) ανήκω στη β` μεταπολεμική γενιά. Λόγω όμως εμφάνισης στα γράμματα (το 1980 στο «Δέντρο») ανήκω στη γενιά του `80. Έτσι λοιπόν ο Παστάκας έμεινε εκτός από οποιαδήποτε γενιά γιατί ήταν στο μεταίχμιο. Αυτή η τυποποιημένη κατανομή δε με συγκινεί καθόλου. Δεν επιλέγει η γενιά τον ποιητή, εκείνος τη χρεώνεται και πληρώνει το τίμημα της. Τελικά στην ανθολογία του Βαγγέλη του Κάσσου βρέθηκε μια άκρη, αφού ανακάλυψε ένα παραθυράκι και μαζί με μερικούς ακόμα (όπως τον Καψάλη) με κατέταξε στη γενιά του 75 μισό (!). Είναι σημαντικό να υπάρχουμε σε μια ανθολογία όπως έλεγε και ο Μπόρχες. Παρολαυτά, χωρίς να θέλω να φαίνομαι εγωιστής πρέπει να αλλάξουν τα κριτήρια, για να μη φτάνουμε στις ακρότητες του Γαραντούδη, ο οποίος έκανε μια συντεχνιακή ανθολογία με 14 άτομα για τη γενιά του `80. Μια ποιητική παρέα δεν κατατάσσεται σε μεμονωμένες περιπτώσεις, δε μπορούμε να μιλάμε δηλαδή για γενιές λίγων ατόμων (ενώ εκείνη του '70 αριθμεί γύρω στους 75 και). Στην παρέα που εσύ αναφέρεσαι υπάρχουν περιπτώσεις πολύ δυνατές όπως εκείνη του Μπλάνα, του

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Λάγιου, του Καψάλη κ.ά. Πολύ σημαντική είναι και εκείνη η νέα ανθολογία του νεοελληνιστή Ιταλού ακαδημαϊκού Σαντζίλιο, ο οποίος κατήργησε τον κανόνα «Αργυρίου». Όσον αφορά τώρα τη φράση «ιδιωτικό όραμα», ήταν ένα λάθος του Κάσσου και του Κεφάλα. Δε νομίζω ότι ισχύει. Μπορεί να ξεκίνησε έτσι εσωστρεφής αλλά στην πορεία η γενιά του ΄80 έχει απευθυνθεί σε μεγάλο μέρος της κοινωνίας, με μεγάλα ανοίγματα πολιτικά και ιστορικά και λιγότερο προσωπικά, ενώ πολύ σημαντική είναι και η ανταπόκριση που υπάρχει στους νεαρούς αναγνώστες, κάτι που δεν υπήρχε παλιότερα. Ν.Π.: Και τώρα να αγγίξουμε το θέμα των εκδοτικών οίκων και, εν γένει, των εκδόσεων βιβλίων. Σε τι στάδιο είμαστε κατά τη γνώμη σου; Υπάρχει φως στον ορίζοντα; Σ.Π.: Πρέπει να αλλάξει το τοπίο εκατό τοις εκατό. Η γενιά των 700 ευρώ πρέπει να εργάζεται τρεις μήνες για να βγάλει βιβλίο στον Γαβριηλίδη, για παράδειγμα. Το μέσο κόστος για ένα νέο ποιητή είναι τα 2000 ευρώ αυτή τη στιγμή. Μιλάμε για πραγματική βιομηχανία. Όσον αφορά την ποίηση, το σίγουρο είναι ότι πρέπει να πληρώσεις. Ελάχιστοι είναι οι εκδότες που βγάζουν ποιητικά βιβλία και αυτό το κάνουν για άλλους λόγους. Είτε γιατί είναι φίλος τους ο ποιητής είτε για να προσδώσουν κύρος στον οίκο τους είτε για λόγους εφορίας. Ξέροντας, δηλαδή, ότι θα χάσουν από την έκδοση ενός ποιητικού βιβλίου, το παρουσιάζουν ως χασούρα στην εφορία, προκειμένου να

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 02 Στον Νέστορα Ι. Πουλάκο

έχουν απαλλαγές από φόρους. Έτσι κι αλλιώς ένας νέος ποιητής θα πληρώσει, παρολαυτά πρέπει να έχει το δικαίωμα να εξασφαλίζει νέους αξιοπρεπείς δρόμους έκδοσης. Εκεί είμαι αισιόδοξος κι αυτό λόγο ίντερνετ. Με μια καθυστέρηση εμφανίστηκαν στην Ελλάδα οι πρώτες ιντερνετικές εκδόσεις, με χαμηλό κόστος και σίγουρη προβολή. Μιλάμε για κανονική επανάσταση, ελπίζοντας ότι θα δούμε τα επόμενα χρόνια να σπάσει το κατεστημένο των εκδόσεων. Ν.Π.: Περίπου τα ίδια μπορούμε να πούμε και για το χώρο των λογοτεχνικών περιοδικών; Σ.Π.: Ακριβώς τα ίδια. Έχουμε καιρό να δούμε κάτι αξιόλογο, κάτι καινούριο. Από τα ήδη καθιερωμένα, έχουμε φτάσει ήδη στην πλήξη, έχουμε μάλλον πνιγεί από αυτά, διότι είναι σε τέτοιο βαθμό τέλεια ώστε διαπράττουν ύβρη. Η άρτια τυπογραφική τους εμφάνιση έχει οδηγήσει σε σκλήρυνση, σε εγκλωβισμό, με

λίστες γνωστών ονομάτων χωρίς

ανανέωση. Θεωρώ ότι έχουν ολοκληρώσει τον κύκλο τους και πρέπει να αυτοκαταργηθούν. Από την άλλη τα νέα περιοδικά είναι βραχύβια, με αποτέλεσμα οι νέοι αντί να βγάζουν το δικό τους περιοδικό, προτιμούν να εκτονώνουν την επιθυμία τους για δημοσίευση μέσω του ίντερνετ. Ν.Π.: Φτάσαμε, λοιπόν, στο σημείο του ενδιαφέροντος μας. Δυο «ιντερνετάδες» πρόσωπο με πρόσωπο. Ακούω τις απόψεις σου για το μέσο, που τόσο αγαπάς και τη παρεξηγημένη σχέση του με τη λογοτεχνία.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Σ.Π.: Το διαδίκτυο επειδή το παρακολουθώ από το 1993, από τους

πρώτους

Έλληνες

χρήστες

του,

είχε

αρχικά

λογοτεχνικές ιστοσελίδες, κατασκευασμένες από φανς λογοτεχνών, στις οποίες δημοσίευαν κείμενα, συνεντεύξεις τους κτλ. Οι προσωπικές ιστοσελίδες ήρθαν αργότερα από ανθρώπους που δε δρούσαν στον έντυπο χώρο και έψαχναν να βρουν τη φωνή τους, με άμεση συνέχεια τη διαδικτυακή

ύπαρξη

και

επώνυμων

λογοτεχνών.

Τα

ιστολόγια (μπλογκς) εμφανίστηκαν στην Ελλάδα κατά το 2003-4 και εκεί υπήρξε μια απόλυτη άνθηση. Χώροι προσωπικών μαρτυριών που εξελίχθηκαν σε δοκιμασίες γραφής άλλοτε με επιτυχία και άλλοτε όχι. Αυτή η πολυφωνία (υπολογίζονται γύρω στις 24.000 ιστολόγια) δεν πρέπει να φιμωθεί, όπως πάει να γίνει στην Ιταλία του Πρόντι. Σκουπίδια και απατεώνες μπορεί να υπάρχουν, σίγουρα όμως υπάρχουν και μικρά διαμάντια. Όσον αφορά τώρα το «Ποιείν», το δικό μου παιδί, το αγαπάω πάρα πολύ και η συνέχεια του από προσωπικός χώρος σε ποιητική επιθεώρηση με κάνει πολύ χαρούμενο. Ν.Π.: Να τελειώσουμε μιλώντας για την αποδεδειγμένη σχέση σου με νέους ανθρώπους και τη βοήθεια που τους προσφέρεις να βρουν το λογοτεχνικό εαυτό τους. Γιατί κινείσαι σε αυτή την κατεύθυνση; Σ.Π.: Αυτή είναι η αμερικανόφιλη πλευρά μου. Με χαρακτηρίζουν αριστερό με αμερικανόφιλες τάσεις και με ρωτάνε «πως αυτό». Τους απαντώ λοιπόν ότι δε μου αρέσουν οι αποκλεισμοί και οι λίστες διαγραμμένων, αυτό δηλαδή που

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 02 Στον Νέστορα Ι. Πουλάκο

συμβαίνει στους εκδοτικούς οίκους και τα λογοτεχνικά περιοδικά. Θέλω να συμπεριφέρομαι, όπως αντιμετώπισαν εμένα στο ξεκίνημά μου. Με αυστηρότητα αλλά όχι με απόρριψη, με ενθάρρυνση και σύνεση. Θέλω να έχω σχέση με τους νέους, διότι θεωρώ ότι η λογοτεχνία και κυρίως η ποίηση δεν είναι σκυταλοδρομία, είναι μαραθώνιος. Πρέπει οι νέοι να μην είναι συνεχιστές της προηγούμενης γενιάς αλλά να γαλουχήσουν τη δική τους φωνή κι εκεί ακριβώς έρχεται ο ρόλος ο δικός μας, της μεταλαμπάδευσης των εμπειριών και των προτροπών προς αυτούς. Έτσι λοιπόν καλό είναι να χαρίζουμε τα διαβασμένα βιβλία μας σε νέα ορεξάτα χέρια και μάτια, να διδάσκουμε τα λάθη μας, να αγαπάμε τις νέες προσπάθειες και να είμαστε δεκτικοί. Ν.Π.: Ευχαριστώ κυρ-Σωτήρη. Σ.Π.: Να ‘σαι καλά Νέστορα και εγώ ευχαριστώ.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Στην Τιτίκα Δημητρούλια3

Οι κυλιόμενες σκάλες του Attica: λογοτεχνικά blogs και περιοδικά έντυπου λόγου

Τιτίκα Δημητρούλια: Τα ιστολόγια, ως κατεξοχήν χώροι αυτοέκφρασης

και

αυτοπαρουσίασης,

ασχολούνται,

αυτονόητα, και με τη λογοτεχνία. Για ποιους λόγους γοητευτήκατε προσωπικά από το νέο μέσο; Σωτήρης Παστάκας: Γοητεύθηκα από τη διαδραστικότητα του διαδικτύου. Όντας λογοτέχνης με τυπωμένο έργο δημιούργησα την προσωπική μου ιστοσελίδα χωρίς ακριβώς να ξέρω τι με περιμένει. Στην πορεία, αντιλήφθηκα ότι πολλοί άνθρωποι και νέα παιδιά αποζητούσαν την επικοινωνία και την ανταλλαγή απόψεων πάνω σε θέματα λογοτεχνίας. Ανοίγοντας λοιπόν αυτό το κανάλι και δημοσιεύοντας κείμενα άλλων, προέκυψε αυτό που ηθελημένα και κάπως ηχηρά ονομάσαμε «επιθεώρηση ποιητικής τέχνης» με σκοπό να εκμεταλλευτούμε όλες τις δυνατότητες που μας προσφέρει το νέο μέσο. Πέρα από τα κείμενα να «ανεβάζουμε» και ήχο, αγαπημένες φωνές ποιητών και κινούμενη εικόνα (poetry clip). Θεωρητικά όμως αυτό το κενό τα έντυπα άρχισαν ήδη να το 3

Πρώτη δημοσίευση στο Περιοδικό “(δε)κατα”, Τεύχος 16 (Χειμώνας 2009/10)

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 03 Στην Τιτίκα Δημητρούλια

καλύπτουν προσφέροντας στους αναγνώστες τους ένθετα cd και dvd. Οπότε η διαδραστικότητα αναδεικνύεται στη μόνη ειδοποιό διαφορά

ανάμεσα

σε

ηλεκτρονικό

και

έντυπο

τύπο.

Εκμεταλλευθήκαμε τη δυνατότητα του νέου μέσου που παρέχει την άμεση και εν θερμώ ανταλλαγή απόψεων πάνω σε ποιητικά θέματα. Μια κουβέντα που ήταν αδύνατο να γίνει σε οποιαδήποτε λογοτεχνική συντροφιά. Όπως ξέρουμε όλοι κανένας διάλογος δεν μπορεί να σταθεί δημοσιεύοντας μια επιστολή αναγνώστη έξι μήνες μετά απ’ το κυκλοφορούν τεύχος. Τ.Δ.: Θεωρείτε ότι τα ιστολόγια έχουν περάσει σε μια διαφορετική

φάση;

Μια

φάση

ενδεχομένως

ενηλικίωσης; Συμβαδίζουν οι εξελίξεις στο διεθνές πεδίο με τις αντίστοιχες στο ελληνικό; Σ.Π.: Για ενηλικίωση είναι ακόμα πολύ νωρίς να μιλάμε. Σίγουρα έχουμε ξεπεράσει τη φάση του ερασιτεχνισμού αλλά ακόμη, όπως και στο διεθνές πεδίο, τα ιστολόγια δεν έχουν δείξει όλη τη δύναμή τους. Έχουν όμως σαφώς βελτιωθεί τόσο σε σχέση με το interface (τη γραφιστική τους πλευρά) αλλά και ως προς το περιεχόμενο. Όλα τα παιδιά βιάζονται και θέλουν να μεγαλώσουν γρήγορα, αλλά κανένα δεν μπορεί να παραβιάσει τα φυσιολογικά στάδια της εξέλιξής του. Έτσι και τα ιστολόγια έχουν ακόμα πολλά «αμαρτήματα» να διαπράξουν πριν ενηλικιωθούν. Μην εφησυχάζετε;.. Τ.Δ.: Αν

διαπιστώνετε

μια

εξέλιξη

στην

πορεία

των

ιστολογίων, πώς την ορίζετε σε σχέση ειδικότερα με τα λογοτεχνικά ιστολόγια και τον περί βιβλίου λόγο;

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Σ.Π.: Θα την όριζα με τις διασταυρούμενες κυλιόμενες σκάλες του Attica. Θέλω να πω ότι τα λογοτεχνικά ιστολόγια βρίσκονται στη σκάλα που ανεβαίνει και βλέπουμε όσους εκφράζουν τον έντυπο περί βιβλίου λόγο να είναι ακόμη στην κορυφή μεν, αλλά της διπλανής σκάλας που κατεβαίνει. Τ.Δ.: Θεωρείτε ότι τα προβλήματα που καταγράφονται σε επίπεδο ηθικής και δεοντολογίας στα ιστολόγια, των λογοτεχνικών συμπεριλαμβανομένων, οφείλουν και/ή μπορούν να ρυθμιστούν; Και με ποιο τρόπο; Σ.Π.: Είμαι αισιόδοξος ότι τα προβλήματα σε επίπεδο ηθικής και δεοντολογίας

που

καταγράφηκαν,

μπορούν

να

ξεπεραστούν και ήδη έχουν αρχίσει, μόνο με ένα τρόπο: εκείνον της αυτορρύθμισης. Πιστεύαμε ότι κρατούσαμε στα χέρια μας ένα νεροπίστολο και αντιληφθήκαμε ότι σε ορισμένες περιπτώσεις είχε γίνει magnum 44. Όσο μεγαλύτερη

επίγνωση της δύναμής τους αποκτούνε οι

καλλικάντζαροι»

των

blogs,

τόσο

πιο

ηθικά

και

δεοντολογικά θα χρησιμοποιούνε το μέσο που έχουν στα χέρια τους και δεν θα χρειάζονται πλέον παρεμβάσεις ή επέμβαση εισαγγελέα. Τ.Δ.: Μιλήστε μας για τα θετικά που αποκομίσατε από τη συμμετοχή σας στη νέα αυτή μορφή επικοινωνίας και μοιράσματος,

στη

συγκρότηση

της

«συλλογικής

νοημοσύνης» όσον αφορά τον περί λογοτεχνίας λόγο. Σ.Π.: Μόνο θετικά αποκόμισα. Το θετικότερο όλων; η ευκαιρία να ξαναμιλήσουμε για θέματα λογοτεχνίας, να τα θέσουμε-αν

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 03 Στην Τιτίκα Δημητρούλια

θέλετε- εξ΄ αρχής σε νέα βάση. Και μόνο το γεγονός ότι οι νέοι τσακώνονται για ένα ποίημα του Σαχτούρη ή για ένα στίχο της Δημουλά με κάνει να είμαι αισιόδοξος, για πρώτη φορά έπειτα από πολλά χρόνια, για τη λογοτεχνία στην Ελλάδα. Από τη στιγμή που η ελεύθερη ανταλλαγή απόψεων

εκδιώχθηκε

από

τα

έντυπα

λογοτεχνικά

περιοδικά, τα οποία κρύβουν την πνευματική τους ένδεια πίσω από την τυπογραφική τους αρτιότητα, το διαδίκτυο θα είναι ο μόνος χώρος απ΄ τον οποίο θα μας έρθει κι η μεγάλη λογοτεχνία. Τα έντυπα λογοτεχνικά περιοδικά δεν έχουν πλέον κανένα λόγο ύπαρξης. Το τι θα κάνουν από εδώ και πέρα είναι δικό τους θέμα. Εμείς τους είχαμε κάνει παλαιότερα τη σύσταση να αυτοκαταργηθούν.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Στον Σπύρο Αραβανή4

«Στην όμορφη χώρα» της ιταλικής γλώσσας από τον Τζιάκομο Λεοπάρντι μέχρι τους σύγχρονους Ιταλούς ποιητές, μάς ξεναγούν οι ποιητές Σωτήρης Παστάκας και Γιάννης Παππάς στην πρώτη εκτενή Ανθολογία ιταλικής ποίησης που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Οδός Πανός. Οι δύο μεταφραστές και επιμελητές του βιβλίου, μίλησαν στη «Βιβλιοθήκη» για αυτό το ταξίδι.

Σπύρος Αραβανής: Κατ’ αρχήν γιατί καθυστέρησε τόσο στην Ελλάδα μια τέτοιου εύρους Ανθολογία ιταλικής ποίησης, τι πιστεύετε; Σωτήρης Παστάκας: Είναι όντως περίεργο. Θα πρέπει όμως να καταλάβουμε ότι οι επιρροές στη λογοτεχνία είναι πολλές φορές πολιτικές. Η Ελλάδα από την ίδρυσή της εξαρτάται από την Αγγλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία. Επίσης η γενιά του ’30 έτυχε να είναι όλοι γαλλοτραφείς και αγγλομαθείς. Οπότε η ιταλική λογοτεχνία δεν πέρασε στον καιρό της. Οι αναφορές ήταν στην αγγλική και γαλλική ποίηση κυρίως λόγω και του μεγάλου αντίκτυπου που είχαν ως ποιητικά ρεύματα σε ευρωπαϊκό επίπεδο. 4

Πρώτη δημοσίευση στην Εφημερίδα “Ελευθεροτυπία” (14-05-2011)

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 04 Στον Σπύρο Αραβανή

Σ.Α.: Πώς προέκυψε η σχέση σας με την ιταλική ποίηση και τη μετάφραση; Γιάννης Παππάς: Προέκυψε πριν από τριάντα περίπου χρόνια όταν ήρθα σε επαφή με αυτή την σπουδαία και όμορφη γλώσσα. Από τότε μετέφραζα συνεχώς χωρίς να δημοσιεύω. Το πρώτο μου μεταφραστικό βιβλίο κυκλοφόρησε

από

ήταν τα ποιήματα του Παβέζε το οποίο τις

εκδόσεις

Πρίντα

το

2004

όπου

περιλαμβάνονται όλα σχεδόν τα ποιήματα του μεγάλου ιταλού συγγραφέα. Η υποδοχή της μετάφρασης ήταν πολύ θετική και αυτό μου έδωσε την δύναμη να συνεχίσω να μεταφράζω πιο συστηματικά. Στη συνέχεια εκδόθηκε από τις εκδόσεις Οδός Πανός το 2008 μια συλλογή με είκοσι ερωτικά ποιήματα του Εουτζένιο Μοντάλε. Το 2007, τέλος, επιμεληθήκαμε μαζί με τον φίλο Σωτήρη Παστάκα το αφιέρωμα του περιοδικού Πλανόδιον στην σύγχρονη ιταλική ποίηση. Σ.Π.: Εγώ μπήκα στη λογοτεχνία δια της μεταφράσεως. Το δρόμο μου τον είχε δείξει ο μακαρίτης Φίλιππος Βλάχος που είχε τις εκδόσεις Κείμενα. Του είχα δώσει το 1975 μια ποιητική σύνθεση την οποία απέρριψε ευγενικότατα, όμως με προέτρεψε

να

ασχοληθώ

σπούδαζα

τότε

ιατρική

με στη

τη

μετάφραση

Ρώμη.

Μου

καθώς

είχε

πει

χαρακτηριστικά ότι ένας ωραίος τρόπος να «σπάσεις» τα δάκτυλά σου είναι η μετάφραση και αφού η Ιταλία έχει τόσους ωραίους ποιητές, να ασχοληθείς με αυτούς. Έτσι γύρω στο 1978 ξεκίνησα να μεταφράζω τον Βιτόριο Σερένι, και τον Σάντρο Πέννα με τη βοήθεια του Κώστα Μαυρουδή και κυκλοφόρησαν από τα «Μικρά Τετράδια» του Δέντρου, το 1981 και συνέχισα με τον Ουμπέρτο Σάμπα που κυκλοφόρησε με το τεύχος 7 του περιοδικού Πλανόδιον. 36

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Σ.Α.: Πώς χαρακτηρίζετε την ιταλική ποίηση; Σ.Π.: Είναι μια ποίηση που βάζει ηθικά διλήμματα. Είναι υπαρξιακή,

πολύ

κοντά

στον

άνθρωπο.

Έχει

μια

φιλοσοφική αναζήτηση και ταυτόχρονα δείχνει ενδιαφέρον για την κοινωνία. Οι Ιταλοί ποιητές στα ποιήματά τους μιλάνε μπροστά σε ένα νοητό ακροατήριο. Είναι όμως και ενεργητικοί ως πολίτες. Ο Μοντάλε, όταν πέθανε, δεν ήξερε κανένας εκεί που έμενε ότι είναι ποιητής. Στο κουδούνι του έγραφε «δημοσιογράφος». Τον ανακάλυψαν την μέρα που πέθανε, όταν έγινε λαϊκό προσκύνημα. Είχα πάει και εγώ να τον χαιρετήσω. Γενικότερα οι Ιταλοί ποιητές είναι μικροαστοί και αστοί με μεγάλη καλλιέργεια, επηρεασμένοι βεβαίως από

την

κουλτούρα

της

Ιταλίας,

αφού

όπως

λέει

χαρακτηριστικά και ένας φίλος, όποιο παράθυρο και αν ανοίξεις θα δεις ένα καμπαναριό του 14ου αιώνα. Από τους Έλληνες ποιητές, τη μεγαλύτερη επίδραση στους Ιταλούς έχει ο Καβάφης. Γ.Π.: Η ιταλική ποίηση χρωστάει πολλά στους κλασικούς και κυρίως στον Δάντη που είναι ο γενάρχης της. Η Ιταλία είναι μια χώρα όπου δεν έπαψε ποτέ να γράφεται υψηλή ποίηση και λογοτεχνία. Δεν είναι τυχαία και τα πέντε Νόμπελ που έχει πάρει. Όμως σήμερα και κει μιλάνε πολλοί για την αδιαφορία των ποιητών για τα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα όταν πριν από τρεις –τέσσερις δεκαετίες υπήρχαν λογοτέχνες οι οποίοι ήταν στην πρωτοπορία της κοινωνικής και πολιτικής κριτικής. Άλλαξαν οι συνθήκες άλλαξαν και οι ποιητές. Ο ατομικισμός και η μη συμμετοχή στα πολιτικά και κοινωνικά τεκταινόμενα είναι πλέον κυρίαρχη στάση των σύγχρονων ποιητών και στην Ιταλία όπως και στην Ελλάδα. 37

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 04 Στον Σπύρο Αραβανή

Σ.Α.: Συναντήσατε μεταφραστικές δυσκολίες; Γ.Π.: Οι μεγαλύτερες δυσκολίες που συνάντησα ήταν στην μετάφραση του Παβέζε και του Μοντάλε. Του Παβέζε γιατί ο ποιητής αυτός χρησιμοποιεί εκφράσεις του Πιεμόντε και όρους της διαλέκτου και του Μοντάλε γιατί η ποίησή του σε ορισμένα σημεία είναι αρκετά σκοτεινή και δυσανάγνωστη. Έπρεπε, λοιπόν, να διαβάσω αρκετές μελέτες γι αυτούς τους δύο ποιητές για να μπορέσω να αποδώσω καλύτερα την ποίηση τους. Σ.Π:

Η ιταλική γλώσσα, οφείλουμε να πούμε, είναι πολύ μελωδική και χρησιμοποιούν πολύ την παρήχηση. Αυτή η μουσικότητα στη μετάφραση νομίζω πως πολλές φορές χάνεται. Επίσης υπάρχουν διαφορές στις διαλέκτους, όπως είπε και ο Γιάννης. Όσο ανεβαίνεις προς τον ιταλικό βορρά το ιδίωμα γίνεται πιο αγγλοσαξωνικό. Η ποίηση γίνεται πιο στεγνή. Και αυτό έπρεπε να αποδοθεί στη μετάφραση. Παρακαλούμε τους αναγνώστες να δουν την συγκεκριμένη ανθολογία ως μια δουλειά σε εξέλιξη. Δεν εξαντλείται η ιταλική ποίηση με αυτό το βιβλίο είναι όμως μια καλή αρχή.

Σ.Α.: Πόσο επηρεάζει το μεταφραστικό σας έργο η ποιητική σας ιδιότητα; Σ.Π.: Προσωπικά πιστεύω ότι η ποίηση μπορεί να μεταφραστεί μόνο από ποιητές. Στην αρχή όταν ξεκίνησα να μεταφράζω, επειδή δεν είχα ποιητική προσωπικότητα, σεβάστηκα πάρα πολύ το πρωτότυπο και ήμουν πολύ αυστηρός στο να μην αυτοσχεδιάσω.

Με

τον

καιρό

απελευθερώθηκα

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

περισσότερο. Πάντως η αρχική μου εμπειρία με βοήθησε να μη μεταφράσω όπως ο Ελύτης, ο οποίος όντας ποιητής, όσους μετέφρασε τους έκανε «Ελύτηδες». Γενικά ο μεταφραστής

ποιητής

πρέπει

να

διακρίνεται

από

γενναιοδωρία, να μην είναι εγωιστής. Γ.Π.: Πιστεύω ότι η μια δουλειά τροφοδοτεί την άλλη. Και οι δύο όμως διαδικασίες έχουν το στοιχείο της δημιουργίας. Νομίζω ότι είτε μεταφράζεις ένα ξένο ποίημα είτε γράφεις εσύ ένα καινούργιο ποίημα οι εσωτερικές διεργασίες έχουν πολλά κοινά στοιχεία. Η μετάφραση με βοηθάει να γράφω καλύτερα στην γλώσσα μου και η γλώσσα μου με βοηθάει να μεταφράζω καλύτερα. Αγαπώ πολύ και τις δύο διαδικασίες γιατί και στις δύο η κύρια δουλειά του ποιητή είναι να πλάθει και να μεταπλάθει τις λέξεις που είναι και η πεμπτουσία της ποίησης. Σ.Α.: Διακρίνετε

κάποια

σχέση

μεταξύ

της

σύγχρονης

ιταλικής και ελληνικής ποίησης; Σ.Π.: Στην Ιταλία όπως και στην Ελλάδα την ίδια περίοδο άνθισε η λεγόμενη «γενιά του ‘70». Στην Ιταλία μάλιστα συνδέεται με τα πέτρινα χρόνια της, της τρομοκρατίας, των Ερυθρών Ταξιαρχιών. Και οι δυο γενιές γεννήθηκαν από ένα αίσθημα απελευθέρωσης από προηγούμενες φόρμες και αδιέξοδα (στην Ιταλία, το «γκρουπ 63» όπως λεγόταν η πρωτοπορία της Ιταλίας, με τον άκρατο πειραματισμό του είχε οδηγήσει την ποίηση σε μια έκφραση χωρίς νόημα»). Το ίδιο συνέβει και στην Ελλάδα, λόγω της προηγούμενης γενιάς της Ήττας. Με τη γενιά του ‘70 ξαναμπήκε στην ποίηση το παιχνίδι, η ελευθερία, ο έρωτας. 39

Σε στιγμές πάντως

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 04 Στον Σπύρο Αραβανή

απολογισμού μάλλον θα πρέπει να πούμε ότι οι γενιές αυτές δεν έδωσαν μεγάλο έργο. Στην Ιταλία ξεχώρισε ο Milo de Angelis, ωρίμασε μέσα στην ποίησή του. Οι υπόλοιποι Ιταλοί όπως και οι Έλληνες παρέμειναν παιδιά. Στην Ελλάδα από αυτή τη γενιά μόνο ο Μιχάλης Γκανάς υπήρξε πατρική φιγούρα, κατάφερε, δηλαδή, να ωριμάσει με το έργο του. Οι υπόλοιποι ενώ γράφουν πολύ καλή ποίηση, παρέμειναν παιδιά, σαν να φοράνε κοντά παντελονάκια, όπως ξεκίνησαν. Σ. Π.: Έχετε γνώση της τρέχουσας ποιητικής κατάστασης στην Ιταλία; Γ.Π.: Πιστεύω ότι είναι περίπου η ίδια όπως και στην Ελλάδα. Την μερίδα του λέοντος την έχει η πεζογραφία. Η ποίηση ακολουθεί και δεν φαίνεται να ενδιαφέρει πολύ κόσμο. Οι ποιητές δεν έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο στα λογοτεχνικά πράγματα αλλά είναι σίγουρα κάπως καλύτερα απ’ ότι είναι στην Ελλάδα. Σ.Π.: Θα ‘θελα να κλείσουμε με τον αγαπημένος σας στίχο από την Ανθολογία. Γ.Π.: Είναι ένας στίχος από το ποίημα «Θα ’ρθει ο θάνατος και θα ’χει τα μάτια σου» του Τσέζαρε Παβέζε : «Θα κατέβουμε στην άβυσσο σιωπηλοί». Σ.Π.: «Να ζω θα ήθελα αποκοιμισμένος μες στο γλυκό θόρυβο της ζωής», του Σάντρο Πέννα, επειδή μεταδίδει τη γλυκιά ραστώνη της Ρώμης, το “dolce far niente”, τη γλυκύτητα του να μην κάνεις τίποτα. 40

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Στην Ασημίνα Ξηρογιάννη5

Aσημίνα Ξηρογιάννη: Κάντε μου ένα σχόλιο για τη σύγχρονη λογοτεχνική πραγματικότητα. Σωτήριος Παστάκας: Αξιοθαύμαστη παραγωγή. Πάνω απ’ το μέσο όρο των προηγούμενων δεκαετιών. Το μόνο αρνητικό, το «σύνδρομο

ρεμπώ-νταλάρα»,

που

το

είχε

κατονομάσει

μακαρίτης ο Βαρβέρης, ήδη από τη δεκαετία του ενενήντα, κι επιμένει σε συμπεριφορές νέων ποιητών: όλοι θέλουν μεν να γράφουν σαν τον Αρθούρο επιζητούν δε την δημοτικότητα του Γιώργου. Δεν γίνεται, παλικαράκια μου… A.Ξ.: Λογοτεχνία και Διαδίκτυο. Σ.Π.: Το διαδίκτυο, κακά τα ψέματα, ανακάτεψε την τράπουλα. Στον κλειστό και ανθυγειινό αέρα των λογοτεχνικών καφενείων,

τα

πατροπαράδοτα

στέκια

της ελληνικής

διανόησης, έφερε μια αύρα ζωογονοποιητική. Απλώς, εξέλειπεν το απαραίτητο στάδιο της μαθητείας, απ’ το οποίο περάσαμε όλοι εμείς που είμαστε ποιητές πριν από το διαδίκτυο. Οι σφαλιάρες. Τώρα οι ποιητές που γεννήθηκαν με το φέισμπουκ (η προηγούμενη φάση με τα προσωπικά ιστολόγια έχει πλέον παρέλθει ανεπιστρεπτί), αρνιούνται να στρώσουν το σβέρκο τους στην πατρική σφαλιάρα, 5

Πρώτη δημοσίευση στο varelaki.blogspot.com: ΣΤΗΛΗ THE ARTMANIACS (7-12-2012)

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 05 Στην Ασημίνα Ξηρογιάννη

αρνούνται να στρώσουν τον κώλο τους να γράψουν και να ξαναγράψουν τα στιχουργήματα που με τόση ευκολία ανεβάζουν στα κοινωνικά δίκτυα. Οι εθισμένοι των λάικς πολύ δύσκολα θα ανοίξουν το δικό τους δρόμο: απλώς υποκλίνονται ο ένας στις εικονικές φιλοφρονήσεις των άλλων. Να το πω διαφορετικά, γιατί και στη λογοτεχνία ισχύει

κανόνας

της

Ψυχιατρικής

«περί

μιμήσεως

προτύπου»: όταν μιμήσαι και θέλεις να ξεπεράσεις σε λάικ τον εικονικό σου φίλο ποιητή, δεν προκόβεις. Πρέπει να μιμήσαι υψηλά πρότυπα (Μούζιλ, Βαλερί, Ρίλκε απλώς για να αναφέρουμε κάποια ονόματα), αν θες να γράψεις έστω και στο 1% των δυνατοτήτων τους. A.Ξ.: Αγαπημένοι σας συγγραφείς ,ποιητές και μεταφραστές παλαιότεροι /σύγχρονοι. Σ.Π.: Ο Όμηρος, ο Κάλβος, ο Λεοπάρντι, ο Μποντλέρ, ο Καβάφης, ο Τσέλαν, ο Μπόρχες κι ο τελευταίος ποιητής του πλανήτη ο Ιωσήφ Μπρόντσκι. A.Ξ.: Αγαπημένα σας βιβλία. Σ.Π.: Τα άπαντα του Κ.Π.Καβάφη σε δύο τόμους από τον Ίκαρο, που τα έφερε η αδελφή μου από την Αθήνα στη Λάρισα, το 1969. Η ποιητική ανθολογία του Παπύρου, το θρυλικό Βίπερ 100, του 1971, που από τότε το κουβαλάω πάντα μαζί μου. A.Ξ.: Πέρα από την Τέχνη του λόγου, ποια άλλη τέχνη σας συγκινεί; Σ.Π.: Η μαγειρική (γέλια)

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

A.Ξ.:

Θεός;

Σ.Π.: Παρακαλώ, με φώναξε κανείς; A.Ξ.: Ποιό από τα βιβλία σας αγαπάτε πιο πολύ; Σ.Π.: Πάντα το τελευταίο. Εντελώς συμπτωματικά κυκλοφόρησαν μαζί δύο: το «σώμαΜΕσώμα» από τις εκδόσεις Ακτίς και η «Τριλογία» από τις εκδόσεις Παρουσία. A.Ξ.: Μιλήστε μου για το βιβλίο σας που θα παρουσιαστεί σε λίγες μέρες... Σ.Π.: Εκατό ποιήματα γραμμένα σε μορφή ημερολογίου την τελευταία τριετία (2010-2011-2012), της οικονομικής κρίσης και της Ελλάδος του μνημονίου. Ανοίγει με τους νεκρούς του 2010 στη Σταδίου, και κλείνει με την αποστροφή στην Αγκέλα Μέρκελ, πως «μόνον οι νεκροί είναι φτωχοί». Την ιδέα της «τριλογίας» την οφείλω στον ποιητή Πέτρο Γκολίτση (πρωταναγνώστη όλων των τελευταίων μου πονημάτων απ’ το «όρος Αιγάλεω» του 2009 και μετά), ο οποίος μετά την ανάγνωση του «συσσιτίου» (πριν βγει σε βιβλίο, από τις εκδόσεις Σαιξπηρικόν), μου είπε πως το έβλεπε σαν το δεύτερο μέρος μιας τριλογίας. Ένας άλλος συγγραφέας ο Παναγιώτης Πάκος μου επισήμανε πως θέμα της «τριλογίας» είναι «ο μοναχός ο άνθρωπος (χαμένο κορμί)-ανακαλύπτει τη συντροφικότητα (συσσίτιο)- και περιέρχεται σε διονυσιακή έκσταση (ροή ρακής)»…ουφ, το είπα! A.Ξ.: <Ποιείν> εστί... 43

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 05 Στην Ασημίνα Ξηρογιάννη

Σ.Π.: Η δυνατότητα πρόσβασης στη δημοσίευση. Όλοι (με ένα ελάχιστο κριτήριο γραφής) έχουν δικαίωμα να γράφουν, Τώρα, αν αυτά που γράφουν, είναι και ποίηση, τόσο το καλύτερο…Με αυτή την έννοια, με τα ανοιχτά σχόλια, την καθημερινή ανανέωση είναι ένα εργαστήρι λογοτεχνίας ανοικτό 24 ώρες το 24ωρο… A.Ξ.: Τι δεν θα συγχωρούσατε ποτέ στον εαυτό σας; Σ.Π.: Να δω κάτι καλό στην ποίηση και να μην το κοινοποιήσω αμέσως. A.Ξ. Κάποιος σύγχρονος νέος λογοτέχνης που ξεχωρίζετε; Σ.Π.: Τον Δημήτριο Μουζάκη, ποιητή. A.Ξ.: Tι διαβάζετε τώρα; Σ.Π.

Το 2666 του Ρομπέρτο Μπολάνιο.

A.Ξ.: Γράφετε κάτι τώρα; Σ.Π.: Δεν μπορώ να κάνω διαφορετικά…γράφω διαφορετικά πάντα πράγματα μεταξύ τους, απ΄τα τετράστιχα «Ω!» στα εξασέλιδα της «Ραψάνης»… A.Ξ.: H γνώμη σας για τα λογοτεχνικά βραβεία. Σ.Π.: Τα βραβεία είναι μια χαρά για αυτούς που τα παίρνουν. Να παραφράσουμε μία από τις αγαπημένες ρήσεις του Ιταλού Πρωθυπουργού Τζούλιο Αντρεότι «τα βραβεία φθείρουν αυτούς που δεν τα παίρνουν».

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

A.Ξ.: Πιστεύετε στην κριτική; Σ.Π.: Ναι. Ακράδαντα. Είχα πολύ αυστηρούς κριτές: το Φίλιππο Βλάχο, τον Άλκη Αγγέλου, το Ντίνο Χριστιανόπουλο. Τους άκουσα και πιστεύω πως μόνο χαμένος δεν βγήκα. A.Ξ.: Παιχνίδι των λέξεων. Σας δίνω έξι λέξεις και μου γράφετε δίπλα τί σας έρχεται συνειρμικά στο μυαλό. Λοιπόν... Σ.Π.: πολιτική έρωτας

 η πολιτεία του Πλάτωνα  η παρθένος Έμιλυ Ντίκινσον

ελευθερία  τζάμπα μάγκας δεν υπήρξα ποτέ ποίηση

 αρνάκι άσπρο και παχύ

πόλη

 Ρώμη

χρόνος

 το Μαγικό Βουνό

A.Ξ.: Από τα διαβάσματά σας: αν σας ρωτούσα να μου επισημάνετε

βιβλία

που

διαβάσατε

και

σας

σημάδεψαν τόσο που σας άλλαξαν το βλέμμα για τα πράγματα, τι θα απαντούσατε; Σ.Π.: Μόνο τρία; Τα βιβλία είναι σαν τα κεράσια: Μόμπυ Ντικ, ο Ηλήθιος, Λόρδος Τζιμ… A.Ξ.: Ως θεατρολόγος δεν θα μπορούσα να μην σας κάνω αυτήν την ερώτηση. Παρακολουθείτε θέατρο; Σ.Π.: Ελάχιστα, μόνον όταν έχω παρέα. Δεν μπορώ να πάω σε θέατρο μόνος μου, καταχωρήστετο στις αδυναμίες μου.

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 05 Στην Ασημίνα Ξηρογιάννη

A.Ξ.: Γίνονται πολλές προσπάθειες τα τελευταία χρόνια για την υποστήριξη του ψηφιακού βιβλίου. Σ.Π.: Το μέλλον ήρθε πιο γρήγορα απ’ο όσο το φανταζόμασταν. Όταν φέτος το Καλοκαίρι 2012, στην Ηρακλειά απ’ τους είκοσι λουόμενους, στους 7 που διαβάζαν οι τρεις διαβάζαν από e-reader καταλαβαίνετε τί έχει να γίνει του χρόνου… A.Ξ.:

Ο δικός σας ορισμός για την Ποίηση...

Σ.Π.: Εύχομαι να μην τον μάθω ποτέ. Αν ήξερα τι είναι ποίηση, θα σταματούσα να γράφω αυτομάτως… A.Ξ.: Ασχολείστε με τηv Πολιτική; Σ.Π.: Ενεργά με την έννοια της ένταξης και της στράτευσης όχι. Νομίζω με την καθημερινή μου στάση και τις επιλογές μου πως ναι, ενεργώ πάντα πολιτικά… A.Ξ.: Tελικά μπορεί να συνυπάρξει η ψυχιατρική με την ποίηση; Σ.Π.: Ρωτήστε το Γιώργο Χειμωνά, τον Μάριο Μαρκίδη… ετσετερά (…γέλια).

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Στον Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη6

Η Ποίηση Είναι Η Πιο Αριστοκρατική Από Όλες Τις Τέχνες

Ποιητής, εκδότης και ψυχίατρος ο Σωτήρης Παστάκας απογυμνώνει τη σκέψη του από ψιμύθια και φτιασίδια σε μια εκ βαθέων συζήτηση με την Bibliotheque (24-02-2013). Μιλάει για την ποίηση μα και τη γραφομανία, για τα λερωμένα χέρια του εκδότη μα και τη τρυφερή ματιά του ποιητή. Ξορκίζει δαίμονες, αγαπάει αγγέλους και βυθίζεται ο ίδιος στην αέναη περιδίνηση του ποιητικού ιλίγγου δίχως αλεξίπτωτο και δίχτυ ασφαλείας. Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης: Η ειρωνεία ως τρόπος ποιητικής έκφρασης ή πόσο πάει το καντάρι η ποιητικότητα στις μέρες μας; Σωτήρης Παστάκας: Μόνον αντίδοτο στην «ποιητικότητα» η ειρωνεία: ο αυτοσαρκασμός και η παρήγορη σκέψη πως δεν θα μείνει τίποτα από όλα αυτά , δεν λέω σε τριάντα χρόνια, αλλά ούτε με το ξημέρωμα της αύριον. Η «ποιητικότητα στις μέρες μας» έχει νόημα μόνον αν ξεκινάει κάποιος με την απόφαση πως δεν θα 6

Πρώτη δημοσίευση στην Τεθλασμένη Ψηφιακή Βιβλιοθήκη bibliotheque.gr (24-22013)

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 06 Στον Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη

αφήσει ούτε ένα στίχο πίσω του για παρακαταθήκη. Μόνον όταν γράφει πίσω από τον θάνατό του, με την συνείδηση πως είναι ήδη νεκρός. Δ.ΤΡ.: Είναι ο ποιητής «οδοδείκτης» (παραφράζοντας τον Κίργκεγκωρ); Γιατί πολλοί λένε πως ο ποιητής ζει και δημιουργεί σε μια καλύβα ψηλά στο όρος Παρνασσός. Σ.Π.: Στο «όρος Παρνασσός» δεν κατοίκησε ποτέ κανένας ποιητής. Ο μεσαιωνικός μύθος του καλλιτέχνη που θέλει τον ποιητή, το ζωγράφο, τον μουσικό να είναι απλώς το «μέντιουμ» που θα κοινωνήσει στην ανθρωπότητα τον απόλυτο λόγο του Θεού, πρόσφερε στους ρομαντικούς τη μαγιά να φτιάξουν το κατασκεύασμα που βρίσκει ατυχώς θιασώτες και στις μέρες μας. Οι ποιητές ζουν ανάμεσά μας, κάποιοι από αυτούς θα έχουν την τύχη να δώσουν το όνομά τους, μετά θάνατον, σε κάποιο δρόμο, σε κάποιο σοκάκι, άντε κι αν βρεθεί ένας, σε μία λεωφόρο, μια πλατεία. Δ.ΤΡ.: Στην ιστορία της ποίησης και εν γένει της λογοτεχνίας, γνωρίζουμε και άλλους που συγκεντρώνουν στο πρόσωπο τους τις ιδιότητες του ψυχιάτρου και του ποιητή. Το ενδιαφέρον μας, εν προκειμένω, είναι να μας αναδείξετε τα σημεία σύμπτωσης των δύο αυτό διαφορετικών τροχιών στο έργο σας. Σ.Π.: Ο γιατρός, ο ψυχίατρος, έχει τη δυνατότητα να ακούει τα προβλήματα όλων των κοινωνικών τάξεων: μπορεί να έχει πελάτη τον βουλευτή, τον υπουργό, το δημοσιογράφο, τον

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

τραγουδιστή, τον ίδιον τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, αλλά και τον αθίγγανο από το Ζεφύρι. Αυτή η ανοικτή βεντάλια κοινωνικής δικτύωσης νομίζω πως συμπίπτει με το προσωπικό μου έργο στην ποίηση. Θέλω να πω, πάντα με έλκυε στην ποίηση το παιγνίδι να φέρω κοντά το υψηλό και το χαμηλό. Δεν με τράβηξε ποτέ μόνον η «καθαρή τέχνη» όπως και δεν εκστασιάστηκα ποτέ με τους «μπητ». Ίσως, αν θέλετε κι από ιδιοσυγκρασία: αισθάνομαι το ίδιο άνετα και στα ρεστοράν και στα κουτούκια. Δ.ΤΡ.: Ο

ανθρώπινος

πόνος,

ανθρώπινη

χαρά,

τα

ανθρώπινα πάθη, εξυψώνονται μέσω της ταπείνωσης του ποιητή. Υπάρχει χώρος στην ποίηση για την οίηση που βλέπουμε στην εποχή μας; Σ.Π.: Έχει πλάκα πως όσο μειώνεται ο κοινωνικός αντίκτυπος του ποιητή στις μέρες μας, άλλο τόσο φουντώνει η έπαρση και η αλαζονεία του ποιητικού υποκειμένου. Υπερτροφικά εγώ κυκλοφορούν ανάμεσά μας με την πικρία του αδικαίωτου

και

το

μόνιμο

παράπονο

πως

«δεν

αναγνωρίστηκε το έργο τους». Πίσω από όλες αυτές τις συμπεριφορές κρύβεται το σύνδρομο «Ρεμπώ-Νταλάρα», που είχε διαπιστώσει πρώτος, ήδη από τη δεκαετία του ενενήντα, ο Γιάννης Βαρβέρης: όλοι θέλουν να γράφουν σαν τον Αρθούρο και να έχουν την επιτυχία του Γιώργου. Δεν γίνεται. Φυσικά, καμία ποίηση δεν μπορούν να γράψουν όσοι κυκλοφορούν στην αγορά παριστάνοντας τους ανδριάντες του εαυτού τους, κοιτώντας μας από το ύψος της κεφαλής τους, με το προφίλ σε στάση τριών

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 06 Στον Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη

τετάρτων. Τέτοιες προσωπικότητες δεν έχουν να κάνουν με την ποίηση, απασχολούν μόνο την Ψυχιατρική και σαν κλινικές περιπτώσεις πρέπει να τις αντιμετωπίζουμε όλοι μας. Δ.ΤΡ.: Ανάμεσα στη φλόγα της γραφής και του αισθήματος και τον πάγο της σκέψης, βρίσκεται το πορθμείο, όπου ξενοδοχείται

ποιητής.

Το

εισιτήριο

είναι

μετ’

επιστροφής; Σ.Π.: Ο ποιητής είναι κάτοχος κάρτας απεριορίστων διαδρομών. Αυτό το απεριόριστο στις διαδρομές, που αναγράφεται στις μηνιαίες κάρτες των συγκοινωνιών στην Αθήνα, είναι στίχος από μόνος του. Πολύ θα ήθελα να τον είχα γράψει εγώ. Αν δεν επιστρέφαμε για να ξαναφύγουμε δεν θα λεγόμασταν ποιητές. Τι θα ήταν ο Δάντης χωρίς την εξορία του, ο Ντοστογιέφσκι κι ο Μπρόντσκι χωρίς τη Σιβηρία τους; Δ.ΤΡ.: Λόγος τέλειος, λόγος αλυσιτελής ή λόγος, όπου το αίμα της καρδιάς αναβλύζει ως φρέαρ αρτεσιανό, είναι η ποίηση για σας; Σ.Π.: Δεν γράφω με το χέρι στην καρδιά, οπότε σκασίλα μου κι αν τύχει να ματώσει. Γράφω πάντα με το ένα χέρι στην κοιλιά, κι εκείνο ανεξέλεγκτα συμβαίνει να πηγαίνει και λίγο παρακάτω, κι έτσι βρίσκομαι να ξύνω πολύ συχνά τα’ αρχίδια μου όταν γράφω με το άλλο χέρι, τα ποιήματα. Η ποίηση είναι και λόγος τέλειος (στα καλά ποιήματα δεν μπορείς να μετακινήσεις ούτε μια λέξη) και ανεπαρκής, ατελέσφορος, άκαρπος, ανεπιτυχής, ανώφελος, αλυσιτελής,

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

μάταιος, ανίσχυρος, ανίκανος, αποτυχημένος με την υψηλή έννοια που του προσέδωσε ο Πάουλ Τσέλαν κι ο Andrea Zanzotto στις μέρες μας. Αλλά επιμένω πως για μένα η ποίηση δεν είναι το αρτεσιανό φρέαρ των ευαίσθητων καρδιών… Δ.ΤΡ.: Πρόσφατα, κυκλοφορήσατε τη «Τριλογία» σας. Δεν είναι νωρίς για συγκεντρωτικές εκδόσεις; Σ.Π.: Είναι αλήθεια πως η αρχική σκέψη μου ήταν να βγει η «ροή ρακής» αυτόνομη αλλά τελικά επικράτησε η γνώμη των φίλων μου πρωτοαναγνωστών (του Πάκου, του Γκολίτση και του Μίχου), που την έβλεπαν απλώς σαν μια συνέχεια των δύο προηγούμενων βιβλίων (χαμένο κορμί και συσσίτιο), και τους άκουσα! (έχω παιδιόθεν το κακό συνήθειο να ακούω αυτά που μου λένε), κι έτσι έχω την εντύπωση πως δεν πρόκειται επ’ ουδενί για συγκεντρωτική έκδοση, αλλά επιτρέψτε μου να υπογραμμίσω πως είναι ένα βιβλίο σε τρία μέρη, όπως αισθάνομαι και τη «Μάθηση της Αναπνοής» (2006) που περιλαμβάνει τις πρώτες τρεις συλλογές μου. Δ.ΤΡ.: Η σύγχρονη ποιητική «σκηνή» στην Ελλάδα ανεβάζει το έργο «Το όνειρο ενός γραφομανούς». Αν γράφατε κριτική στην παράσταση ποιος θα ήταν ο τίτλος και ποια τα βασικά της σημεία; Σ.Π.: «Το καλάθι της νοικοκυράς» θα ταίριαζε πιστεύω σαν γενικός τίτλος. Το καλάθι της νοικοκυράς χωράει τα πάντα και καθορίζει μάλιστα και τον τιμάριθμο… Προϊόντα

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 06 Στον Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη

ανεβαίνουν

και

κατεβαίνουν

κατευθυνόμενα

από

τη

διαφήμιση και τις συγκυρίες: οι εκπομπές μαγειρικής είναι καθημερινές

και

αναπάντεχα

πολλές

μέσα

στην

ομοιομορφία τους… Είναι σαν τους σεφ της μόδας, έτσι που μπορείς

να

καταλάβεις

ποια

τηλεοπτική

εκπομπή

παρακολουθεί η οικοδέσποινα που στρώνει το τραπέζι «μόνο» για σένα. Μια παλιά μου φίλη παρέθετε γεύματα και δείπνα με έτοιμα φαγητά σε πακέτο από το παραδοσιακό ντελιβεράδικο «η Θεσσαλία», με ελάχιστες προσωπικές παρεμβάσεις στο σερβίρισμα και έπειθε τους συνδαιτυμόνες της πως τα είχε μαγειρέψει η ίδια… Ατυχώς με την ποίηση δεν συμβαίνει το ίδιο. Η ποίηση είναι πολύ πιο δύσκολη τέχνη

από

τη

μαγειρική

και

οι

μικροαπατεωνιές

ξεσκεπάζονται αμέσως. Ο γραφομανής κοιμάται με την πεποίθηση πως μας έπεισε για το τέλειο πιάτο που μας παρουσίασε, και καλά κάνει. Δεν χρειάζεται καν να καταβάλουμε κάποια προσπάθεια να τον ξυπνήσουμε. Συνήθως ξυπνάει από μόνος του γιατί έρχεται πάντα κάποια στιγμή για όλους μας που δεν μπορούμε να ξεγελάσουμε ούτε τον ίδιο μας τον εαυτό. Δ.ΤΡ.: Βλέποντας τις υπογραφές που συγκεντρώθηκαν για «τη σωτηρία» του ΕΚΕΒΙ, μένει κανείς έκπληκτος από τους ανθρώπους ετερόκλητων συμφερόντων που «συνασπίστηκαν». Εξ αρχής πήρατε αντίθετη θέση, πηγαίνοντας

κόντρα

στον

Δικαιολογείστε την άποψη σας.

εσμό

της

εποχής.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Σ.Π.: Υπερασπίζομαι

απλώς

την

έννοια

του

«εθνικού».

Αυτονόητη για εσάς και για μένα αλλά ακαταλαβίστικη, όπως φάνηκε κι από τις προσωπικές επιθέσεις που δέχθηκα, για την πλειοψηφία των ομοτέχνων μου. Δεν κουράζομαι

να

επαναλαμβάνω

πως

πνευματικός

άνθρωπος στις μέρες μας δεν πρέπει να θεωρεί τίποτα ως αυτονόητο και θα πρέπει να έχει την υπομονή να επαναλαμβάνει την αλφαβήτα από την αρχή, ξανά και ξανά. Το ΕΚΕΒΙ μόνον εθνική πολιτική δεν χάραξε. Τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο. Όταν καταλάβουμε την έννοια του «εθνικού» τότε ας ξανακάνουμε την κουβέντα από την αρχή… Δ.ΤΡ.: Ιδρύσατε

το

αφιερωμένη

2004 στην

το

www.poiein.gr,

ποίηση

κι

έκτοτε

ιστοσελίδα εκατοντάδες

ομότεχνοι σας είδαν τα έργα τους να δημοσιεύονται εκεί. Ποιες είναι οι τρεις βασικές αρχές της δράσης σας ως εκδότης; Σ.Π.: Α)

Να λερώσω τα χέρια μου.

Το δημιούργησα με την επιθυμία να λερώσω τα χέρια μου, να χώσω τα χέρια μου σε όλο αυτόν το βούρκο που ήταν τότε τα νεογέννητα ιστολόγια, να βουτήξω σαν δύτης στα θολά νερά των μπλογκς γιατί η φωτεινή επιφάνεια των έντυπων περιοδικών (ήμουν τακτικός συνεργάτης τουςκρατηθήτε- από το… χίλια ενιακόσια ογδόντα (J), όχι μόνον δεν

με

κάλυπτε

αλλά

μου

προξενούσε

ανείπωτη

δυσφορία… Το 2004 λοιπόν το «ποιείν» ξεκίνησε δειλάδειλά να χαρτογραφεί μια αγεωγράφητη περιοχή… σας

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 06 Στον Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη

θυμίζω τους δύτες στη Λίμνη της Βουλιαγμένης, που έχασαν τη ζωή τους επιχειρώντας να τη χαρτογραφήσουν… Λίγο μετά «λέρωσα» τα χέρια μου με το ένα και μοναδικό τεύχος του περιοδικού «Αψέντι» (το δεύτερο, παρόλο που το είχαμε ετοιμάσει με τον αείμνηστο Γιώργο Δρανδάκη, δεν αναδύθηκε ποτέ απ’ τα νερά…). Είμαι ευτυχισμένος που το «ποιείν»

μου

δίνει

τη

δυνατότητα

να

λερώνομαι

καθημερινώς. Β)

Προτιμώ

τον

ανορθόγραφο

λόγο

παρά

το

ορθογραφημένο τίποτα. Αυτό το τίποτα που οδήγησε στο κλείσιμο και θα συνεχίσει να οδηγεί στην παύση και την απόσυρση τους σημερινούς και τους αυριανούς εκδότες που είναι αλφαδιασμένοι με τον ορίζοντα της «αγοράς». Αγνόησα την αγορά και τις επιταγές της, συνεχίζω να την αρνούμαι και τώρα. Δεν σύρομαι από την αγορά, δεν επιθυμώ να ποδηγετήσω την αγορά, κυκλοφορώ

στην

αγορά

εικοσιτέσσερις

ώρες

το

εικοσιτετράωρο με ίδια κεφάλαια (δικά μου και του συνεταίρου μου από το 2006, Σπύρου Αραβανή) και γι αυτό μπορώ να μοιράζω σφαλιάρες δεξιά κι αριστερά. Γ)

Το παιγνίδι με την ανάδειξη του καλύτερου στο τέλος.

Το «ποιείν» πρεσβεύει πως όλοι μας έχουμε δικαίωμα στη δημοσιότητα. Λόγο δομής του «έστω-χώρου» μας, τους προσφέρουμε εικοσιτετράωρη έκθεση κι όχι για δεκαπέντε λεπτά μόνον (γέλια). Είμαστε λοιπόν δημοκρατικότατοι ως προς την δημοσιότητα και συνάμα αριστοκρατικοί έως την 54

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

τελευταία τρίχα της κεφαλής μας ως προς την κρίση μας. Γιατί έρχεται αναπόφευκτα η στιγμή της κρίσης για όλους μας, κανένας μας δεν μπορεί να την αποφύγει, κι έτσι ότι φαίνεται παιγνίδι στην αρχή καταλήγει σε μια «παρέλαση γυμνών ψυχών» στη συνέχεια. Η ποίηση είναι η πιο αριστοκρατική από όλες τις τέχνες. Δεν σηκώνει χωρατά, και φιλικά κτυπήματα στην πλάτη την ώρα της κρίσεως.

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 07 Στον Μασμιλιάνο Νταμάτζιο

Στον Μασιμιλιάνο Νταμάτζιο7

Μια ποιητική του βλέμματος

Μασιμιλιάνο Νταμάτζιο: Πριν ένα περίπου χρόνο, σ’ ένα βιβλιοπωλείο

της

Αθήνας,

γιόρτασες

την

επέτειο

του

poiein.gr, της ιστοσελίδας της οποίας είσαι ο ιδρυτής. Γιατί δημιουργήθηκε; Τι αντίκτυπο νομίζεις ότι είχε στο πανόραμα της ελληνικής ποίησης; Σε τι διαφοροποιείται από τ’ άλλα; Σωτήρης Παστάκας: Η αναμφίβολη επιτυχία του «Ποιείν», οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι κατάφερε ν’ ανακατέψει την τράπουλα και να δυσκολέψει, σε μεγάλο βαθμό, τα στημένα παιχνίδια

-ακαδημαϊκά

κι

εκδοτικά-,

που

πολλές

φορές

συμβαδίζουν και πάνε αλά μπρατσέτο. Ακριβώς αυτός ήταν κι ο λόγος της δημιουργίας του: έχοντας δουλέψει από το 1980 σε κάποια απ’ τα μεγαλύτερα, έντυπα, λογοτεχνικά περιοδικά όπως το «Δέντρο», το «Πλανόδιον» κ.α., διαπίστωσα στις αρχές του 2000, ότι είχαν εξαντλήσει τη δυναμική τους: πρότειναν, απλώς, ένα άρτιο κι άψογο τυπογραφημένο «τίποτα» κι έτσι άρχισα να διερευνώ τον ανορθόγραφο λόγο των πρώτων ιστολογίων που γεννιόταν εκείνη την εποχή. Η δέσμευσή μου, τότε και τώρα, είναι 7

Πρώτη δημοσίευση στο penultimoorizzonte.wordpress.com (5-4-2013)

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

ότι θα «κλείσω» το σάιτ, αν τυχόν γίνουμε κι εμείς «Ακαδημία»... Η σημαντική διαφοροποίησή μας, είναι τα ανοιχτά σχόλια και το διαρκές «παιχνίδι» με τις αναρτήσεις, νομίζω. Μ.ΝΤ.: Σε μια συνέντευξη, προσδιόρισες τι είναι, κατά τη γνώμη σου, και τι δεν είναι ένας ποιητής: για παράδειγμα, δεν είναι ένας φιλόσοφος, δεν είναι ψυχολόγος... Σ.Π.: ... κι ούτε ένας θεωρητικός της λογοτεχνίας, θα πρόσθετα. Για τον απλό λόγο πως, ό,τι μπορεί να γραφτεί σε πρόζα χωρίς να χάνει την αξία του, δεν είναι ποίημα, καθώς έλεγε κι ο αγαπημένος μου Ουμπέρτο Σάμπα. Φυσικά, ο ποιητής μπορεί να είναι ό,τι θέλει, από σύμβαση κι από βιοποριστική ανάγκη, αλλά αυτό δεν πρέπει να περνάει στα ποιήματά του. Μ.ΝΤ.: Είπες, σχετικά με τον Hirschman: «Μου άλλαξε τη ζωή». Εννοείς ακόμη κι από άποψη δημιουργίας; Εάν ναι, με ποιο τρόπο; Το λέω αυτό γιατί, η δική σου, είναι μια γραφή πολύ γραμμική και συναφής στην πορεία των χρόνων από το πρώτο σου κιόλας βιβλίο· δεν βλέπω «τραύματα», αλλά μια σταθερή εξέλιξη ενός σώματος που από παιδί γίνεται ενήλικας. Σ.Π.: Ο Τζακόνε, ο μεγάλος Τζακ, όταν τον γνώρισα στο Σαν Φρανσίσκο το 2003, ήταν πάμφτωχος μεν -έμενε σ’ ένα χώρο 20 τετραγωνικών μέτρων, που χρησίμευε για γραφείο, κρεβατοκάμαρα,

τραπεζαρία

και

βιβλιοθήκη,

για

τις

προσωπικές του ανάγκες έπρεπε ν’ ανεβοκατεβαίνει δυο

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 07 Στον Μασμιλιάνο Νταμάτζιο

ορόφους με τα πόδια, από τον τέταρτο στον δεύτερο, όπου του είχαν παραχωρήσει δωρεάν ένα w.c.- αλλά πανευτυχής και

δημιουργικότατος

δε.

Εγώ

ήμουν

πλούσιος,

μεγαλογιατρός, μπλοκαρισμένος σ’ έναν αποτυχημένο γάμο, όπως και στη γραφή μου (οι «Προσευχές για φίλους» που είχα ξεκινήσει να γράφω το 1995, είχαν βαλτώσει). Χάρη σ’ αυτή τη συνάντηση, που λειτούργησε ως ένα είδος Sartori για μένα, ξεμπλόκαρα σιγά-σιγά στην προσωπική μου ζωή κι απελευθερώθηκα και στο γράψιμο: μέχρι τότε είχα βγάλει τέσσερεις ποιητικές συλλογές όλες κι όλες, και τα επόμενα χρόνια, από το 2003 μέχρι σήμερα, τουλάχιστον άλλες δέκα. Μ.ΝΤ.: Κάθε φορά που συναντιόμασταν, ένιωθα μεταξύ φίλων, όχι μεταξύ ποιητών. Θέλω να πω ότι η ατμόσφαιρα, που εσύ και οι άλλοι δημιουργείτε, είναι πολύ διαφορετική από εκείνη που είθισται στην Ιταλία, πιο φιλική και χαλαρή. Σ.Π.: Ίσως επειδή η Ελλάδα είναι μικρή (γέλια). Η αλήθεια είναι πως γνωρίζουμε καλά την αξία ο ένας του άλλου και δεν υπάρχει χώρος για κομπασμούς και ψευτο-περηφάνιες. Αυτό δεν σημαίνει πως οι λογοτεχνικές έριδες και οι τσακωμοί δεν είναι καθημερινό φαινόμενο και σε μας. Απλώς, για να χαριτολογήσουμε, η δική μας παρέα απεχθάνεται τους σοβαροφανείς ... Μ.ΝΤ: Η πρώτη εντύπωση που είχα για σένα, είναι ότι είσαι ένα « συντροφικό ον», δηλαδή ότι, για σένα, το να

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

μοιράζεσαι τη ζωή σου με τους άλλους είναι βασικό. Κι ότι αυτός ο χαρακτήρας-ανάγκη αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της ποίησής σου. Έτσι όπως μου φαίνεται ότι έχεις έναν χαρακτήρα διαθέσιμο κι ανοιχτό, όπως η ποίησή σου. Είναι σωστό ή κάνω λάθος; Σ.Π.: Βρίσκω εξαιρετικά αναζωογονητικό, για μένα, το να βρίσκομαι ανάμεσα σε κόσμο, να γνωρίζω ανθρώπους ξένους μεταξύ τους και να τους αφήνω να μιλάνε, έτσι ώστε να παίρνω τροφή απ’ τις κουβέντες τους. Τους παρατηρώ και τους ακούω, ακόμη κι όταν δείχνω αφηρημένος ή σκεπτικός. Έχεις απόλυτο δίκιο και συμφωνώ με την παρατήρηση σου, Μαξ. Μ.ΝΤ.: Κάποιες μέρες πριν, ένας ιταλός φίλος διάβασε κάποια από τα ποιήματά σου και μου έγραψε: «Ένας ποιητής, με καθαρή γραφή, ικανός να συμφιλιώσει το κοινό με την

ανάγνωση,

την

καθημερινή

ζωή,

τα

απλά

πράγματα: τι θαυμάσιο ν’ αναγνωρίζεις επιτέλους τον εαυτό σου μες στους στίχους ενός ποιήματος, να μην χρειάζεται ν’ αναρωτιέσαι για τα κρυφά νοήματα!» Αυτό επιθυμείς ν’ ακούς να λέγεται; Ή θα επιθυμούσες κάτι άλλο; Σ.Π.: Το θεωρώ μεγάλο κομπλιμέντο. Ναι, αν πράγματι το πέτυχα, θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό. Θεωρητικώς, θα έλεγα πως είμαι υπέρ μιας «ποίησης που συμβαίνει», παρά οπαδός μιας «ποίησης που προκύπτει». Μ.ΝΤ.: Όμως η ποίησή σου είναι πράγματι τόσο απλή;

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 07 Στον Μασμιλιάνο Νταμάτζιο

Σ.Π.: Το πιο δύσκολο πράγμα είναι να μιλήσει κανείς απλά, γιατί κάποιος μπορεί εύκολα να γλιστρήσει στο απλοϊκό, το φλύαρο και το ανούσιο. Συνηθίζω να βάζω διάφορους βαθμούς δυσκολίας: παρηχήσεις, αριθμούς στίχων και ποιημάτων...

μια

ολόκληρη

προσωπική

Καμπάλα,

επινοημένη από μένα τον ίδιο, μόνο και μόνο, για να μου δυσκολεύω τη γραφή. Πρέπει να ομολογήσω πως η γραφή για μένα είναι ο ύψιστος ψυχαναγκασμός. Μ.ΝΤ: Σε

ένα

άλλο

άρθρο

του

«Versante

Ripido»

παρουσιάζουμε ολόκληρη τη συλλογή «Συσσίτιο». Τα πάντα περιστρέφονται γύρω από την τροφή με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Γιατί; Μου κάνεις μια σύντομη εισαγωγή στο «Συσσίτιο»; Σ.Π.: Με την οικονομική κρίση, αναμοχλεύθηκαν και αναδύθηκαν από το συλλογικό ασυνείδητο οι κυρίαρχοι φόβοι του ανθρώπου, όπως είναι η πείνα. Η τροφή δεν έπαψε ν’ αποτελεί ένα από τα πιο βασικά ένστικτα του ανθρώπου. Ένα άλλο είναι το σεξ και η αναπαραγωγή. Από την άλλη, με

την

οικονομική

κρίση,

ανακαλύψαμε

ξανά

τη

συντροφικότητα και την αλληλεγγύη. Ας μην ξεχνάμε, πως η μοναξιά του σύγχρονου ανθρώπου είναι πολιτική, προϊόν κι επιταγή του καπιταλισμού. Είναι, δηλαδή, το καπιταλιστικό σύστημα που πριμοδοτεί την ατομικότητα και τη μοναξιά του καθενός. Το «Συσσίτιο» γράφτηκε, εν αγνοία μου, πάνω σε αυτούς τους δύο άξονες: απ’ τη μια, το οικονομικό αδιέξοδο κι απ’ την άλλη, ως λύση στο φόβο τής πείνας, τη συλλογικότητα. Άκουσα από πολλούς, γιατί δεν έγραψα κι

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

αυτό κι εκείνο! Γιατί η πείνα είναι αστείρευτη πηγή, απ’ την τραγωδία έως τις κωμωδίες του Τσάρλι Τσάπλιν και του Τοτό. Δεν ήθελα να κάνω διατριβή πάνω στο θέμα. 22 ποιήματα μου βγήκαν, συγγνώμη αν σας φαίνονται λίγα. Μ.ΝΤ.: Από αυτόν το κύκλο ποιημάτων, βγαίνει επίσης μια εικόνα του εαυτού σου λίγο “flaneur”. Ποιά και «πόσο» είναι η σχέση ανάμεσα σ’ εσένα και το περιβάλλον γύρω

σου;

Κι

ως

περιβάλλον

εννοώ

και

τους

ανθρώπους και τις απρόβλεπτες συνθήκες. Σ.Π.: Είναι αλήθεια πως, επειδή έφυγα πολύ μικρός από την «εστία», μου έχει γίνει έμφυτο το βλέμμα του πλάνητα και του νομάδα. Έχω αναπτύξει μια προσωπική φιλοσοφία αναχωρητισμού και, ως εκ τούτου, την ικανότητα να βλέπω την «ανθρώπινη κατάσταση», κατ’ επέκταση, με τα μάτια του μελλοθάνατου. Ένας μελλοθάνατος που αρπάζει βουλιμικά την κάθε στιγμή και το καλύτερο που μπορεί από τα άτομα που τον περιβάλλουν. Μ.ΝΤ: Προφανώς, οι αναγνώστες περιμένουν να διαβάσουν τα σχόλια του ποιητή για την ελληνική κατάσταση. Μου φαίνεται ότι τα μεγάλα γεγονότα εισέρχονται στα γραπτά σου στη «μύτη των ποδιών». Αλλά γνωρίζω ότι έχεις μια σαφή πολιτική θεώρηση των πραγμάτων. Σ.Π.: Έχουν περάσει αρκετές δεκαετίες από τη «στρατευμένη ποίηση», ένας ολόκληρος αιώνας. Το ποίημα-μανιφέστο δεν είναι το αγαπημένο μου είδος ποίησης. Επειδή και η πολιτική έχει γίνει πολύ πιο πολύπλοκη από πριν και τα

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 07 Στον Μασμιλιάνο Νταμάτζιο

πλοκάμια της απλώνονται παντού, έτσι πιστεύω πως, κι εμείς, έχουμε το χρέος να της απαντήσουμε με πολύ πιο ύπουλα μέσα: όχι μ’ ένα ποίημα που ζητά τη μετωπική σύγκρουση μαζί της, αλλά να την ξεγελάσουμε με κυκλωτικές κινήσεις, μέσα από πάρα πολλά ποιήματα και πάρα πολλούς ερωτικούς συντρόφους (γέλια). Μ.ΝΤ.: Το ποίημά σου που περισσότερο μ’ αρέσει είναι το «Ελλάδα Παπάκι», γιατί εκεί βρίσκω την Ελλάδα που υπήρχε, της οποίας αποτέλεσα μέρος της, που ακόμα υπάρχει κι αντέχει, και που είναι δύσκολο, αδύνατον θα έλεγα, να κοινωνήσεις σ’ όποιον δεν την έχει ζήσει. Είναι η αναστολή του χρόνου, όπου ο άνθρωπος μπορεί να έχει επίγνωση του εαυτού του; Και τι θα πρόσθετες, ή θ’ αφαιρούσες, σήμερα, σ’ αυτή τη δήλωση αγάπης; Ελλάδα Παπάκι Η Ελλάδα ταξιδεύει με σαράντα Σαν το παπάκι στην παραλιακή. Η μεγίστη δυνατή ταχύτητα Συμπίπτει με τη δυνατότητα Του ερωτευμένου βλέμματος: Να καταγράφει, να χορταίνει, Να θυμάται. Το φως στις ελάχιστες Αποκλίσεις του, τον κυματισμό Της θάλασσας και τη φορά του ανέμου. Η Ελλάδα κι ο συνεπιβάτης της Που την αγκαλιάζει, κλείνουν 62

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Τα μάτια τους ταυτοχρόνως: Δεν θα μάθει ποτέ τι ήταν Αυτός για κείνη, ούτε κείνη Πόσα πολλά της χρωστάει. Χάρη στις χαμηλές ταχύτητες Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα Όπου το σούρουπο Προς το Σούνιο, ή στην επιστροφή, Μπορεί να διαρκέσει ολόκληρη ζωή.

Σ.Π.: Τις ερωτικές εξομολογήσεις, απ’ τη στιγμή που θα ειπωθούν, δεν μπορείς να τις πάρεις πίσω... κι ούτε θέλω ν’ αλλάξω τίποτα. Απλώς, για να παραμείνει ζωντανή η αγάπη,

μερικές

φορές

κάνουμε

και

υπερβάσεις:

προσωπικά, αυτή την αναστολή του χρόνου, την αναζητώ πλέον

στην

επαρχιακή

Ελλάδα,

στη

Λάρισα,

όπου

επέστρεψα για να ζήσω εδώ και λίγους μήνες. Μ.ΝΤ.: Στους στίχους σου ανατρέχεις συχνά στο σπίτι και στις βεράντες. Πολλές φορές γράφεις για τη βεράντα σου και τις γλάστρες με τα φυτά σου, αλλά το βλέμμα πάει σπάνια, ή σχεδόν ποτέ, πέρα απ’ το κιγκλίδωμα. Σ.Π.: Ο Σωκράτης δεν έφυγε ποτέ από την Αθήνα, ούτε μέχρι τη Σαλαμίνα δεν πήγε. Ο Πικάσο έλεγε πως δεν αγαπούσε τα ταξίδια, γιατί αντί να πηγαίνει εκείνος σ’ ένα μέρος, προτιμούσε να τον επισκέπτονται εκείνα στο ατελιέ του. Ο Φελίνι γύριζε μόνο μέσα στα στούντιο της Τσινετσιτά. Ο Λεοπάρντι, αν δεν περιοριζόταν να περιγράψει το φράχτη, 63

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 07 Στον Μασμιλιάνο Νταμάτζιο

δεν θα μας μετέφερε ποτέ στο άπειρο. (Γέλια). Θέλω να πω, ναι, πως έχεις δίκιο, με την έννοια πως, στα ποιήματά μου, υπάρχει μια καταγραφή όσων βλέπουν τα μάτια μου. Μια ποιητική του βλέμματος. Μ.ΝΤ: Είσαι επίσης μεταφραστής από τα ιταλικά: Πένα, Σερένι, Σάμπα, για παράδειγμα. Μου φαίνεται ότι υπάρχει μια ισχυρή, ποιητική ομοιότητα ανάμεσα σ’ εσένα κι αυτούς. Ποιά ποίηση, κι από ποιό μέρος του κόσμου,

θα

άξιζε

μεγαλύτερης

προσοχής

στην

Ευρώπη; Σ.Π.: Σου θυμίζω πως ήρθα στην Ιταλία σε ηλικία 18 χρονών κι έζησα για δέκα συνεχόμενα χρόνια. Θα μπορούσαν να με επηρεάσουν κι άλλοι ποιητές που αγαπάω επίσης πάρα πολύ, αλλά μίλησε η προσωπική ιδιοσυγκρασία, όπως και για κάθε τι που κουβαλάμε στη ζωή μας: το χρώμα των ματιών μας, η κληρονομικότητα στις αρρώστιες. Η ποίηση στην περιφέρεια αργεί να φθαρεί, ή αν θέλεις, παρακμάζει με καθυστέρηση. Αν λοιπόν, θεωρήσουμε ως «κέντρο» τις κυρίαρχες γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά), που έχουν

πέσει

σε

λήθαργο

από

πλευράς

ποιητικής

παραγωγής, οι υπόλοιπες έχουν ακόμη πολλά να δώσουν, γιατί δεν έχουν φθαρεί τα εκφραστικά τους μέσα. Η Ευρώπη δεν έχει παρά να κοιτάξει στη γειτονική της περιφέρεια με την προσοχή που δεν έχει επιδείξει ακόμα: στην Τουρκία, τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία, την Ουγγαρία κλπ. Ίσως και λίγο πιο

πέρα,

στην

άλλη

παράδειγμα, στην Αφρική. [Μετάφραση: Ευαγγελία Πολύμου] 64

πλευρά

της

Μεσογείου,

για

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Στην Πηνελόπη Πετράκου8

Ως ποιητής μ’ αρέσει να σπάζω τα δάχτυλά μου

Ο Σωτήρης Παστάκας μιλά για τον πιο ευτυχισμένο άνθρωπο του κόσμου του και το ψυχιατρικό λειτούργημα που είναι υπεράνω, σχολιάζει το σύγχρονο λογοτεχνικό τοπίο «των υπερτροφικών εγώ» και τη μεταφυσική που μας λείπει. Αυτά και άλλα, με αφορμή το βιβλίο του «Ο Δόκτωρ Ψ και οι ασθενείς του», μια συλλογή τρυφερών

και

σαρκαστικών

αφηγημάτων,

που

κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μελάνι. Πηνελόπη Πετράκου: Οι περίοδοι λογοτεχνικής έμπνευσης ή μη αλληλοεπηρεάστηκαν ποτέ με την επαγγελματική σας καθημερινότητα; Σωτήρης Παστάκας: Ναι και λυπάμαι πολύ γι αυτό: συνέβη στις αρχές τις επαγγελματικής μου καριέρας, για μια δεκαετίαδεκαπενταετία περίπου, όπου δεν είχα κυριολεκτικά τον χρόνο να οργανώσω τις σκέψεις μου, όχι να γράψω -για το γράψιμο πάντα 8

Πρώτη δημοσίευση στο CultureNow.gr (11-9-2015)

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 08 Στην Πηνελόπη Πετράκου

υπάρχει χρόνος, η ποίηση, ας μην ξεχνάμε, είναι ζήτημα ενός απογεύματος (χαμόγελο). Από το 2003 που συνάντησα στο Σαν Φρανσίσκο τον Τζακ Χίρσμαν, δεν επέτρεψα στον εαυτό μου να ξαναπέσει στην ίδια λούμπα. Π.Π.: Στο αφήγημα «Παγωτό στην παραλία» αναφέρεστε στην επίδραση που έχει στην ψυχοσύνθεση των Ελλήνων η στενότητα στους χώρους. Εξηγείστε μας λίγο περισσότερο. Σ.Π.: Οι Έλληνες λόγω στενότητας χώρου δεν έχουν προσωπική ζωή. Είμαστε διάφανοι στα μάτια όλων: μιλάς για πρώτη φορά με έναν άνθρωπο και ξέρεις, από όσα έχεις ακούσει για αυτόν, τα πάντα: τις καταθέσεις του στην Τράπεζα, τις σεξουαλικές του προτιμήσεις, τα «χούγια» και τα βίτσια του. Στερούμαστε μεταφυσικής, όλα συντελούνται κάτω από το σκληρό φως του «εδώ και τώρα». Π.Π.: Ο χρηματισμός συναδέλφων σας από φαρμακευτικές, όπως αναφέρετε στο βιβλίο, που τους οδήγησε σε πλουτισμό,

έχει

συντελέσει

ως

πρακτική

στη

διαμόρφωση του σημερινού τοπίου της κρίσης; Σ.Π.: Σταγόνα στον ωκεανό. Όχι, τη ζημιά την έκαναν τα εκατομμύρια από τα διάφορα προγράμματα, αυτά ναι, ζημίωσαν το Δημόσιο με απίστευτα ποσά. Οι φαρμακευτικές εταιρείες προάγουν και συντηρούν έναν επικερδή κλάδο του τουρισμού

που

λέγεται

Συνεδριακός

Τουρισμός.

συνεδριακός τουρισμός έμεινε πίσω στην Ελλάδα (αυτό μάλιστα, είναι ένα από τα αίτια, αν θέλετε της κρίσης)·

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

έπρεπε να τον είχαμε αναπτύξει πολύ πιο νωρίς, γιατί δεν είναι μόνον οι γιατροί που επωφελούνται αλλά και τα στελέχη των πολυεθνικών (κόκα-κόλα πχ)… στα αρώματα και τα καλλυντικά να δείτε τί γίνεται!!! Χώρια που έχει αναπτυχθεί παράλληλα κι ένα πρωτόγνωρο είδος: ο ποιητικός τουρισμός (ταξιδεύω με δικά μου χρήματα για να διαβάσω ποιήματα!), στο οποίο διακρίνονται διάφοροι «ομότεχνοι»… (γέλια) Π.Π.: Πώς ήταν ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος που έχετε συναντήσει; Σ.Π.: Ο Τζακ Χίρσμαν στο Σαν Φρανσίσκο: άφραγκος και μες στην τρελή χαρά. Όταν τον γνώρισα έμενε σε ένα δωμάτιο 15 τμ (κρεβάτι, βιβλία, πισί, κάδρα κλπ) και για να πάει τουαλέτα (όπου του είχε δώσει τα κλειδιά ένας φίλος) έπρεπε να ανεβοκατεβαίνει δύο «φλατ». Υποδεχόταν τους φίλους

του

στο

«καφέ

Τριέστε»

στο

ισόγειο

της

πολυκατοικίας, που το είχε μετατρέψει σε «σαλόνι» του σπιτιού του, κι εκεί τον πρωτοσυνάντησα κι εγώ. Εγώ ήμουν τότε μεγαλογιατρός με πάρα πολλά λεφτά και απόλυτα δυστυχισμένος. Ο Τζακ πουλούσε από τραπέζι σε τραπέζι την εφημερίδα του Κουμουνιστικού Κόμματος των ΗΠΑ για ένα «μπακ», μετέφραζε ποιητές από διάφορες γλώσσες και μιλούσε για την ποίηση με μάτια που έβγαζαν σπίθες από τον ενθουσιασμό. Όλες οι συναντήσεις μας σε διάφορα μέρη του κόσμου, στα χρόνια που ακολούθησαν, ήταν μέσα στην απόλυτη χαρά κι ευτυχία με αγκαλιές και τραγούδια. Χαρά που αποταμιεύτηκε όταν τον φιλοξένησα στον δεύτερο όροφο στη Νέα Σμύρνη κατά την τελευταία του 67

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 08 Στην Πηνελόπη Πετράκου

παραμονή στην Αθήνα, επειδή τον πέταξαν έξω αυτοί που είχαν την υποχρέωση να τον φιλοξενήσουν. Π.Π.: Στο βιβλίο σας αποφεύγετε να κρίνετε πρόσωπα και καταστάσεις. Σε αντίστοιχα έργα σύγχρονών σας λογοτεχνών

καμιά

φορά

συναντάμε

άποψη

στράτευση. Πώς το σχολιάζετε; Σ.Π.: Ο Ψυχίατρος είναι υπεράνω του καλού και του κακού: δουλειά του δεν είναι να κρίνει αλλά να κατανοήσει. Στη σφαίρα

του

ανθρώπινου

είναι

και

οι

πιο

ακραίες

συμπεριφορές κι οι πιο τρελές σκέψεις: όσα κάνει ο άνθρωπος συμπεριλαμβάνονται στα ανθρώπινα. Μία από τις αγαπημένες μου φράσεις με τους πελάτες είναι πως «εδώ δεν είναι δικαστήριο, τα λέμε όλα με το όνομά τους χωρίς φόβο και πάθος»… Αν δεν την έβαλα στο βιβλίο, ίσως την κράτησα για το επόμενο… Ποιος ξέρει; Π.Π.: Έχετε επίσης ασχοληθεί με την ποίηση, το δοκίμιο, το θέατρο,

τη

μετάφραση

και

το

ραδιόφωνο.

Πού

αισθανθήκατε πιο άνετα; Σ.Π.: Από ιδιοσυγκρασία είμαι άνθρωπος που αισθάνεται άνετα και στα πεντάστερα ξενοδοχεία αλλά και στα κουτουκάκια. Χάρη σε μια πεφωτισμένη δασκάλα που είχα από το 1963 έως το 1966 που αποφοίτησα από το Ε’ Δημοτικό Σχολείο Λάρισας (και δυστυχώς δεν θυμάμαι το όνομά της), είχα πλήρη επίγνωση πως ήμουν ποιητής . Το ότι αισθανόμουν ποιητής από τα 8-9 χρόνια μου μ’ έκανε να επιλέξω και την Ψυχιατρική, και ως ποιητής μ’ αρέσει να «σπάζω» τα δάκτυλά μου, και να πειραματίζομαι με όλες τις μορφές τέχνης. 68

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Π.Π.: Πώς αξιολογείτε το σύγχρονο λογοτεχνικό τοπίο; Σ.Π.: Μια απέραντη πεδιάδα… ίσως, επειδή τα δύο τελευταία χρόνια είμαι μόνιμος κάτοικος στον κάμπο της Λάρισας. Δεν υπάρχουν υψώματα, ούτε καν λοφίσκοι. Μια απέραντη επίπεδη επιφάνεια που σχηματίζεται από υπερτροφικά εγώ που κατασπαράσσουν το ένα το άλλο. Όταν θέλω να πάρω λίγο καθαρό αέρα ανεβαίνω στα βουνά: διαβάζω και ξαναδιαβάζω τους κλασικούς. Σας ευχαριστώ πολύ.

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 09 Στον Ανδρέα Πολυκάρπου

Στον Ανδρέα Πολυκάρπου9

Ανδρέας Πολυκάρπου: Πως αντιμετωπίζετε την ποίηση: ως μια ταυτότητα ή ως μια ετερότητα μέσα στη σύγχρονη ζωή; Σωτήρης Πστάκας: Ως ταυτότητα: η πρόσφατη περιοδεία μου στην Ιταλία με αφορμή την έκδοση στα ιταλικά της προσωπικής μου ανθολογίας «Corpo a corpo» (ποιήματα που γράφτηκαν σε τριάντα χρόνια 1986-2016), διαπίστωσα με μεγάλη μου χαρά πως αγγίζει τον κόσμο. Ο κόσμος συγκινείτε, ενθουσιάζεται, συμμετέχει, πράγμα που σημαίνει πως η ποίηση δίνει ταυτότητα όχι στον δημιουργό της αλλά στους ανθρώπους που την μοιράζονται: είτε αυτοί είναι συμπολίτες μας είτε πολίτες του κόσμου. Φυσικά, ως νέος κι εγώ έβλεπα την ποίηση ως ετερότητα, από την επιθυμία να ξεχωρίσω… Ευτυχώς αντιλήφθηκα πολύ σύντομα πως η ποίηση είναι ένα «χρέος» κι όχι ένα μέσο για την προσωπική μου προβολή… Α.Π.: Ο ποιητής είναι μια περσόνα γύρω από τις λέξεις ή λειτουργεί με έναν ενστικτώδη ορμεμφυτισμό; Σ.Π.: Ο ποιητής είναι το δημιούργημα των στίχων του, τολμώ να πω. Εμένα με άλλαξαν οι στίχοι μου: επέλεξα να χάσω την δουλειά μου, τον βιοπορισμό μου, το γάμο μου, το σπίτι 9

Πρώτη δημοσίευση στο offsite.com.cy (28-8-2016)

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

μου. Όπως μας υποδέχθηκε περιπαικτικά ο Λόρενς Φερλινγκέττι στο Διεθνές φεστιβάλ Ποίησης στο Σαν Φρανσίσκο το 2007 «είδα τα καλύτερα μυαλά της γενιάς μου κατεστραμμένα από την ποίηση», οφείλω να πω πως Ποιητής

είναι

μόνον

αυτός

που

αφήνεται

να

τον

καταστρέψει η ποίηση. Α.Π.: Μπορεί η τέχνη να κλείσει τις πληγές των ανθρώπων μέσα σε μια ενδότερη υπαρξιακή διαλεκτική; Σ.Π.: Αυτός δεν είναι ο στόχος της; Η κάθαρση. Η Τέχνη είναι η κολυμβήθρα του Σιλωάμ. Ο συγγραφέας είναι ο εργάτης των λέξεων και δουλειά του είναι να βάζει λογάκια στα στόματα των ανθρώπων να κλάψουν τον νεκρό τους, να ευχηθούν για το γάμο της κόρης τους, να κάνουν μια ερωτική εξομολόγηση, να διαμαρτυρηθούν για την πολιτική κατάσταση και την αδικία. Α.Π.: Πιστεύετε ότι ακολουθείτε το δρόμο άλλων ποιητών ή ακολουθείτε μια μοναχική πορεία μέσα στη γραφή σας; Σ.Π.: Δεν υπάρχει μοναχική πορεία στην Τέχνη. Ακολουθούμε όλοι το δρόμο που χάραξαν οι μεγάλοι τεχνίτες. Εγώ επέλεξα σαν συνταξιδιώτες μου τον Όμηρο, τον Κάλβο, τον Καβάφη, τον Μπόρχες, τον Μπρόντσκι. Αυτό που διακρίνει τον ποιητή, είναι η ιδιοφωνία. Ίσως η ιδιοφωνία είναι αυτή που του προσδίδει και τη ρομαντική άποψη περί μοναχικής γραφής. Α.Π.

Ποιές εικόνες κρατάτε μέσα σας από τη ζωή σας; Ποιές εικόνες με άλλα λόγια εφορμούν στη γραφή σας; 71

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 09 Στον Ανδρέα Πολυκάρπου

Σ.Π.: Τα επιφάνεια του Τζόυς απάντησαν ήδη στο ερώτημά σας. Δεν ξέρω ποιες εικόνες κουβαλάω μέσα μου, γιατί αυτές είναι πνευματικής ιδιοκτησίας του ασυνείδητου και εγώ δεν έχω το copyright πάνω τους. Ποια εικόνα θα αναδυθεί (Epiphanies, που λέγαμε), για να φανερωθεί μέσα από τη γραφή δεν το γνωρίζω, κι είμαι ευγνώμων που το αγνοώ. Α.Π.: Ποια ερωτήματα καλείται να απαντήσει ο ποιητής διαχρονικά αλλά και στο παρόν που ζούμε; Σ.Π.: Ο ποιητής οφείλει να πιάσει αγκαζέ τη γλώσσα και να την πάει μισό βήμα μπροστά. Όλα τα υπόλοιπα έχουν χρέος να τα απαντήσουν και να δώσουν λύσεις η πολιτική, η επιστήμη και η τεχνολογία. Α.Π.: Ποιο το νόημα της λέξης στην ποίηση; Μια απλή μορφή έκφρασης ή ένα ψυχικό αποτύπωμα; Σ.Π.: Η λέξη είναι γλώσσα. Η ποίηση είναι γλώσσα. Η λέξη πρέπει να κάνει έρωτα με τις άλλες λέξεις. Αυτό που δεν μπορούμε ακόμη να συλλάβουμε στην ποίηση είναι πως είναι η απόλυτη λέξη εν τη δημιουργία της, που σημαίνει πως η Λέξη στην ποίηση δεν είναι ακόμη φορτωμένη με ψυχικό αποτύπωμα κι ούτε έχει χρέος επικοινωνίας ώστε να είναι μορφή έκφρασης. Η λέξη στην ποίηση είναι ένα σύμπαν που γεννιέται εκείνη την στιγμή για να μιμηθεί μόνον την έκρηξη του big ban. Είναι μια τέτοια λέξη, που δημιουργεί σύμπαντα γύρω της χωρίς να υπόκειται σε καμιά οδηγία χρήσεως.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Α.Π.: Είναι η ποίηση το καταφύγιο του ανθρώπου; Σ.Π.: Λυπηρό για τον άνθρωπο αν ισχύει κάτι τέτοιο. Δεν βλέπω την ποίηση ως καταφύγιο αλλά ως πολεμίστρα. Η ποίηση είναι στις επάλξεις: της καθημερινότητας, της κοινωνικής ζωής, τον αγώνα για διακαιοσύνη και ισότητα, ενάντια στη ματαιότητα του έρωτα και του πολέμου. Α.Π.: Μπορεί ο κόσμος να ζήσει ποιητικά; Σ.Π.: Ο κόσμος που διαβάζει ποίηση ναι. Αναπτύσσει νέες συνδέσεις

στον

εγκέφαλο,

σύμφωνα

με

τις

νέες

ανακαλύψεις στο χώρο των νευροεπιστημών και την θεωρία της νευροπλαστικότητας (neuroplasticity). Χάρη λοιπόν, στις νέες συνάψεις που δημιουργούνται στον εγκέφαλό του, αρχίζει να αντιλαμβάνεται και διαφορετικά όλα τα παράλογα του

βίου

του,

και

αναπτύσσει

και

διαφορετικά

αντανακλαστικά που τον προστατεύουν από την πεζή ασχήμια

του

πλανήτη.

υπόλοιπος

κόσμος

είναι

καταδικασμένος να ζει μονοδιάστατα την όποια, καλή ή κακή, ζωή του.

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 10 Στην Πόπη Λαμπρινέα-Γαβριλάκη

Στην Πόπη Λαμπρινέα-Γαβριλάκη10

Ο Ελλήνας αδυνατεί να σκεφτεί τη συλλογικότητα και καταναλώνεται στα προσωπικά του συμφέροντα

Πόπη

Λαμπρινέα-Γαβριλάκη:

Το

λογοτεχνικό

περιοδικό

ΟΡΟΠΕΔΙΟ #17 είναι αφιερωμένο στην γενέτειρά σας πόλη «Λάρισα: μια πόλη στη λογοτεχνία» , μιλήστε μας γι’ αυτό. Σωτήρης Παστάκας: Ως γνήσιο τέκνον της νεανικής αμφισβήτησης αμέσως μετά το 1968, είχα γυρίσει κι εγώ τις πλάτες μου στην πόλη που έβγαλα το Λύκειο. Επιστρέφοντας πριν τρία-τέσσερα χρόνια αισθάνθηκα πως είχα το χρέος να κάνω κάτι και για τη γενέτειρα. Έτσι διοργάνωσα το Πανθεσσαλικό Φεστιβάλ Ποίησης το

2013,

το

περιοδικό

και

τις

εκδόσεις

«Θράκα»,

το

δεκαπενθήμερο φύλλο επιλεγμένης λογοτεχνίας «Φτερά Χήνας», τον κύκλο ποιητικής αυτογνωσίας κάθε Αύγουστο «Οι Ολύμπιοι στη Ραψάνη», Παράλληλα έγινα παραγωγός (ωριαία εκπομπή πολιτισμού «Συσσίτιο») στη Δημοτική Ραδιοφωνία Λάρισας και δάσκαλος βιωματικής γραφής. Όταν ο Δημήτρης Κανελλόπουλος μου ανέθεσε να οργανώσω και να επιμεληθώ το αφιέρωμα στους 10

Πρώτη δημοσίευση στο palmosnews.gr (21-9-2016)

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Λαρισαίους λογοτέχνες το θεώρησα πράγματι ως χρέος στην πόλη μου και τη λογοτεχνία. Σε μια εποχή που οι λογοτέχνες γράφουν για την προσωπική τους προβολή και μόνον, πρέπει να θυμίσουμε πως γράφουμε από χρέος στη λογοτεχνία κι όχι για να προβάλλουμε τους εαυτούληδές μας. Π.ΛΓ: Εργαστήκατε 30 χρόνια ως Ψυχίατρος στην Αθήνα παράλληλα έχετε παράξει σπουδαίο λογοτεχνικό έργο συνάδει με την Ψυχιατρική; Σ.Π.: Πολλοί

συνάδελφοι

έγραψαν

φωτεινές

σελίδες

στην

ελληνική λογοτεχνία, με πρώτο τον Γιώργο Χειμωνά. Να αναφέρω ακόμη τον Μάριο Μαρκίδη κι από τους νεώτερους τον Μανόλη Πρατικάκη, τον Γιάννη Ζέρβα, τον Θανάση Χατζόπουλο κα. Ας μην ξεχνάμε πως τη λογοτεχνία στη χώρα μας τη «λυμαίνονται» φιλόλογοι, γιατροί και δικηγόροι (γέλια). Π.ΛΓ: Ποιό

κατά

την

γνώμη

σας

είναι

το

κατάλληλο

περιβάλλον το οποίο “γεννά” έναν ποιητή; Σ.Π.: Η πατρική βιβλιοθήκη. Να υπάρχουν βιβλία στο σπίτι. Δεν χρειάζεται να σου πει κανένας γονιός να διαβάσεις αν στο σπίτι υπάρχουν βιβλία. Από απλή περιέργεια και μόνον κάποια μέρα το παιδικό χέρι θα πιάσει ένα βιβλίο κι άμα πιάσει ένα βιβλίο, αυτό θα τραβήξει μαζί του κι άλλα. Τα βιβλία είναι σαν τα κεράσια… Π.ΛΓ: Πότε ανακαλύψατε το ταλέντο σας στην γραφή;

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 10 Στην Πόπη Λαμπρινέα-Γαβριλάκη

Σ.Π.: Στην Τρίτη τάξη του Δημοτικού, χάρη στην πεφωτισμένη μου δασκάλα στο Πέμπτο Δημοτικό Σχολείο. Φανταστείτε στη Λάρισα το 1963 μια δασκάλα να σε παροτρύνει να γράφεις ποίηση με την έννοια πως δεν περίμενε να της γράψουμε μια ξερή περίληψη ή μια έκθεση ιδεών αλλά μας άφηνε απολύτως ελεύθερους να γράψουμε σε όποια μορφή λόγου επιλέγαμε μόνοι μας. Π.ΛΓ: Ποιά η σχάση του μέσου Λαρισαίου με την ποίηση ; Σ.Π.: Αυτή του μέσου Έλληνα. Αλλά οι μέσοι άνθρωποι δεν μ’ ενδιέφεραν ποτέ. Ας μην ξεχνάμε πως η ποίηση είναι η πιο αριστοκρατική από όλες τις Τέχνες. Π.ΛΓ: Τι είναι για εσάς η ποίηση; Σ.Π.: Η ποίηση είναι γλώσσα. Ένας αυτοσχέδιος εκρηκτικός μηχανισμός που με τις μεταφορές της τινάζει στον αέρα τις βεβαιότητές μας. Π.ΛΓ: Από που αντλείτε πηγές έμπνευσης για το έργο σας ; Σ.Π.: Από το βλέμμα. Από αυτά που βλέπω γύρω μου. Ένα από τα πιο ουσιαστικά μαθήματα δημιουργικής γραφής είναι να τους ζητήσω εν ψυχρώ να γράψουν αυτό που βλέπουν έξω από το παράθυρο. Όποιος δεν γράψει δεν έχει καμιά ελπίδα να γράψει μια μέρα. Π.ΛΓ: «Επέστρεψα λοιπόν εδώ εις τους αντίποδες που είναι για εμένα το Χαλάνδρι και χάνω τις μέρες μου αγαπώντας τόσο και περισσότερο την Ελλάδα όσο 76

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

λιγότερο τους συμπατριώτες» από τη συλλογή σας «προσευχές για φίλους», Σαιξπηρικόν, 2011 .Σας απογοητεύει η στάση όλων μας στα πράγματα; Σ.Π.: Σας ευχαριστώ για την αναφορά. Το ποίημα είναι αφιερωμένο στον Γιάννη Γκούμα κι υποτίθεται πως μας μιλάει

ίδιος.

Οι

Έλληνες

ως

λαός

στερούμεθα

μεταφυσικής και κάτω από το σκληρό φως αναπτύσσουμε έναν άκρατο εγωισμό και ένα υπερτροφικό εγώ που δεν μας επιτρέπει να δράσουμε συλλογικά. Ο Έλληνας αδυνατεί να σκεφτεί τη συλλογικότητα, το γενικό καλό και καταναλώνεται μόνον στα προσωπικά του καλά και συμφέροντα. Π.ΛΓ: Πως βλέπετε την κατάσταση στην χώρα μας ποιό προβλέπετε θα είναι το μέλλον της Ελλάδας; Π.ΛΓ: Ο Έλληνας διαβάζει; Σ.Π.: Ναι, με την επισήμανση πως το δέκα τοις εκατό διαβάζει τα πάντα

από

αρχαία

τραγωδία

μέχρι

και

αστυνομικά

μυθιστορήματα και οι υπόλοιποι ότι τους τύχει ή τους βάλουν στα χέρια… Π.ΛΓ: Στην

εποχή

της

παγκοσμιοποίησης

και

της

κοινωνικοοικονομικής κρίσης υπάρχουν άνθρωποι που μελετούν φιλοσοφία ; έχουμε Φιλοσόφους Στοχαστές Έλληνες σήμερα ; Σ.Π.: Ράμφος, Γιανναράς, Τσουκαλάς, Τερζάκης (Φώτης) και πολλοί άλλοι, για να αναφέρουμε μόνον τους ζώντες Αξελός, Καστοριάδης, Παπαϊωάννου, Πουλαντζάς. Έχουμε

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 10 Στην Πόπη Λαμπρινέα-Γαβριλάκη

μια μεγάλη γκάμα στοχαστών και φυσικά μια μεγάλη παράδοση. Θα σας έλεγα να ξεκινήσετε με το έργο του Παναγιώτη Κονδύλη και μετά να περιπλανηθείτε όπως σας αρέσει. Π.ΛΓ: Ποιά είναι η σχέση σας με την θρησκεία ; κάνετε αναφορά στον θεό σ΄ ένα ποίημα σας. Σ.Π.: Δεν μου δόθηκε η χάρη της Πίστης. Ο Θεός είναι ένα ανοικτό ενδεχόμενο. Έως τότε πιστεύω πως είμαστε όλοι αστερόσκονη, όπως κλείνει το υπέροχο βιβλίο του ο Γιώργος Γραμματικάκης «Η κόμη της Βερενίκης». Π.ΛΓ: Πως είναι χώρος των εκδόσεων σήμερα ; Σ.Π.: Για γέλια. Οι σοβαροί εκδότες λιμοκτονούν κι οι ασύδοτοι της θερμοκόλλησης ευημερούν. Υπάρχει ένας ολόκληρος γαλαξίας

από

μπαχαλάκηδες

που

βγάζουν

άθλια

τυπογραφικά φυλλάδια εν ονόματι της «ελευθερίας του διαδικτύου» που ουσιαστικά εκμεταλλεύονται την φιλοδοξία των

ανύποπτων

γραφομανών

και

πέρα

από

τον

προσωπικό τους πλούτο δεν συνεισφέρουν απολύτως τίποτα στη Λογοτεχνία. Π.ΛΓ: Πως χαρακτηρίζετε τον εαυτόν σας ; Σ.Π.: Ακατανίκητα περίεργο. Με διακατέχει μια ανεξάντλητη περιέργεια και θαυμασμός για τη ζωή και τους ανθρώπους. Τον πρώτο χρόνο της φοιτητικής μου ζωής, ούτε καν δεκαοκτώ χρονών ο συμφοιτητής μου Κώστας Ζαβερδινός από τη Λευκάδα, μου είπε μια κουβέντα που με ακολουθεί 78

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

από τότε κάθε μέρα: το θαυμάζειν εστί φιλοσοφείν. Δεν αφήνω να περάσει μια μέρα χωρίς να μείνω μαγεμένος από την καθημερινότητά μου: από τον καφέ, το τσιγάρο και το ημερήσιο φύλλο έως το βράδυ που πέφτω να κοιμηθώ σφιχταγκαλιάζοντας την αγαπημένη μου. Π.ΛΓ: Έρωτας πως τον περιγράφετε; Σ.Π.: Ο έρωτας είναι ο μόνος τρόπος για να γνωρίσουμε τον εαυτό μας. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα μόνον ο ερωτευμένος νους μπορεί να γνωρίσει και να κατανοήσει τον κόσμο. Ας μην ξεχνάμε πως η λέξη που χρησιμοποιεί η Αγία Γραφή για την ερωτική πράξη, τη συνουσία, είναι το ρήμα «γνωρίζω»: ο Αβραάμ εγνώρισε τη Σάρα κ.ο.κ. Αν δεν κάνεις έρωτα με έναν άνθρωπο ποτέ δεν μπορείς να πεις πως τον γνωρίζεις όσο καλά και να τον ξέρεις. Π.ΛΓ: Τ ι σας οργίζει; Σ.Π.: Δεν έχω χρόνο να οργιστώ. Απαιτεί μεγάλη σπατάλη δυνάμεων κι από τη στιγμή που το ενεργειακό μας φορτίο είναι δεδομένο (ο κάθε άνθρωπος έχει το δικό του φορτίο ενέργειας),

είναι χαζό να

το σπαταλάω σε τέτοιες

πολυτέλειες. Τη βλακεία ούτως ή άλλως δεν τη νίκησε κανείς. Π.ΛΓ: Ποια η γνώμη σας για την σχολική εκπαίδευση συγκριτικά με το εξωτερικό; Σ.Π.: Το σχολείο δεν δίνει ποτέ μόρφωση: ούτε εδώ, ούτε στο εξωτερικό. Η χρήση του απλώς είναι διεκπαιρεωτική. Εμένα 79

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 10 Στην Πόπη Λαμπρινέα-Γαβριλάκη

με ανέθρεψαν τα εξωσχολικά αναγνώσματα: η «μάσκα» κι ο «γκαούρ ταρζάν». Π.ΛΓ: Μπορεί η ποίηση να αλλάξει τον κόσμο; Σ.Π.: Όχι. Τον κόσμο δεν μπορεί να τον αλλάξει, αλλά μπορεί να αλλάξει εμάς που την διαβάζουμε. Μας βοηθάει να μετρήσουμε

διαφορετικά

τις

εμπειρίες

μας

και

να

αναπτύξουμε άλλα αντανακλαστικά, διαφορετική αντίληψη και προοπτική για όσα ευτράπελα μας συμβαίνουν. Π.ΛΓ: Ποιό ποίημα θεωρείτε σπουδαίο; Σ.Π.: Αύγουστος ήταν;- του Κ.Π. Καβάφη. Ένα ερωτηματικό ανάμεσα σε δυο παύλες. Δυο παύλες σαν προεξοχές δρεπανοφόρου άρματος. Το δρεπανοφόρο άρμα του Αλεξανδρινού που θέρισε ποιητές πριν και μετά από αυτόν και συνεχίζει να μας θερίζει ακόμα. Π.ΛΓ: Τι αγαπάτε ; Σ.Π.: Τη ζωή σε όλες της τις εκφάνσεις. Την κωμωδία, το γέλιο της τα δράματα και την τραγωδία της. Την απόλυτη και σώφρονα ειρωνεία της. Τα σκαμπανεβάσματά της. Τα βιβλία που διάβασα κι έχω ακόμη όρεξη να διαβάζω. Εσάς για την όμορφη συνέντευξη.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Στον Γιώργο Χριστοδουλίδη11

Το πιο σημαντικό στην ποίηση είναι η τρέλα

Ο Σωτήρης Παστάκας, εξ Ελλάδος βραβευμένος ποιητής, μεταφραστής, εκδότης, μπλοκέρ, βρίσκεται στην Κύπρο με αφορμή

δυο

εκδηλώσεις

του

Τμήματος

Βυζαντινών

και

Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου, αφιερωμένες στον ίδιο και στο έργο του, η πρώτη συνέβη στις 11 του μηνός και η δεύτερη έπεται στις 17 Οκτωβρίου, στο Θέατρο Ένα στη Λευκωσία. Το ΚΥΠΕ άδραξε την ευκαιρία μιας συνομιλίας μαζί του, η οποία περιστράφηκε κυρίως, γύρω από τη μεγάλη του αγάπη, την ποίηση. Δεν μείναμε όμως μόνο σε αυτό. Ο Παστάκας, αναφέρεται στην ανάγκη αναστήλωσης μιας ουσιαστικής επικοινωνίας μεταξύ των ειδών της Τέχνης ως απαραίτητη προϋπόθεση για την άνθιση τους. Μιλά για τις παλαιότερες και νεότερες ποιητικές γενιές και εκφράζει απόψεις που θα συζητηθούν. Ανεβάζει υψηλά το επίπεδο της καλής κυπριακής ποίησης, και μιλά με ελπίδα για φωνές της νέας γενιάς Ελλήνων λογοτεχνών που ήρθαν, έρχονται ή ακολουθούν. Οντάς ψυχίατρος στο επάγγελμα, αναλύει τη 11

Πρώτη δημοσίευση στο dialogos.com.cy (14-10-2016)

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 11 Στον Γιώργο Χριστοδουλίδη

διαδραστικότητα ψυχιατρικής-ποίησης εξηγεί πώς τον βοήθησε στην καλύτερη πρόσληψη του ποιητικού αντικειμένου. Τέλος, εκμυστηρεύεται ότι καλή ποίηση μπορεί να γραφτεί και χωρίς κατανάλωση... αλκοόλ, κάτι που επιτυχημένα άρχισε να εφαρμόζει και ίδιος. UPPER PΑΤΗ Στον Νίκο Λέκκα Γυρεύω το μνήμα μου και δεν το βρίσκω, Θεέ μου, πενήντα χρόνια σε προσκαλώ να με πάρεις κι εσύ δεν απαντάς στις προσευχές μου. Έλα, οδήγησέ με στα υψηλά και τα πρόσχαρα. δεν έχω πού να γείρω το κεφάλι μου να κλάψω. Έλα οδήγησέ με στο υψηλότερο μονοπάτι, στον ώμο σου να γείρω και να κλάψω. Επειδή πολλοί ευχήθηκαν να πεθάνω, κι εγώ απ’ την πλευρά μου επιθύμησα τον θάνατο αναρίθμητων άλλων. Το μνήμα μου γυρεύω και δεν το βρίσκω. Κύριε, είναι νόμος αφού εγώ δεν σκότωσα, κάποιος να με σκοτώσει. Να με προλάβει κάπου εκεί στην Ελευθερίου Βενιζέλου, υπό τους ήχους των ελληνάδικων χιπ χοπ, εδώ σκότωσαν ολόκληρο ροκ – τι τους είναι να φάνε τον Παστάκα;

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Τον τάφο μου δείξε με Κύριε, εν τη ευσπλαχνία σου, να αποθέσω πρώτος εγώ το ακάνθινο στεφάνι, από όλους τους ομότεχνους τους τεθλιμμένους συγγενείς τους απαρηγόρητους φίλους, πριν λάχει και τους πω πόσο ωραίος είναι ο θάνατος και ο νεκρός ευγνώμων. Ψάχνω τον τάφο μου και δεν τον βρίσκω, στο τριάρι μου στη Νέα Σμύρνη, στις ράγες του Τραμ, στα υπερυψωμένα σίδερα της Λεωφόρου Συγγρού, στις διαβάσεις πεζών της παραλιακής, στις αφύλακτες του ΟΣΕ, στο μονόζυγο του αλκοόλ, στα ακροβατικά της καύσης του τσιγάρου, σαν άλλος αναστενάρης πάνω στην καύτρα του κάνε με φως Κύριε. Λαμπάδιασέ με.

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 11 Στον Γιώργο Χριστοδουλίδη

Γιώργος Χριστοδουλίδης: Σωτήρη Παστάκα, πόσα χρόνια διαρκεί η διαδρομή σου στα λογοτεχνικά πράγματα; Σωτήρης Παστάκας: Κλείνω σχεδόν 40 χρόνια. Ξεκίνησα να δημοσιεύω το 1980 στο λογοτεχνικό περιοδικό Το Δέντρο του ποιητή Κώστα Μαυρουδή. Ήταν πολύ αυστηρός αλλά αυτό με βοήθησε διότι η πρώτη μου συλλογή που βγήκε το 1986 είχε μόνο είκοσι ποιήματα και επέμενε ο Κώστας σε αυτό. Ήθελα να βγάλω σαράντα-πενήντα αλλά με σταμάτησε. Γ.Χ.: Στη λογική του ότι στην ποίηση είναι πιο σημαντικό να ξέρεις να αφαιρείς παρά να προσθέτεις; Σ.Π.: Ναι, αυτό σε κάνει ποιητή... Γ.Χ.: Κι αυτό δεν μαθαίνεται εύκολα... Σ.Π.: Το να πετάξεις είναι το δύσκολο, το να γράψεις είναι πολύ πιο εύκολο. Είναι κάτι που πρέπει να το παλέψεις για να το πετύχεις. Γ.Χ.: Ποιούς

θεωρείς

πυλώνες

έμπνευσης

για

σένα

τουλάχιστον στα πρώτα σου βήματα; Σ.Π.: Πρώτος απ’ όλους ο Καβάφης. Τον διάβασα όταν ακόμα απαγορευόταν. Ήταν σκάνδαλο να σε δούνε να διαβάζεις Καβάφη τότε. Ο Μπόρχες είναι επίσης μια μεγάλη αγάπη. Τα δοκίμια και τα ποιήματα του με έχουν καθορίσει σε σημαντικό

βαθμό.

Από

τους

πιο

σύγχρονους,

νομπελίστας, ο Ιωσήφ Μπρόνστκι. Τον άκουσα το 1980 στη Ρώμη

σε

ένα

φεστιβάλ

ποίησης.

Όταν

άρχισε

να

απαγγέλλει, του βγήκε ένα πηγαίο κλάμα. Μεγάλη τιμή ήταν 84

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

για μένα και η αλληλογραφία με τον Θεσσαλονικιό μας ποιητή

τον

Ντίνο

αλληλογραφία

και

Χριστιανόπουλο. πολλές

φορές

Είχαμε

με

τακτική

κατηύθυνε,

με

συμβούλευε. Η ποίηση του αποτέλεσε για μένα ένα ακόμη φάρο. Γ.Χ.: Σου συμβαίνει όταν διαβάζεις κάτι που σε διαπερνά, μπορεί να είναι ένας στίχος, ένα ποίημα, να σου προκαλεί τέτοια διεργασία, ώστε να θέλεις αμέσως να γράψεις; Σ.Π.: Πολύ συχνά. Η λογοτεχνία είναι πηγή έμπνευσης, ιδεών, συναισθημάτων. Γι’ αυτό πρέπει να διαβάζουμε. Όταν μπαίνω σε κατάσταση απραξίας, ανοίγω ένα βιβλίο, και τότε όλα έρχονται. Γ.Χ.: Ο Σεφέρης είχε πει ότι στη λογοτεχνία δεν υπάρχει παρθενογένεση... Σ.Π.: Αυτό

ακριβώς.

αναγεννησιακής

Το

αντίθετο

περιόδου.

είναι

Έλεγαν

ένας για

μύθος έναν

της

μεγάλο

καλλιτέχνη πως όταν γεννήθηκε, κατέβηκε ένας αητός από τον ουρανό και κάθισε πάνω στην κούνια του. Ότι δηλαδή η γέννηση του ήταν θεόσταλτη και θεόπνευστη. Αυτή η αντίληψη πέρασε και στον Ρομαντισμό. Δεν ισχύουν αυτά βέβαια, εμείς το ξέρουμε καλά. Γ.Χ.: Η ιδιότητα σου ως ψυχίατρος, σε βοήθησε ή σου έβαλε εμπόδια στον ποιητικό σου δρόμο; Ο Φρόιντ πίστευε πως οι ποιητές αντιλαμβάνονται την ανθρώπινη ψυχή καλύτερα από τους ψυχιάτρους. 85

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 11 Στον Γιώργο Χριστοδουλίδη

Σ.Π.: Η ψυχιατρική με βοήθησε στην οργάνωση της σκέψης μου. Είναι υπεράνω του καλού και του κακού, οπότε σου δίνει μια ελευθερία στη σκέψη και στη δράση. Αυτό στην ποίηση μετατρέπεται σε ελευθερία στην έκφραση. Κάποιοι αργούν να την αποκτήσουν, κάποιοι την αποκτούν γρήγορα. Μέσα στον ποιητή υπάρχει φόβος να δοκιμάσει τα όρια του. Μην ξεχνάς, Γιώργο, ότι στα πρώτα μας βιβλία όλοι μας προσπαθούμε να αποδείξουμε ότι ξέρουμε να γράψουμε. Οι πιο τυχεροί από μας, μετά από αυτό το στάδιο, αν τα καταφέρουν, απελευθερώνονται. Γ.Χ.: Χρειάζεται

μια

συσσώρευση

γνώσης,

εμπειριών,

άσκησης για να “πατήσεις” πάνω τους και να προχωρήσεις, να φτάσεις στην εκδίωξη του φόβου, δεν νομίζεις; Σ.Π.: Έτσι είναι και υπό αυτό το πρίσμα η ψυχιατρική με βοήθησε. Πριν τριάντα χρόνια στην Αθήνα έλεγαν ότι ο ψυχίατρος είναι το μαξιλαράκι της κοινωνίας. Έρχεται σε επαφή με όλες τις κοινωνικές τάξεις. Αυτός ήταν ο πλούτος που κέρδισα. Είχα πελάτες πάμπλουτους αλλά και πάμφτωχους. Γι’ αυτό, όταν με ρωτούσαν πόσο κοστίζει η επίσκεψη, τους έλεγα από μηδέν μέχρι... Γ.Χ.: Πότε ένιωσες ότι έχεις κατακτήσει τα εκφραστικά σου μέσα, ότι έχεις διαμορφώσει μια προσωπική φωνή; Σ.Π.: Μετά τα πρώτα τρία μου βιβλία, ένιωσα αυτό το πράγμα. Το 1994 έγινα μέλος στην Εταιρεία Συγγραφέων. Ήδη είχα πιστεύω την αγάπη και την εκτίμηση των ομότεχνων, όμως

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

το να μπεις στην Εταιρεία ήταν κάτι σημαντικό εκείνη την εποχή. Στο τρίτο μου βιβλίο, εκεί αισθάνθηκα πιο ελεύθερος. Αφέθηκα. Το πιο σημαντικό στην ποίηση, πέραν από τη δομή, την αυστηρή τήρηση κάποιων, κανόνων, είναι η “τρέλα”. Το διατύπωσε όσο καλύτερα γίνεται ο Γιώργος Λαζόγκας, ο Λαρισαίος ζωγράφος, ο οποίος είπε πως όταν στέκεται μπροστά στο καβαλέτο και αρχίζει να ζωγραφίζει, “περιμένω το πρώτο δημιουργικό μου λάθος”. Οι καλύτεροι μου πίνακες, είχε πει, είναι αυτοί που άρχισαν με μια λάθος πινελιά. Γ.Χ.: Έχεις στη σκέψη σου κάποιους στίχους, ίσως κι ένα μικρό ποίημα. Λες τι εύκολα που το συνέλαβα. Κι όμως όταν μετά καθίσεις να το γράψεις, ενώ θυμάσαι τις λέξεις, το ποίημα έχει φύγει. Είναι η ποίηση μια ειδική κατάσταση; Σ.Π.: Το είπε παραστατικά ο Μίκης Θεοδωράκης. Η ποίηση είναι όπως η λάβα. Άμα την αγγίζεις νωρίς καίγεσαι, αν την αφήσεις για μετά τη βρίσκεις πέτρα. Θεωρώ όμως τον εαυτό μου ποιητή του βλέμματος, υπό την έννοια ότι με συγκινούν οι εικόνες που βλέπω, οπότε αν μια εικόνα μου “καρφωθεί” μπορεί να περάσουν και χρόνια για να τη γράψω ως ποίημα. Μου συνέβη με τις “Προσευχές για φίλους” που τις έγραφα δώδεκα χρόνια. Ήμουνα βέβαια και εγκλωβισμένος, μπλοκαρισμένος,

προσωπικά

γεγονότα,

ένας

δυστυχισμένος γάμος κλπ. Γ.Χ.: Χρειάζεται δηλαδή μια αποστασιοποίηση από τα γεγονότα πολλές φορές... 87

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 11 Στον Γιώργο Χριστοδουλίδη

Σ.Π.: Λένε πως αν είσαι ερωτευμένος με μια γυναίκα και της γράψεις ποίημα, τότε έχει τελειώσει η ιστορία. Άρα, όσο το ζεις, δεν έχεις ανάγκη να το γράψεις. Γ.Χ.: Η κατάσταση στην Ελλάδα αποτελεί πηγή έμπνευσης για

σένα

αιτία

απομάκρυνσης

από

την

πραγματικότητα; Σ.Π.: Για μένα αποτέλεσε πηγή έμπνευσης. Και πολύ νωρίς μάλιστα. Επανέρχομαι στο θέμα “ψυχιατρική” και πώς με βοήθησε. Πέραν των ακαδημαϊκών γνώσεων, αποκτάς μια “όσφρηση”, μαθαίνεις να μυρίζεσαι το περιστατικό. Το 2009 βρέθηκα άνεργος από την κλινική στην οποία δούλευα, οπότε έζησα στο πετσί μου την κρίση ακριβώς στην αρχή της, οπότε το 2010 έβγαλα την ποιητική συλλογή “Το χαμένο κορμί”, η οποία έχει μεταφραστεί είτε ολόκληρη είτε τμηματικά σε 12 γλώσσες. Αυτοί οι στίχοι, ας πούμε, πρόβλεψαν αυτό που ερχόταν, χωρίς φωνές διαμαρτυρίας, χωρίς να έχουν εξεγερτικό χαρακτήρα, απλώς το είπαν. Δεν μ’ αρέσουν οι ψεύτικες ποιητικές εξεγέρσεις. Μετά από τόσα χρόνια μνημόνιο στην Ελλάδα δεν υπάρχει εξέγερση, ούτε καν αμφισβήτηση θα έλεγα… (γέλια) Γ.Χ.: Η ποίηση μπορεί να δώσει ελπίδα, να εκδιώξει έστω για λίγο το σκοτάδι της πραγματικότητας που μας περιβάλλει; Σ.Π.: Υπάρχουν τέτοιες φωνές, τσακισμένες φωνές, αλλά που ασκούν μια γοητεία.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Γ.Χ.: Μαζί με άλλους ομότεχνους, ιδρύσατε πριν 12 χρόνια το ΠΟΙΕΙΝ, μια ιστοσελίδα, βασικά ποίησης με ίσως τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα αφενός,

εξελίχθηκε

σε

στην Ελλάδα, το οποίο,

μια

βάση

λογοτεχνικών

δεδομένων. Αφετέρου δίνει την ευκαιρία σε νέους λογοτέχνες να δημοσιοποιήσουν τις απόπειρες τους, το έργο τους, ενώ φιλοξενούνται και μεταφράσεις σπουδαίων αλλόγλωσσων ποιητών. Είναι αυτό προϊόν μια στάσης ζωής; Σ.Π.: Ναι είναι μια στάση ζωής. Αυτή η ιστορία ξεκίνησε ως ένα προσωπικό μπλοκ. Σιγά σιγά εξελίχθηκε σε αυτό που είναι σήμερα με πάνω από τρεισήμισι χιλιάδες αναρτήσεις ως τώρα. Ο πρώτος που δημοσίευσα ήταν ο δεκαεννιάχρονος τότε ποιητής Μιχάλης Παπαντωνόπουλος. Με ρωτάνε συχνά, λεφτά δεν παίρνεις, διαφήμιση δεν έχεις, γιατί το κάνεις; Το κάνω γιατί μ’ αρέσει! Εγώ «ήμουν των περιοδικών». Όπως ανέφερα, συνεργάστηκα με Το Δέντρο, μετά με το Πλανόδιο όμως κάποια στιγμή αισθάνθηκα ότι τα περιοδικά οδηγούνται σε αδιέξοδο. Ανακύκλωναν συνεχώς τους ίδιους ανθρώπους. Τα ίδια ονόματα. Σκέφτηκα λοιπόν ότι πρέπει να υπάρχει και κάτι άλλο. Με το ΠΟΕΙΝ πετύχαμε και στο συγχρονισμό, εμφανίστηκε την περίοδο όπου τα ιστολόγια απογειώνονταν. Στο Πανεπιστήμιο Κύπρου πριν λίγες μέρες μου έλεγαν οι καθηγητές ότι το ΠΟΕΙΝ στις διαδικασίες αναζήτησης από τους φοιτητές τους στο διαδίκτυο, βγαίνει συνήθως πρώτο. Όσον αφορά τις μεταφράσεις , πιστεύω φανατικά στη χρησιμότητα τους, είμαι και ο ίδιος μεταφραστής. Δεν αρκεί να έχεις μόνο

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 11 Στον Γιώργο Χριστοδουλίδη

πρωτογενή

παραγωγή

λογοτεχνίας,

χρειάζονται

και

μεταφράσεις δικών σου και ξένων. Είναι ένα απόκτημα ένας απίστευτος πλούτος. Γ.Χ.: Καθιέρωσες λογοτέχνες,

τη

στήλη

όπου

Savoir

Vivre

δημοσιεύσεις

για

νέους

συμπυκνωμένα

κείμενα σου, άλλοτε καυστικά, άλλοτε παραινετικά. Τι θες να πετύχεις με αυτό; Σ.Π.: Δεν ξέρω αν πετυχαίνω αυτό που θέλω. Στο χώρο της λογοτεχνίας δεν έχεις τη δυνατότητα να κάνεις πολλά λάθη. Κοιτάζω να υποδεικνύω τις κακοτοπιές στους νέους λογοτέχνες. Βάζω διάφορους ψυχαναγκασμούς στη γραφή μου, τοποθετώ εμπόδια στον εαυτό μου, αυτοπεριορίζομαι για να είμαι πιο ουσιαστικός. Γ.Χ.: Πώς

αξιολογείς

τη

λογοτεχνική

παραγωγή

στην

Ελλάδα; Τους νέους που έρχονται, τους παλιούς που προσπαθούν ίσως να κρατήσουν τις θέσεις τους. Σ.Π.: Οι περισσότεροι από τους παλιούς θα ήταν καλό να κάνουν λίγο στην άκρη. Ό,τι είχαν να πουν το είπαν, η γενιά του 70 έχει “πεθάνει” εδώ και πολλά χρόνια. Οι περισσότεροι μάλιστα έχουν σταματήσει να γράφουν και αυτό ήταν σωστό. Δεν μιλώ για όλους βεβαίως. Κάποιοι έβγαλαν και τα άπαντα τους, και όπως είπε και ο ποιητής μας Θανάσης Κωσταβάρας, για να βγάλεις τα άπαντα σου σημαίνει ότι αισθάνεσαι πως έχει τελειώσει. Είναι μια πράξη παραδοχής και ήττας. Υπάρχει μια άλλη αξιόλογη γενιά στην οποία ανήκουν ο Δάγλας, ο Λαλιώτης, ο Βλαβιανός, ο Μπλάνας, ο

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Ζέρβας κ.ά. Αλλά θέλω ειδικά να αναφερθώ στη γενιά των σαραντάρηδων-πενηντάρηδων η

οποία

βρίσκεται στο

ενδιάμεσο, είναι συμπιεσμένη και δεν έχει βρει τη στέγη της, είναι κάπου παραμερισμένη, διότι από πίσω έρχονται με φόρα οι νεότεροι και από μπροστά οι παλαιότεροι με γνωστό έργο. Η αναζήτησή μου για νέες φωνές, άρχισε με το Ποιείν, συνεχίστηκε με το βραχύβιο Αψέντι του μακαρίτη Γιώργου Δρανδάκη, και μετά την αποχώρησή μου από το Πλανόδιο το 2007 με τη Θράκα κι από το 2015 με τα Φτερά χήνας. Η ΝΗΣΟΣ Χίος ως παρωνυχίδα εισφρύει κι επανέρχεται. Με απομακρύνει ο κνησμός, αρχαίος χρησμός και παροξύνομαι.

Γ.Χ.: Έχεις

στραμμένο

Πρέπει ν’ απομακρύνθηκα πολύ. Να φανταστείς, πως εδώ που βρίσκομαι, τη θάλασσα τη λένε Ιόνιο.

το

βλέμμα

στην

κυπριακή

λογοτεχνική παραγωγή. Τι βλέπεις; Σ.Π.: Από το 2007 με έμπασε στο νόημα ο φιλόλογος Γιώργος Μύαρης. Ανάπτυξη φιλίας με τον ποιητή Λεύκιο Ζαφειρίου ο οποίος είναι και πολύ καλός γνώστης της κυπριακής λογοτεχνίας, ο παλιός μου φίλος Μιχάλης Πιερής και ο πάντα

έφηβος

Γιώργος

Χαριτωνίδης.

Στην

Κύπρο

υπάρχουν πάρα πολύ καλοί ποιητές. Πολλοί από τη δική σου γενιά βρίσκονται στο υψηλότερο επίπεδο. Δεν μιλώ μόνο για την ανθολογία που έκανε ο Βάκης Λοϊζίδης, όπου

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 11 Στον Γιώργο Χριστοδουλίδη

αποτυπώνεται το στίγμα τους/σας. Η γενιά σου, αγαπητέ κ. Χριστοδουλίδη, έχει ξεφύγει από τα συμπλέγματα που κατάτρεχαν την προηγούμενη γενιά, απελευθερωθήκατε, αποενοχοποιηθήκατε,

εσύ,

Καλοζώης,

Μιχάλης

Παπαδόπουλος, ο Βάκης Λοϊζίδης, ο Γαλάζης, ο Ρεούσης, η Νικήτα, ο Παναγιώτης Νικολαΐδης, η Ελένη Κεφάλα και άλλοι που ξεχνώ τώρα, έχετε κατακτήσει την τέχνη σας και προχωράτε, τραβάτε μπροστά την τέχνη σας. Γ.Χ.: Ποίηση και ζωή. Ποιά η επίδραση της στον ελληνικό χώρο του σήμερα; Σ.Π.: Χάσαμε τη συνομιλία των τεχνών μεταξύ τους. Για να ανθίζει ο πολιτισμός, θα πρέπει να ακμάζουν όλες οι τέχνες. Δυστυχώς επικράτησε η λανθασμένη αντίληψη ότι η ποίηση είναι μόνο για τους ποιητές, η ζωγραφική μόνο για τους ζωγράφους, η μουσική μόνο για τους μουσικούς κλπ. Σταμάτησε ο γόνιμος διάλογος μεταξύ καλλιτεχνών και αυτό γιατί η κάθε τέχνη πήρε ένα δικό της δρόμο, κλειστό, απομονωμένο, με κώδικες απροσπέλαστους. Αυτό είναι κατανοητό για την κάθε τέχνη ξεχωριστά, αλλά όχι για την αλληλεπίδραση. Για να υπάρξει μια χρυσή εποχή, αυτοί οι κώδικες πρέπει να ανοίξουν. Είμαι όμως αισιόδοξος διότι βλέπω ότι κατά κει πάει το πράγμα, προς μια συλλογική διεργασία των τεχνών μεταξύ τους. Κι εκεί, αφού μιλάμε κυρίως γι’ αυτήν, πιστεύω ότι η ποίηση έχει πάρα πολλά να δώσει.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Γ.Χ.: Έχεις

συμπληρώσει

μια

πλούσια

πορεία.

Μεταφράστηκες, βραβεύτηκες. Σε τι άλλο προσδοκείς; Σ.Π.: Στην επόμενη συλλογή. Δεν έχω στερέψει. Αφού κατάφερα και έφθασα στα 62...Προπονούμαι καλά όμως. Κάνω δίαιτα, είμαι νηφάλιος, προχθές στο πανεπιστήμιο δε, ήμουν εντελώς. Από παλιά πίστευα πως, αν δεν πιω δεν μπορώ να γράψω ή να δώσω διάλεξη. Είναι ένας μύθος τελικά. Γ.Χ.: Ο Μπουκόφσκι θα διαφωνούσε μαζί σου... Σ.Π.: Χα χα χα. Σίγουρα, αλλά δεν θα το μάθει, χα χα χα. Γ.Χ.: Πώς προέκυψαν οι δυο εκδηλώσεις του Πανεπιστημίου Κύπρου για την ποίηση σου; Σ.Π.: Η πρόσκληση αρχικά ήταν για το Colloquium, η δεύτερη εκδήλωση στις 17 του μηνός προέκυψε εντελώς τυχαία, αυθόρμητα εκ μέρους του Τμήματος Βυζαντινών και Νεοελληνικών

Σπουδών

του

Πανεπιστημίου.

Τους

ευχαριστώ. Στο Colloquium το απόλαυσα, ήταν κατά κύριο λόγο μεταπτυχιακές φοιτήτριες και φοιτητές, πρέπει να βλέπεις τον άλλο και ειδικά τους νέους στα μάτια όταν τους μιλάς, έτσι δεν ετοίμασα καμία ομιλία. Και ανέγνωσα τα ποιήματα μου όρθιος, όχι σκυμμένος στις σελίδες. Θυμάμαι τώρα τον Ρίτσο στον ιταλικό ινστιτούτο στην Αθήνα πως απάγγειλε από μνήμης. Γ.Χ.: Είσαι

στην

Κύπρο

σε

μια

περίοδο

όπου

έχει

αποφασιστεί να διδάσκεται και η τουρκοκυπριακή λογοτεχνία στα σχολεία. Γνωρίζω Τουρκοκύπριους 93

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 11 Στον Γιώργο Χριστοδουλίδη

λογοτέχνες που έχουν γράψει φοβερά ποιήματα κατά της

κατοχής

και

υπέρ

της

κοινής

συμβίωσης.

Υπάρχουν όμως αντιδράσεις και ζητώ τη γνώμη σου. Σ.Π.: Συνάντησα τον Τουρκοκύπριο ποιητή Μεχμέτ Γιασίν το 2006 στο Σεράγεβο. Εξαιρετικός ποιητής. Η λογοτεχνία είναι ένας τρόπος να γνωρίσουμε ο ένας τον άλλον και είναι τεράστιο λάθος να το αρνούμαστε. Τα χαϊκού ξέρεις πως έγιναν της μόδας στη Δύση; Όταν έγινε η ιαπωνική επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, το αμερικανικό πεντάγωνο ανέθεσε σε έναν Ιαπωνιστή να μελετήσει την ιαπωνική λογοτεχνία. Αυτός τους παρέδωσε ένα τόμο 1100 σελίδων με χαϊκού. Έτσι έμαθαν με ποιόν είχαν να κάνουν. Αν θες να μάθεις κάποιον λαό, κοινότητα, μελέτα τη λογοτεχνία του. Γ.Χ.: Μόλις μαθαίνω αυτή τη στιγμή πως το Νόμπελ Λογοτεχνίας δόθηκε στον Μπομπ Ντύλαν. Πως το σχολιάζεις; Σ.Π.: Εδώ και χρόνια υποστηρίζω πως το επόμενο ελληνικό Νόμπελ πρέπει να δοθεί στον Διονύση Σαββόπουλο… Χαίρομαι ιδιαίτερα για το Νόμπελ στον τροβαδούρο που σημάδεψε όλη τη ζωή μου Γ.Χ.: Η Κύπρος τι γεύση σου αφήνει κάθε φορά που έρχεσαι; Σ.Π.: Συγκίνηση. Έχω πολλούς φίλους εδώ, έχω παντρέψει ανθρώπους. Συγκίνηση. Μόνο αυτό. Πήγα στην κατεχόμενη Λάπηθο με τον Γιώργο Χαριτωνίδη, έχω γράψει ποιήματα. Ανεξήγητη και βαθιά συγκίνηση, πιο έντονη κάθε φορά, γιατί το «θαύμα» έγινε τραύμα… 94

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Στον Αντώνη Σκιαθά12

Η λογοτεχνία είναι μαραθώνιος

Αντώνης Σκιαθάς: Ας υποθέσουμε ότι έχετε απέναντί σας τον εαυτό σας όταν ήταν παιδί και πρέπει να τον συστήσετε σε άλλους. Τι θα λέγατε; Άλλαξε κάτι από τότε; Σωτήρης Παστάκας:Δεν άλλαξε το χαμογελαστό μου πρόσωπο. Αυτό το χαμογελαστό παιδί που ξεκίνησε από τη Λάρισα, πέρασε δια πυρός και σιδήρου, ταξίδεψε και στις πέντε ηπείρους, γύρισε κάποια στιγμή πάλι στη Λάρισα, με το ίδιο χαμόγελο, γιατί πολύ αγάπησε αλλά την ψυχούλα του δεν μπόρεσε κανείς να του την κλέψει. Α.Σ.: Πώς ακούτε την ποιητική φωνή σας διαβάζοντας τους στίχους σας; Σ.Π.: Σαν το ναυαγό σε ένα ερημονήσι. Θα θυμάστε ίσως τον Τομ Χάνκς που έδωσε πρόσωπο σε ένα τόπι και το ονόμασε Γουίλσον. Έτσι κι εγώ, διαβάζω τους στίχους μου πάντα για τον Γουίλσον, και δεν με νοιάζει αν από κάτω με ακούν 200 ή 20.000 άτομα. 12

Πρώτη δημοσίευση στην Εφημερίδα “Πελοπόννησος” στήλη "Γραφείον Ποιήσεως" (19-1-2017)

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 12 Στον Αντώνη Σκιαθά

Α.Σ.: Επίγονο ποιων ποιητών θεωρείτε τον εαυτό σας; Σ.Π.: Χα-χα, το τελευταίο με τον ποιητή Φανφάρα το ξέρετε; Αγαπώ πάρα πολλούς και ετερόκλητους ποιητές, αλλά δεν ακολούθησα κανέναν, με την έννοια πως δεν έγραψα με τον τρόπο τους. Οι ποιητές λοιπόν που μπήκαν στον προσωπικό μου αποχυμωτή είναι ο Όμηρος, ο Αρχίλοχος, ο Λεοπάρντι, ο Κάλβος, ο Μπωντλαίρ, ο Καβάφης, ο Σερένι, ο Τσέλαν, ο Μπόρχες και ο Μπρόντσκι. Α.Σ.: Η ποίηση αδικεί τον ποιητή καθώς δεν μπορεί να τον θρέψει. Εσείς πώς την αντιμετωπίζετε επαγγελματικά στο βίο σας ; Σ.Π.: Ως επαγγελματίας από το 2009. Τη χρονιά που αποφάσισα να βγάλω την παύλα από το Ψυχίατρος-ποιητής και να δηλώσω απλώς ποιητής. Είχα κάνει τα κουμάντα μου γιατί είχα βάλει στόχο να εργαστώ ως τα πενήντα πέντε μου, ούτε μια μέρα παραπάνω, και κατά μια διαβολική σύμπτωση το πέτυχα. Ο ποιητής δεν πρέπει να έχει «επάγγελμα». Μπουχτίσαμε πια από παύλα – ποιητές: δικηγόρος-ποιητής,

γιατρός-ποιητής,

καθηγητής-ποιητής

κοκ. Όσο πιο φτωχός είναι ο ποιητής, τόσο μεγαλύτερος είναι. Α.Σ.: Πώς σας επισκέπτονται οι ιστορίες που γράφετε γι΄ αυτές; Σ.Π.: Στις μύτες των ποδιών: με άκρατη διακριτικότητα κι ευγένεια σαν ένα φυλλαράκι ακακίας που πέφτει απ’ το δέντρο κι έρχεται να καθίσει στα μαλλιά μου. 96

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Α.Σ.: Η αρματωσιά των ποιητικών σας διαδρομών σε τι διαφέρει από αυτές των ομότεχνών σας; Σ.Π.: Διαφέρει ως προς την αντοχή. Η ποίηση, η λογοτεχνία είναι μαραθώνιος, κι όχι αγώνας ταχύτητος στα εκατό μέτρα. Είδα συνομήλικους να πέφτουν στα γόνατα και να εγκαταλείπουν το στίβο. Είδα πρεσβύτερους να μην έχουν πια στήθος. Είδα νεότερους να πελαγοδρομούν και να αστοχούν να πλησιάσουν το νήμα, παρασυρμένοι από την ταχύτητα του παρόντος δια του στρίβειν σε αδιέξοδα δρομάκια. Α.Σ.: Ο χώρος της ποίησης και της λογοτεχνίας, όπως έχει δείξει η ιστορία, είναι τόπος μικρών και μεγάλων αψιμαχιών. Εσείς πώς τις βιώνετε; Σ.Π.: Αφού πέρασα μέσα από τη φωτιά, τώρα πια τις βλέπω σαν μύγες του Αυγούστου. Η ρομαντική αντίληψη πως οι διαμάχες είναι γόνιμες δεν αφορά τους σύγχρονους γιατί προϋποθέτουν γερά μυαλά. Οι σύγχρονες αψιμαχίες που ξεκινούν από σαθρές προσωπικότητες κι από ταπεινά κίνητρα δεν έχουν κανέναν ευγενή σκοπό. Έχω μετανιώσει που παρασύρθηκα κάποτε κι εγώ σαν νέος. Σήμερα δεν δίνω δεκάρα στα κουτσομπολιά τους. Α.Σ.: Η ποίηση έχει διάρκεια και διαδρομή. Εσείς πώς έχετε σχεδιάσει την πορεία σας προς την ολοκλήρωση του έμμετρου αγώνα που επιτελείτε; Σ.Π.: Από επιλογή δεν θα έγραφα ποτέ. Υπήρξε μάλιστα μια εποχή στη ζωή μου που δεν ήθελα να γράψω με τίποτα και πάνω εκεί ο προσωπικός μου δαίμονας με εξανάγκασε πάλι 97

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 12 Στον Αντώνη Σκιαθά

να πιάσω τη γραφή. Δεν έχω σχεδιάσει τίποτα και είμαι απλώς το προϊόν μιας ανάγκης. Με παρασέρνουν τα διαόλια και κάθε φορά δεν ξέρω που θα με οδηγήσουν. Αν το γνώριζα θα προτιμούσα να θέσω τέλος οικειοθελώς στη ζωή μου. Α.Σ.: Στον επέκεινα χρόνο πού νομίζετε ότι θα βρίσκατε το πορτρέτο που ο ίδιος φιλοτεχνείτε; Σ.Π.: Στην πινακοθήκη με τις παλιές ψυχές: εκείνες τις ψυχές που επιστρέφουν ξανά και ξανά ανάμεσά μας για να μας πουν να μη φοβόμαστε, να μας χαρίσουν τη βεβαιότητα των επιλογών μας και το ανεπανάληπτο της εμπειρίας μας. Το πολύτιμο αγαθό που μας χαρίστηκε σε αυτόν το βραχύ βίο που έχει ως μόνο σκοπό την πραγμάτωση της γνώσης και της αυτογνωσίας. Α.Σ.: Πώς ορίζετε το ποίημα που "αντέχει τον χρόνο"; Σ.Π.: Το ποίημα είναι μεταφορά. Το ποίημα λοιπόν που θα καταφέρει τη μεταφορά θα αντέξει και στο χρόνο. Επειδή η μεταφορά είναι στον πυρήνα της γλώσσας, η γλώσσα θα το επιβεβιαώσει.

Δεν

θα

αντέξουν

τα

λογοπαίγνια,

οι

νεολογισμοί, οι νεολεξίες, όλα τέκνα του εφήμερου και του τυχαίου. Δεν θ αντέξουν οι παραλογές, οι παραβολές και η φλυαρία. Από τη στιγμή που όποιος ξέρει ανάγνωση και γραφή είναι εν δυνάμει συγγραφέας, από τα εκατομμύρια ποιημάτων που γράφονται στις μέρες μας θα αντέξουν στο χρόνο μόνο δυο-τρία. Ποια θα είναι αυτά; Αυτά που θα επιτύχουν τουλάχιστον μια ισχυρή μεταφορά και θα παραμένουν αμετακίνητα στη συλλογική μας μνήμη.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Στον Γιάννη Τζανετάκη13

Τον διαβάζω και τον αγαπώ σαν αίμα μου

Το

βιβλίο

all’idrogeno»

το

του

Άλεν

αγόρασα

Γκίνσμπεργκ

από

ένα

«Jukebox

περίπτερο

στο

σιδηροδρομικό σταθμό της Βενετίας, τις πρώτες μέρες του Σεπτεμβρίου του 1972. Μας είχε αφήσει, την αδελφή μου κι εμένα, η αμαξοστοιχία «Ακρόπολις» για να συνεχίσουμε το ταξίδι μας από Λάρισα για Νάπολη, όπου θα έκανα την εγγραφή μου στην Ιατρική σχολή. Είχα μάθει Ιταλικά από τους δίσκους 45 στροφών του Linguaphone και το περιοδικό «Ιntrepido», που το αγόραζα από ένα στιλβωτήριο στην κεντρική πλατεία της Λάρισας στα τέλη της δεκαετίας του εξήντα. Λόγω απεργίας ή στάση εργασίας, η ανταπόκρισή μας είχε μεγάλη καθυστέρηση κι έτσι κάναμε μια βόλτα μέχρι τα κανάλια και μια μεγάλη γέφυρα. Εκεί λοιπόν στη βόλτα μας είδαμε για πρώτη φορά έγχρωμη τηλεόραση σε βιτρίνα καταστήματος. Μετέδιδε τους Ολυμπιακούς αγώνες του Μονάχου. Η αδελφή μου αγόρασε μαντήλια και βεντάλιες για κείνη και τη μάνα μας, και μου 13

Πρώτη δημοσίευση στο andro.gr (25-10-2017)

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 13 Στον Γιάννη Τζανετάκη

έκανε δώρο ένα σιέλ μπουφάν από φτερά χήνας που θα μου κρατούσε συντροφιά τους επόμενους κρύους χειμώνες στην Ιταλία. Το βιβλίο το αγόρασα για το εξώφυλλο. Ένας μουσάτος με ημίψηλο καπέλο την αμερικανική σημαία. Ήταν μια ανθολογία σε δίγλωσση έκδοση στα βιβλία τσέπης Oscar του Μοντατόρι, σε μετάφραση της Φερνάντα Πιβάνο. Αυτό το βιβλίο θα γινόταν το αγαπημένο μου και θα το κουβαλούσα μαζί μου σε κάποια τσέπη από το στρατιωτικό μου αμπέχονο της εποχής σε όλα τα ταξίδια μου με ωτοστόπ στην Ιταλική χερσόνησο τα επόμενα χρόνια. Από την αδελφή μου είχα αγαπήσει τον Καβάφη. Είχε φέρει από την Αθήνα, το 1967, την πρώτη έκδοση του Ίκαρου σε δυο τόμους, τυλιγμένους σε μπλε «πανάρι», όπως ντύναμε τα τετράδια για το σχολείο, επειδή της είχαν πει πως ήταν απαγορευμένος στην εστία της Γέχα όπου φιλοξενούνταν ως φοιτήτρια της Γαλλικής. Αλλά ο Γκίνσμπεργκ ήταν δική μου ανακάλυψη. Αργότερα θα μάθαινα πως εκείνος ο Σεπτέμβριος του 1972 ήταν ο «Μαύρος Σεπτέμβρης», πως τη γέφυρα που είδαμε τη λένε ακόμη και σήμερα Ριάλτο. Πως ο Άλκης Αγγέλου και ο Φίλιππος Βλάχος πολύ καλά έκαναν κι απέρριψαν το πρώτο μου μεγάλο γκινσμπερικό ποίημα, που το είχα χτυπήσει σε μια γραφομηχανή brother σε τρία αντίτυπα το 1975, και το δικό μου το κατέστρεψα.

Πως δεν δοκίμασα να

ξαναγράψω σαν τον

Γκίνσμπεργκ, αλλά τον διαβάζω και τον αγαπώ σαν αίμα μου. Πως δεν μου άρεσε όταν μια βραδιά πήγα με ωτοστόπ από τη Ρώμη στο Σπολέτο για να τον ακούσω να μας τραγουδάει βαρώντας το αερόφωνο κι απαγορεύοντάς μας να καπνίσουμε. Πως τον

100

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

αγάπησα ξανά στο Φεστιβάλ του Καστελπορτσιάνο το 1979, μαζί με τους Γκρέγκορυ Κόρσο τον Θωμά Γκόρπα, τον Γεφτουσένκο, τον Ουίλιαμ Μπάροουζ και πολλούς άλλους, όταν σταμάτησε τα επεισόδια ψάλλοντας το «Ομ». Πως το 2007 επίσημος καλεσμένος του Τζακ Χίρσμαν στο Διεθνές Φεστιβάλ Ποίησης του Σαν Φρανσίσκο έπρεπε να ακούσω τον Λόρενς Φερλινγκέτι να μας υποδέχεται με τα εξής λόγια: «Είδα τα καλύτερα μυαλά της γενιάς μου κατεστραμμένα από την ποίηση», για να παραδεχτώ κι εγώ πως ναι, η ποίηση με κατέστρεψε.

101

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 14 Στον Θοδωρή Αντωνόπουλο

Στον Θοδωρή Αντωνόπουλο14

Τα καλά ποιήματα γράφονται πάντα όχι με το χέρι στην καρδιά αλλά λίγο πιο χαμηλά, στην κοιλιακή χώρα κι ακόμη πιο κάτω...

Θοδωρής Αντωνόπουλος: Ισχύει ότι οι Έλληνες είμαστε πολυγραφότατοι όχι μόνο στην πεζογραφία αλλά και στην ποίηση και αν ναι, γιατί; Είναι ανάγκη, ξέδωμα ή μόδα; Σωτήρης Παστάκας: Το ασθενές έως ανύπαρκτο κοινωνικό μας εγώ ευθύνεται γι αυτό το φαινόμενο, που δεν είναι μόνον ελληνικό, αλλά παγκόσμιο. Το ασθενές προσωπικό εγώ μας κάνει να ονειρευόμαστε φευ, πως αυτή την αβάσταχτη μοναξιά στην οποία μας έχει καταδικάσει ο καπιταλισμός, θα τη νικήσουμε βάζοντας το ονοματάκι μας σε ένα λογοτέχνημα κι έτσι θα δικαιώσουμε τη μίζερη προσωπική ζωή μας εις τους αιώνες των αιώνων, αμήν! Βαθύτατη ανάγκη λοιπόν, ως υποστήριξη της μοναχικής κι ασήμαντης ζωής μας, η γραφή. Ας την πάρουμε γι αυτό που είναι κι ας μην τη συγχέουμε αδίκως με τη Λογοτεχνία. Θ.Α.: Είμαστε άραγε «λαός ποιητικός» ή απλώς εκδηλωτικός και φλύαρος; Και αν ισχύει ότι «οι Έλληνες δεν διαβάζουν»,

πού

βρίσκεται

κοινό

ικανό

«συντηρήσει» τους τόσους επίδοξους δημιουργούς; 14

Πρώτη δημοσίευση στο lifo.gr (17-1-2018)

102

να

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Σ.Π.: Ποιητικός

σίγουρα,

στις

κορυφώσεις

και

τα

υψηλά

επιτεύγματα, αν και τελευταίως φαίνεται να γινόμαστε και λαός παραμυθάδων (πεζογράφων). Που αλλού θα κατέληγε νομοτελειακά λέω, όλη αυτή η επίπλαστη κοινωνική πραγματικότητα των τελευταίων 40 χρόνων; Σε υψηλή μυθοπλασία! Οι Έλληνες διαβάζουμε, ή μάλλον, ένα 10% των

Ελλήνων

διαβάζουμε

τα

πάντα

σε

βαθμό

να

καλύπτουμε και το ποσοστό αυτών που θα πάνε αδιάβαστοι (χαχα!). Φυσικά κι υπάρχει κοινό: πρώην φίλες κι ερωμένες, ανέραστες θείες, ξαδέλφια, ανίψια και παππούδες. Η Ελληνική οικονομία βασίζεται στη σύνταξη των συγγενών και τα οικογενειακά επιδόματα, κι είναι η οικογένεια (απλή διευρυμένη, μικτή ή όπως την θέλετε), που αναλαμβάνει και το κόστος της έκδοσης και στηρίζει τις πάμπολλες εκδοτικές (μη χέσω!) πρωτοβουλίες που ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια σε κάθε πόλη και χωρίον της Ελληνικής επικράτειας! Θ.Α.: Με αφορμή την Ανθολογία που ετοιμάζετε, έχετε εντοπίσει νέους ποιητές πράγματι αξιόλογους; Από πού κυρίως αντλούν τις αφορμές τους; Κάποια ονόματα-παραδείγματα; Σ.Π.: Ο πραγματικός ποιητής αντλεί από τη γλώσσα του. Δεν έχει ανάγκη ούτε από αφορμές, ούτε από θεματολογία, και πολύ περισσότερο από τάσεις και ρεύματα κι εντολές άνωθεν, είτε αυτές προέρχονται απ’ το ισνάφι, είτε από τους θεσμικούς που επιβάλλουν τον τρόπο να γράφει κάποιος ώστε να γίνει αποδεκτός στον κύκλο των βραβευμένων ποιητών που θα καρναβαλιστούν σε μέγαρα και θα

103

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 14 Στον Θοδωρή Αντωνόπουλο

υποβάλλουν τα σέβη τους στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Ευτυχώς υπάρχουν και θα υπάρχουν πάντα οι ανεξάρτητες και μοναχικές φωνές που υπηρετούν την Τέχνη της Ποιήσεως με αφοσίωση αγίου. Ο Παναγιώτης Χαχής (Χείλη ραμμένα/στο ρήμα), για τα α-ρηματικά του ποιήματα (το ρήμα δηλώνει δράση ακόμη και αν την υφίστασαι στην παθητική του μορφή), εκπρόσωπος μιας γενιάς που δεν πράττει αλλά και δεν σκύβει το κεφάλι στον Αγά, λοιπόν. Ο Γιώργος Πρεβεδουράκης (ετούτη η σελίδα ας μείνει λευκή/δεν αρκούν οι σκοτούρες μας/πρέπει σώνει και καλά /να κάνουμε λογοτεχνία;) με τις πυθικές του ρήσεις που αν και ενδύονται τον μανδύα της μαντινάδας ξεπερνούν τα όρια της απλής συνεννόησης και κάνουν ντρίπλες στην καθημερινή χρήση της γλώσσας. Ο Δημήτριος Μουζάκης (Και αυτομάτων λέξεις/Ρημάτων ριπές), με τα καλύτερα Ελληνικά από την εποχή του Βαρβέρη που σκάβει επιστημονικά

το

«εγώ»

με

ενόραση

Λακανιστή

και

τεκμηρίωση βιολόγου. Ο Πέτρος Γκολίτσης (–είναι όλα λάθος–/στόματα χάσκουν στο κενό), που απέδειξε και ως κριτικός τα διαβάσματά του κι είναι πλέον έτοιμος να κρύψει τις πηγές του μετατρέποντάς τες σε εξπρεσιονιστικούς πίνακες. Ο Γιάννης Στίγκας (Είμαι τόσο πρόθυμος για συντέλεια/ώσπου να γράψω «λουλούδι»/ έχω χάσει δυο πέταλα),

που ο απρόβλεπτος βηματισμός του μας

ξάφνιασε όλους στην αρχή για να καταντήσει ένα ταγκό με την εξουσία. Ας ελπίσουμε πως θα εγκαταλείψει σύντομα τον φρικτό τούτο εναγκαλισμό και θα περπατήσει και πάλι ατίθασα.

104

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Θ.Α.: Θα

μπορούσατε

παραδείγματα

να

(χωρίς

παραθέσετε ονόματα)

αντίστοιχα κακής

έως

απαράδεκτης ποίησης; Μπορεί, επιπλέον, ένα νέο ταλέντο να καταλήξει μετριότητα και αντιστρόφως; Σ.Π.: Το ταλέντο επιδέχεται πάντα βελτίωσης, όπως έλεγε κι ο Όσκαρ Ουάιλντ, η ιδιοφυία όχι. Αντιστρόφως οι «δραστήριοι μέτριοι» με το γράψε =γράψε ως και Κρατικά Βραβεία έχουν πάρει και θα πάρουν και στο μέλλον (λες τα Κρατικά Βραβεία να έγιναν αποκλειστικά γι αυτούς!). Μέτρια ποίηση λοιπόν, είναι φυσικό να παράγουν και οι νέοι ποιητές. Από τους εκατό και πλέον που παρακολουθούμε, το ότι καταφέραμε να σώσουμε τους 20-25 σημαίνει πως έχουμε υψηλή σε ποιότητα παραγωγή. Το κακή ως επίθετο έχει θετικό πρόσημο στην Ποίηση: σημαίνει πως κάποιος στοιχημάτισε και έχασε. Το δε απαράδεκτος ενέχει την προσωπική μου εκτίμηση και δεν έχει επιστημονικό αντίκρισμα. Ο χειρότερος χαρακτηρισμός για έναν ποιητή είναι να τον αποκαλέσεις μέτριο. Έχουμε ήδη χαμένους, κακούς ποιητές δηλαδή, κι ανάμεσα στους νέους. Είναι αυτοί που το όποιο τάλαντο κι αν τους δόθηκε το χαράμισαν σε δημόσιες σχέσεις. Μέτριοι ποιητές οι φετιχιστές του πολυτονικού, οι καθηλωμένοι στο πρωκτικό στάδιο της υπογεγραμμένης. Μέτριοι όλοι αυτοί που κατάργησαν ένα σωρό ευγενή επαγγέλματα (του ανθρακωρύχου, του πυροτεχνουργού, του βαρκάρη και του εστιάτορα πχ), και γράφουν μόνο για τον ποιητή (να ξυρίσω τις τρίχες μου και να βγω γουλί!) και την επίπλαστη μοναξιά του! Μέτριοι όλοι οι νέοι ποιητές που γράφουν για παραβολές κι αλληγορίες.

105

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 14 Στον Θοδωρή Αντωνόπουλο

Μέτριοι οι δυσκοίλιοι που καταπονούν τα έντερά τους με μακρόπνοα

«πρότζεκ»

και

παρόμοια

βαρύπεπτα

καρυκεύματα του συρμού. Όσοι δεν έχουν την αίσθηση της γλώσσας και παραθέτουν τρία «ου» στη σειρά: Ε μαι ετός, τ πνε μα το Ο ρανο . Θ.Α.: Ποιο είναι το κριτήριο που ξεχωρίζει ένα καλό ποίημα, το πόσο σου "μιλάει" στο μυαλό, στην καρδιά ή κάτι άλλο; Σ.Π.: Το καλό ποίημα είναι αυτό που δεν μπορείς να του αφαιρέσεις ούτε ένα «και». Αυτό που δημιουργεί μεταφορές γιατί ποίημα δίχως να παράγει μια υποψία έστω μεταφοράς δεν υπάρχει. Ας μην ξεχνάμε πως το ποίημα δεν είναι έκθεση ιδεών, δεν είναι έκφραση καλών συναισθημάτων. Τα καλά ποιήματα γράφονται πάντα όχι με το χέρι στην καρδιά αλλά λίγο πιο χαμηλά, στην κοιλιακή χώρα κι ακόμη πιο κάτω… Αυτό που σου μιλάει στην καρδιά, στο μυαλό, σε κάνει

να

αποκτάς

αυτομάτως

χήνιο

δέρμα,

σε

τσουρουφλίζει και σε διαπερνά σα ηλεκτρική εκκένωση. Θ.Α.: Πόσο

επηρέασε

κρίση

την

εγχώρια

ποιητική

παραγωγή; Αναδύθηκε λέτε κάποια σοβαρή «ποίηση της κρίσης»; Σ.Π.: Σίγουρα, κι οι παραπάνω πέντε που ανέφερα ονομαστικώς είναι φωτεινά παραδείγματα και οι άλλοι 15-20 που θα συμπεριλάβω στην Ανθολογία. Αν εννοείται εκείνους που γράφουν μανιφέστα, καταγγελίες, και μπροσούρες, θα σας πω πως είναι πάμπολλοι, εκατοντάδες θα έλεγα, αλλά δεν

106

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

είναι ποιητές. Προκαλούν μόνο θυμηδία οι στυμμένες (χάριν

ευγενείας να μην τις ονομάσουμε στημένες),

ανθολογίες

σώνει-και-καλά που κυκλοφόρησαν στην

Εσπερία, με κατάλογο ονομάτων ποιητών που δεν έχουν γνωρίσει κρίση στην προσωπική τους ζωή κι είναι τα χαϊδεμένα παιδιά των αφεντικών. Αν είναι δυνατόν να μιλήσουν αυτά τα μοσχαρόπουλα (για να θυμηθούμε τον Φελλίνι) για κρίση! Διαβάζω (γιατί τους διαβάζω όλους, ανεξαρτήτως

συμπαθειών

προσωπικών

διαφορών,

προσπαθώντας να ακολουθώ το παράδειγμα του Ρένου), και με πιάνει να τραβήξω τα βυζιά μου. Όσο με τους επαγγελματίες της «εξέγερσης» έχω σταματήσει πλέον να γελάω με τα καμώματά τους. Σε επαναστατικές φιέστες με πανό και με ντουντούκες με κάλεσαν και δεν πήγα. Ούτε καν αμφισβήτηση δεν διακρίνω, πώς να πω πως υπηρετούν την «εξέγερση» οι μπαχαλάκηδες; Μέτριοι ποιητές λοιπόν, κι αυτοί που δεν διαβάζουν Νανά Ησαΐα, Ανέστη Ευαγγέλου, Σταύρο Βαβούρη, Ανδρέα Αγγελάκη κι Αγγελική Ελευθερίου. Που δεν διαβάζουν, όπως έλεγε πρόσφατα κι ένας φίλος ο Βαγγέλης Ψαραδάκης, ούτε έναν από τους παλιότερους ποιητές, κι αλληλολιβανίζονται σε παρουσιάσεις μεταξύ των. Θ.Α.: Από όσους στίχους/ποιήματα διαβάσατε τον τελευταίο χρόνο,

ποιοι/ο

σας

αποτυπώθηκε

περισσότερο;

Γενικότερα μιλώντας, ποιον ποιητή Έλληνα ή ξένο θεωρείτε πραγματικά ανυπέρβλητο;

107

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 14 Στον Θοδωρή Αντωνόπουλο

Σ.Π.:

«Δεν

έχω

άλλο

στήθος»

του

Νίκου

Καρούζου.

Ανυπέρβλητος ποιητής στην εκλογή των ποιημάτων του από τον Γιάννη Πατίλη που κυκλοφόρησε πρόσφατα από το Γαβριηλίδη, προσέξτε, όχι στα άπαντά του. Εκτός του Καβάφη, κανείς άλλος Έλληνας ποιητής, ούτε ο Καρούζος, δεν μπορεί να υποστηρίξει τα «άπαντά» του επειδή όλοι τους έχουν δημοσιεύσει πολλά ποιήματα

αδύναμης

εμπνεύσεως και ατελούς σκοπεύσεως. Από τους ξένους ανυπέρβλητος ο Ιζέτ Σαράιλιτς, Βόσνιος απ’ το Σαράγεβο: «Ακόμη και τα ποιήματα χαίρονται/ όταν ανταμώνουν οι άνθρωποι». Θ.Α.: Δημοσιεύετε στο «poein.gr» και στα «Φτερά Χήνας» και ξενόγλωσσα ποιήματα. Έχετε, επιπλέον, κάποια εικόνα της σύγχρονης διεθνούς ποιητικής παραγωγής και πόσο ενθαρρυντική είναι αυτή; Σ.Π.: Τα σημαντικά έρχονται από τις μικρές γλώσσες που δείχνουν μεγαλύτερη αντοχή κι αντίσταση από τις μεγάλες. Δίπλα μας μόνο, στα Βαλκάνια, έχουμε τον Κοσοβάρο Φαχρεντίν Σεχού, τον Σκοπιανό

Μίτκο Γκόγκοβ, τον

Βούλγαρο Ιβάν Χριστόφ και την συντοπίτισσά του Αξίνια Μιχαήλοβα.

Βαλκανική

Ανθολογία

Ποίησης

που

ανεβάζουμε στα «Φτερά Χήνας» είναι σε αυτή την κατεύθυνση, κι έχει να σας προσφέρει πολλές εκπλήξεις. Θ.Α.: Από τα δικά σας γραπτά ποιο θα ξεχωρίζατε, ποιο θεωρείτε πλέον αντιπροσωπευτικό;

108

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Σ.Π.: Το «Χαμένο Κορμί» (Μελάνι, 2010), προφητικό από πολλές απόψεις και τη «Ραψάνη» (Τόποι τόπι, biblioteque, 2014), το πιο παζολινικό μου ποίημα που γράφτηκε εν θερμώ, λίγες μόλις ώρες μετά το θάνατό της μητέρας μου στο Γενικό Νοσοκομείο Λάρισας. Θ.Α.: Εσείς πώς συνέβη και «μπλέξατε» με την ποίηση; Από την επαγγελματική σας εμπειρία, μπορεί στ΄ αλήθεια να δράσει ψυχοθεραπευτικά; Τι ορμηνεύατε έναν νέο ποιητή; Σ.Π.: Βασικά εγώ ήθελα να γίνω κιθαρίστας σε ροκ συγκρότημα. Αν ο πατέρας μου είχε πολλά λεφτά θα έπαιρνα μια ηλεκτρική κιθάρα και θα έκανα ιδιωτικά μαθήματα. Λόγω οικονομικής στενότητας λοιπόν, γράφτηκα σε μαθήματα κλασικής κιθάρας στο Δημοτικό Ωδείο Λάρισας το 1970 κι στις απολυτήριες εξετάσεις, δυο χρόνια αργότερα έπαιξα αρκετά καλά το «σουγ λε ποντ ντ’ αβινιόν». Δυο μήνες μετά τις εξετάσεις, τον Μαύρο Σεπτέμβρη του 1972, στη Βενετία, έπεσα πάνω στον Άλλεν Γκίνσμπεργκ κι έκτοτε η ποίηση μου κατέστρεψε τη ζωή. Κανένας νέος δεν ακούει συμβουλές, αγαπητέ. Στο «savoir-vivre για νέους λογοτέχνες» που γράφω για το frear.gr περισσότερο μιλάω από προσωπική ανάγκη για κουβέντα σε μια φανταστική ομήγυρη νέων ποιητών, παρά τους απευθύνω συμβουλές και κατευθύνσεις. Η μόνη παραίνεση είναι μία: διαβάστε, διαβάστε περισσότερο από ότι γράφετε, και σβήστε-σβήστε δυο λέξεις για κάθε μία που γράφετε. Η γραφή σίγουρα είναι ψυχοθεραπευτική όπως επίσης η κηπουρική, το ψάρεμα και

109

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 14 Στον Θοδωρή Αντωνόπουλο

το βελονάκι. Τι θα διαλέξει ως πρακτική ο καθένας είναι δική του υπόθεση. Για όσους διαλέξουν τη γραφή, φυσικά εγώ είμαι εδώ να τους μάθω τα λίγα πράγματα που ξέρω για το πώς να γράφουν τουλάχιστον αξιοπρεπώς.

110

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Στον Γιώργο Ψωμιάδη15

Γιώργος Ψωμιάδης: Υπήρχε ποτέ μια στιγμή που καταλάβατε ότι η ποίηση είναι αυτό το οποίο θέλετε να κάνετε στην ζωή σας; Ποιο ήταν το ερέθισμα για να συνειδητοποιήσετε κάτι τέτοιο, και σε ποια ηλικία το καταλάβατε; Σωτήρης Παστάκας: Το ξαφνικό ξύπνημα, η επιφοίτηση, το κτύπημα κατακούτελα, όπως λένε οι Γιαπωνέζοι το satori, το έπαθα σε ηλικία 49 ετών, το Μάιο του 2003, σε ένα καφέ του Νορθ Μπητς στο Σαν Φρανσίσκο, όταν αντάμωσα στο «Café Trieste» τον Τζακ Χίρσμαν

(Jack Hirshman). Ήταν και παραμένει

πανευτυχής, ο πιο χαρούμενος άνθρωπος που γνώρισα στη ζωή μου, και πάμπτωχος: έμενε σε ένα δωμάτιο 15 τετραγωνικών, και για να πάει τουαλέτα έπρεπε να ανεβοκατέβει δυο ορόφους, σε κάποιο γραφείο που του είχαν παραχωρήσει τα κλειδιά. Πουλούσε την εφημερίδα του Κομουνιστικού Κόμματος των ΗΠΑ (γέλια!), για ένα «μπακ», ένα δολάριο δηλαδή και τα έσοδα πήγαιναν υπέρ των αστέγων

της

πόλης.

Εγώ

τότε

ήμουν

μεγαλογιατρός

και

δυστυχισμένος κι η αποκάλυψη μου ήταν πως ήθελα να μοιάσω τον Τζακ: τα κατάφερα τουλάχιστον προς το ένα σκέλος: να σκορπίσω την περιουσία μου και να καταντήσω αν όχι πάμπτωχος, σίγουρα νεόπτωχος! 15

Πρώτη δημοσίευση στο huffingtonpost.gr (17-2-2018)

111

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 15 Στον Γιώργο Ψωμιάδη

Γ.Ψ.: Όταν κάνατε τα πρώτα σας βήματα στον χώρο, υπήρχαν άνθρωποι που θεώρησαν ανούσιο αυτό που κάνετε;

Πως

αντιμετωπίσατε

τις

κακές

και

αποθαρρυντικές γλώσσες; Σ.Π.: Ευτυχώς που υπήρξαν και τους ευγνωμονώ από τα βάθη της ψυχής μου, αλλά τι μεγέθους άνθρωποι: Ο Άλκης Αγγέλου, ο Φίλιππος Βλάχος, ο Ντίνος Χριστιανόπουλος. Σε

ηλικία

χρονών

κατέβηκα

με

τη

νυχτερινή

αμαξοστοιχία, την Ακρόπολη αν θυμάμαι καλά, από τη Λάρισα

στην

Αθήνα,

έχοντας

μαζί

μου

δυο-τρία

δακτυλογραφημένα αντίγραφα της πρώτης μου ποιητικής συλλογής και πήγα κατευθείαν στο σπίτι του Αγγέλου, ένα υπέροχο ρετιρέ πάνω από το Ναυτικό Νοσοκομείο, στον Λυκαβηττό. Με υποδέχτηκε η σύζυγός του και μου πρόσφερε το πιο πλούσιο πρωινό που έχω φάει στη ζωή μου, στη βεράντα με την καταπληκτική θέα σε όλη την Αθήνα, στις εφτάμισι το πρωί μιας Τετάρτης του Ιουλίου. Ο Άλκης Αγγέλου (ήταν διευθυντής στον εκδοτικό οίκο ΕΡΜΗΣ),απέρριψε αμέσως το «πόνημά» μου, και με ρώτησε αν ήξερα τον Ρολάν Μπαρτ, του οποίου το βιβλίο στα γαλλικά είχε αφήσει μισάνοικτο όση ώρα έτρωγα το πρωινό μου και μού μιλούσε περί λογοτεχνίας. «Να τον διαβάσετε» μου λέει, συνοδεύοντας με στην έξοδο, «θα ακούσετε

συχνά

να

ομιλούν

για

αυτόν».

Έφυγα

ανακουφισμένος, να συναντήσω τον επόμενο στόχο μου, τον Φίλιππο Βλάχο, που είχε στήσει το τυπογραφείο του στη Μαυρομιχάλη κι έβγαζε εκείνα τα υπέροχα βιβλία σε λινοτυπία με τη μαγική λέξη «ΚΕΙΜΕΝΑ». «Έχεις δει

112

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

πρόβατα στη θάλασσα, Παστάκα;», με ρώτησε πριν καν αγγίξει τις σελίδες που του πήγα. Ο Βλάχος ήταν λοιπόν αυτός που με έσπρωξε να διαβάζω Σολωμό σε καθημερινή βάση, κι αυτός ήταν που μου έδειξε τον δρόμο των περιοδικών: «δοκίμασε τα γραφτά σου εκεί», μου είπε «είναι μεγάλη μαθητεία τα περιοδικά». Τους άκουσα όλους: και Μπαρτ διάβασα και Σολωμό, και γύρισα αμέσως στη χώρα μου ακολουθώντας τη συμβουλή τους πως «ένας ποιητής πρέπει να ακούει καθημερινά τη μητρική του γλώσσα γύρω του σε όλες τις εκδοχές εκφοράς της από τα συνθήματα έως και

τα

λογοπαίγνια».

Με

είχε

απορρίψει

και

Χριστιανόπουλος και δεν είδα (ευτυχώς, γιατί τώρα θα ντρεπόμουνα) κανένα ποίημά απ’ αυτά που του έστελνα φαντάρος στην Κομοτηνή. Αλληλογραφούσαμε τακτικά όμως, κι αυτά που μου έγραφε όχι μόνο προσπάθησα να τα ακολουθήσω πιστά, αλλά αποτελούν ακόμα τον κορμό της ύλης που χρησιμοποιώ στα σεμινάρια βιωματικής γραφής: «Όχι αφηρημένα ουσιαστικά, Παστάκα», μού ‘γραφε ο Χριστιανόπουλος «όχι επίθετα. Πρόσεχε τις προσωπικές αντωνυμίες σου-μου-του», «άσε τα σου-ξου-μου-ξου και μπες κατευθείαν στο θέμα». Γ.Ψ.: Ποιος είναι για εσάς ο ορισμός της ποίησης; Σ.Π.: Ποίηση είναι όταν τα γράμματα κάνουν έρωτα μεταξύ τους, ο έρωτας του ρο για το λάμδα πχ, κι αυτό κάνει τις λέξεις να χορεύουν η μια με την άλλη σε ένα ξέφρενο ρυθμό, κι ο ρυθμός αυτός παράγει νέο νόημα κι εμείς ζαλισμένοι όταν ανοίγουμε τα μάτια, ανακαλύπτουμε απ΄την αρχή την ομορφιά του κόσμου. 113

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 15 Στον Γιώργο Ψωμιάδη

Γ.Ψ.: Γεννιέσαι ή γίνεσαι ποιητής; Ή και τα δύο; Σ.Π.: Ο ποιητής είναι ένθεος, που σημαίνει πως ο Ποιητής με το Π κεφαλαίο γεννιέται. Δεν είναι Επιστήμη λοιπόν η Ποίηση, και δεν είναι Τέχνη, γιατί αν ήταν τέχνη όπως αυτή του υδραυλικού ή του μαραγκού θα μπορούσε να διδαχθεί και να περάσει από τον πατέρα στο γιο κοκ… Δεν είναι Επιστήμη κι επομένως ο καθηγητής Πανεπιστημίου δεν μπορεί να είναι και ποιητής (χαχα!). Τα λέει πολύ ωραία ο Πλάτωνας όλα αυτά στο διάλογό του Σωκράτη με τον Ίωνα, με θέμα τη σχέση ποίησης και γνώσης. Γ.Ψ.: Ποια είναι η συμβουλή σας σε έναν νέο που ξέρει ότι έχει το ταλέντο αλλά αμφισβητεί το αν θα καταφέρει ποτέ να το κάνει πράξη; Σ.Π.: Αν αμφισβητεί το ταλέντο του, δεν θα γίνει ποτέ τίποτα πολύ περισσότερο δε ποιητής. Αν αμφιβάλει για το ταλέντο του, μπορεί να θητεύσει δίπλα σε κάποιον ομότεχνο, για να του μάθει πώς να στήνει τουλάχιστον αξιοπρεπώς τα ποιήματά του. Γ.Ψ.: Είναι η ποίηση ντεμοντέ για τους νέους; Υπάρχει η θεώρηση εκ μέρους τους ότι είναι κάτι το επιφανειακό; Αν ναι γιατί συμβαίνει αυτό; Σ.Π.: Υπάρχει μια γενική απαξίωση του ποιητικού έργου στις μέρες μας. Φταίνε και οι ποιητές σ’ αυτό, που κατάντησαν να γράφουν μόνο για το ωραίο περίγραμμα του αφαλού τους. Όπως επισήμανε ο καθηγητής κ. Τζιόβας στο τελευταίο του βιβλίο, η ποίηση βλέπει πλέον να την έχει 114

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

ξεπεράσει η πεζογραφία… από αυτή τη «δεύτερη θέση» είναι ωραίο ωστόσο να παλέψει κάποιος για να φέρει την ποίηση ξανά στο βάθρο. Πέδιον μάχης λαμπρό λοιπόν ξανοίγεται μπροστά στα νέα παιδιά, κι αγώνας ωραίος! Γ.Ψ.: Πόσο πιθανό είναι να καταφέρει ένας συγγραφέας να ζήσει αποκλειστικά από την συγγραφή ή την ποίηση; Σ.Π.: Είναι πιο πιθανό να κερδίσει στο Τζόκερ, αγαπητέ. Γ.Ψ.: Για να αποκτήσει ένας ποιητής το εμπειρικό υλικό του, είναι αναγκαίο να αφήσει τα βιώματα του να τον κάψουνε; Να τον επηρεάσουν βαθύτερα; Σ.Π.:

«Ο δρόμος της υπερβολής οδηγεί στο παλάτι της σοφίας», έγραφε ο Μπλέικ, αλλά το «να πίνω για να γράψω σαν τον Μπουκόφσκι», δεν θα σε κάνει συγγραφέα, θα σε καταντήσει απλώς αλκοολικό. Μην ξεχνάμε πως υπάρχει και η «αναγνωστική» εμπειρία, δίχως την οποία όσα βιώματα κι αν έχεις δεν θα μπορέσεις ποτέ να τα κάνεις λογοτεχνία.

Γ.Ψ.: Δυο λόγια για τον εκδοτικό και ποιητικό χώρο στην Ελλάδα σήμερα. Σ.Π.: Μια πανσπερμία «εκδόσεων», χωρίς αισθητική φροντίδα ή στοιχειώδη αγάπη για τους κανόνες της τυπογραφίας. Βγαίνουν βιβλία με απαράδεκτα στοιχεία, χωρίς πίνακα περιεχομένων

και

χωρίς

κολοφώνα.

Άσε

που

οι

περισσότεροι από αυτούς τους «ποιητέμπορους» τη λέξη κολοφώνας τη θεωρούν βρισιά (γέλια). Ο ποιητικός χώρος 115

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ 15 Στον Γιώργο Ψωμιάδη

έχει γεμίσει ξαφνικά από τις κυρίες με τα διπλά ονόματα (Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου) και ελεύθερους επαγγελματίες ή καθηγητές που δεν καταλαβαίνω πιο ζόρι τους κάνει να βάζουν δίπλα στην επαγγελματική τους δραστηριότητα την παύλα -ποιητής. Ευτυχώς υπάρχουν και οι άγιοι που είναι αφοσιωμένοι στην Ποίηση (κι αποφεύγουν το instagram της ποίησης

που

είναι

ακατάσχετη

δημοσίευση

στιχουργημάτων σε καθημερινή βάση στο διαδίκτυο), να κρατούν τη λαμπάδα αναμμένη μες στα χεράκια τους… Γ.Ψ.: Με βάση και τα όσα πήρατε από τις σπουδές σας όλα αυτά τα χρόνια, πιστεύετε πως η ποίηση είναι ψυχοθεραπεία; Μπορεί να γίνει γιατρειά από τα όσα βιώνει κάποιος; Σ.Π.: Σίγουρα βοηθάει σε προσωπικό επίπεδο, αρκεί αυτός που χειρίζεται τη γραφή προς ίδιον όφελος να μην τρέφει και αυταπάτες πως είναι δημιουργός. Η ποίηση σε καταστρέφει, σου κατατρώει τα σωθικά, απαιτεί από σένα θυσίες: πρέπει να προσφέρεις στην Ποίηση το αίμα σου κι όχι να γιάνεις από τα υπαρξιακά σου… Γ.Ψ.: Μια συμβουλή σε έναν νέο που ξέρει ότι η ποίηση είναι το πάθος του, και προσπαθεί να κάνει τα πρώτα του βήματα στον χώρο. Σ.Π.: Να ακούει στις κριτικές, γιατί οι περισσότεροι νέοι δεν έχουν μάθει να τους λένε «όχι» και δεν σκύβουν εύκολα το σβέρκο τους στην πατρική σφαλιάρα, επειδή έχουν μεγαλώσει στην απόλυτη απουσία του πατέρα, κι αυτό έχει σαν αποτέλεσμα

116

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

να έχουν μηδενική αντοχή στην απόρριψη. Μελέτη λοιπόν και πάλι μελέτη για να ξέρουμε ποιος είναι ο «ορίζοντας αναμονής» για την Τέχνη μας, που έχει φτάσει μέχρι σήμερα και τι μπορούμε να καταφέρουμε απ’ τη δική μας πλευρά. Να γράφει δυο σελίδες και να σβήνει τρεις, κι όπως έλεγε και η Βιρτζίνια Γουλφ, να κρατάει τα ποιήματά του στο συρτάρι και να τα εκδώσει μόνον αφού πατήσει τα τριάντα! Ευτυχώς οι νέοι δεν ακούν συμβουλές κι

αυτό με κάνει

αισιόδοξο να ελπίζω ακόμα πως ένα ποίημα θα μου τινάξει τα μυαλά και πάλι στον αέρα. Ίσως αυτή η προσδοκία είναι και το μυστικό της μακροζωίας μου (γέλια).

117

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ

118

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Περιεχόμενα 01

Στον Νίκο Λέκκα...........................................................σελ

Στον Νέστορα Ι. Πουλάκο ................................................... 20

Στην Τιτίκα Δημητρούλια .................................................... 31

Στον Σπύρο Αραβανή ......................................................... 35

Στην Ασημίνα Ξηρογιάννη ................................................... 41

Στον Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη ....................................... 47

Στον Μασιμιλιάνο Νταμάτζιο ............................................... 56

Στην Πηνελόπη Πετράκου ................................................... 65

Στον Ανδρέα Πολυκάρπου .................................................. 70

Στην Πόπη Λαμπρινέα-Γαβριλάκη....................................... 74

Στον Γιώργο Χριστοδουλίδη ................................................ 81

Στον Αντώνη Σκιαθά ........................................................... 95

Στον Γιάννη Τζανετάκη........................................................ 99

Στον Θοδωρή Αντωνόπουλο ............................................. 102

Στον Γιώργο Ψωμιάδη ...................................................... 111

119

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ

120

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Ο Σωτήρης Παστάκας γεννήθηκε το 1954 στη Λάρισα, όπου κι επέστρεψε το 2013 για να ιδρύσει αμέσως το Πανθεσσαλικό Φεστιβάλ Ποίησης, και το περιοδικό και εκδόσεις «Θράκα». Σπούδασε Ιατρική στη Ρώμη και Ψυχιατρική στο Δαφνί. Για τριάντα χρόνια εργάστηκε ως Ψυχίατρος στην Αθήνα. Έχει

εκδώσει

δεκαπέντε

ποιητικές

συλλογές, ένα θεατρικό μονόλογο, ένα βιβλίο με δοκίμια, ένα με διηγήματα και μεταφράσεις Ιταλών ποιητών. Το 2001 συμμετείχε στην ίδρυση της World Poetry Academy στην πόλη της Βερόνας, και τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους έτυχε υποτροφίας από το Hawthodern Castle, International Retreat for Writers, κοντά στο Εδιμβούργο. Ίδρυσε διάφορα έντυπα και ηλεκτρονικά περιοδικά: ΠΟΙΕΙΝ (2001) , ΑΨΕΝΤΙ (2006), ΘΡΑΚΑ (2013), ΦΤΕΡΑΧΗΝΑΣ (2015). Ραδιοφωνικός παραγωγός για τη Δημοτική Ραδιοφωνία Λάρισας (ωριαία εκπομπή «Συσσίτιο») από το 2014 και δάσκαλος βιωματικής γραφής. Έχει διαβάσει ποιήματα σε διάφορα Διεθνή Ποιητικά Φεστιβάλ (Σαράγεβο 2006 και 2011, Σαν Φρανσίσκο 2007, Ρώμη 2010, Σμύρνη 2012, Κάιρο 2013, Κωνσταντινούπολη 2014 κλπ) Είναι μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων από το 1994. Έχει μεταφραστεί σε δεκαπέντε γλώσσες και το βιβλίο του «Τριλογία» (εκδ. Παρουσία, 2012) κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το 2014, με τον τίτλο «Food Line», σε μετάφραση Τζακ Χίρσμαν και Άγγελου Σακκή. 121

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ

Το 2015 κυκλοφόρησε το πρώτο του βιβλίο με διηγήματα «Ο δόκτωρ Ψ και οι ασθενείς του» από τις εκδόσεις Μελάνι. Τον Δεκέμβριο 2015 τιμήθηκε με το βραβείο Annibale Ruccello για την Ποίηση στο Φεστιβάλ του Teatro Stabia. Στις 5 Φεβρουαρίου 2016 ανακηρύχθηκε νικητής στο διαγωνισμό Ritratti di Poesia.140 (poesia tweet), από τη Fondazione Roma. Το 2016 κυκλοφόρησε στην Ιταλία από τις εκδόσεις Multimedia η προσωπική του ανθολογία με ποιήματα μιας τριακονταετίας (19862016) «Corpo a corpo» που κέρδισε το διεθνές βραβείο NordSud International Prize for Litterature/Fondazione Pescarabruzzo. Το 2017 κυκλοφόρησε

η δέκατη Πέμπτη ποιητική του συλλογή

«Αλτσχάιμερ αρχόμενο» από τις εκδόσεις Μελάνι. Το 2018 αναμένεται να κυκλοφορήσουν το sequel του Δόκτωρος Ψ από τις εκδόσεις Μελάνι, και το «Savoir-vivre για νέους λογοτέχνες» από την Βiblioteque.

122

Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Η ΠΡΩΤΗ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ «H ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ» ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΗ ΠΑΣΤΑΚΑ, ΕΓΙΝΕ ΑΠΟ ΤΙΣ ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΟΙΚΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ «ΕΞΙΤΗΡΙΟΝ» ΤΟΝ ΙΟΥΝΙΟ ΤΟΥ 2018. ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΣΧΕΔΙΑΣΕ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ Ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΠΑΖΑΚ

Αριθμός Έκδοσης 3

123