Κώστας Σοφιανός Kostas Sofianos
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της τα τελευταία 50 χρόνια Post-Byzantine Greek Poetry and the trends of the last 50 years
Δοκίμιο - Essay Translation Gabriel Anonymus
εξιτήριον
Κώστας Σοφιανός Kostas Sofianos H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της τα τελευταία 50 χρόνια Post-Byzantine Greek Poetry and the trends of the last 50 years Δοκίμιο - Essay Translation Gabriel Anonymus
εξιτήριον
Κώστας Σοφιανός: “H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της τα τελευταία 50 χρόνια | Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years” Πρώτη δημοσίευση: “Ποιείν” Επιθεώρηση Ποιητικής Τέχνης, 2006
Παρακαλούμε σκεφτείτε το περιβάλλον πριν εκτυπώσετε
Το βιβλίο “H Μεταβυζαντινή Ελληνόφω Ποίηση και οι τάσεις της τα τε λευταία 50 χρόνια | Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years” του Κώστα Σοφιανού διανέμεται ελεύθερα στο Διαδίκτυο σε μορφή ψηφιακού βιβλίου με άδεια Creative Commons
[Αναφορά προέλευσης - Μη Εμπορική Χρήση – Όχι παράγωγα έργα]
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α
Σύντομη σχηματική περιήγηση στις εποχές της ελληνόφωνης ποίησης...........................................................9
Β
Δουλείες και προσδιορισμοί της ελληνόφωνης ποίησης από το 150, περίπου π.Χ. μέχρι σήμερα.....................17
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Α Σύντομη σχηματική περιήγηση στις εποχές της ελληνόφωνης ποίησης
[9]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Α-01 Αν παραστήσουμε με τόπο γεωγραφικό την ελληνόφωνη ποίη ση από τις απαρχές της (πριν 4.000 χρόνια περίπου) μέχρι σή μερα, η ποίηση που γράφεται στα ελληνικά τα τελευταία πενή ντα χρόνια μπορεί να παρασταθεί με ένα μικρό σύνολο διάσπαρτων βουνών, χαμηλού και μέσου ύψους, μάλλον άγνω στων στον μέσης ποιητικής παιδείας ξένο περιηγητή, και πολ λών, ταπεινών, ανώνυμων λόφων και γήλοφων που, παρά τα τανύσματα και τους κοθόρνους, δεν παρουσιάζει σημαντικές υψομετρικές διαφορές. Η βλάστηση (οι ποιητικοί τρόποι δηλα δή, το δούλεμα του στίχου) τόσο των βουνών, όσο και των λόφων, είναι φερμένη από τη Δύση, τα τελευταία ογδόντα με εκατό, περίπου, χρόνια και αποτελείται από ποικίλα είδη ανα κατεμένα (ρομαντισμός, συμβολισμός, «νεορομαντισμός», μο ντερνισμός, «μεταμοντερνισμός», σοσιαλιστικός ρεαλισμός, υπαρξισμός, μπιτνισμός).
[ 10 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Α-02 Αν, τώρα, γυρίσουμε την πλάτη στα χαμηλά βουνά και στους ταπεινούς λόφους και κοιτάξουμε το τοπίο, θα διακρίνουμε σε απόσταση κυμαινόμενη από τα πενήντα έως τα εκατόν πενή ντα χρόνια, μεγαλύτερα σε όγκο βουνά, με σαφώς υψηλότερες κορυφές μεταξύ των οποίων και ορισμένες αναγνωρίσιμες από τον μέσης ποιητικής παιδείας ξένο περιηγητή, όπως, λ.χ. οι κο ρυφές Καβάφης, Καζαντζάκης Ελύτης και Σεφέρης. Η βλάστη ση παραμένει η λίγο-πολύ η ίδια, με εξαίρεση την περίπτωση Καβάφη όπου η βλάστηση είναι ιδιάζουσα – ενδημική, επιμε λώς καλλιεργημένη από παραφυάδες της ελληνιστικής κυρίως περιόδου, με έντονα όμως τα χρώματα παρακμής του αστικού ευρωπαϊκού πολιτισμού και σαφείς τις αναλογίες με ανάλογα είδη καλλιεργούμενα από τον Πάουντ και τον Έλιοτ.
[ 11 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Α-03 Κοιτώντας ακόμη πιο πίσω, σε απόσταση που κυμαίνεται από τα διακόσια μέχρι τα χίλια χρόνια, εκτείνεται ο πολύ γνωστός στους ξένους περιηγητές του 18 ου και του 19ου αιώνα, ορεινός όγκος των δημοτικών τραγουδιών, με πολύ υψηλές, κατά τόπους, κορυφές και με βλάστηση, το πλείστον, ενδημική. Έκτος από τον ορεινό όγκο των δημοτικών τραγουδιών απα ντούν και οι υψηλές επίσης κορυφές της Κυπριακής και Κρητι κής ποίησης του 16ου και 17ου αιώνα και με βλάστηση φερμένη από τους βασιλικούς κήπους των δυτικών ιπποτικών ρομάν τζων, μπολιασμένη όμως με το τοπικό είδος: δεκαπεντασύλλα βος.
[ 12 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Α-04 Στην ίδια απόσταση και ακόμα πιο πίσω, σε μια έκταση χιλίων ακόμα χρόνων, απλώνονται οι πληκτικές πεδιάδες της λόγιας βυζαντινής ποίησης διακοπτόμενες τόπους-τόπους, από λόφους και λοφίσκους κοσμικής, εργαστηριακής, ή λαϊκότρο πης στιχουργίας και από τις χαμηλού και μέσου ύψους οροσει ρές της εκκλησιαστικής ποίησης με υψηλότερες κορυφές τον Ρωμανό τον Μελωδό (Romanos, 540) την Κασσιανή (Cassia) και τον Συμεών τον Μυστικό, που πρώτος χρησιμοποίησε δε καπεντασύλλαβο. Στις πληκτικές πεδιάδες και στις λίγες κορυ φές η βλάστηση αποτελείται κυρίως από αρχαία ελληνικά είδη καλλιεργούμενα σε επί τούτου φιλολογικά θερμοκήπια.
[ 13 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Α-05 Πέρα από τις πληκτικές πεδιάδες της βυζαντινής ποίησης αρ χίζουν οι οροσειρές της ελληνιστικής εποχής, βουνά μέσου και μεγάλου ύψους με ονομαστές, ομαλές, ήπιες κορυφές, οι πιο γνωστές από τις οποίες είναι ο Μένανδρος (Menander, ? 343 – 293 BC) ο Καλλίμαχος (Callimachos, 310-c, 240 BC) ο Θεόκρι τος (c. 316-c 260 BC) και ο Απολλώνιος ο Ρόδιος (Apollonius Rhodius (295 – 215 BC), κατάφυτες από χαμηλή, ειδυλλιακή, ενδημική βλάστηση.
[ 14 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Α-06 Στο βάθος του χρόνου, ορατός από όλα τα σημεία του ορίζο ντα και από όλους τους τόπους, διακρίνεται ο επιβλητικός όγκος των Ιμαλαΐων της Δυτικής ποίησης. Κορυφές πανύψη λες, πανάρχαιες και πασίγνωστες. Ονόματα θρυλικά και απα ράγραπτα: ΄Όμηρος (Homer, date unknown), Ησίοδος (Hesiod, date unknown), Αρχίλοχος (Arhilochus, fl. 648 BC), Σαπφώ (Sappho, fl. ? 600 BC), Πίνδαρος (Pindar, 522-? 448BC), Αισχύλος (Aeschylus, 525 – 456 BC), Σοφοκλής (Sophocles, 495 – 406 BC), Ευριπίδης (Euripides, 480 – 406 BC) και από κοντά, πολλές άλλες, συγκριτικά χαμηλότερες αλλά οπωσδήποτε με πολύ υψηλές κορυφές. Η βλάστηση εδώ είναι τόσο παλαιά ώστε να θεωρείται από αιώνων ιδιάζουσα του τόπου και ενδη μική.
[ 15 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
[ 16 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β
Δουλείες και προσδιορισμοί της ελληνόφωνης ποίησης από το 150, περίπου π.Χ. μέχρι σήμερα
[ 17 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-01 Η προϊούσα μετατόπιση των οικονομικών, πολιτικών και πολι τιστικών κέντρων από την Αθήνα, την Πέργαμο, τη Ρόδο, την Έφεσο, την Αντιόχεια και προπαντός την Αλεξάνδρεια, στη Ρώμη, η συγχώνευση των διαφόρων ελληνικών διαλέκτων που δημιουργήθηκαν με τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Ισκάνταρ, Ισκεντέρ, Σικάνταρ στα αραβικά, τα τουρκικά, και τα περσικά, αντιστοίχως), στην κοινή ελληνική (κορύφωση της οποίας είναι τα ελληνικά των Γραφών) η ορμητική επέλαση του Χριστιανισμού, η ίδρυση της Νέας Ρώμης/Κωνσταντινού πολης/Ισταμπούλ, ο γλωσσικός εξελληνισμός του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους, που αργότερα ονομάστηκε Βυζάντιο, η κα τάρρευσή του και η Οθωμανική κατάκτηση, προκάλεσαν τις τεκτονικές εκείνες μεταβολές που όταν, πολύ αργότερα (αρ χές19ου αιώνα) έγιναν δραματικά συνειδητές χώρισαν, και χωρί ζουν έκτοτε, τους ελληνόφωνους σε αρχαίους και νέους, τη δε, ιστορία, τη γλώσσα, και τα γράμματά τους σε αρχαία και νέα.
[ 18 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-02 Η ποίηση, ειδικότερα, αρχίζει να παρακμάζει προς το τέλος του 1ου π.Χ. αιώνα. Παύει σιγά-σιγά να είναι πρωτότυπη και προσ διοριστική. Παύει σιγά-σιγά να λέγεται ελληνική, ώσπου εδώ και διακόσια κοντά χρόνια, αποκόβεται γραμματολογικά (από τους ξένους, άλλα και με μαζοχιστική μανία από τους ελλη νόφωνους «εκσυγχρονιστές») από τις γλωσσικές καταβολές της, τα Ιμαλάια, που λέγαμε, της Δυτικής λογοτεχνίας και λέγε ται, ρωμαίικη,(από ορισμένους ελάσσονες δημοτικιστές του λή γοντος 18ου αιώνα) στην αρχή, και εντέλει νεοελληνική, (την πρώτη δεκαετία του 19ου).
[ 19 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-03 Ο όρος νεοελληνικός δηλώνει εν μέρει την πολιτική και πνευ ματική αναγέννηση των Ελλήνων στο νέο κόσμο, στον κόσμο δηλαδή που δημιουργήθηκε με την υποχώρηση των μεσαιωνι κών πολιτειακών και πνευματικών μορφωμάτων, και εν μέρει την ιστορική, πολιτική και πνευματική ασυνέχεια του ελλη νόφωνου κόσμου. Άξιο επίσης επισημάνσεως είναι το γεγονός ότι τα επίθετα νέος, νέα, νέο, ως τοπικοί προσδιορισμοί χω ριών, κωμοπόλεων, πόλεων και συνοικισμών του Ελληνικού κράτους, ουδέποτε σημαίνει εποποιία ιμπεριαλιστικής εξα χνώσεως των δυνάμεων του μητροπολιτικού κέντρου προς νέες, αποικιζόμενες χώρες, όπως συμβαίνει στην ιστορία άλλων λαών (πχ Νέα Υόρκη, Νέα Γη, Νέα Ζηλανδία κ.α). Σημαίνει πάντα απώλειες εδαφών, συρρίκνωση και μετεγκατάσταση προσφυγικών πληθυσμών στο «εθνικό» λεγόμενο «κέντρο», δη λαδή στην κολοβωμένη ελλαδική επικράτεια.
[ 20 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-04 Η διάκριση της ελληνικής γλώσσας, σε αρχαία, αρχαΐζουσα, καθαρεύουσα, και νέα, (δηλαδή γραφομένη και ομιλούμενη) δη λωτική, στην κυριολεκτική χρήση της, της γλωσσικής εξέλιξης των ελληνικών ιδιωμάτων, φορτίζεται, επί δύο χιλιάδες ήδη χρόνια, με έντονα ιδεολογικά φορτία, και συνιστά κομβικό ση μείο κατανόησης της, σχιζοφρενικής σχεδόν, αμφιθυμίας που ταλανίζει τους ελληνόφωνους λογίους και τους ελληνόφωνους «διανοούμενους», γενικότερα, όταν καλούνται να δηλώσουν ποίοι τέλος πάντων είναι και τη σχέση έχουν με τους Έλληνες εκείνους, τους παλαιούς .
[ 21 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-05 Επί Βυζαντίου το «ελληνίζειν», η μίμηση δηλαδή και η υιοθεσία ελληνικών τρόπων και αντιλήψεων, τους πρώτους αιώνες θεω ρούνταν ανεπίτρεπτη για χριστιανούς, παρέκκλιση προς την ειδωλολατρία, από δε τον 5ο αιώνα και μετά, συνεπάγονταν κυ ρώσεις. Μια κι όμως η γλώσσα της εκκλησία (γλώσσα των Πα τέρων) και, προϊόντος του χρόνου η γλώσσα της διοίκησης, ήταν τα ελληνικά, η γραφομένη ελληνική διέκρινε τους εγ γράμματους, που έγραφαν στο αττικό κυρίως ιδίωμα, από τους αγράμματους χριστιανούς, που δεν έγραφαν καθόλου αλλά μι λούσαν την κοινή κατʼ αρχήν και σιγά-σιγά, τη δημοτική που, λίγο-πολύ, μιλιέται και σήμερα. Διέκρινε επίσης τη λογία από την δημώδη και λαϊκότροπη ποίηση.
[ 22 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-06 Το γεγονός αυτό, δηλαδή ότι επί χίλια χρόνια ένας ολόκληρος κόσμος λογίων (ο Βυζαντινός) γράφει, τα κοσμικά, τα δογματι κά-θεολογικά και τα λειτουργικά-εκκλησιαστικά (δηλαδή της πίστης του) τα κείμενα σε μία γλώσσα (την κλασικίζουσα αττι κή) που σιγά-σιγά παύει να μιλάει και της οποίας τα καταβολι κά σημαινόμενα, λογοκρίνει και καταγγέλλει ως υπονομευτικά της πίστης του, δηλαδή της ταυτότητάς του, συνιστά από μόνο του, σε ψυχολογικό επίπεδο, παράγοντα κλονιστικό κάθε απόπειρας παγιώσεως σαφούς αυτοσυνειδησίας, στο επίπεδο των κοινωνικών συμβάσεων έντονο κομφορμισμό που διαρκεί ως σήμερα, και στο πεδίο της λογίας έκφρασης, δύναμη ανα σχετική των ανανεωτικών, δημιουργικών, τάσεων.
[ 23 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-07 Το ξεπέρασμα του αδιέξοδου που εμπόδιζε το ξετύλιγμα της λογίας έκφρασης προς πρωτογενώς δημιουργικούς τρόπους, κατορθώθηκε, κατά τρόπο τραγικό και κατʼ ειρωνεία της ιστο ρικής τύχης των ελληνοφώνων, με την βίαιη κατάργηση από τους Τούρκους της Βυζαντινής θεοκρατίας. Δεν ξεπεράστηκε όμως από τους λογίους που παρέμειναν στα κατακτημένα από τους τούρκους ηπειρωτικά εδάφη, αλλά από τους ελληνόφω νους της Κύπρου που κυβερνούσαν Φράγκοι ιππότες, και κυρί ως της Κρήτης που κυβερνούσαν τότε οι Βενετοί (15 ος – 17ος αιώνας).
[ 24 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-08 Ο απεγκλωβισμός της γλώσσας της διοίκησης και των συμβο λαιογραφικών συναλλαγών (που απευθύνονταν πια στην κε ντρική Βενετική διοίκηση και στους δίγλωσσους αντισυμβαλλο μένους) από την αττικίζουσα γλώσσα της Βυζαντινής γραφειο κρατίας, απομάκρυνε συν τω χρόνω τους ελληνόφωνους της Κύπρου και της Κρήτης από το λόγιο ιδίωμα επιτρέποντας στα δημιουργικά πνεύματα να εκφραστούν στη γλώσσα που μιλού σαν και να δημιουργήσουν έργα εμπνευσμένα μεν από φραγκι κά και ιταλικά πρότυπα, γραμμένα όμως σε πλούσια, χυμώδη, δημώδη γλώσσα, που επέτρεψε την αποστήθισή τους από τα λαϊκά στρώματα επί πεντακόσια χρόνια σχεδόν, ως σήμερα, κυρίως στη Κρήτη.
[ 25 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-09 Η Κρήτη, όμως και η Κύπρος, κατακτήθηκαν αργότερα από τους Τούρκους, η γλώσσα της διοίκησης, επανέκαμψε στην αρ χαΐζουσα ακαμψία της γλώσσας της εκκλησιαστικής γραφειο κρατίας και των εγγραμμάτων ρωμιών της Κωνσταντινούπο λης που υπηρετούσαν την Σουλτανική Υψηλή Πύλη ως υψη λόβαθμοι πολιτειακοί υπάλληλοι και διερμηνείς, τα πρώτα γράμματα μαθαίνονταν από τα εκκλησιαστικά κείμενα, οι εγ γράμματοι συνέχιζαν τη λογία Βυζαντινή παράδοση, οι δη μιουργικές δυνάμεις που παρήγαγαν τα έργα της Κρητικής και Κυπριακής περιόδου ατόνησαν, και η λογία ποίηση υπεχώρη σε, μέχρις αφανισμού σχεδόν.
[ 26 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-10 Κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα, αιώνες οικονομικής, πνευματι κής και πολιτικής «χειραφέτησης» των ρωμιών, της «διασπο ράς» (όσων δηλαδή ζούσαν εκτός Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) δημιουργήθηκαν σπουδαία ελληνόφωνα, πνευματικά κέντρα (Γιάννενα, Κωνσταντινούπολη, Χίος, Σμύρνη, Βουκουρέστι) στα όρια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και το γλωσσικό λε γόμενο ζήτημα παροξύνθηκε προκαλώντας μεγάλες ιδεολογι κές μάχες μεταξύ των καθαρολόγων, που εισηγούνταν την αναβίωση της αρχαίας γλώσσας, ως προϋπόθεση αναγεννήσε ως του «γένους» και των δημοτικιστών, που έκριναν ότι το «γένος» θα λυτρωθεί μόνο αν η γλώσσα που μιλάει γίνει και γλώσσα γραπτή. Κατά την περίοδο αυτή εμφανίζονται τα πρώτα λόγια, αρχαΐζοντα και δημοτικότροπα στιχουργήματα – απομιμήσεις ποιητικών τρόπων της γαλλικής κυρίως γραμμα τείας.
[ 27 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-11 Στο ιδεολογικό πεδίο, όπου συμβαίνουν και οι λογοτεχνικές διαμάχες, τα γλωσσικά στερεότυπα δεν ανάγονται πια σε δια φορές περί την κοσμοθεωρία και την πίστη, και η γλωσσική πόλωση δεν χωρίζει πια ειδωλολάτρες από χριστιανούς, αλλά, κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, χωρίζει του έλληνες λογίους σε «σκοταδιστές» και «τυραννόφιλους», από τη μία μεριά και σε «φιλελεύθερους» και «φωτισμένους» από την άλλη. Στο γύρι σμα του αιώνα (1890 –1900 και μετά) με τη διάδοση των σοσια λιστικών και μαρξιστικών ιδεών, την ίδρυση «προοδευτικών» συλλόγων και σοσιαλιστικών πολιτικών κομμάτων όσοι γράφουν στην καθαρεύουσα θεωρούνται «συντηρητικοί», «αντιδραστικοί», και όσοι γράφουν στη «δημοτική» και μάλιστα στην «ανόθευτη» την «πούρα» «δημοτική» (γλώσσα πλαστή όσο και η καθαρεύουσα, φτιαγμένη στο εργαστήριο του Ψυ χάρη, Κωνσταντινουπολίτη καθηγητή των ανατολικών γλωσ σών στη Σορβόννη), «προοδευτικοί» μολονότι οι περισσότεροι μαχητικοί δημοτικιστές ήσαν και εξακολουθούν στη πλειοψη φία τους να είναι αστικής ή μικροαστικής καταγωγής., κε ντρώων πολιτικών πεποιθήσεων, ορισμένοι δε με αμφίβολα και εναλλασσόμενα φρονήματα, ιδίως μετά την τελευταία δικτατο ρία, 1967 – 1974.
[ 28 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-12 Το 1828, μετά από εξέγερση κατά της Οθωμανικής Εξουσίας που κράτησε επτά χρόνια, οι έλληνες-ρωμιοί-γραικοί και οι ελ ληνικής συνείδησης αλβανοί – ορθόδοξοι χριστιανοί ίδρυσαν το νεοελληνικό κράτος, το οποίο, άλλοτε εκτεινόμενο σταδια κά προς την Οθωμανική επικράτεια και άλλοτε συρρικνούμενο, απέκτησε τα σημερινά του όρια και έπρεπε να αποφασίσει πια θα ήταν η γλώσσα της διοίκησης και της της εκπαίδευσης που θα παρήγαγε την υπαλληλία.
[ 29 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-13 Το ζήτημα «λύθηκε» με την επιβολή ως γλώσσας της διοίκησης και της εκπαίδευσης της καθαρεύουσας, γλώσσας «συμβιβαστι κής» που διατηρούσε σε έντονο βαθμό το τυπικό της αρχαίας, και από το λεξιλόγιο της δημώδους όσες λέξεις κατάγονταν από την αρχαία, εμπλουτισμένο με ελληνόφωνους νεολογι σμούς δηλωτικούς όρων της επιστήμης, της διοίκησης, της τέχνης και της τεχνολογίας. Η κυριαρχία της καθαρεύουσας ως επίσημης γλώσσας του κράτους και γλώσσας των «μορφω μένων» κράτησε από το 1833 μέχρι το 1979, οπότε ως γλώσσα του κράτους, των εφημερίδων, των «μορφωμένων», και των αμόρφωτων, επιβάλλεται de jure η «δημοτική», που de facto έχει ήδη επικρατήσει στη λογοτεχνία, από της αρχές του 10ου αιώνα.
[ 30 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-14 Με την δημιουργία και την ισχυροποίηση του ελληνικού κράτους, την ίδρυση σχολείων στοιχειώδους και μέσης εκπαί δευσης, την έκδοση εφημερίδων και περιοδικών, και κυρίως με την ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών, οι πνευματικές δυ νάμεις των ελληνοφώνων συγκεντρώθηκαν στην Ελλάδα, μετα φέροντας από τους Οθωμανικούς ή Δυτικοευρωπαϊκούς τόπους προελεύσεώς τους τα λεγόμενα «φώτα», γράμματα δη λαδή και επιστήμες και, όπως ήταν φυσικό ειδήσεις για τα νέα ποιητικά ρεύματα.
[ 31 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-15 Προσδιορίστηκε έτσι, η ελληνόφωνη ποίηση, εξελικτικά και με χρονική απόσταση δύο με δέκα χρόνων, από τους τρόπους της γαλλικής, της ιταλικής (ιδίως η ποίηση των νησιών του Ιονίου πελάγους που βρίσκονται απέναντι από την Ιταλία, δεν κατα κτήθηκαν από τους Τούρκους και παρέμειναν διαδοχικά υπό βενετική, γαλλική και αγγλική κατοχή μέχρι το 1864 που ενσω ματώνονται στην ελληνική επικράτεια) και τελευταία (από το 1930 μέχρι σήμερα) από τους τρόπους της αγγλοαμερικανικής ποίησης.
[ 32 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-16 Ειδικότερα, τα πρώτα εξήντα, περίπου χρόνια του 19ου αιώνα, κυριαρχεί ο ρομαντισμός, και η καθαρεύουσα, με εξαίρεση τους λογίους των νησιών του Ιονίου, που κρατούν από την ΚρητοΒενετική παράδοση, παρακολουθούν τα ιταλικά ποιητικά πράγματα και γράφουν κατά κανόνα στη δημώδη. Επτανήσιοι ήσαν και οι ιδρυτές της νεοελληνικής ποίησης, ο κόμης Διονύ σιος Σολωμός, και ο μικροαστός Ανδρέας Κάλβος, πρώτα ποι ητικά μεγέθη και οι δύο αν και εντελώς διαφορετικής καλλιτε χνικής ιδιοσυγκρασίας, και τεχνοτροπίας. Ο Σολωμός σπούδα σε στην Ιταλία, προσδιορίστηκε από τη γερμανική ιδεαλιστική φιλοσοφία και πολέμησε ανελέητα τους ζηλωτές της καθαρεύ ουσας. Η ποίηση του Σολωμού ως προς τους οραματισμούς και τη ρητορική της εντάσσεται στον ρομαντισμό, ως προς τη μουσικότητα όμως και την εντέλεια του στίχου του αποτελεί προανάκρουσμα του συμβολισμού. Την ίδια εποχή ο Κάλβος γράφει έξοχα ποιήματα σε ύφος υψηλό και μέτρα ανεπανάλη πτα στη ποίησή μας, ενώ γλωσσικά αποκλίνει και από των κα θαρολόγων και από των δημοτικιστών την ορθοδοξία, συνται ριάζοντας λέξεις αρχαιοπρεπείς με λέξεις δημώδεις, κατά τρόπο επίσης ανεπανάληπτο στη ποίησή μας.
[ 33 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-17 Από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα και μέχρι το 1930, περίπου, κυριαρχούν αρχικά ο παρνασσισμός (1880 έως, περί που, 1900) και συμβολισμός, στις ποικίλες εκδοχές του. Εξαίρε ση αποτελεί ο Καβάφης του οποίου η έντονη αίσθηση της ιστορικότητας των ανθρωπίνων καταστάσεων, και ο αισθησια κός ερωτισμός, εκφρασμένα σε γλώσσα άμεση, μικτή (λέξεις και τρόποι της δημοτικής μαζί με λέξεις και τρόπους της καθαρεύ ουσας διαπλεκόμμενες κατά τους ιδιωματισμούς του παροικια κού – αιγυπτιώτη ελληνισμού) αντιποιητική για την εποχή του, καλύπτουν τη συμβολική διάσταση της ποίησής του, δημιουρ γώντας την αίσθηση ρεαλιστικής απόδοσης ιστορικών συμ βάντων και ερωτικών περιστάσεων. Εξαίρεση συνιστά και ο Καρυωτάκης που μετρικά κλονίζει την παραδεδομένη αρμονική του στίχου, γλωσσικά αποκλίνει από τη δημοτικιστή ορθοδοξία που είχε επιβάλει ο Παλαμάς, τολμώντας χρήσεις λέξεων και τρόπων της καθαρεύουσας, και ιδεολογικά επιτίθεται βάναυσα με καταγγελτικές και σαρκαστικές αποστροφές, κατά του συ νόλου της φενακιστικής νεοελληνικής αξιολογίας, υπονομεύο ντας τα στερεότυπα του συμβολισμού.
[ 34 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-18 Από το 1930 ως το 1940, οι διάχυτες αποκλίνουσες τάσεις της προηγούμενης εικοσαετίας, συγκλίνουν και παγιώνονται στη «νεωτερική» λεγόμενη ποίηση της οποίας βασική συνιστώσα υπήρξε ο μοντερνισμός του Σεφέρη (που μεταγράφει στα ελλη νικά γαλλικούς και αγγλικούς εκφραστικούς τρόπους και απο τελεί τον αρχηγέτη της λεγόμενης γενιάς του τριάντα) και δευ τερεύουσα ο ήπιος υπερρεαλισμός του Ελύτη και ο έντονος του Εμπειρίκου.
[ 35 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-19 Από τότε μέχρι σήμερα, έχουμε την περίοδο των «διαδόχων» (η πρώτη λεγόμενη μεταπολεμική γενιά ή, γενιά της ήττας, 1945 – 1955), την περίοδο των «επιγόνων» (η δεύτερη, λεγόμενη, με ταπολεμική γενιά ή, γενιά των χαμένων ποιητών, 1956 – 1965) την περίοδο των «αρνητών» (τρίτη μεταπολεμική γενιά, γενιά του ʼ70, ή, γενιά της αμφισβήτησης, 1966 – 1975) και τη γενιά των «αμέτοχων» (η τέταρτη μεταπολεμική γενιά, γενιά του ʼ80 ή, γενιά του ιδιωτικού οράματος, ή απλώς γενιά των νεορομα ντικών, 1976 – 2000).
[ 36 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-20 Παρά τις όποιες διαφορές τους, οι μεταπολεμικοί ποιητές πα ραμένουν στο βαρυτικό πεδίο των ποιητών της γενιάς του τριάντα, των οποίων επαναλαμβάνουν, παραλλαγμένους, τους ποιητικούς τρόπους, περιφερόμενοι δορυφορικά, (σε διαφορε τικής βέβαια, ελλειπτικής τροχιάς) άλλοι γύρω από τον Σε φέρη, άλλοι γύρω από τον Ελύτη, άλλοι γύρω από τον Εμπειρί κο και άλλοι γύρω από τον Ρίτσο, που ηλικιακά ανήκει στη γε νιά του τριάντα, όχι όμως και ιδεολογικά.
[ 37 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-21 Οι ποιητικοί τρόποι των μεταπολεμικών ποιητών εκφράζουν κυρίως τις διάφορες εκφάνσεις του μοντερνισμού, με ελαφρά απόκλιση προς την ναΐφ εκδοχή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού ορισμένων πρώιμων έργων των στρατευμένων στα μαρξιστικά – σοσιαλιστικά ιδεώδη, ποιητών της περιόδου 1945 – 1955, και με εντονότερη και μονιμότερη τάση προς τον υπερρεαλισμό αξιόλογου αριθμού ποιητών και των τεσσάρων περιόδων (1945 – 2000).
[ 38 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-22 Η ρίμα, που ήρθε στην Ελλάδα με τις σταυροφορίες (11 ος – 13ος αιώνας), εδραιώθηκε με τη φραγκική κατάκτηση και κυριάρχη σε μέχρι το 1940 περίπου, έχει σχεδόν, εξαφανιστεί. Οι ρητορι κοί τόνοι έχουν πέσει (με εξαίρεση τη «λεκτική», όχι νοηματική, ρητορική των υπερρεαλιστών, και την «ταξική» ρητορική των στρατευμένων ποιητών, που έλαβαν μέρος στην αντίσταση κατά της γερμανικής κατοχής και στον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε και ηττήθηκαν) και η τονική ανάπτυξη των ποιη μάτων εξελίσσεται κατά κανόνα γραμμικά. Αξιοσημείωτη εξαί ρεση συνιστά η περίπτωση του πολύ καλού ποιητή Τάσου Λει βαδίτη, ποιητή της «γενιάς της ήττας», ο οποίος από τη σο σιαλρεαλιστική ρητορεία της νεότητάς του, κατέληξε στην πα ραληρηματική ρητορεία της ωριμότητας, μετατρέποντας το σάλπισμα του κοινωνικού αναμορφωτή σε κλαυσίγελο ενός απολύτως συντετριμμένου ανθρώπου. Ιδιάζουσα είναι και η πε ρίπτωση του ιδιοφυούς αλλά άνισου Νίκου Καρούζου, ποιητή με ισχυρό ταλέντο, οξύτατη αίσθηση της γλώσσας, μεγάλη ει κονοπλαστική δύναμη, μεταφυσική πρόσληψη του πραγματι κού, καταγγελτική κοινωνική ευαισθησία και ιδιότυπο βαθυ στόχαστο λυρισμό, που αν και αριστερών φρονημάτων δια πνέεται από γνήσιο θρήσκος και υψηλόφρονα πνευματικότητα, ακόμα και όταν παίζει ή χυδαιολογεί.
[ 39 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-23 Η λεκτική και νοηματική δομή των ποιημάτων ποικίλλει, από τη χαλαρή συνοχή ως την πλήρη εξάρθρωση, η εικονοποιία ποικίλλει ανάλογα με την θεματική και η γλώσσα, δημοτική κατά κανόνα (με ισχυρές όμως προβολές της καθαρεύουσας στη ποίηση των υπερρεαλιστών) κυμαίνεται από το απλό κα θημερινό ιδίωμα, μέχρι την εξεζητημένη, κρυπτική, συντεχνια κή σχεδόν γλώσσα ορισμένων από τους «γλωσσοκεντρικούς».
[ 40 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-24 Εν τέλει, με εξαίρεση τη γενιά του 1880, που αποκήρυξε τον ρομαντισμό, και τη γενιά του 1930, που εισήγαγε τον μοντερνι σμό, αν κάτι διαφοροποιεί σε «γενιές» τους νεοέλληνες ποιητές δεν είναι οι αισθητικές τάσεις και πραγματώσεις, αλλά η γλωσ σική και η κοινωνική ιδεολογία.
[ 41 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-25 Επί εκατό κοντά χρόνια η ιδεολογική αντιπαράθεση διεξάγο νταν στο γλωσσικό πεδίο και οι ποιητές διακρίνονταν σε δύο αντιμαχόμενες ομάδες: τους καθαρολόγους και τους δημοτικι στές.
[ 42 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-26 Με την κατίσχυση της δημοτικής στη λογοτεχνία, κατίσχυση οφειλόμενη στο τιτανικό, γλωσσικά, έργο του αρχηγέτη της γενιάς του 1880 και ρυθμιστή επί πενήντα χρόνια των ποιητι κών μας πραγμάτων Κωστή Παλαμά, οι ιδεολογικές πολώσεις μετατοπίστηκαν από το γλωσσικό στο κοινωνικό-πολιτικό πε δίο: οι σοσιαλιστές και οι μαρξιστές, αυτοπροσδιοριζόμενοι ως «προοδευτικοί», καταγγέλλουν τους μη μαρξιστές, αστούς και μικροαστούς, που αποκαλούν «αντιδραστικούς». Η μάχη κερ δήθηκε από τους «αντιδραστικούς» και στρατιωτικά (η πα ράταξή τους νίκησε στον εμφύλιο, 1944 – 1949), και πολιτικά, η παράταξή τους κυβερνάει κατʼ ουσίαν ακόμα, και αισθητικά, (με των αστών τους ποιητικούς τρόπους έγραψαν και οι μαρξι στές) μολονότι στην παράταξή τους, οι λεγόμενοι ποιητές της γενιάς της ήττας, είχαν πολλούς καλούς και ορισμένους πράγ ματι αξιόλογους ποιητές (τον Βάρναλη, που δεν ανήκει στη γε νιά τους ήταν όμως ο πρώτος που έθιξε, από μαρξιστικής θέσε ως, κοινωνικά ζητήματα, τον πολύ καλό και προσδιοριστικό ποιητή Ρίτσο, που επίσης δεν ανήκει στη γενιά τους, ιστορεί όμως κατά κυριολεξία, με εξαίρετη ποίηση την Ελλάδα των τε λευταίων εξήντα χρόνων, τον Αναγνωστάκη, τον Αλεξάνδρου, τον Πατρίκιο και άλλους).
[ 43 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-27 Από το τέλος της δεκαετίας του 1950 οι πληγές του πολέμου, (1940 –1941), της γερμανο-ιταλικής κατοχής, (1941 – 1944) και του εμφυλίου, (1944 – 1949) άρχισαν σιγά-σιγά, να επουλώνο νται. Ένα υψηλό ποσοστό των νέων ανδρών και γυναικών αφήνουν τα ρημαγμένα χωριά τους και τις φτωχογειτονιές των ημιαστικών και αστικών κέντρων και μεταναστεύουν στη Γερ μανία, την Αυστραλία, τον Καναδά, τις ΗΠΑ, και όπου γης μπορούσαν να βρουν δουλειά. Με λυμένο έτσι το πρόβλημα της ανεργίας οι τότε ελληνικές κυβερνήσεις επέτυχαν ταχείς και έντονους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης. Η φτωχή, ολι γαρκής και λιτοδίαιτη Ελλάδα μεταβάλλεται σε χώρα αναπτυσ σόμενη, ανακαλύπτει νέες ανάγκες και αποκτά νέες συνήθειες. Οι γενιές που ήρθαν στον κόσμο την εικοσαετία 1945 – 1965, πέρασαν τα παιδικά τους χρόνια και έζησαν την εφηβεία τους σε περιβάλλον εντελώς διαφορετικό του προπολεμικού. Δε γνώρισαν ούτε πόλεμο, ούτε πείνα, και όπως όλοι όσοι δεν έχουν σωματικά βάσανα και βιοτικές έγνοιες, ανακάλυψαν και οι ποιητές των γενεών αυτών, την ηδονή του ψυχικώς πάσχει και την πολυτέλεια του άγχεστε.
[ 44 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-28 Και εδώ πράγματι, διαφοροποιούνται από τις προηγούμενες οι δύο τελευταίες μεταπολεμικές γενιές, η «γενιά του ʼ70» και η «γενιά του ʼ80»: αδιαφορούν απολύτως για τα πάντα, εκτός από την ποίησή τους (που όλο και συχνότερα, όλο και ναρκισ σικότερα, είναι αυτοαναφορική), και την προβολή τους, που επιζητούν λυσσαλέα, με όλα τα μέσα και δίχως κανέναν ενδοια σμό.
[ 45 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-29 Ειδικότερα, η λεγόμενη «γενιά του ʼ70», είναι η πρώτη γενιά ποιητών, που αρνείται συνειδητά να υπηρετήσει ιδέες. Η γλωσ σική ορθοδοξία, το πατριωτικό φρόνη-μα, η κοινωνική δικαιο σύνη, και η ελληνικότητα, (η αγωνία στοχαστικής αφομοιώσε ως των ξένων τρόπων και ο πνευματικός αναβαπτισμός σε όσα ρεύματα της τρισχιλιετούς γραμματειακής και βιοτικής πα ράδοσής μας διατρέχουν υπογείως τις ρωμαίικες συνειδήσεις, ώστε να σωθεί η «ιδιοπροσωπία» μας χωρίς να χάσουμε τον ευ ρωπαϊκό μας προσανατολισμό) διαδοχικά αιτήματα – δοκιμα στήρια των συνειδήσεων και της τέχνης των προπολεμικών γε νεών, όχι μόνον άφησαν παγερά αδιάφορούς τους ποιητές της «γενιάς του ʼ70», αλλά και προκάλεσαν, συχνά, την ειρωνεία και τη χλεύη τους.
[ 46 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-30 Όσο για τη λεγόμενη «γενιά του ʼ80» εκτός από το σονέτο, ως είδος «ανανεωτικό» της γερασμένης ελεύθερης γραφής, επι μένει να προσφέρει στα γράμματά μας την δική της αντίληψη περί λυρισμού, ως έκφραση «ιδιωτικών οραμάτων» και τη δική της αντίληψη περί «νεορομαντισμού», ως ρομαντισμού δωματί ου.
[ 47 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-31 Το ύφος άρνηση όμως της «γενιάς του ʼ70» (όση ακόμη απο μένει στους σχεδόν εξηντάρηδες εκπροσώπους της) και το ύφος αποχής της «γενιάς του ʼ80» (που από την άποψη κατο χής και καταναλώσεως υλικών πραγμάτων και υπηρεσιών είναι περισσότερο ευνοημένη) παραμένουν διάσπαρτες, σε μία απει ρία εντύπων που κανέναν και τίποτα πράγματι δεν εκπροσω πούν, δεν οδήγησαν σε ρήξη με την αισθητική των προηγούμε νων γενεών, ούτε με τον κομφορμισμό τους (αστικό της γενιάς του τριάντα, κομματικό, της γενιά της ήττας, παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις) τον οποίο, αντιθέτως, εγκολπώθηκαν, ενι σχύοντάς τον μάλιστα και με τον απαραίτητο για την προβολή τους κυνισμό, δεν αρκούν ως συστατικά δημιουργίας ποιητικών γενεών.
[ 48 ]
H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της, τα τελευταία 50 χρόνια
Β-32 Η κατηγοριοποίησή τους επομένως σε ποιητικές γενεές, είναι πλασματική και αυθαίρετη, αφού δεν κατάφεραν να συντονί σουν τις φωνές τους, να συγκροτήσουν συνεκτική ποιητική και ιδεολογική, γενικότερα ομάδα, να διαφοροποιηθούν κρίσιμα από τους ποιητές της γενιάς του τριάντα (που το κατάφεραν) και να αποβούν προσδιοριστικοί των ποιητικών εξελίξεων.
[ 49 ]
ΚΩΣΤΑΣ ΣΟΦΙΑΝΟΣ
Β-33 Η πλασματικότητα όμως της κατηγοριοποιήσεώς τους σε γε νεές, δεν αναιρεί την ποιότητα και τη γνησιότητα της ποίησής τους. Μπορεί να μην ανέδειξαν, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, ηγετικές μορφές και μεγάλα μεγέθη, έδωσαν όμως είκοσι οπωσ δήποτε αξιόλογους, ελάσσονες, ποιητές και πολλά καλά ποιή ματα, και η ποίησή τους, γενικότε-ρα, διόλου δεν υστερεί από την ποίηση που γράφεται σήμερα και στις δύο ακτές του Ατλαντικού, αν δεν υπερτερεί κιόλας κατά περιπτώσεις.
Εν Αθήναις 3 Ιουλίου 2002
[ 50 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
Κώστας Σοφιανός Kostas Sofianos H Μεταβυζαντινή Ελληνόφωνη Ποίηση και οι τάσεις της τα τελευταία 50 χρόνια Post-Byzantine Greek Poetry and the trends of the last 50 years Δοκίμιο - Essay Translation Gabriel Anonymus
εξιτήριον [ 51 ]
Kostas Sofianos
[ 52 ]
INDEX
A
Short schematic tour of the Epoch of Greek-written poetry..........................................................55
B
Works and definitions of Greek-spoken poetry from approx. 150 BC to the present day................................63
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
A
Short schematic tour of the Epoch of Greek-written poetry
[ 55 ]
Kostas Sofianos
A-01 If we observe, in a geographical way, Hellenik poetry from its beginning approximately 4.000 years before until the present, the poetry that has been written in Greek during the past 50 years can be represented by a mass of scattered mountains, low and medium in heighth which probably are unknown to the non – specialized in Greek poetry, and multifont, humble, anonymous hills and knolls which does not present important hypsometric differences. The flora of these mountains and hills (i.e. the elaboration of verse) is brought from the West during the last 80 to a 100 years, more or less, results in an assortment already mixed with romanticism, symbolism,, modernism,, social realism, existentialism and the beatnik generation.
[ 56 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
A-02 Now we turn our backs on the low mountains and the small hills as we look at the scenery, we can see, from a fluctuant distance of 50 to 150 years a mountainous proportion, with obvious higher tops in between which some are most certainly known to the ʽsufficient readerʼ of the world poetry, as for example, the vertices Konstantinos Kavafis, Nikos Kazantzakis, George Seferis (Nobel prize 1963) and Odysseas Elytis (Nobel prize 1979). The flora remains more or less the same, with thee exception of Kavafis in which the sprouting is indigenous – endemic, diligently nurtured by the ramifications of the main Hellenistic period. With its vivid colors of decadence of the bourgeois European civilization and its explicit analogies along with the similar ʽspeciesʼ grown by Ezra Pound and T.S. Eliot. As proffesor of Byzantine and modern Greek in the University of Oxford, Constantine A. Trypanis wrote: “An Alexandrian by birth, Kavafis discerned behind present-day Alexandria the linements of the decadent Hellenistic past, out of which he built his ʽmythʼ of a perssonal and at the same time perennial human condition. Perhaps no other Greek poet has expresed the tragedy of life more sensually, or felt sensuality more tragically; but elements of relief abound, exquisssitely lyrical and often ironical. His writings have been widely translated, and universally acknowledged”. [ 57 ]
Kostas Sofianos
A-03 Looking even further back as far as 200 years ago, up until 1000 years we can see extending the well – known to the 18th and 19th century foreing traveller, mountainous region of the folk – songs (demotika tragoudia), with their many indigenous noble mountain tops and greenery. Other than the mountainous volume of folk songs corresponding to the high level of the Cypriote and Cretan poetry of the 16th and 17th century, with greenery introduced from the royal gardens of Western chivalrous romance.
[ 58 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
A-04 At the same distance and even further back, at a length of a 1000 years or more, stretches the dreary plain of words that Byzantine poetry amputates itself spot by spot from the hills and cosmic knolls laboratories or verse for the common man. At the weary lowlanders and at the few peaks or greenery main completions from ancient Greek type culture to friendly greenhouses.
[ 59 ]
Kostas Sofianos
A-06 Further from the weary lowlanders of Byzantine poetry at its beginning of the mountain chain of the Hellenistic period. Mountains of middle great height with famous, continuous, gentle peaks, from which the most famous being the Menander (? 343 – 293 BC), the Callimachos (310-c, 240 BC), the Theocritos (c. 316-c 260 BC) and the Apollonius Rhodius (295 – 215 BC), overgrown by low idyllic, indigenous vegetation.
[ 60 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
A-06 In the depths of time visible from all parts of the horizon and all towns, you detect the imposing mass of the Himalayas of Western poetry. Its enormous peaks which are ancient and well-known. Legendary names and indefeasible: Homer (date unknown), Hesiod (date unknown), Arhilochus (fl. 648 BC), Sappho (fl. ? 600 BC), Pindar (522 – ? 448 BC), Aeschylus (525 – 456 BC), Sophocles (495 – 406 BC), Euripides (480 – 406 BC) Aristophanes (445 – 388 BC) from up close are several others, comparatively lower but still most definitely with much higher peaks. The vegetation here is so old that it may be considered indigenous to the land from centuries long ago.
[ 61 ]
Kostas Sofianos
[ 62 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B
Works and definitions of Greekspoken poetry from approx. 150 BC to the present day
[ 63 ]
Kostas Sofianos
B-01 The progrecive move of the economics and politics of the past as well as the cultural center shifted from Athens, to Pergamo, Rhodes, Efesso, Antioch and above all Alexandria to Rome. The integration of various Greek dialects that were created by the conquests of Alexander the Great (Iskanter, Iskenter, Sikanter, in Arabic, in Turkish, and the Persian equivalents), resulted in common contemporary Greek. This has become the culmination which has created the Greek of the contemporary -Scripture-. The onset invasion of Christianity and the creation of the New Rome/Constantinople/Istanbul, the linguistic Hellenization of the Eastern Roman Empire. This was later known as Byzantine. Its collapse and Ottoman conquest caused its tectonic alterations where much later (at the beginning of the 19th century) dramatic conscientious partitions took place, and ever since they separated the Greekspeech into ancient and modern, in which history, the language and the letters became ancient and modern.
[ 64 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-02 Poetry specifically begins to decline by the end of the 1st century BC. Slowly, slowly, it ceases to incite and define. Gradually, it eventually ceases being called Greek. Up until about 200 years ago, where it breaks away literary (by the foreigners, but also, from the masochistic mania of the Greek) from its linguistic deposits, the above mentioned, Himalayas of the Western literature, and called romeiki, (from certain few advocates towards the end of the 18th century) at the beginning and ends up at the Neo-Hellenic (modern Greek), (starting at the turn of the 19th century).
[ 65 ]
Kostas Sofianos
B-03 The term modern Greek partly states the political and spiritual resurrection of the Greeks into the “New World�, so to speak, in a world that was created with the breakup of the medieval or old-fashioned political and spiritual culture. Historically terminating the political and spiritual discontinuity of the Greeks. What is also of value, is the fact that the adjectives neos, nea, neo (new) locally assigned excerpts, large villages, cities and settlements of the Hellenic state never meant imperialist epopee infiltrates the forces in the metropolitan centers onwards towards new colonized countries, as has happend in the history of other peoples (i.e. New York, New World, New Zealand, etc.). It is always about a loss of territory a shrinkage and colonization elsewhere, migrating populations to the so-called, that is to say, to the crippled Greek dominion.
[ 66 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-04 The distinction of the Greek language, in its ancient, archaic, purist, and modern form (namely written and spoken) is significative in its literal use. The linguistic evolution of Greek dialects, is charged for already 2000 years, with intense ideological burden and established central cross-road points of its understanding, almost schizophrenic, ambiguity, that deplores the Greek-spoken scolars and, generally, when they call to state who they are and what relationship they have with those Greeks, the originals (the antiques).
[ 67 ]
Kostas Sofianos
B-05 Under Byzantioum to be Hellenized the “ελληνίζειν (Hellenizin)”, so to say, the mimic and the adoption of Greek ways and perceptions, during the first centuries were seen as unaccepted and Christian, swerving towards idolatry. From the 5th century onwards, it implied certain ramifications. However, the one and only language of the church, (which was the language of the Holly Fathers) and, advancing the time the administration language became Greek. The literate Greeks seen as the educated, who wrote mostly Attic dialect, from the illiterate Christians did not write at all but spoke common at first and slowly, slowly, the popular dialect (demotiki) which, was more or less, as is spoken today. This also vindicated the difference between scholar and popular or common poetry.
[ 68 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
Î’-06 This fact, that for 1000Ęźs of years an entire world of all scholars (the Byzantine) wrote the mundane, the dogmatictheological and the mass-ecclesiastic, namely their faith, wrote their texts in one language the classical Attic which, step by step, ceased to be spoken and which original denotations censored and (denounced, accused) as undermining their faith, so to speak, their identity, consisting in itself on a psychological level, trembling factor of every attempt of intergrating a neat self-awareness, regarding social contract intense conformism lasting to this day. Also on the grounds of scholar expression, a rehearsal power of every renovative creative trend.
[ 69 ]
Kostas Sofianos
B-07 The overcoming of the impasse that hindered the uncoiling, of scholar expression towards giving birth for the first time to creating ways, was succeeded, by a tragical event and with the irony of historical luck of the Greek-speakers, with the violent abolition by the Turks of the Byzantine theocracy. However, it was never overcome by the scholars in the regions which remained under the Turks occupation, instead by the Greek Cypriots that were governed by Frankish knights, and mainly in Crete that was then governed by the Venetians (15th – 17th century).
[ 70 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-08 The LIBERATION of the language of administration and the notary transactions (which by now was directed to the central Venetian administration and in the bilingual tranacting parties) from the Attican-spoken tongue of the Byzantine beurocracy, removed advancing the time the Greek Cypriots and Cretans from the scholar dialect allowing the creative minds to express themselves in the spoken tongue and to create works influenced from Frankish and Italian prototypes, though, written in rich, succulent, popular tongue, which made it easyer the memorization by the lower class almost for 500 years until the present day, mainly in Crete.
[ 71 ]
Kostas Sofianos
B-09 Crete and Cyprus were conquered later by the Turks. The language of the administration, remained in the way it was spoken in ancient times. The stagnation of the ecclesiastic bureaucracy and of the educated Greeks/Romioi of Constantinople who were in service of the Ottoman Sublime Porte as high-ranked political officials and Great Interpretors. The first letters were taught by the ecclesiastic texts, then the educated continued the language of Byzantine teaching. The working forces that overcame the works of the Cretan and Cypriote period discontinued the poetical words, thus dissipated almost to extinction.
[ 72 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-10 During the 18th and 19th century, centuries of financial, spiritual and political of the Greek (that is, all that lived out of the Ottoman Empire) a lot of great Greek-speaking spiritual centers (Ioannina, Constantinople, Chios, Smirni, Bucharest) at the limits of the Ottoman Empire, and the so-called linguistic matters exacerbated causing great ideological battles between the puritists, who introduced the resurgence of the ancient language, as a prerequisite to the resurrection of the and the users of demotic, who judged that the will be revived only if the spoken language becomes the written language. Under this period appeared the first works, ancient dialects and the common verse – imitations of poetical styles stemming mainly from the French literature.
[ 73 ]
Kostas Sofianos
B-11 On the ideological field, where the literary conflicts take place, the linguistic stereotypes are no longer perceived as different as to the philosophical holistic survey of the world and faith. The linguistic polarity no longer differentiates between Idolaters and Christians, but during the duration of the 19th century, there is a separation of Greek scholars into and, on one side and into and on the other. At the turn of the century (1890 – 1900 and onward) with the diffusion of Socialist and Marxist ideas, the establishment of and societies and Socialistic political parties of those who wrote in puristic form were considered as,, and those who wrote in and likely in in pure (language inveteed)
[ 74 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-12 In 1828, after the Greek war of Independence against the Ottoman rule that held 7 years, the Greeks founded the New Hellenic state which formerly extended gradually towards the Ottoman state and previously in the past shrinking, or renouncing the present boundaries that decided what would be the language of administration and the education that would console the civil service.
[ 75 ]
Kostas Sofianos
B-13 The demand was by the enforcement of a language that which the administration and education of the officialese, a language that held to an intense level the ancient characteristics, and from the dictionary of the commons many words won from the ancient, inspired with Greek-spoken neologisms declarative terms of science, of administration rt and of technology. The supremacy of the pure Greek as official language of the state and language of the held from 1833 until 1979, thus as language of the state, the newspapers, the, and the ignorant, surfaced de jure or, which de facto had already been dominated from the beginning of the 19th century.
[ 76 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-14 The creation and the strengthening of the Greek state, the elementary institutional schools and second degree scools, the publishing of newspapers and magazines, and mainly the foundation of the University of Athens, the spiritual forces of the Greek-speakers were concentrated in Greece, moving from the Ottomans the Western-European ways originated the socalled, that is, letters and sciences and, as was natural information about the new poetical trends.
[ 77 ]
Kostas Sofianos
B-15 Henceforth defining, the Greek-speaking poetry, progressively and with 2 to 10 years distance, from the ways of the French, the Italian (alike the poetry of the Ionian islands that are located across Italy, were not captured by the Turks and remained successively from Venetian, French and English occupation until 1864 that is embodied in the Greek dominion) and lately (from 1930 until today) from the ways of English-American poetry.
[ 78 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-16 Especially the first 60 years, roughly, of the 19th century, Romanticism dominated, and the state, with the exception of words of the Ionian islands, that keep from the CretoVenetian tradition, they follow the Italian poetical things and are written under the rules of the (folk, popular). From the Ionian islands were the founders of the Neo – Hellenic poetry were born, the count Dionysios Solomos, and the petit bourgeois Andreas Kalvos, who are both of first poetical class, eventhough they are completely different artists in their idiosyncratic art form. D. Solomos studied in Italy, defined from the German idealistic philosophy and fought relentlessly the puritans. His poetry as part of its vision and rhetoric is placed between romanticism, as towards the musical quality and the perfection of his verse results as a prelude to Symbolism. At the same period, A. Kalvos wrote exquisite poems of a quality higher and measures unparalleled by our present poetry. I mean that he was linguistically variant and from a purist form and from a popular Orthodoxy bringing together words of ancient value with common ones, also in a way unprecedented by our present poetry.
[ 79 ]
Kostas Sofianos
B-17 From the last quarter of the 19th century until approximately 1930, Parnassismos (approx. 1880 – 1900) initially dominated Symbolism. The exepeption is Kavafis human attitude and sensual feelings of the historical situation of the people, and the aesthetic eroticism, expressed in a direct language, mixed (words and ways of the common folk together with those of purists also interweaved with the idioms of the colonized – Egyptian-Hellenic) counter-poetry for his time, it covers the symbolic extent of his poetry, creating a realistic feeling rendering historical events and erotical circumstances. Kariotakis was also an exception whose poetics shivers the traditional harmony of the verse and linguistically declinates from the common orthodoxy that Palamas had imposed, daring to use words and ways of the pure language, and ideologically attacking it with crude accusations and sarcastic hints, under the mass of deceiving Neo-Hellenic valuation, undermining the stereotypes of Symbolism.
[ 80 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-18 From 1930 to 1940, the general inclination was order of the past 1920ʼs, converging and stabilizing in the worded poetry which basically constituted of Seferiʼs Modernism (that was transferred in Greek, French and English in expressionistic ways and ends up with the archetype of the so-called generation of the 30ʼs). He was followed by the genial Surrealist Eliti and the intense Empirco.
[ 81 ]
Kostas Sofianos
B-19 From then until today, we have the period of the ʽsuccesors ʼ (the first so-called post-war generation, the generation of defeatists, 1945 – 1955), the period of (the second, so-called, post-war generation, the generation of lost poets, 1956 – 1965), the period of the (the third post-war generation, generation of the 70ʼs, or, generation of dispute, 1966 – 1975) and the generation of the (the forth post-war generation, generation of the 80ʼs, or, generation of the privatl vision, or simply, generation of Neo-romanticism, 1976 – 2000).
[ 82 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-20 Besides their differences, the post-war poets which remain on the heaviest level of these poets are those of the generation of the 30Ęźs, whom repeat, variations of the poetical ways, wandering like satellites (of course at different elliptical paths) others around Seferi, others around Eliti, others around Empirico and still others around Ritso, who by age belong to the generation of the 30Ęźs but do not share the same ideology.
[ 83 ]
Kostas Sofianos
B-21 The poetical ways of the post-war poets express mainly the different aspects of Modernism, with a slight inclination towards the naïve interpretation of Socialistic Realism in some early works of those committed to Marxist – Socialist ideals, poets of the period between 1945 – 1955, who wrote with a more intense and more permanent stance towards Surrealism a significant number of poets during the fourth period (1945 – 2000).
[ 84 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-22 The rhyme, that came to Greece with the crusaders (11th â&#x20AC;&#x201C; 13th century), consolidated with the Frankish occupation and dominated until about 1940, has all but disappeared. The rhetorical tones have fallen (with exception of the, not expressively, the rhetoric of the Surrealists, and the rhetoric of the civil war poets, who took side in the resistance during German occupation and the civil war that followed and were defeated and the tonic development of poems progressed under certain the communist party order. Claimed exception results or coincidence of the very talented poet Tasos Livaditi, poet of the < generation of defeatists>, who from the Socialrealistic rhetoric of his youth, ended up in delirium rhetoric of maturity, converting to the blowing of the horn of the social reformer to the lauthers and cries of a completely ruined man. Sui Generis is, such is the case of the genius Nikos Karouzos,a poet with strong talent, acute feeling of the language, great iconoplastic force, metaphysical conseption of the real, denouncement of common delicacy and peculiar profound lyricism, that if left boosted he has from achieved a devout and higher spirituality, even when he plays or swears.
[ 85 ]
Kostas Sofianos
B-23 The textual and semantic structure of poems mixed, from the simple coherence to the full disorganization, the iconoplastic is mixed in relation with them and the language, demotic by rule (though with strong projections of the pure languedge (Kathareuousa) in the poetry of the Surrealists) vascillating from the simple everyday idiom to the overdemanded, cryptical, sectional language detached from the so called ʽglosokenrtikiʼ those – who focus on the language.
[ 86 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-24 Finally, with the exception of the generation of 1880, that disowned Romanticism, and the generation of 1930, that recommended Modernism, if something differs between of the NeoHellenic poets it is not the aesthetic trends and realization, but the language and the social ideology.
[ 87 ]
Kostas Sofianos
B-25 Close to 100 years, the conduct of the ideological juxtaposition is found in the linguistic field and the poets are seen in two fighting teams: the puritans and the demoticistes.
[ 88 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-26 With the predominance of the popular idiom in literature, the dominance is obliged to the giant, linguistic, work of the leading poet and critic of the generation of 1880 who regulated for 50 years our poetical effects, Costi Palama, ideological polarization moved from the language of the social-politic field: the Socialists and the Marxists, self-assigned as accuse the Non-Marxist bourgois and small-bourgois, who are named as . The battle was won by the and soldierly order beat them in the civil war, 1944 â&#x20AC;&#x201C; 1949), and politically, their class, still governs in some way, and aesthetically, (according to the boursoi poetical ways wrote and the Marxists) although in their disposition, the so-called generation of defeatisists, had many good and unique true defining poets (Varnali, who did not actually belong to their generation,although he was the first who mentioned from the Marxist view, social problems, the very good, who did not belong to these genaration, Ritso, who narrates with exemptible poetry Greece of the last 70 years, Anagnostaki, Alexandrou, and many others).
[ 89 ]
Kostas Sofianos
B-27 By the end of the decade of 1950, the wounds of the war, (1940 – 1941), of the German-Iatalian occupation, (1941 – 1944) and the civil war (1946 – 1949, slowly, slowly started to heal. A high percentage of young men and women left their ravaged countries and poor neighborhoods of the urban centers and emigrate in Germany, Australia, Canada, U.S.A, and any other country in which they could easily find work. Like so undoing their problems of unemployment the Greek governments of that time stood for order and strict rhythms of economical development. The poor, little wanting and spare and frugal. Greece altered into a growing, developed country, uncovering new needs and acquires new habits. The generations that came to the world of the twenties 1945 – 1965, passed their childhood years and lived their adolescence in an entirely different environment to the one before the war. They knew neither of war, famine, and unlike all who lack bodily suffering and living concerns, ] found out the poets of this generation, the delight of mental illness and the luxury of anxiety.
[ 90 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-28 Here, really, the last two post-war generations differ, and the : completely oblivious to everything, except their poetry (which all the more frequently, the more narcissistic, is selfexplanatory), and their publicity, that seeks virulently, with everything in it and without any remorse . B29. – Especially, the so-called is the first generation of poets who deny consciously to serve ideas. The Orthodoxy in language, the patriotic feelings, the social justice, and the Greek character, (the reflective agony assimilated to the foreign ways and the spiritual upgrating to all [currents] of the 3000ʼs literature and biotic tradition, runs through us underground of Greek/Romeikes awareness, as much as to save our ethnic characteristics without loosing our European orientation) successive, sequential requests – experimentation of consciousness and the art of the pre-war generations, not only left aside, indifferent, the poets of the but also intrigued, often, their irony and mockery.
[ 91 ]
Kostas Sofianos
B-30 As far as the so-called is concerned, with the exception of the sonnet, as a form of of the old free writing, it persists to offer to our letters its own understanding of lyricism, as an expression ofand its own perception about, as romanticism chambers.
[ 92 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-31 The style of denial of the (as many as remain in the almost sexagenarian representatives) and the style of obstinence of the (who from the perspective of occupation and consumption of material things and service is more priviledge) remain interspersed in numerous magazines which nobody and nothing really represents. It did not lead to a shallow feeling with the aesthetics of the generations before, not even with their conformism (bourgeois of the generation of the 30Ęźs, partly the generation of defeatists, from which are observed differences) of which, the reverse, adopted and with the necessary for their publishity cynicism is not sufficient as constituent of creational poetical generations.
[ 93 ]
Kostas Sofianos
B-32 The classification, categorization of the previous poetical generations, is fictious and arbitrary, since they did not manage to coordinate their voises, to concentrate cohesive poesy and ideology. A more general team to diversify effectively from the poets of the generation of the 30 Ęźs (who succeeded) and to result definitive in the poetical evolution.
[ 94 ]
Post-Byzantine Greek Poetry and the trendsof the last 50 years
B-33 The fictious, though, of their classification generations, does not discredit the quality and the authenticity of their poetry. They might not have shown leding personalities until the present day at least, into the leading forms and great sizes. They offered, however, twenty worthy, minor, poets and many other good poems and their poetry, more generally, by no means was not inferior to the currently written poetry and at the two coasts of the Atlantic, possibly even exceeding even that far.
Athens: 3th July 2002
[ 95 ]
Kostas Sofianos
Kostas Sofianos Born 1945 in Athens.Following secondary education in Merchant Navy School he graduated from the University of Athens Law School. Lives in Athens where he practices Law since 1975. Has worked as a seaman (1963) proof – reader (1970 sgg) state radio producer (1983) editor of the law terms of the Papyros – Larousse – Britannica encyclopedia (1996 –1994) and college lecture on Law (1988 – 1993). First published in 1970 with a poetry collection. In 1962 – 1972 assistant to the publication by Renos Apostolides (Nea Hellinika and Anthology) and editor of the Newspaper of Greek Jurists (1990 – 1994). Member of the publishing group of the literary review To Dentro (The Tree, 1978) along with K. Mavroudis, Y. Patilis and M. Ganas; along with Y. Patilis Ch Vrontos and Y.Zouganelis published the magazine Nissos -Mousiki kePoiisi (Island-Music and Poetry, 1982 –1985) and Kritiki ke Kimena (Critique and Texts, 1984 – 1985). Since 1996 edits, along with Spyros Georgantas and Spyros Mandros, the web magazine Metatheseis (www.meta.gr). Translated into Bulgarian, French, Italian and Russian. Publications POETRY 1970 Parergon (Side Lines Job) 1974 Simatoros (Singller) 1981 Apolafseis (Pleasures) 1994 To fantasma tou hepovolea (The Ghost of the Promper) Contributed articles to the magazines he co-published as well as to the Literary reviews Pneumatiki Cyprus, To Dentro, I Lexi, Planodion and others. He also contributed the articles on Critique and Poetry of the Ekdotiki Athinon encyclopedia.
[ 96 ]
Η ΠΡΩΤΗ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ “H ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ 50 ΧΡΟΝΙΑ | POST-BYZANTINE GREEK POETRY AND THE TRENDS OF THE LAST 50 YEARS” ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΣΟΦΙΑΝΟΥ ΕΓΙΝΕ ΑΠΟ ΤΙΣ ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΟΙΚΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ «ΕΞΙΤΗΡΙΟΝ» ΤΟΝ ΝΟΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 2018. ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΣΧΕΔΙΑΣΕ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ Ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΠΑΖΑΚ Αριθμός Έκδοσης 7
Ο Κώστας Σοφιανός, γεννήθηκε το 1945 και κατοικεί στην Αθήνα∙ σπούδασε Νομικά και δικηγορεί από το 1975. Έχει δημοσιεύσει τις ποιητικές συλλογές: Πάρεργο (Αθήνα 1970), Σηματωρός (Αθήνα 1974), Οι Απολαύσεις (εκδ. Διογένης, Αθήνα 1981) και Το Φάντασμα του Υποβολέα (εκδ. Πλανόδιον, Αθήνα 1994). Έχει επίσης, δημοσιεύσει άρθρα, μελέτες και κριτικές, για τους: Ηρακλή Ν. Αποστολίδη, Τάκη Σινόπουλο, Κώστα Καρυωτάκη, Νίκο Καρούζο, Παντελή Πρεβελάκη, Κωστή Παλαμά, Γιώργο Σαραντάρη, Τάσο Λειβαδίτη, Γιάννη Πατίλη, Κώστα Μόντη, Αργύρη Χιόνη, Τάκη Παυλοστάθη, Θανάση Κωσταβάρα, Σταμάτη Φίφη, Άρη Δικταίο, Ασημάκη Πανσέληνο, Γιάννη Ζουγανέλη, Κορνήλιο Καστοριάδη, Μαρία Κέντρου – Αγαθοπούλου, Χρήστο Λάσκαρη, Κώστα Μαυρουδή και Γιώργο Δρανδάκη. Επίσης τα εργοβιογραφικά λήμματα: Ολυμπία Καράγιωργα, Γιάννης Πατίλης, Κωστής Παπαγιώργης, Γιώργος Σαραντάρης, Νίκος Φωκάς και Γιώργος Χρονάς, στην εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Britanica Larouse καθώς και τα άρθρα για την Ποίηση, Κριτική και Στιχουργική, στον τόμο Παγκόσμια Λογοτεχνία της θεματικής εγκυκλοπαίδειας της Εκδοτικής Αθηνών.