Μιχάλης Πιερής
ε7 τά ση σημμειώσεις για την πποίηση οίηση
εξιτήριον
Μιχάλης Πιερής
εφτά ση σημμειώσεις για την πποίηση οίηση
εξιτήριον
Εφτά σημειώσεις για την ποίηση A' ΕΚΔΟΣΗ, Εκδόσεις Ύλαντρον, Λευκωσία 2006 (εξαντλημένη)
εξιτήριον ψηφιακές εκδόσεις ανοικτού περιεχομένου μπλογκ :exitirion.wordpress.com φέισμπουκ :www.facebook.com/exitirion διανομή :issuu.com/exitirion
Παρακαλούμε σκεφτείτε το περιβάλλον πριν εκτυπώσετε Το βιβλίο “Εφτά σημειώσεις για την ποίηση ” του Μιχάλη Πιερή δια νέμεται ελεύθερα στο Διαδίκτυο σε μορφή ψηφιακού βιβλίου με άδεια Creative Commons
[Αναφορά προέλευσης - Μη Εμπορική Χρήση – Όχι παράγωγα έργα]
στον Γιωργή Παυλόπουλο για τις εφτά εκδρομές μας στην Ηλεία
ΕΦΤΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
1 ΓΙΑ ΝΑ ΓΡΑΨΕΙΣ ΠΟΙΗΣΗ (και όχι στιχουργήματα) σίγουρα δεν αρκεί το αυθόρμητο ρήμα. Η ποιητική διεργασία είναι μια πολύ σύνθετη λειτουργία - η πιο σύνθετη που υπάρχει. Γιατί κάθε ποιητική φράση πρέπει να συγκρατεί το απόσταγμα πολ λών ταυτόχρονα υλικών: της ευαισθησίας, της αισθαντικότη τας (όπως έλεγαν παλαιότερα), αλλά και της γνώσης και της νόησης (όπως το γνωρίζουμε σήμερα)· της ισχυρής συγκίνησης, του θυμού και του φόβου, του πάθους και της ενέργειας, που ο ποιητής παίρνει από τις εμπειρίες του βίου (μέσα στις οποίες συγκαταλέγω και τις φαντασιακές) και τις εκπέμπει μέσω του έργου του. Αυτά είναι ζητήματα που εκφράζονται με κάποια δυσκολία, θέλω να πω ότι για την πραγματική μεταποίησή τους χρειάζονται αργοί ρυθμοί εσωτερικής και κειμενικής επε ξεργασίας. Ώστε, μπορούμε να μιλούμε για μετάπλαση και με ταβολισμό του βιώματος και όχι για άμεση, απευθείας χρήση του, έστω και αν κάποτε η πρώτη μορφή ενός ποιήματος απο τελεί θερμή, άμεση καταγραφή του βιώματος. οοο
-9-
ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΙΕΡΗΣ
2 H ΠΟΙΗΣΗ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ παρά να είναι βιωματική (επο μένως και εν πολλοίς αυτοβιογραφική). Όχι μόνο το κάθε ποί ημα ως σύνολο, αλλά και κάθε μεμονωμένη ποιητική φράση ή και κάθε λέξη μέσα στο ποίημα, οφείλει να προϋποθέτει μιαν ισχυρή συγκίνηση (διαφορετικά θα είναι, ως υλικό στοιχείο του κειμένου, ανενεργή). Συγκίνηση σωματική, εμπειρική, αναγνω στική, διανοητική, αισθησιακή, πνευματική, ατομική, συλλογι κή. Είναι αυτονόητο, βέβαια, ότι όλα αυτά τα βιώματα δεν μπορούν να μεταφέρονται αυτούσια και μηχανικά στο έργο τέχνης. Ο αναγνώστης όταν διαβάζει ένα έργο, πρέπει να έχει μιαν ηδονική εμπειρία κυρίως μέσω της επαφής με την κειμενι κή του υπόσταση. Εννοώ, ότι το ποίημα πρέπει να έχει, ως κεί μενο, την αυτάρκειά του, όσο καταλυτικό και αν ήταν το βίωμα που το προκάλεσε. Όσο έντονα βιωματικός και αν είναι ένας ποιητής, αν είναι συνειδητός τεχνίτης του λόγου, τότε θεωρεί απαραίτητη συνθήκη την κατοχύρωση της κειμενικής αυτονο μίας των ποιημάτων του. Διασφαλίζοντας έτσι ότι ο ανα γνώστη θα έχει μια δική του προσωπική ηδονή από τη σχέση
- 10 -
ΕΦΤΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
του με το κείμενο. Ηδονή ανάλογη ενδεχομένως με την ηδονή (ή την οδύνη) της εμπειρίας συγγραφής του ποιήματος, μα πάντως ανεξάρτητης από τα αισθήματα που είχε βιώσει ο δη μιουργός πριν από (ή και κατά) τη διαδικασία της γραφής του. οοο
- 11 -
ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΙΕΡΗΣ
3 O ΠΟΙΗΤΗΣ, ΟΣΟ ΚΑΙ ΑΝ πατά στην πραγματικότητα (και πρέπει να πατά, από αυτήν αντλεί τα πάντα), θα πρέπει ταυ τόχρονα “ν’ ανυψώνεται κατακόρυφα” (καθώς το δίδαξε ο Σο λωμός). Βέβαια, η έννοια της «ανύψωσης» (που όντως είναι το παν για την τέχνη της ποίησης από την εποχή του Λογγίνου), δεν μπορεί να γίνει συνταγή για κοινή χρήση από τον καθένα. Ο κάθε νέος ποιητής οφείλει να επιδιώκει, με τα δικά του μέσα να φανεί «εις μικρόν», έστω, «γενναίος», όπως το είπε ο Κα βάφης. Οφείλει να ανακαλύψει τί είναι γι’ αυτόν, για το έργο του, η εμπειρία της «ανύψωσης». Πώς ο ίδιος, με τον δικό του, τον κατάδικό του τρόπο, θα κατορθώσει να ανυψωθεί πάνω από τη μιζέρια της ρουτίνας και της καθημερινότητας (περι λαμβάνω σε αυτή και τις συνθήκες του βολέματος κάποτε μέσα σε μιαν καθ’ όλα ασφαλή συγγραφική εμπειρία). Γιατί, αν επι τύχει αυτή την ανύψωση, τότε θα περιχαρακώσει στο έργο του, πέρα από τις συγκινήσεις και τα βιώματα του, πέρα από το πάθος και την ένταση, το φόβο και τον πανικό, θα περιχαρα
- 12 -
ΕΦΤΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
κώσει πριν απ’ όλα το «θαύμα». Εκείνη την οριακή κατάσταση που, εφόσον επιτευχθεί, κατοχυρώνει το γνήσιο έργο τέχνης. Με την έννοια του θαύματος δεν εννοώ εδώ υποχρεωτικά το μεγάλο «θαύμα», και σίγουρα όχι το με θεολογική έννοια «θαύ μα». Εννοώ το μικρό καθημερινό «θαύμα». Το αίσθημα ότι έχει συμβεί κάτι το οποίο δημιουργεί μιαν αναστάτωση, ένα ξεβόλε μα. Και ούτε περιορίζω την έννοια του «θαύματος», σε αυτό που συχνά θεματοποιείται σε μεγάλες και φιλόδοξες ποιητικές συνθέσεις. Κάθε γνήσιο έργο τέχνης προϋποθέτει ή εμπεριέχει την έννοια του «θαύματος», ανεξαρτήτως από το μέγεθος ή τη φιλοδοξία του δημιουργού. Έτσι, την έννοια του «θαύματος», όπως την ορίζω εδώ, δεν χρειάζεται να την αναζητήσει κανείς μόνο σε έργα όπως για παράδειγμα το Άξιον Εστί του Ελύτη ή το ... Κύπρον ου μ’ εθέσπισεν... του Σεφέρη. Μπορεί να την ανιχνεύσει και σ’ ένα μικρό ποίημα του Ασλάνογλου, για πα ράδειγμα, του Καββαδία, ή του Γιώργη Παυλόπουλου. Κάθε δηλαδή γνήσιο ποίημα (μικρό ή μεγάλο) περιέχει αυτή την αί σθηση της λειτουργίας ενός μικρού θαύματος, περιέχει την έν νοια της “ανύψωσης”, όπως την περιέγραψα εδώ. οοο
- 13 -
ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΙΕΡΗΣ
4 H ΒΑΣΗ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΟΠΟΙΑΣ αντιλαμβάνεται ο ποιητής και κατανοεί το χώρο που τον περιβάλλει, είναι το ανθρώπινο σώμα του. Το σώμα, ως ύλη, μορφή, στάση απέναντι στον κόσμο. Το σώμα πρώτα κι ύστερα η σκέψη, η διάνοια, η νόηση. Στην τέχνη της ποίησης αυτό είναι κάτι παραπάνω από αξίω μα. Το ανθρώπινο σώμα και η συγκεκριμένη μορφή, είναι η πρωτογενής πηγή, η βάση από την οποία ελέγχονται όλα τα σχήματα και αισθήματα, οι διαστάσεις και το μέγεθος, το μέτρο και η κλίμακα που συναρτά τις αισθήσεις και τα αισθήματα του ποιητή προς τον έξω κόσμο. Έτσι, η σχέση με το «άλλο», είτε είναι ανθρώπινη μορφή, είτε άψυχα αντικείμενα και σχήματα (φυσικά, είτε φτιαγμένα από τις επιστήμες ή τις τέχνες του αν θρώπου), είναι σχέση κατ’ αρχήν σωματική. Επομένως και η ποίηση είναι, εν πολλοίς, υπόθεση σωματική. Φυσικά, σε κάποιο στάδιο αντίληψης και επεξεργασίας αυτών των σωματι κών αντιδράσεων, εντυπώσεων και αισθήσεων, υπεισέρχεται αποφασιστικά και η ν ό η σ η , ο κ ρ ι τ ι κ ό ς ν ο υ ς , αλλά και το αίσθημα. Όπως, βέβαια, αποφασιστικός παράγοντας είναι και
- 14 -
ΕΦΤΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
η καλή πίστη που πρέπει να έχει ο ποιητής στον τρόπο που προσεγγίζει και απολαμβάνει, γεύεται και αφομοιώνει αλ λότριες εμπειρίες, ξένες αντιδράσεις, τις μορφές και τα έργα των άλλων. οοο
- 15 -
ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΙΕΡΗΣ
5 H ΠΟΙΗΣΗ ΦΤΙΑΧΝΕΤΑΙ ΑΠΟ λέξεις, συντάγματα λέξεων και φράσεων και από σημεία στίξεως. Αυτό είναι το υλικό της: έντεχνα στοιχισμένες αράδες από λέξεις, φράσεις και παύσεις που δίνουν μιαν αρμονία, ακόμη και όταν πρόθεση του ποιητή είναι να υπονομεύσει μια παλαιότερη αντίληψη για την έννοια της αρμονίας. Ποίηση που είναι κατασκευασμένη από ιδέες και πεποιθήσεις, ρητορικές εικόνες, κηρύγματα και συμπεράσματα δεν είναι άξια του ονόματός της. Γιατί δεν είναι «άδολη» λει τουργία, αλλά προγραμματισμένη (για να μην πω εντεταλμένη) αποστολή - κι ο ποιητής δεν είναι, κατά τη γνώμη μου, ούτε μηχάνημα που κατασκευάζει ωραιολογικά ποιήματα, ούτε ιερα πόστολος μήτε προφήτης. Ο ποιητής είναι ένα πολύ προσγειωμένο ανθρώπινο πλάσμα με βασανισμένη σκέψη και αναλωμένο σώμα σε λογής δοκιμασίες και ηδονικές καταχρήσεις. Με πολύ δυνατά πάθη, έντονες συ γκινήσεις, αλλά και με αυστηρούς κώδικες ηθικής ως προς την καλλιτεχνική του εργασία και ως προς τις αρχές του. Αυτή η αυστηρότητα, πρωτίστως με τον εαυτό του, είναι που τον δεί
- 16 -
ΕΦΤΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
χνει καμιά φορά στα μάτια των άλλων στρυφνό ή στριμμένο, δύσκολο, εμπαθή, μανιακό, φιλέρημο. Αυτό φυσικά το τόσο γήινο άτομο «ανυψώνεται», καθώς είπαμε, μέσα στο έργο του. Μέσα στα κείμενά του είναι που κατορθώνεται εκείνη η λυρική ανύψωση που εξαγνίζει και εξαγιάζει το περιβάλλον (στο οποίο κινείται), τις εμπειρίες (τις οποίες βιώνει), τα αισθήματα (που τον κυριαρχούν). Ο χώρος του ποιητικού κειμένου, είναι ο μόνος πραγματικός χώρος του ποιητή. οοο
- 17 -
ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΙΕΡΗΣ
6 H ΤΕΧΝΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΕΣΟ για να διαφύγει ο ποιητής από την πραγματικότητα. Τρόπος για να διαστρέφει την πραγματικότητα, ναι. Τρόπος για να βιώσει δυνατά, έστω και ανάστροφα, πηγαίνοντας «πάνω νερά» όπως το υπέδειξε ο Σε φέρης ή «κόντρα στον καιρό», όπως το τραγούδησαν οι Χαΐνηδες, ναι. Όχι όμως για να αποφύγει την πραγματικότητα. Γιατί από αυτήν αρμέγει, από εκεί αρδεύεται η ποιητική του ενδοχώρα. Η τέχνη επιβάλλει, βέβαια, έναν ιδιόμορφο, προσω πικό τρόπο βίου, όχι αποκομμένο από την πραγματική εμπει ρία ζωής, αλλά μέσο αισθαντικών, πρωτόγνωρων, δυνατών εμπειριών, που μπορούν να υπάρξουν μόνο όταν βίος και τέχνη γίνονται το ίδιο και το αυτό. Όταν το ένα εφάπτεται στο άλλο καθολικά. Οπότε ούτε διάσταση, ούτε προδοσία υπάρχει από το ένα στο άλλο. Η ποιητική τέχνη υποχρεώνει τον ποιη τή σε έναν ορισμένο τρόπο ζωής. Και ο συγκεκριμένος τρόπος ζωής επιβάλλει μια συγκεκριμένη ποιητική στάση. οοο
- 18 -
ΕΦΤΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
7 YΠΑΡΧΕΙ ΕΝΑΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ηθικής μέσα στον έκλυτο, για τη συμβατική ηθική, βίο του καλλιτέχνη εν γένει ή ειδικότερα του ποιητή. Άλλωστε, η ζωή ενός πραγματικού δημιουργού, όπως και κάθε γνήσιο έργο τέχνης, δεν μπορεί παρά να υπονομεύει τη διαφθορά που περικλείνει ο δήθεν ηθικός βίος της οργανω μένης υποκρισίας, της θρησκοληψίας, της πατριδοκαπηλίας και της σκηνοθετημένης σεμνότητας που είναι σεμνοτυφία, της κρατικής βίας, της νόμιμης απάτης και της εξουσίας των λογής θεματοφυλάκων της κατεστημένης ηθικής. Μιλώ φυσικά για την εντιμότητα του τεχνίτη που είναι πραγματικά δοσμένος στο έργο που δημιουργεί. Οπότε, ό,τι και αν είναι ο ίδιος στα μάτια και τα μέτρα της συμβατικής ηθικής (ακόμη και ανήθικος ή διεφθαρμένος, για να το πω έτσι προκλητικά), δεν παύει η ζωή του να είναι έντιμη, δεν παύει ο βίος του να είναι αδιάφθο ρος, εφόσον υπηρετεί με τιμιότητα την τέχνη του. οοο
- 19 -
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1
ΓΙΑ ΝΑ ΓΡΑΨΕΙΣ ΠΟΙΗΣΗ..........................................σελ. 9
2
H ΠΟΙΗΣΗ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ..................................................10
3
O ΠΟΙΗΤΗΣ, ΟΣΟ ΚΑΙ ΑΝ ...............................................12
4
H ΒΑΣΗ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΟΠΟΙΑΣ ..........................................14
5
H ΠΟΙΗΣΗ ΦΤΙΑΧΝΕΤΑΙ ΑΠΟ ........................................16
6
H ΤΕΧΝΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΕΣΟ .....................................18
7
YΠΑΡΧΕΙ ΕΝΑΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ...............................................19
Η ΠΡΩΤΗ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ “ΕΦΤΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ” ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΠΙΕΡΗ ΕΓΙΝΕ ΑΠΟ ΤΙΣ ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΟΙΚΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ «ΕΞΙΤΗΡΙΟΝ» ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΥ 2018. ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΣΧΕΔΙΑΣΕ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ Ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΠΑΖΑΚ Αριθμός Έκδοσης 6
Ο Μιχάλης Πιερής γεννήθηκε στην Κύπρο το 1952. Σπούδασε φιλολο γία και θέατρο στη Θεσσαλονίκη και στο Σίδνεϊ και από το 1992 δι δάσκει ποίηση και θέατρο στο Πα νεπιστήμιο Κύπρου. Έχει εκδώσει εννιά ποιητικές συλ λογές. Δημοσίευσε διηγήματα και θεατρικά έργα και με τέφρασε ξένη ποίηση και αρχαίο ελληνικό δράμα. Έχει επίσης διασκευάσει για το θέατρο έργα της ελληνικής με σαιωνικής και αναγεννησιακής γραμματείας. Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσ σες Έχει προσκληθεί και συμμετείχε στο 16ο Διεθνές Φεστιβάλ Ποίησης της Βαρκελώνης (Μάιος 2000) και στο Festivaletteratura της Μάντοβα (Σεπτέμβριος 2005). Δύο μικρά αφιερώματα στην ποίησή του έγιναν από το αθη ναϊκό λογοτεχνικό περιοδικό Πλανόδιον (Δεκέμβριος 2004) και από το λογοτεχνικό περιοδικό Poesia του Μι λάνου (Φεβρουάριος 2005).