Sogn og fjordane ll utdrag by Fagbokforlaget

Soga om Sogn og Fjordane

Jan Anders Timberlid

Soga om

Sogn og Fjordane BAND 2

RIFT OM BRØDET 1763–1875

Copyright © 2017 by Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved ISBN: 978-82-450-1915-5 ISBN: 978-82-450-1913-1 (heile verket) Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Hovedredaktørar: Ola Svein Stugu og Hans Jacob Orning Redaksjonsmedlemmer: Arnfinn Kjelland, Jan Anders Timberlid og Oddmund Løkensgard Hoel Biletredaksjon: Torkjell Djupedal (band 1 og 2) og Dag Grønnestad (band 3 og 4) Kart: Masaoki Adachi Framsidebilete: Storehesten, Sunnfjord. Foto: Anders Beer Wilse / DEXTRA Photo. Omslagsdesign, design og sats: Bøk Oslo AS Spørsmål om denne boka kan rettast til: Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 Faks: 55 38 88 01 E-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no Materialet er verna etter åndsverklova. Utan uttrykkjeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillate når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.

Innhald Rift om brødet.........................................................................................................................

kapittel 1

Det nye amtet – Nordre Bergenhus........................................................................

Øvrigheita............................................................................................................................................. Opprettinga av eit nytt amt i 1763........................................................................................................ Den første amtmannen i hardt vêr....................................................................................................... Kvar skulle han bu. . .............................................................................................................................. Amtmannen sine oppgåver.................................................................................................................. Amtmannen og presten. . ...................................................................................................................... Amtmannen i konflikt med dei folkevalde............................................................................................ Embetsmannsstaten levde vidare........................................................................................................

11 13 16 20 20 23 24 27

kapittel 2

Fleire folk....................................................................................................................................

Ei veksande folkemengd...................................................................................................................... Ei yngre befolkning. . ............................................................................................................................. Dei årlege svingingane......................................................................................................................... Sjukdommane...................................................................................................................................... Lagnaden til Brita Jensdotter Amble.. .................................................................................................. Tiltak mot sjukdommane.. .................................................................................................................... Nedgangen i spedbarnsdødelegheita. . ................................................................................................. Hygieniske forbetringar.. ...................................................................................................................... Tun og byggeskikk................................................................................................................................ Skråtobakken si forbanning................................................................................................................. Eit tryggare tilvære?.............................................................................................................................

31 35 35 39 42 43 45 48 50 52 55

kapittel 3

Familie og livslaup.............................................................................................................

Døden som ein del av kvardagen......................................................................................................... 57 Han far sjølv i stova – og kona hans. . ................................................................................................... 58 «Uekte» barn – eit moralsk problem?.................................................................................................. 61

Innhald

Den korte barndommen....................................................................................................................... Om å velja den rette............................................................................................................................. Børa med dei eldre............................................................................................................................... Dei fattige eldre.................................................................................................................................... Død og gravferd....................................................................................................................................

66 68 71 73 74

kapittel 4

Kløyving i samfunnet......................................................................................................

Ein ny type jordbrukar.......................................................................................................................... Små jordflekker. . .................................................................................................................................. Dei eldste plassane.............................................................................................................................. Sprenging av rammene på 1800-talet................................................................................................. Kva funksjon hadde plassfolka?........................................................................................................... Plassfolka som arbeidskraftsreserve.................................................................................................. Ei auka arbeidsdeling........................................................................................................................... Skilnad på gardbrukar og plassfolk..................................................................................................... Herre/knekt-forhold?...........................................................................................................................

77 79 79 82 84 85 87 88 89

kapittel 5

Dei som ikkje fekk jord....................................................................................................

Tenestefolka......................................................................................................................................... Flyttinga førte til tenarmangel............................................................................................................. Korleis skaffa arbeidskraft?................................................................................................................. Sabotasje av tenestelova. . .................................................................................................................... Skjerping av fattiglovene. . .................................................................................................................... Ammeteneste i Bergen. . ....................................................................................................................... Husmenn utan jord. . ............................................................................................................................. Strandstadene – spire til by?. . .............................................................................................................. Korleis halda styr på ein underklasse?................................................................................................

93 95 96 98 101 101 103 104 107

kapittel 6

Bondesamfunn under press. . ....................................................................................... 109 Teigdeling og sambruk – eit hinder for framsteg?............................................................................... Åkrane.................................................................................................................................................. Nok mat?.............................................................................................................................................. Husdyrhaldet........................................................................................................................................ Den livsviktige gjødsla.......................................................................................................................... Vinterfôret............................................................................................................................................ Eit arbeidskrevjande haustingsbruk.................................................................................................... Utmarka som beiteområde.................................................................................................................. Stølane................................................................................................................................................. Jakt og fangst. . ..................................................................................................................................... Utmarka som redning for åker- og husdyrhald?. . ................................................................................

110 114 116 117 121 123 126 127 129 134 135

Innhald

kapittel 7

Løysing på ressursproblemet?................................................................................... 137 Poteta – den nye veksten.. .................................................................................................................... Nye reiskapar....................................................................................................................................... Grøfting.. ............................................................................................................................................... Offentlege tiltak.................................................................................................................................... Selskapet for Norges Vel...................................................................................................................... Den første heradsagronomen.............................................................................................................. Yttergrense for ressursutnytting?........................................................................................................ Den tidlegaste utvandringa/utflyttinga................................................................................................

138 140 142 142 145 146 146 149

kapittel 8

Det havvende landskapet.............................................................................................. 153 Det store sildeeventyret i 1850- og 1860-åra. . ..................................................................................... Livet i fisketida..................................................................................................................................... Tilverking og omsetning av fisken. . ...................................................................................................... Med livet som innsats.. ......................................................................................................................... Slutt på dei gode tidene. . ...................................................................................................................... Fiskarbonden i stakk og bukse. . ........................................................................................................... Fiskeria.. ............................................................................................................................................... Båt og reiskap.. ..................................................................................................................................... Fjordafolket møter havmannen. . ..........................................................................................................

154 155 158 161 163 163 166 170 171

kapittel 9

Skogen, malmen og handverket............................................................................... 175 Tømmerdrift......................................................................................................................................... Brenn du byved, så brenn du peng....................................................................................................... Andre skogsprodukt............................................................................................................................. Trugsmål mot skogen.. ......................................................................................................................... Gruvedrift i Grimelia............................................................................................................................. Tønneproduksjon.................................................................................................................................. Den umerkande og den spesialiserte husfliden................................................................................... Båtbygging.. ..........................................................................................................................................

175 179 181 182 183 187 189 193

kapittel 10

Marknad og by....................................................................................................................... 195 Lite varer ut av amtet........................................................................................................................... Den regulerte handelen. . ...................................................................................................................... Liberalisering av fiskeomsetnaden...................................................................................................... Jektefarten........................................................................................................................................... Driftehandelen. . .................................................................................................................................... Eigen by i Nordre Bergenhus?.............................................................................................................. Nytt forsøk. . ..........................................................................................................................................

196 199 200 201 202 203 206

Innhald

Etableringa av Florø by........................................................................................................................ 207 Natural- eller pengehushald?. . ............................................................................................................. 209

kapittel 11

Den folkelege deltakinga................................................................................................ 213 Arenaer for folkeleg engasjement. . ...................................................................................................... Haugianarane....................................................................................................................................... Thomas Olsson Amble......................................................................................................................... Dei første misjonsforeiningane............................................................................................................ Engasjement i forkant av 1814.. ........................................................................................................... Året 1814 – valet til Eidsvollsforsamlinga. . .......................................................................................... Det ekstraordinære storting hausten 1814.......................................................................................... Var det eit tidsskilje i åra rundt 1814?.. ................................................................................................ Vilkåra for å driva politikk.................................................................................................................... Lokalstyre gjennom formannskapslovene........................................................................................... Opprør frå underklassen?....................................................................................................................

213 215 220 221 221 224 229 231 233 233 236

kapittel 12

Bygginga av amtet.............................................................................................................. 239 Det første amtstinget........................................................................................................................... Bøndene og lærarane overtek tingsetet............................................................................................... Oppgåvene til amtet............................................................................................................................. Økonomien – sparepolitikken............................................................................................................... Korleis knyta amtet betre saman?....................................................................................................... Amtsbyggjaren Harald Ulrik Sverdrup................................................................................................. Utbygginga av eit helsevesen............................................................................................................... Betring av kunnskapsnivået................................................................................................................. Skular i regi av amtskommunen.......................................................................................................... Næringspolitikken................................................................................................................................ Sparebankar. . ....................................................................................................................................... Amtskommunen sine første 40 år.. ......................................................................................................

239 241 241 242 244 250 250 254 254 259 259 261

Dei første hundre åra på eigne bein...................................................................... 263 Kjelder og litteratur. . .................................................................................................................. 265 Notar................................................................................................................................................. 273 Illustrasjonskjelder. . ................................................................................................................... 281 Stikkord........................................................................................................................................... 285

Rift om brødet

Hausten 1763 tok Joachim de Knagenhjelm bustad i barndomsbygda Kaupanger som amtmann for det nyskipa Nordre Bergenhus amt. Fram til då hadde området vore ein del av det store Bergenhus styrt av ein stiftamtmann som hadde sete i Bergen. Rett nok hadde sogningar og fjordingar hatt sine eigne embetsmenn før den tid gjennom futar, sorenskrivarar og prestar. Men no skulle området stå fram som eit eige sjølvstendig amt, frigjort i frå Bergen. Spørsmålet vert då å sjå om dette fann stad i dei hundre åra dette bandet omhandlar. Den nye eininga hadde ved folketeljinga i 1769 vel 44 000 innbyggjarar, eit folketal som dobla seg dei neste hundre åra. Eit viktig spørsmål vert då å forklara korleis skaffa levebrød til den auka folkemengda i eit amt der berre 2,5 prosent av arealet var mogeleg å dyrka. Desse folka fann i hovudsak levebrødet sitt gjennom jordbruk, i indre strøk også i kombinasjon med skogbruk og ute ved kysten der fiskarbonden dominerte. Det som skulle vega opp for små innmarksareal, var dei store utmarksområda i midtre og indre delar av amtet som gav grunnlag for eit utbreidd

husdyrhald. Heller ikkje fisket var noka stabil næring på grunn av ujamt innsig av sild; ved inngangen til denne perioden hadde silda forsvunne og vart borte i nær 50 år. Etter ein gullperiode i 1850- og 1860-åra vart den på ny borte ved utgangen av perioden. Ved inngangen til perioden var det i hovudsak eit samfunn av gardbrukarar. Folkeveksten førte til eit press som vart løyst på ulike måtar. Medan ein del av folkeauken reiste til Bergen for å prøva lykka, valde nokre å plassera overskotet i bygdene, noko som betydde at det vaks fram ei stor undergruppe av plassfolk, tenestefolk og fattige. Spørsmålet er om den store folkeauken og lagdelinga førte til overbefolkning og ressurspress. Nordre Bergenhus anno 1763 var eit fattig samfunn. I eit forsøk på å modernisera amtet vart næringsliv og spesielt kommunikasjonar hjelpt fram. Men det skulle gå lang tid før amtet vart kvitt stempelet som tilbakeliggjande. Parallelt med arbeidet til den nye amtskommunen om å fremja kunnskapsnivået og å skapa eit tryggare samfunn gjennom eit helsevesen arbeidde også kommunane med det same.

På byrjinga av 1800-talet byrja amtet å bli oppdaga av utanforståande. Det var i første rekke kunstnarar og fotturistar, mellom anna eliten i Christiania, som ønskte å oppdaga det gøymde, eigentlege Noreg. Fjell- og dalområda i Nordre Bergenhus passa inn i det nasjonalromantiske biletet av Noreg som var den ideologiske strøyminga i første halvpart av 1800-talet. Den ville naturen kjem tydeleg fram gjennom målaren Johannes Flintoe si framstilling av Bjønnestigvarden i Aurlandsdalen i 1819.

kapittel 1

Det nye amtet – Nordre Bergenhus

«Førebuingane til tingmøtet på Nedre Vassenden var svært primitive. Eit rom ved sida spisesalen hadde vorte omgjort til rettssal. Eit mellombels skilje var sett opp og stengde av eit hjørne av rommet. – Det var heilt enkelt ein skranke laga av ein grovt tilhøvla 4 toms furuplank, spikra på fire stolpar, kring tre fot frå golvet. Inne i denne avsperringa stod det eit bord og nokre stolar, og her sat domaren og fullmektigen hans saman med ein annan mann. Sistnemnde hadde fleire tjukke bøker framfor seg, og dei refererte han til frå tid til annan etter som det oppsto problem i dei ulike rettssakene. Vitna og den tiltalte sat eller stod kringom i rommet. Den som vart utspurd, kom fram og stod attmed skranken, framfor bordet. Det gjorde sterkt inntrykk på oss å sjå dette rettsmøtet, enkelt, men strengt som det var, og dei høgtidssame andleta til alle som var til stades. Det var ikkje naudsynt å be om ro. Eg vil tru at berre det å stå der, framfor vener og kjende, ville vere straff nok i seg sjølv for dei fleste.»1

Dette skriv den engelske forfattaren Olivia M. Stone om tingsamlinga på Vassenden i Jølster 17. juni 1881. Ho var då på gjennomreise i amtet og hadde overnatta på skysstaden Vassenden. Under frukosten hadde ho møtt både «the Amtmand», «the Fogd» og «the Sorenskriver». Kvelden før hadde sorenskrivaren gått tur. Stone la då merke til korleis til høvet mellom han og bøndene var; dei bukka svært høfleg når dei gjekk forbi, tok vørdsamt av seg lua, noko også sorenskrivaren gjorde. Fleire bønder kom også bort og hadde lengre samtalar med han. Ut frå det ho kjende til frå England, var dette uvanleg. Det var heller ikkje vanleg når vi går inn i 1760-åra og treffer øvrigheita. Det som då er av interesse, er å sjå kor vidt skipinga av amtet skapte nye linjer i det administrative apparatet.

Øvrigheita Amtmannen, futen og sorenskrivaren var dei embetsmennene som var nemnde i tingsamlinga på Vassenden. Men den embetsmannen

Futegarden i Førde var ein sentral stad i forvaltninga i Sunnfjord. Futane i amtet var sjølve krumtappen i lokalforvaltninga, med røter attende til mellomalderen, og vart dei viktigaste embetsmennene den nye amtmannen skulle samarbeida med. Futen hadde mellom anna ansvaret for staten sine økonomiske saker, og i tillegg var han ansvarleg for viktige deler av rettsvesenet, nemleg som påtale- og eksekusjonsmyndigheit.

kapittel 1 Det nye amtet – Nordre Bergenhus

som folk kom mest i kontakt med, var soknepresten. På eit eller anna tidspunkt i livet måtte folk eit ærend til presten. Det galdt ved fødsel, konfirmasjon, truloving, bryllaup eller dødsfall. Presten sine handlingar i samband med desse hendingane var faste ritual til liks med barnsøl, festarøl, bryllaup og gravøl i heimane. Presten trong ikkje eingong føra lister over nattverdsgjestene; det vart lagt merke til om nokon heldt seg borte frå nattverdsbordet i usømmeleg lang tid. På same måten som presten var den åndelege leiaren i lokalsamfunnet, vart han også tillagd meir jordiske verv. Skulen kom som ein del av konfirmantførebuinga frå 1736, og den som leia denne, var sjølvsagt presten. Styringa av skulen var det skulekommisjonen som stod for, og her var presten sjølvskriven leiar. Då ordninga med fattigvesen såg dagens lys i Bergens stift i 1756, var det soknepresten som styrte dei lokale fattigkommisjonane. Deira overordna her var biskopen og stiftamtmannen som heldt til i Bergen. Mykje av dette var styrt frå Bergen gjennom stiftsamtmann Ulrik Frederik de Cicignon, som fram til 1763 kontrollerte dei lokale embetsmennene. Han skulle i første rekke vera eit mellomledd mellom sentralstyret i København og lægre sivile embetsmenn og allmugen i amtet. Sentralstyresmakta hadde ein ambisjon om å byggja opp eit einsarta og effektivt forvaltningsapparat, noko som tydeleg kom til uttrykk i den første instruksen for dei norske amtmennene frå 1685.2 Stiftamtmennene hadde i hovudtrekka dei same funksjonane som dei andre amtmennene, men innan enkelte saksområde skulle dei ha stiftsomfattande myndigheit. Det gjekk i første rekke på saker som kyrkje-, skule- og fattigstell. Alt på 1700-talet vart rett nok skiljet mellom stiftamtmenn og amtmenn gradvis utviska. Stiftamtmennene sin kontrollfunksjon fekk mindre betydning, og på arbeidsfelt der han tidlegare hadde vore einerådande, fekk amtmennene større sjølvstende. Det gjaldt for

eksempel skulevesenet der dei gjennom skuleplakaten av 1741 fekk stor innverknad. I alt omfatta Bergenhus amt 8 futedømme og sorenskrivari, desse var oppdelt i 42 prestegjeld. Men inn under stiftamtmannen i Bergen låg også dei 10 prestegjelda på Sunnmøre. Her var det såleis ikkje samanfall mellom den geistlege og den verdslege administrasjonen, idet Sunnmøre låg til Bergen på det geistlege, medan futedømmet låg til Romsdals amt på det verdslege. Dette var ei ordning som stod ved lag fram til 1983 då Sunnmøre vart ein del av Møre bispedømme.

Opprettinga av eit nytt amt i 1763 Som vi såg i førre bandet, vart det gjort eit forsøk på ei slags amtsdanning i åra 1675–1680 i samband med skipinga av Romsdals amt i 1671. Det nye amtet i nord hadde ein vaklande start, og i 1675 vart «embetsdistriktet» forminska og forskyvd ved at dei to futedømma Sunnmøre og Nordfjord vart eit eige amt med amtmann Lindenov som då fekk embetsstad på Nordfjordeid. Initiativet til delinga av Bergenhus amt kom verken frå stiftamtmann, sentralstyresmakter i København eller frå allmugen, men frå ein person som sterkt ønskte seg eit amtmannsembete. Bak innspelet stod Joachim de Knagenhjelm som då var fullmektig hjå stiftamtmann Ulrik Frederik Cicignon i Bergen. Oppgåvene til stiftamtmannen omfatta som nemnt både verdsleg og geistleg administrasjon. Knagenhjelm såg dette som eit altfor stort arbeidsfelt for éin person, og byrja så smått å arbeida for ei deling av desse oppgåvene. 20. september 1762 skreiv Knagenhjelm eit brev til Rentekammeret i København der han formulerte desse tankane.3 Han såg føre seg at han sjølv kunne overta amtmannspliktene, «… om hans Amt blev af en anden forestaaed, …», medan Cicignon skulle halda fram med å ta hand om dei sakene som gjekk på stiftet, det vil seia dei geistlege. Han konkluderte med å be om at «Eders Kongelige

kapittel 1 Det nye amtet – Nordre Bergenhus

Stiftamtmann Ulrik Frederik de Cicignon styrte heile Bergenhus amt fram til det vart delt i Nordre og Søndre Bergenhus amt i 1763. Etter det var han amtmann over det søndre fram til 1765 då han vart avsett i samband med den såkalla strilekrigen. Ifølgje København hadde han vist mangel på «conduite da han i 1765 for at fornøie almuen» gav futen i Nordhordland ordre om å betala attende ekstraskatten til dei protesterande bøndene.

Majestet vilde allernaadigst forunde mig det Bergenhusiske Amt». For dette skulle han så lenge Cicignon levde, ikkje ha noka løn, derimot bad han om ein årleg gasje på 100 riksdalar til ein fullmektig. Dersom København gjekk med på ei slik ordning, ville han slå seg ned i Kaupanger for på den måten å koma nærare folket. Med det ville det verta lettare for dei kongelege embetsmennene, på same måte som for han sjølv, å vera til stades på dei lokale tinga. Dessutan hadde stiftamtmannen også mange oppgåver med byen Bergen, spesielt hadde dette auka i samband med «… den Bergens Bye overgangne Ildebrand …». Ideane lufta han med Cicignon, og han var positiv til utspelet. I eit brev datert 3. november same året svara han at han «… skulde give ham i saafald 100 Rdl. til Fuldmægtigs Holdelse, da kand jeg i den Afgift ey consentere eftersom mit Bispe Contoirs … tagen de Depencerder4 ved i ingen Maade vilde blive lettet». Knagenhjelm utdjupa tankane sine i eit brev tre veker seinare, spesielt var det dette med det økonomiske, no var han villig til ikkje å blanda økonomi inn i stillinga: «Er det ieg der fore herved aller underdanigster byder mig gratis og uden Betaling at forestaae og betiene foranførte Amt …» Framleis var det ikkje geografisk deling av amtet som stod i tankane hans; han søkte om deling av embetet etter funksjonelle kriterium. Det var tydeleg at motiva hans for å ta opp saka var hans eige sterke ønske om å få eit amtmannsembete. Så stansa det heile opp etter brevvekslinga den hausten, før Knagenhjelm den 13. juni året etter skreiv eit nytt brev til Rentekammeret. Framleis var det ønsket om å få eit embete som var tanken hans, men no kom han med eit anna alternativ: «Nemlig; at ieg til Amtmand over det halve Bergenhuusiske Amt maatte blive beskikket, og den anden halve, eller øvrige Deel, henlagt under Stiftbefalings mannens Decition …»5 Grunngjevinga var den same som før; i eit eige promemoria som følgde søknaden, kom

kapittel 1 Det nye amtet – Nordre Bergenhus

Knagenhjelm meir detaljert inn på storleiken på det eksisterande Bergenhus amt sett i høve til både Romsdal, Stavanger og Bratsberg (Telemark) amt. I desse var det 2–4 futedømme, men i Bergenhus amt var det heile 8. Storleiken på dette amtet gjorde det tidkrevjande og vanskeleg å koma seg fram; spesielt peika han på det ekstremt dårlege sambandet det var mellom Bergen og dei fire nordlegaste futedømma: «… at dette Amt er fast det aller vidløftigste og besværligste i heele Riget, da dets Situation ere saameget irreguliere og vaste, at Naturen ingenstæds synes at have viist større Bizarrerie og meere Variablite end der …» Om han skulle gjera ei reise til distriktet, måtte han først inn heile Sognefjorden for deretter å reisa den same fjorden ut att for å koma seg vidare til Sunn- og Nordfjord. Han peika på at kommunikasjonstilhøva i desse futedømma var klart vanskelegare enn i den sørlege delen av amtet. Desse låg som ein halvsirkel rundt Bergen og var lette å koma til, både sjøvegen og til lands, «… at mand fra Bergen dels til Vands og dels til Lands kand omkring reyse dem alle, uden at tilbagereyse det mindste af den Veymand er fremfaren». På ny uttalte Cicignon seg positivt i høve utspelet frå Knagenhjelm. I eit brev datert 23. august det året skriv han at han heller ikkje denne gongen hadde noko å innvenda mot utspelet. I ei innstilling til Rentekammeret gjekk han inn for at Bergenhus amt vart delt i to, og «… at Kammer Raad Knagenhielm beskikkes til Amtmand over de øvrige 4re nemlig Sund og Nordfiord samt Ytre og Indre Sogns Fogderier under Navn af det Nordre Bergenhuusiske Amt …». Så gjekk det fort. Tre veker etterpå, den 9. september 1763, kom det ei kongeleg forordning underskriven av kong Fredrik 6. på Fredensborg slott som delte Bergenhus amt i to. Frå Knagenhjelm sende det første brevet til København 20. september 1762 til det nye amtet var ein realitet, tok det akkurat eitt år. Det var ein rask saksgang i ei så stor administrativ sak. Den nye eininga var samansett

av dei fire futedømma Ytre og Indre Sogn, Sunnfjord og Nordfjord. Det var ikkje noka lita eining om vi samanliknar med dei andre amta på Vestlandet. Ved den første folketeljinga som vart halden seks år etter skipinga, hadde Nordre Bergenhus 43 894 personar.6 Rett nok hadde Søndre Bergenhus amt (Hordaland) 64 267 personar, Romsdals amt 47 473, medan Stavanger amt (Rogaland) hadde færre innbyggjarar (40 253). Arealmessig var ikkje amtet identisk med det vi kjenner i dag. Ved etableringa høyrde Opheim sokn til Nærøy skipreide i Ytre Sogns sorenskrivari, medan Eivindvik sokn låg til Nordhordland. Sygna stronde, som utgjer kyrkjesokna Oppheim sokn og grendene Oppheim, Haugsvik, Stalheim og Jordalen med grense i Nærøydalen, var fram til 1773 del av Nordre Bergenhus amt, men vart deretter overført til Søndre Bergenhus amt. Med formannskapslovene frå 1837 var dette området ein del av Vossestrand herad saman med grendene Vinje, Myrkdalen og Holbygda. Frå gamalt av vart til dømes garden Bidne på Oppheim delt i to hovudtun med fylkesgrova imellom seg. Det eine tunet har vore omtalt som Sognatunet og sokna til Oppheim sokn, medan det andre tunet, kjent som Vossatunet, sokna til Vinje sokn.7 Ved eit kongeleg reskript av 1773 vart Oppheim sokn overført til Søndre Bergenhus (Hordaland). På same tid skjedde det ei grenseendring i Gulen ved at Eivindvik prestegjeld og Eivindvik sokn vart ført over til Nordre Bergenhus.8 Det var ei forholdsvis tilfeldig administrativ eining som såg dagens lys hausten 1763, ingenting tyder på at dei fire futedømma utgjorde ei naturleg eining eller at det var eit slags indre fellesskap mellom dei. Knagenhjelm sjølv arbeidde i utgangspunktet for å dela stiftamtmannsembetet slik at han sjølv vart amtmann over heile Bergenhus. Då han såg at dette ikkje gjekk, var det at han kom med tanken om ei deling. I grunngjevinga si for å gjera desse fire einingane til eitt amt argumenterte han ikkje for at desse høyrde naturleg saman. Utgreiinga

kapittel 1 Det nye amtet – Nordre Bergenhus

til Knagenhjelm tyder snarare på det motsette. Det var såleis ikkje ei eining med nokon felles historisk identitet som vart ein realitet i 1763. Langt på veg vart dette amtet skapt gjennom den fylkeskommunale aktiviteten. Det skal vi sjå nærare på i kapittel 12. Spørsmålet er kva slags tenking som låg bak. Innsåg København den vanskelege geografien i det store Bergenhus stiftamt? Det var ei trend i tida å dela i mindre einingar. Seks år tidlegare hadde Oplandenes amt vorte skilt ut frå Akershus stiftsamt, og 18 år seinare vart dette amtet delt i Hedemark og Kristians amt.9 Likeeins vart Trondhjems stift delt i 1804 i dagens Sør- og Nord-Trøndelag. Næringsmessig låg det ikkje særleg til rette for ei eiga eining, jordbruket var heller skralt, med unntak av dei indre strøka av Nordfjord og Sogn. Fisket betydde ein del i desse åra, men dei rike fiskeria låg lenger nord. Men var det snakk om å skaffa seg meir kontroll gjennom mindre einingar og nye embetsmenn? I desse åra såg vi fleire døme på opprør i samband med ekstraskatten som vart innført i 1762. Mindre einingar ville gje betre kontroll med det som føregjekk i folkedjupet. Argumentet for nyskipnaden var at det skulle verta lettare å administrera området som låg så langt frå Bergen; med bustad i amtet var det enklare for den nye amtmannen å ha kontroll både med embetsverk og undersåttar. Likevel var det berre Joachim de Knagenhjelm som tok bustad i amtet i dei første 80 åra; for dei etterfølgjande amtmennene fram til 1842 passa det betre å busetja seg i Bergen enn i ei avsidesliggjande bygd i Indre Sogn.

Den første amtmannen i hardt vêr I den kongelege forordninga stod det at «… hand paa et beqvæmt Sted tager sin Boepæl …». Hausten 1763 flytte Joachim de Knagenhjelm til Kaupanger der han fekk kontor i familien sitt ærverdige hus på Kaupanger Hovedgård. Knagenhjelm var fødd i Kaupan-

ger i 1727 som nest eldste son i ein søskenflokk på 12. Eldste broren Nils arva godset, medan Joachim og dei tre andre brørne tok utdanning. Joachim studerte jus i København, og fekk fleire verv i offentleg teneste før han i 1760 vart tilsett som fullmektig hjå stiftamtmann Cicignon i Bergen. Familien Knag hadde i 1721 overteke Kaupanger Hovedgård, same året fekk familien tillagt adelsnamnet -hjelm. Då Kaupanger vart amtmannssete i 1763, var det søstera til Joachim, enkefru Wenche von der Lippe Knagenhjelm, som styrte godset etter at mannen, kaptein Niels Peterson Sunde, var død i 1754. Men mora, Catharina Elisabeth, også ho enkje, levde til 1771 og hadde sikkert ein viss innverknad på det som føregjekk på godset som i desse åra vart drive av ein forvaltar. Men det er rimeleg å tru at også amtmannen hadde eit ord med i laget. Såleis ser vi at han ved fleire høve kom med innspel i høve til drifta, mellom anna galdt dette saker som gjekk på skogsdrift. Eit av argumenta for etablering av eit eige amt var at amtmannen skulle ha tilhald i amtet. Men så skulle det ikkje gå meir enn åtte år før embetsstaden vart flytta til Bergen der det vart verande dei neste 70 åra. I 1771 sa Knagenhjelm opp stillinga og søkte den ledige i Nordlands amt, ei stilling han også fekk. Kvifor valde Knagenhjelm å søka seg bort etter så kort tid? For ettertida er det eit mysterium kvifor han slutta i ei stilling han hadde arbeidd så hardt for. Her har historikarane førebels ikkje funne noka god forklaring. I ettertid har to teoriar vore framme: Den første forklaringa går ut på at han under det såkalla strileopprøret våren 1765 kom i vanskar som han ikkje meistra. Under dette opprøret reiste meir enn to tusen mann frå Nordhordland inn til Bergen for å krevja skattelette og tilbakebetaling frå stiftamtmann Cicignon. Spørsmålet er om Knagenhjelm var engasjert som medarbeidar under Cicignon i ei tid då han vart amtmann i det nye amtet og budde i Kaupanger. Men som amtmann i det

Joachim de Knagenhjelm var aktøren som stod bak skipinga av det nye amtet og som vart den første amtmannen. Utan hans innsats hadde det ikkje vorte noko nytt amt, i alle fall ikkje på det tidspunktet. Måleriet heng i dag på Kaupanger Hovedgård.

kapittel 1 Det nye amtet – Nordre Bergenhus

nye amtet fekk han merka etterdønningane av dette opprøret. Då futen reiste rundt på tinga same hausten og bad folk betala skatten, svara dei at det var umogeleg.10I påska 1769 var det opprørsstemning i Askvoll. Trass i at det hadde funne stad lette i og fritak i skatten, heldt lensmannen fram med å driva den inn. Bøndene på Fristad var mellom dei som ikkje hadde betalt det dei skulle, og i desember same året gjekk det mot utpanting. Men då lensmannen og hjelpesmennene hans kom til gards, vart dei møtt av ein heil bondeflokk som fylte stova. Det vart ei hissig stemning, dei tok tak i lensmannen, drog han i håret og reiv sund kleda før dei kasta han ut av stova. To av leiarane, Ola Hansson Straumen og Anfinn Jakobsson, vart dømde til fengsel i fem månader. Opprøret på Fristad var ikkje eineståande, verken på lands- eller amtsnivå. Knagenhjelm skreiv i januar 1770 brev til regjeringa om «Befrygtende Opstand og Bevegelse blant Almuen» både i Sunn- og Nordfjord. Det gjorde at han same året og året etter reiste rundt i amtet for å få folk til å betala skatten. Men folk heldt på at dette var ein urettvis skatt som vart utlikna utan omsyn til folk si betalingsevne. Allmugen i Ytre Dale skipreide (Fjaler) peika på dette; hadde skatten vore utlikna etter formue, kunne den kanskje ha vore tålegare å betala. Styresmaktene måtte etter kvart gje opp inndrivinga av denne skatten, og i 1772 vart den avvikla, og dei uteståande restansane strokne. Knagenhjelm var tydelegvis ikkje heldig med handteringa av ekstraskatten. I den kommisjonen som vart sett ned i etterkant, vart han utsett for temmeleg sterk kritikk.11Men kjeldene syner at han ikkje måtte trekka seg, det kjem fram i eit brev at oppseiinga av stillinga som amtmann var noko han gjorde frivillig: «Amtmand J. de Knagenhielm melder at han bliver færdig til at reise til Nordland sidst i Juli eller August 1771 og beder sig entlediget fra N. Bergenhus Amtmandskab.»12 Ei anna forklaring er at familien Knagenhjelm hadde så store eigedommar i distriktet

at dette valda problem for han som embetsmann. Då den nye amtmannen busette seg i Kaupanger, var Kaupanger Hovedgård eit kongerike i Sogn når det galdt eigedommar.13 Godset var stort i første del av 1600-talet, men vart monaleg utvida i 1685 då eigaren Iver von Ahnen gifta seg med enkefru Marie von Hatten på Losna-godset i Ytre Sogn. Då vart dei 73 eigedommane lagde til dei 98 gardane som Kaupanger alt rådde over. Dermed nådde godset si høgd med omsyn til eigedommar; i nær 100 år, fram til 1771, låg det 171 gardar og gardepartar til godseigaren fordelt på vårt fylke og Nordhordland. I samband med skiftet etter mora Catharina Elisabeth Knagenhjelm i 1771 skulle verdiane etter forrige generasjon delast på i alt elleve arvingar – fem brør og seks søstrer. Same året overtok broren Niels Kaupanger Hovedgård. Men at kongelege embetsmenn også sat som store jordeigarar, var ikkje noko uvanleg. I så måte er heller ikkje dette noka god forklaring. Det er ingen ting som tyder på Knagenhjelm kom i habilitetsproblem slik at han måtte trekka seg. I eit brev som Rentekammeret i København sende til Knagenhjelm 20. april 1771, omtrent samtidig som han avslutta gjerninga i amtet, stod det at han «… ikke kand være at dispensere fra at forstaa det Nordre Bergenhusiske Amts Forretninger saalenge han sig endnu der opholder».14 Heller ikkje finst det noko i søknaden til det nye embetet i Nordland som kan forklara kvifor han valde å søka nytt embete. I kongeleg resolusjon datert 20. februar 1771 var Knagenhjelm ein av fleire amtmenn som fekk nye embete. Bestallinga er datert 4. mars 1771. I august var han på plass i Bodø, i eit embete han hadde fram til han gjekk av i 1793. I samband med arveskiftet heime i Kaupanger i 1771 fekk han ein god del verdiar som han tok med seg nordover. I testamentet etter han i 1793 utgjorde det 6900 riksdalar.15 Då han sjølv sat som ugift, gjekk mesteparten av desse verdiane til barn av sju av søskena hans. Det gjorde at hans arvedel kom attende til Kau-

Dokumentet som viser at det nye amtet var ein realitet, er signert 9. september 1763 på Fredensborg slott i København av kong Frederik 6. Dokumentet ligg på Riksarkivet i Oslo.

Saksmengda var avgrensa i byrjinga for det nye amtet, mesteparten av saksdokumenta kunne fraktast til dei ulike amtstinga i denne kista. Denne står i dag på Statsarkivet i Bergen.

kapittel 1 Det nye amtet – Nordre Bergenhus

panger Hovedgård då eldste sonen til broren, Niels, fekk eigedommar tilsvarande 800 riksdalar. Dessutan fekk tenarskapen hans i Bodø ein del saman med dei fattige i Bodø og Sogndal prestegjeld.

Kvar skulle han bu Den neste amtmannen, Magnus Theiste, overtok i 1771 og valde Bergen som administrasjonsstad. Her vart amtet styrt frå fram til 1842 då amtmannen vende attende til amtet. I denne perioden sat altså amtmannen utanfor amtet og styrte. Etter kvart skulle dette vekka ein del misnøye. Det synlegaste uttrykket kom fram i ein artikkel i Morgenbladet 13. februar 1833 då embetet stod ledig. Her vart det argumentert for at no var det på tide at amtmannen vende attende til amtet. Han kunne ikkje forventa «… at der vorder seet gjennem Fingre med, at han bosetter sig udenfor sin Embedskreds i den flere Mile fra Amtets Grændse beliggende Bye Bergen. Skeer ikke dette, saa vil det rimeligvis atter blive Tilfældet at denne Embedsmand, ligesom mange af hans Formænd, tager Bopel i Bergen hvor det er ret behagelig at være, og naar der saa ankes paa denne Uskik, saa kan han med nogen Føie paaberobe sig, at, da Regjeringen har ladet Formanden boe i Bergen, saa maatte han troe, at der heller ikke kunde være noget imod at han holde paa samme sted som disse.»16 Det skjedde ikkje noka endring i første omgang. Kastrup, som vart utnemnd i den ledige stillinga, vart buande i Bergen fram til hausten 1842 då han tok bustad på Lærdalsøyri.17 Her var det postopneri, og kongevegen mellom Bergen og Christiania gjekk gjennom denne staden. Så vart det ein del flytting i Sogn, mellom anna til Sogndal, før embetet hausten 1847 på ny vende attende til Kaupanger då Hans Tostrup flytte hit. Staden fekk tidleg postopneri, dessutan båtstopp for dampskipet Patriot som gjekk mellom Bergen og Lærdal. Det ligg nær å

tru at desse to goda var viktige for at den neste amtmannen, samfunnsbyggjaren Michael Aubert, også valde Kaupanger. Men etter berre tre år valde han å flytta embetet attende til Lærdal. Han arbeidde iherdig for å skaffa embetet ein fast bustad, og skreiv fleire brev til Indredepartementet. Sommaren 1859 fekk han tilbod om eigedommen Skorpen i Førde for 5000 spesidalar, eit tilbod som han meinte at amtet burde gå inn for. Men amtstinget meinte at prisen var for høg og avslo tilbodet. Den neste amtmannen, Johan Collett Falsen, valde i 1862 å busetja seg på Leikanger etter at han privat kjøpte garden Nybø frå sorenskrivar Hjorth. Falsen sa det slik om garden i brev til Indredepartementet i september 1862: «Den har en smuk beliggenhed ved Hovedløbet af Sognefjorden paa den saakaldte Sjøstrand.»18 Året etter selde Falsen eigedommen til staten ved Opplysningsvæsenets Fond og gjorde eigedommen om til embetsgard. Det skjedde ved kongeleg resolusjon 11. april 1863. Sidan den tid har embetsstaden til fylkesmannen vore Leikanger.

Amtmannen sine oppgåver Oppgåvene til amtmannen var nøye opplista i ein instruks frå 1685. Her kom det fram at han skulle ha tilsyn med futane og dei andre lægre embetsmennene i distriktet. Futen var den viktigaste lokale embetsmannen til kongen. Amtmannen skulle nøye sjå etter at dei kravde inn skattane på rett måte. Ikkje berre skulle han attestera rekneskapen deira, men også gjera merknader om det var nødvendig. Han skulle også undersøka når det kom inn klage på skatte- og avgiftsinnkrevjing. For å forsikra seg om at dette føregjekk rett, burde amtmannen vera til stades på dei ulike tinga, i det minste på alle skattetinga som fann stad om hausten i kvart tinglag. Der skulle han også gjera kjent at dei som hadde klager på futar, sorenskrivarar eller andre kongelege embetsmenn, skulle venda seg skriftleg til han ved slutten av tinget.

Kaupanger Hovedgård var sete for den første amtmannen i Nordre Bergenhus i åra 1763–1771. Denne teikninga er datert 1846 og viser bygningane slik det var før ein stor brann la dei i oske i 1850. Teikninga som i dag heng på garden, har såleis overlevd brannen.

kapittel 1 Det nye amtet – Nordre Bergenhus

Claus Pavels (1769-1822) var biskop i Bergen stift i åra 1817–1822. Dagbøkene hans frå 1812 til 1822 er viktige kjelder til tida omkring 1814. Visitasmeldingane hans gjev innblikk i ulike sider om stoda i dei ulike prestegjelda. Til tider er han temmeleg frisk i omtalen av prestane i dei ulike prestegjelda.

Tilsyn med sorenskrivarar og rettsforvaltninga høyrde også inn under amtmannen sitt ansvarsområde. Mellom anna skulle han forsegla og autorisera protokollane til sorenskrivarane, og når desse var fullskrivne, skulle han ta imot dei. Instruksen la også stor vekt på tilhøvet mellom amtmannen og folket. Han skulle ta imot klager frå folk, og i samband med desse skulle han gje ei fråsegn etter å ha undersøkt saka, og om nødvendig senda dei vidare til kongen. Likeeins skulle han sjå til at leiglendingane fekk landskyldbøker av godseigarane der det var oversiktar over fellesskapet deira. På same vis skulle dei som dreiv med handel omkring i bygdene, levera inn avrekningsbøker til amtmannen. Når det galdt saker som skule og fattigstell, vart dette i stor grad administrert frå Bergen gjennom biskopen. Dette vart så delegert ut til dei enkelte prestegjelda der prestane stod for administreringa, i første rekke ved at dei var leiarar av skule- og fattigkommisjonane. I den sistnemnde fekk presten med seg lensmannen, nokre stader futen, presten sine medhjelparar og to menn oppnemnde av amtmannen etter framlegg frå futen.19 Med innføringa av kommunalt sjølvstyre i 1837 fekk amtmannen ei endra rolle. No kom det inn eit folkevald amtsting som eit overordna organ i tillegg til dei lokale formannskapa og kommunestyra. Eit slikt omfemnande organ av liknande karakter hadde ikkje funnest tidlegare, om ein då ser bort frå tingskipnaden i mellomalderen. Tidlegare var amtet styrt av ein amtmann og eit underliggjande embetsverk med sorenskrivarar og futar, og han var då einerådande i arbeidet med å få gjennomført saker. No måtte han førebu sakene og laga innstilling for eit ting som gjorde vedtaka. Dette skulle visa seg å bli ei utfordring for begge partar i byrjinga, noko vi kjem attende til i kapittel 12. Etter kvart gjekk dette seg til, og saman med amtstinget skulle amtmannen bli ein viktig aktør i moderniseringa av eit amt som låg tilbake på mange område.

kapittel 1 Det nye amtet – Nordre Bergenhus

Amtmannen og presten Under seg hadde amtmannen embetsmenn som skulle ha hand om finansar (futen) og rettsvesen (sorenskrivar). Presten, derimot, var underlagd biskopen, men her blanda amtmannen seg inn ved fleire høve. Dramatisk vart det då amtmann Mons Theiste i 1772 kom i strid med soknepresten på Leikanger om ein fattigprotokoll.20 I denne står det for det året innført «… til eegenraadige […] Amtmand Mons Teistes udødelige æreminde». Det var soknepresten som skreiv denne innførsla om amtmannen. Dei hadde kort tid i førevegen offentleg vore i tottane på kvarandre om denne protokollen. Dramaet utspelte seg sommaren 1772 i tingstova på Leikanger, med amtmannen og sokneprest Friis i hovudrollene og «almuen» som tilskodarar. Amtmannen hadde bede presten om å møta fram med fattigprotokollen for kontroll. Då amtmannen fann at bokføringa ikkje var heilt som han meinte ho skulle vera, forlangte han at det straks skulle ordnast med innføringar for inneverande år, noko presten på si side meinte var unødvendig. Amtmannen køyrde fram argumenta sine godt, understreka av alvorstunge sitat både frå lov og forordning, medan presten på side ikkje var med på dette. Han hevda at fattigsaker så vel som fattigprotokollen var det han som styrte med i eigenskap av leiar av fattigkommisjonen. Ordkrigen enda med open kamp om protokollen ved at presten «greb fatt i Protocollen, og vilde borttage den». Amtmannen reagerte lynsnart med å halda fast i sin ende, «i Haab om at vinde Tid» for å kunna tala motparten til rette, noko som ikkje lukkast. Då presten med makt prøvde å tilriva seg protokollen, ropte amtmannen fleire gonger varselropet «Vold! Vold!», og tok alle som var til stades, til vitne. No måtte presten bøya av og sleppa taket, for han såg slaget ut til å vera tapt. Han samla med seg nokre lause papir og gjekk ut av tingstova. Amtmannen prøvde å få presten tilbake ved å oppsøka han med ein delegasjon, men det nytta ikkje. Heller ikkje

Johan Nordahl Brun (1745–1816) var biskop frå 1804 (konstituert frå 1797) og fram til 1816. I sitt geistlige embete engasjert Brun seg i praktisk arbeid og gjorde mange visitasreiser; han synte stor interesse for amtet, mellom anna var han den første biskopen som var i Jostedalen. Han var ein av dei få geistlege som var romsleg i høve til Hans Nielsen Hauge si forkynning.

kapittel 1 Det nye amtet – Nordre Bergenhus

lét det seg gjera å halda møte i fattigkommisjonen utan at presten var til stades. Omtalen av episoden på Leikanger i 1772 byggjer på fleire tettskrivne sider i fattigprotokollen ført i penn av Holtroed «Efter Amtmandens Forlangende». Innførsla på kvar av sidene er streka over med kraftige blekkryss. Dei var det presten som stod bak då han seinare fekk protokollen tilbake. No var det hans tur til å skriva og til å kjenna seg ovanpå. Han kunne fortelja at amtmannen i mellomtida var blitt suspendert, og at «det skjønne dictatur» på dei føregåande sidene i protokollen helst «burde være udslettet og ikke meere findes». Men etter nærare ettertanke hadde han kome til at det skulle få stå, slik «at det til egenraadige […] Amtmand Mons Teistes udødelige æreminde skal blive bevaret». Det var tydelegvis fleire saker som gjorde at Theiste vart suspendert i 1776 etter klage frå allmugen og avsett ved høgsterettsdom i 1779. I åra fram til ein ny amtmann overtok i 1780, vart embetet styrt av stiftamtmann de Schouboe.21 Dette at amtmannen blanda seg inn i geistlege saker, kom også opp att i Christian Magnus Falsen si embetstid. Dette skjedde i 1817 då han ønskte å vera ein folkedomsstol i ein strid som prestane i Sogn hadde med kyrkjelydane sine. Som amtmann hadde han det overordna ansvaret for dei sivile embetsmennene sitt arbeid. Kom det klager på dei, hadde han ansvaret for å undersøka desse. På tingreisa si hadde han motteke så mange klager på prestane «at jeg kunde behøve flere Dage, skulde jeg anføre dem alle. Jeg vil blot i Almindelighed anføre de værste af dem alle».22 Spesielt ille var det i Sogn der klagene gjekk på høge betalingar som prestane tok for utførte handlingar som dåp, vigsel og gravferd. Dette rapporterte han inn for Førstedepartementet, det som seinare vart Kyrkjedepartementet. Ikkje berre departementet reagerte på Falsen sin handlingsmåte, men også biskopen og prestane. Klagene mot prestane var alvorlege nok, men samtidig var det nødvendig for departe-

mentet å gjera det klårt overfor amtmannen at han hadde handla ukorrekt ved å venda seg direkte til dei. Dette var ei sak som biskopen i Bergen skulle ha teke hand om. Men då biskop Johan Nordahl Brun var avgått ved døden og den nye, Pavels, ikkje hadde byrja i stillinga, meinte Falsen at det ikkje var nokon geistleg overordna instans som kunne ta seg av desse klagene. Departementet kunne ikkje anna enn beklaga det som hadde funne stad, det meinte at Falsen ikkje hadde noko med å blanda seg inn i desse sakene, og i alle fall ikkje venda seg direkte til det.23 Men samtidig kunne det heller ikkje gje «… en fast og bestemt Regel hvorledes den civile Overøvrighed har at forholde sig naar Klager indløbe til den over en geistlig Embetsmand …».24 Då biskop Pavels endeleg var på plass i Bergen, var utgangspunktet for samarbeid med Falsen ikkje det beste. Etter ein visitt av Falsen skreiv Pavels i dagboka si: «Amtmand Falsen, et af de Mennesker, jeg aldrig kan fatte rett Tillid til.»25 Men dei var samde om at denne saka ikkje vart kjend offentleg; det kunne føra til mistillit til autoritetane, og det var det ingen som ønskte.

Amtmannen i konflikt med dei folkevalde Falsen vart hausten 1814 utnemnd til amtmann i Nordre Bergenhus, eit embete han hadde fram til 1822.26 Han skulle i åra etter 1814 bli ein sterkt omstridd embetsmann og politikar. I utgangspunktet var han ein populær mann i samband med arbeidet sitt på Eidsvoll våren 1814. Som leiar for sjølvstendepartiet på Eidsvoll vart han av sjølvstendemennene i riksforsamlinga rekna som «Grunnlovens far». Unionsmennene på Eidsvoll, som til dømes Jacob Aall, såg derimot på han med dystre fargar: «Ubehageligt var hans Væsen, haard og stødende hans Tale, mørk og barsk hans Mine i Forsamlingen.» Falsen skulle på mange måtar bli ein konfliktsøkande person i forholdet til dei folkevalde.

Det var amtmann Johan Collett Falsen som valde å flytta embetsstaden til garden Nybø på Leikanger i 1862 etter først å ha kjøpt den privat. Året etter vedtok departementet å gjera staden til fast sete for amtmannen i Nordre Bergenhus amt. Av branntakstforretningar og dokument i amtmannsarkivet går det fram at amtmannen straks gjekk i gang med påbygging og reparasjonsarbeid i den nye embetsgarden. I 1863 vart sidebygningen på hovudbygningen sett opp og borgstova reparert. Stabburet vart reist og grunnstolpane skifta. I 1864 vart det lagt nye doble golv i løene, reparert tre bustadhus, laga takrenner til turkestova og utført reparasjonsarbeid i fjøset. Tverrfløya i vest vart påbygd i 1890åra, truleg samstundes med ein del andre byggjearbeid.

kapittel 1 Det nye amtet – Nordre Bergenhus

Seinhaustes 1814 kom han til Bergen som amtmann, men var framleis aktiv politikar på riksplanet. 10. januar 1815 gav han ut skriftet om odelsretten. Ei veke seinare, 18. januar, leia han valforsamlinga på prestegarden i Eivindvik for Nordre Bergenhus amt der han sjølv stilte opp som ein av kandidatane til å representera Nordre Bergenhus til Stortinget. Valet viste at han framleis hadde ein sterk posisjon innan bondestanden; han fekk 54 av dei 57 stemmene på valforsamlinga. Saman med han vart det valt tre bønder. Men Falsen skulle møta eit problem i etterkant av valet. Problemet var at han hadde bustad i Bergen og såleis ikkje var innskriven i noko manntal i amtet, noko som då valda han problem då han møtte på Stortinget.27 Under sterk tvil godkjende konstitusjonskomiteen han som representant frå Nordre Bergenhus. Som folkevald førebudde han stortingsgjerninga si ytterlegare ved å utarbeida eit framlegg til ei ny odelslov. Lovforslaget inneheldt eit forsøk på å hindra oppsamling av store jordegods, og på å frigje sagbruksdrifta. Han gjekk sterkt imot sal av kyrkjegodset, som han meinte ville føra til at det kom i hendene på «Capitalister». Falsen kom likevel ikkje til å spela den rolla på Stortinget i 1815–16 som han hadde håpa på. I denne perioden kan ein spora ei byrjande svinging bort frå bondepolitikken, idet han føreslo at kvart amt skulle velja minst éin embetsmann og minst éin gardbrukar. Posisjonen hans var tydeleg svekka, det kom fram i samband med stortingsvalet hausten 1817 då Falsen ønskte å halda fram som stortingsrepresentant. Men handlingane hans denne hausten skulle vitna om liten politisk klokskap. Som ved forrige valet stod Falsen overfor problemet med bustadadresse. Denne gongen hadde han overtalt, kanskje pressa, sokneprest Niels Griis Dahl til å skriva han inn i manntalet i Eivindvik; lovlegheita ved denne handlinga kunne ein stilla spørsmål ved.28 Også sjølve valet var tvilsamt, og gjev oss eit innblikk i den indre politisk mekanismen i

embetsmannsstaten.29 22. september 1817 var valtinget samla i Sauesund i Askvoll for å peika ut tre stortingsrepresentantar frå Nordre Bergenhus. I alt møtte det 63 valmenn som skulle velja desse. Ein av desse var haugianaren Torgeir Næss, som også hadde møtt på det ekstraordinære Stortinget i 1814 og som på ny hadde vorte vald i 1815. Han sikta mot eit sterkt bondeval og sette sitt eige namn saman med to andre bønder på stemmesetelen. Valet, som i utgangspunktet var ei skriftleg avstemming, vart organisert av amtmann Falsen. Då han såg kva som føregjekk av organisering av listene, greip han inn og kravde munnleg stemmegjeving. No måtte valmennene koma fram, ein etter ein, og avgje stemma si munnleg til den strenge amtmannen. I denne situasjonen greidde ikkje bøndene å halda på standpunkta sine, og røysta «rett». Resultatet vart at berre éin bonde frå amtet vart send til Stortinget, saman med to embetsmenn. Den eine av dei var Falsen som med berre 27 røyster vart vald. Då han møtte på Stortinget i 1818, vart valfullmakta hans forkasta med 37 mot 32 stemmer fordi han ikkje budde i amtet. Resultatet vart at Absalon Olsson Vereide møtte som representant frå amtet.30 Det kan ikkje herska tvil om at underkjenninga gjorde han bitter, og at det utan tvil førte til den haldningsendringa ein no kunne spora i politikken hans. Bondeopprøra i 1818 hadde undergrave trua hans på bøndene si politiske evne.31 Under den forfatningskampen som føregjekk på Stortinget i 1821, auka skepsisen hans til bøndene. Eit viktig spørsmål på det første ordinære stortinget gjekk på fordelinga av sakene mellom det samla stortinget og dei to kammera – Odelstinget og Lagtinget. Trass motstand, frå mellom anna stortingpresident Christie, vann Falsen fram, idet både skattefordelingslova og vernepliktslova vart avgjort med simpelt fleirtal. Ved stortingsvalet i 1820 kom Falsen derimot attende som rikspolitikar, men no som representant for Bergen by. Framleis som amtmann i Nordre Bergenhus (noko han var

kapittel 1 Det nye amtet – Nordre Bergenhus

fram til 1822) vart han vald til Stortinget med høgste stemmetall, etter at Christie hadde sagt frå seg attval.32 Den nemnde framferda til amtmann Falsen under valet i Sauesund hausten 1817 vitna om ein skepsis til å la bøndene, og spesielthaugianarane, koma inn i politiske verv. Skepsisen skulle bli endå sterkare då formannskapslovene vart vedtekne i 1837. Amtmann Fredrik Riis (1831–1832) gjekk i ei fråsegn sterkt imot denne lova, som då var ute på høyring. Han skremde med den politiske faren; bonden ville ikkje vera redd for å ta den politiske makta i kommunen, ein måtte vera varsam med å sleppa dei meir til i det offentlege enn det dei alt hadde, elles «… kunde Følgerne blive uberegnelige».33Amtmann Kastrup som opplevde å få lova i fanget, hadde heller ikkje noko til overs for den nye ordninga. Som fut i Nordhordland og Voss hadde han i 1828 uttala seg mot desse lovene.34 I og med at det var få som kunne lesa og endå færre som kunne skriva såpass at dei kunne føra ein protokoll, meinte han at det ikkje ville vera tilrådeleg å sleppa bøndene til. Då han overtok som amtmann i Nordre Bergenhus i 1833, var han heller ikkje vidare positiv til det folket han styrte over: «Almuens intellektuelle Udvikling tør man neppe sige staaer paa et meget høit Standpunkt, men der skal Kræfter og Tid til at bringe Sløvheden i Aande. Maaskee tør man paastaae, at der dog spores de største Fremskridt i de sidste 5 Aar, og med Taknemlighed bør man her dvæle ved de mange Præsters opofrende Nidkærhed for at udbrede Christendom og Moral iblandt Almuen, deres uegennyttige Bestræbelser for at bringe Oplysningens Straaler til at gyde liv og kraft i Sjælen.»35 Då han opna det første amtstinget på Tross i Dale 29. juli 1838, heldt han ein tale som var høgtidsstemt, men også innebar otte for det nye. Talen var i det heile så karakteristisk for tenkjemåten på den tida:

«Med Glæde hilser jeg denne hæderlige Forsamling, hvor endeel af Fædrelandets frie og fritt valgte Borgere ere sammentraadte for at tage under Overveielse deres egen Communes Tarv og Bedste. Jeg siger: med Glæde, fordi den er Resultat af en liberal Regjerings omhu for et land, viss lykkelige constitutionelle Forfatning dog hidintil har savnet denne Institution, uden dog dets Borgere neppe kunde siges at være frie, fordi endelig jeg nu seer Landets Borgere at Raade over deres eget Hjem, deres egen Arne …»36

Embetsmannsstaten levde vidare Sjølv med innføring av dei nye institusjonane på kommune- og amtsnivå levde det gamle systemet i beste velgåande. I tiåra framover låg all saksførebuing hjå embetsmennene, og mykje av det som skjedde innan administrasjonen, hadde dei hand om. Samtidig måtte embetsmennene passa seg for å gå for mykje på eigne vegar; gjorde dei det, vart dei sette på plass, spesielt i økonomiske saker. Alt ved opninga av det første amtstinget la amtmannen vekt på den dårlege stoda amtet var i. Her måtte det setjast i gang eit omfattande arbeid for å løfta det fram når det galdt kommunikasjonar, helse, utdanning, men ikkje minst hjelpa fram næringslivet, som i dette høvet var jordbruket. I samband med amtet sin første landbruksskule på Kaupanger i 1846 skulle det bli strid mellom amtstinget og styraren Lars Westrem. Det gjekk ikkje berre om økonomi, men også på utforminga av det faglege innhaldet i skulen. Som fagmann innan medisin, veterinærvitskap og landbruksøkonomi frå Christiania og Paris skulle Westrem oppleva å koma i motsetning til bøndene på amtstinget, som ikkje hadde same synet på jordbruksdrift som han. Liknande motsetningstilhøve opplevde ein då saka om ein veterinær kom opp i 1843, her stod lærd kunnskap i motsetning til folkemeininga.

Christian Magnus Falsen (1782–1830) vart ein amtmann som skulle markera seg på mange måtar, både positivt og negativt. Som ein av dei leiande politikarane frå Eidsvoll våren 1814 kom han same hausten til Nordre Bergenhus som amtmann, med kontorstad i Bergen. På mange måtar vart dette embetet ein nedtur for den markerte høvdingen frå Eidsvollsforsamlinga.

Michael Conrad Sophus Emil Aubert (1811–1872) var utdanna jurist i 1835 og fekk arbeid i departementet. Han høyrde til den radikale og nasjonssinna krinsen kring Henrik Wergeland og var med og feira 17. mai. Det gjorde at han mista jobben i departementet i 1836. Men kort tid etterpå vart han tilsett som sorenskrivarfullmektig i Indre Sogn. Då det var snakk om å få etablert by på Lærdalsøyri i 1840, vart han med i den kommisjonen som utarbeidde planar for at staden skulle få bystatus. Trass i at regjeringa var positiv til innstillinga, gjekk Stortinget imot framlegget i 1842. Etter ein periode borte frå amtet vende Aubert i 1852 attende som amtmann. Han busette seg på Lærdal og skulle i endå sterkare grad enn tiåret før markera seg som ein aktiv og drivande embetsmann i samband med moderniseringa av amtet. Det viktigaste sporet etter seg sette han i samband med skipinga av Amtsbaatane der han spelte ei avgjerande rolle. Aubert sat i amtmannsembetet fram til 1860 då han vart utnemnd til borgarmeister i Trondheim.

kapittel 1 Det nye amtet – Nordre Bergenhus

Dette motsetningsforholdet skulle stå ved lag i dei neste 30 åra. Ein gjennomgang av sakene på amtstinget i perioden fram mot 1875 viser at det var amtmannen og administrasjonen som fremja sakene. Dei folkevalde på amtstinget tok mest aldri sjølvstendige initiativ; rolla til utsendingane var å ta stilling til det som vart lagt fram av saker. Oftast var tingsamlinga negativ til framlegga, dei var svært opptekne av å spara pengar og ønskte å halda den økonomiske aktiviteten så låg som mogeleg. Nye tiltak ville bety større utgifter, noko som ville bety høgre amtsskatt. Det var dei same gruppene som var representerte på amtstinget som finansierte denne aktiviteten. Den store saka i amtet i 1850-åra var skipinga av Nordre Bergenshus Dampskibselskab. Her var amtmann Michael Aubert ein av pådrivarane. Han greidde 27. november 1857 å få med seg eit samrøystes amtsting til å gå inn for at amtet skulle gå til innkjøp av to dampskip som skulle gå i fast rute på Sogn og på Sunn- og Nordfjord. At han greidde å få med seg amtstinget på eit så stort økonomisk løft, var ein prestasjon. (Sjå meir om denne saka i kapitlet om «Bygginga av amtet».) Men også i ettertid var Aubert aktiv. I 1860 fall Skjerjehamn i Gulen ut av rutene til Fylkesbaatane etter at direksjonen og postverket hadde vorte samde om det.37 Aubert, som ikkje fekk vita om saka, hadde ved sjølvsyn sett kor «uheldig» dette var, og tok kontakt med postverket. I samråd med dei fekk han Skjerjehamn inn att som stoppestad. Saka understrekar på ny Aubert som ein handlekraftig mann. Men saka syner også at direksjonen ikkje var suveren i fastsetjinga av ruter og stoppestader i dei første driftsåra til Fylkesbaatane.

Når vi kjem fram til 1870-åra, gjekk ein over i ein rolegare periode i forholdet mellom amtmannen og dei folkevalde. Amtstinget hadde funne plassen sin i styringssystemet ved sida av dei gamle embetsmennene, og amtmannen og futane hadde lært seg å leva med den nye institusjonen. Ansvarstilhøvet mellom stat, amtskommune og kommunane hadde vorte klarare med åra. Dei konfliktane som hadde vore mellom embetsverket og amtstinget, var no meir eller mindre borte. Dei to partane hadde funne rollene sine. Embetsmennene la vekt på å ha eit korrekt forhold til amtstinget, og behandla jamt over tinget med stor respekt. Det kunne dei gjera, for som regel aksepterte tinget framlegga som kom frå administrasjonen. Det var berre unntaksvis at tinget gjorde vedtak som amtmannen var sterkt imot.38 I dette forholdet var det amtmannen som var den sterke parten. Ikkje berre gjekk det på kunnskap om sakene, endå viktigare var det at han mesteparten av året sat og administrerte amtskommunen, fram til 1882 var det han åleine som stod for leiinga og drifta. Amtstinget sat saman ei knapp veke av året, og på denne korte tida skulle dei behandla ei rekke saker, saker som var førebudde og lagde fram av amtmannen. Dermed var det han som la premissane for dei fleste debattane og dei fleste vedtaka. Det var også han som skulle setja vedtaka ut i livet. Sjølv om det var amtstinget som hadde den formelle avgjerdsmakta, gjekk dei fleste vedtaka igjennom, kanskje med reduksjon av enkelte postar på budsjettet. Trass i formannskapslovene og innføringa av lokalt sjølvstyre sat amtmannen i ein svært sentral posisjon.

Folkemengda nær dobla seg i Nordre Bergenhus i dei vel hundre åra mellom 1769 og fram til 1875. Veksten var stor over heile amtet, og det kunne bli mange folk i kvart tun. Såleis kan biletet frå Heggdalstunet i Innvik vera eit godt døme på det.

Sogn og Fjordane er eit annleisfylke, blir det gjerne sagt. Her veks folketalet seinare enn i andre fylke. Byane er få og små. Men levekåra er betre og tryggare her enn andre stader. Soga om Sogn og Fjordane spør korleis det har vorte slik. Verket tek for seg utviklinga i landskap og bygder som kvar for seg har ei langt eldre historie enn fylket, men set også historia om området i samband med utviklinga utanfor. Band 2 tek til med opprettinga av Nordre Bergenhus som eit eige amt i 1763, og syner mellom anna kor intenst ressursane innan fylket vart utnytta til livberging for folket i perioden som følgde.

Jan Anders Timberlid (f. 1951) er førsteamanuensis ved Høgskulen på Vestlandet og underviser i eldre norsk økonomisk og sosial historie (1600–1900). Han har skrive ei rekkje lokalhistoriske verk.

ISBN 978-82-450-1915-5