Sogn og fjordane lv utdrag

Soga om Sogn og Fjordane

Hege Roll-Hansen

Soga om

Sogn og Fjordane BAND 4

KRAFT OG MOTKREFTER ETTER 1945

Copyright © 2017 by Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved ISBN: 978-82-450-1917-9 ISBN: 978-82-450-1913-1 (heile verket) Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Hovedredaktørar: Ola Svein Stugu og Hans Jacob Orning Redaksjonsmedlemmer: Arnfinn Kjelland, Jan Anders Timberlid og Oddmund Løkensgard Hoel Biletredaksjon: Torkjell Djupedal (band 1 og 2) og Dag Grønnestad (band 3 og 4) Kart: Masaoki Adachi Framsidebilete: Høyanger, Sogn. Foto: Anders Beer Wilse / DEXTRA Photo.

Omslagsdesign, design og sats: Bøk Oslo AS Spørsmål om denne boka kan rettast til: Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 Faks: 55 38 88 01 E-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no Materialet er verna etter åndsverklova.

Utan uttrykkjeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillate når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.

Innhald Kraft og motkrefter.............................................................................................................

11

kapittel 1

Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket...................................

15

Mai 1945 i Årdal................................................................................................................................... 16 Staten tek over ansvaret...................................................................................................................... 20 Tyin-kraft for lokalsamfunnet, landsdelen eller landet?...................................................................... 21 Avgjerda fell.. ........................................................................................................................................ 23 Aluminium mellom nasjonale omsyn og internasjonale nettverk. . ...................................................... 25 Kyrkje og konsesjonskraft – å byggje eit mønstersamfunn................................................................. 26 Idrett, industri og modernisering.. ........................................................................................................ 28 Industriutviklinga og fylkesarbeidsnemnda......................................................................................... 29 Verkstadindustri i Sunnfjord................................................................................................................ 32 Utdanning til industrialisering – yrkesopplæringa. . ............................................................................. 33 Eit uferdig fylke?. . ................................................................................................................................. 35

kapittel 2

Mjølk, sild og sitka – primærnæringane.........................................................

37

Mjølk i manns minne............................................................................................................................ 39 Smørlandet.. ......................................................................................................................................... 41 Både harsk og beisk – mjølk og modernisering................................................................................... 43 Kamp om konsummjølka – meieristrid i Indre Sogn. . .......................................................................... 45 Ein fot i båten og ein på land – fiskarbonden....................................................................................... 47 Sildetida............................................................................................................................................... 49 Stornytt der utanfrå.. ............................................................................................................................ 51

6

Innhald

Havets sølv – fangst og utbytte............................................................................................................ 51 Sild på land – sal og foredling.............................................................................................................. 53 Akterutsigla?........................................................................................................................................ 53 Ultramoderne skogreisingsvisjonar..................................................................................................... 55

kapittel 3

Ein ubegripeleg ­framgang – elektrifiseringa. . ...............................................

59

Kraftfylket. . ........................................................................................................................................... 61 Vasskraft, velferd og økonomisk vekst................................................................................................. 63 Ljos og kraft til alle heimar.................................................................................................................. 65 «Eit nødskrik forutan ord» – Øygardprosjektet.................................................................................... 67 Kraft, kapital og konsesjon – staten og straumen i Indre Sogn. . .......................................................... 69 Storindustri eller ålmennforsyning?.................................................................................................... 72 Samkøyring og industrialisering.......................................................................................................... 74

kapittel 4

Grenser for sjølvstyre?......................................................................................................

77

Nikolai Schei og det kommunale hamskiftet. . ...................................................................................... 78 Autonomi eller effektivitet?.................................................................................................................. 80 Oskoreia kjem! Schei-komiteen til Sogn og Fjordane.......................................................................... 83 «Framtidi vil stadfeste at våre heimar skal høyre til Årdal»................................................................ 85 Vegar til utvikling. . ................................................................................................................................ 87 Folkekarakter og økonomiske interesser............................................................................................. 90 By og ikkje by.. ...................................................................................................................................... 93 Namnestrid.. ......................................................................................................................................... 95 Offentleg heraldikk og administrerte identitetar. . ................................................................................ 96

kapittel 5

Visjonar, dynamitt og hestehandel ...................................................................... 101 Til vanns eller lands? Fylkesbåt vs. fylkesbil.. ...................................................................................... 102 Eit område der det ikkje går tog........................................................................................................... 103 Sogn og Fjordane – trafikalt u-land?.................................................................................................... 108 Veg i vellinga? – Norsk Vegplan og kampen om tverrsambandet........................................................ 109

Innhald

Veg eller død. . ....................................................................................................................................... 111 Trygg som fjell – Høyangertunnelen.................................................................................................... 113 Industrivekst og distriktsutvikling........................................................................................................ 116 Indre eller ytre?.................................................................................................................................... 117 Heilårsveg over Strynefjellet. . .............................................................................................................. 119 Regionale og nasjonale vegstrategar................................................................................................... 121

kapittel 6

Bør det bu folk i Sogn og Fjordane? ..................................................................... 123 Urbanisering som moderniseringsideologi. . ........................................................................................ 124 Håp i tettbygde strøk............................................................................................................................ 126 Utbyggingsavdelinga............................................................................................................................ 129 Sogn og Fjordane som typisk og atypisk. . ............................................................................................ 132 Blanke draumar om aluminiumsstorby............................................................................................... 133 Vekstsenter Førde – von og brotne løfter............................................................................................. 135 Statskapitalisme og distriktspolitikk – Vik verk................................................................................... 138 Vestlandsplan – monsterplan?............................................................................................................. 140

kapittel 7

Fylket og folket – den nye fylkeskommunen. . ................................................ 143 Frå ordførarvelde til partipolitikk......................................................................................................... 144 Sogn og Fjordane som politisk landskap............................................................................................. 147 Sentralistar og desentralistar.............................................................................................................. 149 Nytt rom for regionale strategar?........................................................................................................ 151 Kulturfylke nr. 1.................................................................................................................................... 155 Helse som distriktspolitikk. . ................................................................................................................. 158 Hospitalisering – føde heime eller kor langt borte?............................................................................. 159 Ekspertmakt og sentralisering............................................................................................................. 161 Sjukehus og sjølvråderett – ny sjukehuslov 1969................................................................................ 162 Verre enn Dodge City............................................................................................................................ 163

7

8

Innhald

kapittel 8

Skulefylket – ­sentralisering og desentralisering.. ....................................... 167 Skulekrinsane og distriktsproblema.................................................................................................... 168 Einskapsskulen som sentraliserings­lokomotiv – ungdomsskulereforma........................................... 170 Skulepolitisk friksjon............................................................................................................................ 172 Motkulturskulane.. ................................................................................................................................ 173 Arbeidslivets behov – yrkesutdanningane........................................................................................... 177 Meir enn ein skule – frå landsgymnas til vidaregåande. . ..................................................................... 179 Lærarfylket. . ......................................................................................................................................... 181 Motekspertise og bygdekunnskap........................................................................................................ 181

kapittel 9

Utbygging og ­utkantmobilisering.. ........................................................................ 185 Historias kraftliner – dei store utbyggingane....................................................................................... 186 Dynamikk i borehola?........................................................................................................................... 189 Urørd natur og levande bygder............................................................................................................ 191 Befolkning og busetnad i kraftkommunane......................................................................................... 194 Innflyttarplaga – demografi, kulturkollisjon og velferdsvekst.............................................................. 197

kapittel 10

Med andletet vendt mot havet .................................................................................. 201 Måløy-problemet – kampen om Nordsjøen.......................................................................................... 202 «La oss flå vår gamle venn» – landets hardaste yrke?........................................................................ 205 Plattformhysteri og oljedraumar. . ........................................................................................................ 208 Oljebyen Florø...................................................................................................................................... 214 Sildolje. . ................................................................................................................................................ 215 Mottak, sal og fryseri............................................................................................................................ 216 Havbruk og laksebaronar..................................................................................................................... 217 Hamskifte i kystnæringane.................................................................................................................. 219

Innhald

kapittel 11

Jordbruk – frå næring til livsform?..................................................................... 223 Arbeidskrafta: Jordbrukets kjønnssystem........................................................................................... 224 Jamstilling og omstilling: Jordbrukspolitikken.................................................................................... 226 Mekanisering, spesialisering, traktorisering........................................................................................ 228 Investering og bankvekst..................................................................................................................... 229 Jord, dyr og drift................................................................................................................................... 233 Kunnskap, kapital og ­framtidstru – kyr i det 21. hundreåret. . .............................................................. 236 Inn på tunet. Verdiskaping og bygdeutvikling....................................................................................... 238

kapittel 12

Framtidsfylket. . ...................................................................................................................... 241 Demografi og kriseforståing.. ............................................................................................................... 242 Frå Søderberg til solceller. . .................................................................................................................. 246 Omstilling og verdiskaping................................................................................................................... 249 Berekraftige naturopplevingar i verdsklasse....................................................................................... 251 Fylket og verda..................................................................................................................................... 254 Utkant og unntak: Finst Sogn og Fjordane?......................................................................................... 255

Kjelder og litteratur. . .................................................................................................................. 259 Noter.................................................................................................................................................. 267 Illustrasjonskjelder. . ................................................................................................................... 279 Stikkord........................................................................................................................................... 283

9

Ă…rdalstangen 1939.

Kraft og motkrefter

Historia om Sogn og Fjordane dei siste 70 åra handlar, på same måte som for dei siste 10 000, om korleis samfunna rundt dei tre fjordsystema har gjort seg nytte av landskapet og ressursane der. Livsgrunnlaget i fylket er enno ved byrjinga av det 21. hundreåret definert av kyst, fjord og fjell. Breane er like majestetiske, fjordane like djupe og havet like farleg, likevel har tilhøvet mellom folk og landskap kanskje endra seg meir på dei siste par–tre generasjonane enn nokon gong tidlegare.

Dette er det siste av fire band om Sogn og Fjordanes historie – landskapet og dei som har levd der. I dei tre siste av banda har det òg dreidd seg om ein administrativ eining: Nordre Bergenhus amt eller Sogn og Fjordane fylke. Mens vi har arbeidd med skrivinga, har spørsmålet om denne einingas framtidige eksistens vorte eit politisk tema. Debatten om korleis den regionale forvaltninga i Noreg best kan organiserast, har problematisert sjølve objektet for historia vår. Kva skriv vi om når vi skriv om Sogn og Fjordane? Eit landskap, ein kultur, eit samfunn, ei forvaltningseining?

Hovudtilnærminga til fylket er som i dei førre

banda: Vi skal sjå på livet og utviklinga i fylket, og korleis det heng saman med tilhøve og hendingar utanfor fylket.

I dette bandet, om Sogn og Fjordane etter 1945, handlar det ikkje minst om tilhøvet mellom fylket og nasjonen. Den kraftige veksten i den norske velferdsstaten i perioden har gjort utviklinga av dei lokale forvaltningsnivåa – kommunar og fylkeskommunar – til eit sentralt historisk tema, sidan det var her befolkningas einsarta tilbod skulle sikrast. I det norske sosialdemokratiske prosjektet i etterkrigstida har Sogn og Fjordane hatt ein spesiell status, som tilbakeliggjande etter dei fleste anvendte målestokkar og difor som særskilt satsingsområde. Modernisering og utvikling av dette fylket vart slik til eit generelt suksesskriterium for den statlige politikken.

Det norske etterkrigssamfunnet skulle byggjast på kraft og industri, men òg på levande bygder. Det var brei politisk semje om at busetnadsmønstra i landet måtte oppretthaldast: Det skulle være liv laga òg i Sogn og Fjordane. Forvaltningseininga Sogn og Fjordane fekk solid eksistens som objekt for politikk­

12

Kraft og motkrefter

utforming gjennom tallause utgreiingar og politiske styringsdokument.

Sentralt i det som er hendt i denne eininga gjennom den perioden bandet skal ta føre seg, er endringane i primærnæringane. Over halvparten av befolkninga i Sogn og Fjordane livnæra seg av jordbruk og fiske ved verdskrigens slutt, på to generasjonar har talet på gardsbruk i fylket vorte redusert frå fjorten tusen til tre tusen. Strukturrasjonalisering og effektivisering har skapt eit heilt nytt jordbruk, kjelde til livsopphald for stadig færre, og integrert via marknadsøkonomien og jordbrukspolitikken i det nasjonale og globale økonomisk-politiske systemet på langt fleire måtar.

Ved slutten av den andre verdskrigen var det klart at viktigaste ressursen i fylket var vasskrafta – det kvite kolet. Det norske samfunnet skulle byggjast på elektrisk straum. Små bygder djupt i fjordarmane hamna brått i sentrum for nasjonale, industripolitiske forhandlingar.

Vasskrafta har knytt fylket til storsamfunnet

– det norske, men også verdssamfunnet. Den elektriske framtida kravde enorme dammar, røyrgatar, høgspentliner og vegar. Anlegga gav arbeid og velstand. Landskapet Sogn og Fjordane var ikkje heilt det same.

Begeistringa for økonomisk og industriell vekst vart etter kvart utfordra av ein ny skepsis – var ein i ferd med å øydeleggje sjølve grunnlaget for liv? Omsynet til vern av natur og landskap vart på 1970-talet eit stort politisk tema, ofte knytt til motstand mot etablert og sentralt plassert mynde. I Sogn og Fjordane vart desse straumdraga dels styrkt av dei sterke motkulturelle tradisjonane i fylket.

Dette bandet skal handle om korleis verda for folk i dette fylket har vorte både større og mindre på 70 år. Industrialisering, rasjonalisering, velstandsvekst og det nye utdanningssamfunnet har opna nye horisontar for ungdommen i utkantfylket. Fråflytting og flukta frå landsbygda har skapt problem, men også gjeve plass for nye livsformer og identitetar.

Årdalstangen 1949. Berre ti år skil dette biletet frå biletet på side 10 av Årdalstangen 1939. Da verdskrigen starta, var industriell utnytting av dei enorme kraftressursane i Tyinvassdraget enno berre draumar og planar. Den tyske okkupasjonsmakta fekk ting til å hende svært raskt, men det var ikkje før den norske staten i 1946 vedtok å fullføre dei tyske anlegga og sette i gang aluminiumsproduksjon i full skala at draumane vart realiserte. Nesten tre tiår med vekst og velstand følgde for industrisamfunnet i Indre Sogn.

Dei tyskproduserte turbinane i kraftverkshallen djupt inne i fjellet var eit imponerande syn, og stor teknisk kunnskap var naudsynt for ü halde drifta i gang. For realiseringa av planane om aluminiumsproduksjon var den norske statsbedrifta avhengig òg av tysk ekspertise utvikla gjennom krigsüra.

kapittel 1

Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

I slutten av mai 1946 la Stortingets spesialkomité for industrisaker ut på reise. Målet var Årdal, der komitémedlemmene med eigne auge skulle sjå på kraftanlegga frå Tyin og dei store fabrikkane for aluminiumsproduksjon som den tyske okkupasjonsmakta nesten hadde bygd ferdig i Øvre Årdal og på Årdalstangen. Dei vart møtte av ein mannsterk delegasjon med ordførar Ivar Sterri og fylkesmann Nikolai Schei i brodden. «Årdal synte seg frå si blidaste side då stortingskommisjonen var på gjesting. Bygda låg der i lysande vårsol og det bløymde og vaks i kvar ei krå», skreiv avisa Sogn og Fjordane etterpå.1 Store ting stod på spel, ikkje berre for lokalsamfunnet Årdal, ikkje eingong berre for fylket. Spørsmåla galdt heile landet. Alle var rett nok samde om at dei store kraftressursane i Tyin-anlegga måtte få ei viktig rolle i gjenreisinga av landet etter krigen. Men korleis og kvar kunne krafta kome best til nytte? Det var meiningane delte om, også i stortingskomiteen. Kunne Tyin-krafta nyttast betre andre stader i landet enn i Sogn? Og kva skulle ho

brukast til? Aluminium var eit krigsmetall, var det økonomisk grunnlag for å satse på det i fredstid? Var det i det heile ønskeleg med så sterkt statleg engasjement i industrireisinga som regjeringa la opp til?

8. juli 1946 fall avgjerda. Stortinget vedtok i eit lukka møte å fullføre det største aluminiumsverket i Europa. Anlegga skulle vere fulleigd av den norske staten, og med sine rundt tusen planlagde arbeidsplassar skulle dei gje grunnlag for ein moderne industriby. På litt over eitt år gjekk Årdal Verk såleis frå å vere ein sentral brikke i dei tyske planane for økonomisk og militært verdsherredømme til å bli eit flaggskip for den norske arbeidarpartistaten. Hendingane fram mot stortingsvedtaket og utviklinga den næraste tida deretter er tema for dette kapittelet.

Historia om Årdal handlar om meir enn lokalsamfunnet i indre Sogn. På ei side må det som skjedde i Årdal, forståast ut ifrå særeigne geografiske, sosiale og kulturelle tilhøve. Men Årdals-historia fortel samstundes om ei rekkje allmenne prosessar og tilhøve. Ho er ei his-

16

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

torie om rask endring og store motsetnader, ho handlar om plan og marknad, om statlege ambisjonar og lokale interesser, om sentrum og periferi, om arbeid og kapital, om industri og jordbruk, og ikkje minst om eit omfattande storpolitisk og internasjonalt økonomisk spel. Årdal er eit av dei fremste symbola på det sosialdemokratiske prosjektet i etterkrigstida, på statsindustrien si rolle i det, og på den særeigne og særs vellukka norske vegen til moderne industrisamfunn. Berre historia om Norsk Jernverk i Mo i Rana har større symbolkraft i så måte. Difor har Årdal, både verket og bygda, fått ein stor plass i historieskrivinga om norsk etterkrigstid. I ei framstilling av Sogn og Fjordane si industrihistorie får Årdal ein viktig plass av same grunn. Bortsett frå smelteverka var fylket ved byrjinga av perioden i liten grad industrialisert, noko det var brei politisk semje om at det var naudsynt å endre.

Mange av avgjerdene som vedgjekk Årdal, vart tekne utanfor lokalsamfunnet. Avgjerande planar og vedtak vart fatta i hovudstaden, og dei viktige investeringane skjedde over statsbudsjettet. Etter at AS Årdal verk vart formelt stifta i 1947, vart bedriftsleiinga sitjande i Oslo, og ekspertane henta inn frå den eksisteranda norske industrielle eliten. Og Årdal var ikkje berre vevd inn i nasjonale økonomiske og politiske system. Strengt teke er verksemda ved smelteverka inne i norske fjordarmar berre etappar i internasjonale produksjonskjeder, der råvarene blir importerte og produkta er halvfabrikata som i hovudsak blir eksporterte vidare til foredling andre stader etter at billig norsk elektrisitet har gjort nytta si.

Difor må Årdal også forståast i samanhengar som overskrid det norske sosialdemokratiske industriregimet. Perspektiva blir globale.2 Årdal blir såleis også eit prisme for å forstå viktige delar av utviklinga i Sogn og Fjordane etter krigen. Når rikspolitikarane gjekk inn for å satse vidare på aluminiumsproduksjon i Årdal, var det ikkje berre ut ifrå nasjonale omsyn, men óg ut ifrå rådande økonomiske

og sosiale tilhøve i fylket. Departementet for handel, sjøfart og industri, som førebudde saka for Stortinget, slo kort og godt fast at det var langt dårlegare stilt med næringslivet i desse delane av Vestlandet enn i det meste av landet elles. Særleg hadde dette å gjere med kommunikasjonsvanskane, som – slik det vart uttrykt – i lange tider hadde sett Sogn og Fjordane attende.3 Fylket var «forsømt», meinte handelsminister Lars Evensen. Den statlege næringspolitikken måtte avhjelpe slike forsømmingar. Men det vart uttrykkeleg sagt at dette måtte skje på måtar som ikkje gjekk ut over nasjonen som heilskap.

Dermed kunne det òg tenkjast andre strategiar enn å fullføre aluminiumsverka i Årdal både for å utnytte Tyin-krafta og for å skape regional vekst og utvikling. I etterkrigstidas Noreg var det brei semje om å satse på industrialisering. Det rådande synet var at den velferds- og velstandsutviklinga ein ønskte seg, ikkje var mogleg utan industrivekst. Det var likevel ikkje sagt kva typar industri som var best eigna til å skape regional utvikling. Ønskte ein ei utbygging i mindre skala, bygd på lokale initiativ og føresetnader, eller skulle det satsast på kraftkrevjande prosessindustri som berre gav meining så lenge dei internasjonale nettverka fungerte? Historia om Årdal gjev innsyn i sentrale politiske spørsmål i den tidlege etterkrigstida, då utviklinga enno var meir open enn ho kom til å sjå ut som etter at utbygginga var fullført.

Mai 1945 i Årdal Då Spesialkomiteen for industrisaker vitja Årdal, var det ikkje gått meir enn eit drygt år sidan den tyske okkupasjonen tok slutt.

Krigsavslutninga vart sjølvsagt like storstilt feira i Årdal som andre stader, og freden var like etterlengta. Likevel kom han med eigne utfordringar her. Med den tyske okkupasjonen hadde Tyin-krafta, som hadde lege til grunn for ei rekkje planar og visjonar heilt sidan

Aluminiumen vart framstilt ved elektrolyse i opne omnar der temperaturen kunne verte over 900 gradar. Biletet er teke i 1948, året da produksjonen på det statseigde Årdal Verk starta.

Ingolf Birkeland og Karl Hillestad nyttar store spett for å slå sund den harde skorpa som vart danna på smelten.

Mange har ønska å nytte dei rike anortosittførekomstane i Indre Sogn som råstoff i aluminiumsproduksjon, for å verte uavhengig av importert bauxitt. Biletet syner Norsk Hydro sine transportbanar og utskipingskai i Kinsedal, bygde under krigen for å frakte anortositt til aluminiumsindustrien på Herøya i Telemark.

18

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

tidleg i hundreåret, fått fornya interesse. Den tyske krigsmakta såg til fulle potensialet i dei vestnorske kraftreservane, som fekk ei sentral rolle i dei omfattande økonomisk-strategiske planane okkupantmakta hadde for Noreg. I luftfartsminister Hermann Göring sine ambisiøse rustningsprogram skulle aluminium produsert med norsk vasskraft framfor alt levere lettmetall til å byggje fly til den tyske krigsmaskinen, og Årdal var ikkje berre ein av dei aller viktigaste stadene der det skulle investerast, det var og her anlegga kom lengst.4 Det Göring-kontrollerte AS Nordag tok over Tyinanlegga frå Norsk Hydro i 1941 og kanaliserte store summar inn i prosjektet. Anlegget skulle i tillegg til kraftstasjonen også omfatte ein oksidfabrikk på Årdalstangen og elektrolysehallar i Øvre Årdal.

Anleggsarbeidet kravde mykje slit og sveitte, i tillegg til eit svært administrativt apparat. Lokalt rekruttert arbeidskraft monna ikkje, så til Årdal kom det både tvangsutskrivne arbeidarar frå heile Europa og krigsfangar i tusental. Ifølgje ein stor reportasje som ingeniøren og forfattaren Georg Brochmann skreiv frå Årdal i Verdens Gang i oktober 1945, førde anleggsverksemda i bygda til «et helvete av bråk på alle tungemål. Hit kom skøyter med tøser, gauker, pokerspillere og andre småprofitører».5 Krigsåra var i det heile ei underleg tid, skreiv årdølen Othmar Hjelle, men ho var «ikkje berre vond slik yngre folk helst vil få inntrykk av etter det ein kan lesa eller lyda seg til».6 Hjelle fortel om pengeflaum og svartebørshandel, der folk kunne betale utrulege kroner 2,50 for ein sigarett, eller opp til 200 kroner for ei flaske brennevin, men også om samkjensle, kreativitet og revyoppsetjingar: «Og her var det slett ikkje berre snakk om norske oppsetjingar, både franskmenn og russarar var frampå med velforma sceneoppvisningar.»7 Etter at den tyske krigslukka snudde ved Stalingrad, vart det forbod mot fest og dans. Det tyske ordenspolitiet på staden, «Werkschütz», fekk den umoglege oppgåva å

handheva forbodet; «aldri før hadde det vorte festa og dansa så mykje i denne bygda».8 25 år gamle Elsa Grov hadde ikkje vore tilsett på telefonsentralen i Årdal i meir enn ei veke då freden kom, og 70 år seinare mintest ho ein heilt annleis dag på jobb. Morgonen tysdag den 8. mai hugsa ho som «heilt vill» – og heilt fantastisk: «Det var fest og glede i mange dagar!»9 Men attåt fest og glede var det mykje praktisk arbeid, mange logistiske utfordringar og ei rekkje viktige avgjerder som måtte takast. Som i alle norske lokalsamfunn hadde Heimefronten lagt grundige planar for korleis sivil og militær administrasjon skulle skiftast ut over natta. I Årdal var situasjonen framfor alt prega av verksemda til Nordag.

Bygda var full av folk som var hamna der på grunn av krigen: tyske soldatar og ingeniørar, franske og russiske arbeidarar og krigsfangar.

For alle desse, om dei var frigjevne, sigrande eller tapande, skulle heimreisa organiserast, til land som på heller ulikt vis var prega av krigsslutt. Dessutan var det avgjerande at arbeidet på anlegga ikkje stansa opp, og at materiell og kostbart utstyr ikkje vart plyndra. Det måtte kort sagt hindrast at gledesrusen vart til lovlause tilstandar. Jakob Flæte, som fungerte som politikonstabel i Årdal desse mai-dagane, fortel om store verdiar i ulåste tyske kontor, lager og bustadbrakkar. All handel med Nordags-effekter var strengt forbode: «Det blei føreteke kontrollar av bagasje og reisegods mv. ved utreise til Årdal. Vi beslagla bl.a. 1 radioapparat, klosettskåler, vaskar og 1 badekar som vedkommande ikkje kunne gjera greie for korleis dei hadde skaffa seg.»10 På telefonsentralen satt Elsa Grov i sentrum av kakofonien av glede og spenning og avgjerder. Kommunikasjon med fylkesadministrasjonen og Heimefronten på Leikanger, med Handelsdepartementet i Oslo og med den kapitulerte tyske militære leiinga som heldt til i Lærdal – alt var avhengig av at telefonsentralen fungerte. Det var høgt press og mange framandarta namn og ukjende nye samband,

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

og det kunne vere plundrete å kome gjennom.

I rapporten frå den lokale Heimefronten er det notert at dei først ved midnatt 8. mai fekk telefonisk kontakt med leiinga i Oslo.11 Tre timar tidlegare var alle tyskarar på Årdalstangen avvæpna, og Ortskommandanten i Lærdal hadde vorte oppmoda over telefon om å kome til staden.

Klokka fem om ettermiddagen fekk den lokale heimefrontsleiinga også kontakt med fylkesleiinga på Hermannsverk. Eit par dagar seinare kom vegingeniør Torleiv Schieflo og fullmektig Oskar Andersen til Årdal. Alt i 1943 hadde heimefrontleiinga gjeve desse to, saman med to til, i oppdrag å førebu overtakinga av Nordag sine anlegg på staden. Formelt skjedde det ved at dei den 11. mai vart konstituert som Sogn og Fjordane fylkesarbeidsnemnd, som fekk som si første oppgåve å ta over årdalsanlegga på vegne av fylkesmannen. Det skjedde utan større dramatikk.12 Fylkesarbeidsnemnda skulle få ein svært sentral funksjon i den økonomiske gjenreisinga av fylket, og var underlagt det nyoppretta statlege Arbeidsdirektoratet, eit sentralt forvaltningsorgan den første etterkrigstida.

Alle som på ein eller annan måte arbeidde for Nordag, hadde fått naudsynt informasjon om korleis dei skulle stille seg i den nye situasjonen. Arbeidet på verket skulle takast opp att fredag den 11. mai, «dog ikke under tvang.

Enhver som ikke ønsker å arbeide, kan ta fri», som det vart skrive i oppslaget. Det kom i tre variantar, med litt ulik ordlyd til nordmenn, franskmenn og russarar, samt til tyske sivile, som òg fekk beskjed om å møte på arbeid som vanleg. Deira personlege tryggleik var Heimefrontens ansvar, og matrasjonane dei same som dei norske fekk.13 Berre to dagar seinare vart dei fleste tyskarane, bortsett frå nokre nøkkelpersonar som trongst for å oppretthalde verksemda, sende til Lærdal, der dei vart internerte til dei vart sende heim. Medlemmene av det hata «Werkschütz», det tyske ordenspolitiet, vart også sende til Lærdal, sett bort frå brannmannskapa som vart innrullerte

under kommandoen til den lokale brannsjefen inntil eit frivillig brannkorps i bygda var på plass. Alle tyske klede- og matvarelagre vart underlagd fylkesforsyningsnemndas kontroll.

Til den daglege praktiske leiinga av anlegga etter overtakinga vart det oppretta eit bedriftsråd. Ei viktig oppgåve for bedriftsrådet var å forvalte finansane til selskapet og syte for utbetalingar av løn og anna uteståande, både for Nordag og for dei norske og tyske entreprenørselskapa som var involvert i anleggsarbeidet.

For dei selskapa som på grunn av kapitulasjonen ikkje hadde tilgang til eigne midlar, skulle lønsutbetalingar sikrast gjennom lån. Instruksar om dette kom frå sentralt hald, og fylkesarbeidsnemnda sytte for naudsynte fullmaktar.

Intensjonen om å oppretthalde normal drift i Årdal førde med seg ei rekkje kryssande og til dels paradoksale omsyn. 18. mai måtte til dømes bedriftsrådet gripe inn då den lokale lensmannen på oppdrag frå politistyresmaktene i Leikanger ville beslaglegge bedriftsarkiva i samband med landssviketterforskinga.

Det var ikkje praktisk mogleg å oppretthalde den ønskte drifta utan tilgang til arkiva, hevda rådet, overtydande nok.14 Ei rekkje viktige oppgåver for bedriftsrådet var knytte til dei utanlandske krigsfangane og arbeidarane. Det var ønskeleg med heimsending så raskt som mogleg, men det baud på problem å få dette til i praksis. Særleg blant dei to hundre russiske arbeidarane som heldt til i leiren i Saltvika, var situasjonen krevjande.

Det var mange som i løpet av krigsåra hadde merkt seg dei vanskelege tilhøva for russarane.

Jakob Flæte fortel at han fekk tilsendt ei stor pakke med fleire kilo norskproduserte sigarettar – anonymt men poststempla Luster – til utdeling i Saltvika.15 Mot slutten av månaden vart det meldt om uro mellom dei russiske arbeidarane, som stunda etter å reise heim. Men 2. juni gav bedriftsrådet ei løyving til «ekstraforpleining» for russarane, i høve avskjedsfeiring.16 Då hadde dei franske arbeidarane alt reist, den 30. mai.

19

20

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

Staten tek over ansvaret Ordninga med bedriftsrådet var berre mellombels. Ved frigjeringa tok den norske staten ved Direktoratet for fiendtlig eiendom over AS Nordag, og alt den 9. mai vart direktøren i entreprenørselskapet Høyer-Ellefsen, Thorbjørn Skjensvold, utnemnd av Handelsdepartementet til styreformann i det statlege forvaltningsstyret for Nordag-eigedomane.17 Skjensvold var godt kjend med planane og verksemda til Nordag etter at selskapet hans hadde vore tungt inne i bygginga av kraftverket ved Tyin og kaianlegget på Årdalstangen.18 Men han var òg aktiv i motstandsrørsla, ikkje minst som medlem av Heimefrontens økonomiske utval.19 Den sentrale posisjonen hans som direktør i eit av selskapa som hadde hatt store oppdrag for okkupasjonsmakta, gjorde medlemskapen i det økonomiske utvalet omstridd. Han var likevel langt frå åleine om eit slikt dobbelt engasjement. Heimefronten knytte til seg ei rekkje menneske som var strategisk plasserte i sentrale posisjonar i det økonomiske og offentlege livet undre krigen.

Dobbeltrolla gjorde Skjensvold til ein framifrå kandidat til den vanskelege jobben med å lose verksemda og verdiane i AS Nordag ut av den nazistiske krigsøkonomien og inn i framtida.

For dei som tok over forvaltninga av anlegga, var det viktig å fange opp den tyske ekspertisen før dei vart internerte eller sende ut av landet. Noko av det aller første Thorbjørn Skjensvold gjorde 9. mai, var difor å kontakte to som kjende tilhøva i AS Nordag og i Årdal særleg godt, enda betre enn han sjølve. Det var dr. Hans Ginsberg som hadde vore administrerande direktør i det tyskeigde selskapet berre timar tidlegare, og Oscar Schmidt som hadde vore teknisk direktør og byggjeleiar for alle Nordag-anlegga. Alt same kvelden møtte dei to tyskarane på kontoret til Skjensvold. Fleire andre tyskarar vart henta ut frå norske interneringsleire for å delta i arbeidet.20 Det var ikkje alle som likte at sentrale representantar for okkupasjonsstyret

fekk høgt lønna konsulentoppdrag, særleg Hans Ginsberg hadde gjort seg kjend og særs lite populær gjennom krigsåra ved å gå rundt på anlegga i uniform og insistere på tittelen «Führer».21 Men Thorbjørn Skjensvold hadde fått beskjed om å gjere det han meinte var naudsynt, og han såg nok at både den tekniske ekspertisen og naudsynt kjennskap til verdiar i selskapet som kunne ha vore sende til Tyskland, var vanskeleg å finna andre stader.

I månadsskiftet mai–juni kom det også til ei avklaring av ansvarstilhøva for verksemda på norsk side. I tre veker etter den tyske kapitulasjonen hadde anlegga i Årdal formelt sett vore i fylket sitt eige. Dette var ikkje vanleg prosedyre, og i slutten av mai bad Skjensvold Arbeidsdirektoratet om å gjere naudsynte tiltak for å overføre anlegga til det som formelt sett hadde namnet AS Nordag under offentleg forvaltning.22 Overtakinga galdt frå 2. juni. Om fylket eller fylkesarbeidsnemnda skulle ha ønskt ei anna ordning, så går det i alle fall ikkje fram av kjeldene. Opprettinga av bedriftsrådet 11. mai er først og fremst eit uttrykk for kor uoversiktleg situasjonen var i Årdal dei hektiske maidagane, og kor vanskelege kommunikasjonane i Indre Sogn var. Nokon måtte ta ansvar for handteringa frå dag til dag av dei juridiske, økonomiske og reint praktiske sidene ved den nye situasjonen. Dei daglege innførslane i protokollen til bedriftsrådet gjev på ingen måte inntrykk av at rådet hadde ambisjonar om å vere noko anna enn ein overgangsløysing. Årdal var ikkje til å kjenne att frå slik bygda hadde sett ut før krigen. Overalt var dei materielle spora etter okkupantane særs tydelege.

Jordbruksland hadde vorte utradert for å få plass til elektrolysehallane i Øvre Årdal, der bygginga hadde kome langt, og til oksidfabrikken på Tangen, der arbeidet så vidt hadde teke til då freden kom. Anleggsskrot, materialar og halvferdige bygningsdelar låg strødd, særleg ille var tilstanden på Tangen. Georg Brochmann skildra det på sin måte då han kom på reportasjetur til Årdal i oktober:

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

«For den som kommer fra den pyntelige lille industribyen Høyanger, virker møtet med Årdalstangen som et sjokk. Landskapet ligner, […] men her merker vi med en gang at vi er kommet til et sted der onde makter har sitt spill.»23 Arbeidsdirektoratet hadde gjett løyve til å halde 400–500 mann i arbeid på anlegga i Øvre Årdal og på Tangen. Ei hovudoppgåve var rydding og naudsynt vedlikehald. Uavhengig av kva som skulle skje på lengre sikt, var det viktig å hindre at anlegga forfall og verdien av krigsbytet minka. Dessutan var sysselsettinga eit tiltak for å motverke arbeidsløyse og sosial naud når krigsarbeidet fall bort.

Tyin-kraft for lokalsamfunnet, landsdelen eller landet?

Medan bygdefolket rydda stålbjelkar og anleggssøppel, vart framtida deira gjenstand for rikspolitisk dramatikk. For no var ulike interesser i ferd med å posisjonere seg. På det sentrale Austlandet gjekk sterke krefter, mellom anna i Industriforbundet, dei store kraftselskapa og politikarar, framfor alt i Høgre, inn for å selje unna det som fanst av produksjonsmidel i Årdal, og nytta Tyin-krafta der dei meinte det verkeleg var bruk for ho, nemleg på Austlandet. Det var utviklinga innan høgspentteknologien, framfor alt innan vekselstraumteknikk, som hadde gjort det mogleg å overføre elektrisk kraft over store avstandar.

Det var ikkje lenger naudsynt å nytte krafta der ho vart produsert. Om ein sende Tyinkrafta inn i det austnorske samkøyringsnettet, kunne ein mellom anna redusere importen av kol til landet og dermed bremse valutaeksporten, vart det hevda i eit opprop frå representantar for samkøyringa, til handelsminister Evensen, i desember 1945.

Ein sterk talsmann for å overføre krafta til Austlandet var Georg Brochmann i den før nemnde artikkelen i Verdens Gang i oktober 1945. Tyin-krafta måtte for all del ikkje kastas

bort på prosjekt i det gudsforlatne Indre Sogn, men snarast mogleg sendast austover, dit folk hadde vett på industri, meinte Brochmann.

Etter det deprimerande møtet med dei uferdige fabrikkane og dei demoraliserte innbyggjarane på Årdalstangen og i Øvre Årdal var sjølve kraftanlegga nok til å setta ingeniøren i godt humør att: «Vi regner oss selv som nokså blaserte når det gjelder kraftverk, og tenkte på forhånd at vi ikke ville la oss imponere – men vi ble overveldet! […] Her har tyskerne virkelig gjort et godt arbeid […] Turbinene og regulatorene er iallfall nesten like gode som om de skulle ha vært bygd ved Myra og Kværner, og alt det elektriske er tipp-topp.»24 Frå maskinhallen vart Brochmann køyrd i ein liten Fiat dei tusen metrane rett opp, til fjells: «De som nå agiterer for at Sogn og Fjordane fylke skal ‘beholde Tyinkraften’ burde holde et foredrag for Stortinget her oppe. Her vil en se hvor tullet dette snakket er.»

I mellomtida hadde Thorbjørn Skjensvold arbeidd grundig saman med dei tyske konsulentane med å kartleggje dei økonomiske og materielle ressursane i det som hadde vore AS Nordag. Rapporten deira vart levert til Direktoratet for fiendtlig eiendom i september, og han skulle bli eit viktig dokument i den vidare prosessen rundt kva som skulle skje i Årdal.

Selskapet hadde vore eit «kapitalsluk». Det hadde vorte brukt 900 millionar under krigen, utgifter som var «uhørte i forhold til det oppnådde resultat». Den viktigaste verdien i selskapet var kraftanlegget i Tyin, men beste måten å utnytte denne verdien på var å fullføre dei tyske planane og byggje aluminiumsfabrikk i Årdal, slo rapporten fast.25 Det var likevel langt ifrå semje i forvaltningsstyret for Nordag-eigedommane for å fullføre både oksidfabrikken på Tangen og elektrolysehallane i Øvre Årdal. Styreformannen var klart for ei slik løysing, men i styret sat både direktøren i Norsk Aluminium Company A/S (NACO) på Høyanger, Johan Mürer,

21

22

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

og advokat Wilhelm Bugge frå Det Norske Nitridaktieselskap (DNN) i Tyssedal. Representantane for den eksisterande norske aluminiumsindustrien ivra ikkje for å få ein ny, moderne konkurrent i Årdal. Avsetninga for dei etablerte og alt utsette norske aluminiumsprodusentane måtte prioriterast, hevda dei.26 6. februar 1946 gjekk Forvaltningsstyret for Nordag likevel samrøystes inn for å tilrå Årdalsprosjektet. Handelsdepartementet hadde teke til seg argumentasjonen i rapporten til Skjensvold og bygde på han i det vidare arbeidet, og ved årsskiftet vart dei to styremedlemmene frå aluminiumsindustrien skifta ut. Dei to nye som kom inn, var direktør Joachim Ihlen ved Strømmen Verksted og Nikolai Schei som i september 1945 hadde vorte oppnemnd til fylkesmann i Sogn og Fjordane.

I forvaltningsstyret var Schei ein pådrivar for interessene til fylket og lokalsamfunnet, og det var ikkje heilt utan grunn når avisoppslag etter styremøtet fekk overskrifta «Fylkesmann Schei har fått Årdal heim».

Schei skulle elles, som vi skal sjå, bli ein svært viktig figur i historia om fylket dei neste tre tiåra. Han var lensmannsson frå Førde, og under krigen hadde han utmerka seg som medlem av Heimefrontens sentralleiing og sjef for Provianterings- og rasjoneringsdirektoratet. Denne plasseringa fordra tett samarbeid med det sivile og faglege byråkratiet til okkupasjonsmakta, og «stilte høye krav til balansekunst mellom tyske krav og den norske befolkningens behov», som det blir uttrykt i artikkelen om han i Norsk biografisk leksikon.

Departementet hadde signalisert kvar dei stod, gjennom å skifte ut dei kritiske styremedlemmene, og då saka kom opp i regjeringa, var det nesten full oppslutning om utbygginga der.

Eitt medlem av regjeringa tok likevel dissens då saka var oppe, og det var ingen ringare enn finansminister Erik Brofoss. Utbygginga møtte kort sagt motstand jamvel i dei inste sirklane i styringsapparatet.27 Meir enn nokon annan blir Brofoss assosiert med etterkrigstidas norske

økonomvelde og med tanken om utstrekt statsstyring av næringslivet. Rune Slagstad skriv om Brofoss i De nasjonale strateger at han dreiv gjennom den kraftindustrielle moderniseringa – omforminga av sosialismen til sosialøkonomisk styringsideologi.28 Korleis kan det ha seg at nett Brofoss i denne saka gjekk på tvers av regjeringa, og røysta mot statseigd aluminiumsindustri i Årdal?

Brofoss sin dissens grunna seg nok ikkje i skepsis til statleg eigarskap, noko som var viktig for ein del andre motstandarar. Han var heller ikkje imot tungindustriell satsing, og han meinte ikkje at Tyin-krafta burde transporterast til Austlandet. Brofoss sin motstand mot Årdals-planane bygde først og fremst på hans vurdering av den globale situasjonen i aluminiumsbransjen.29 Det var både urealistisk og uforsvarleg å satsa på aluminium, meinte han. Verdsmarknaden var metta, ein ville konkurrera med nedbetalte amerikanske og kanadiske anlegg – og ikkje minst med den alt eksisterande norske aluminiumsproduksjonen. Dei tyske anlegga i Årdal var dimensjonerte for etterspurnaden i ein heilt spesiell krigsøkonomi. I fredstid, utan Hermann Görings lettmetallprogram for den tyske rustningsindustrien, var avsetningsmoglegheitene dramatisk endra.30 Finansministeren meinte såleis at det i ei verd der den varme krigen var i ferd med å avløysast av ein kald, var uforsvarleg å satse på krigsmetallet aluminium. Han var dessutan generelt skeptisk til å satse på einsidige industristader, sidan samfunn der alt var avhengig av éi bedrift, var svært sårbare. Skulle Årdal verk lukkast, var sjansen stor for at det ville kunne bety ulykke for andre bysamfunn basert på aluminiumsproduksjon, meinte Brofoss.

Verken nasjonaløkonomisk eller frå eit fylkesperspektiv kunne det vere ønskeleg å byggje opp eit bysamfunn i Årdal dersom det ville slå beina under Høyanger.31 Kvar skulle så Tyin-krafta brukast om ho ikkje skulle nyttast lokalt? Brofoss sitt syn

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

var klart: Krafta måtte bli på Vestlandet. Eit vestlandsk stamnett måtte byggjast ut for å transportere høgspent straum til heile Sogn og Fjordane og resten av landsdelen, og for å leggje til rette for etablering av kraftkrevjande industribedrifter fleire plassar. Noko slikt nett fanst enno ikkje, men det måtte kome på plass. Brofoss hadde kort sagt visjonar om å nytte krafta til ny storindustri på Vestlandet, eit synspunkt som var heilt i tråd med eit grunnsyn han konkretiserte meir seinare, då han vart sentral i utforminga av den norske distriktspolitikken som talsmann for så vel ein strukturrasjonaliserande jordbrukspolitikk som for tanken om at Distrikts-Noreg framfor alt var avhengig av større sentra.32 Om lag samstundes hadde hovudstyret i NVE lagt fram ein rapport om bruken av Tyin-krafta. Der vart Brofoss sine idear om eit vestnorsk stamnett møtt med at det var urealistisk. Topografien gjorde trekking av høgspentmaster vestover i fylket risikabelt og svært kostbart, vart det hevda frå NVE. Og kva i all verda skulle vestlendingane nytta all denne krafta til?33 Elektrifiseringa av dei mange straumlause bygdene i fylket burde helst gjennomførast ved utbygging av mindre, lokale kraftverk, og Tyin-krafta burde førast austover.34 Brofoss var sterkt usamd. Dette galdt nok for hushalda, for jordbruket og kanskje for etableringa av mindre bedrifter, meinte han, men for ei skikkeleg industrialisering var slike små lokale kraftverk langt ifrå tilstrekkeleg.

Den moderne storindustrien, som Brofoss ønskte seg for Sogn og Fjordane liksom for alle norske fylke, trong Tyin.

Spørsmålet om utnytting av Tyin-krafta såg såleis svært ulikt ut frå ulike utkikkspunkt.

Kven hadde eigedomsrett til kreftene det stod om? For rikspolitikarane på Løvebakken var det nærliggjande å tenkje på anlegga i Indre Sogn som krigsbytte, og dei rike naturressursane som nasjonens felles eigedom. Ordskiftet i Stortinget om Årdalssaka synleggjorde

dessutan spørsmålet om sjølvråderett så vel på nasjonalt som på regionalt og lokalt nivå, og ikkje minst spenninga mellom desse nivåa.

Mons Lid, formannen i finanskomiteen, var arbeidarpartirepresentant frå Hordaland, og såg saka vestfrå. I finansdebatten i Stortinget 1. april 1946 opna han med å seie at tilgang på elektrisk kraft var ein grunnleggjande føresetnad for arbeids- og industrireising. Denne målsettinga var delt av dei fleste, og utbygging av kraftanlegg var ein grunnleggjande premiss i debatten. For Mons Lid var likevel den primære oppgåva å få til arbeids- og industrireising i sin eigen landsdel: «Kraftkildene er Vestlandets naturherlighet og reserve. Det er disse som i fremtiden skal gi vekst og utviklingsmuligheter og grunnlag for et rikere og mer nyansert arbeidsliv. Det kan derfor ikke forundre noen at det har vakt en viss engstelse når en har sett den store appetitt som Østlandet har nettopp på disse Vestlandets naturherligheter».35

Avgjerda fell Då denne debatten gjekk i Stortinget, var det i det minste i ferd med å bli avklara at arbeida i Årdal skulle fullførast. Men om departementet og Forvaltningsstyret var på line i dette spørsmålet, skilde dei likevel lag på eit anna viktig punkt: Forvaltningsstyret ønskte seg 40 prosent statleg eigarskap i det nye selskapet, medan sentralstyret i Arbeidarpartiet og regjeringa Gerhardsen gjekk inn for full statleg kontroll.36 Dette spørsmålet kom til å stå sentralt i den vidare diskusjonen ut gjennom våren 1946. Alle var samde i at eit så stort løft som aluminiumsverket i Årdal kravde statleg engasjement; ingen private investorar hadde moglegheit til å gå inn med heile den naudsynte kapitalen. Fullt statleg eigarskap var likevel noko anna.

Det avgjerande vedtaket kom i eit lukka stortingsmøte 8. juli 1946. Då stemte eit stort fleirtal for framlegga frå regjeringa, men

23

24

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

21 representantar gjekk imot, dei fleste frå Høgre. Avgjerda stod ikkje berre om Tyinkrafta og framtida til Årdal; saka galdt også kva prinsipp som skulle leggjast til grunn for norsk næringspolitikk i åra som følgde. Dei tyske anlegga i Indre Sogn gav staten ei opning for å få ein strategisk posisjon når økonomien i det nye Noreg skulle utviklast, og som eigar av ein storskala aluminiumsprodusent fekk den norske staten også ein sikrare plass i den kapitalistiske verdsordninga. På landsmøtet i DNA i september 1945 slo Trygve Bratteli fast: «Vi har bevisst satt industri og elektrisitetsutbyggingen på første plass når det gjelder utbyggingen av næringene.» I dette låg ei medviten satsing på tung, kraftkrevjande og eksportretta industri. Prinsipprogrammet til partiet slo dessutan fast at det norske næringslivet skulle sosialiserast.

Utfallet i Årdalssaka var klart i god tid før stortingsvedtaket. Statsminister Gerhardsen hadde alt i juni slege offentleg fast at Europas største aluminiumsfabrikk skulle byggjast i Årdal, kunne arbeidarpartiavisa Sogn Folkeblad fortelje. Ifølgje statsministeren var dette første steget på vegen til sosialisering av norsk industri, skreiv avisa.37 Redaksjonen i Sogn Folkeblad sat i Høyanger, solid forankra i arbeidarmiljøet rundt aluminiumsverket der.

Dei må ha følgt Årdalssaka med blanda kjensler. Bedriftsleiinga hadde vore tydeleg imot planane om eit statleg drive verk i Årdal, som dei hevda ville truge drifta og arbeidsplassane i Høyanger. Den redaksjonelle lina i Sogn Folkeblad var likevel partitru, og gav si støtte til dei planane som partiet stod bak.

Kor mykje realitet låg det så bak orda om at Årdal var første steget mot sosialisering av industrien? Historikarane er ikkje samde om dette spørsmålet, men jamt over har dei nok halla til den oppfatninga at strategane i Arbeidarpartiet trass i ordbruken først og fremst var pragmatisk innstilte, og meir opptekne av økonomisk vekst og praktiske løysingar enn av sosialisering av økonomien

og ortodoks sosialisme.38 I ettertid har det dessutan ofte vore tala om det som har vorte kalla ein «kompensatorisk næringspolitikk», der staten kompenserte for manglande initiativ og investeringar frå eit industrielt storborgarskap. I motsetnad til Sverige hadde ikkje Noreg nokon Wallenberg-familie, har det vore sagt. Dette har vore viktig for utviklinga av den norske modellen.39 Når Arbeidarpartiet gjekk inn for å satse på aluminiumsproduksjon i Årdal, var det likevel langt ifrå berre økonomisk motivert. Økonomiske prognosar og lønsemdsanalysar konkluderte stort sett med at aluminiumsproduksjon i fredstid var høgst risikabelt; dessutan var amerikanske produsentar med nedbetalte anlegg farlege konkurrentar.40 Eitt motiv kunne vere at Årdal var eit høve til å byggje ein moderne industriby frå grunnen som mønster for den nye tida. Dette var nok eit sterkt argument. Eit viktigare motiv var nok likevel ønsket om å styrke eit næringssvakt distrikt.

Dette var det sentrale omsynet sett frå lokalt og regionalt hald, og det fekk gjenklang også mellom dei styrande i hovudstaden, jamvel om reknestykka om økonomisk lønnsemd kunne tilseie ei anna løysing.

I Årdal hadde folk heilt sidan starten på Tyin-utbygginga i 1911 vore innstilte på at det skulle kome industri til bygda, og no stod aluminiumsfabrikken fram som eit vere eller ikkje vere for bygda. Innstillinga frå Spesialkomiteen hadde lagt stor vekt på interessene så vel til landsdelen som til lokalsamfunnet Årdal. Det vart likevel gjort klart at når avgjerda skulle takast, kunne verken omsynet til bygda Årdal eller til den større regionen vege tyngst. «At en negativ løsning i Årdalssaken ville bety en katastrofe for selve bygden er opplagt, men dette hensyn veier ikke nok, hvis det ikke falt sammen med de store landsinteresser.»41 Dette samanfallet var til stades, meinte dei sentrale styresmaktene, og gav grønt lys for utbygginga. Men kva slags teknologiske løysingar skulle veljast for verket?

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

Aluminium mellom nasjonale omsyn og internasjonale nettverk Aluminium blir framstilt av aluminiumsoksid ved hjelp av elektrolyse. Dette er den mest kraftkrevjande delen av heile produksjonskjeda.42 Sjølve oksidet, som også blir kalla alumina, kan lagast på fleire måtar, men dei fleste nyttar bauxitt som råstoff. Bauxitten er strengt teke ikkje ein malm, men ein jordart som er rik på aluminiumhydroksid. I dei tyske planane for Årdal skulle oksidet framstillast ved hjelp av den såkalla Pedersen-prosessen, som var utvikla av den norske metallurgen Harald Pedersen og mellom anna vart bruka ved verket i Høyanger.43 I planane som Thorbjørn Skjensvold la fram hausten 1945 om framtida for Årdalanlegga, inngjekk den same teknologien. Tanken var at importert bauxitt skulle foredlast til aluminiumsoksid på Tangen, og at den i sin tur skulle vidareforedlast i elektrolysehallane i Øvre Årdal. Det kom likevel til å bli stor usemje om valet av teknologi, og i stortingsvedtaket frå juli 1946 var det enno ikkje avklara om det skulle satsast på Pedersen-prosessen, eller om ein skulle nytte den eldre Bayer-prosessen, som vart bruka dei fleste andre stader. Det vart også diskutert om oksidet skulle importerast eller framstillast lokalt.44 Striden om val av prosess var nær knytt til ulike ambisjonar for nasjonal kontroll med aluminiumsproduksjonen. Problemstillinga gjekk attende til den tidlegaste barndommen for aluminiumsindustrien. Bauxitt finst ikkje i Noreg, det har difor vore av stor interesse å finne alternative oksidkjelder. Først og fremst har interessa dreia seg om mineralet labradoritt/anortositt, som inneheld 30–35 prosent alumina, og som finst i store mengder nettopp i Sogn. Medan Bayer-prosessen er avhengig av bauxitt som råstoff, kan den meir kostbare Pedersen-prosessen også nyttast til å utvinna oksid av mindre reine mineral som anortositt. I regi av Nordisk Lettmetall, selskapet som Norsk Hydro hadde oppretta saman med tyske interesser, vart det under krigen teke ut

større mengder anortositt frå Kinsedal i Luster. Denne skulle brukast i ei omfattande forsøksverksemd med sikte på å produsere oksid på Herøya ved Porsgrunn.45 Før verksemda stansa opp etter at Herøya vart bomba i 1943, arbeidde rundt 400 personar på anlegga i Kinsedal.46 Forsøka baserte på mineral frå Indre Sogn var berre nesten vellukka, men dei hadde potensial til å skape ein nasjonal revolusjon for aluminiumsindustrien. Fullstendig sjølvforsyning av råstoff til oksidproduksjon hadde vore eit mål for AS Nordag under krigen, men det var ikkje sett som eit realistisk alternativ i diskusjonane rundt opprettinga av Årdal verk.

Tanken om å kunne nytte lokale mineralførekomstar på ein slik måte har likevel aldri døydd heilt; med ujamne mellomrom har den dukka opp att som ein gyllen sjølvforsyningsdraum.

Ganske tidleg i historia om Årdal verk svann vona om oksidproduksjon på Tangen, uavhengig av prosess. Det vart klart at ein ikkje berre ville bli avhengig av å importere bauxitt for å utvinne oksid, ein måtte jamvel innstille seg på å importere oksidet. Styret, der Jens Bache-Wiig hadde vorte formann, og direktør Aage W. Owe, som også heldt til i Oslo, gjekk i staden inn i forhandlingar med det canadiske selskapet Alcan om langsiktige oksidavtalar.

Likevel hadde ikkje alle gjeve heilt opp. Då den radikale ingeniøren Lorenz A. Conradi i 1946 gjekk frå ei stilling i Handelsdepartementet til den nystarta bedrifta ved Sognefjorden, var det med ein klar visjon: «Ved min inntreden i Årdal verk bragte jeg med meg en idé til mulig forbedring av Pedersen-prosessen.»47 I løyndom, men med velsigning frå verksdirektør Dagfin Efjestad, starta Conradi laboratorieverksemd i grisehuset på Tangen.

Hans prosjekt var å gjere verket til eit integrert selskap med eigen oksidproduksjon, rett nok ikkje på basis av lokal labradoritt, men på importert bauxitt, som Conradi såg for seg

25

26

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

kunne importerast frå Sovjetunionen. Trass i intenst arbeid, både i laboratoriet og bedriftspolitisk som funksjonærrepresentant i styret, nådde ikkje Conradi gjennom med prosjektet.

Etter at han i 1947–48 organiserte eit opprør mellom dei tilsette i Årdal i protest mot leiinga sine planar om oksidimport i samarbeid med Alcal, mista han både styrevervet og jobben.48 Dette opprøret mellom arbeidarar og funksjonærar på verket på slutten av 1940-talet seier noko om konfliktklimaet «mønstersamfunnet» vart bygd i. Ingeniør Conradi personifiserer fleire av konfliktane. Som konsulent i Handelsdepartementet rett etter krigen hadde han vore sterkt engasjert i å leggje til rette for Årdals-avgjerda. Ikkje minst hadde han vore oppteken av å sikra statleg eigarskap. Conradi var overtydd sosialist, og såg som mange andre Årdal verk som ei moglegheit til å realisere eit politisk ideal. Striden om prosess, Pedersen eller Bayer, og kontrollen over oksidproduksjonen hadde både nasjonale og ideologiske sider: Om ein gjorde seg avhengig av importert oksid, ville «folkets bedrift» falle i den internasjonale storkapitalens klør, meinte Conradi og hans fløy.49 Hovudmotstandaren var direktør Aage W. Owe, ein mann som rett nok snakka om verket som «sosial mønsterbedrift», men som ifølgje historikar Christine Myrvang var heller lunken til det statlege eigarskapet og «slett ikkje av den typen som kjende alle versa i Internasjonalen». At direktøren heldt til i Oslo, tydeleggjorde at her gjorde konfliktlina mellom sentrum og periferi seg også gjeldande, for mange var misnøgde med at heile lokalsamfunnet, mønstergyldig eller ikkje, skulle styrast av høge herrar i hovudstaden. I tillegg kom konflikten tidleg under den kalde krigen, og han fekk såleis også ein storpolitisk dimensjon gjennom spørsmålet om kven bedrifta skulle knyte til seg som råstoffleverandør.

Lorenz Conradi var ikkje åleine om å knytte sterke forventningar til fabrikketableringa inst i Sognefjorden. Siviløkonomen Agnar Mykle, som snart vart betre kjend som romanforfat-

tar, var mellom dei som formulerte Årdals ikoniske tyding i dei første etterkrigsåra. Som nyutdanna søkte han rundt 1950 stillinga som personalsjef ved bedrifta, ei stilling han var svært nær ved å få, ifølgje Erling Lægreid: «han kunne vore ein av oss!»50 I ein artikkel Mykle skreiv for arbeidarpartimagasinet Kontakt i 1950, «Årdal verk. Sosialisme eller hva?» hevda han med stor begeistring at når Årdal er bygd ut, «kan vi legge et nytt vers til, både i ‘Ja vi elsker’ og i ‘Internasjonalen’!». Mykle såg Årdals-samfunnet som eit perfekt studieobjekt for ei sosiologisk undersøking av korleis spenningar oppstår og utviklar seg mellom grupper av menneske, og spenningar og motsetnader var det nok av i Årdal: «For det første har vi motsetningen mellom de fastboende bønder og innflytterne. For det andre motsetningsforholdet mellom de som var tyskerarbeidere under krigen, og en mindre gruppe hissige hjemmefrontfolk. For det tredje motsetningsforholdet mellom øvre Årdal og nedre Årdal. For det fjerde motsetningsforholdet mellom arbeiderne og ledelsen.

For det femte motsetningsforholdet mellom avdelingssjefer og administrerende direktører, og mellom Årdal og Oslo. For det sjette motsetningsforholdet mellom gammelt og nytt, mellom framskritt og bakstreveri – og det er ikke lite! Og til sjuende og sist motsetningen mellom menneskene og naturforholdene.»51

Kyrkje og konsesjonskraft – å byggje eit mønstersamfunn Årdal etter krigen var ein eksotisk stad å vekse opp, fortel årdølen Erling Lægreid. Dei første åra med verket var prega av kaos, tyskarbrakkar, haugar med skrot, uferdige fabrikkbygnader – og ikkje minst «folk frå alle kantar. Nordlendingar, kommunistar, rallarar og busar, fine funksjonærar og byfolk, lausliva kvinnfolk, slåsskjemper og lassisar, småbønder frå uti fjorden, lesarar frå kysten, forskremte bygdefolk, frekke ungar og leven.»52

Ikkje lenge etter opninga i Årdal vart det kjent at fluorgass­ utsleppa frå aluminiumsanlegga gjorde stor skade. Biletet frå 1960-åra syner bonden Gunnar Seim med ei av mjølkekyrne sine, som truleg må slaktas.

Dei miljømessige konsekvensane av verksemda i Årdal lét seg vanskeleg oversjå. Dette biletet frå 3. september 1965 viser tydeleg korleis røyken frå aluminiumsfabrikkane fylte Utladalen. Røykskaderådet, forløparen til Statens forureiningstilsyn, vart oppretta som direkte følgje av merksemda rundt situasjonen i Årdal.

28

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

Ferdigstillinga av verdas mest moderne aluminiumsfabrikk var ein brutal prosess: «Frå dag til dag endra verda seg framfor auga våre. Og ein dag byrja det å ryka og brenna frå fabrikkpipene, det kvein i maskiner, båtar tuta, tunge bilar vrinska, gravemaskiner og bulldosarar flerra opp eit eldgamalt landskap, kledde det av, valdtok det og omskapte det. Ingenting vart som det var. Noko nytt vart skapt, men med smerte.

Dei gamle åkrane ynka seg når svartjorda vart skava av og den skrinne aurgrunnen eller den savlete leira kom til syne.»53 Verken mønstersamfunnet eller mønsterbedrifta vart bygd på ein dag. Det hjelpte likevel godt at sterke kreftar verka saman, staten eigde bedrifta, arbeidarpartiet hadde fleirtal i kommunestyret, verksleiinga hadde regjeringa i ryggen og fagforeininga i lomma, som det vart hevda. Det var likevel mange som ikkje fekk direktør Owe og verksdirektør Efjestad sin leiarstil til å stemma med tanken om ein sosialistisk mønsterbedrift. I statsbedrifta Årdal verk skulle arbeidarar og funksjonærar ha sine eigne representantar i styret, for å sikre medbestemming og bedriftsdemokrati. I røynda fungerte det ikkje heilt slik. Å streike på verket ville vere å streike mot sine eigne, vart det sagt, og situasjonen for dei tillitsvalde var ikkje enkel.54 Då det byrja ryke frå fabrikkpipene i 1948, var konsesjonsvilkåra, vilkåra for å nytta Tyinkrafta, enno ikkje fastsette. Stortingsdebatten i 1950 om dette spørsmålet var prega av at staten sat på båe sider av bordet. Dei viktigaste spørsmåla galdt storleiken på konsesjonsavgifta, som skulle betalast til staten samt til Vang og Årdal kommunar, og ikkje minst kva som skulle vere bedrifta sitt bidrag til bygginga av mønstersamfunnet. Det vart seige forhandlingar om ansvar for reguleringsplanar, vatn og kloakk, bustadbygging, sjukestove og kyrkje, og korleis desse forpliktingane konkret skulle nedfellast i konsesjonsvilkåra. Dei ulike høyringsinnspela kan saman med argumentasjonen i stortingsdebatten gje eit godt bilete

av dei breiare samfunnsmessige utfordringane Årdals-avgjerda førde med seg.55 Det trongst nye reguleringsplanar i begge bygdene, fødestove på Tangen og kyrkje for folket i Øvre Årdal. Oppfatningane om kvar ansvaret skulle liggje for dette, var ikkje overraskande delte; fylket, kommunen, departementet og bedrifta hadde ganske ulike syn. Alt svært tidleg i historia til verket hadde det byrja å gå rykte om at røyken frå pipane ikkje berre bar bod om velstand og framtid, men at han også var skadeleg for vegetasjonen og for krøttera. Konsesjonsnemnda i Årdal herad kunne ikkje slå fast at røyken var skadeleg, skreiv dei i sitt innspel, men det fanst sterke indikasjonar som dei meinte det måtte takast omsyn til i dei vidare forhandlingane.56 Det skulle likevel gå mange år før røykskadane vart tekne på alvor.57

Idrett, industri og modernisering Fotball er ein sport som ofte har vorte assosiert med urbaniserte strok og særleg med industriarbeidarmiljø, så det var ikkje overraskande at dei sterkaste fotballklubbane i Sogn og Fjordane i mellomkrigstida fanst i Høyanger og Florø, sjølv om det hadde vakse fram organiserte fotballag i dei fleste kommunane i fylket.58 Begge desse stadene hadde idrettsfolket delt seg i ein arbeidarklubb og en borgarleg klubb. Dei to Høyanger-klubbane, Falken (AIF) og Høyanger idrettsforening (borgarleg), var naturleg nok erkerivalar. Då det etter verdskrigen vart slutt på todelinga i idretten og det nye Norges idrettsforbund vart stifta i 1946, skulle det omfatte alle organiserte idrettsforeiningar. Dei to klubbane i Florø slo seg saman, medan dei to Høyanger-klubbane ikkje klarte å gravleggje stridsøksa riktig enno. Høyanger og Florø dominerte fotballen i fylket også dei første etterkrigsåra, men hegemoniet vart snart alvorleg utfordra av fotballaget frå Årdal, IL Jotun, som frå 1951 til 1963 vann fylkesserien kvart år.59 Idrettslivet vart i etterkrigstida i aukande grad knytt til offentlege stønadsordningar.

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

Til eit mønstersamfunn høyrde tilrettelagde strukturar for rekreasjon og fritidsaktivitetar for dei som budde der. Statens ungdoms- og idrettskontor, STUI, spela ei viktig rolle for tildeling av statlege midlar i form av tippemidlar til bygging av idrettsanlegg i Noreg.

Rolf Hofmo var den leiande figuren i STUI frå opprettinga i 1946, og i hans tid hadde organisasjonen ein klar distriktspolitisk agenda: Tippemidla vart ikkje fordelte etter folketal, tvert om. Fram til 1952 fekk Oslo og Bergen til saman 14 000 i tilskot, Finnmark fekk 674 000 og Sogn og Fjordane ein dryg halv million kroner. Tanken var at den materielle basisen for idretten, anlegga, skulle vere eit kommunalt ansvar der kommunane kunne ta dette ansvaret. Midlane skulle reserverast for gjenreisings- og utkantkommunane, eit prinsipp som i stor grad gagna idrettslivet i Sogn og Fjordane.60 Tippemidla gjekk til idrettsanlegg og stadion, hoppbakkar og symjebasseng. Bassenga var kostbare og utgjorde etter kvart ein vesentleg del av STUI-budsjetta. I Årdal vart det bygd til saman tre basseng, to utandørs og eitt innandørs. Då Rolf Hofmo ein gong på 1950-talet vitja aluminiumsbygda ved den iskalde Sognefjorden, avgjorde han kontant at her skulle det ikkje byggjast 25-meters basseng, slik det var søkt om; årdølane skulle få dobbelt så stort basseng. I 1960 opna 50-meters symjeanlegget i Øvre Årdal, eit av landets svært få basseng på denne storleiken.61 Til anlegget vart det nytta oppvarma spillvatn frå aluminiumsproduksjonen, driftskostnadene var difor relativt låge. Satsinga skulle vise seg vellukka – symjarane frå årdalsklubben Jotun hevda seg sterkt utover på 1960-talet, både nasjonalt og internasjonalt.62

Industriutviklinga og fylkesarbeidsnemnda Det var knytt store voner til kva etableringa av Årdal verk kunne føre til av generell vekst i fylket, som motor i den vidare industrialiseringa.

Men sjølv om verket tvillaust tydde mykje som arbeidsplass og for økonomien i regionen på mange vis, vart det få eller ingen direkte koplingar mellom lettmetallproduksjonen og anna industriutvikling verken i Indre Sogn eller fylket elles. Både på råvare- og avsetningssida var bedrifta først og fremst avhengig av større, nasjonale og overnasjonale nettverk, ikkje regionale eller lokale. Slik industrihistorikaren Martin Byrkjeland har påpeikt, vart verket på same vis som det som elles fanst av storindustrielle føretak i Sogn og Fjordane, ståande som isolerte øyar i eit landskap prega av primærnæringar og mindre, handverksbaserte industribedrifter.63 Sjølv om dei fleste signala frå politisk hald i denne perioden gjekk ut på å prioritere kraftkrevjande og eksportretta storindustri, var det også lagt vekt på å utvikle industri i mindre skala. Ein glytt inn i verksemda til fylkesarbeidsnemnda dei første åra etter krigen fortel både om tilstanden i industrien utanom smelteverka og om rekkjevidda til det offentlege tiltaksarbeidet. Fylkesarbeidsnemnda var primært oppretta for å handtere situasjonen i dei første vekene etter den tyske kapitulasjonen.

Ei av hovudoppgåvene var å styre avviklinga av tyske anlegg i fylket, ei oppgåve fylket kom rimeleg ifrå. «Det viser sig at Sogn og Fjordane fylke har sluppet usedvanligt billig fra avviklingen av disse anlegg, i det det offentliges utgifter til avviklingen har vært kr 4941,20», kunne dagleg leiar for nemnda, kontorsjef Oskar Andersen, notere seg i desember 1945.64 Andersen var ein mann med omfattande kompetanse både frå før og under krigen om næringsliv, arbeidsmarknad og anleggsverksemd i fylket, og hadde mellom anna stor tillit frå fylkesmann Schei. Under hans leiing fekk nemnda ein langvarig funksjon som Arbeidsdirektoratet sin forlenga arm i fylket.

Framfor alt skulle nemnda vere ein pådrivar for ein industriorientert næringspolitikk samstundes som ho spela ei viktig regional rolle i det stramme økonomiske kontroll-

29

Fortun kraftverk i Luster vart opna i 1959 og skaffa straum til ein kraftig utviding av kapasiteten til aluminiumsverket i Årdal. Industrikrafta produsert i Tyin og Fortun tilsvara seks gonger allmennforsyninga i Sogn og Fjordane fylke. Biletet syner dei tre parallelle høgspentlinene mellom Fortun og Årdal.

Det utandørs symjeanlegget i Øvre Årdal vart opna som eit av landets ganske få femtimetersbasseng i 1960, bygd med støtte frå Statens ungdoms- og idrettskontor. I 1997 vart NM i symjing halde her, med mange tilskodarar til stades.

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

regimet i den første etterkrigstida. Møteprotokollar og jamlege tilstandsrapportar i fylkesarbeidsnemnda gjev eit godt inntrykk av korleis det konkret vart arbeidd for å styrke næringslivet i fylket. Rask industrialisering var ønskt av både statlege, fylkeskommunale og kommunale styresmakter i heile landet, men var ikkje minst sett som eit akutt behov i Sogn og Fjordane, som var mellom dei aller minst industrialiserte områda i landet. Ved byrjinga av 1950-åra vart det rett nok registrert så mange som 741 industribedrifter i fylket.

Dei sysselsette til saman knapt 6200 personar.

I dette talet vog aluminiumsverka i Årdal og Høyanger tungt, så i praksis hadde mange av dei registrerte småbedriftene ikkje meir enn eit par–tre mann i arbeid. Kvinnelege tilsette var det få av.65 Tiltaka som nemnda var involvert i, var mange. Mellom anna vart det første fredshausten meldt frå om stor mangel i fylket på sementtakstein og hestesko. Då tok nemnda initiativ til at produksjonen vart kraftig utvida ved eksisterande verksemder, samstundes som nye vart etablert. Nemnda stødde også planar om å byggje opp eit større båtbyggjeri i Gloppen. I februar 1946 gav nemnda stønad til initiativa til å starte «tidhøvelege» møbelfabrikkar i Høyanger og i Olden, samt ein tekstilfabrikk i Sogndal. I Indre Sogn fekk godseigar Heiberg saman med ingeniør Fehn tilsegn om nedskrivingstilskot til eit impregneringsanlegg for treverk, knytt til sagbruksverksemda på Amla. Ein planlagd karosserifabrikk på Sandane fekk også velsigning frå nemnda.

I november fekk Andreas Hool tilsegn om produksjonsløyve samt lovnad om å få disponere ein tyskarbrakke til å starte børstefabrikk i Stryn. Sunnfjordingen O.K. Lervoll fekk ei positiv tilråding for å søke om eit 2. prioritets statslån på kr 85 000 for å kome i gang med ein planlagd beslag- og sprøytefabrikk i Holmedal. «Nemnda ser med velvilje på den innsendte plan […] og meiner at oppfinninga til O.K. Lervoll fullt ut kan koma det praktiske

liv til nytte», som det heitte i møteboka.66 På Sandane fekk L/L Fjordane Fruktlager byggjeløyve for ein fruktkonserveringsfabrikk. Olaf Ø. Stavang fekk på det same møtet statsgaranti for å byggje slipp og verkstad i Stavang i Bru herad i Ytre Sunnfjord. Nemnda grunngav dette med at «Sogn og Fjordane treng mange nye fiskefartøy framover. Men ein har berre få og små båtreparasjonsverkstader som ikkje maktar å byggja noko større nye båtar».

Møtereferata frå dei første fredsåra gjev likevel ikkje berre eit bilete av nyetablering og ekspansjon, men også av det motsette. Innskrenkingar ved Framfjord Talkmølle i Vik i Sogn og driftsstans på verket i Stongfjorden i Askvoll skaffa mykje arbeid for fylkesarbeidsnemnda. Ikkje minst nedlegginga av Nordens første aluminiumsverk i Stongfjorden var dramatisk for fylket. Nokre av dei oppsagde fagarbeidarane fekk jobb i Høyanger eller etter kvart i Årdal, men ikkje alle. Ein del fekk tilbod om vegarbeid eller andre offentlege arbeider. Ei av dei viktigaste oppgåvene til nemnda var å disponere arbeidskraft til slike offentlege prosjekt.

Desse klippa frå møteboka i fylkesarbeidsnemnda fortel mykje om kva som var typisk for industrien i Sogn og Fjordane rundt midten av det 20. hundreåret. Små, til dels handverksbaserte verksemder dominerte. Ei klar overvekt av søknadene som vart handsama, kom frå Indre Nordfjord: Stryn, Olden, Utvik og Gloppen. Frå Sogn er både Høyanger og Sogndal representert, båe var stader med solide industritradisjonar (sjå band 2). Frå Sunnfjord representerer søkjaren frå Holmedal industriklynga i Dalsfjorden, og tilrådinga til verkstaden i Stavang syner at nemnda var godt klar over behova for modernisering og tilrettelegging i kystnæringane, så vel for fiskeri som for fiskeribasert industri.

Industrialiseringa i fylket har, som Martin Byrkjeland har vist, vore svært ujamt fordelt og ikkje særleg sterk. Det fanst likevel ein viss flora av mindre industri- og handverksbedrifter, særleg i Indre Nordfjord. Mange av desse

31

32

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

fekk stordomstida si i 1950- og -60-åra, og ei rekkje av dei vaks fram i dei aller første etterkrigsåra. Mykje av det som var av industri i dei ytre stroka, var avleidd av fisket. Det galdt sjølvsagt vidareforedling av fisk, men også produksjon av fartøy og utstyr. I tillegg fanst det ein industriell tradisjon som bygde på typiske bygdehandverk: tekstil og konfeksjon, skotøy, trevare og møblar, mekaniske verkstader. Det eldste industrimiljøet fann ein rundt Dalsfjorden i Sunnfjord. Her vart det i åra rundt førre hundreårsskifte etablert ei rekkje verksemder typiske for den første industrielle revolusjon.

Ved slutten av verdskrigen fann ein i dette området fabrikkar for tønner, knivar, teglstein, klede og sko ved sidan av treski. Den største fabrikken i Dalsfjord-området var AS Jarl skofabrikk i Dale sentrum, som hadde meir enn 100 tilsette på slutten av 1940-talet.

I tillegg til å tilrå eller avslå søknadar om statlege lån og tildeling av byggje- og produksjonsløyver var fylkesarbeidsnemnda sine viktigaste verkemiddel å koordinere forhandlingar og leggje press på kommunale og fylkeskommunale så vel som statlege styresmakter når det galdt naudsynt infrastruktur og gunstige leveringsavtalar. Til dømes tok nemnda hausten 1945 kontakt med to hedmarksfirma for å få dei til å etablere seg i Sogn og Fjordane. Det handla om Moelven Bruk og om Ankerløkken mekaniske verkstad på Hamar, og resultata av initiativa skulle bli gode. Moelven ønskte å byggje opp ein trevarefabrikk i Utvik i Nordfjord med 100 tilsette. Fylkesarbeidsnemnda tok aktivt del i tingingane for å skaffe verksemda tomter til både fabrikkbygning og arbeidarbustader, i tillegg til at ho vart friteken for heradsskatt dei første fem åra.67 Starten i Utvik gjekk tyngre enn forventa, og i 1950 hadde verksemda store problem.

Fylkesarbeidsnemnda fekk då i gang ei rekkje møte som involverte mellom anna Arbeidsdirektoratet, statlege finansinstitusjonar og Moelven-leiinga, og nemnda greip også inn i den indre styringa i bedrifta då ho sette som

vilkår for å tilrå eit nytt lån frå tiltaksfondet at både styre og leiing i Utvik vart skifta ut.68 Agnar Ulvedal frå Stryn, som under krigen hadde vore fylkesleiar i etterretningsorganisasjonen XU, vart då ny disponent, og gjennom dei neste tiåra vaks trevarefabrikken i Utvik til å bli ein stor produsent av vindauge og dører.

Verkstadindustri i Sunnfjord At Ankerløkken etablerte seg i Sunnfjord, skuldast framfor alt Erling Skåre, som var avdelingsingeniør i Vegvesenet og fungerte som leiar av fylkesarbeidsnemnda den første perioden etter 1945.69 Vegvesenet hadde både i mellomkrigstida og under krigen vore ein hovudkunde hos Ankerløkken, som produserte maskinar og anna utstyr i fabrikken på Hamar. Som vegingeniør med tilhald i Sunnfjord hadde Skåre ergra seg over kor kostbart det var å få levert innkjøpt materiell over fjellet. Det var meir enn nok anleggsverksemd i fylket til at det ville svare seg for Moelven å etablere ei dotterbedrift i Florø, meinte han.

Florø hadde i løpet av krigen fått vegsamband med Førde og derifrå vidare til mesteparten av fylket. Leiinga for Ankerløkken var ikkje heilt overtydd, men etter fleire møte vart det gjort avtalar med vegdirektøren i Oslo om at verksemda skulle få rett på all leveranse av utstyr til vegvesenet i fylket. Bakgrunnen for den viktigaste verftsindustrien i fylket var såleis å finne til lands, i vegbygginga. Dette var likevel ikkje heilt nok, så før etableringa kom på plass, måtte det til intensjonsavtalar med Hamnevesenet i fylket og ikkje minst viktig med Fylkesbaatane. Det fylkeseigde selskapet måtte binde seg til å nytte Ankerløkken mekaniske verkstad til alt reparasjonsarbeid. Nikolai Schei gjekk sterkt inn også i denne saka, og tilrådde ein slik avtale. Kraftutbygginga i Ytre Fjordane vart eit anna viktig moment. Ytre Fjordane Kraftlag hadde kjøpt mastebeslag til leidningsnettet sitt frå verkstader på Sørlandet, og ønskte seg i staden ein lokal leverandør.

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

Den nye fabrikken vart kort sagt eit spleiselag der Ankerløkken sjølv tok den minste risikoen. YFK lova gunstige avtalar om elektrisk kraft til verkstaden, nemndleiar Erling Skåre føreslo at teikningane frå Moelven sitt nye fabrikkbygg i Utvik måtte kunne nyttast også for bygginga av verkstaden i Florø. Kommunen vedtok å gje bedrifta gratis tomt, veg og vatn.70 Fylkesarbeidsnemnda tilrådde søknaden om lån frå tiltaksfondet. I søknaden vart det lagt vekt på nærleiken til fiskeflåten, som hadde aukande og udekka behov for reparasjonar. Fiskarlaget og Mons Kårbø sine ord vog tungt: «De siste år har det foregått et rikt storsildefiske i Florødistriktet, og ofte [har] flere hundre snurpefartøyer vært stasjonert der. […] En vil derfor på det beste rå til at det verksted som her er tenkt anlagt i Florø må komme i gang så snart råd er.»71 Så sjølv om det første initiativet kom frå vegingeniørhald, var den aukande sildevelstanden likevel det avgjerande argumentet for å etablere Ankerløkken mekaniske verkstad i Florø i 1949. I 1951 kom den første bestillinga på nybygging av skip, frå fiskebåtreiar Reinhart Hoddevik frå Måløy. MS Hoddevik vart sjøsett i 1953, Ankerløkken hadde vorte skipsverft, og i 1954 passerte talet på tilsette 100 arbeidarar og funksjonærar. Veksten heldt fram, og i 1971 etablerte verksemda seg i Førde. I mange år var Ankerløkken ei hjørnesteinsbedrift i begge desse tettstadene i Sunnfjord.

Utdanning til industrialisering – yrkesopplæringa Sogn og Fjordane fekk tidleg fylkeskommunale jordbruks- og husstellskular, og frå 1921 dreiv fylket ein fiskarfagskule i Florø. Tilbodet til ungdomen i fylket om opplæring i mekaniske og industrielt retta fag var derimot skrint. Den første tida etter krigsslutt vart det teke initiativ til ei lang rekkje kortare yrkesopplæringskurs, delvis i privat eller

kommunal regi med statleg støtte. Kursopplegga var ofte utvikla med tanke på behov i konkrete bedrifter, det var båtbyggjarkurs i Gloppen, bilmekanikarkurs i Stryn og på Sandane, mekanikarkurs i Årdal, osb. Men nokon moderne yrkesskule med fleire liner fanst ikkje i fylket. I 1946 sette fylkestinget difor ned ei eiga yrkesopplæringsnemnd, som samarbeidde tett med fylkesarbeidsnemnda.

Dei kom fort fram til at det burde byggjast ein skule, men kvar skulle han liggje?

Interessa kom tidleg til å feste seg ved Kinsedal i Hafslo kommune, der lokala til Nordisk Lettmetall stod ubrukte etter at vonene om nasjonalt produsert aluminiumsoksid vart lagde på is. Plasseringa på den veglause austsida av Lustrafjorden var ikkje draumen for å byggje eit skulemiljø som skulle rekruttere ungdom med framtid i blikket frå heile fylket, men sjølve anlegget vart vurdert som særs egna for skuleføremål, både av yrkesopplæringsnemnda i fylket og av dei utsende inspektørane frå Statens yrkesopplæringsråd.72 Det var høg standard på verkstader, undervisningslokalar og husvære både for lærarar og elevar, og ikkje minst var det rikeleg tilgang på elektrisk kraft. Men leiinga for det som etter krigen heitte «Nordisk Lettmetall AS under offentleg forvaltning», gjekk hardt ut då tingingane tok til, og kravde ein leigesum som både frå fylket og staten vart sett på som heilt urealistisk. Fylkesmann Schei appellerte mellom anna til samfunnsansvaret til bedrifta i eit brev til den øvste leiinga, som sat i Kongens gate i Oslo, i desember 1946: «Når spørsmålet fra fylkets side ble tatt opp, kom det av at man anså det som samfunnsmessig uheldig at et anlegg som Kinsedal ble liggende fullstendig unyttet».73 Det vart til sist semje mellom partane, og tre ti-månadars kurs, i jern og metall-, røyrleggjarog elektrikarfag, vart sette i gang frå januar 1947. I lettmetallkrinsar var ikkje tanken om å utnytte anortositten i Kinsedal til å lage norsk oksid heilt lagd bort; det førde mellom anna

33

1 2

3

1 Firda Folkeblad kunne melde om «Folkevandring» da fiskebåten MS Hoddevik vart sjøsett 17. januar 1953, som Ankerløkken verfts første skip.

4

2 Kurs i lysbuesveising på Høyanger yrkesskule i 1952.

Skulen vart oppretta i mellomkrigstida som eit samarbeid mellom Kyrkjebø kommune og NACo. 3 Sverre Holmelid i arbeid på skofabrikken Jarl AS i Dale i Sunnfjord. Fabrikken var eit typisk eksempel på småindustrien i Dalsfjorden, og var i glansdagane fylkets største arbeidsplass utanom tungindustrien.

Skoproduksjonen i Dale vart stansa i 2011.

4 Brødrene Aas båtbyggeri i Hyen i Nordfjord starta verksemda i 1947 med støtte frå fylkesarbeidsnemnda. Bedrifta har klart seg gjennom vanskelege tider i bransjen og er framleis i drift i 2017.

kapittel 1 Treski og lettmetall – industrien i etterkrigsfylket

med seg at skulen berre fekk leigekontrakt for eitt år av gangen. Yrkesskulen heldt til i Kinsedal i tre år før han vart flytta til Sogndal.

Behovet for faglært arbeidskraft ved det nystarta Årdal verk var eit viktig argument for å starte yrkesutdanninga i Kinsedal. Krigstidas aluminiumseventyr fekk med andre ord også konsekvensar for skulepolitikken i etterkrigstida, både som leverandør av lokalitetar og som opphav til den industriveksten som skapte behovet for yrkesutdanning i regionen.

Eit uferdig fylke?

Fylkesagronom, mangeårig fylkestingsformann og ordførar i Gloppen, Elias Faleide, var kjend for å omtala Sogn og Fjordane som «eit uferdig fylke».74 Blant ordførarkollegane på fylkestinget var det mange som var lite nøgde med omgrepet «uferdig», men samstundes var dei fleste samde om at både industrireising og modernisering av næringslivet i fylket elles var eit hovudmål for fylkespolitikken. Som vi skal sjå igjen og igjen gjennom denne boka, var det mange meiningar om korleis ei slik utvikling best skulle skje, og på kva og kven sine premissar.

Når nemninga «uferdig» vekkjer feil assosiasjonar, er det fordi motstykket til uferdig er ferdig, og eit fylke blir aldri «ferdig» utbygd. Men livsgrunnlaget og kvardagen til folket i Sogn og Fjordane vart grunnleggjande endra i løpet av dei neste 70 åra. Spenninga mellom sentrum og periferi skulle bli eit gjennomgangstema i historia om fylket i denne perioden, og det har vorte stadig tydelegare korleis det som skjer i fylket, har vore avhengig av vedtak og prosessar langt unna. På den andre sida har demokratiske tradisjonar og dei rike ressursane i fylket sett folk i stand til å yte viktig motstand mot sentralmakta, og gjeve dei rom til å påverke både politiske og økonomiske prosessar.

Då Stortingets spesialkomité for industrisaker vitja Årdal i mai 1946, gjorde journalis-

ten i lokalavisa seg tankar om korleis møtet mellom det vestlandske landskapet og politikarane frå hovudstaden kunne bidra til ei endra forståing av tilhøva vest for fjellet: «Nokre av karane festa seg mykje med gardane som ligg oppetter dei tronge dalane, og austlendingane vil sikkert tenkje med meir velvilje på vestlandsbøndene sine kår etter denne turen. – Her nyttar det ikkje med sentralisering, sa ein av dei. – Me skulle ha teke med både Thagaard og Brofoss, sa ein annan, dette hadde vore noko for dei når dei skal arbeida ut pris- og finanspolitikken sin.»75 Sogn og Fjordane var ved verdskrigens slutt eitt av dei mest utprega primærnæringsfylka i landet, og når det vart argumentert for den lova og lovande industrireisinga i fylket, handla det også om at industriutviklinga gav nye moglegheiter for jordbruket. Industrialisering førde med seg nye tettstader, noko som innebar nye marknader og avsettingsmoglegheiter for jordbruksnæringa, slo Sogn Folkeblad fast.

«Det er særs viktig å få til industrireising i fylket – mesteparten av dei som lever og bur her er bønder, småbrukarar og fiskarar (…) meir industri ville gje betre arbeidstilhøve for ungdomen vår og tryggja avsetnaden av dei produkt bøndene og fiskarane har å venda – det er ei svær vinning for bøndene at det er industri i ei bygd, ja kanskje mest for dei …»76 Likevel delte ikkje alle dette idylliske synet på samanhengen mellom industrivekst og jordbruksnæring. Arbeidskraftmangelen i jordbruket var alvorleg, lønsnivået i industrien var umogleg å konkurrere mot. Særleg då Årdal verk søkte arbeidskraft hausten 1946, var det mange røyster som var urolege på jordbruket sine vegner.

I neste kapittel skal vi sjå nærare på utviklinga i primærnæringane i fylket i den første etterkrigstida, og på korleis den nye tida, med industrivekst og modernisering, gjorde seg gjeldande i desse delane av næringslivet.

35

Smør har vore særs viktig i mjølkefylket Sogn og Fjordane. Biletet syner Gerd Kristiansen ved ei moderne kjeglekinne på Vik meieri ein gong i 1960-åra.

Sogn og Fjordane er eit annleisfylke, blir det gjerne sagt. Her veks folketalet seinare enn i andre fylke.

Byane er få og små. Men levekåra er betre og tryggare her enn andre stader. Soga om Sogn og Fjordane spør korleis det har vorte slik. Verket tek for seg utviklinga i landskap og bygder som kvar for seg har ei langt eldre historie enn fylket, men set også historia om området i samband med utviklinga utanfor.

Band 4 syner korleis Sogn og Fjordane fekk del i utviklinga av det norske velstands- og velferdssamfunnet i tida etter andre verdskrigen, mellom anna gjennom ei storstilt kraftutbygging.

Hege Roll-Hansen (f. 1967) er førsteamanuensis ved Høgskolen i Sørøst-Norge. Ho har tidlegare skrive fleire oppdragshistoriske bøker.

ISBN 978-82-450-1917-9