MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN..
Deel 2 – de ethiek van de fotojournalist
Door de dalende krantenbudgetten worden fotojournalisten steeds minder vaak voor langere
Jan Joseph Stok Voor Welcome in Darfur, dit is ons leven, reisde Jan Joseph Stok met Soedanese rebellen mee en documenteerde de verhalen van burgerslachtoffers. In Bloedmobieltjes zocht hij naar de oorsprong van de ertsen in onze mobieltjes. ‘Het is misschien naïef, maar ik heb het gevoel dat wij als Europeanen verantwoordelijk zijn voor veel van de shit die in Afrika gebeurt.’ Jan Joseph Stok werkt al tien jaar als fotojournalist in conflictgebieden als Congo, Somalië, Darfur en Afghanistan, in opdracht van kranten en NGO’s, alleen en in samenwerking met journalisten. Nu de krantenbudgetten dalen ziet hij zich genoodzaakt op zoek te gaan naar nieuwe manieren van werken. Zijn volgende project is nog in nevelen gehuld, maar één ding is zeker: het wordt groots en meeslepend. Een gesprek in drie delen over risico’s nemen, het veranderende werkveld en de beroepsethiek.
tijd op pad gestuurd. Jan Joseph ondervindt die verandering aan den lijve. Hoe houd je stand in het veranderende medialandschap en waarborg je de kwaliteit van verhalen? ‘Dat is wel mijn zorg: hoe blijft die ethiek nog in stand?’
Je zei dat je soms merkt dat journalisten tegenwoordig nauwelijks meer geïnformeerd zijn. Hoe merk je dat? ‘Je ziet het al aan de manier waarop het eraan toegaat. CNN roept iets over Haïti, of er is een revolutie en dan zie je journalisten allemaal binnen drie, vier dagen vertrekken. Daar komen niet veel diepgaande verhalen uit. Dat zie je ook in de foto’s zelf. Steeds meer worden fotografen als propaganda van een oorlog gebruikt. Ze hebben niet meer de afstand, laten de beelden zien die de mensen willen zien, maar kijken niet meer achter de schermen of laten beide kanten zien.’
Kun je daar een voorbeeld noemen? ‘Waarom zijn journalisten alleen maar op Tahrirplein gaan kijken, en niet ook dertig kilometer verderop? Hetzelfde geldt voor Haïti. Blijkbaar was een derde van de stad verwoest Boyscouts of Africa. Portrait van Padvinders van Mudaka met hun eigen tekens. Congo,Sud-Kivu, Mudaka, 2007.
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. JAN JOSEPH STOK
maar tweederde was nog goed. Dan laat je
Worden de risico’s van werken in oorlogsgebie-
niet het hele plaatje zien. Fotografen, journa-
den vergroot als je sneller moet werken, moet
listen, filmmakers: heel veel mensen geloven
scoren?
dat wat wij maken de waarheid is. Als je je
‘Het reflecteert op het werk. Je moet steeds
werk niet goed doet dan geloven miljoenen
sneller verhalen maken, dat zie je terug in
mensen de verkeerde dingen. Zo beïnvloed
de fotografie. Maar de risico’s zijn kleiner: je
je ook een oorlog. Dat is een enorme verant-
bent minder lang in die gebieden, dus je hebt
woordelijkheid.’
minder kans om dood te gaan.’ (lacht)
Is dat de schuld van de journalist of ook van
Denk je dat de rol van de fotojournalist aan het
redacties?
veranderden is? Robert Knoth betwijfelt bijvoor-
‘Beiden. Alles moet snel, dat is het grootste
beeld of de nieuwsfotograaf in de toekomst nog
probleem. Door het gebrek aan budget blij-
wel nodig is.
ven journalisten niet meer drie weken, maar
‘Dat ben ik niet met hem eens. Mensen kun-
moet alles in een week gebeuren. Bij NOS
nen met instagram hele mooie foto’s maken,
checkte men vroeger of het nieuws klopte, nu
maar er zijn nog steeds heel weinig mensen
zegt NRC iets en gaat het hop ook op televisie,
die een verhaal kunnen opbouwen met foto’s.
hetzelfde gebeurt met de kranten. Met Brei-
Ze hebben niet de kennis, de bagage, die wij
bepaalde groep maken die foto’s en zetten het
sneller moet, zelf ook?
vik werd eerst geroepen dat het een moslim
hebben. Wij weten precies hoe je een foto
online, maar het nieuws moet onafhankelijk
‘Ja. Ik ben jarenlang een soort opdracht-
was terwijl het een rechts-extremist was. Zo
maakt en wat je ermee wil vertellen, hoe je de
zijn. Wat wel goed is, is bijvoorbeeld dat er
fotograaf geweest, met name voor Trouw.
blijven stereotypen bestaan. Fotografen en
emotie kan overbrengen. Zij fotograferen met
in Bangladesh heel veel goede lokale foto-
Bijna alle verhalen die ik heb gemaakt, heb
journalisten zijn de stem van de mensen. Wij
hun Iphone, het zijn allemaal lucky shots.’
grafen zijn. Die maken hele mooie foto’s die
ik zelf geïnitieerd. Vroeger stuurde ik een
toegankelijk zijn voor de hele wereld. In Afrika
paar emails, Trouw betaalde mijn reiskosten,
zijn een pilaar van de democratie, als die pi-
A Military tribunal is taking place in the center of Walikale. Soldiers, policemen and anybody with a uniform are being judged there. Some of the guilty are accused of murder or rape. This is a public tribunal.
laar steeds zwakker wordt gaat het niveau van
Robert verwijst naar de rol van burgerjourna-
breken een paar door, maar de meeste heb-
en dan zat ik een maand in Congo, keihard
democratie omlaag, ook in Nederland.’
listen tijdens de demonstraties in Iran in 2009.
ben nog niet de middelen om onze afzetmarkt
te werken. Nu reiskosten niet meer worden
Wat heb je, als buitenlandse fotojournalist, nog
te bereiken. Maar het gaat heel snel. Ik heb
betaald heb ik niet één opdrachtgever, maar
Komt dat omdat redacties bang zijn de boot te
aan die lokale nieuws- en beeldenstroom toe te
workshops gegeven in Nigeria en in een week
tussen de vijf en tien nodig, wil ik uit de kosten
missen?
voegen?
tijd gaat zo’n journalist van amateur naar
komen en nog iets verdienen. Vroeger was ik
‘Ja, ze moeten scoren. Omdat ze niet veel geld
‘Je kunt niet controleren waar het beeld van-
semi-professioneel.’
acht van de twaalf maanden voor o.a. Trouw
meer hebben moeten ze verhalen leveren die
daan komt. De burgers hebben helemaal
mensen willen zien.’
geen status van journalist. Mensen van een
in Afrika, ik was elke keer een maand op pad, Merk je die verandering in de media, dat alles
om zes of zeven verhalen te maken. Nu doen
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. JAN JOSEPH STOK
The rebel group SLA-Unity (a division of the Sudan Liberation Army) based twenty kilometres north of Muhajirya, in what appears to be no man’s land covered with faded yellow grass and trees. Under the trees, around 500 rebels are camped with about forty jeeps in a mobile army camp, which moves every couple of days. Due to the numerous bombardments, the jeeps remain parked under the trees for most of the day.
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. JAN JOSEPH STOK
ze misschien drie projecten per jaar en dan
materiaal is. Dan vraag ik me af: waarom doe
‘De onderwerpen die ik kies zijn altijd sociaal.
doen. Je moet bij het interview van de journa-
worden er ook nog eens heel veel voorwaar-
ik het nog voor de Nederlandse pers? Die
Ik ben geen kunstenaar, maak geen mooie
list aanwezig zijn, niet direct je camera ge-
den aan gesteld. Ik werk daardoor steeds
begrijpen niet welke gevaren ik heb genomen,
foto’s voor het plezier van mooie foto’s. Ik
bruiken, maar eerst de mensen aan het woord
meer aan eigen projecten.’
hebben geen idee van de exclusiviteit van het
maak foto’s om iets te bereiken.’
laten zodat je weet waar het over gaat. Als je
werk. Daarnaast maken veel journalisten hun
weet waar het over gaat dan weet je ook veel
Is die verandering moeilijk voor jou?
eigen foto’s, foto’s die iedereen kan maken en
Esthetiek is geen doel op zich?
beter welke foto’s je daarna kan maken. Dan
‘Ja, een beetje wel.’
kranten nemen daar genoegen mee. Als de
‘Nee. De enige reden dat ze esthetisch zijn is
kloppen de foto’s.’
fotografie niet meer serieus wordt genomen,
dat je wilt dat mensen er naar kijken. Natuur-
Op welke manier?
wordt het voor fotografen ook steeds minder
lijk probeer je het zo mooi mogelijk te maken,
Een demonstratie organiseren is vrijblijvender
‘Je moet veel creatiever zijn. Niet in de foto-
interessant om in een krant te publiceren.
maar dat is het doel niet. Het doel is een goed
dan iemands verhaal vertellen?
grafie, maar creatief in hoe je het geld voor
Dan ga je toch nadenken over waar je op een
verhaal vertellen.’
‘Ja, dat is veel echter. Als je hier in Nederland
elkaar krijgt.’
betere manier grotere impact kan hebben.
demonstreert ben je met je eigen plaatje be-
Want dat is toch wat je wil, tenminste dat wil
Je bent geëngageerd, ben je ook activistisch?
Kun je ook steeds minder verhalen kwijt?
ik, dat je foto’s helpen. Als ik een hongersnood
‘Ik was een grote activist, maar dat is tien jaar
‘Redacties zien zelfs de bijzondere verhalen
in Somalië, of verkrachtte vrouwen in Congo
geleden, tijdens mijn studie. Ik ben, en dat is
Je zegt dat je niet zo maar met iemands ziel kan
niet meer. Ik was in augustus in Zuid-Somalië,
fotografeer dan wil ik dat die foto’s iets doen.
een cliché, een activist met mijn camera. Zo
spelen. Maak je je wel eens zorgen over wat de
een van de gevaarlijkste regio’s ter wereld. Ik
Dat het helpt.’
probeer je je steentje bij te dragen aan de we-
gevolgen van publicaties kunnen zijn?
reld. Toen ik studeerde heb ik demonstraties
‘Ja. Je moet daarom heel goed uitleggen aan
was de enige blanke in de regio. De meeste
zig, niet met de verhalen van mensen daar.’
journalisten gaan naar Dadaab vluchtelingen-
Dus je denkt dat foto’s invloed hebben?
georganiseerd, maar daar voelen de mensen
mensen wat je doet en hun toestemming heb-
kamp in Kenia, maar ik ben met Somaliërs
‘Ja. Ik werk ook voor hulporganisaties, zoals
in Afrika niets van. De foto’s die ik in mijn
ben, mondeling of schriftelijk. Ik heb geen en-
eerst helemaal naar het noorden gereisd,
Greenpeace, de Leprastichting, Artsen zon-
eentje maak hebben meer impact op veel van
kele foto ‘gestolen’. Als ik het gevoel heb dat
naar Mandera, en vervolgens illegaal de grens
der Grenzen, en ik heb gezien dat foto’s van
de gebieden waar ik geweest ben. Daar ben ik
een persoon gevaar loopt met mijn foto of niet
over gestoken. Ik was een dag of tien in Zuid-
mij heel veel geld hebben opgeleverd voor de
me heel erg van bewust. Daarom is de ethiek
op de foto wil, dan maak ik die foto gewoon
Somalië, waar Al-Shabaab tien kilometer
mensen die ik fotografeer. Voor de Leprastich-
van je werk ook belangrijk: hoe je met mensen niet. Ik denk dat veel fotografen dat helaas wel
verderop zit, waar je gekidnapt kan worden of
ting ben ik bijvoorbeeld zo vaak terug geweest
omgaat, wat je wel en niet laat zien. Je hebt
doen. Mensen die niet in die situaties zijn ge-
gedood. Toen ik terugkwam zijn er twee foto’s
dat ik zelf heb kunnen checken dat het geld
een grote verantwoordelijkheid. Je kan niet
weest zien dat niet, maar fotografen zien zo of
in de krant geplaatst. Ik heb zelfs de inter-
dat de campagnes hebben opgeleverd ook
met de ziel van mensen spelen, dingen laten
iemand niet op de foto wilde. Dan moet je de
views geleverd. Dus je doet al het werk en uit-
echt aan de mensen wordt besteed.’
zien die niet kloppen. Je probeert oprecht
geloofwaardigheid van die fotograaf in twijfel
te fotograferen en vooral naar de mensen te
trekken.’
eindelijk zie je twee foto’s, niet eens de beste, klein afgedrukt in de krant, terwijl het uniek
Is dat ook een van jouw drijfveren?
luisteren. Ik denk dat veel fotografen dat niet
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. JAN JOSEPH STOK
Every morning before heading the road, the rebels listen to the different radio’s, some of the government and some like Radio dabanga from outside informing them about the current situations and the different movements.
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. JAN JOSEPH STOK
Vind je dat onethisch?
den gehad dat ik twee maanden achter elkaar
‘Ja. Zelfs tijdens straatfotografie kun je oog-
op pad was, in zes verschillende landen, dan
contact met mensen maken. Al door de
ga je van kindsoldaten naar aidspatiënten
lichaamstaal van mensen kun je zien of ie-
naar boeren die van hun land worden gejaagd;
mand wil of niet.’
zoveel indrukken dat je wel de tijd moet nemen om alles een plek te geven. En wat har-
Maar er zijn ook situaties waarin je niet vooraf
der worden, dat klinkt voor veel mensen bizar,
toestemming kan vragen.
maar je wordt wel harder.’
‘Ja, maar als je dat niet kan doen kun je er nog altijd achterkomen of iemand in gevaar
Je werkt ook veel NGO’s. Er is de laatste tijd
komt. Ik doe niets met telelens, doe alles van
veel discussie over of je én als journalist én in
dichtbij, dus ik moet wel contact met mensen
opdracht van NGO’s kan werken. Wat vind jij van
hebben. Zo werk ik. Ik wil geen slecht gevoel
die discussie?
hebben: het is een mooi plaatje maar eigenlijk
‘Ik ben in Nederland wel bekritiseerd omdat
wil die persoon helemaal niet.’
ik voor NGO’s werk. Als je een Paolo Pellegrin of Kadir van Lohuizen bent die voor Artsen
Heb je daarom weleens een briljante foto moeten deleten?
The region around Muhajirya has been the scene of violent struggle since mid-January, during which dozens of people were killed and 30,000 people were forced to flee their homes
‘Nee. Mijn ervaring in al die jaren is dat bijna
zonder Grenzen werken is het geen probleem, maar als jonge fotograaf mag ik dat volgens sommige mensen in de fotografie niet. Ik weet
iedereen een verhaal te vertellen heeft en
had ze een heel groot litteken in haar gezicht,
viewd. Voor de meesten was ik de eerste aan
dat mijn foto’s mensen helpen, dus ik heb
bijna iedereen op de foto wil. Het is de manier
dat was nu weg. Dat komt onder andere door
wie zij ooit hun verhaal vertelden. Je maakt
geen moeite om foto’s te maken voor NGO’s.
waarop je ze benadert, dat is belangrijk om in
de foto’s die ik had gemaakt. Ze was ook heel
ook bij mensen daar iets los, niet alleen hier.’
Maar je hebt wel twee petten en daar moet
je gedachten te houden.’
blij om de foto’s te zien, heel trots. Dan be-
je duidelijk onderscheid in maken. Ik vind dat
sef je waarom je dit werk doet. Je geeft weer
Vind je het soms moeilijk om die verhalen los te
heel duidelijk moet zijn: ik ben hier nu in op-
Denk je er veel over na hoe je met je onderwer-
waarde aan die mensen. Ze krijgen het gevoel:
laten als je hier bent?
dracht van een NGO of nu voor een krant.
pen omgaat? Je bent ook wel eens mensen weer
ik ben niet alleen maar een meisje met krom-
‘Ja, ik heb het ook wel zwaar gehad. Maar met
Ik ga binnenkort naar Congo om verhalen te
gaan opzoeken?
me vingers. Soms ben je niet alleen maar
de ervaring weet je ook beter afstand te cre-
maken voor de Times, Global Post, etc. maar
‘Ja ik ben terug gegaan naar Nepal om daar
fotograaf, maar bijna een psycholoog voor die
ëren. Je bent nog steeds dichtbij de mensen,
ik doe waarschijnlijk ook opdrachten voor een
Umeshi, een meisje dat ik had gefotografeerd
mensen. In Congo heb ik honderd vrouwen
maar je probeert niet alles op jezelf te betrek-
NGO. Ik ga drie weken, daarvan ga ik twee we-
op te zoeken. Dat was heel leuk. Door lepra
die verkracht zijn gefotografeerd en geïnter-
ken. Anders word je helemaal gek. Ik heb tij-
ken voor de kranten en 1 week voor de NGO.
MEEKIJKEN OVER DE SCHOUDER VAN.. JAN JOSEPH STOK
Maar als een NGO een hele reis financiert ben
werk te doen. Als je meer tijd neemt om je
‘Dat gebeurt in Nederland helaas veel te wei-
je gewoon voor hen aan het werk. Je kunt niet
verhaal te maken en je niet zo laat leiden door
nig. In vergelijking met Denemarken, Frank-
in opdracht aan het werk zijn en dan ook even
redacties ben je misschien wel objectiever.’
rijk en Engeland zijn Nederlandse fotografen
iets anders maken. Dan word je propaganda.’
veel individueler. Niemand bekijkt elkaars Dus eigenlijk is de verandering in het werkveld,
werk. In Denemarken zien ze elkaar niet als
Ben je ook wel eens embedded weggeweest?
de daling van budgetten, in zekere zin een zegen
concurrent, terwijl hier iedereen heel be-
‘Ja één keer in Tsjaad met het Nederlandse
voor de journalistiek?
schermend bezig is. Daardoor heb je ook niet
leger. In Afghanistan ben ik juist unembed-
‘Ja. Maar je zit weer met een ander probleem.
echt een Nederlandse stroming, zoals in de
ded geweest. Ik reis natuurlijk liever alleen.
Vroeger werden fotografen en journalisten
Italiaanse fotografie. Ik denk dat als je elkaar
Maar soms heb je geen keuze. In Congo ben ik
gecontroleerd door de krant, had die een ethi-
als groep steunt en bekritiseert het niveau
meegereisd met Rwandese Hutu’s. Khartoum
sche verantwoordelijkheid. Nu zijn de foto-
hoger wordt, je de ethiek in stand houdt en je
geeft al jaren geen visum af. Daarom ben ik in
grafen alleen en doen ze maar wat. Normaal
geen repetitie van verhalen hebt.’
Darfur met het Sudan Liberation Army mee-
gesproken moet je bepaalde regels van de
gegaan. Ook al ben je dan met hen op pad, je
ethiek volgen, wat je wel of niet mag doen met
probeert wel af en toe los van hen te komen.
mensen en hun verhaal. Dat is wel mijn zorg:
Maar je moet je goed beseffen dat je ook met
hoe blijft die ethiek nog in stand?’
wordt vervolgd...
rebellen embedded bent. Dat is hetzelfde in Libië. Als je met de rebellen daar optrekt, dan
Hoe zou dat wel gewaarborgd kunnen worden?
is dat ook maar één kant van het verhaal.’
‘De vakbonden zouden dat in stand kunnen gaan houden. In Nederland heb je de Fotogra-
Streef je objectiviteit na? Bestaat dat?
fenfederatie, die hebben die rol nog niet, al
‘Mijn ervaring is dat de krantenredacties een
proberen ze het wel. Of festivals: World Press
eigen beeld voor ogen hebben van wat ze wil-
Photo of Visa pour l’image hebben ook be-
len hebben. Daardoor blijf je beelden leveren
paalde regels. Dat zijn eigenlijk de enige twee
die voldoen aan het beeld dat zij hebben en
organisaties die nog richtlijnen voor de foto-
dat mensen al weten of denken. Dat is ook een
graaf geven, wat mag wel, wat mag niet, voor
reden dat veel fotografen onafhankelijk gaan
de rest doet iedereen maar wat.’
werken. Misschien gaan we daardoor wel terug naar de diepgang. Niet meer die stereo-
Wellicht zou het helpen als fotografen elkaars
tiepe beelden, maar tijd nemen om grondiger
werk bekijken, bekritiseren, controleren?
Beeld © Jan Joseph Stok
Tekst © Eefje Blankevoort