tel. 501 011 103, www.dylag.pl, galeria@dylag.pl
Elżbieta Nadel, Rysunki domowe, Lwów, lipiec 1942 r. Żydzi we Lwowie w 1942 r. Gdy Elżbieta Nadel, żydowska mieszkanka Lwowa przystępowała do pracy nad swoimi rysunkami jej rodzinne miasto od roku pozostawało już pod okupacją niemiecką. W 1941 r. na ponad 300 000 mieszkańców Lwowa około 120 000 było Żydami. Było to drugie co do wielkości skupisko żydowskie w Generalnym Gubernatorstwie po Warszawie. W rok później, na skutek pogromów i akcji deportacyjnych liczba Żydów lwowskich była już zdecydowanie mniejsza. Część z nich, od listopada 1941 r. przebywała w wyznaczonych dzielnicach na Zamarstynowie i Kleparowie. Wiele rodzin żydowskich, podobnie jak rodzina autorki rysunków, mieszkało jeszcze w centrum miasta, poza terenem getta. 17 marca 1942 r. rozpoczęła się Akcja „Reinhardt” – operacja zagłady Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Lwów padł jej ofiarą jako jeden z pierwszych ośrodków. Pomiędzy 17 a 31 marca Niemcy deportowali z miasta do obozu zagłady w Bełżcu około 15 000 Żydów. W miesiąc po powstaniu „Rysunków domowych” rozpoczęła się wielka akcja we Lwowie, trwająca od 10 do 22 sierpnia. W jej wyniku około 40 000 Żydów lwowskich zostało zamordowanych w obozie zagłady w Bełżcu. Po tej akcji Elżbieta Nadel wraz z rodzicami uciekła ze Lwowa do Warszawy. Wszyscy pozostali w mieście Żydzi musieli się przenieść do getta. Kolejna akcja deportacyjna nastąpiła pomiędzy 18 a 20 listopada 1942 r., kiedy to około 10 000 osób deportowano do obozu w Bełżcu. Getto lwowskie istniało jeszcze do czerwca 1943 r. W czasie następnych akcji jego mieszkańców wywożono do obozu śmierci w Sobiborze bądź mordowano w istniejącym od 1941 r. we Lwowie obozie przy ul. Janowskiej. Zginęło tam około 60 000 osób pochodzących ze Lwowa i całej Galicji. Tylko nielicznym udało się przeżyć w kryjówkach do końca okupacji. Ocalali z Zagłady Żydzi lwowscy ostatecznie opuścili miasto w latach 1945–1946. Elżbieta Nadel nigdy już do Lwowa nie powróciła.
Zdjęcie: Deportacja we Lwowie w listopadzie 1942 r. Żydów lwowskich wywożono lorami tramwajowymi na stację kolejową Lwów-Kleparów, skąd odchodziły pociągi deportacyjne do obozu zagłady w Bełżcu. Fotografia wykonana na rogu ulic św. Anny i Janowskiej. Kolekcja Łukasza Biedki.
Autorka rysunków Elżbieta Nadel urodziła się 1 czerwca 1920 r. we Lwowie, w zamożnej rodzinie lekarskiej. Jej rodzice, Aaron Nadel i Regina z Reichensteinów, obydwoje byli lekarzami. Ojciec był lekarzem ogólnym ze specjalnością w zakresie dermatologii, matka była również dermatologiem. Oprócz Elżbiety mieli jeszcze młodszego od niej o 6 lat syna Jerzego. O przedwojennym życiu Elżbiety i jej rodziny niewiele wiadomo. Z jej jedynego wspomnienia, złożonego wiele lat po wojnie w Yad Vashem, można ustalić, że do okresu II wojny światowej wszyscy mieszkali w centrum Lwowa, przy Placu Mariackim. Elżbieta, ze względu na swoje uzdolnienia artystyczne studiowała w Instytucie Sztuk Plastycznych we Lwowie na wydziale grafiki. Tam poznała swojego późniejszego wybawiciela Polaka, Kazimierza Moździerza, studenta wydziału malarstwa, o którym we wspomnieniu napisała tak: Był on jedynym kolegą, który po wkroczeniu Niemców do Lwowa, nie zerwał z nami kontaktu, odwiedzał nas i interesował się naszym losem. Po zajęciu Lwowa przez Niemców rodzinie Nadelów nakazano opuszczenie mieszkania, ale nie udali się do wyznaczonych dla Żydów dzielnic. Zamieszkali na Starym Mieście przy ul. Boimów, niedaleko od swojego starego mieszkania. Tu rodzice prowadzili dalej swoją praktykę lekarską, co wynika z rysunków. Co Elżbieta robiła w czasie okupacji, będąc osobą dorosłą i zdolną do pracy, tego również nie wiadomo. Jedno jest pewne, że przez cały czas rysowała. W zbiorach jej synów znajdują się cykle grafik stanowiących ilustracje do popularnych przed wojną książek: „Charles de Coster. Wesołe bractwo pustych gąb. Pięć linorytów kolorowych Elżbiety Nadel. Lwów 1941” oraz „Lesage. Diabeł kulawy. 11 ilustracyj. 1942”. W lipcu 1942 r. powstają „Rysunki domowe”. Zaraz po ich powstaniu we Lwowie nastąpiła wielka akcja deportacyjna. W jej wyniku zginął brat autorki, Jerzy Nadel, prawdopodobnie deportowany do obozu zagłady w Bełżcu. Pozostali członkowie rodziny zdecydowali się na ucieczkę ze Lwowa. We wrześniu 1942 r. Elżbieta oraz jej matka, z pomocą i pod eskortą Kazimierza Moździerza wyjeżdżają do Warszawy, gdzie ich wybawiciel znalazł dla nich mieszkanie przy ul. Tamka. Później, prawdopodobnie po spieniężeniu i rozdaniu dobytku dołączył do nich ojciec. W Warszawie mieszkali „na aryjskich papierach” do wybuchu powstania w sierpniu 1944 r. Nadelowie utrzymywali się z wyrobu i sprzedaży torebek ze sznurka. Nic nie wiadomo czy Elżbieta kontynuowała w Warszawie swoją twórczość artystyczną. Jeśli tak, nic z tych prac się nie zachowało. Jej ojciec zginął jeszcze przed powstaniem. Według przekazów rodzinnych miał wstąpić do partyzantki i ślad po nim zaginął. Jego żona i córka w Warszawie przeżyły powstanie. Po jego upadku przebywały pod Warszawą, a po wyzwoleniu zamieszkały w Krakowie. W Polsce mieszkały jeszcze kilka miesięcy, poszukując bezowocnie krewnych. W tym czasie odnalazły Kazimierza Moździerza, który został zmuszony do opuszczenia Lwowa i zamieszkał w Bytomiu. W 1945 Elżbieta Nadel wraz z matką wyjechały do Pragi czeskiej, gdzie pozostały do 1948 r. Stamtąd udały się do Izraela.
Już w Pradze w 1946 r. powstał cykl 17 rysunków wykonanych tuszem zatytułowany „Z czarnej teki. 1939–1945”. Było to rozliczenie się Elżbiety Nadel z okupacyjną przeszłością, a zarazem zilustrowanie losu Żydów polskich pod okupacją nazistowską. Niektóre z tych prac z pewnością bazują na lwowskich wspomnieniach autorki, jak chociażby sceny z aresztowania starców czy deportacji. Jak wynika z informacji uzyskanej od synów autorki, po tym cyklu nigdy już nie powróciła do tematyki wojennej w swojej twórczości.
Ulica Boimów we Lwowie (dzisiaj Staroyevreyska), przy której mieszkała w 1942 r. Elżbieta Nadel. Foto Robert Kuwałek.
Jeden z rysunków „Z czarnej teki” (scena wysiedlenia). Kolekcja Roniego i Micky`ego Landau.
Zdjęcie Elżbieta Nadel w Pradze 1946 r.
O „Rysunkach domowych” słów kilka Cykl „Rysunki domowe” ma zupełnie inny charakter, niż prace Elżbiety Nadel, które powstały podczas okupacji we Lwowie. Z powodzeniem można go uznać bardziej za dokument, niż za pracę artystyczną, którą niewątpliwie też są. Jest to zapis jednego dnia
z życia rodziny Nadelów w mieszkaniu przy ul. Boimów we Lwowie. Na rysunkach widać prymitywne warunki mieszkaniowe, do których ta zamożna rodzina z pewnością nie przywykła, ale stara się adaptować. Pozornie jest to spokojne życie, połączone z kontynuacją praktyki lekarskiej rodziców autorki. Ona sama kilkakrotnie przedstawiła na nich samą siebie. Na jednej z prac widać Elżbietę Nadel rysującą, co świadczy o tym, że praca artystyczna była dla niej częścią codzienności. Z jednej strony wyczuwa się poczucie humoru autorki, a z drugiej dominuje tam nostalgia i tragizm sytuacji. Największą zasługą „Rysunków domowych” jest ich dokumentalizm. Obrazują one sytuację „tu i teraz”. Z okupowanego Lwowa nie zachowało się wiele dokumentacji fotograficznej, obrazującej los Żydów. Artyści tworzący w czasie okupacji też starali się uciekać od bieżącej tematyki, czego przykładem są też wcześniejsze prace Elżbiety Nadel. „Rysunki domowe” można uznać z powodzeniem zarówno za niezwykłe źródło historyczne, jak także za bardzo dobre prace artystyczne. Kolekcja ta pochodzi ze zbiorów Wiesława Dyląga, właściciela galerii w Krakowie. „Rysunki domowe” znalazły się w jego posiadaniu przypadkowo. Zostały znalezione przez niego w walizkach pozostałych po śmierci ciotek, czterech sióstr Oleszkowicz – Marii, Heleny, Walerii i Janiny, pochodzących ze Lwowa, które w 1945 r. po tzw. repatriacji zamieszkały w Krakowie. Niestety, nie udało się ustalić, co łączyło siostry z rodziną Nadel. Teczka z rysunkami znajdowała się w walizce, której nikt nie otwierał od czasu wyjazdu rodziny ze Lwowa. „Rysunki domowe” wykonane zostały w oryginale tuszem na brystolu, natomiast okładka teczki to technika gwaszu.
Elżbieta Nadel po wojnie W 1948 r. Elżbieta Nadel wraz z matką znalazły się w Izraelu. Tutaj wyszła za mąż za Naftalego Landaua i zmieniła imię na hebrajską formę Elisheva. Mieszkała w Modiin pomiędzy Tel Awiwem a Jerozolimą. Przez cały czas zajmowała się profesjonalnie rysowaniem. Była ilustratorką blisko stu książek dla dzieci i dorosłych, a także rysowniczką karykatur i rysunków dla czasopism izraelskich. Nie była związana z żadną instytucją, chociaż najczęściej jej ilustracje publikowane były w czasopiśmie dla dzieci „Haaretz Shelanu”. Urodziła dwóch synów – Ronny`ego i Micky`ego. W 1987 r. wystąpiła do Yad Vashem o nadanie tytułu Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata dla Kazimierza Moździerza, który pomógł jej i matce w ucieczce ze Lwowa do Warszawy. O swoim wybawcy napisała wówczas w ten sposób: Kazimierz nie był nigdy specjalnym przyjacielem przed wojną. Był po prostu dobrym kolegą i miał ludzkie serce, co było wówczas tak rzadkie, że wzbudza podejrzenie ukrytych motywów. Narażał się przy tym bardzo, bo zadawanie się i pomaganie Żydom było karane śmiercią. Ten uznany po wojnie autor exlibrisów otrzymał medal w 1989 r. Elżbieta Nadel-Elisheva Landau zmarła 8 sierpnia 1994 r. w Izraelu.
Zdjęcie Elżbieta Nadel-Elisheva Landau w Izraelu w 1969 r. Kolekcja Ronny`ego i Micky`ego Landau.
Na końcu wystawy Autorzy wystawy składają podziękowania za pomoc: Ronny`emu i Micky`emu Landauom z Izraela i Chile za materiały o ich matce, Mirze Ledowskiej z Izraela za odnalezienie rodziny Landau oraz Orit Margoliot z Yad Vashem za materiały dotyczące wojennych losów Elżbiety Nadel oraz Kazimierza Moździerza. Serdecznie dziękujemy Wiesławowi Dylągowi nie tylko za udostępnienie rysunków na wystawę, ale przede wszystkim za rozpoczęcie odtwarzania historii tego niezwykłego dokumentu oraz losów jego autorki.
Elżbieta Nadel’s, „Home pictures”, Lviv, July 1942 Jews in Lviv, 1942 When Elżbieta Nadel, a Lviv Jew, started to work on her drawings, her home town had already been under German occupation for a year. In 1941 the population of Lviv was 300 thousand people, including 120 thousand Jews. After Warsaw, it was the second largest Jewish community in the General Government. A year later, as a result of pogroms and deportation actions, this number got distinctly lower. Some of the Jews had lived in the designated districts of Zamarstynow and Kleparow since November 1941. A lot of Jewish families, like the artist’s family, still lived in the city centre, outside the ghetto. On 17 March 1942 the Germans launched Operation Reinhardt, whose aim was to exterminate Jews in the General Government. The Jewish inhabitants of Lviv were its first victims. Between 17 and 31 March, 15 thousand Jews were deported to the death camp in Bełżec. A month after the “Home Pictures” were created, the so called big action started in Lviv. It took place between 10 and 22 August and it resulted in 40 thousand Jews being murdered in the Bełżec death camp. After the action Elżbieta Nadel, together with her parents, escaped from Lviv to Warsaw. All the Jews who stayed in the city had to move to the ghetto. Another deportation action was carried out between 18 and 20 November, 1942. This time 10 thousand Jews were deported to Bełżec. The Lviv ghetto functioned till June 1943. During the actions that followed the inhabitants of the city were either taken to the death camp in Sobibór or murdered in Lviv in the Janowska Street camp, which had existed since 1941. Around 60 thousand people from Lviv and entire Galicia died there. Only few managed to survive the occupation in some hiding places. The Lviv Jews who survived the Holocaust eventually left the city in the years 1945–1946. Elżbieta Nadel never came to Lviv again.
The deportation in Lviv, November 1942. By means of tramway tracks, the Lviv Jews were taken to the Lwów-Kleparów railway station, where trains departed for the death camp in Bełżec. The photo was taken on the corner of Saint Anna and Janowska Streets. Łukasz Biedka’s collection.
The author of the drawings Elżbieta Nadel was born on 1 June, 1920 in Lviv in a well-to-do family of doctors. Aaron Nadel was a general practitioner with specialization in dermatology. Her mother, Regina nee Reichenstein, was a dermatologist, too. They also had a son, Jerzy, who was six years younger than Elżbieta. Little do we know about the pre-war life of the artist and her family. On the basis of her only testimony given many years after the war in Yad Vashem, it was established that until World War Two they lived in the centre of Lviv in Mariacki Square. Being artistically talented, Elżbieta studied graphic arts in the Institute of Fine Arts in Lviv. It was there that she met her later saviour, Kazimierz Moździerz, a Polish student of the Department of Painting. This is what she wrote about him in her testimony: He was the only friend who stayed in touch with us, visited us and was interested in our fate after the Germans occupied Lviv. After Lviv had been occupied by the Germans, the Nadel family were made to leave their flat but they did not go to the districts designated for the Jews. They settled in the Old Town in Boimów Street, where Elżbieta’s parents still ran their medical practice, which was presented in the drawings. What Elżbieta did during the occupation, as a capable of work and adult person, remains a mystery. One thing we know for sure is that she drew. In her sons’ collection there are series of the drawings she made to illustrate two books which were popular before the war: “Charles de Coster. Wesołe bractwo pustych gąb. Pięć linorytów kolorowych Elżbiety Nadel. Lwów 1941” and ”Lesage. Diabeł kulawy. 11 ilustracyj. 1942”. The „Home Pictures” were created in July 1942. Soon afterwards, in August, a large deportation action took place in Lviv. During this action, Jerzy Nadel, artist’s brother, was probably deported to the death camp in Bełżec, where he was killed. All the other members of the family decided to escape from Lviv. In September 1942, Elżbieta and her mother left for Warsaw, escorted by their saviour Kazimierz Moździerz, who had found a flat for them in Tamka Street. Later on, they were joined by her father who had probably sold and gave away their property. With “Aryan” papers, they had lived in Warsaw until the uprising in August 1944. The Nadels made their living from producing and selling string bags. We do not know whether Elżbieta continued her artistic work in Warsaw. Even so, none of her works survived. Aaron Nadel died before the uprising. According to what the relatives say, he joined the partisans and disappeared without a trace. His wife and daughter survived the uprising in Warsaw and after it had been suppressed they moved to a place near Warsaw and then, after the liberation, to Kraków. They stayed in Poland for another couple of months, vainly trying to find any relatives. In the meantime, they found Kazimierz Moździerz, who had been made to leave Lviv and settled in Bytom. In 1945 Elżbieta Nadel and her mother left for Prague, where they stayed till 1948 and after that they went to Israel. It was in 1946 in Prague that a series of 17 drawings in ink entitled “Z czarnej teki. 1939–1945” was created. This work was artist’s reconciliation with her occupational past
as well as the illustration of the lives of Polish Jews under Nazi occupation. Some of the drawings were based on artist’s recollections of her life in Lviv, like for example the scenes of deportations or arresting old men. According to her sons, she never came back to the theme of war after she had finished this series
Boimów street in Lviv (today Staroyevreyskaya street) where Elżbieta Nadel lived in 1942. Photo Robert Kuwałek.
A drawing from the “Z czarnej teki” series (a scene of resettlement old men). The collection of Ronny and Micky Landau.
Elżbieta Nadel in Prague, 1946.
A few words about the „Home Pictures” The „Home Pictures” series is completely different from Elżbieta Nadel’s works created while she was living in occupied Lviv. We can definitely consider the series a document rather than a work of art, although it undoubtedly has artistic value, too. The drawings form a record of one day in the life of the Nadels in their flat in Boimów Street in Lviv. They show the primitive living conditions, which this well-off family were not used to, but tried to accept. Apparently, they lived their peaceful lives and ran their
medical practice. Elżbieta presented herself a number of times in her works. In one of the pictures, where she shows herself drawing, one can notice the dominant feeling of nostalgia and tragedy. At the same time, artist’s sense of humour can be sensed. The highest value of the “Home Pictures” lies in their documental character. They show the here-and-now situation of the occupied Lviv. Not too many photographs of Jewish inhabitants of the city survived. Besides, the artists who worked under the occupation tried to avoid current issues and Elżbieta Nadel’s earlier work is an example of this trend. The “Home Pictures” can be appreciated both as a historical source and very good work of art.
Elżbieta Nadel after the war In 1948 Elżbieta Nadel and her mother came to Israel. Here she married Naftali Landau and changed her first name into its Hebrew form, Elisheva. She lived in Modiin, between Tel Aviv and Jerusalem, working as a professional artist. She illustrated almost one hundred books for children and adults and she also drew cartoons and pictures for Israeli magazines. She was a freelancer, but she most often made illustrations for children’s magazine “Haaretz Shelanu”. She had two sons: Ronny and Micky. In 1987 she applied to Yad Vashem for awarding Kazimierz Moździerz the title of Righteous Among the Nations of the World for helping herself and her mother escape from Lviv to Warsaw. This is what she wrote about her rescuer: Before the war Kazimierz was not a special friend. He was just a good acquaintance and a kind-hearted person, which was not common at that time as people were afraid of being suspected of some evil intentions. He exposed himself to danger because having contacts with Jews and helping them was penalized with death. Kazimierz Moździerz, who after the war became an acknowledged bookplate artist was awarded the medal in 1989. Elżbieta Nadel-Elisheva Landau died on 8 August 1994 in Israel.
Elżbieta Nadel-Elisheva Landau in Israel in 1969. The collection of Ronny and Micky Landau.
Elżbieta Nadel’s drawings come from the collection of Wiesław Dyląg, the owner of a gallery in Kraków. The “Home Pictures” came into his possession by chance. They were discovered in suitcases that had been found after Wiesław Dyląg’s aunts (four Oleszkowicz sisters: Maria, Helena, Waleria and Janina) died. They came from Lviv and in 1945, after the so called repatriation, they settled in Kraków. The portfolio with drawings was in a suitcase which had not been opened since the family left Lviv. Unfortunately, we have not managed to establish what the connection between the sisters and the Nadel family was. The „Home Pictures” were made in ink on Bristol paper and the cover of the portfolio was made using gouache method. The authors of the exhibition would like to thank Ronny and Micky Landau from Israel and Chile for providing materials about their mother; Mira Ledowska from Israel for finding the Landau family; and Orit Margoliot from Yad Vashem for information concerning the lives of Elżbieta Nadel and Kazimierz Moździerz during the war. We would also like to thank Wiesław Dyląg not only for providing drawings for the exhibition but first and foremost for starting to recount the history of this remarkable document and the life of its author.