Genoeg 114

genoeg.nl

(Advertenties)

Slimme uitvinding zorgt voor warmere, energiezuinige vloer.

kussens en Bodemfolie is een comfortabele, energiezuinige en gezonde woning.

Hieronder een doorsnee van een kruipruimte met TONZON Thermoskussen en Bodemfolie.

Uitvinding Thermoskussen op de

50+ beu 19 t/m 2 3 in

Jaarbeu Utrechtrs hal 8 stand D .01

rs

sept

TONZON Vloerisolatie is gebaseerd op het Thermoskussen, een revolutionair isolatiemate-

2017

van de gecombineerde aanpak met Thermos-

TONZON Thermoskussens

Bezoek ons

Herfst

de kruipruimte verdwijnt voorgoed. Het resultaat

TONZON Bodemfolie

riaal dat in 1980 in Nederland werd ontwikkeld.

Het is volledig opvouwbaar en isoleert als een

Forse energiebesparing

thermosfles. Vloeren die niet (goed) zijn geïso-

TONZON Vloerisolatie levert een gemiddelde

leerd hebben permanent warmteverlies naar de

besparing op van 15 tot 20% op de stookkosten

kruipruimte door uitstraling. TONZON Thermos-

en bij vloeren met vloerverwarming tot wel 40%.

kussens blokkeren als enige isolatiemateriaal dit

Onderstaande infraroodfoto’s tonen de tempera-

stralingsverlies. De kussens kunnen eenvoudig

tuur onderin een woonkamer zonder en met

onder de vloer in de kruipruimte worden aan-

TONZON Vloerisolatie. Eindelijk dringt de warmte

gebracht. Met als direct effect; een merkbare

door tot in de vloer. Vloeren met vloerverwarming

verbetering van de vloertemperatuur.

worden soms warmer op plekken waar dat voor-

Jubileumnummers: De toekomst is nu

Extra besparing bij vloeren met vloerverwarming.

“Thermoskussens zorgen ook bij nieuwere woningen voor een stijging van het wooncomfort.”

114

heen nauwelijks het geval was.

Dubbele aanpak

De toekomst is nu!

Samenwerken 2.0 Eenvoudig leven in de klas

Een stevige Bodemfolie op de bodem van de kruipruimte stopt de verdamping van vocht waar-

Energie: nul op de meter

door geen vocht uit de bodem kan doordringen in de woning. De warme vloer en lagere luchtvochtigheid geven schimmels en huisstofmijten nauwelijks nog kans en de muffe geur uit

Voor TONZON

Na TONZON

Koud en klam

Warm en droog

Bea Johnson leeft zonder afval

Het is nu tijd voor TONZON Vloerisolatie!

Neem snel actie, zodat u er in de winter warm en comfortabel bij zit!

Lees er alles over op TONZON.nl of vraag vrijblijvend een offerte aan.

Herfst 2017

20e jaargang

Eenvoudig leven Geld besparen

www.tonzon.nl 0900 - 28 66 966 (0,10 p/min)

Genoeg & de Vrekkenkran

76 Genoeg Herfst 2017 25-17-134_TonZon_LandelijkeGenoegdag_230x285.indd 1 Genoeg 114 deel 2.indd 176 Cover Genoeg 114.indd

Praktisch

34% Nederlanders wil meer doen met minder Bea Johnson ‘We moeten minder recyclen’ Geldzaken Laat je niet kisten door de commercie Huishoudboekje Leven in een tiny house Koken met genoeg Aan de (zee)wier Upcycle Genoeg bewaarkastje JUBILEUMNUMMER: 25 jaar

25-08-17 00:03 17:40 30-08-17

114 | € 6,95

t 30-08-17 08:32

Community

Genoeg kunst

Lezer aan het woord

‘Ik haal er enthousiasme uit’ Meer dan een magazine Er zijn tal van manieren om op de hoogte te blijven van Genoeg-activiteiten en een bijdrage te leveren aan de Genoeggemeenschap.

Lezers geven Genoeg Dankzij het fonds Lezers geven Genoeg kunnen wij een aantal mensen die hun abonnement om financiële redenen moeten opzeggen blij maken met een jaar gratis verlenging van hun abonnement. Je gift is welkom op NL07 INGB 0008 5922 51 t.n.v. Genoeg o.v.v. 'Lezers geven Genoeg'.

Liesbeth Bos (51), onderwijskundige bij een educatieve uitgeverij, is zo’n tien jaar abonnee van Genoeg. ‘Het blad geeft me vertrouwen en hoop.’

‘Genoeg is een beetje mijn moreel kompas. Aan de ene kant bevestigt het me dat mijn vriend en ik al best duurzaam bezig zijn. We hebben geen auto, vliegen zelden, zijn vegetariër en delen via Peerby.

Anderzijds is het soms ook best confronterend: wat ik allemaal nog niet doe. Mijn zwakke plek is kleding, al doe ik er wel lang mee. Maar als ik dan bijvoorbeeld in Genoeg lees hoeveel water er nodig is voor het maken van een spijkerbroek…

Toch haal ik vooral enthousiasme uit het blad. Je hoort zo veel negatieve dingen, hoe slecht het gaat met het klimaat, en met de wereld. Ik ben daar best gevoelig voor. En dan sla ik Genoeg open en lees over al die mensen die gewoon ergens beginnen, met iets heel kleins soms, omdat ze er veel plezier aan beleven, en dat toch effect heeft. Dat geeft me vertrouwen en hoop.

De tips vind ik ook altijd leuk om te lezen, en rubrieken als ‘Kopen of laten lopen’ en ‘Geldzaken’. Ik wil graag weten: hoe zit het nou echt? Zo stond in het zomernummer een stuk over bamboekleding. Ik overwoog al om eens bamboeshirts te gaan kopen, en zo’n stuk kan dan wel een stimulans zijn.’

Groeilamp

Het plastic van de toekomst, zo luidt het nieuwe koosnaampje voor schimmels. Omdat je ze makkelijk in een mal kunt laten groeien tot de vorm die je wilt. Beetje grondstof, het kaf van hennep bijvoorbeeld, met schimmels in een plastic zak doen (het kan ook chiquer, in een speciaal kastje) en het geheel een tot drie weken laten groeien en broeien. De schimmeldraden lijmen het organische materiaal als het ware aan elkaar. En dan heb je zomaar een lamp. Of een kruk. Of lapjes waar je een jas van kunt naaien. IJzersterk, vederlicht en biologisch afbreekbaar. Ideaal verpakkingsmateriaal ook. Maar eigenlijk is dat zonde: zo boven de tafel, zoals de oesterzwamlamp bijvoorbeeld, is toch wonderschoon? De scheutjes zijn eetbaar, als ze in water zijn geweld. Eric Klarenbeek bedacht deze lamp. Zelf een simpeler exemplaar kweken kan ook thuis. En als hij is uitgegroeid, laat je hem drogen op de verwarming. Dan leeft hij niet meer. (MR) Een doe-het-zelflamp (kijk op Krown-design.com voor het model) is te bestellen voor € 12,50. De oesterzwamlamp hierboven groeit op bestelling (€ 375) in het atelier van kunstenaar Eric Klarenbeek.

Genoeg-nieuwsbrief De gratis digitale Genoeg-nieuwsbrief biedt actueel nieuws en tips voor iedereen die meer wil doen met minder. De nieuwsbrief komt uit als het uitkomt, maar minimaal één keer per maand. Wil je de nieuwsbrief ontvangen? Vul dan op Genoeg.nl je e-mailadres in bij ‘Nieuwsbrief’.

(Cadeau)abonnementen Zie de advertentie achterop deze Genoeg voor de aanbieding of ga naar Winkel.genoeg.nl/abonnementen

Monnie Seever

Tekst en illustratie: AmpieB

Mijn 25-jarig jubileum als abonnee van het eerste uur vier ik met 500 gasten - en het kost mij lekker niks!

Herfst 2017 Genoeg

2 Genoeg Herfst 2017 Cover Genoeg114 114.indd 2 Def Genoeg deel 1.indd 2

Winkel.genoeg.nl In de online winkel van Genoeg kun je je abonnement verlengen en (cadeau)abonnementen, boeken en reeds verschenen nummers bestellen. Met je aankoop in de Genoeg-winkel steun je de Genoegcommunity.

Genoeg.nl Op Genoeg.nl vind je actueel nieuws en tips, columns, recensies en recepten. Via Genoeg.nl/contact/ leg je contact met de abonnementenservice, de redactie en de advertentieafdeling. Ook kun je hier je tips doorgeven aan de tipredactie en je vraag of aanbod voor de rubriek 'Ik zoek, ik bied'.

30-08-17 06:54

Genoeg 114 deel 2.indd 75

75

30-08-17 08:32 00:03 30-08-17

De toekomst is nu Dit jaar bestaat Genoeg 25 jaar, samen met haar voorganger de Vrekkenkrant. Reden om een bijzondere editie te maken. We besloten niet terug te blikken of vooruit te kijken, maar stil te staan bij het nu. Want zonder nu geen toekomst. We gingen op zoek naar denkers en doeners die op dit moment werken aan een toekomst met genoeg voor iedereen.

Zo ontstond niet alleen een bijzondere Genoeg, maar ook een plan voor een bijzondere Genoeg-dag. Met een aantal sprekers die een goed beeld kunnen schetsen van die toekomst. Zelf brengen ze hun idealen al in praktijk.

Om die Genoeg-dag te kunnen realiseren, bedachten we een CrowdFUNding-actie, en het lukte: 321 donateurs brachten samen ruim 12.000 euro bij elkaar, genoeg om drie spraakmakende sprekers uit te nodigen en de prachtige locatie bij de Westergasfabriek te huren waar we op 17 september zeshonderd mensen een geweldige Genoeg-dag kunnen bezorgen.

Voor dit jubileumnummer spraken we ook met Frits Spangenberg, oprichter van onderzoeksbureau Motivaction (zie het artikel vanaf pagina 28). We vroegen hem naar een verklaring voor de groeiende groep Nederlanders − eenderde − die aangeeft vrijwillig meer te willen doen met minder. Zijn antwoord was voor mij een eyeopener: vooral jonge mensen leven meer en meer sober, maar wel selectief.

En ziet Spangenberg een toekomst voor Genoeg? Jazeker: ‘Laat zien dat Genoeg vooral gaat over genieten, dan wordt het voor nog veel meer mensen aantrekkelijk.’

Waarvan akte. Geniet van deze speciale Genoeg!

Heleen van der Sanden, hoofdredacteur

Colofon Jaargang 20, nr 114, herfst 2017.

Genoeg verschijnt elk kwartaal.

Uitgever: Heleen van der Sanden Uitgeverij Genoeg, Ridderstraat 56, 5342 AL Oss info@genoeg.nl | genoeg.nl Hoofdredactie: Heleen van der Sanden Redactie: Jeroen Fierens, Martin van der Gaag, Eva Prins (eindredacteur), Frieda Pruim (redactiecoördinator en eindredacteur), Marion Rhoen (eindredacteur), Roos van der Sanden (beeldredacteur) Redactieadres: Uitgeverij Genoeg, Ridderstraat 56, 5342 AL Oss tel. 0412-691782 redactie@genoeg.nl

Aan dit nummer werkten mee: Ilse Ariëns, Michiel Bussink, Annemiek van Deursen, Marieke Henselmans, Tieme Hermans, Milouska Meulens, Elisabeth Noorduin, Eva Rensman, Petra Rooijakkers, Thomas Volman Beeld: AmpieB, Dolph Cantrijn, Annemiek van Deursen, Tieme Hermans, Marghanita Hughes, André Keikes, Ontwerplab Muswerk, Joep Naber, Heleen van der Sanden, Roos van der Sanden, Stichting Noordzeeboerderij, Taco van der Werf Vormgeving: Quadro VOF, Oss

Genoeg is een onafhankelijk tijdschrift voor iedereen die meer wil doen met minder. Elk nummer van Genoeg bestaat uit vier delen.

Gelukkig met genoeg Weinig bezitten, uit noodzaak of keuze, kan heel rijk voelen.

Lees de inspirerende verhalen.

Genoeg voor iedereen Hoeveel is genoeg? Over eerlijk delen in de overvloed en voldoende overhouden voor de generatie na ons.

Genoeg geld Kritisch kiezen en vrolijk besparen. Over de grote economie en het kleine huishoudboekje.

Praktisch genoeg We doppen onze eigen boontjes en maken dingen lekker zelf.

Origineel, goedkoop, en vaak beter voor het milieu.

Een gids voor huis en tuin.

En overal: jouw tips.

Abonneeservice Genoeg-tips Wij doen ons best alle tips te checken op veiligheid en juistheid, maar het gebruikmaken van de tips is voor eigen verantwoordelijkheid van de lezers.

Advertentiewerving: Petra Rooijakkers, tel. 06-12326050 advertenties@genoeg.nl Drukwerkverzorging: Incido, Uden Genoeg wordt gedrukt op papier met FSC® Keurmerk.

Distributie: Aldipress ISSN 1386-2782 © 2017 Uitgeverij Genoeg

Abonneeservice Genoeg Ridderstraat 56, 5342 AL Oss abonnementen@genoeg.nl Abonneren: via winkel.genoeg.nl/abonnementen of via de abonneeservice. Een abonnement kan op elk gewenst moment ingaan.

Prijs: € 24,50 per jaar (4 nummers).

Voor België € 29,50 per jaar.

Voor overige Europese landen € 34,50 per jaar.

Opzeggen: schriftelijk of via e-mail naar de abonneeservice tot twee maanden vóór het einde van het lopende abonnement. Bij niet-tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd tot wederopzegging.

Adreswijziging: schriftelijk of via e-mail naar abonnementen@genoeg.nl Nabestellen van eerder verschenen nummers: winkel.genoeg.nl/magazine, hier staat een beknopte inhoudsopgave per nummer.

Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 3

3

30-08-17 06:54

48

Zalig zonder nieuwe spullen

28 Onderzoeker Frits Spangenberg over de toekomst van eenvoudig leven

42

44 Geldzaken betaalbare uitvaart

Huishoudboekje van de bewoners van een tiny house Voortrekkers

34

4 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 4

30-08-17 06:54

Herfst

Inhoud

Nummer 114 | 2017

GENOEG VOOR IEDEREEN

THEMANUMMER:

De toekomst is nu Genoeg bestaat samen met de Vrekkenkrant, haar voorganger, 25 jaar. Wat gaat de toekomst ons brengen?

GELUKKIG MET GENOEG

Over rÄłk leven met weinig

6, 20, 34, 52 Fotoportretten Voortrekkers 8 Kort genoeg 9 Boeken 10 Het genoeg van Uitgever Heleen van der Sanden 12 De toekomst is nu Eenvoudig leven in de klas 15 Op de fiets naar India Afscheid 16 Constructieve journalistiek 18 De uitdaging Leren tekenen

Over eigen boontjes doppen

22 23 24 27 28

Kort genoeg Boeken De toekomst is nu Samenwerken 2.0 Welgeteld Column Marieke Henselmans Genoeg als trendsetter Interview met oprichter Motivaction 31 Genoegens Column Milouska Meulens 34 Genoeg voor elkaar Genoeg-dag

54 55 56 59 60 62

GENOEG GELD

66

Over kritisch kiezen en vrolÄłk besparen 36 37 38 42 44

Kort genoeg Boeken De toekomst is nu Nul op de meter Huishoudboekje Leven in een tiny house Geldzaken Een betaalbare uitvaart

Uitgever Heleen van der Sanden

65

68 71 73 75 76

Kort genoeg Boeken De toekomst is nu Leven zonder afval Over de datum Koekjes en gebak Koken met genoeg Zeewier Tuinkalender Bezoek van meneer Herfst Natuur in overvloed Column Elisabeth Noorduin Dat doe ik lekker zelf Virtualrealitybril maken van pizzadoos en petfles Genoeg Academie Workshops Digibeter Surfen zonder pottekijkers Upcycle Genoeg-bewaarkastje Monnie Seever bespaart op een feestje Genoeg cadeau Geef (jezelf) een abonnement

EN VERDER

48 Zalig zonder nieuwe spullen 50 Kopen of laten lopen Inductiefornuis

2 3 72 74 75

Genoeg kunst Groeilamp Redactioneel | Colofon Sprookje Mus zoekt genoeg Lezers schrijven | CrowdFUNding Lezer aan het woord

62

10

Het genoeg van

PRAKTISCH GENOEG

Over delen en vermenigvuldigen

Tuinkalender

Tijd van oogsten en zaaien

73

Upcycle

Genoeg-bewaarkastje Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 5

5

30-08-17 06:54

De toekomst is nu

Voortrekkers (1) Kinderen aan het werk in hun klaslokaal in het groen.

Zie het artikel 'Eenvoudig leven in de klas' vanaf pagina 12.

Beeld: Marghanita Hughes Educatingheart natureart.com

6 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 6

30-08-17 06:54

GELUKKIG MET Over rijk leven met weinig

Catherine Gyldensted, pagina 16

‘De keuze voor wat je in je blad zet i s óók gebaseerd op persoonlijke overtuigingen van wat nieuws is’

Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 7

7

30-08-17 06:54

Kort Genoeg Ariëns, Samenstelling: IlseIlse Ariëns Samenstelling: genoegnieuws@live.nl ive.nl ws@l genoegnieu

Kijk voor meer nieuws op Genoeg.nl

Eindelijk luieren Vijftien uur werken per week zou in 2030 wel genoeg zijn, verwachtte econoom John Maynard Keynes. Maar tot nu toe zijn we alleen maar meer uren gaan werken. Gaat dat veranderen?

Buizenpost De hyperloop schiet je met duizend kilometer per uur van de ene plaats naar de andere. Zo kun je in een half uur van Amsterdam naar Parijs.

De hyperloop is een lange buis waar een capsule met mensen doorheen zoeft. In de buis is de luchtdruk laag.

Zo krijgt de capsule nauwelijks te maken met luchtweerstand en gaat hij bijna net zo snel als het geluid. Een soort supersnelle buizenpost dus, maar dan voor mensen. In de Verenigde Staten wordt gewerkt aan een prototype.

Studenten uit Delft wonnen begin dit jaar een ontwerpwedstrijd voor een capsule. Het is een superlichte wagon zonder wielen of ramen die zweeft met behulp van magneten.

De NOS vroeg eerder dit jaar aan drie wetenschappers en aan de Amerikaanse auteur van Rise of the robots hoe de toekomstige arbeidsmarkt eruit gaat zien. Zij verwachten dat robots het werk van miljoenen mensen zullen overnemen, vooral van laagopgeleiden die routinematig werk doen, bijvoorbeeld in de fabriek. Maar ook accountants, analisten en beurshandelaren moeten vrezen voor hun baan.

Is dat erg? Nogal wat deskundigen vinden van niet. Filosoof Rutger Bregman pleitte al jaren geleden voor een korte werkweek. Het zou de wereldwijde CO2-uitstoot met de helft verminderen, de emancipatie komt pas echt goed op gang omdat ook mannen tijd krijgen om te zorgen, we worden gelukkiger en gezonder. Ook socio-

logen en psychologen zien voordelen.

Geen burn-outs meer, geen stressende ouders, geen bouwvakkers die al voor hun pensioen versleten zijn.

Er is wel een prijs die we moeten betalen voor minder werken, schreef socioloog Inge Varekamp drie jaar geleden in de Volkskrant. En dat is minder consumeren. We blijven volgens haar keihard werken omdat we het beter willen hebben dan de buren.

‘Tegen dit gevoel van tekort helpt economische groei niet, want de buurman groeit mee. Wat in de praktijk wel blijkt te helpen, is als het verschil met de buren niet zo groot is: in landen met meer inkomensgelijkheid bestaat veel minder drang om harder te werken en rijker te worden.’

De Volkskrant, De Correspondent

Deze tekst in lettertype Madrid is op telpatroon gezet bij www.StitchPoint.com Deze tekst in lettertype Madrid is op telpatroon gezet bij www.StitchPoint.com Deze tekst in lettertype Madrid is op telpatroon gezet bij www.StitchPoint.com

Deze tekst in lettertype Madrid is op telpatroon gezet bij www.StitchPoint.com Deze tekst in lettertype Madrid is op telpatroon gezet bij www.StitchPoint.com

Verlanglijstje voor 2030

Mahatma Gandhi

Over achttien jaar hoeft niemand ter wereld meer honger te lijden, hebben vrouwen overal dezelfde rechten als mannen en kopen we geen spullen meer die de aarde vervuilen of uitputten.

De toekomst door een wel erg roze bril? Het zijn de Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDG’s) die de 193 lidstaten van de Verenigde Naties vorig jaar hebben vastgesteld.

De SDG’s zijn een vervolg op de millenniumdoelen uit 2000. Ook toen werd een verlanglijstje voor de toekomst gemaakt. Niet alles op die lijst is afgevinkt, maar belangrijke stappen zijn wel gezet. Zo is er sinds de millenniumwisseling de helft minder armoede in de wereld en de helft minder kindersterfte. Het percentage kinderen dat basisonderwijs krijgt steeg tot 90 procent en 2,6 miljard mensen hebben sinds 2000 toegang gekregen tot schoon drinkwater.

Sdgnederland.nl

8 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 8

30-08-17 06:54

Boeken in van der Voor je gelezen door Jeroen Fierens en Mart Gaag. Boekentip? Mail redactie@genoeg.nl

Er is meer dan geluk Onze samenleving heeft een ongezonde obsessie met geluk, en dat begint ons op te breken. Dat is in een notedop de boodschap van de Amerikaanse psycholoog en journalist Emily Esfahani Smith. Volgens Smith willen mensen helemaal niet zozeer gelukkig zijn, maar het leven vooral als betekenisvol ervaren. We lijken alleen een beetje vergeten te zijn hoe dat moet. De boodschap van Smith is niet nieuw. Stemmen uit met name de psychologie waarschuwen al jaren dat de zoektocht naar geluk ongezonde vormen begint aan te nemen. Wat wel vernieuwend is, is de vorm van het boek. Smith slaat de wetenschappelijke discussie over en onderneemt een persoonlijke zoektocht langs mensen die er volgens haar wél in slagen een betekenisvol leven te leiden. Ze bezoekt de hechte gemeenschap op het piepkleine Tanger Island, een ex-drugsdealer die nu personal coach is en een astronaut die vanuit de ruimte naar de aarde heeft gekeken. De ervaringen die ze onderweg opdoet, koppelt ze aan de ideeën van filosofen, psychologen en historische figuren: allemaal kleine stukjes in de puzzel van de zoektocht naar zin. Vanwege de persoonlijke insteek voelen de conclusies van Smith soms wat willekeurig. Maar het veelkleurige beeld dat ontstaat, biedt een schat aan aanknopingspunten en inspiratie voor de lezer om de eerste stappen te zetten in zijn of haar eigen zoektocht naar betekenis. (JF) Emily Esfahani Smith: De kracht van betekenis.

Hoe zin te geven aan je leven. Ten Have, € 19,99. ISBN 9789025904463.

Wijzers met vleugels Tot een jaar geleden leek het leven mij nog oneindig. Toen waarschuwde de kapper mij dat ik maar beter snel een vriendin kon vinden, omdat ik binnen een paar jaar wel kaal zou zijn. Eén zin en mijn jeugd was voorbij. Met een schok besefte ik dat ik al 26 was. Wat had ik de afgelopen 26 jaar eigenlijk gedaan? Moest ik niet eens aan een carrière beginnen? Een rijbewijs halen?

Alan Burdick schrijft in Waarom de tijd vliegt precies over die ongrijpbaarheid van het fenomeen tijd. Het ene moment lijkt het leven nog oneindig, het volgende grijpt de tijd je bij de keel. Soms kruipen de minuten traag voorbij, het volgende moment is het ineens vier uur later. De mensheid heeft er alles aan gedaan om tijd zo meetbaar mogelijk te maken, wat het besef versterkt hoe vloeibaar we tijd ervaren. Burdick slaagt er met zijn onderzoek (dat eeuwen beslaat) in recht te doen aan die vloeibaarheid.

Op een heerlijk persoonlijke en poëtische manier toont hij de menselijke worsteling ermee. De overdenkingen van kerkvader Augustinus wisselt hij af met neurologische theorieën en pareltjes uit de literatuur. Na een paar honderd pagina’s laat Burdick je verdwaasd achter. Die afgelopen uren en minuten, waar zijn ze gebleven? (JF)

Pluk de dag Carpe diem of ‘pluk de dag’ – je hoort het vaak. Cultuurhistoricus Roman Krznaric ontdekte ruwweg vijf verschillende scenario’s waarvoor mensen het in de geschiedenis hanteerden: kansen grijpen die zich voordoen, hedonisme (genieten), bewust leven in het moment, spontaniteit, en ‘politiek momentum uitbuiten’. Positief hoeft dat overigens niet allemaal te zijn. Carpe diem kan misbruikt worden als stoplap (‘#yolo’), ontsporen in oppervlakkigheid (spullen kopen, gulzigheid) – en in de vorm van ‘mindfulness’ je te veel op jezelf richten, doelloos en inactief maken.

Interessanter dan deze academisch klinkende kwestie is de overkoepelende visie die Krznaric heeft op hoe verschillend mensen hun tijd van leven beleven. Het kan met één lange spanningsboog, als trial and error, maar ook als aaneenschakeling van afzonderlijke levens. Dat alles roept de filosofische vraag op: in hoeverre is levensplanning voor jou een goed idee? En waarom zou je niet meer experimenteren of improviseren? (Tip: een piepkleine agenda voorkomt te veel afspraken.) Net als in zijn eerdere Werk vinden dat bij je past, Wonderbox en Empathie (recensie in Genoeg 104) schrijft Krznaric mild en beschouwend, en put hij uit veelkleurige bronnen: films, literatuur, historische gebeurtenissen en zijn eigen leven.

Gedoseerd lezen en van genieten.

(MvdG) Roman Krznaric: Carpe Diem. De geschiedenis van een culturele kaping.

Ten Have, €24,99. ISBN 9789025905132.

Alan Burdick: Waarom de tijd vliegt. Een fascinerende ontdekkingsreis naar het fenomeen tijd.

Meulenhoff, € 22,99. ISBN 9789029092128.

Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 9

9

30-08-17 06:54

Het genoeg van

Heleen van der Sanden

Heleen van der Sanden (1955) ging na de kunstacademie aan de slag als grafisch vormgever. Jarenlang maakte ze het blad De Kleine Aarde, eerst als vormgever, later als hoofdredacteur. In 2006 nam ze een tweede hypotheek om uitgeverij Genoeg te kopen. Behalve eigenaar/ uitgever en vormgever, is ze sinds 2013 ook hoofredacteur. Van der Sanden woont in Oss, is getrouwd, moeder van drie kinderen, en oma van twee kleinkinderen.

10 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 10

30-08-17 06:54

Ter ere van het 25-jarig jubileum van Genoeg wordt hoofdredacteur en uitgever Heleen van der Sanden aan de tand gevoeld. ‘Ik ben nog lang niet klaar.’

H

Tekst: Eva Prins Beeld: Roos van der Sanden

aar eigen genoeg-moment was in 2008. Van der Sanden werkte als grafisch vormgever voor diverse opdrachtgevers, en was twee jaar eigenaar van Genoeg, dat net quitte draaide. Toen verloor ze haar grootste opdrachtgever. In plaats van vliegensvlug op zoek te gaan naar andere inkomsten, nam ze een paar maanden bezinningstijd.

‘Toen die opdrachtgever wegviel, realiseerde ik me dat ik altijd alleen maar aan het werk was. Nou vind ik dat niet zo erg, ik ben gek op mijn werk, maar er is nog wel meer.’

Met haar man, net als zij ondernemer, besloot ze op een rijtje te zetten wat er eigenlijk aan geld binnenkwam, en wat ze echt nodig hadden. ‘Oftewel’, zegt Van der Sanden: ‘Wat vonden wij eigenlijk genoeg?’

Het leidde tot flinke bezuinigingen. De creditcards gingen de deur uit, net als de tweede auto (‘een oud barrel’), en Van der Sanden zegde de huur van haar kantoor op.

Best veel geld ging op aan restaurantbezoek en vakanties, ontdekten ze. Van der Sanden: Maar ook dat kon best op een andere, goedkopere, manier. ‘We gingen veel vaker thuis voor vrienden koken, in de vakanties bleven we thuis.

We ontdekten hoe mooi onze eigen omgeving is.’

De bezinningsperiode leidde ook als vanzelf tot grootscheeps opruimen. ‘Met de spullen die ik op zolder vond, kon ik zo een nieuwe werkplek inrichten in de keuken. Ik hoefde niks te kopen, alles was er al.’ Dat laatste gold ook voor de kledingkast en de uitpuilende badkamerkastjes: zeker een jaar kocht Van der Sanden niks nieuws. ‘Eigenlijk werden we rijker in plaats van armer, omdat we zagen wat we allemaal al hadden.’

Dit inzicht gunt Van der Sanden iedereen. ‘Dat is mijn missie met Genoeg: zo veel mogelijk mensen inspireren meer te doen met minder, tot eenvoudig, of eenvoudiger leven. Dat is beter voor de planeet, maar ook voor mensen zelf: er is al genoeg, je hoeft niet te hollen voor meer.’

Waarvan heb je te veel?

‘Van sommige dingen heb ik veel, maar ik ervaar het (nog) niet als té veel. Knutsel- en handwerkspullen bijvoorbeeld, daar zou ik gemakkelijk een winkeltje in kunnen beginnen.

Maar het zijn mijn schatten en ik heb er plek voor, dus ze zitten me niet in de weg.’

En waarvan heb je te weinig?

‘Geld, voor een buffertje. Zowel voor mezelf als voor Genoeg. Dat lijkt me nou echt luxe.’

Heeft Genoeg voldoende abonnees?

‘We hebben er ruim vierduizend, precies genoeg om rond te komen. Met nog duizend erbij hebben we een buffer. Maar

aangezien het mijn missie is om zo veel mogelijk mensen te bereiken met het gedachtegoed van Genoeg, kunnen er altijd meer abonnees bij.’

Hebben blad en site genoeg impact?

‘We hebben impact, absoluut. Dat merk en hoor ik aan de reacties van lezers. Maar het mag nog veel meer: onze bekendheid, én de aandacht voor onze verhalen en boodschap. Overigens worden onze thema’s de laatste paar jaar mainstream: steeds meer mensen zijn bezig met eenvoudiger leven, eten uit de buurt, delen in plaats van bezitten.

Dat stelt ook trendonderzoeksbureau Motivaction vast (zie het interview vanaf pagina 28, red.). Tegelijkertijd is er nog zo veel werk te verzetten eer onze samenleving duurzaam is, in alle opzichten. Daarom loop ik nog zo hard. Ik ben nog lang niet klaar.’

Hoe kijk je naar de toekomst als het om Genoeg-thema’s gaat?

‘Enerzijds wordt de druk steeds hoger, op het milieu, het klimaat. Sociale problemen, idioten aan het bewind.

Anderzijds zie ik ook de tegenbeweging, de zachte, sociale krachten van onderop. Mensen die zeggen: we doen het zelf wel. In het klein en in het groot. Bij burgers en bedrijven.

Dat vind ik hoopgevend.’

Wat is je wens voor de toekomst, voor Genoeg en voor jezelf?

‘Dertigduizend abonnees voor Genoeg en voor mezelf dat ik honderd word in goede gezondheid. Ik wil gewoon nog heel veel doen. Heel veel nummers van Genoeg maken, heel veel lezen, heel veel genieten.’

Bestaat Genoeg over 25 jaar nog?

‘Of het in print zal zijn, durf ik niet te voorspellen. Maar digitaal sowieso, want Genoeg is ook opgenomen in het Nationaal Archief. Alles wat op Genoeg.nl is gepubliceerd, is daar te lezen.’

Waarvan heb of krijg je nooit genoeg?

‘Van alles wat te maken heeft met pure schoonheid: kunst, zingen, mijn (klein)kinderen, de natuur – dat is een eindeloze bron van energie, inspiratie, geluk.’

Genoeg-tip van Heleen: 'Elk jaar verzamel ik alle boeken die ik het afgelopen jaar gelezen heb en de moeite waard vind. Op mijn verjaardag mag iedereen uitzoeken. Werkt perfect.'

Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 11

11

30-08-17 06:54

De toekomst is nu

Eenvoudig leven in de klas Ons traditionele onderwijs bereidt kinderen klassikaal voor op hun toekomst aan de hand van wat deskundigen het beste vinden voor iedereen. Maar kinderen verschillen onderling zo sterk, dat dat lang niet altijd goed werkt. Steeds meer scholen krijgen dat door.

Tekst: Martin van der Gaag

N

ederlandse kinderen vinden school vaak maar saai. Zo blijkt uit recent onderzoek van onder andere de Onderwijsinspectie. De leerstof sluit lang niet altijd aan bij hun persoonlijke interesses, en vooral op de middelbare school ontbreekt het leerlingen vaak aan discipline, motivatie en concentratie.

Dat is begrijpelijk. Al in 2010 constateerde de vereniging Beter Onderwijs Nederland dat onze consumptiecultuur een grote hoeveelheid prikkels afvuurt die jongeren gemakkelijk uit hun evenwicht brengt en sterk op entertainment richt. Ook voor ervaren leraren is dat een uitdaging. Zij kunnen de ontwikkeling van individuele leerlingen sterk beĂŻnvloeden, maar moeten hun aandacht wel verdelen over grote hoeveelheden leerlingen.

Bovendien worden de eindtermen per onderwijsniveau landelijk vastgesteld, waardoor inspringen op individuele interesses maar beperkt mogelijk is.

Bepaalde leerstof is nu eenmaal verplicht. Houdt een onderwijsinstelling zich daar niet aan, dan ontvangt ze geen geld van de overheid. Toch zijn er veel ontwikkelingen op dit gebied.

De Vrije Scholen groeien de laatste jaren in populariteit. Deze scholen,

gebaseerd op de antroposofische leer van Rudolf Steiner, hanteren als nadrukkelijk uitgangspunt dat ieder kind een uniek mens is met talenten (en valkuilen), die het op school kan ontdekken en ontwikkelen. Door dezelfde leerkracht meerdere leerjaren aan een groep leerlingen te koppelen, kan de docent beter investeren in de relatie met individuele leerlingen, waardoor de persoonlijke ontwikkeling van ieder kind duidelijker in beeld blijft. Die ontwikkeling wordt binnen deze scholen zelfs als belangrijker gezien dan het eindresultaat. Omdat de docenten het lesprogramma ontwikkelen, zijn de kinderen niet vrij in wat ze willen leren. Wel spelen individuele expressie in muziek, bewegingskunst, handvaardigheid en toneelspelen een belangrijker rol dan op andere scholen.

Zelf ontdekken Behalve gemotiveerder leerlingen en handelbaarder klassen zijn er ook maatschappelijke redenen om meer aandacht te besteden aan individueel leren. In het manifest Education for simple living (2012) stelt Mark Burch, verbonden aan het NoordAmerikaanse Simplicity Institute, dat klimaatveranderingen en de eindigheid van de fossiele brandstoffen in de nabije toekomst vragen om men-

sen met veerkracht. En juist daarvan krijgen leerlingen volgens hem nu te weinig bijgebracht op school. Integendeel: het diploma, hoge cijfers en een goed salaris later lijken belangrijker dan bruikbare vaardigheden opdoen voor een gelukkig leven. De kern van Burchs onderwijsvisie, gevormd door tientallen jaren docentschap in simple living, is dat leerlingen niet moeten leren wat anderen hebben bedacht dat belangrijk voor hen is, maar dat ze zelf al doende moeten ontdekken wat bij hen past en vervolgens leren wat daarvoor nodig is. Dit betekent onder andere hernieuwde aandacht voor zelfredzaamheidsvaardigheden, zoals met geld leren omgaan, repareren, koken en voedsel produceren. En meer in het algemeen: bewust leren leven.

Dit idee wordt momenteel al op meer dan driehonderd basisscholen in de praktijk gebracht met de Gelukskoffer.

In zeven lessen leren kinderen daarmee wat geluk is en hoe ze dat kunnen beĂŻnvloeden. Alle leerlingen en hun leraar krijgen een koffer, die versierd en gevuld mag worden met wat hen gelukkig maakt. Vaak blijkt dat iets van opa of oma te zijn, en dat leert hen iets nog belangrijkers: het zijn niet alleen

12 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 12

30-08-17 06:54

dingen zoals cadeautjes waar je blij van wordt, maar vooral andere mensen. De laatste gelukskofferles gaat daarom helemaal over geluk doorgeven aan anderen door complimentjes.

Dat is voor sommige kinderen best lastig – alhoewel een compliment krijgen soms nóg moeilijker is.

Kinderen mogen een koffer vullen met wat hen gelukkig maakt

jonge mensen een spirituele crisis: zoals burn-out en depressieve klachten.

Mensen zijn te veel bezig met de korte termijn en zien niet goed hoe ze van meerwaarde kunnen zijn voor anderen, meent Veltenaar. In de toekomst zal het volgens hem minder om winst, en veel meer om geluk gaan draaien, verwacht hij. Daarbij hoort een zoektocht naar wat je zelf aan de wereld zou kunnen bijdragen. En dat vraagt niet om klassikaal maar om gepersonaliseerd leren, waarbij mensen individueel ontdekken waar ze zowel goed in zijn als wat ze oprecht enthousiast maakt.

Dat je heel veel kunt doen aan je eigen geluk, leren de kinderen door een gekleurde bril op te zetten. Heb je iets fijns meegemaakt, dan vertel je dat door de roze bril, iets naars door de zwarte. Vervolgens leren de kinderen dat je kunt kiezen door welke bril je kijkt: als je alleen maar de zwarte opzet, lijk je alles fout te doen. Met de methode leren de kinderen vooral dat de omstandigheden er vaak niet zo heel veel toe doen om een fijn leven te hebben. Daardoor leren ze beter met moeilijkheden én andere mensen omgaan, waardoor ze meer zelfvertrouwen krijgen.

Nieuwsgierig Vrij ver hierin gaat momenteel al de Agora-opleiding van scholengemeenschap Nikeé in Roermond. Het uitgangspunt is ook hier dat alle kinderen anders zijn en anders leren, en op hun eigen manier kunnen groeien door vaardigheden aan te leren die ze de rest van hun leven kunnen gebruiken.

Nederlands, Engels en wiskunde zijn verplicht, maar de rest van hun leerprogramma kunnen leerlingen vullen met onderwerpen waar ze nieuwsgierig naar zijn. Aan de hand daarvan leren ze projecten voorbereiden, plannen en uitvoeren, om afsluitend te laten zien

Welzijn De Gelukskoffer is een voorbeeld van hoe in onze samenleving de nadruk langzaam verschuift van welvaart naar welzijn. De afgelopen vijftig jaar stond vooral in het teken van meer bezittingen, maatschappelijk prestige en economische ‘groei om de groei’.

Momenteel dreigt de wereld in een drievoudige crisis te belanden, stelt Ruud Veltenaar, filosoof, trendwatcher en bijzonder hoogleraar aan de London Business School in een interview in Trajectum, het tijdschrift van de Hogeschool Utrecht.

Net als Burch ziet hij klimaatveranderingen en oprakende hulpbronnen leiden tot een mogelijke ecologische crisis. Een economische crisis dreigt bovendien doordat de huidige maatschappij ongelijkheid sterk in de hand werkt. Ten slotte ervaren vooral veel

wat ze geleerd hebben. De kinderen werken soms alleen, soms in teams en bepalen na een gemeenschappelijke dagopening zelf hoe ze hun tijd indelen met behulp van hun leercoach.

Zo leren ze dat er veel van ze verwacht wordt en ze dus doelen moeten stellen – en dat vraagt om verantwoordelijkheden. Leerlingen van allerlei achtergronden, niveaus en leeftijden werken bovendien door elkaar (er zijn geen jaarklassen of -leraren). Het gevolg: meer saamhorigheid, minder pesten en meer respect voor elkaar.

De tijd lijkt er rijp voor, laat ook het Advies Platform Onderwijs 2032 zien.

Bij een meerderheid van de voorgestelde verbeteringen van het onderwijs staat ‘persoonlijke ontwikkeling’ centraal. De Tweede Kamer neemt slechts delen van dat advies over. Maar uiteraard kunnen we vandaag op eigen initiatief al beginnen.

Verder lezen, luisteren & kijken: Beteronderwijsnederland.nl/deltaplan/ Gelukskoffer.nl Simplicitycollective.com/educating-for-simple-living (gratis).

Niekee.nl/agora/; introductiefilmpje youtube.com/ watch?v=kGM3TBQeWdE

Probeer het zelf • Om al op school te leren waar ons eten vandaan komt, ontwikkelde kunstenares Jenny Lindhout Ons mooie voedselboek. Onsmooievoedselboek.nl.

Ton Smit (zie foto) brengt dit idee al tientallen jaren in de praktijk in zijn schooltuinen.

• Neem voor het vak economie een abonnement op Genoeg: Gert Wouters (Van Lodenstein College, Hoevelaken) ontwikkelde er al opdrachten bij (zie lezersbrief in Genoeg 109).

• Niet alle kinderen vertellen thuis wat ze leren. De app Klasbord helpt daarbij: de docent stuurt een verslagje, waarover ouders gesprekjes kunnen beginnen. Klasbord.nl • Kinderen individueler onderwijzen kan uiteraard ook via thuisonderwijs. De mogelijkheden daartoe in Nederland zijn echter beperkt. Thuisonderwijs.nl • Knowmads Amsterdam biedt zelfgestuurd hoger projectonderwijs dat in het teken staat van ‘bijdragen aan de wereld’; zie Genoeg 108.

Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 13

13

30-08-17 06:54

(Advertenties)

bezinning, bezieling, beweging

Kijk voor ons programma-aanbod op www.kloosterhuissen.nl

Stadsdam 1, 6851 AH Huissen

t: 026 326 44 22

retraites

studie

workshops

creativiteit

muziek

bezield werken

info@kloosterhuissen.nl

www.kloosterhuissen.nl

14 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 14

30-08-17 06:54

Op de fiets naar India

ans (31) Na een verblijf in Vietnam stapt Tieme Herm In deze .

India keer: dit g mmin Beste weer op de fiets. naar weg op hij gaat en n Saigo hij t aflevering verlaa Cambodja.

Weer op de fiets Ik kijk nog één keer om. Mijn vriendin Elske en zusje Anne staan met een arm om elkaars schouders te zwaaien naast mijn twee vrolijke huisgenoten Tom en Nick. De fruitverkoopster kijkt me vragend aan terwijl ze met haar bakfiets langs me heen rijdt. Ook zij fietst met een zware lading door de hitte, al is het elke dag hetzelfde rondje. Ik trap de hoek om, de straat uit en nog één keer dwars over dat levensgevaarlijke kruispunt voor ik in een lange streep Saigon uit fiets.

Wederom verlaat ik huis en haard voor een grote fietsreis. Bestemming: India. Hoe: per fiets. Route: geen idee.

Tijdsduur: geen idee. Precies vijf jaar geleden, op 17 juni 2012, vertrok ik per fiets uit thuishaven Zwolle met als eindbestemming Indonesië. De eerste dagen waren onwennig en klunzig; ik zette bijna de heide in de fik, mijn tent stond binnenstebuiten, ik was als de dood ontdekt te worden, praatte met niemand en zat verstijfd en miserabel op de fiets. Het vertrouwen kwam met de dagen, maanden en jaren, dus deze reis is veelal een oude bekende. Zeker hier in Vietnam, waar de mensen relaxed zijn en ik me thuis voel.

Als ik na twee uur hectiek, getoeter en dichte bebouwing eindelijk het eerste rijstveld zie, neem ik even een adempauze. Ik zal veel missen aan deze immense stad: mijn vrienden, de kinderen met wie ik werkte en het lekkere eten, maar ik was wel klaar om het lawaai en de chaos achter me te laten.

Van Saigon fiets ik naar Cambodja, waar ik mezelf eerst tien dagen opsluit in een meditatiecentrum. Vervolgens ga ik, hopelijk met hernieuwde zin en zen, werken aan mijn culinaire reisverhalenboek Noosh-e-Jaan, dat begin 2018 uitkomt. En welke locatie is geschikter voor een schrijfproject dan een boomhut in de natuur aan de

Cambodjaanse kust? Dat dacht ik dus ook. Tot eind augustus verschans ik me daar, waarna mijn vriendin Elske zich bij me voegt en de fietsreis echt begint.

Maar goed, eerst nog even naar Cambodja fietsen. Ik passeer gezellige kanaalhuisjes van hout die boven het water gebouwd zijn met puntige kano’s eronder, kraampjes waar verse ananas, muizen en noedelsoep worden verkocht en rijstvelden in de diepste kleur groen die glinsteren in de middagzon. Het geloei van vrachtwagens verstomt en ik laat de geluiden van het platteland langzaam tot me doordringen. Ik voel me nog wat onwennig in het zadel. Het fietsen is oké, ik weet wat ik moet doen en hoe alles werkt

Gelukkig hoef ik geen doel te halen. Ik voel me vrij om te gaan en staan waar ik wil

en ik ben niet bang om mijn tent ergens in de berm te planten of om water te vragen. Het is meer het besef dat ik van de ene op de andere dag in een totaal ander leven zit. Weg van een gesetteld bestaan met een baan, sociale verplichtingen, rekeningen die betaald moeten worden, tripjes naar de markt en duizend andere zaken die iemand met doedrang zoals ik met de brommer door Saigon lieten scheuren.

Weg van de geborgenheid, zekerheid, veiligheid, bekende gezichten en de vertrouwdheid van een plek waar je de weg op je duimpje kent.

Gelukkig hoef ik geen doel te behalen.

Gewoon fietsen, voelen waar mijn benen aan toe zijn en stoppen waar en wanneer ik wil. Tegen een uur of vier vind ik het mooi geweest. Vanaf een brug zie ik een open plek aan de rivier. Zonder twijfel keer ik om en binnen een half uur ben ik geïnstalleerd, heb ik gezwommen en zit ik in het gras wortels te snijden voor mijn eerste campingmaaltijd. Hier had ik naar uitgekeken. Ik voel me vrij om te gaan en staan waar ik wil, alsof elk stukje wereld nieuwe kansen biedt.

Het wordt vroeg donker in Vietnam, dus rond acht uur gaat het lichtknopje in mijn hoofd uit. Het wordt een heerlijke lange nacht met vuurvliegjes die dansen boven mijn tent.

Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 15

15

30-08-17 06:54

Constructieve journalistiek

Opbouwend nieuws Er is een boel ellende in de wereld, en media moeten daarover berichten. Mogen ze ook bijdragen aan oplossingen voor die ellende, mensen aanzetten tot actie? Zeker, vindt een groeiend aantal journalisten.

Tekst: Marion Rhoen

D

ankzij een televisieprogramma van de VPRO was Brigit Kingma (66) vorig jaar negen maanden lang vol in touw als vrijwilliger. Ze ging naar een bijeenkomst (een ‘meetup’) om te praten over Gimme Shelter, een documentaire die toonde wat mensen zelf kunnen doen om vluchtelingen te helpen. Het was december 2015, de stroom mensen bleef maar komen.

Kingma, die jaren had gewerkt in de vluchtelingenopvang, wilde wat doen.

Hen de grens over rijden in haar eigen auto, zoals ze een Duitse jongen zag doen, dat ging wat ver. ‘Maar ik dacht: wij kunnen die mensen toch wel fatsoenlijk opvangen hier?’

‘Ik dacht: we kunnen die mensen toch wel fatsoenlijk opvangen hier?’

‘Tijdens die meetup stond de zaal bol van de energie’, herinnert Kingma zich. Ter plekke werd ze ‘een van de kartrekkers van een burgerinitiatief voor opvang’. Ze coördineerde een keur aan activiteiten: lessen in taal, muziek, fietsen; sporten; 3D-ontwerpen. Driehonderd inwoners van Lelystad zetten zich belangeloos in, negen maanden lang, voor de vijf-

honderd vluchtelingen die tijdelijk in de gemeente verbleven. ‘Er was grote verbondenheid tussen ons allemaal’, herinnert Kingma zich met genoegen.

En dat allemaal door een documentaire op tv.

Wat nu?

‘Welkom in de wereld van onderop’ is een van de slogans van het VPRO-programma Tegenlicht. Het programma wil mensen in beweging brengen. Eerst waren de meetups, zoals in Lelystad, alleen in Amsterdam. Inmiddels zijn er jaarlijks tientallen in het hele land en kan iedereen die wil, zo’n meetup organiseren.

Tegenlicht doet met de onderwerpkeuze van zijn documentaires, én met de meetups, aan constructieve journalistiek. Die term vraagt wat uitleg.

Constructieve journalistiek is niet heel anders dan ‘gewone’ journalistiek. Het gaat nog steeds om antwoorden op de vragen: wie, wat, hoe, waar en waarom. Maar er komt een vraag bij: wat nu? ‘Hoe los je een probleem op, wat is een alternatief, en wie denkt daar over na?’ schrijft Bas Mesters, tot begin dit jaar manager van de opleiding journalistiek op hogeschool Windesheim in de bundel Wat nu? Onder zijn leiding omarmde de school deze richting in de journalistiek.

Net als digitaal platform De Correspondent en het Twentse dagblad Tubantia. The New York Times heeft al zeven jaar de rubriek Fixes, die bericht

over oplossingen voor sociaal-maatschappelijke problemen.

Andere accenten Verhalen die oplossingen zoeken, wat is daar nu nieuw aan? Oplossingen zijn óók nieuws, en daar moet je gewoon over berichten – en dat gebeurt ook al, vinden critici als Elma Drayer, oud-redacteur van Vrij Nederland en tegenwoordig zelfstandig journalist.

De nieuwlichters zijn het met hen eens maar, zeggen zij, we doen net wat meer ons best om die oplossingen voor het voetlicht te brengen. Journalistiek gaat niet alleen om misstanden aan de kaak stellen, maar ook om oplossingen zoeken voor maatschappelijke problemen.

Dat maakt constructieve journalistiek geen goednieuwsshow, of een ‘vorm van geestelijke begeleiding die de mens optimistischer en minder sceptisch zou moeten stemmen’ (aldus een kritische Jan van Groesen, voorzitter van stichting Media Ombudsman Nederland).

Het is ook geen hulp-journalistiek (make-over van huis, lichaam, geest, familie of wat dan ook), of clubbladjournalistiek (zoals bedreven in de tijdschriften van Amnesty International of Natuurmonumenten). Het is gewoon een kwestie van accenten anders leggen: in plaats van naar belemmeringen ook vragen naar mogelijkheden. Dat levert andere verhalen op.

Positievere verhalen, durft Cathrine Gyldensted te zeggen. De Deense

16 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 16

30-08-17 06:54

werkte als correspondent in de VS tijdens de laatste financiële crisis. Daar interviewde ze een vrouw die dakloos was geraakt. In plaats van een slachtoffer zag Gyldensted, tot de zomer lector aan Windesheim, een inventieve vrouw die steeds oplossingen verzon voor kwesties die ze tegenkwam.

Gyldensted realiseerde zich: dít is het verhaal dat verteld moet worden, niet hoe ellendig ze het heeft!

Ze verdiepte zich in positieve psychologie en integreerde die uitgangspunten (‘een hoopvol perspectief geeft mensen een beter gevoel’, is er een van) in haar journalistieke benadering.

De toevoeging ‘constructieve’ (opbouwend) komt van haar.

Nieuws over aanslagen, hongersnoden, radicalisering: erover berichten hoort erbij. Het oudste deel van ons brein is er ook tuk op, alert als het is op gevaar waar je je voor uit de voeten moet maken. Maar je gaat je er ook machteloos van voelen: ik kan hier in mijn eentje niets tegen uitrichten.

Maar samen misschien wel. En media kunnen mensen samenbrengen, is Gyldensteds overtuiging. Dagblad Tubantia doet dat actief sinds drie jaar.

Journalisten werken meer samen met

lezers. Enquêtes op de site, ingevuld door honderden lezers, leveren nieuwe informatie op om over te berichten.

Een heel dossier maakte Tubantia over grondwateroverlast. Uit een enquête die lezers invulden, bleek onder meer dat de problemen veel groter waren dan ambtenaren dachten – en dus geen individueel probleem van huiseigenaren meer te noemen waren. Nu heeft de gemeente dan toch maar actie ondernomen. De GGD legt huisbezoeken af om de gevolgen voor de volksgezondheid in kaart te brengen.

Gezondere bedrijven Een meer constructieve benadering zou ook zakelijk gezien positief kunnen uitpakken voor journalisten. Er zijn aanwijzingen dat lezers zulke producties interessanter vinden, en ze vaker doorsturen. Windesheim onderzoekt dit momenteel, onder meer in samenwerking met Tubantia. Dan snijdt het mes aan twee kanten: én gezondere nieuwsbedrijven, én initiatieven om de wereld vooruit te helpen.

Cathrine Gyldensted zegt het ronduit: journalistiek mag meer de barricades op. Zoals bijvoorbeeld de Britse krant The Guardian doet, met zijn cam-

pagne ‘Keep it in the ground’, over klimaatverandering. Mede dankzij die campagne trekken grote investeerders zich langzaam terug uit bedrijven die fossiele energie winnen.

Zo’n houding is niet objectief – en journalistiek zou dat moeten zijn, vinden veel mensen. Zo niet Gyldensted.

De keuze voor wat je in de krant zet, of in je blad, of op je site, is altijd óók gebaseerd op persoonlijke overtuigingen van wat nieuws is, stelt zij.

Dat is ook te zien in Genoeg. We schrijven liever over autodelen dan over de zegeningen van meer asfalt. Of over het wereldwijde afvalprobleem, en manieren om daar zelf minder van te produceren. De Landelijke Genoegdag was, dankzij jullie hulp, afvalloos.

Hoofdredacteur Heleen van der Sanden deed festivalterrein De Westergasfabriek een handleiding cadeau om dat ook zo te regelen voor de 199 andere festivals die er jaarlijks plaatsvinden.

‘We willen de wereld toch allemáál een beetje beter maken’ Een opbouwend duwtje in de rug mag best, vindt ook Brigit Kingma, van de vluchtelingenopvang in Lelystad. ‘We willen de wereld toch allemáál een beetje beter maken?’

Zij is ‘wel klaar’ met al dat ‘negatieve gedoe’ in het nieuws. ‘Dankzij Tegenlicht vond de energie van bewoners een uitweg. De gemeente hield ons buiten de deur, en toen we zelf aan het organiseren sloegen, wilden ze ineens graag meedoen. Ik ben heel blij dat we in actie zijn gekomen.

De vluchtelingen die ik nog weleens spreek, ook al wonen ze nu elders, missen nog steeds de gezelligheid die ze in Lelystad hebben ervaren.’

Cathrine Gyldensted

Cathrine Gyldensted vertrok in juli wegens onenigheid bij Windesheim. Ze doceert nog wel aan de journalistieke vakschool Open Eyes in Amsterdam.

Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 17

17

30-08-17 06:54

(Advertenties)

De Uitdaging

uitgevoerd. Vaak Goede voornemens zijn makkelijker gemaakt dan dertig dagen nodig er jl geven we na een paar dagen alweer op, terwi man gaat de Rens onte aan te leren. Eva nieuwe gewo zijn om eennstell ing: Ilse Ariëns Same nen.

Deze keer: 30 dagen teke aging aan.ive.nl Genoeg-uitdgnieu ws@l genoe

Tekenen Dag 0 Ik ben de uitdagingen zat waarbij je niks mag of juist van alles moet. Al die ge- en verboden maken me kriegelig.

Ik wil daarom deze keer een leuke uitdaging, iets creatiefs en iets wat ik met plezier doe. Handwerken deed ik vroeger graag, maar ik kan me er al jaren niet toe zetten. Koken moet ik elke dag al dus dat is niks extra’s.

De keuze valt op tekenen. Dat heb ik sinds de middelbare school niet meer gedaan.

Dag 1 Ik hield vroeger op school nooit van tekenen. Wat ik op papier kreeg, zag er altijd zo anders uit dan wat ik in mijn hoofd had. En al dat gedoe met perspectief en schaduw en licht vond ik ingewikkeld en saai. Het ging iets beter toen ik een tekendocent kreeg die vooral creatieve ideeën beloonde; de uitwerking leek ondergeschikt.

De ideeën kwamen vanzelf wel en zo fietste ik vrij makkelijk door de lessen heen. Ik teken dus nog steeds als een gemiddelde tienjarige.

Maar vroeger was alles slechter en tegenwoordig krijgen kinderen veel beter en vooral veel leuker tekenles. Ze leren hoe ze moeten kijken en krijgen tips waardoor ze steeds beter worden.

Had ik dat maar gehad, dan was ik vast dat tienjarigenniveau al lang ontstegen. Maar het is nooit te laat natuurlijk. Ik haal een stapel boeken uit de bibliotheek die me beloven te leren tekenen en koop een paar potloden en een kladblok. Aan de slag!

Dag 2 Ik begin met het boek over striptekenen, want ik lees graag strips. Ik begin met hoofdstuk 1: de ogen. Dit is geinig.

Dag 4 Ik teken al vier dagen ogen en tot mijn verbazing verveelt het me nog steeds niet.

Dag 7 Na vier dagen ogen, twee dagen neuzen en twee dagen monden combineer ik alles. Tot mijn verrassing ontstaan er grappige gezichten. Ik vind dit leuk.

boek. Je moet goed kijken naar de vlakverdeling, eerst een schets maken en van daaruit verder gaan. Ik begin met de opstartoefeningen: dikke lijnen, dunne lijnen, arceren, krullen, rondjes. Ik doe het fluitend en het ziet er niet eens heel lelijk uit.

Dag 12 Iets moeilijkers vandaag: een vogel.

‘Leuk bolletje’, zegt een Puber die langsloopt. ‘Het is een vogel’, merk ik beledigd op. ‘Oh ja, ik zie het.’ Maar erg overtuigend klinkt het niet. Woest teken ik verder en als ik klaar ben, moet ik concluderen dat ook mijn vogel woest kijkt.

Dag 15 Met de aanwijzingen van het boek ernaast, schets ik een portret van mijn dochter. Ze loopt lachend weg als ik haar het resultaat laat zien, maar ik ben best tevreden. Ik ben het tienjarigenniveau nu al ontstegen. Al is ze in het echt veel mooier dan op mijn tekening natuurlijk.

Dag 10 Tijd voor iets anders dan strips. Ik heb ook een serieus boek, vol vlinders, vogels, bloemen, fruit en portretten.

En helemaal niet moeilijk, belooft het

Dag 17 Misschien gaat het tekenen beter als ik weer ga doedelen. Vroeger op school tekende ik mijn schriften altijd vol poppetjes, versierde letters, bloemetjes en figuurtjes. Ik doedel een paar vergaderingen lang, maar het schiet niet echt op. Elke keer word ik

18 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 18

30-08-17 06:55

(Advertenties)

Tekenen heb ik sinds de middelbare school niet meer gedaan afgeleid doordat ik moet meedenken of mijn mening moet geven. Vroeger op school kon ik rustig uren achter elkaar doedelen zonder dat het iemand opviel, tijdens vergaderingen wordt er van me verwacht dat ik zinnige dingen zeg. En doedelen en zinnige dingen zeggen, gaat slecht samen, ontdek ik tot mijn verbazing. Het staat bovendien zo ongeïnteresseerd als je steeds naar je schrijfblok staart en niet degenen aankijkt die in een discussie zijn verwikkeld.

Dag 20 Even een striptekening tussendoor.

Ik maak een mannetje met een heel groot hoofd en een rare bril. Best goed gelukt, al zeg ik het zelf.

Dag 23 Je hoeft niet eens zelf te kunnen handletteren om je huis ermee te versieren. Bij woonwinkels kun je massa’s handletterachtige dingen kopen: kussens, theedozen of houten bordjes in pastelkleuren met teksten erop.

Spreekwoorden, dingen die Mandela zogenaamd heeft gezegd of weeïge teksten over geluk en het leven. In het Engels natuurlijk, dan valt minder op hoe verschrikkelijk weeïg ze zijn. Make today ridicously amazing. When nothing goes right, go left. Of nog mooier: kitchen op een groot bord in de keuken. Handig als je dement wordt en de weg in je eigen huis kwijt bent.

Dag 24 Ik ben heel vroeg wakker, iedereen slaapt nog, het regent en ik pak mijn tekenblok. Dat letters maken is toch ook best lollig.

Dag 19 Handletteren dan, de fröbelmode van dit moment. Ik dacht eerst dat het letters waren die je met je hand moest vormen, een soort schaduwspel of zo, of dat je ze met vingerverf moest maken, met je handen dus in plaats van met een potlood of pen. Maar het is veel simpeler. Het gaat om letters die je handmatig maakt. Dus niet met de computer. Op advies van een hip frutselblog maak ik een alfabet op ruitjespapier, maar het duurt me te lang. Vanaf de K raffel ik de letters af.

Dag 28 Mijn blok raakt behoorlijk vol. Wat moet ik eigenlijk met al die tekeningen? Nu weet ik opeens waarom ik zo graag kook. Je bent een uur of langer lekker met je handen bezig, een half uur later is alles op en voorgoed verdwenen. Ik heb graag een leeg huis.

Dag 30 Striptekenen blijf ik leuk vinden, maar het handletteren frustreert me enorm.

Ik heb geen geduld om een alfabet hokje voor hokje uit te tekenen en dan daarna nog een hele tekst te maken.

Zoiets moet toch veel sneller kunnen, denk ik. En jawel. Ik download een

paar leuke lettertypes en start Paint. In hooguit een kwartier heb ik mijn eigen hippe krijtbord met tekst. Ik ben toch meer een dichter dan een tekenaar, denk ik.

Boeken • Walter Foster & Ernest Norling: Leren tekenen.

Librero, 2011 • Christopher Hart: Cartoons tekenen, het ultieme handboek. Deltas, 2014 • Jan Pickett: Decoratief letteren. Forte Creatief, 2016

Eindoordeel:

Draagt bij aan geluksgev oel?

Nee Ja

✔

Kost weinig moeite?

Nee Ja

✔

Kost weinig geld?

Nee Ja

✔

Langdurig res ultaat?

Nee Ja

✔

Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 19

19

30-08-17 06:55

De toekomst is nu

Voortrekkers (2) De ruim zeventig bewoners van Pomali, een Oostenrijkse woongemeenschap, gebruikten sociocratie om ondanks hun verschillen van inzicht toch samen beslissingen te nemen. ‘Dat heeft ons project gered’, zegt Katti Lechthaler, oudleidinggevende van het project. Ze woont in Pomali met haar kinderen.

De bewoners gebruiken de methode nog steeds.

Zie het artikel 'De kunst van het samenwerken' vanaf pagina 24.

Beeld: Pomali

20 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 20

30-08-17 06:55

VOOR IEDEREEN

Over delen en vermenigvuldigen

‘De nieuwste smartphone is heilig voor veel jonge mensen, maar in hun voeding wijzen ze kiloknallers af’ Frits Spangenberg, pagina 28

Zomer Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 21

21

30-08-17 06:55

Kort Genoeg Samenstelling: Ilse Ariëns, genoegnieuws@live.nl

Kijk voor meer nieuws op Genoeg.nl

Menu voor 9 miljard eters Over een jaar of dertig eet je geen kip met doperwtjes meer, maar insecten met zeewier. En de boer ploegt niet meer zijn akkers, maar regelt via de computer het licht en de temperatuur in zijn verticale boerderij.

Er zijn nu 7 miljard mensen op deze wereld. In 2050 zullen dit er naar schatting ruim 9 miljard zijn. Daarnaast zullen mensen die nu weinig te besteden hebben, een levensstandaard krijgen waarin ze meer dierlijke eiwitten gaan eten. Om iedereen te kunnen voeden op een efficiënte maar ook duurzame manier, zullen ons productiesysteem én voedingspatroon op de schop moeten.

Het televisieprogramma 2DOC inventariseerde wat je zoal kunt verwachten: • We gaan insecten en zeewier eten.

• De landbouw gaat de hoogte in. Bij steden komen verticale boerderijen of voedselflats.

• We printen in onze keuken thuis gerechten van chef-koks.

• We halen alles wat vergeten is weer uit de kast, niet alleen pastinaken maar ook bloembollen.

• Met digitale technologie kunnen we de productie zo sturen dat gewassen sneller groeien, minder ziektes krijgen en minder kunstmest nodig hebben.

De stad koelen met uchimizu

Grote steden worden steeds warmer. Om deze urban heat islands nog enigszins leefbaar te houden, gebruiken ze in Japan uchimizu. Het is een oude manier van koelen: gebouwen en bodem worden met water besprenkeld.

Grote steden als Tokyo hebben uchimizu nieuw leven ingeblazen. Twee wetenschappers uit Delft hebben aangetoond dat de oude techniek ook echt werkt.

‘Een simpele methode om extreme hitte in geplaveide stedelijke gebieden aanzienlijk te verlagen’, zeggen ze.

Scientias.nl

Met losse handen

Koraalrif uit de 3D-printer

Eindelijk een boek lezen achter het stuur, zou het echt kunnen? Ja hoor, over tien tot twintig jaar. Dan is de zelfrijdende auto gewoon. Er zullen minder files zijn en rijden wordt heel veel veiliger.

Koraal groeit niet zienderogen, printen gaat een stuk sneller. In een poging riffen te herstellen, wordt deze methode nu geprobeerd.

Dat voorspelt het Belgische weekblad Knack. Zelfrijdende auto’s zijn in feite niet meer dan gewone auto’s met slimme sensoren en systemen die je ondersteuning bieden bij het rijden.

Met bijvoorbeeld camera’s en een radar registreren ze de omgeving. Ze stoppen vanzelf als ze een paaltje waarnemen, de bumper van je voorligger of een kind dat plots de weg op rent. Zelfrijdende auto’s zijn verbonden met internet en ook met elkaar. Een auto die een kilometer verderop rijdt, kan de achterliggers waarschuwen voor een file.

Een ambulance kan een signaal afgeven waardoor andere zelfrijdende auto’s ruimte voor hem maken.

Het lijkt ideaal, de zelfsturende auto, maar niet iedereen is voluit enthousiast.

De ANWB bijvoorbeeld ziet de privacy van automobilisten in gevaar komen.

Zelfrijdende auto’s geven onder meer door waar je bent, wanneer, en hoe hard je rijdt. Anderen vrezen dat het systeem fouten maakt of gesaboteerd kan worden door hackers.

Desondanks lijkt de ontwikkeling niet te stoppen. Tesla en Google testten al zelfsturende auto’s op de weg. Audi kwam afgelopen zomer met een auto die zichzelf parkeert, Apple is bezig met technologie voor zelfsturende auto’s.

Maar om echt de openbare weg op te kunnen, met een ongetrainde chauffeur, zijn de auto’s (en de wegen en de wetgeving) nog niet goed genoeg. Google mikt op uiterlijk 2020, anderen denken dat het minstens tien jaar langer duurt.

Meer dan de helft van het grootste koraalrif van Japan is afgestorven, omdat het water te warm is geworden. Ook het Australische Great Barrier Reef en het rif bij het Caraïbische eiland Bonaire hebben zwaar te lijden onder de opwarming van de oceanen. Onderzoekers van de Universiteit van Sydney zijn erin geslaagd stukken rif te printen van een soort zandsteen. Ze hebben de structuur van echt koraal, waardoor er planten op kunnen groeien en diertjes in kunnen leven. De stukken namaakrif worden in het Great Barrier Reef geplaatst.

De verwachting is dat er ter plekke uiteindelijk nieuw koraal zal groeien. De prints scheppen de voorwaarden daarvoor.

22 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 22

30-08-17 06:55

Boeken Voor je gelezen door Jeroen Fierens en Mari tip? Mail redactie@genoeg.nl

Elektrisch karretje Ingenieur en uitvinder Elon Musk wil de wereldwijde overgang naar hernieuwbare energie (afkomstig van natuurlijke bronnen die constant worden aangevuld) versnellen. Aan Musk zal het niet liggen: alle patenten van zijn elektrische auto Tesla zijn opengebroken, zodat iedereen de techniek kan verbeteren. Over een jaar of drie zijn elektrische auto’s ongeveer net zo duur als klassieke, verwachten analisten. Dan zou de vraag naar olie fors kunnen gaan dalen, en kunnen oliemaatschappijen in de problemen komen (minder inkomsten, dus ook minder geld om te investeren in steeds ingewikkelder manieren van oliewinning). Dan wordt hernieuwbare energie relatief goedkoper. De Tesla-revolutie schetst tal van andere factoren die ook van invloed zijn op deze zoveelste energierevolutie, zoals de ontwikkeling van zonne- en windenergie, de rol van kolen en gas, en of regeringen hernieuwbare energie willen stimuleren. Alles uitputtend gedocumenteerd.

Een welwillende leek gaat het duizelen.

Maar een investeerder in grondstoffen, die smult van zoiets. En laat medeauteur Willem Middelkoop dat nu zijn! Met zijn waarschuwing voor een kredietcrisis kreeg hij gelijk, met zijn beleggingen in goud ook. Tof dat hij nu ook zijn kennis over de grondstoffenmarkt deelt. Ook een soort van open source, net als Tesla. (MR) Rembrandt Koppelaar en Willem Middelkoop: De Tesla-revolutie. Waarom de olie-industrie haar macht verliest. AUP, € 22,95. ISBN 9789462982079.

on Rhoen. Boeken-

Verstoppertje ‘Je hebt wél iets te verbergen’, vinden onderzoeksjournalisten Maurits Martijn en Dimitri Tokmetzis. Ze doken in de complexe wereld van digitale privacy, en de titel van hun boek is een protest tegen de veelgehoorde opmerking in het privacydebat: ‘Ik heb toch niets te verbergen’. Zo’n opmerking kun je volgens de auteurs pas maken wanneer je op z’n minst weet wat je dan niet te verbergen hebt, voor wie je dat niet te Nieuwe wind verbergen hebt en waarom je dat niet Zelden een boek gelezen dat zo de te verbergen hebt. De antwoorden van vloer aanveegt met wat ik dacht te de Correspondent-journalisten zijn weten over duurzaamheid. Volgens verontrustender dan je zou verwachten.

Ecomodernisme heeft kernenergie de Privacy is meer dan het paradepaardje toekomst, want het is veel schoner van een paar geobsedeerde doemdendan kolen of olie verstoken (en dat kers. Het is de hoeksteen van belangrijafval kun je veilig opslaan). Genetisch ke democratische waarden en instituten, gewijzigde gewassen zijn net zo veilig zoals het non-discriminatiebeginsel, als die door zaadveredeling zijn verkre- de onschuldpresumptie, autonomie en gen. De biodiversiteit (de hoeveelheid solidariteit. Door middel van informatie plant- en diersoorten) neemt lang zo die bedrijven en overheden op inmidsterk niet af als de alarmberichten in dels verontrustend grote schaal van ons de media suggereren. Zo gaat het door, weten te verzamelen, zijn ze steeds beter over energie, landbouw en voeding, in staat onze gedragspatronen te herkennatuur en armoede en ontwikkeling. nen en die te beïnvloeden en controDe auteurs, alle zeven journalisten, leren. Het boek gaat dan ook evenzeer verlieten gaandeweg de ideeën van over privacy als over het vertrouwen dat de traditionele milieubeweging. Met we als samenleving in meetbare data zijn voorliefde voor simpel en minde- stellen. Dat vertrouwen is onterecht. In ren, om de druk op de omgeving te de VS krijg je bijvoorbeeld al steeds vaverlagen, is die ‘op de verkeerde weg’, ker een zwaardere straf als je volgens een stellen ze. Ecomodernisten zoals zij softwareberekening in het profiel met vinden dat minder belasting van het een grotere kans op recidive valt. Als dat milieu goed te combineren is met je nog geen zorgen baart! (JF) Maurits Martijn en Dimitri Tokmetzis: Je hebt wél iets te economische groei. Mits je voor die groei slimme technologie inzet (zie de verbergen. Over het levensbelang van privacy.

De Correspondent, € 18,00. ISBN 9789082520323. voorbeelden hierboven). Ze onderbouwen hun stelling met verwijzingen naar onderzoek dat hen gelijk geeft. Of je dat moet vergelijken met die climate change-ontkenners? Het lijkt me niet, al kan ik het niet goed inschatten. We komen erop terug.

Het boek leest in elk geval lekker weg, met bondige teksten en af en toe een grapje. (MR) Ralf Bodelier, Marco Visscher e.a.: Ecomodernisme.

Het nieuwe denken over groen en groei. Nieuw Amsterdam, € 22,99. ISBN 9789046821817.

Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 23

23

30-08-17 06:55

De toekomst is nu

De kunst van samenwerken Samen krijg je meer voor elkaar dan in je eentje, maar wat ís het soms lastig.

Een groot onderzoek probeert het geheim van goede samenwerking te ontrafelen. Ondertussen experimenteren organisaties al volop. Want één ding is duidelijk: het kan beter, overal.

Tekst Marion Rhoen | Beeld: Pomali

J

aren voorbereiding zaten er in het Oostenrijkse samenwoonproject Pomali. Eindelijk was er grond, er was een bouwplan, er was geld. Maar van de dertig initiatiefnemers was de helft boos weggelopen. ‘Ik vroeg me af of het pand ooit nog zou verrijzen’, zegt Katti Lechthaler, oud-voorzitter van het project. ‘Niemand begreep hoe het zo had kunnen lopen. We wilden zó graag samenwerken, ieders inbreng respecteren.’

Toch was de samenwerking problematisch geworden. De mensen die de meeste tijd hadden om in het project te steken, waren meer gaan beslissen.

De minder betrokken deelnemers begrepen dan niet waarom bijvoorbeeld het bouwplan werd herzien, de harde werkers voelden zich niet gewaardeerd. Zelfs over een plan om het project te redden, ontbrandde een richtingenstrijd.

Spanning Het maakt niet uit of je samenwerkt in een gezin, een vriendengroep, een organisatie of de samenleving: het is een hele kunst om met elkaar iets van de grond te krijgen en draaiend te houden. Informeel gaat samenwerken vaak het best, vinden mensen, dan heb je aan een half woord genoeg.

Maar hoe groter de groep en hoe ingewikkelder de materie, hoe minder

dingen goed gaan alleen op gevoel en hoe meer afspraken nodig zijn.

En dan ontstaat vaak spanning. ‘Wij wilden besluiten nemen door met elkaar te discussiëren’, zegt Katti Lechthaler. ‘Maar ondanks lang praten bleven meningen soms uit elkaar liggen. We hadden geen idee wat we dan moesten doen.’

Het is een hele kunst om met elkaar iets van de grond te krijgen Bij Pomali was er niemand om knopen door te hakken. Is zo iemand er wel, dan is dat ook geen garantie voor succes. Wie het dan niet eens is met een besluit maar het toch moet uitvoeren, voelt zich alsof hij verloren heeft. Vaak wordt het besluit maar half uitgevoerd, of helemaal niet.

Je kunt je natuurlijk neerleggen bij gebrekkige samenwerking (‘zo gaan die dingen nou eenmaal’). Je kunt je ook afvragen: hoe kan dit beter? Want de gevolgen van slechte samenwerking liegen er niet om. Op het werk worden mensen er ziek van, miljoenenfusies mislukken, de internationale vluchtelingencrisis sleept maar door en onze biologische leefomgeving kan erdoor verpest raken.

Niet zo gek dus dat de overheid een onderzoekssubsidie van bijna 19 miljoen euro over heeft voor meer kennis over samenwerking. ‘Wij willen de basisprincipes die achter de enorme variëteiten van samenwerking liggen, in kaart brengen, zegt hoogleraar sociologie Rafael Wittek van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij is de projectleider die de pot met geld mag uitgeven. ‘Psychologie, sociologie, filosofie en geschiedenis hebben er hun eigen ideeën over. Die proberen we bij elkaar te brengen.’ Dat moet onder meer leiden tot het opstellen van best practices. Tachtig promovendi werken mee in het onderzoek.

Een goede feedback-loop (terugkoppeling van informatie tussen verschillende onderdelen van organisaties) verbetert de samenwerking, dat weet Wittek alvast wel. Participatieve besluitvorming is ook een belangrijk

Onderzoeker Rafael Wittek.

24 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 24

30-08-17 06:55

Samenwerken, in vele smaken

principe. ‘Als mensen meebesluiten, voelen ze zich meer gecommitteerd aan afspraken.’ Dit samen besluiten wordt inmiddels op verschillende manieren gedaan (zie kader hiernaast).

Initiatieven om beter samen te werken kennen vele vormen en benamingen:

De gevolgen van slecht samenwerken liegen er niet om

• Thuiszorgorganisatie Buurtzorg kent enkel zelfsturende teams, zonder leidinggevenden.

• Het hoofdkantoor van ING werkt agile (Engels voor ‘lenig’).

Teams van medewerkers mogen veel zelf beslissen, en zoeken daarbij een oplossing waar alle teamleden zich in kunnen vinden.

• Holacracy is een variant op sociocratie, met meer regels en als puntje bij paaltje komt geen gelijkwaardigheid bij de besluitvorming.

• Deep democracy streeft naar consensusbesluiten. Burgers organiseren G1000-bijeenkomsten over onderwerpen die ze belangrijk vinden voor hun gemeente.

• Democratic Challenge, een programma van de overheid, zoekt vernieuwing van de lokale democratie.

• Bij zijn afscheid van de Raad voor het Openbaar Bestuur, op 1 juli, pleitte voorzitter Jacques Wallage voor ‘moreel eigenaarschap’ voor scholen en woningbouwcorporaties: bewoners en leerlingen die meebesturen.

• Het boek Reinventing Organizations van Frederic Laloux gaat over nieuwe vormen van organiseren. Met een casebeschrijving van Buurtzorg Nederland.

Maar met commitment alleen ben je er nog niet, weet Wittek. Goed samenwerken is óók een kwestie van organisatie. Veel exponenten van het ‘nieuwe werken’ experimenteren dan ook met andere structuren dan de traditionele hiërarchie. Hiërarchie

betekent dat je moet doen wat boven jou gestelden beslissen. En hoe meer lagen boven elkaar, hoe minder de managers weten wat er speelt op de werkvloer.

Toch vindt Wittek hiërarchie niet per definitie slecht. ‘Het is een handig ordeningsprincipe’, zeg hij. Katti Lechthaler beaamt dat. ‘Het bespaart enorm veel tijd, merkten we. Van elke twee weken een hele dag vergaderen met iedereen, gingen we terug naar een paar uur, in kleinere groepen. Boven deze groepen kwam een algemene groep, met afgevaardigden uit de groepen eronder. Die groep hield het overzicht, en daar werden groepsoverstijgende beslissingen genomen.’

‘De vraag bij een hiërarchie is wel’, zegt Wittek, ‘hoe je legitimeert dat

Het groen buiten de huizen van Pomali is ingericht als eetbaar landschap, met onder meer hagen van bessenstruiken en (hier te zien) een permacultuurmoestuin.

Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 25

25

30-08-17 06:55

iemand je zegt wat je moet doen. Als je samen afspreekt dat je moet overwerken om een deadline te halen, werkt dat al beter dan wanneer je baas zegt: “Je moet overwerken omdat ik het zeg.”’

Gelijkwaardigheid Annewiek Reijmer, directeur van het Sociocratisch Centrum Nederland (SCN), herkent dat legitimatieprobleem: ‘Als iemand overheerst, gaat samenwerking gemakkelijk mis. Dan valt er voor de anderen niet te corrigeren. Gelijkwaardigheid ontbreekt, mensen voelen zich ontkend.’

De oplossing van sociocratie: plekken in de organisatie maken, kringen, waar op gezette tijden beleidsbesluiten worden genomen op basis van gelijkwaardigheid. Deze plekken bestaan naast de gewone hiërarchie – die blijft bestaan voor het dagelijkse werk (of dat nu een bedrijf is of een huishouden of een woongroep in opbouw).

‘In zo’n kring wegen ieders argumenten even zwaar’, legt Reijmer uit. ‘Het gaat dus niet om meeste stemmen gelden, of om wie iets vindt. Heeft iemand onoverkomelijke bezwaren, dan zoek je daar als groep een oplossing voor – want lukt het jouw kring niet, dan gaat de kring boven jou beslissen. Zo kom je in je eigen kring uit de of-of-tegenstelling: jouw mening tegenover de mijne.’ Het eindresultaat van deze consentbesluitvorming, aldus Reijmer: ‘Een oplossing die voor iedereen acceptabel is, én uit te voeren.

Het is niemands ideale oplossing, maar ook niemand heeft het gevoel dat hij verloren heeft.’

Blijft het probleem van de communicatie tussen de verschillende lagen – de top van de organisatie die niet weet hoe zijn beslissingen beneden uitpakken. Daarvoor heeft sociocratie de ‘afgevaardigde’: iemand uit een lagere kring die in een hogere kring, samen met zijn leidinggevende en al

diens collega’s, mee besluiten neemt.

Consentbesluiten wel te verstaan, zodat zijn inbreng niet genegeerd kan worden. ‘Zo organiseer je je feedback’, zegt Reijmer. ‘Dankzij die verbinding met afgevaardigden, én besluiten op basis van gelijkwaardigheid, doen ook de argumenten van onderop mee in de besluitvorming.’

‘Het gaat niet om meeste stemmen gelden, of om wie iets vindt’ Voor de deelnemers aan Pomali was het consent een eyeopener, vertelt Katti Lechthaler. ‘Door het samen zoeken naar oplossingen voor bezwaren gingen mensen zich verplaatsen in anderen, en lukte het de eigen mening los te laten. De bezwaren bleken overkomelijk. Vóór sociocratie werden voorstellen in een stemming afgeserveerd, nu waren kleine wijzigingen erin vaak genoeg om er overeenstemming voor te krijgen.’

Ook de sociocratische vergaderdiscipline (iedereen komt in een ronde om de beurt aan het woord) maakte veel uit. ‘Nu hoorden we ook de inbreng van minder luidruchtige mensen, en minder makkelijke praters. Dat leidde tot betere besluiten en een groter gevoel van verbondenheid’, aldus Lechthaler.

Het gebouw van Pomali, zoals de Oostenrijkse woongemeenschap op een uur rijden van Wenen werd gedoopt, is intussen ruim drie jaar geleden geopend. Er wonen 74 mensen, van alle leeftijden, onder wie Katti Lechthaler met haar kinderen. ‘Sociocratie heeft ons project gered’, zegt ze.

De bewoners gebruiken de methode nog steeds.

Sociocratie

Grondlegger van de sociocratische kring-organisatiemethode, kortweg sociocratie of SKM, is prof.dr.ing. Gerard Endenburg (1933). Problemen in organisaties komen door de onmogelijkheid macht te sturen, vond hij. Op basis van vier constructieregels ontwierp hij een organisatie- en besluitvormingsmodel om dat te verhelpen. Sociocratie (socius is Latijn voor ‘lid van een gezelschap’) is gebaseerd op de cybernetica (stuurkunde, voor Endenburg als elektrotechnicus bekend terrein), waarin de functies leidinggeven, uitvoeren en meten gelijkwaardig zijn. Profit- en non-profitorganisaties in binnen- en buitenland werken met SKM (onder meer digitaal ontwerpbureau Fabrique, diverse medische samenwerkingsverbanden en de Consent scholengroep in Enschede, met 32 basisscholen). Het Sociocratisch Centrum helpt sinds 1978 organisaties met scholing en invoering van de methode. Partnerorganisaties zijn er in Oostenrijk, de VS, Frankrijk, België en Canada.

Sociocratie.nl.

Het consentspel biedt op speelse wijze inzicht in de werking van sociocratie.

Aanbieding Speciaal voor Genoeg-lezers: twintig euro korting op een kennismaking met sociocratie.

Kom voor een Consentspelavond, en betaal geen 45 maar 22,50 euro. Aanmelden via Sociocratie.nl, vermeld dan ‘Korting Genoeg 50 procent’.

Bellen naar het Sociocratisch Centrum kan ook: 010 4523289.

26 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 26

30-08-17 06:55

Column van Marieke Henselmans, bespaarkoningin en Genoeg-redacteur van het eerste uur

Welgeteld

Geven en krijgen De toekomst, die zit tegenwoordig bij mij aan tafel. Elke maandag. In het verleden schreef ik over ‘het festival van geven en krijgen’. Ik heb het zelf ervaren als jonge moeder. Toen ik zó weinig verdiende met mijn werk in de zorg, kreeg ik zóveel aangeboden van aardige mensen die ik soms niet eens kende: (kinder)kleding en speelgoed. De gevers werden door mij uitgebreid bedankt met een potje jam of flesje zelfgemaakte wijn. Ik schreef erover in de hoop anderen die krap zaten, te inspireren, maar de levensechte ervaring raakte op de achtergrond naarmate ik meer verdiende.

Sinds 2013, toen diverse poten onder mijn bestaan wankelden, begon het geven en krijgen vrijwel direct opnieuw. Ik kreeg aardige woorden, uitnodigingen, huisraad (hebben jouw jongens daar iets aan?), maar ook manden vol druiven (daar kan jij vast wat mee).

Vorig jaar maakte ik daardoor een record hoeveelheid wijn. Moest ik die in mijn eentje wegslobberen?

Zo ontstond het idee burenetentjes te organiseren. Elke maandag van half zeven tot acht uur: een eenvoudige warme maaltijd, wijntje, toetje en koffie/thee, vergoeding drie euro (leg maar op het schoteltje), je hoeft niks mee te nemen en je hoeft ook niet te helpen. Het werd een daverend succes dat nu al bijna een jaar duurt.

Het aantal eters varieert tussen zes en dertien, bij meer dan acht schakel ik over op twee tafels.

De leeftijd ligt tussen de 1 en 86 jaar. Een verloskundige, financieel adviseur, voormalig drukker, twee van de politie (meldkamer en wijkagent),

een huisarts, twee medisch specialisten in opleiding. De 85-jarige buurvrouw werd eerst gebracht door haar dochter, die óók wilde. Sindsdien eten dochter en schoonzoon ook af en toe mee. Als dochter er niet is, wordt de buurvrouw opgehaald door een buurman, een 40-jarige ict-er die daarvoor nooit veel buren sprak. De jonge ouders van mijn oppaskindje informeerden vrolijk naar de toelatingseisen. Oké.waarom niet. Het hele gezin: vader, moeder, kleuter en babybroertje aten ook meerdere keren mee, ik moest alleen de kinderstoel uit de garage halen. Op straat spreken buren mij aan: ‘Goh, jij doet iets met eten?’ Het resultaat is elke maandag een andere groep én dat allerlei mensen die elkaar voorheen voorbij liepen, elkaar nu groeten en een praatje maken.

De toekomst zit aan tafel, in meerdere gedaanten. Die buurvrouw van 85, dat is ons voorland, ze is een beetje van ons allemaal geworden. We dollen wat met haar (neem nog een wijntje, je bent toch met de rollator) en hebben nu ook contact met haar dochter. De dertigers die nog maar pas in de buurt wonen, zijn ook de toekomst. Wat zijn ze jong en druk en goed bezig. We delen niet alleen lief en leed en nieuwtjes over werk en leven, twee van die gezinnen geven mij de groente uit hun biologische boxen die ze niet lusten. Ha! Dat gaat lekker weer door het buren-eten van volgende week. Ook vragen ze me af en toe op hun kindjes te passen.

Hallo toekomst: we gaan lekker door met geven en krijgen.

Op straat spreken buren mij aan: ‘Goh, jij doet iets met eten?’

Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 27

27

30-08-17 06:55

De toekomst is nu Fotoverhaal

De toekomst van vrijwillige soberheid

‘We gaan genieten v Frits Spangenberg (69) is oprichter van onderzoeksbureau Motivacion. Eenderde van de ondervraagden in zijn jaarlijkse MentaliteitsMonitor geeft aan dat ze vrijwillig meer willen doen met minder. Genoeg-hoofdredacteur Heleen van der Sanden sprak met hem over de toekomst van vrijwillige soberheid.

Tekst Heleen van der Sanden

Genoeg is al twintig jaar een tijdschrift voor iedereen die meer wil doen met minder. Waar staan we over twintig jaar?

‘Sinds we bij Motivaction werken met het Mentality-model (zie kader op pagina 29, red.), nu twintig jaar, zien we dat vooral postmaterialisten en de traditionele burgerij voor vrijwillige soberheid kiezen. Recentelijk zijn daar de postmoderne hedonisten bijgekomen. Zij hangen dit gedachtegoed niet compleet aan, maar kiezen er wel voor op een aantal terreinen. Traditioneel was de keuze voor vrijwillige soberheid en eenvoudig leven nogal “totalitair”: het was alles of niets. Nu blijkt dat bijvoorbeeld een groot deel van de mensen die geboren zijn tussen grofweg 1980 en 2000 (millennials) selectief kiest voor soberheid*. De nieuwste smartphone is heilig voor ze, maar in bijvoorbeeld hun voeding wijzen ze kiloknallers af, omdat die ongezond en niet diervriendelijk zijn. Ze kiezen er niet massaal voor om vegetariër te worden, maar eten bijvoorbeeld een paar dagen in de week geen vlees en kiezen op de andere dagen bewust voor minder maar beter: vlees van goede kwaliteit dat diervriendelijker is geproduceerd. Er zit dus een aanzienlijke groei in de keuze voor vrijwillige soberheid op specifieke terreinen van het leven, en die keuze wordt in onze samenleving steeds meer gezien als

zinnig en nuttig. Ik vind dat een heel interessante ontwikkeling.’

Dus postmoderne hedonisten maken andere keuzes dan de postmaterialisten of de traditionele burgerij?

‘Ja. Voor de traditionele burgerij is vrijwillige soberheid vooral ingegeven door traditie, zuinigheid en “sparen voor later”. Zij herkennen zich in uitspraken als “Je moet niet overdrij-

‘Buitenlandse collega's snapten niet dat ik met de fiets naar het Concertgebouw ging’

28 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 28

30-08-17 06:55

n van genoeg’ ven” en “Doe maar gewoon, dan doe je gek genoeg”. De postmaterialisten zijn kritische maatschappijbewuste burgers.

Hen stuit het vooral tegen de borst om te veel te consumeren. Zij vinden dat je niet moet verspillen en goed met je omgeving moet omgaan. Dat de welvaart goed verdeeld moet zijn.

De postmoderne hedonisten zijn veel pragmatischer. Zij hebben heel weinig verwantschap met de postmaterialisten – hun ideeën vinden ze achterhaald en ze snappen niet dat ‘genieten’ niet in het woordenboek van postmaterialisten lijkt voor te komen. Maar met een andere, minder dogmatische en meer pragmatische motivatie kun je ook een heel eind komen. Eigenlijk zelfs vérder komen, want het pragmatisch kiezen voor vrijwillige soberheid maakt deze keuze voor steeds meer mensen aantrekkelijk en inpasbaar in hun leven.

En dat biedt enorme perspectieven voor het komende decennium.’

eigenschap. Ook al heb je een auto of zou je je een taxi kunnen permitteren, je gaat toch gewoon lekker op de fiets. Zo ben ik op de term vrijwillige soberheid gekomen.’

Welke van de acht mentalitymilieus (zie kader, red.) past het beste bij u?

‘Als ik de test doe dan komen er meerdere mentalitymilieus naar voren.

Die liggen wel dicht bij elkaar. Je ziet die uitslag bij vrijwel iedereen die de test doet. Die uitslag verandert nauwelijks gedurende je leven. Ik ben

Mentality-model In onze complexe samenleving verliezen traditionele groepsindelingen op basis van kenmerken zoals leeftijd, inkomen en geslacht steeds meer hun verklarende kracht. In het Mentalitymodel van Motivaction worden mensen gegroepeerd naar hun levensinstelling. Met behulp van hun leefstijl en waardepatronen is hun gedrag als consument beter te verklaren. Het Mentalitymodel verdeelt de Nederlandse samenleving in acht sociale milieus: moderne burgerij (22 procent), opwaarts mobielen (13 procent), traditionele burgerij (16 procent), kosmopolieten (10 procent), postmoderne hedonisten (11 procent), gemaksgeoriënteerden (10 procent), postmaterialisten (10 procent) en nieuwe conservatieven (8 procent).

Motivaction.nl/mentality/de-acht-mentality-milieus

Kiest u zelf ook voor soberder leven?

‘Ja, daarom heb ik die term er ook ingegooid toen ik in 1997 begon met het Mentality-model. De aanleiding was dat ik aan Franse en Amerikaanse collega’s vertelde dat ik met de fiets naar het Concertgebouw ging. Dat vonden ze zó raar! Dat doe je toch niet: als je het je enigszins kunt permitteren, neem je toch de auto? Toen dacht ik: Dat is nou een heel leuke Nederlandse Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 29

29

30-08-17 06:55

een postmoderne hedonist en op de tweede en derde plaats kosmopoliet en postmaterialist.’

Ziet u hier een rol voor de overheid weggelegd?

‘Daar ben ik persoonlijk niet zo’n voorstander van. Op het moment dat de overheid zegt: “Je moet soberder leven”, gaan een heleboel mensen daartegen protesteren: “Bemoei je er niet mee”.’

Wie zou het dan moeten aanpakken?

‘Het mooiste is als trendy bladen en blogs vrijwillige soberheid uitdragen, dus als het uit de eigen groep afkomstig is. Dan heeft het veel meer impact dan als het van buiten komt.’

Dus u ziet nog wel toekomst voor een blad als Genoeg?

‘Dat denk ik wel – als Genoeg niet betuttelt maar de meerwaarde laat

FOTO: TACO VAN DER WERF

Hoe verklaart u dat inmiddels eenderde van de Nederlanders kiest voor vrijwillige soberheid?

‘De groep mensen die op alle terreinen kiest voor vrijwillige soberheid (de postmaterialisten, 10 procent van de Nederlanders) groeit niet. De sterke groei van de laatste jaren komt vooral doordat steeds meer mensen er op specifieke terreinen van het leven voor kiezen: voeding, spullen, vervoer. Steeds meer mensen maken bewustere keuzes, willen daar beter over nadenken en op specifieke terreinen van hun leven een stap terugdoen.

Een mooi voorbeeld is de opkomst van het delen. Millennials kopen geen nieuwe auto’s en huishoudelijke apparaten, maar delen die of kopen ze

tweedehands, want dat is goedkoper en duurzamer.’

‘Millennials kopen geen nieuwe auto’s en apparaten, maar delen die, want dat is goedkoper en duurzamer’ zien: voor een duurzame samenleving, voor natuur en milieu, maar ook voor mensen zelf.’

Heeft u nog een aanbeveling voor Genoeg?

‘Laat vooral zien dat mensen kunnen genieten van een eenvoudig leven.

Dan zal de vrijwillige soberheid nog enorm toenemen, want door ervan te genieten heb je niet het gevoel dat je iets inlevert.’ *In totaal zijn er nu ruim twee miljoen millennials in Nederland, dat is 12,5 procent van de totale Nederlandse bevolking. Van deze millennials behoren er ongeveer 360.000 (18 procent) tot de postmoderne hedonisten, zie ook het kader op pagina 29.

30 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 30

30-08-17 06:55

Milouska Meulens is presentator van Vroege Vogels en Groen Licht. Ze schrijft over haar zoektocht naar een (h)eerlijk leven.

Genoegens

Sereen als de Mona Lisa Zo kalm als bij de begrafenis van mijn vader heb ik nooit op een podium gestaan. Na 25 jaar presenteren, is het normaal nog steeds raak: trilwang, bibberstem en een loeiharde hartslag. Ik stik soms bijna van de zenuwen.

Nu niet. Het is de eerste keer dat een dierbare in de kist ligt. Een geestelijke houdt een lang verhaal en ik denk aan hoe weinig duurzaam alles gaat.

Het is Curaçao, de airco is net zo noodzakelijk als de verwarming tijdens Hollandse winters. De gemeenschap is klein wat betekent dat voor elke bruiloft of begrafenis zo’n beetje het hele eiland in de auto stapt.

En iedereen krijgt in die hitte verkoelende drankjes. Limoenwater, rondgebracht in plastic bekers waar net twee slokken in passen.

Ik wenk de gastvrouw en fluister langs haar oorbel dat ik me heb bedacht en ook iets wil zeggen. Lekker spontaan. Als ze al lichte paniek voelt om deze plotselinge wijziging van het script, laat ze niks merken. Professional.

Ik lijk zelf ook wel een ingehuurde spreker. Ik klink helder, maak grapjes in het Papiaments en kijk zelfs de mensen die helemaal achterin de propvolle kapel staan, recht in de ogen. Rustig als een sirene. Sereen als de Mona Lisa.

Na mijn toespraak hoor ik eerst alleen gefrunnik en gekuch. Totdat mijn dochter ons applaustrucje inzet.

Net zo lang klappen tot eerst iemand, dan een groep en uiteindelijk iedereen meedoet. Het is grappig, probeer maar.

Het werkt weer prachtig; de zaal applaudisseert mee, van ongemakkelijk naar opgelucht naar uitzinnig. Ik moet lachen en even scheurt m’n stille bubbel. Een enkele Máxima-traan glijdt langs m’n neus, over m’n lippen, valt in het kuiltje van een mondhoek waar ik ’m met het puntje van m’n tong oplik en constateer dat-ie niet heel zout smaakt.

Razend. Onbeheerst verdrietig.

Dat dacht ik altijd als ik me inbeeldde hoe het zou zijn als dat gevreesde intercontinentale telefoontje zich aandiende.

Welke emotie dan ook; het zou zichtbaar zijn wat ik voel. Dát ik voel.

Ook controlfreaks als ik verliezen soms de regie. Op sommige momenten in het leven heb je het nou eenmaal niet voor het zeggen. De bevalling van mijn oudste bijvoorbeeld, verliep geheel niet volgens de zorgvuldige planning. Sinds die geboortedag realiseer ik me wat een onzinnige exercitie het is om het perfecte plaatje na te streven.

Dat bestaat niet. Het is een verspilling van tijd en energie en dus van het o zo korte leven.

Mijn vader is dood en mijn rouw is niet van het rauwe soort. Het is wat het is. Ik zit in een vacuüm op de bank met Van Dik Hout op repeat: ‘Het is zo stil in mij. Ik heb nergens woorden voor.’ Vanuit m’n bubbel bekijk ik de straat, waar iemand de dagen vooruitspoelt naar de verleden tijd.

‘Mijn vader is dood en mijn rouw is niet van het rauwe soort’

Hij deed.

Hij wilde.

Hij was.

Herfst 2017 Genoeg

Def Genoeg 114 deel 1.indd 31

31

30-08-17 06:55

(Advertorial)

Genoeg voor elkaar Genoeg komt in actie voor een goed doel. Samen met onze lezers kregen we het voor elkaar.

Crowdfundingactie Landelijke Genoeg-dag

124%gd! geslaa

Eind juli van dit jaar vierden we het enorme succes van de CrowdFUNding voor de Grote Landelijke Genoeg-dag. Er is maar liefst 124% van het doelbedrag gedoneerd door 321 donateurs. Reden om de Genoeg-dag uit te breiden met een Genoeg-avond.

Tekst: Heleen van der Sanden | Beeld: Westergasfabriek/PuurFair

O

p de Genoeg-dag op 17 september bij de Westergasfabriek spreekt Christian Felber en gaat met het publiek in debat. Felber is politiek wetenschapper en doceert aan de Universiteit voor Economie in Wenen. Op de Genoeg-avond geeft hij een presentatie over het door hem ontwikkelde model voor de Gemene-Goed-Economie.

Genoeg heeft samen met Westergasfabriek en PuurFair op volle kracht gewerkt aan de realisatie van een geweldig evenement. Op pagina 68 vind je de details over het programma, de lezingen en de workshops. Het wordt een inspirerend en gezellig programma voor jong en oud.

In het winternummer gaan we uitgebreid verslag doen van de Genoeg-dag en -avond.

Dankzij het succes van de crowdfunding werd de Genoeg-dag op 17 september bij de Westergasfabriek in Amsterdam uitgebreid met een Genoeg-avond.

Regeladvertenties Regeladvertenties bieden plaats voor commerciële activiteiten van en voor lezers van Genoeg. Inzenden voor het herfstnummer kan tot 5 november 2017.

Tarief: tot en met 25 woorden: € 29,50 en tot en met 50 woorden: € 50,-. Advertenties@genoeg.nl

De groeneboekenshop.nl wil bijdragen aan een duurzaam en groen bewustzijn. Dit doen we door boeken over tuinieren, landbouw, voeding, koken en bewust leven te selecteren en te leveren. Vandaag besteld, morgen in huis. Meer dan 1.000 boeken voor mensen met een groen hart, geselecteerd met kennis van zaken. www.groeneboekenshop.nl.

Ruige rust Hongarije.

Weldadige rust, ongekende ruimte en prachtige natuur. Terug naar de basis en indrukwekkend Hongarije beleven.

Alleen of samen.

Website: Hongarijebeleving.com.

Marian, 06 41 48 53 58.

Gevoelige, sterke vrouw (52/010), slank, 1.74 m, co-ouder (zoon, 13), bourgondisch consuminderaar, zoekt lief ‘voor altijd’. Samen en apart (LAT?).

Kernwoorden: verbinding, lachen, praten, geven en ontvangen, natuur, persoonlijke groei, tango. Benieuwd naar jou! sensazz@gmail.com.

(Zoekt je buurman, collega, neef, … iemand zoals ik? Maak hem blij met mijn advertentie!)

Bio logisch voor huis, tuin en dieren Bio-Ron biedt een uniek pakket biologische en duurzame producten, zoals diervoeding en verzorgingsproducten maar ook duurzame bodemverbeteraars en biologische zaden die bijdragen aan een gezonde bodem / planten. Eenvoud, back to basic, is zowel ecologisch als economisch gezien de verantwoorde keuze. www.bio-ron.com

32 Genoeg Herfst 2017

Def Genoeg 114 deel 1.indd 32

30-08-17 07:59

(Advertenties)

IK WIL OERRR

Meld je aan op OERRR.nl

Vzwoereetn

TURBO groei

ONVERDOO

FD

STAARTJES ER

AF

2

MÉÉR PER M !

E DOOR D

LEVENS POTEENN LANG ZAKK BINNEN

E XRTENRLEAED DIE

KILOKNALLERS:

voor goedkoop vlees betalen dieren de prijs Kiloknaller Genoeg def.indd 1

Def Genoeg 114 deel 1.indd 33

Help de dieren en doneer op wakkerdier.nl/actie

12:01:58 Herfst25-11-2015 2017 Genoeg

33

30-08-17 07:59

De toekomst is nu Fotoverhaal

Voortrekkers (3) Gjalt Benedictus, voorzitter Enerzjy Koöperaasje Garyp: ‘Het grootste door een plaatselijke coöperatie gebouwde zonnepark van Nederland ligt in Garyp en voorziet het hele dorp van duurzame en groene energie.

Alle bewoners waren betrokken bij het proces.’

Zie het artikel 'Groene golf' vanaf pagina 38.

34 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 34

29-08-17 23:59

Genoeg GELD

Over kritisch kiezen en vrolijk besparen

‘Ik vind het heel lekker dat ik geen winkels meer in hoef’ Nanda van der Ham, pagina 49

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 35

35

29-08-17 23:59

Kort genoeg Samenstelling: Ilse Ariëns genoegnieuws@live.nl

Kijk voor meer nieuws op Genoeg.nl

Energie uit eb en vloed Zuid-Korea heeft de grootste getijdencentrale ter wereld, maar Nederland wil dé wereldwijde tidal-powerexpert worden. De potentie van deze vorm van stroomopwekking is enorm: centrales langs de Atlantische kust zouden in 10 procent van Europa’s stroombehoefte kunnen voorzien.

Het Nederlandse bedrijf Tidal Bridge mag in Indonesië de grootste getijdencentrale ter wereld bouwen. De centrale in het oosten van het eiland Flores kan op den duur een half miljoen huishoudens van stroom voorzien. Tidal Bridge ontwikkelt, zoals de naam al zegt, bruggen die tegelijkertijd fungeren als getijdencentrales.

Ook Nederland gaat aan de tidal power. In de Grevelingendam komt naar verwachting volgend jaar april een

testcentrum voor getijde-energie. Binnen Nederland zelf zijn de mogelijkheden voor energieopwekking beperkt, maar Nederland hoopt zichzelf op de wereldkaart te zetten als expert op het gebied van energiewinning uit eb en vloed.

Bij tidal power zetten turbines die onder water liggen de beweging van het water om in elektriciteit. De potentie is enorm. Centrales langs de kust van de Atlantische Oceaan zouden 10 procent van de Europese stroom kunnen leveren. Frankrijk heeft al sinds 1966 een getijdencentrale, Zuid-Korea heeft op dit moment de grootste ter wereld. De toepassing is vergeleken bij andere vormen van energiewinning uitermate bescheiden, maar nu de noodzaak van schone energie

steeds meer gevoeld wordt, onderzoeken steeds meer landen de mogelijkheden. Het voordeel is dat de energiewinning heel voorspelbaar is. Bij zon of wind moet je maar afwachten hoeveel je kunt opwekken en wanneer.

De beweging van eb en vloed laat zich tot op de minuut voorspellen.

Hand vervangt treinkaartje ‘Goedemorgen, mag ik uw hand zien?' Bij de Zweedse NS kun je sinds afgelopen zomer zonder treinkaartje reizen. Wel even een microchip onder je huid laten zetten.

Erg groot is de groep nog niet, maar steeds meer mensen laten een biometrische chip in hun hand implanteren.

In 2014 waren het er wereldwijd een paar duizend. Biohackers heten ze, pioniers die experimenteren met techniek in hun lichaam. Ze gebruiken het implantaat bijvoorbeeld om hun huis en auto op slot te doen. Op den duur zullen er legio mogelijkheden zijn.

Wetenschappers testen op dit moment bijvoorbeeld implantaten die kanker kunnen monitoren.

In Nederland is er ook iemand die zijn treinreizen betaalt met een chip in zijn hand. Utrechter Tom van Oudenaarden plaatste vorig jaar zelf een ov-chip in zijn hand. Klinkt eng, maar Van

Oudenaarden is wel wat gewend. Hij is eigenaar van een piercingstudio en implanteerde eerder ook al een ledlamp onder zijn huid.

Hoe zit het met de privacy als we ons lichaam vol elektronische chips gaan stoppen? Een woordvoerder van het Zweedse spoorbedrijf haalt er de schouders over op: ‘Als je daar ongerust over bent, kun je je beter zorgen maken over je mobiele telefoon en pinpas.’

Business Insider en NOS

36 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 36

29-08-17 23:59

Boeken elmans en Voor je gelezen door Ilse Ariëns, Marieke Hens .nl Marion Rhoen. Boekentip? Mail redactie@genoeg

Schop onder haar kont Vrouwen beheren in veel gezinnen het geld, en dat doen ze goed. Maar grote geldzaken, zoals pensioen, beleggen en hypotheek laten ze, vreemd genoeg, vaak aan mannen over. Financieel specialist Judith Sanders en journalist Saskia Smith komen in hun boek Zal ik het anders doen in verzet tegen deze bescheidenheid van vrouwen.

Vrouwen die de grote geldzaken te ingewikkeld vinden of vrezen ‘dat niet te kunnen’ willen zij een schop onder hun kont geven. Hoezo zouden vrouwen dat niet kunnen?! Het boek is een pleidooi voor meer financieel bewustzijn bij vrouwen. Omdat zelf geldzaken regelen niet alleen voor zelfstandigheid zorgt, maar ook voor onafhankelijkheid en vrijheid.

Vrouwen denken langer na voor ze handelen, maar zijn nogal slecht in pronken met succes; daar zijn mannen stukken beter in. Ook nemen mannen veel vaker extreme risico’s. Volgens de auteurs zijn vrouwen minder prestatiegericht en hoeven ze zich niet zo te bewijzen. Ze zijn minder impulsief, nemen minder risico en houden zicht op het grote plaatje. En dat kan allemaal geen kwaad in geldzaken en bij beleggen. De auteurs willen dat we nadenken over onze financiële zaakjes.

Niet alleen om te weten hoe je er nú financieel voorstaat, maar ook over vijf, tien of dertig jaar. Een aanrader, dit boek. (MH) Judith Sanders en Saskia Smith: Zal ik het anders doen. Waarom vrouwen beter zijn met geld.

Schuyt & Co Brandt, € 15. ISBN 9789492037589.

Nieuwe kleding als luxe Die foto van dat Rotterdamse jochie!

Rafels en scheuren in zijn overjas, kapotte ellebogen en schouders.

Waarschijnlijk heeft hij nog nooit één nieuw stuk kleding gedragen. De foto is uit 1918. Acht jaar ouder is een foto van een decente zijden avondjapon.

Ruim vijftig jaar later is die vermaakt tot een modieuze jurk met blote schouders.

De foto’s staan in Tot op de draad, van historica Ileen Montijn. In deze tijd van textiele overdaad is het nauwelijks voor te stellen, maar kleding was tot zowat zestig jaar geleden nog hartstikke duur. Dus deed men er eindeloos mee. Wie rijk was, liet kledingstukken vele malen vermaken en aanpassen.

Wie arm was, beleende bij geldnood zijn kleding (oké, dat was iets langer geleden dan zestig jaar).

Montijn dook in archieven en literaire bronnen, put uit interviews en bedrijfsbezoeken. Zo schetst ze een duizelingwekkende geschiedenis,

prachtig geïllustreerd bovendien: van de voddenmannen, de vrouwen die thuis uit een broek van vader een pantalonnetje voor zoonlief fabriceerden, van de liefdadigheid, hoe tweedehands vintage werd en van de huidige markt van recycling en verscheping naar elders. In die recycling wordt nog steeds niets weggegooid, zelfs bij een enkele schoen wordt een andere gezocht (in Bangladesh). Laat die houding ons tot inspiratie dienen! (MR) Ileen Montijn: Tot op de draad. De vele levens van oude kleren.

Atlas Contact, € 19,99. ISBN 9789045033792.

Documentaire

De droom is voorbij Bij Netflix denk je waarschijnlijk aan series als House of Cards. Maar zoek in de videotheek en je vindt verrassend goede documentaires. Requiem for the American Dream bijvoorbeeld, een pamflet tegen de macht van geld, dat je niet direct verwacht bij de grootste Amerikaanse streamingdienst. Aan het woord is Noam Chomsky, de taalkundige en activist die inmiddels gerekend mag worden tot de meest invloedrijke Amerikaanse denkers. Kapitaal, zegt hij, is al sinds de jaren zeventig bezig langzaam de democratie te vernietigen. In de jaren vijftig en zestig ging het goed met de industrie en iedereen kon daarvan meeprofiteren. De Amerikaanse droom was dat iedereen zich kon opwerken en dat iedereen meetelde.

Voor bedrijven, die hun macht zagen afnemen, was het een nachtmerrie. Ze hervormden de economie. De handel in producten werd een schimmige handel in geld. Het resulteerde in Amerika nu: een land waar geld de macht heeft en 1 procent superrijken meer bezit dan de rest. Niet vrolijk, wel boeiend.

(IA) Requiem for the American Dream, te bekijken via Netflix.

Ook te vinden op YouTube, maar zonder Nederlandse ondertiteling en in slechtere beeldkwaliteit.

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 37

37

29-08-17 23:59

De toekomst is nu Fotoverhaal

Groene golf

Het is 2042. Je wekker gaat, in wat voor wereld word je wakker? Misschien zijn we inmiddels onafhankelijk van fossiele brandstoffen en wekt ieder huis zijn eigen groene stroom op. Of woedt de strijd om energie juist heviger dan ooit tevoren. Wat het ook wordt, het aandeel duurzame energie is zeker gegroeid. Een verkenning.

Tekst: Jeroen Fierens

‘Duurzame energie heeft absoluut de toekomst’, vertelt Tom Groeneweg, ingenieur energiesystemen voor met name de (semi-)overheid. ‘Het percentage stroom dat afkomstig is van conventionele energiecentrales daalt steeds verder. Eigenlijk zitten die in een soort sterfhuisconstructie, energiebedrijven richten al hun pijlen op duurzame opwekking. In Nederland is nog altijd ongeveer een derde van de elektriciteit afkomstig van kolen, maar in bijvoorbeeld Duitsland kan de conventionele sector nauwelijks nog opboksen tegen de duurzame alternatieven.’

Het opwekken van groene stroom kost na een initiële investering bijzonder weinig en zelfs die eerste investeringen worden in de toekomst alleen maar minder’, aldus Groeneweg. De prijs van zonnepanelen blijft bijvoorbeeld dalen. ‘We vragen ons al jaren af hoe lang dat nog door kan gaan, maar ieder jaar wordt het wéér een stukje goedkoper. Daar komt nog bij dat de aanschaf in veel landen nog altijd zwaar wordt gesubsidieerd.’

Ander netwerk Draait de westerse wereld over 25 jaar dan volledig op groene energie? Zo eenvoudig is het ook weer niet. Groeneweg: ‘Nederland heeft een stroomnetwerk dat gebouwd is op de vraag naar energie. Kolencentrales draaien dag en nacht en voorzien het elektriciteitsnet continu van de benodigde stroom.’ Wie nu bijvoorbeeld zonnepanelen heeft, is ook op dat netwerk aangesloten. Je draagt stroom bij aan het netwerk wanneer de zon schijnt,

op andere momenten komt de stroom van andere bronnen.

Wanneer het net volledig op zonneenergie zou draaien, wordt dat een heel ander verhaal. ‘Dan krijg je bij zonneschijn enorme pieken, en op andere momenten diepe dalen. Niet alleen betekent dat in de dalen een stroomtekort, de manier waarop het net werkt kan dergelijke extreme belastingen ook niet aan. Hetzelfde geldt overigens voor de groeiende windsector.’

‘ Een goede batterij om groene stroom op te slaan, is goud waard’ Een belangrijke innovatie op dit gebied is de ontwikkeling van smart grids, slimme energienetten die vraag en aanbod op elkaar kunnen afstemmen en zo overbelasting van het netwerk kunnen voorkomen. Op

Onder andere in de Utrechtse wijk Lombok loopt een experiment met smart grid. Op Uu.nl/nieuws/ nederlandse-smart-grids-in-kaart-gebracht staat een overzicht van smart grids in Nederland.

kleine schaal kan daarin bijvoorbeeld het opladen van de auto of het draaien van een wasje automatisch geactiveerd worden tijdens een overschot. Op grotere schaal kan de stroom efficiënter over het netwerk verdeeld worden zodat het op het juiste moment daar is waar de behoefte is. Sinds enkele jaren zijn overheden wereldwijd bezig met het draaien van pilots met deze smart grids.

Superbatterijen Kunnen we de opgewekte stroom tijdens de pieken niet gewoon opslaan in een soort superbatterijen? Ook dat is niet zo eenvoudig als het lijkt. ‘Batterijen zijn duur en momenteel nog niet ontworpen om met zulke grote vermogens om te gaan, waardoor ze een relatief korte levensduur hebben’, aldus Groeneweg. Wel zijn ook hier grote ontwikkelingen: ‘Er wordt bijvoorbeeld volop aan lithium-air bat-

38 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 38

29-08-17 23:59

terijen gewerkt. Die moeten uiteindelijk niet alleen een stuk goedkoper geproduceerd kunnen worden dan de huidige accu’s, ze zouden ook veel beter geschikt zijn voor grote vermogens.

Dan verandert het verhaal. Wie een goede batterij ontwikkelt, heeft goud in handen.’

Zo’n superbatterij is voor energieleveranciers wel een self-killing product, aldus Groeneweg. Op de lange termijn maken ze zichzelf overbodig.

Ook de staatskas, die voor een groot deel gevuld wordt uit de energieketen, moet andere inkomsten zoeken bij een veranderende markt. ‘Ik kan me voorstellen dat in de toekomst premies gerekend zullen worden over stroom die je thuis opwekt, in plaats van subsidies en kortingen zoals we die nu kennen’, zegt Groeneweg.

Energiehandel Hoewel op landelijke schaal oplossingen nog redelijk goed voor te stellen zijn, wordt de energietransitie bemoeilijkt doordat het eigenlijk helemaal geen nationaal verhaal is. Groeneweg: ‘Nederland is op energiegebied echt een handelsland. We importeren bijvoorbeeld veel uit Noorwegen, waar veel hydro-energie wordt opgewekt, en exporteren veel naar België en Zuid-Duitsland. Energiehandel is een van de grootste internationale markten. In de wereldpolitiek draait het niet om geld, maar om energie.

Dat zie je duidelijk in internationale conflicten: wanneer een energiebron op het spel staat, is de internationale gemeenschap ineens heel betrokken.’

Nu al heeft de veranderende energiemarkt grote invloed op de wereldeconomie. ‘De plannen en begrotingen van Saudi-Arabië (een grote olieproducent, JF) zijn volledig gebaseerd op een minimale olieprijs. Maar met de huidige ontwikkelingen in de energiemarkt lijkt op dit op de lange termijn niet houdbaar. Venezuela is om dezelfde reden al praktisch failliet.’

Een van de grootste zonneparken van Nederland staat op Ameland en kwam er mede op initiatief van de Amelander Energie Coöperatie, die ook is aangesloten bij Noordelijk Lokaal Duurzaam. Het kan stroom leveren aan ongeveer 1.700 huishoudens.

‘Over 15 jaar zijn we hopelijk overbodig’ Nederland telt ruim driehonderd energiecoöperaties. Bewoners van de provincies Groningen, Friesland en Drenthe sloegen de handen ineen en begonnen er ook één: Noordelijk Lokaal Duurzaam (NLD). Ruim drieduizend klanten heeft het energiebedrijf inmiddels. De winst vloeit terug naar de aangesloten coöperaties.

Directeur Jaap Hoeksema vertelt.

Tekst: Heleen van der Sanden

‘In 2011 startten een stel Groningers een een van de eerste burger-energie coöperaties. Lokaal duurzame energie opwekken en lokaal leveren aan burgers. Die zouden de opbrengsten weer gebruiken om in hun woonplaats projecten te realiseren. Ze noemden die burgerbeweging Grunneger Power. Vervolgens besloten zij om samen te werken met de andere noordelijke energiecoöperaties die er toen waren.

Door de krachten van energiecooperaties uit de drie noordelijke provincies te bundelen is Noordelijk Lokaal Duurzaam ontstaan.’

Trots: ‘Groningen, Friesland en Drenthe hebben nu samen een eigen cooperatief energiebedrijf. In tweeënhalf jaar hebben we dik 3500 klanten gekregen. We werken samen met 75 energiecoöperaties, de winst die we maken vloeit terug naar hen. De besluitvorming voor bijvoorbeeld de aanleg van een windmolenpark wordt een stuk makkelijker als de opbrengsten terugvloeien naar de omwonenden. Maar met de winst andere projecten uitvoeren kan natuurlijk ook. Burgers hebben namelijk zeggenschap in de coöperaties. Met dat geld een ouderentaxi laten rijden in je dorp kan dus ook. Inmiddels hebben we meer dan 260.000 euro uitgekeerd aan onze coöperaties.’

(Lees verder op pagina 40).

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 39

39

29-08-17 23:59

Toekomstscenario’s op deze schaal zijn nauwelijks te schetsen. In 25 jaar kan van alles gebeuren. Inclusief een nieuwe strijd om energiebronnen.

Sprongen vooruit Gelukkig bieden de veranderingen ook hoop. Afrika wordt in energiekringen het leapfrog continent genoemd. Grote delen van het continent worden nauwelijks gehinderd door een conventionele energiesector, en aangezien duurzame energieopwekking steeds goedkoper wordt, is duurzame stroom bezig met een snelle opmars. Tussen 2010 en 2012 was Nigeria bijvoorbeeld met 15 procent per jaar het land met de snelst groeiende duurzame energieopwekking ter wereld. Het vele beschikbare land, de sterke zonnekracht en de grote, grotendeels ongehinderde rivieren bieden eindeloze mogelijkheden voor de opwekking van hydro- of zonneelektriciteit. En dus voor een economische inhaalslag.

Dichter bij huis zijn ook hoopgevende voorbeelden te vinden. Teleurgesteld in de onverschilligheid van grote energiebedrijven startten mensen uit de drie noordelijke provincies enkele jaren geleden een gezamenlijk energiebedrijf, Noordelijk Lokaal Duurzaam (zie kader hiernaast). Deze coöperatie verkoopt de stroom van lokale initiatieven en streeft ernaar zichzelf binnen vijftien jaar overbodig te maken, ‘omdat dan iedereen zelfvoorzienend is’. Ontwikkelde technieken en kennis worden met andere coöperaties gedeeld. Volgens directeur Jaap Hoeksema moeten we dan ook niet langer alles willen uitdrukken in termen van winst, maar gemaakte winst investeren ‘in het goede’.

Op de achtergrond klinken de woorden van die andere duurzame pionier, Elon Musk, die een paar jaar geleden alle patenten van de elektrische auto Tesla vrij beschikbaar maakte.

Gevraagd naar het waarom zei hij: ‘Als we met z’n allen op een schip zitten waar grote gaten in zitten, en wij hebben een geweldig ontwerp voor een emmer om dat water te hozen, waarom zouden we dat dan niet met iedereen delen?’

Geen bureaucratisch systeem dus?

‘Nee. En we kunnen daardoor ook snel schakelen. Neem bijvoorbeeld het Postcoderoosproject. (zie: Probeer het zelf). Wij vragen de energiebelasting terug voor onze leden en doen de administratie, kosteloos. Omdat wij het belangrijk vinden dat duurzame energieprojecten gerealiseerd worden. Wij ondersteunen initiatieven ook met een soort handleiding: dit zijn de spelregels, zo moet je het project aanvliegen. Ook kleine projecten proberen we te stimuleren.’

Met 3500 klanten bent u een kleine speler.

‘Misschien wel als je ons vergelijkt met de grote leveranciers met honderdduizenden klanten. Maar we hebben wel in tweeënhalf jaar een renderend bedrijf opgezet. We betalen faire beloningen aan onze werknemers, maar geen torenhoge salarissen en we rijden niet in dikke auto’s.

Adverteren doen we heel kleinschalig. Om te groeien, kiezen we voor de organische weg. De grote energiebedrijven die proberen een duurzaam merk neer te zetten, investeren gemiddeld 175 euro per klant in marketing. Dat is dus geld dat wegvloeit.’

Streeft u niet naar een zo hoog mogelijke winst dan?

‘Ik denk dat dit de koers is die we met zijn allen moeten gaan varen. Niet alles uitdrukken in termen van winst, maar proberen om de winst in het goede te herinvesteren. Daarom ben ik hier komen werken. Ook vinden wij het belangrijk om onze kennis te delen: als we iets ontwikkelen, kan elke coöperatie het gebruiken. Dankzij dat delen krijgt de energietransitie echt vorm.’

Is NLD helemaal onafhankelijk?

‘We zijn, via de cooperatieve beweging, volledig in handen van mensen uit de noordelijke provinces en dragen alleen aan hen verantwoording af. Wel kopen we, tegen onze strenge voorwaarden, groene stroom in op de markt omdat de beweging in de beginjaren harder groeide dan we opwekprojecten konden realiseren. Maar dat aandeel is dalende omdat er steeds meer succesvolle opwekprojecten worden gerealiseerd door de bij ons aangesloten cooperaties.’

Kunt u ooit onafhankelijk zijn van die inkoop?

‘Dat is mijn doelstelling: in vijftien jaar Noordelijk Lokaal Duurzaam overbodig maken, omdat dan iedereen zelfvoorzienend is.’ Met een lachje: ‘Dan heb je genoeg – aan wat je zelf produceert.’

Noordelijklokaalduurzaam.nl

Probeer het zelf Korting op je energienota Met de Postcoderoosregeling kunnen lokale bewoners gezamenlijk in een coöperatie of vereniging van eigenaren investeren in duurzame energie. In ruil hiervoor krijgen de deelnemers korting op de energienota. Deelnemers in een energie-coöperatie zijn tot maximaal 10.000 kWh vrijgesteld van energiebelasting.

Voorbeeld: de zonne-installatie van coöperatie X wekt jaarlijks 50.000 kWh elektriciteit op. De coöperatie heeft twintig leden die allemaal voor een gelijk bedrag deelnemen. Jaarlijks krijgen ze dus een korting van 1/20 van de door de zonne-installatie opgewekte energie maal de energiebelasting per kWh ofwel 2500 kWh x € 0,1007= € 251,75. Inclusief 21 procent btw is de jaarlijkse korting € 304,62. Deze korting wordt door het energiebedrijf in mindering gebracht op de nota.

Informeer bij energiecoöperaties in uw gemeente!

40 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 40

29-08-17 23:59

jzen oveel even aten ppij. genkt.

oeken erlijk

Ik bestel:

Genoeg reeks

De Luxe van genoeg

man roeeenhun dere

Bestelformulier

Genoeg reeks

Martin van der Gaag met Thomas Volman

De luxe van genoeg

❏ Martin van der Gaag met Thomas Volman: De luxe van genoeg € 9,95 ❏ Marieke Henselmans: Laat je niet kisten door de commercie € 17,95 ❏ Marieke Henselmans: Werkboek Laat je niet kisten door de commercie € 9,95 ❏ Marieke Henselmans: Eigenwijs je hypotheek aflossen, € 12,50 ❏ Bea Johnson: Zero Waste home (Engelstalig), € 14,99 ❏ Marieke Eyskoot: Talking Dress. Alles over eerlijke kleding en lifestyle. € 19,95 ❏ Marieke Eyskoot: Dit is een goede gids voor een duurzame lifestyle. € 20,00 ❏ Erica Verdegaal: Waar doen ze het van? Nu van € 16,95 voor € 9,95 ❏ Martine Postma: Weggooien? Mooi niet! € 16,95 ❏ Robert Visscher en Martina Zeijlstra: Delen doe je zo. € 22,50 Naam ❏m❏v Adres Postcode plaats Telefoon E-mail Ik ontvang graag maandelijks de digitale Genoeg Nieuwsbrief ❏ ja ❏ nee Kruis a.u.b. uw keuze aan: ❏ De bestelling is voor mijzelf ❏ De bestelling is een cadeau van mij voor: Naam ❏m❏v Adres Postcode plaats Telefoon Cadeau-abonnement E-mail

xxxx

Minder moeten en je leven vereenvoudigen

Ve r he nie rd uw ru de k

ning oep, gen.

Vol trots presenteert uitgeverij Genoeg haar nieuwste uitgaven: Laat je niet kisten door de commercie van Marieke Henselmans (zie ook het artikel op pagina 44) en de vernieuwde herdruk van De luxe van genoeg van Martin van der Gaag met thomas Volman.

Genoeg-boeken bestellen kan online op Winkel.genoeg.nl of met onderstaande bon.

Martin van der Gaag

gaat

Vers van de pers

met Thoamas Volman

lles? vrije n in-

(Advertenties)

Ik machtig uitgeverij Genoeg éénmalig om het bestelbedrag € ........... van mijn rekening af te schrijven.

Banknummer (IBAN) Datum Handtekening Stuur (een kopie van) deze bon in een ongefrankeerde envelop naar: Uitgeverij Genoeg, antwoordnr. 10516, 5340 WB Oss

29-08-17 11:12

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 41

41

29-08-17 23:59

Huishoudboekje boekje je je geld aan uit Heb je weinig te besteden, of juist veel? Waar geef hoe anderen hun en waar bezuinig je op? Jeroen Fierens laat zien geldzaken regelen en welke keuzes ze maken.

‘We wonen op de mooiste p Martijn Wenting (29) en zijn vriendin Irene Ubeda (30) doen niets liever dan sporten, reizen en in de natuur zijn. Een tiny house bood het stel alle ruimte voor hun passies: ‘Het woordje “moeten” bestaat voor ons niet meer.’

‘Toen we in 2012 terugkwamen van een flinke reis van dertien maanden door Australië, vonden we het tijd om het gewone leven op te pakken’, vertelt Martijn Wenting. ‘Je kunt niet altijd maar tegen de stroom inroeien. We vonden een fatsoenlijke baan, als managers van een evenementenbedrijf, en een huurhuisje in Haarlem. Onze avonden vulden we met leuke dingen met vrienden. Maar na anderhalf jaar beseften we dat we eigenlijk totaal niet gelukkig waren. We misten de vrijheid en de tijd voor onszelf, elkaar en onze passies.

We kwamen een vacature tegen voor kitesurfinstructeur en hebben toen het gesettelde leven verruild voor een leven op het strand: dicht bij het vuur, dicht bij de golven, we hadden alles wat we wilden. Het kitesurfseizoen duurt acht maanden en omdat we in een caravan leefden, hielden we voldoende tijd en geld over om in de winter uitgebreid te gaan reizen.

‘We misten vrijheid en tijd’ In 2015 begonnen we na te denken over een volgende stap. Een huurhuis wilden we niet meer, maar de lasten en vastigheid van een koophuis ook niet. Toen lazen we over tiny houses en vielen alle stukjes op hun plek.

In Nederland was niemand er destijds nog mee bezig, dus het was veel uitzoekwerk. Omdat we het huis op een trailer wilden bouwen, zijn we langs de Rijksdienst voor het Wegverkeer geweest om uit te zoeken aan welke regels je moet voldoen om de weg op te mogen.

Daar werden we in eerste instantie vierkant uitgelachen, maar vier maanden later stonden we weer bij ze voor de deur met ons tiny house. Ze wisten niet wat ze meemaakten!

De bouw heeft ons bij elkaar vier maanden en zo’n 25.000 euro gekost. Overigens hebben we veel hulp gekregen van bedrijven die enthousiast waren en materiaal of machines wilden sponsoren, anders hadden de kosten een stuk hoger gelegen. De vrijheid die je ervoor terugkrijgt is het allemaal waard. Het woordje “moeten” bestaat voor ons niet meer. Je hebt nauwelijks vaste lasten, je hebt alle ruimte om te doen wat je wilt.

‘We zijn nu met z’n tweeën zo’n 500 euro per maand

Aanschaf was dankzij sponsoring eenmalig € 2200, normale prijs is € 4000)

kwijt en daar zit echt alles in: boodschappen, telefoon, benzine, campingplaats. Voor de camping in het Zeeuwse Ouddorp betalen we 1250 euro per jaar, inclusief internet, water en tv. Elektriciteit halen we uit zonnepanelen. Voor dat kleine beetje geld zitten we in een geweldig huisje op

42 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 42

30-08-17 00:00

e plek van Nederland’

€ 1250 per jaar de s per maand, in Gemiddeld 1 fle der in m er m zo in de winter meer en

en bij Inbegrep kosten camping Opgewekt via zonnepanelen

Reality check Wees eerlijk tegen jezelf: waarom wil je een tiny house bouwen, en is het voor jou haalbaar en mogelijk? Dit klinkt misschien demotiverend, maar er zijn genoeg mensen voor wie zo’n huisje een jarenlang traject is geworden waar niets uit is gekomen. Vragen waar je een antwoord op nodig hebt: waar wil ik gaan staan? Hoeveel budget heb ik nodig? Heb ik een ruimte waar ik het huis kan bouwen? Pas als je die dingen weet, kun je de eerste planken in huis halen.

Sponsoring

de mooiste plek die je je kunt voorstellen: aan een meertje, met bomen, kikkers en vogels om ons heen. Je vergeet soms bijna dat je gewoon in Nederland bent.’

Wil je geïnterviewd worden voor deze rubriek? Mail naar redactie@genoeg.nl

Als je enthousiast bent en een plan hebt, zijn er altijd wel bedrijven die je willen sponsoren. Zorg voor een goede representatieve website, ga bij bedrijven langs en deel je verhaal met zoveel mogelijk mensen. Sommigen verklaren je voor gek, maar er zijn altijd wel een paar mensen die je enthousiasme delen.

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 43

43

30-08-17 00:00

Geldzaken

Een mooie uitvaart, v Weinig mensen verdiepen zich graag in geldzaken. De dood is nog minder populair.

Dus vallen we bij een sterfgeval blind van verdriet en niet gehinderd door enige kennis van zaken in de armen van de commercie, waardoor de uitvaart onnodig duur wordt.

Marieke Henselmans schreef een boek over hoe het anders kan.

Tekst: Marieke Henselmans

Met de smartphone, dat ding dat nu naast je ligt, of in je tas of zak zit, zal hoogstwaarschijnlijk de boodschap binnenkomen. Degene die belt zegt aarzelend: ‘Ik heb een heel naar bericht.’

Eén van je allerliefsten is er niet meer; we zijn er niet op gebouwd om regelmatig te denken aan deze mogelijkheid. Alsjeblieft, het leven van alledag is al gedoe genoeg. Ergens knaagt het wel: we zouden het moeten regelen.

Net als uitzoeken of we een woekerpolis hebben, kijken of het slim is de hypotheek over te sluiten, uitzoeken wanneer we geen hypotheekrenteaftrek meer krijgen en of we iets voor pensioen en arbeidsongeschiktheid moeten regelen. We hebben zo ontzettend geen zin om ook maar één punt van dit lijstje aan te pakken, dat we de eerste de beste adviseur met een panklare ‘oplossing’ aan ons hart drukken. We namen bijvoorbeeld een uitvaartverzekering, net als 70 procent van de Nederlanders. Het onheil is globaal bezworen en opgelucht proppen we de papieren onderin een la.

Onze ouders deden dat waarschijnlijk net zo. Waardoor bij een sterfgeval de papieren standaard kwijt zijn. Was ons pap überhaupt verzekerd?

Niet alleen de nabestaanden weten niet waar de papieren zijn, de verzekerde zelf weet bij leven vaak al niet (meer) waar ze liggen, noch wat er verzekerd is. Bij een natura verzekering heb je betaald voor het regelen van je uitvaart, je hebt recht op een dienstenpakket. Maar welke diensten precies?

Je zal de kleine lettertjes moeten lezen.

Gaat het om pakketje ‘SuperSober’, of ‘Royalis’? Bij een sommenverzekering krijgen de nabestaanden de beschikking over een bedrag. Omdat de prijs

van een uitvaart in twintig jaar tijd, los van inflatie, is verdubbeld (wat?!

Ja, lang verhaal, zie mijn boek), kan het zomaar dat een lang geleden afgesloten verzekering veel te weinig gaat uitkeren. Aan de andere kant: als er voldoende spaargeld is, waar bij Genoeg-lezers een grote kans op is, kunnen nabestaanden daarmee de rest van de rekening voldoen.

Verlamd van schrik Of je naasten nu onverwacht overlij-

Verzekerd? Doe dit:

Niet verzekerd? Doe dit:

• Zoek de papieren. Indien onvindbaar, kijk in je afschriften bij welke verzekeraar je zit, bel ze op, en vraag een duplicaat van je polis plus voorwaarden.

• Lees de voorwaarden. Zijn er dingen onduidelijk? Bel of mail de verzekeraar, stel je vragen.

• Ga naar Uitvaart.nl, klik op ‘kosten berekenen’ en maak een schatting van wat de door jou gewenste uitvaart gaat kosten. Volstaat het verzekerde bedrag niet: Hoeveel kom je tekort? Kan het tekort uit spaargeld betaald? Dan kun je de verzekering zo laten.

Is er geen spaargeld? Dan de verzekering verhogen of indexeren, of nu gaan sparen.

Te weinig rente? Kijk op Vanspaarbankveranderen.nl.

• Valt het dienstenpakket of verzekerde bedrag enorm tegen en heb je spaargeld?

Je kunt de polis afkopen. Financieel nadelig, maar je hebt je vrijheid dingen naar je zin te regelen terug.

• Ga naar Uitvaart.nl, klik op ‘kosten berekenen’ en maak een schatting wat de door jou gewenste uitvaart gaat kosten.

• Genoeg spaargeld hiervoor? Top! Niet genoeg? Ga sparen. Geen discipline? Dan misschien toch verzekeren.

Kies liefst een sommenverzekering die nabestaanden de meeste vrijheid geeft en een verzekering waar je een maximale periode (tien of twintig jaar, of tot een bepaalde leeftijd) premie voor betaalt. Er zijn verzekeringen die levenslang premie eisen, welke stijgt omdat het risico op sterfte stijgt (ik verzin dit niet) zodat je je uitvaart drie keer betaalt.

• Betaal je vermogensbelasting? Overweeg een sommenverzekering, omdat het rendement daarop beter is dan op spaargeld en je minder spaarbelasting betaalt. Nadeel is dat de bestemming dan onherroepelijk vaststaat.

• Ga je voor het eerst een huis kopen? Misschien de overlijdensrisicoverzekering iets verhogen en bij overlijden van één van de partners een deel benutten voor de uitvaart. Let op: keert alleen uit gedurende de looptijd.

44 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 44

30-08-17 00:00

, voor elk budget Wat kost een uitvaart?

Volgens verzekeraars kost een uitvaart tussen de 8.000 en 10.000 euro. Dat lijkt bangmakerij, bedoeld om nieuwe verzekerden (die zo’n bedrag niet hebben) te werven.

Verzekeraars hebben in 25 jaar de prijzen stap voor stap verhoogd. In 1990 kostte een uitvaart gemiddeld 4.000 gulden. Dat zou inclusief inflatie nu 4.000 euro moeten zijn. En aangezien het duurste pakket van prijsvechters met alles erop en er aan 3750 euro kost, is dat ook realistisch, als je nog 250 euro voor rouwkaarten erbij optelt. De allersimpelste crematie bij Uitvaart24 kost 1250 euro, dat is zonder aula en afscheid. Alles zelf regelen kan ook. Of steek je licht op bij Doe-het-zelf-uitvaart.nl, die je bijstaan bij het zelf regelen. den of na een lang of kort ziekbed, je kunt je vooraf niet voorstellen hoe je je dan voelt. Bij een onverwachte dood vliegt het je aan dat je nog dingen had willen zeggen of goedmaken en kun je verlamd zijn van schrik. Bij een lang ziekbed dat voor de overledene een verlossing mag betekenen, kun je toch overspoeld worden door verdriet of murw zijn door slaapgebrek en overbelasting na een lange periode van mantelzorg.

Je bent hoe dan ook na een sterfgeval zeker niet je verstandigste bijdehandste zelf. Je hebt waarschijnlijk een flink gebrek aan kennis, bent mogelijk daas van vermoeidheid, verdrietig en je moet samenwerken met familie die je wellicht (niet voor niks) lang niet sprak. En uitgerekend dán, in de eerste twaalf uur na een overlijden moet je circa 24 keuzes maken, onder grote tijdsdruk. Want de kaarten moeten de deur uit, en daar moet het hele wie/ wat/waar opstaan. Dan komt de uitvaartondernemer, die rustig is en weet te handelen. Die voelt als een redder in de nood. Als je een goede hebt gekozen, is hij of zij dat ook.

‘Na een sterfgeval ben je hoe dan ook niet je verstandigste bijdehandste zelf’ De uitvaartverzekeraar heeft twee taken: verzekeren en uitvaarten verzorgen. Om uit te leggen hoe dit werkt, komt hier een fictieve vergelijking. Stel je voor dat autoverzekeraars eigen garages zouden hebben, met monteurs in loondienst. Dan bel je de verzekeraar na een ongeval, en die stuurt je naar zíjn garage. Hij zegt: ‘onze verzekerden krijgen korting bij onze garages.’ Maar jij hebt misschien al een eigen garage gekozen. Het hangt van je verzekering af of die de rekening van jouw garage vergoedt.

En om het nog iets ingewikkelder te maken: er zijn ook zelfstandige garages die samenwerken met de verzekeraars.

Verzekeraars sturen dan klanten naar die zelfstandige garages en krijgen een percentage of vast bedrag per schadegeval.

Dubbele petten Zo werkt het in de uitvaartbranche. Het is een wirwar van dubbele petten. Zowel de verzekeraar als de uitvaartondernemer zegt dat je bij een sterfgeval hen als eerste moet bellen.

Als je verzekerd bent, moet je vooraf uitzoeken wat de gevolgen zijn van het zelf kiezen van een uitvaartondernemer. De verzekeraar is geen objectieve adviseur, hij wil uiteraard graag dat je iemand kiest die bij hem werkt of met hem samenwerkt. Dat zorgt voor meer inkomsten voor hém. Als je dit niet nu uitzoekt, moet je het in die hectische uren na een overlijden doen: krijgen we hetzelfde vergoed als we zelf een uitvaartondernemer kiezen? Pas op je woorden als je vrijblijvend informeert: voor je het weet, springen ze in de auto, staan ze voor je deur, condoleren, en gaan aan de slag. Stop! Je zit pas aan ze vast als je als opdrachtgever hun offerte hebt getekend. Laat de overledene NIET vast overbrengen naar hun rouwcentrum. Wees zuinig op je vrije keus als je die hebt. Bij bepaalde polissen krijg je als je zelf een uitvaartondernemer kiest nog maar de helft vergoed (2300 euro in plaats van 4200 euro bij Yarden). Als je zeker weet dat je echt zelf mag kiezen én hetzelfde vergoed krijgt, bel je de uitvaartondernemer van je keuze.

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 45

45

30-08-17 00:00

‘Wees zuinig op je vrije keus als je die hebt’

Dit is een belangrijke keuze. Deze ondernemer/verzorger/consulent of hoe ze ook heten (de titel is niet beschermd) kan de beste steun zijn, iemand die je écht helpt, die aanvoelt wanneer jullie even alleen willen overleggen, die uit zichzelf milieuvriendelijke of voordelige alternatieven ter sprake brengt en die de regie aan jullie wil laten. Maar het kan ook iemand zijn die niet empatisch of hulpvaardig is en niet helder over de kosten. Die als je vraagt naar een schatting van de prijs antwoordt dat die ‘gemiddeld’ is.

De kans dat je te maken krijgt met het minder fijne type is groter als de verzekeraar iemand uit zijn stal op je afstuurt. De handelsrelatie is dan ook niet ideaal. De uitvaart ís al betaald, door die arme overledene. De verzekeraar heeft het geld al binnen en dat zweept hem in theorie niet op tot grote dienstbaarheid. Hij werkt voor

zijn baas en voor een bonus, mogelijk staat jouw belang niet op de eerste plaats. Ze proberen vaak te ‘up-sellen’: de uitvaart duurder te maken dan de dekking van de verzekering.

Eenpitter Bij de uitvaartondernemer die je zelf kiest, vooral bij een klein bedrijfje, een eenpitter, werkt het andersom.

Die is erg blij met jouw klandizie. Zij (veel dames van zekere leeftijd doen dit tegenwoordig) krijgen pas betaald (van de verzekering of de familie) ná de uitvaart.

Dit zorgt voor een gezonde handelsrelatie: eerst je werk goed doen en dan betaald krijgen. Zo’n fijn klein bedrijf gun je deze delicate klus en een passende beloning. Vraag in je netwerk naar goede ervaringen met uitvaartondernemers. Het moet klikken.

Sommigen zijn gespecialiseerd in milieuvriendelijkheid, of er op gericht zich compleet aan jouw wensen aan te passen. Welk poespasgehalte willen jullie? Roomse of Indiaanse rituelen, of gewoon strak met muziek en mooie woorden van vrienden? Vooral de verzekeraars beloven gouden graftombes, maar de vraag dringt zich op waar zij het budget voor die peperdure zendtijd voor hun reclames vandaan halen. De kleine bedrijven komen er door gebrek aan budget niet tussen, maar kunnen wat die groten beloven juist wél waarmaken.

Daarnaast zijn er ook de prijsvechters, bij wie de meest sobere uitvaart georganiseerd kan worden. De grote, de kleine en de prijsvechters beconcurreren en beschimpen elkaar en dat gaat niet zachtzinnig.

Nu, voordat er sprake is van een sterfgeval, is het bijzonder zinnig om jezelf goed te informeren. Samen met familie moeten direct na een overlijden circa 24 knopen doorgehakt. In mijn nieuwe boek Laat je niet kisten door de commercie staan ze knoop voor knoop, plus de gevolgen voor de prijs.

Elk onderwerp is geïllustreerd met ervaringsverhalen, vaak van Genoeg-lezers. Dat zorgt voor veel inspiratie. Ik merkte tijdens het schrijven dat ik de lezer steeds aanmoedig na te denken over eigen wensen. Zo kwam het idee van het werkboek.

Uitvaartondernemers verstrekken ook wel boekwerkjes waar je uitvaartwensen kunt invullen. Waarom? Omdat er met grote letters op de omslag staat: Bel ons bij overlijden! Dag en nacht bereikbaar!

Stappenplan In mijn werkboek staat een stappenplan. 1: Bel nog geen uitvaartondernemer! Overleg eerst met familie. Bekijk hoeveel jullie kunnen en willen betalen en kijk vervolgens wat de mogelijkheden zijn. Kies een uitvaartondernemer die jullie wensen en budget respecteert. In het werkboek is veel ruimte je eigen wensen in te vullen en staan tips waarmee je uit commerciële valkuilen kunt blijven.

Marieke Henselmans: Laat je niet kisten door de commercie. Een mooie uitvaart voor elk budget. € 17,99 (boek), ISBN 9789490298081; € 9,90 (werkboek), ISBN 9789490298074. Uitgeverij Genoeg.

Bestel de boeken met de bon op pagina 41 en betaal geen verzendkosten.

Uitvaartondernemer zelf kiezen?

Als je verzekerd bent, moet je vooraf uitzoeken wat de financiële gevolgen zijn van het zelf kiezen van een uitvaartondernemer. Als je niet verzekerd bent, kies je de uitvaartondernemer sowieso zelf.

46 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 46

30-08-17 00:00

(Advertenties)

FUNERAL QUEST Een uit vaar t die bij u past, met veel respect voor allen.

Anne-Marie Boogaarts Telefoon 06 81 81 84 69 (24/ 7) Email anne-marie@funeralquest.nl Website www.funeralquest.nl

COMMUNICATIE - TEKST - RITUEELBEGELEIDING bij overlijden van een medewerker ondersteuning HR / directie bij zorgvuldige interne & externe communicatie NOOITMEERINBEDRIJF.nl

INFO@NOOITMEERINBEDRIJF.nl

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 47

47

30-08-17 00:00

Zalig zonder...

...iets nieuws

48 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 48

30-08-17 00:00

uit van ons leven, dat we denken Sommige zaken maken zo vanzelfsprekend deel r een voorwerp of dienst waar dat ze onmisbaar zijn. Ken je iemand die leeft zonde Prins dan via redac tie@genoeg.nl. de meeste mensen niet buiten kunnen, tip Eva

‘Alles is er al’ Nanda van den Ham (41) koopt zelden iets nieuws, zonder dat haar dat veel moeite kost. ‘Het is te gek voor woorden hoeveel er wordt weggegooid.’

Tekst: Eva Prins | Beeld: Dolph Cantrijn

Nanda van den Ham woont vlakbij het centrum van Alkmaar. Daardoor passeert ze vrijwel dagelijks de winkelstraten, maar (impuls)aankopen doet ze er niet meer. En dat geeft veel rust, zegt ze.

‘Ik vind het heel lekker dat ik nu die winkels niet meer in hoef.’

Niet dat ze voorheen zo’n shopper was. Ze koopt heel (milieu-) bewust: zo verpakkingsvrij mogelijk en zo lokaal mogelijk.

Maar door een mooi jurkje of paar schoenen in een etalage wilde ze zich nog weleens laten verleiden. Of door van die ‘hebbedingetjes’. ‘Dan ga je de Hema of Action in voor één ding, en kom je met drie tassen naar buiten.’

de toebrengen door de aanschaf van almaar nieuwe spullen – die moeten immers geproduceerd, vervoerd en verkocht, wat veel grondstoffen en energie kost. ‘En het hoeft helemaal niet’, zegt Nanda. ‘Alles is er al, de wereld is bomvol spullen.’

Ook de driedelige televisieserie De prijsvechter had grote invloed op Nanda’s denk- en koopwijze. ‘Spullen hebben een grotere impact dan we vaak denken. Niet alleen het kopen, ook het weggooien ervan. Ze zijn niet zomaar weg. Recycle ze, zodat ze op z’n minst grondstoffen worden in plaats van afval.’

Dus als Nanda nu iets koopt, doet ze dat zoveel mogelijk tweedehands. ‘Dat vind ik nog leuker ook.’ En vindt ze wat ze zoekt niet in de kringloop- of vintagewinkels, dan koopt ze het (nog) maar niet. ‘Dan leen ik het van familie of vrienden. Of ook dat niet. Ik kon het voorheen blijkbaar ook zonder, dus nu ook. En waarschijnlijk morgen ook nog wel.’

‘Geef spullen een tweede kans’

Impulsieve actie Tot januari 2016. Toen besloot Nanda een jaar lang niks nieuws te kopen. Een vrij impulsieve actie, herinnert ze zich. ‘Met Kerst had ik zoiets geroepen en toen dacht ik: dan moet ik het ook doen. Het bleek zo makkelijk, dat ik het ben blijven doen.’

In eerste instantie lag haar focus vooral bij kleding, vanwege de slechte arbeidsomstandigheden waaronder die vaak wordt gemaakt. ‘En ik denk dat veel mensen zich niet realiseren hoe weinig of kort ze kleding gebruiken. Het is toch zonde om steeds nieuwe kleren te kopen? Voor mens, milieu én je portemonnee.’

Naarmate het jaar vorderde, en ze zich meer in de impact van koopgedrag verdiepte, breidde haar focus én motivatie uit. ‘Als je ziet hoeveel er wordt weggegooid in plaats van dat het een tweede kans krijgt, dat is toch te gek voor woorden? En al dat nieuw produceren is funest voor het milieu.’

Daarin voelt ze zich gesterkt door het boek De verborgen impact van Babette Porcelijn (‘Ik heb het gehaald bij de bieb – en drie keer verlengd’). Porcelijn ontdekte dat consumenten de grootste milieuscha-

Geen heilige Een uitzondering maakt ze voor ondergoed. ‘Vanwege de hygiëne.’ En ook voor haar bedrijf − ze organiseert stand-up-paddle-trips − schaft ze weleens iets nieuws aan. Met moeite. ‘Ik heb afgelopen jaar een nieuwe wetsuit gekocht. Dat gaf wel een dubbel gevoel, want die zijn ook nog eens gemaakt van milieubelastend materiaal.’ Daar staat tegenover dat ze tijdens haar werk zwerfafval uit de Alkmaarse grachten haalt.

Ze hoeft van zichzelf geen ‘heilige’ te zijn. ‘Ik geloof in: alle kleine stapjes helpen.’ Met haar verhaal hoopt ze vooral anderen bewust te maken en te inspireren. ‘Ik kan niet de hele wereldproblematiek oplossen, maar “niks nieuws kopen” kost mij geen moeite, dus waarom zou ik het niet doen?

Het is beter voor de aarde, en levert mij rust en geld op, en vooral: een goed gevoel.’

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 49

49

30-08-17 00:00

Kopen of laten lopen

Inductie: koken op m Met de aardbevingen in Groningen wordt het nog urgenter: Nederland moet van het gas af.

Koken op inductie is een energiezuinig alternatief, en een goede keus voor wie nog een fornuis en pannen moet aanschaffen. Overstappers: houd rekening met extra kosten.

K

oken op gas heeft zijn langste tijd gehad. De gaswinning in Groningen, die inmiddels bijna 55 jaar aan de gang is, heeft voor bodemdaling gezorgd, met aardbevingen tot gevolg. We kennen allemaal de beelden van gescheurde muren en radeloze Groningers.

Daarnaast is het uit het oogpunt van milieu goed om van het gas af te stappen. Op dit moment is de CO2uitstoot van koken op gas en koken op elektriciteit nog nagenoeg gelijk.

Dat komt doordat stroom nog steeds grotendeels opgewekt wordt door fossiele brandstoffen te verbranden. Naar verwachting gaat dit veranderen. Gaan we duurzamer elektriciteit opwekken, bijvoorbeeld met zonnepanelen of windmolens, dan gaat elektrisch koken het winnen van koken op gas.

Ongeveer 600.000 Nederlandse huizen met stadsverwarming hebben bijvoorbeeld geen gasleidingen. In opkomst is ook de all-electric woning, een huis dat alleen elektriciteit gebruikt voor de energievoorziening. Van deze

Een inductieplaat wordt niet heet. Foto: Hierverwarmt.nl/inductie

woningen, waarin een warmtepomp de cv-ketel vervangt, zijn er enkele duizenden in Nederland. Hoewel de NOS dit voorjaar nog meldde dat tweederde van de nieuwbouwwoningen wordt aangesloten op aardgas, is de verwachting dat gasloos bouwen langzaamaan de norm zal worden.

Hoe werkt inductie?

Geen gas betekent dat je een andere warmtebron nodig hebt om te koken.

Een houtvuurtje, zo je wenst, maar meestal zal het toch een fornuis of kookplaat zijn. Er is natuurlijk de klassieke elektrische kookplaat, al raakt die uit de gratie. Bij zo’n plaat staan de pannen op een verwarmingselement.

Nadeel is dat dit element langzaam opwarmt en erg langzaam afkoelt.

Ook verbruikt het relatief veel stroom.

Moderner is de keramische kookplaat: een vlakke glasplaat met daaronder een halogene, infrarode of elektrische warmtebron.

Inductie, op dit moment veruit het populairste systeem, werkt zonder verwarmingselement. De warmte wordt opgewekt door een elektromagnetisch veld dat ontstaat bij contact tussen de plaat en een pan. In de plaat zitten elektrische spoelen die een elektrisch veld creëren. Er ontstaat een wervelstroom in de bodem van de pan die door de weerstand van de bodem wordt omgezet in warmte. Het wordt alleen warm direct onder de pan.

Geen pannenlap die in brand vliegt, geen kinderhandjes die zich kunnen branden, geen vlam in de pan. Haal je de pan weg, dan verdwijnt de warmte

vrijwel direct. Je kunt niet per ongeluk het pitje aan laten staan en er is geen kans op gaslekken. Een veilige manier van koken.

Geen pannenlap die in brand vliegt, geen kinderhandjes die zich kunnen branden Een inductieplaat ziet er strak en modern uit. De glas-keramische plaat die de bovenkant vormt, is makkelijk schoon te vegen. De bediening lijkt op die van een touchscreen. Er zijn geen knoppen om aan te draaien, maar een display. De nieuwste platen hebben flexibele kookzones. Zet je de pan ergens neer dan ‘leest’ de plaat het oppervlak van de pan en gaat precies dat stuk verwarmen. Je kunt ook meerdere zones koppelen, bijvoorbeeld om een grote braadslee warm te houden. Ook zijn er allerlei snufjes, zoals een sensor die overkoken voorkomt, een powerboost-functie die extra hitte genereert en een eco-timer om aan het einde van de kooktijd energie te besparen.

Koken op inductie is energiezuiniger dan koken op een elektrische of keramische kookplaat. Een ander voordeel is dat de plaat snel opwarmt en afkoelt, en dat je de temperatuur snel kunt aanpassen. Bijna als gas, want het finetunen is net wat anders. Het is dus toch even wennen.

50 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 50

30-08-17 00:00

, win je er tijd Is dit product geldbesparend, milieuvriendelijk je het beter kun of mee? Is het de moeite waard om te kopen laten lopen? Ilse Ariëns zoekt het uit.

p magnetische velden De kosten De prijzen van inductiekookplaten verschillen enorm. De meest simpele koop je voor nog geen 200 euro. De meest geavanceerde, met veel functies en een flink formaat, kan wel 2.500 euro kosten.

Maar let op: er komen kosten bij.

Meestal is een extra stroomgroep nodig. Afhankelijk van het vermogen van het fornuis is dat een 2-fasen of 3-fasenaansluiting. Een extra stroomgroep kan tussen de 100 en 500 euro kosten.

Er bestaan overigens ook enkele inductiekookplaten die je gewoon op 220 Volt kunt aansluiten, maar door dit beperktere vermogen kun je niet alle kookzones tegelijk op volle kracht gebruiken.

Een andere kostenpost zijn de pannen. Inductie vraagt namelijk om een magnetische bodem, die bij vooral oudere pannen ontbreekt. Aluminium en koper zijn niet magnetisch, gietijzer en plaatstaal wel. Veel pannen bevatten een mix van materialen. Of een pan geschikt is, test je eenvoudig met een (whiteboard)magneet. Kleeft die aan de bodem, dan zit je goed. Dat een pan ietsje krom is getrokken, zou geen bezwaar moeten zijn. Alleen keramisch koken vraagt om een geheel vlakke bodem. Inductie niet, omdat de warmte tot enkele centimeters boven de plaat kan worden afgegeven.

Loont overstappen?

Inductie is sowieso een goede keuze als je nog geen fornuis hebt en geen pannen. Een inductiefornuis is weliswaar duurder in aanschaf dan een gasfor-

nuis, maar je bent in één keer klaar voor de toekomst. De afweging wordt een stuk lastiger als je op dit moment op gas kookt. Een goed werkend gasfornuis aan de straat zetten is zonde. En de aanpassingen (pannen, stroomgroepen) kunnen flink in de papieren lopen.

De voordelen voor het milieu zijn niet meteen spectaculair. Bij de meeste huishoudens gaat het gasverbruik vooral op aan verwarming (75 procent) en warm water (20 procent). Slechts 5 procent van het gasverbruik komt voor rekening van het koken. Eenvoudige maatregelen waarbij je bespaart op verwarming en warm water, leveren al snel meer op dan je gasfornuis vervangen. Denk aan de verwarming een graadje lager zetten, korter douchen, radiatorfolie aanbrengen.

Tot slot is de vraag hoe groen de stroom is die je gebruikt. Met eigen zonnepanelen is inductiekoken duurzaam en goedkoop, met groene stroom is inductie duurzamer maar niet goedkoper dan gas. Gebruik je grijze stroom – stroom die is opgewekt met hulp van fossiele brandstoffen – dan is de milieuwinst minimaal.

Maar groen of niet, voor de Groningers is elk gasfornuis minder altijd winst.

Quicktest Hoe lang duurt het om een liter water te koken? We namen de proef op de som met de inductieplaat van Lidy Engels: Tomado Waterkoker: Inductieplaat Gaspit:

3:35 min.

5:20 min.

8:15 min.

‘Jaren heimwee naar gas’ Lidy Engels verhuisde negen jaar geleden met haar gezin naar een nieuwbouwwijk met stadsverwarming, zonder gas. Ze kocht een eenvoudige, maar indertijd nog peperdure inductiekookplaat, een Siemens van 1.850 euro.

Al haar oude pannen, ook die uit de erfenis van oma, moest ze vervangen. ‘Ik heb jarenlang terugverlangd naar gas, omdat inductie best wat nadelen heeft. De plaat wordt niet altijd heet genoeg. Wokken gaat dan niet echt goed.

Volgens onze keukenboer hebben sommige mensen uit de wijk zelfs een gastank in hun keukenkastje voor een aparte wokbrander.

En het blijft lastig goede pannen te vinden.

Zelfs pannen waar ‘inductie’ op staat, werken niet altijd goed op ons fornuis. Toch zou ik nu niet anders meer willen. Inductie is veiliger en gaspitten boenen is verleden tijd. Maar de belangrijkste reden: we moeten stoppen de aarde leeg te pompen.’

Inductiekookplaat: Kopen of laten lopen?

• • • • • •

Voordelen: energiezuinig gasloos goed schoon te maken veilig moderne functies

• • • •

Nadelen duurder in aanschaf krachtige stroomgroep nodig mogelijk nieuwe pannen nodig • minder goed wokken

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 51

51

30-08-17 00:00

De toekomst is nu Fotoverhaal

Voortrekkers (4) Bij de Zero Waste Labs in Amsterdam lever je jouw afval in en krijg je er voor betaald in de lokale munteenheid.

Betty Goos levert wekelijks het GFT-afval van de hospice waar zij vrijwilliger is in bij het Zero Waste Lab. De compost die hiervan gemaakt wordt, gebruikt zij in de door bewoners onderhouden stadstuin Shaffy's tuin.

Zie het artikel ‘We moeten minder recyclen’ vanaf pagina 56.

Beeld: Zero Waste Lab.

52 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 52

30-08-17 00:00

PRAKTISCH Over eigen boontjes doppen

‘Ik hoef minder tijd te besteden aan mijn huishouden, doordat ik de hoeveelheid spullen tot een minimum heb teruggebracht’ Bea Johnson, pagina 56

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 53

53

30-08-17 00:01

Kort Genoeg Samenstelling: Ilse Ariëns genoegnieuws@live.nl

Kijk voor meer nieuws op Genoeg.nl

Schoner rijden De auto-industrie doet volop onderzoek naar schonere en betere alternatieven voor diesel- en benzinemotoren.

Want minder herrie en luchtvervuiling, dat moet mogelijk zijn.

Op dit moment lijkt het erop dat de elektrische auto gaat winnen. Veel automerken hebben al een plug-in hybride of een volledig elektrisch model in de collectie. Pionier Tesla doet het goed en dat stimuleert anderen om ook over te schakelen. Zelfs Jaguar en Land Rover, auto’s die je niet meteen associeert met duurzaamheid, komen met elektrische modellen.

Maar ook het onderzoek naar andere technieken staat niet stil. We kennen allemaal de zonnewagens waarmee

studenten tegen elkaar racen voor de World Solar Challenge. Er zijn nog maar weinig gewone auto’s op zonneenergie. In Utrecht rijdt een solar transportwagentje, in Maastricht een solar toeristenwagentje. Aan de Universiteit Eindhoven experimenteren ze op dit moment met een gezinsauto.

Duitsland en Japan zijn al ver met rijden op waterstof. In Nederland is rijden op waterstof onaantrekkelijk omdat er nog nauwelijks tankstations zijn. Bovendien zijn waterstofauto’s voor particulieren onbetaalbaar. Ze kosten zo’n 30.000 euro meer dan een benzine-auto. Voordeel is dat je op een volle tank waterstof veel verder kunt rijden (zo’n 500 kilometer) dan op een volle batterij.

Overigens is waterstof, net als elektriciteit, niet per se duurzaam. Het ligt eraan hoe de brandstof wordt opgewekt. In dat opzicht kunnen we in de toekomst beter terug naar het stenen tijdperk. De Flintstone-auto – die je met je eigen voeten voortbeweegt – is niet alleen superschoon, hij is ook nog eens erg goed voor je gezondheid.

Plantaardige biefstuk komt eraan Biefstuk zonder dierenleed, en zonder schade voor het klimaat? Kunstvlees op plantaardige basis kan binnen afzienbare tijd echt vlees vervangen, verwachten Wageningse wetenschappers.

Een goed stuk nepvlees maken waar zelfs de verstokte carnivoor zijn varkenslapje voor wil laten liggen, is niet eenvoudig. De markt van de huidige vleesvervangers is dan ook erg klein, slechts 1 procent van die van vlees.

Een doorbraak lijkt op til. De Wageningen Universiteit denkt dat het over vier jaar mogelijk is om op grote schaal kunstvlees te produceren dat een echte varkensfilet of biefstuk kan vervan-

gen. De plantaardige biefstuk kan dan een geduchte concurrent worden van de echte biefstuk: goedkoper en bovendien duurzamer. Basis voor het kunstvlees zijn eiwitten uit plantaardige producten als soja en tarwe, maar misschien ook erwten, raapzaad en maïs. Wat het meest geschikt is en het meest duurzaam, daar doen ze op dit moment nog onderzoek naar.

De wetenschappers uit Wageningen werken in Plant Meat Matters samen met onder andere De Vegetarische Slager en Unilever. ‘De ontwikkeling van vleesidentieke, plantaardige producten kan een voedselrevolutie teweeg brengen – noodzakelijk op een planeet die de vraag naar dierlijk vlees niet aankan’, zegt Niko Koffeman van De Vegetarische Slager.

Stappers van ananas

Groene modemerken zijn voortdurend op zoek naar alternatieven voor katoen, wol en leer. Wel heel bijzonder is Piñatex, een sterke en duurzame textiel, gemaakt uit de vezels van ananasbladeren. Omdat het geschikt is voor schoenen wordt het ook wel ‘veganistisch leer’ genoemd. Bedenkster is Carmen Hijosa, een textielontwerpster in de leerindustrie. Bij een bezoek aan de Filipijnen zag ze hoe de lokale bevolking tassen maakte van ananasvezel. Ze vervolmaakte het product zodat het geschikt werd om op grote schaal te worden toegepast in de modewereld. Het resultaat is Piñatex. Een bijzonder duurzaam materiaal, omdat er geen nieuw gewas voor geteeld hoeft te worden. De vezels zijn immers een afvalproduct van de ananasteelt.

Schoenen van ananasleer zijn te koop bij veganistische winkels als Veganwear.nl, Vega-life.nl en En-enn.nl.

Wur.nl

54 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 54

30-08-17 00:01

Boeken ink.

Voor je gelezen door Ilse Ariëns en Michiel Buss .nl Boekentip? Mail redactie@genoeg

Hip groen Was een sansevieria eerst iets voor je oude tante, hij is weer helemaal terug.

Net als de paraplu- en flamingoplant en de yucca. Maar hoe verzorg je het groen in je huis? Judith Baehner, styliste voor onder andere Margriet en Home & Garden, heeft een eigentijdse plantengids gemaakt waarin je leest hoe je bewatert, verpot en stekt. Het enige andere plantenboek dat ik bezit is 350 Kamerplanten van Rob Herwig, uit 1975. Zo uitputtend als dat boek is Het plantenlab niet. Toch wordt dit het boek waar ik naar grijp als ik iets wil weten. Wat de doorslag geeft, is de frisse styling. Blader je door het boek, dan heb je direct zin om groen in je huis te halen. De basis is goed, met inleidende hoofdstukken over potgrond, voeding, de juiste standplaats en de juiste pot. Handig is de EHBO voor planten en het hoofdstuk over ziekten en plagen. De kers op de taart zijn eenvoudig uit te voeren doe-hetzelfprojecten, met een sympathieke upcycle-factor. Overpotjes van beton en oude petflessen, een zonnescherm van een oude schilderijlijst, plantenhangers van restjes touw. En niet te vergeten de authentieke ‘plant in een fles’, waarmee je je toch weer in 1975 waant. (IA) Judith Baehner: Het plantenlab. Kamerplanten verzorgen, verzamelen, stylen, stekken en zaaien.

Forte Groen, € 14,95. ISBN 9789462501676.

Uniek broodboek Lekker koken met wat je al in huis hebt, zonder ingewikkelde of dure ingrediënten. Dat is het uitgangspunt van het boek Keukenkastje. Koken uit de voorraadkast. Een leuk idee en er is niks mis met de recepten in het boek, maar de voorraadkastspullen worden daarbij wel vrijwel altijd gecombineerd met vers eten als groenten, fruit, kaas en vlees. Terecht, voor de gezonde lekkere gerechten. Maar daarmee onderscheidt het boek zich niet van elk ander gemiddeld kookboek, waarbij ook altijd wel met ingrediënten uit het keukenkastje wordt gekookt.

Wel uniek is het boek Nachtbrood van oud-postbode, schrijfster en broodbakster Ineke Berentschot. ‘Brood van goede kwaliteit is verkeerd geschreven’, beweert een van de door haar

geïnterviewde 22 bakkers in het boek.

‘Het moet zijn: “van goede kwalitijd!”’

Die opmerking illustreert de essentie van dit boek: brood van lang gerezen deeg is het beste. Alles wat je wilt weten over tarwesoorten, rogge, spelt, volkoren, bloem, malen (ook je eigen graan), kneden, desem, gist, rijzen en enzymen staat er in. Met telkens gerichte aanwijzingen voor de thuisbakker en veel broodbakrecepten: van simpele volkorenbroden tot Grieks paasbrood en Oost-Nederlandse krentenwegge. De schrijfster geeft ook les, zie: Wiebaktmee.nl. (MB)

Eve O’Sullivan en Rosie Reynolds: Keukenkastje.

Koken uit de voorraadkast. Becht, € 24,95. ISBN 9789023014997.

Ineke Berentschot: Nachtbrood. Brood van lang gerezen deeg. Trophonios Publishing, € 19,95. ISBN 9789491728082.

Advertentie Bea Johnson

Zero Waste Home Bea Johnson geeft je in dit boek al haar praktische tips, getest en goed bevonden, om stapje voor stapje op weg te gaan naar een leven zonder afval.

Bestel met de bon op pagina 41 en betaal geen verzendkosten.

Scribner, € 13,99 ISBN 13 9781451697681

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 55

55

30-08-17 08:11

De toekomst is nu Fotoverhaal

‘We moeten m

Bea Johnson

Dit voorjaar kwam zero waste-goeroe Bea Johnsson naar Amsterdam. Hoe flikt ze het om met een heel gezin slechts een klein weckpotje afval per jaar te produceren? Genoeghoofdredacteur Heleen van der Sanden woonde haar lezing bij, en van het een kwam het ander.

Tekst: Heleen van der Sanden

In plaats van de stoere Amerikaanse huisvrouw die ik verwachtte, verschijnt een elegante frêle Française in een strak leren rokje op het podium.

‘Second hand, voor 5 dollar gescoord op eBay’, zal ze later trots verklappen.

Johnson kwam als au pair naar de VS en trouwde met een Amerikaan. Op haar ernstige gezicht verschijnt regelmatig een glimlach van oor tot oor, als ze één van haar grappen in de strijd gooit. Zodra haar toehoorders in lachen uitbarsten, heeft ze hen weer bij de les.

Pllek, de Amsterdamse hotspot op de NDSM-werf aan het IJ, waar veertiger Johnson haar speech houdt, zit vol met jonge vrouwen en een enkele man.

‘We moeten minder recyclen, vinden jullie ook niet?’ prikkelt Johnson. Verbaasde blikken. Nu kan ze echt van wal steken. Waarom betalen we 15 procent meer voor verpakkingen die we niet nodig hebben? We moeten gewoon zorgen dat die verpakkingen en onnodige spullen ons huis niet binnen komen. Ik laat jullie zien hoe ik dat heb aangepakt.

Het is niet moeilijk, gewoon beginnen en dan genieten van de voordelen ervan.’

Ze vertelt boeiend over hoe ze met zero waste begon: ‘Ik wilde het beste voor mijn kinderen en voor de planeet. Ik kon het niet meer aanzien dat we zoveel weggooien en daarmee zoveel milieuproblemen veroorzaken. Ik begon met nee zeggen. Het begint met zorgen dat al die wegwerpspullen en verpakkingen je huis niet meer in komen.’ Beelden op het scherm achter haar illustreren haar verhaal: je ziet het gezin, het gezellige

huis met heel weinig spullen (‘alles tweedehands’), de slimme trucjes die ze thuis toepast: ‘Ik maak mijn cosmetica zelf: mijn blusher is gemaakt van 100 procent biologische cacaopoeder.

Werkt perfect.’

Na afloop wordt Johnson overstelpt met fans. Geen kans om haar nog even te spreken. Maar ik kan deze bevlogen vrouw niet vergeten. Thuis ben ik me extra bewust van mijn nog lang niet afvalvrije bestaan en meld me vast aan voor de plasticdieetmaand in juli.

Ik begin met katoenen broodzakken en overtuig mijn bakker dat hij die ook kan bestellen en aan zijn klanten aanbieden, mooi met zijn logo erop gedrukt. Hij is zowaar oprecht geïnteresseerd.

Een maand later staat Bea Johnson op mijn verlanglijst van sprekers voor de Genoeg-dag en ben ik in onderhandeling over de vertaling van haar boek in het Nederlands. Begin juli spreek ik haar uitgebreid aan de keukentafel: zij aan de hare en ik aan de mijne, dankzij skype.

Heb je een idee hoe onze wereld eruit zal zien in 2027?

‘Ja, alles is er al, laat ik aan het eind van mijn boek Zero Waste Home zien.

De oplossingen voor de problemen rond afval zijn er ook, maar ze zijn nu nog slechts als deeloplossingen te vinden. Op mijn reizen heb ik die oplossingen verzameld en ze toegepast.

In India leerde ik bijvoorbeeld hoe ik zelf kohl kan maken, die ik gebruik als eyeliner (zie het recept op Genoeg.nl/ handig/eyeliner). In Japan zag ik hoe het verpakken in een eenvoudige doek tot kunst is verheven. Dat ging ik ook toepassen. Ik houd namelijk van mooie dingen. Zo heb ik stap voor stap mijn zero waste-leven ontwikkeld.

Om ook de hele samenleving afvalvrij te maken, moeten we dit alleen nog gaan toepassen op een grotere schaal.

Het aantal mensen dat kiest voor een leven zonder afval groeit exponentieel.

Zij stemmen met hun boodschappentas. Doordat ze kiezen voor onverpakte producten, creëren ze ook een vraag naar nieuwe distributiesystemen, lokaal voedsel en herbruikbare verpakkingen. Voor een samenleving zonder afval is slim design en een circulaire economie onmisbaar.’

56 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 56

30-08-17 00:01

n minder recyclen’

Samen met je gezin produceer je slechts een klein weckpotje afval per jaar. Hoe doe je dat?

‘Heel simpel: ik hanteer de vijf R’s: refuse (weiger) wat je niet nodig hebt, reduce (beperk) wat je wel nodig hebt, reuse (hergebruik) wat je gebruikt, recycle wat je niet kunt weigeren, beperken of hergebruiken en rot (composteer) de rest.

Mijn roeping is dat ik de misvattingen over leven zonder afval uit de wereld wil helpen. Toen ik begon om afval uit mijn leven te bannen, kreeg ik heel veel kritiek. Na een artikel in The New York Times dachten mensen dat we als hippies of holbewoners leefden en

onze kinderen alle goede dingen des levens ontzegden. Ik heb niets tegen hippies, maar dat is niet mijn stijl, ik hou van designmeubels en mooie kleren. De ommezwaai kwam toen een Amerikaans tijdschrift met een fotoreportage van negen pagina’s onze leefstijl in beeld bracht (zie de foto’s).

Ineens gingen mensen anders reageren: “Wow, dat wil ik ook wel”.

Ik hoef veel minder tijd te besteden aan mijn huishouden, doordat ik de hoeveelheid spullen in mijn huis tot een minimum heb teruggebracht. We geven ook 40 procent minder geld uit nu we onze leefstijl hebben vereenvoudigd: we besparen 15 procent op

de kosten van voeding, omdat we die onverpakt kopen en ik ervoor zorg dat we geen voedsel hoeven weg te gooien.

Verder kopen we kleding, meubilair en andere spullen altijd tweedehands.’

Ze lacht: ‘En ik ben kritisch hoor, maar het lukt me altijd om precies het gewenste merk of model te vinden op eBay.’ Dat klinkt al met al toch niet zo eenvoudig.

‘Het heeft me zeker moeite gekost om zo ver te komen, maar nu stelt dit eenvoudige leven me in staat om mijn manier van leven uit te dragen. Met mijn boek en lezingen bereik ik duizenden Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 57

57

30-08-17 00:01

‘Het is aan jou om je kinderen te leren hoe het moet’ mensen. Ik geef dagelijks interviews en houd speeches over de hele wereld, ook in landen waar mensen daar nog niet mee bezig zijn. In mei van dit jaar was ik bijvoorbeeld op tournee in Zuid-Afrika. Op een avond kwamen er 1700 mensen naar mij luisteren.

Niemand had nog gehoord over zero waste. Maar als mensen eenmaal horen over deze leefstijl en de voordelen ervan, worden ze enthousiast en gaan ze ermee aan de slag. Zij vormen kleine legers, en die worden groter en groter.’

25 jaar geleden was het ook een beweging uit Amerika − voluntary simplicity – die mensen in Nederland inspireerde om een tijdschrift te beginnen: de Vrekkenkrant, de voorloper van Genoeg. Nu gaat een nieuwe generatie dit opnieuw ontdekken?

‘Ja, de millennials zijn op een nieuwe manier geïnteresseerd in een eenvoudige manier van leven. Ze willen geen spullen, maar ze willen dingen beleven. Dit geeft me echt hoop. Mijn publiek bestaat vooral uit jonge mensen, vaak vrouwen, tussen de 25 en 34 jaar. De periode waarin je eigen keuzes gaat maken, onafhankelijk wordt. In deze fase speelt ook het krijgen van kinderen een grote rol: mensen gaan nadenken over een gezondere leefstijl en een betere toekomst voor hun kinderen. Dat gold ook voor mijzelf.

Ik woonde tijdelijk met mijn gezin in een veel kleiner huis dan we gewend waren, dus hadden we veel van onze spullen opgeslagen in een container.

Na een half jaar merkten we dat we die spullen helemaal niet gemist hadden. Dat was het begin.

Veel jonge mensen willen graag hun leven versimpelen omdat ze zo veel ballen in de lucht moeten houden: huishoudelijke taken combineren met werk, zorgtaken en vooral: tijd vinden

om te doen wat je echt belangrijk vindt in het leven. Ik laat hen zien dat een zero waste-leefstijl als vanzelf zorgt voor een eenvoudiger leven: doordat je bewust alleen kiest voor wat je echt nodig hebt, heb je veel minder tijd nodig om alles te onderhouden, te repareren en te vervangen. Ook de kostenfactor speelt een rol: als je met minder geld toe kunt, hoef je minder te werken en hou je tijd over.’

Wat vinden je eigen kinderen van die keuze?

‘Mijn zonen van zeventien en vijftien hebben geen interesse in spullen.

Kinderen willen geen spullen, maar aandacht en fijne ervaringen. Het zijn de ouders die spullen kopen, die kiezen voor al die overvloed. Zij kunnen bewuste keuzes maken en dan worden die de norm. Hun kinderen kunnen op hun beurt anderen beïnvloeden.

Laatst zei een vrouw in het publiek: “Ik hoop dat mijn kinderen op een dag zullen leren hoe ze moeten leven zonder afval.” Maar je kinderen zullen het alleen van jou leren! Het is aan jou om je kinderen te leren hoe het moet.

Zo kunnen we sneller een samenleving zonder afval realiseren. Niet wachten en hopen op verandering later. Maar nu!’

Meer info: • Bea Johnson: Zero Waste home (Scribner, 2013), € 14,99 (te bestellen met de bon op pagina 41).

• Zero-waste-winkel: Bag-again.nl • Zerowastefoundation.nl (zie ook pagina 52) • Levenzonderafval.blogspot.nl • Greenevelien.com (zie ook de reportage in Genoeg 102) • Anewzero.com

Probeer het zelf • Weiger weggooiproducten. Maak er een gewoonte van, want anders vraag je in feite om er meer van te maken. Mijn jongste zoon weigert heel charmant: ‘No thanks, I’m good.’ Wat ook goed werkt: ’Nee dank je, ik ben een minimalist.’ Of: ‘Nee, bedankt, ik leef papierloos.’

• Doe afstand van de dingen die je niet nodig hebt.

Neem één laatje per keer onder handen. Begin met het makkelijkste. Hoe minder je bezit, hoe minder je hoeft te onderhouden, repareren en vervangen.

• Vervang alle weggooiproducten door hergebruikproducten. Voor alle wegwerpartikelen zijn herbruikbare alternatieven te vinden.

• Kijk af en toe kritisch in je vuilnisbak en vooral ook in je recyclebak! Kijk wat er beter kan en doe er vervolgens wat aan.

58 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 58

30-08-17 00:01

Over de datum de werkelijke Voedingskundige Martin van der Gaag helpt te stellen. houdbaarheidsdatum van voedselwaren vast

Koekjes en zoet gebak Is er op je feestje taart over? Stop die meteen weer in de koelkast. Dan kun je de volgende dag nog nagenieten, maar wees voorzichtig met slagroomgebak.

Op alle koekverpakkingen (cake, koekjes, biscuitjes) staat een Tenminste Houdbaar Tot-datum (THT), die aangeeft dat gevaarlijk bederf onwaarschijnlijk is. Koekjes bevatten weinig water, waardoor micro-organismen er niet snel op groeien. Tenzij beschimmeld (ongezond), kun je oude koek dus gewoon eten. Na de THT-datum vindt de verantwoordelijke koekenbakker wel dat ze minder lekker worden. Bij een open verpakking wil uit elastische koek (bitterkoekjes, cake, onbijtkoek) water ontsnappen waardoor deze gaat kruimelen of oudbakken wordt. Knapperige koekjes willen dan juist water opnemen waardoor ze zacht kunnen worden.

Als de verpakking dicht blijft maar licht doorlaat, kan vette koek (roomboterkoekjes, boterkoek) door lucht en UV-licht ranzig worden: niet lekker, maar ook niet gevaarlijk. Hulde dus aan het blikken koektrommeltje, dat licht en lucht buitensluit en waterdamp er niet in of uit laat.

Koeling Taart en gebakjes kunnen gevaarlijker bederven, vooral als slagroom en rauwe eieren gebruikt zijn: samen met suiker (zoals banketbakkersroom) zijn die heerlijk voor microorganismen. Banketbakker en supermarkt verkopen gebak daarom uit een koelvitrine. Zet het na aankoop snel in de koelkast (liefst 4°C) en koop je het ongedateerd, bewaar het daar dan hoogstens één (slagroomgebak) tot drie dagen (appeltaart en ander gebak).

Voorverpakt supermarktgebak heeft een Te Gebruiken Tot(TGT) of een Tenminste Houdbaar Tot-mits-koel-bewaard (<7°C)-datum. Houd je daaraan. Oud wordend gebak wordt droog, klef, taai (tompoucen), of de slagroom verkleurt of zakt in. Dat is allemaal ongevaarlijk, maar na de TGT-datum kan de hoeveelheid micro-organismen sommige mensen ziek maken. Die organismen woonden al in slagroom of eieren, of vallen er nieuw in op de feestlocatie. Laat vers gebak dus in de koelkast én de doos tot het serveren – dat voorkomt ook dat slagroom vieze geuren (ui, vis) opneemt – en laat het buiten de koelkast liefst niet langer dan een uur onafgedekt staan bij kamertemperatuur.

Vriesvak Er is ook gebak uit het supermarktvriesvak met een THTdatum. Die geldt alleen als je het thuis direct invriest. Ingevroren gebak bederft niet gevaarlijk (Genoeg 104) en kun je ook na de THT-datum nog ontdooien, maar na twee tot vier maanden wordt het minder lekker – vooral slagroomgebak.

Slagroom op oud gebak kan bovendien inzakken.

Ontdooi bevroren gebak in de koelkast en realiseer je dat het, eenmaal ontdooid, even bederfelijk is als vers gebak. Vries je vers gebak in? Gebruik dan een doos tegen beschadigingen.

Vragen of suggesties? Neem via Overdedatum.org contact op – ook voor bijvoorbeeld een presentatie bij jou in de buurt over houdbaarheid en bederf.

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 59

59

30-08-17 00:02

Koken met genoeg

Aan de wier

De zee zit vol met nuttige en smakelijke wieren. Niet zo gek dus om in de toekomst meer zeewier te eten, een traditie die wij als zeevarend landje vreemd genoeg niet kennen. Japanners weten al eeuwen dat je er de lekkerste gerechten mee maakt.

Onze maatschappij gelooft in de vooruitgang: later wordt alles beter. Vanwege betere technieken, het geloof in het menselijke kunnen en misschien ook wel door de menselijke behoefte aan optimisme. En inderdaad, veel dingen worden ook geleidelijk beter, zoals medische kennis waardoor kinderziekten wereldwijd steeds meer worden uitgebannen. Maar dat álles beter wordt of álle nieuwe technologie beter is, is net zo simplistisch als de stelling dat vroeger alles beter was.

Vrede Toch zie je dat simplisme vaak bij discussies over voedsel: ‘Hoera, nieuwe techniek A, of product B of C is het voedsel van de toekomst, daarmee gaan we de honger de wereld uit helpen!’ Gentechnologie bijvoorbeeld, of insecten of algen. Een silver bullet wordt dat wel genoemd: een simpel, ogenschijnlijk magisch middel voor een complex probleem. Helaas, there is no silver bullet. Als er wordt gezegd dat insecten of zeewier of gentechnologie de honger de wereld uit gaan helpen – en dat wordt gezegd – dan is dat onzin.

De honger de wereld uit is vooral een kwestie van vrede (want oorlog en geweld is een belangrijke veroorzaker van honger) en een eerlijke wereldeconomie, want er is nu al genoeg voedsel voor twaalf miljard mensen. Een duurzame voedselproductie moet het juist hebben van meer diversiteit, aangepast aan de lokale ecologische en sociaalculturele omstandigheden, die overal anders zijn.

Sommig beloftevol ‘nieuw voedsel’, zoals zeewier, kan daarbij best behulpzaam zijn, in een mix met allerlei andere maatregelen. Vooral bij wat de ‘eiwittransitie’ wordt genoemd: minder vlees en zuivel en meer plantaardige eiwitten, want de eerlijke economie en een verstandig beheer van de aarde verdragen zich niet met de overconsumptie van vlees.

Die teelst van zeewieren – ‘Het nieuwe goud uit de zee’ – wordt bijvoorbeeld gefaciliteerd door Stichting Noordzee-

boerderij. Het ‘nieuwe’ zit hem niet zozeer in die wieren zelf, want sinds zo’n twee miljard jaar bevolken ze onze zeeën.

Als eerste zuurstofleveranciers hebben ze zelfs het leven op land mogelijk gemaakt. Het is ook niet nieuw om ze op te eten: Japanners eten er per persoon al gauw zo’n 9 kilo per jaar van (niet alleen in sushi), een al duizenden jaren oude Aziatische traditie. Het nieuwe zit hem er in dat we dat in óns landje aan de zee ook best een stuk meer kunnen doen.

Waarom? Vanwege die plantaardige eiwitten. Vanwege de enorme hoeveelheden andere nuttige bestanddelen: gezonde vetten, vitaminen, mineralen, spoorelementen. En, niet onbelangrijk, omdat het lekker is. Zeewier is befaamd vanwege de ‘umami’, de vijfde smaak naast zoet, zuur, zout en bitter. Een smaak die ook wel als ‘hartig’ wordt omschreven en wier extra geschikt maakt als vlees- en kaasvervanger.

Dat is het verhaal tenminste, uit de doeken gedaan in het boek Groente uit zee van Lisette Kreischer, Stichting Noordzeeboerderij, Marcel Schuttelaar en anderen.

Zeewierpesto Een beetje ervaring met zeewieren had ik al wel, opgedaan tijdens een wierenexcursie, waarbij we salade van zeesla aten. Dat is een groenwier, die vooral in de zomer groeit en makkelijk te verwerken en eten is. Andere bekende Nederlandse wieren zijn kelp of kombu en wakame (bruinwieren) en dulse en nori (roodwieren). Allemaal eetbaar.

Om mijn wierervaring te verbreden, nam ik een recept uit het boek Groente uit zee, gaf er mijn eigen draai aan en warempel: behoorlijk lekkere zeewierpesto (zie recept), alsof er Parmezaanse kaas (ook beroemd vanwege de umami) in zat, terwijl er echt geen dierlijk product aan te pas was gekomen.

Veganistisch dus en heel lekker. Zeewieren mogen meedoen in het dieet van de toekomst dat ook nu al het beste voor alles en iedereen is: gevarieerd, matig, vooral plantaardig, lekker eten met producten die gehaald zijn op de fiets.

60 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 60

30-08-17 00:02

Michiel Bussink schrijft over voeding die ons verbindt met de wereld.

Wieren kopen Zeewieren zijn nog niet op veel plekken te koop, maar wel al bijvoorbeeld bij biologische supermarktketen Ekoplaza (ook online), Zeewierwinkel.nl en Wereldvanzeewier.nl.

Zowel vers in de koeling (niet lang houdbaar), als gedroogd (heel lang houdbaar).

In Zeeland kun je ook een zeewierabonnement nemen, zie Wildwier.nl. The Dutch Weedburger is een 100 procent plantaardige hamburger met onder andere zeewier uit de Oosterschelde. Zie Dutchweedburger.com voor de verkoopadressen.

Pesto van zeewier • • • • • • •

40 gram kombu en/of wakame 50 gram pompoenpitten teentje knoflook takje rozemarijn (olijf)olie citroensap peper

Zelf verzamelen Alle Nederlandse wieren zijn te eten en je kunt ze dus in principe ook zelf verzamelen.

Maar het moet wel uit schoon water komen en niet bedorven zijn: het wier kan bijvoorbeeld al lang op het strand liggen. Het beste is om een keer mee te lopen met een ervaren wierenplukker, een wildewierenwandeling.

Wildwier.nl

Wakame

Spoel de kombu of wakame af met water, maak het droog (met bijvoorbeeld keukenpapier) en hak met een mes in stukken. Rooster de pompoenpitten in een droge koekenpan. Doe de wier met de pompoenpitten, gehakte knoflook, gehakte naaldjes van de rozemarijn, de olie (doseer, zodat een smeuïg geheel ontstaat) in een keukenmachine en draai de boel fijn.

Breng op smaak met gemalen peper en wat citroensap. Serveer bij bijvoorbeeld geroosterd brood of pasta.

Bouillon Zeewier en dan vooral kelp of kombu is vooral bekend als een van de ingrediënten van de Japanse dashibouillon. Deze is makkelijk zelf te maken. Fruit een flinke gesnipperde ui een paar minuten in wat olie. Voeg een gehakt teentje knoflook, een stukje gehakte verse gember, in blokjes gesneden wortel en wat pepers toe en laat een paar minuten fruiten. Voeg een liter water en 20 gram gedroogde kombu toe en laat een half uur zachtjes koken. Zeef de bouillon en gebruik deze als basis voor soepen en sauzen.

Genoeg reeks

Michiel Bussink is freelance journalist en auteur van onder andere Lekker Landschap en Ik eet, dus ik ben. Hij schrijft over onder andere voedsel, land- en tuinbouw. Hij verbouwt zelf een deel van zijn eigen groenten, fruit en kruiden, houdt kippen en geeft lezingen, workshops en advies over voedsel.

Kombu

Genoeg reeks Eten uit de buurt is het vijfde boek in de Genoeg-reeks, een serie boeken die, net als het tijdschrift Genoeg, gaat over rijk leven met weinig, eerlijk delen, kritisch kiezen, vrolijk besparen en zelf maken.

www.simplifylife.nl

Cover Eten van dichtbij.indd 1

Eten uit de buurt

Eten uit de buurt helpt om weer meer te vertrouwen op ons eigen gezonde verstand. Het laat zien dat voedselproductie dichter bij huis een aantrekkelijke en begaanbare weg is: gezonder, lekkerder en beter voor boer, natuur, milieu, dierenwelzijn en de wereld.

YIMBY, dus, oftewel: Yes In My Backyard.

De auteur neemt de lezer mee langs eetbare erven, weelderige moestuinen, voedselbossen, -parken en -bermen, dorpsbongerds, stadsboeren, voedselcoöperaties, pluktuinen en oogstaandelen.

MIchiel Bussink

Velen zijn de weg kwijt in voedselland. Er komt zoveel, vaak tegenstrijdige, informatie over eten op ons af dat we niet meer weten wat we moeten geloven.

Eten uit de buurt

Genoeg reeks

Michiel Bussink

Eten uit de buurt

Haal alles uit je voedselcirkel 18-05-15 21:00

Michiel Bussink vertelt je alles over lokaal voedsel in zijn boek Eten uit de buurt. Haal alles uit je voedselcirkel. Voor slechts € 9,95 te bestellen met de bon op pagina 70.

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 61

61

30-08-17 00:02

Tuinkalender

Bezoek van meneer Herfst

Alle soorten weer dit seizoen: van warme nazomer tot gure regen. Elke dag brengt vers eten uit de tuin, cadeautjes vol geluk. De moestuin op de heuvel levert genoeg pompoen voor zestig gezinnen. Met ingekuilde bieten en pastinaken komt Annemiek van Deursen de winter door.

De zaaibonen die nu decoratief in haar woonkamer pronken, gaan volgend jaar de grond in.

September

20

1 5

De wilde wingerd kleurt rood en laat al blaadjes vallen.

Oktober larven van de bonenkever te doden.

Uitgespreid op een theedoek komen ze daarna weer op kamertemperatuur, elke soort krijgt zijn eigen glazen pot.

Eetbare decoratie voor mijn woonkamerkast. De mooiste bonen eet ik nooit op.

21 Tijdens mijn oogstrondje ’s ochtends vroeg door de tuin kom ik meneer Herfst tegen. Hij strooit druppels dauw op tomaatjes, paprika en peper en reikt me galant een boeketje kruiden aan. Later verwerk ik alles tot een Toscaanse maaltijdsalade. Voedsel uit eigen tuin, het voelt als cadeautjes vol geluk.

Opeens zijn de nachten kil. De geraniumstekjes verhuizen naar de vensterbank op de logeerkamer. Daar staan ze vorstvrij; verwarming hoeft niet. Eenmaal per week krijgen ze een beetje water.

11

Steeds als de tuin ze aanlevert, dop ik droogbonen. Ze gaan 24 uur in jampotten in de vriezer, om eventuele

De laatste metershoge zonnebloemen geplukt. De stengels, ontdaan van hun bladeren, komen onder het afdak bij de stengels van de topinamboer te hangen, en worden houterig. Volgend seizoen zijn het dan stevige steunen voor planten. De zonnebloemen, vol zaad, hang ik te drogen in een gaashuisje – vogels kunnen er niet bij. Die moeten wachten tot de winter, als ze een hele zaadbloem krijgen. Zelf eet ik de pitten graag in de sla.

26

Hoog tijd om de pompoenen van de heuvel te halen. Later dan andere jaren: een deel van de eerste zaailingen was door slakken opgepeuzeld, en een tweede zaailijn was nodig. Er waren ook andere meeëters, de tandjes van een heel stel woelratten, die ik zie staan in vele pompoenen. Gewoon een stuk wegsnijden en de pompoen direct verwerken. Met wel zestig gezinnen

eten we dagenlang marmelade, soep, ovenschotel en reifkoekjes.

De mensen zijn aangesloten bij Consuminderhuis Parkstad. Dank aan onze sponsor van de heuvel en de natuurzegeningen!

28

De laatste droogboonplanten aan de klimrekken trek ik uit de aarde, de handzame rekken uit de moestuinborders. Als je ouder wordt is dit een gemakkelijke manier om de rekken te ontdoen van plant, ranken en boon.

Je kunt ze plat leggen en dan hoef je niet te bukken of te reiken. De rekken gaan onder het afdakje in de winteropslag. De halfgedroogde bonen zijn prachtig lilapaars, ik maak er direct vegaburgers van. De door en door droge bonen zijn langer te bewaren.

En de állermooiste bonen zijn het zaaigoed voor lente 2018.

62 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 62

30-08-17 00:02

tuin bij Annemiek van Deursen is gek op haar moes t achter haar huis in Zuid-Limburg. Ze is de drijvende krach erhuismind Consuminderhuis Parkstad. Meer info: Consu l ome.n parkstad.nl. Vragen staat vrij: a-vandeursen@h

1

Bijna alles uit mijn tuin wordt hergebruikt. Papaverzaad gaat op broodjes, als maanzaad. Kalebas en pompoen, gedroogd boerenwormkruid, lavendel, gedroogde hortensia en de lege papaverkoppen verwerk ik in herfstdecoratie. Ze brengen geur en kleur in je huis als de tuin geen snijbloemen meer levert.

November daar vast een plekje. Als je het loof van de groente 10 cm boven de wortelhals afdraait, voorkom je uitlopen. Later komen knolselderij, bietjes en chioggia in de kuil. Tussen elke laag groente komt een laag aarde; ter afsluiting aarde en gedroogd irisblad (uit de tuin) om te isoleren. Hooi of stro doet dat ook. Nu neemt Moeder Aarde de zorg voor deze vorstvrije bewaarplek over. Scheelt stroom en de groenten drogen niet uit.

Ik hoef alleen maar op te graven wat ik nodig heb.

15

Groene haartjes Koop eens een knolselderij met loof op de markt en snij een flinke plak inclusief loof van de kop. Vul een deel van een bloempot met potgrond. Zet de kop erin, vul aan met potgrond en plaats op de vensterbank in je huis en behandel hem als potplant. Een winter lang verse selderijblaadjes voor in de soep of kop soep van een stukje bouillontablet.

18

Vorst aan de grond heeft me toch nog overvallen. De net niet bevroren andijviekropjes deel ik uit aan wie ze maar hebben wil. Rauwe andijviestamppot op het menu, en wel direct!

De eerste topinamboer kan geoogst en met evenveel aardappels tot puree verwerkt. Alle kruiden in potten gaan de volle grond in, alleen dan overleven ze de winter. Of de potten moeten heel groot zijn, dan zijn de wortels beschermd tegen vorst. De potten omwikkelen met stro of isolatiemateriaal kan natuurlijk ook.

Droogtomaat De gele tomaatjes kleurden te langzaam door regen en kou. Ik trek de complete planten uit de aarde en leg ze op mijn droogrek in de logeerkamer, bij het raam. Geen omkijken meer naar. Af en toe oogst ik er een paar. Dit kun je met alle soorten tomaten doen.

25

Boeken van Annemiek Meer moestuintips en recepten van Annemiek vind je in De eerlijke moestuin en in Eten uit de eerlijke moestuin .

12 maanden duurzaam en eenvoudig koken.

Bestel ze met de bon op pagina 70.

4

Annemiek van Deursen Annemiek van Deursen

PMS 368

PMS 386

PMS 215

Genoeg reeks

De eerlijke moestuin is het tweede boek in de Genoeg-reeks, een serie boeken die, net als het tijdschrift Genoeg, gaat over rijk leven met weinig, eerlijk delen, kritisch kiezen, vrolijk besparen en zelf maken.

ver

Co

n uit

Ete

de

lijke

eer

d

.ind

uin

est

mo

1

en urs De van iek nem Genoeg reeks n A Annemiek van Deursen

n Eeteeerlijke d uin it Eten uuit oesteerlijke mde moestuin

Annemiek van Deursen

en en kok and dig ma ou 12 eenv m& zaa r u du 12 maanden duurzaam & eenvoudig koken

De eerlijke moestuin ww

52

08:

14-02-15 08:52

w.sim

12 maanden duurzaam & eenvoudig tuinieren Met heerlijke recepten om de oogst te verwerken

PMS 215

07-02-14 13:53

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 63

15

02-

14-

PMS 386

www.forteuitgevers.nl

Cover De eerlijke moestuin 1

Etenuit uitdedeeerlij eerlij moest uin Eten kekemoest uin

PMS 158

PMS 368

In de beschutte geveltuin groeit nog steeds rucola, rauw is dat lekker in puree en als sla. Zo kan ik de wintergroente langer bewaren, en wie wat bewaart die heeft wat. De laatste bietjes en chioggia heb ik uit de grond gewipt en ingekuild. Dankzij een plattegrondje van de ondergrondse opslag weet ik precies waar wat zit.

Bonen tegen de schutting, sla naast de keukendeur. Annemiek van Deursen benut elke centimeter van haar tuintje om haar eigen groenten te telen. Met de oogst en een handjevol basisingrediënten kookt ze heerlijke maaltijden. Vers, gezond en ‘het iek kost geen kneup’, zegt ze zelf. nem ar . An ha sis deurtje Wat zij kan, kun jij ook, of je nu een moestuin hebt ofenniet.

Hetom idee l ba iset tuin jevo ‘h keukar dat je eet wat ‘ma natuur’ geeft: bietjes in februari, courgette inen juni. t de ha nd handgerechten Annemiek legt uit hoe je er in een handomdraai heerlijke naas van een , gezo er en huishoudelijke sla praktische mee maakt. Haar slimme bespaartips, adrs et t g, Ve is . ntimjeoo ee ttin ce enbij. viezen en foto’s uit eigen hu keuken krijg ergs gratis . t id de ltijd sc . He juni de t elke Met maa niet tte in ten n. lijke fans die haar of gen benu Annemiek vanteDeursen heeft lezen ch ge re bt dagboek tele duizenden er ad he ge cour mogelijk nen sen Hettegaat n he zoveel op mijmeringen.nl. over Bo Deur nten zelf.haar eenvoudige, t ze ze stui bruari, erlijke delijke zelfvoorzienende leven.

Je leest hoe zenpannen spoelt met regenwater moein fe kook ou i he van n groeen zegt ishin haar geee Maar p’, draa jes ook en vlierbessen zoekt aan de bosrand. hoe huze nu biet e eu eigeediënt om je ch waar zen j. ze mensen meente oprichtte, gr en kneen ‘consuminderhuis’ k, of’ geeft: n hand k le ijk inLandgraaf aktisatis bi ge prgeld. eeweinig ur met jij ootu leert hoe leven gr gboe ogel ps, er in n kunt kostje tevreden da rti m er er ku Genoeg at a na e je spaa ijg je haar veel kan, at ‘mreeks die , zo regenw gew uit ho me be en kr Genoeg at zijeetreeks uk W fans dige met haarGenoeg reeks legt ar slim n ke sen in enDe t jeuit ie nvouspoelteerdere Eten dek eerlijke ndenop da ze boek m Ha moestuin eeAnnemieks eige is het vervolg ar Genoeg-reeks, nemmoestuin. kt. en hoeeen serie uit duizeha r ze boeken eerlijke vierde in de An eft boek maa foto’s Het is hethe er pannr ook te, waa eeneten die, als het tijdschrift gaat over aa leven m e ze at ovho ht met weinig, eerlijk sen Genoeg, Mrijk t gabesparen ezenkritisch nkiezen, Deurvrolijk delen, en d. zelf maken. opric . est an vi De va n.nl. He Je le bosr rhuis’ g geld n. iek boek Er is niets heerlijker dan eten uit je eigen tuin. Maar misschien twijfel nem eringe e leve n de inde weini rdere boekenk aa Eerderijm verschenen in de Genoeg-reeks: um met An t nd ee ns s je aan je talent voor tuinieren en ben je een van die mensen die zelfs m iene zoek ‘co ek n serie eerlij n maanden ven duurzaam en eenvoudig • De eerlijke moestuin - 12 op g, nemi tuinieren s, ee oorzessen aaf ee nt le een plastic plant niet in leven weet te houden.

• lfv Consuminderen ku - Wat geef je zelgmee? op Aneg-reek t weini ze ierb ndgr metenkinderen no en me ed - Minder moeten en • DevlluxeLa van genoeg jervo leven Ge vereenvoudigen t ve lev Auteur Annemiek van Deursen bewijst al jareneneente je tevr is he ek in deer rijk n. e s bo ov uin in de praktijk dat iedereen groene vingers kanmert ho reek moest t vierde , gaat lf make ze ren kweken. Zij is initiatiefneemster en drijvendele eg oeg rlijke he tuinie Gen de ee . Het is rift Geno aren en kracht achter het Consuminderhuis Parkstad, sp uit uin oudig Eten ke moest t tijdschvrolijk be eenv waar mensen leren hoe je rijk kunt leven met he en eks: zaam ene? dig eerlij t als kiezen, -re weinig geld. ur me nvou eg ne die, , kritisch Genoanden du ef je ze veree in de t ge je leven delen Of je nu wil consuminderen uit noodzaak of uit overtuiging: nen - 12 ma - Wa rsche uin deren eten en zelf je voedsel kweken is een flinke stap in de goede richting. mo er ve moest t kin Eerd eerlijke n me Minder In dit boek deelt Annemiek haar beproefde recepten voor het kweken ere • Densumind genoeg van groene vingers, eigenwaarde en dankbaarheid voor Moeder www.simplifylife.nl • Co luxe van Natuur. Ze weet goed wat je doet met overvloed en strooit kwistig • De met heerlijk eenvoudige recepten. Annemiek laat zien dat je heel weinig nodig hebt: met hergebruik, zaden ruilen en zelf zaad l oogsten creëer je je eigen moestuinparadijs.

Geen Cover Eten uit eigen de eerlijketuin? moestuin.indd 1 life.n Geen probleem: begin je mini-kwekerij op balkon en vensterbank. plify

PMS 158

Vlak bij mijn keukendeur komt een kuil in de border, die bekleed ik met volièregaas. Pastinaken en winterwortels met aanhangende aarde krijgen

Een klein muskaatpompoentje verwerk ik in een pompoenbrood op een regendag. Wiel uit Thorn stuurt valappeltjes; de kneusjes worden appelmoes en de gave exemplaren gaan in de koele schuur. Ook kreeg ik verse walnoten.

Die leg ik op zolder om te drogen. Na zes weken hang ik ze in een panty, om te bewaren en na te drogen. Geen mooie benen, met die knobbels, maar wel een gemakkelijke bewaarplek!

De eerlijke moestuin

11

s reek oeg Gen

Genoeg eg reeks no Ge eks re

Annemiek van Deursen

Late oogst van gele wasboontjes dankzij het beschutte plekje in de border, ik ben er blij mee. Om niet te bevriezen verhuizen de bolcourgettes naar de woonkamer. In gedachten smul ik al van heerlijke gevulde bolcourgetjes volgende maand.

63

30-08-17 00:02

Tuinkalender

Verse sprietjes

1

December

9

Dan nog ingekuilde knollen en boerenkool en spruiten in de volle grondâ&#x20AC;Ś.

Rond Kerst zal ik wel mijn teeltplan maken voor 2018. Evalueren wat mis ging, bedanken voor al het goede dat de Aarde bracht, bedenken wat komen gaat.

19

Het is nooit te laat om wat teentjes knoflook in een pot aarde te steken.

De puntjes er net bovenuit. Bij matige temperatuur lopen ze uit en dan heb je de hele winter verse sprietjes look met zachte knoflooksmaak.

Advent

Ik ben altijd weer verbaasd wat de natuur ons gratis geeft. Gevallen blad waar ik heerlijk doorheen struinde veegde ik in etappes bijeen.

Moestuinborders en geveltuin krijgen een laagje. Daartussen strooi ik kalk en de pieren (regenwormen) trekken het blad onder de grond. Blad in de compostbak en blad in plastic zakken flink aandrukken en dichtbinden.

Beetje kalk erbij en dit wordt de mooiste bladcompost. In het voorjaar kun je hier zachte afwerklaagjes van leggen op je zaaibedden.

2 Met wat ik vind in mijn tuin en in mijn schuurtje maak ik elke week in december een mooi adventstuk.

Een gebruikte krans omwikkel ik met hulst. Drie dikke dennenappels en een rotan klok maken het af. Op de poort naar mijn moestuintje luidt hij de feestdagen in.

16

Donkere dagen deren me niet. Zuurkool in het vat en snijbonen in het zout vrolijken me op (recepten in het kookboek bij de tips). De voorraad pompoen keer ik elke week, tegen doorligplekken.

Er blijven wat lampionnetjes (Physalis) staan, eens kijken hoe ze de winter doorstaan. Meneer Herfst neemt stijlvol afscheid met achterlating van een kleurige regenboogsnijbiet in de border.

Een lelijke-eendjespompoen werd een zwaantje. De scheve kant viel niet eens meer op. De kop eraf en de inhoud voorzichtig uitgesneden.

Met een lepel de wandjes tot de juiste dikte gekrabd. Soep gemaakt van de inhoud. Pompoen kan ook gevuld worden met groente uit een ovenschotel. De pompoen met 5 cm dikke wandjes leeg in de oven totdat de rand gaar is. De ovenschotel in een vuurvaste schaal ernaast. Later worden de twee pas verenigd.

64 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 64

30-08-17 00:02

Column van Elisabeth Noorduin

Natuur in overvloed

Niet leuteren, vogels kijken Genoeg (samen met voorganger Vrekkenkrant) bestaat 25 jaar. Dat is best lang voor een tijdschrift. Toevallig kijk ik ook rond de 25 jaar naar vogels. En dat is dan weer niet zo lang. Vogels kijken en kennis opdoen doe je een leven lang, en wat is dan 25 jaar?

Ik vond vogels eigenlijk altijd al leuk, zo’n beetje sinds mijn fascinatie met Dikke Dollie de Duif uit Pluk van de Petteflet, dat mijn moeder me uit de Margriet voorlas. Ik kleurde velletjes papier roze om roze briefpapier te hebben net als Aagje en vroeg bij elke duif die in de tuin landde of dat nou Dollie was.

Mijn eerste echte stap op het vogelaarspad kwam pas jaren later, toen ik op weg naar de bakker in een tuin een jonge torenvalk zag. Ik wist natuurlijk niet dat het een torenvalk was; ik las wel natuurboeken maar natuur was iets van ver weg, van op vakantie.

Ik zocht in mijn natuurboeken het tuinbeest-op-weg-naar-debakker op, en volgde de torenvalken een aantal jaren. Ze broedden in een kerk; ik kon de broedplaats net zien vanuit het zolderraam. Ik werd lid van een vogelwerkgroep om meer te weten te komen. Een fijne, redelijk fanatieke groep (geen geleuter, vogels kijken) met verschillende generaties vogelaars, zodat er allerhande kennis was. De oudjes hadden het zonder vogelgids en kijker moeten stellen, maar hadden wel leren vogelen in een nog groen land, met overal natuur en vogels.

De jongeren hadden vogelboeken en kijkers maar veel minder natuur en vogels; zelfs in de jaren tachtig en negentig is nog heel veel verdwenen. Zoals de kerk en de torenvalken.

Naast de excursies met de groep trok ik er ook alleen op uit. Meer weten, geluiden herkennen, begrijpen (of je juist afvragen) wat die beesten aan het doen zijn, geeft

een hele nieuwe dimensie aan buiten zijn – het wordt echt natuurbeleven. Gewapend met een doel en een stevige verrekijker voelde ik me ook veiliger, minder een prooi voor aan-willen-pappende mannen. Hé, ik ben hier om vogels te kijken, niet voor de gezelligheid.

Tijdens mijn werk, eerst in een heemtuin, later op andere plaatsen, hield ik jaarlijsten bij waar soms best bijzondere beesten op voorkwamen: een roerdomp, bosuilen, goudvinken. De excursies van de vogelwerkgroep werden helaas door nieuwe aanwas wat te gezellig en recreatief naar mijn smaak (vooral leuteren, en misschien ook nog wel even vogels kijken). Ik ging niet meer mee, maar had er wel een hoop kennis en kennissen opgedaan.

Twee vogelaars zien altijd meer dan een, maar vogelaars zijn vaak eenlingen; ze willen zelf beslissen waar ze heengaan.

Soms komen ze elkaar tegen bij een zeldzame vogel en dan wordt er ineens heel veel gezien.

In een armoedig hondenuitlaaten hangjongerenparkje in Barendrecht streek eens een middelste bonte specht neer en die trok heel vogelend Nederland aan. Wachtend op de specht, kamde men het parkje uit en vond er (onder andere) groene specht, boomkruiper en boomklever. Best bijzonder voor zo’n nikserig parkje.

Misschien vind je een gezellig wandelingetje met de boswachter genoeg natuurbeleving. Niks mis mee.

Maar mocht je serieus vogels willen leren (her)kennen, ga er dan voor. Niet leuteren, vogels kijken! Kijk of er een vogelwerkgroep in je buurt is en ga mee.

Misschien organiseren ze toevallig juist een vogelcursus. Of zoek een internetvogelcursus, zoals die van Nico de Haan, waar je altijd in kunt stappen, met een gratis proefles.

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 65

65

30-08-17 00:02

Dat doe ik lekker zelf Zelf doen geeft plezier en voldoening. .

Roos van der Sanden geeft uitleg in tekst en beeld

Pizzadoos wordt virtualrealitybril Zet een bril op en betreed een andere wereld. Dat kan met een virtualrealitybril.

En die kun je nog zelf maken ook.

G

oogle, Samsung, Oculus: allerlei bedrijven verwachten veel van virtual reality.

Zoâ&#x20AC;&#x2122;n bril volgt de bewegingen van je hoofd helemaal en vertaalt dat door naar wat je ziet. Je ziet alles in drie dimensies (3D: diepte, breedte en hoogte); een beklimming van de Mount Everest lijkt dus hartstikke echt.

Ook jij kunt, net als al die tech-reuzen, een vr-bril maken: met je smartphone (en, toegegeven, met hulp van Googletechneuten die een doe-het-zelfbril ontwierpen). Je smartphone bevat hoogstwaarschijnlijk verschillende meetapparatuur om je gezichtspositie nauwkeurig te bepalen. Het beeld kan hierdoor reageren op de bewegingen van je hoofd. Omdat beeld en het geluid meebewegen met je hoofd, krijg je het gevoel dat je je echt in een andere wereld bevindt.

Hoe maak je het Het enige wat je nodig hebt zijn een smartphone, een pizzadoos, twee lenzen, twee magneten met een diameter van 19 mm, een stukje klittenband en een elastiekje. Die lenzen zijn eenvoudig online te bestellen voor een prikkie.

Kijk op Genoeg.nl/handig/zelf doen/ VRbril voor de werkbeschrijving.

66 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 66

30-08-17 00:02

(Advertenties)

(Advertenties)

Adverteren in Genoeg?

Mail voor info en tarieven: advertenties@genoeg.nl

Kinderen overnachten natuurlijk gratis in Nivon Natuurvriendenhuizen

Heerlijk ravotten in de bossen, struinen in de duinen, hollen over de hei en tussen de hunebedden, kanoën door de Biesbosch, wakker worden door het gefluit van de vogels…

De dertien Nivon Natuurvriendenhuizen zijn prachtige logeerlocaties midden in de natuur. In de goed geoutilleerde keukens van deze doe-het-zelf hotels kokkerellen de (groot)ouders, terwijl de (klein)kinderen ondertussen vriendjes maken in het huis of buiten de hut van takken nog even samen afbouwen.

Zie de koolmeesjes vliegen, de eekhoorns van boom naar boom springen en hoor de roep van de uil in het schemer.

Overnacht natuurlijk samen met de (klein)kinderen die er gratis slapen in één van de Nivon Natuurvriendenhuizen. Deze zijn te vinden van Noordlaren tot Heerlen en van Bergen aan Zee tot Enschede. Nivon Natuurvrienden is een landelijke vereniging met een duurzaam en sociaal hart.

Word Nivonlid! nivon.nl

Wandeltweedaagsen Trek je wandelschoenen aan, ga er twee dagen tussenuit en overnacht in één van onze Nivon Natuurvriendenhuizen of Natuurkampeerterreinen!

De Nivonhuizen en -terreinen liggen prachtig in het groen aan gemarkeerde streek- en langeafstandwandelpaden. Start en eindig de wandeling bij een OV-punt.

Kijk voor de routebeschrijving, kaart en boeking van de overnachting op:

nivon.nl/wandeltweedaagse

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 67

67

30-08-17 08:19

Genoeg Academie

Het nieuwste workshop-aanbod van de Genoeg-academie.

Workshops Genoegdag

xxx Tekst volgt

68 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 68

30-08-17 00:02

(Advertenties) (Advertenties)

Naar bed met Genoeg Neem of geef nu een abonnement voor twee jaar (8 nummers voor € 49,00) en ontvang een prachtig duurzaam hoeslaken cadeau.

(Deze actie is geldig zo lang de voorraad strekt).

Bestelformulier Ik neem/geef een Genoeg-abonnement

Hoeesnlakeau cad€ 39,00

Ik betaal € 49,00 voor 2 jaar (8 nummers) en krijg als welkomstcadeau een duurzaam hoeslaken cadeau.* Stuur het hoeslaken naar o mijzelf o De ontvanger van het cadeau-abonnement Gewenst formaat hoeslaken (kruis je keuze aan): o 90 x 200 cm o 160 x 200 cm o 180 x 200 cm t.w.v.

Graag het abonnement laten ingaan met o nummer 114 113 o nummer 114 115 Naam omov Adres Postcode plaats Telefoon E-mail Ik ontvang graag maandelijks de digitale Genoeg Nieuwsbrief o ja o nee Kruis a.u.b. uw keuze aan: o Het abonnement is voor mijzelf Naam Adres Postcode plaats Telefoon E-mail

o Het abonnement is een cadeau van mij voor: omov

Ik machtig uitgeverij Genoeg éénmalig € 49,00 van mijn rekening af te schrijven.

Banknummer (IBAN) Datum Handtekening Stuur (een kopie van) deze bon in een ongefrankeerde envelop naar: Uitgeverij Genoeg, antwoordnr. 10516, 5340 WB Oss * Deze actie is alleen geldig als je de afgelopen 12 maanden geen abonnement had op Genoeg.

Je ontvangt het hoeslaken wel als je zelf abonnee bent, en nu een abonnement cadeau geeft.

76 Genoeg Zomer 2017

Genoeg deel 2.indd69 76 Genoeg 114113 deel 2.indd

De fraaie jersey hoeslakens van het merk Pure Coverz hebben een stijlvolle, luxueuze en natuurlijke uitstraling. De mooie warme crème/ecru kleur past prachtig in iedere slaapkamer. Het hoeslaken is gemaakt van zachte biologische katoen, dat heerlijk comfortabel aanvoelt. De katoen is niet gebleekt of gekleurd. Puur natuur, beter voor het milieu en geschikt voor mensen met een gevoelige huid.

De zoom van het hoeslaken is rondom voorzien van elastiek, waardoor het hoeslaken mooi strak om het matras blijft zitten. En omdat jersey van nature wat rek in de stof heeft, past het hoeslaken ook om iets langere matrassen met een matrashoogte tot 25 cm.

Meer info: www.purecoverz.nl

al Ben je e? e abon knunnje een

Da nnen! ken wi hoesla ook.com/ eb Zie Fac eg.nl Geno

Herfst 2017 Genoeg

69

29-05-1700:02 19:31 30-08-17

(Advertenties)

Genoegreeks Genoegreeks Feestelijke herziene

PMS 158

Feestelijke herziene editie PMS 368

PMS 386

PMS 215

Genoeg reeks

Genoeg reeks

Michiel Bussi Mink chiel Bussink

EtenEtueitn uit de bdueurbt uurt

Eten uit de buur t

Eerder verschenen in de Genoeg-reeks: Eerder verschenen in de Genoeg-reeks:

• De eerlijke moestuin - 12 maanden • Deduurzaam eerlijke moestuin en eenvoudig - 12 maanden tuinierenduurzaam en eenvoudig tuinieren

uit deuit eerlij de eerlij ke ke moestmoest uin uin

Genoeg reeks

MIchiel Bussink

Genoeg reeks

Eten Eten

Eten uit de buur t

Genoeg reeks

Eten uit de eerlijke moestuin is het Etenvervolg uit de eerlijke op Annemieks moestuineerdere is het boek vervolg De op Annemieks eerdere boek De eerlijke moestuin. Het is het vierdeeerlijke boek inmoestuin. de Genoeg-reeks, Het is het een vierde serie boek boeken in de Genoeg-reeks, een serie boeken die, net als het tijdschrift Genoeg, die,gaat net als overhetrijktijdschrift leven metGenoeg, weinig,gaat eerlijk over rijk leven met weinig, eerlijk delen, kritisch kiezen, vrolijk besparen delen,en kritisch zelf maken. kiezen, vrolijk besparen en zelf maken.

MIchiel Bussink

Annemiek van Deursen heeft Annemiek duizenden van fans Deursen die haar heeft dagboek duizenden lezen fans die haar dagboek lezen op mijmeringen.nl. Het gaat op over mijmeringen.nl. haar eenvoudige, Het gaat zoveel overmogelijk haar eenvoudige, zoveel mogelijk zelfvoorzienende leven. Je leest zelfvoorzienende hoe ze pannen leven. spoelt Je leest met regenwater hoe ze pannen spoelt met regenwater en vlierbessen zoekt aan de en bosrand. vlierbessen Maar zoekt ookaan hoedezebosrand. in haar geMaar ook hoe ze in haar gemeente Landgraaf een ‘consuminderhuis’ meente Landgraaf oprichtte, een ‘consuminderhuis’ waar ze mensenoprichtte, waar ze mensen leert hoe je tevreden kunt leert levenhoe metjeweinig tevreden geld. kunt leven met weinig geld.

Annemiek Annemiek van Deursen van Deursen

Eten uit de eerlijke moestuin

Wat zij kan, kun jij ook, of je Wat nuzij een kan, moestuin kun jij ook, hebtofofjeniet. nu een Hetmoestuin idee is hebt of niet. Het idee is dat je eet wat ‘ma natuur’ geeft: dat je bietjes eet watin ‘ma februari, natuur’courgette geeft: bietjes in juni. in februari, courgette in juni.

Annemiek legt uit hoe je er Annemiek in een handomdraai legt uit hoe heerlijke je er in een gerechten handomdraai heerlijke gerechten mee maakt. Haar slimme bespaartips, mee maakt. Haar praktische slimme huishoudelijke bespaartips, praktische adhuishoudelijke adviezen en foto’s uit eigen keuken viezen krijg en foto’s je eruit gratis eigen bij.keuken krijg je er gratis bij.

Annemiek van Deursen

De eD erelijek erelijke moem oien stu stuin

ingrediënten kookt ze heerlijke ingrediënten maaltijden. kooktVers, ze heerlijke gezondmaaltijden. en ‘het Vers, gezond en ‘het kost geen kneup’, zegt zekost zelf.geen kneup’, zegt ze zelf.

Eten uit de eerlijke moestuin

PMS 368 PMS 386 PMS 215

16-09-14 12:14

AnnBonen Aschutting, nnBonen sla naast tegende dekeukendeur. schutting, sla Annemiek naast de keukendeur. Annemiek emtegen em iekdebenut iekvan va va van Deursen elkevan centimeter Deursen benut haar elke tuintje centimeter om haar haar tuintje om haar n n D D eu eu rsen rsvan en eigen groenten te telen.eigen Met de groenten oogst en te een telen. handjevol Met de oogst basisen een handjevol basis-

Velen zijn de weg Velen zijn de weg kwijttegen in voedselland kwijt in voedselland tegenstrijdige, . Er komt zovee . Er komt zovee informatie overstrijdige, inform l, vaak l, vaak eten op ons atie over eten wetenreeks wetenreeks op Genoeg Genoeg wat we moete ween. niet meer ons af dat we niet meer n geloven.wat we moeteafndat gelov Eten uit de buurt Eten uit de buurt helpt om weer meer helpt om weer meer gezonde verstand. gezonde versta te vertro te vertro uwen uwen op ons eigen nd. Het Het ons laat op eigen zien dat huis een aantrekkelijk laat huiszien voeds voedselproductie eendat elprod aantre uctie kkelijk dichte dichte e en begaanbare begaa r bij r bij nbare en beter voor boer, e enen beter weg is: gezonder, is: gezon voorweg boer, lekker lekkerder natuu natuuder, der r, milieu r, milieu YIMBY, dus, oftew YIMBY , dieren dierenwelzijn en , dus,, oftew el: Yes In My Backy el: Yes In My Backy de wereld. welzijn en de wereld.

De auteur neem De auteur ard. ard. neemt t de lezer mee langs meeuinen langs, eetbade moestuinen, voeds lezer moest eetbare erven, re erven, weeld voedselboss elbossen, -parke weelderige en, -parkenerige stadsboeren, voeds stadsb n en en -bermen, dorps -berm en, dorpsbonge , voeds elcoöperatieoeren elcoöp bonge rds, rds, s, pluktuinen en eraties, pluktu oogstaandelen. inen en oogstaandelen.

Michiel Bussink Michi Bussink is freelanceeljourn is freelance journ auteur van onder auteu van onder alist ander alist en en andere Lekkerr Lands e Lekker Landschap Ik eet, dus ik ben.

Ik chap dus ik ben. en Hij schrijft eet, Hijenschrijft over overel,onder onder voedsel, landvoeds ander ander etuinbo e landen uw. Hij verboen uw. Hij verbouwt zelf een deel van tuinbo zelf uwt deel van zijn eigeneen zijn eigen groen groenten, fruit en kruiden, houdt en kruide ten, fruit kippen en geeftn, houdt kippen en geeft lezingen, workshops en advies workshops lezingen, over voedsel. en advies over voedsel.

Genoeg reeks Genoeg reeks Eten uit de buurt is het Eten uit de buurt is het vijfde boek in de vijfde boek in de Genoeg Genoeg net als het tijdschrift net als het -reeks, een serie tijdschr ift Genoeg boeken die, -reeks, een serie boeken die, Genoeg, gaat over , gaat rijk leven rijk leven met weinig, kritisch kiezen, vrolijk kritisch kiezen, metbespare weinig,neerlijkover vrolijk eerlijk delen, besparen en zelf maken. en zelfdelen, maken.

PMS 158

uin 1

PMS 215

l

eerlijke moest

www.fort euitgevers.n l PMS 386

Cover De

PMS 368

uin 1

Genoeg reeks

• Consuminderen met kinderen - •Wat Consuminderen geef je ze mee?met kinderen - Wat geef je ze mee?

12 maa mmoeten aa • Dend luxe van genoeg - Minder • Dend luxe en jevan leven genoeg vereenvoudigen - Minder moeten en je leven vereenvoudigen duurzaam 12 du en en ur za am & eenv eenvoudi oudig & tuinie ren g tuinieren

PMS 158

? f je ze mee? mee gee Wat geef je ze Wat www.fort euitgevers.n

eerlijke moest

www.forteuitgevers.nl

Genoeg reeks

Genoeg ree ks

Annemiek van Deursen

eerlijke moes eerlijke moes tuin is het twee die, net als het tuin is het tweededie, de boek in de boeknetin de als Geno het tijdsc Genoeg-reeks, eg-rehrift Genoserie delen, kritisch tijdschrift Genoeg, delen eks, een eg, boek , kritis gaat gaat en overchrijk over rijk leven een serie boeken kiezen, vrolij kieze n, vrolijk besp leven k besparen en met weinig, areneerlij en zelf zelf maken. met weinig, eerlijk k maken.

Annemiek van Deu

eren kind keinredn

Genoeg ree ks

rsen D e eerlijke moestuin De eerlijke moestuin

Annemiek van Deu

rsen D e eerlijke moestuin De eerlijke moestuin

demreinnderen insu on ConsuCm met met

Genoeg reeks

Genoeg reeks

en Annemiek van Deurs

e Henselmans riekans Marieke Hen Maselm

Cover De

www.forteuitgevers.nl

PMS 386

PMS 215

en Annemiek van Deurs

eks: Genoeg-re n in de Genoeg-reeks: Eerder verschene & eenvoudig tuinieren. & eenvoudig tuinieren. maandenDeduurzaam moestuin. 12 maanden duurzaam vereenvoudigen. eerlijke en je leven vereenvoudigen. moeten en je leven der moeten De luxe van genoeg. Minder

kinderen Consuminderen met

reeks eks, een serie in de Genoeg-reeks, een serie Genoeg in de Genoeg-re derde boek ren is het met kinderen is het derde boek deren Consumin gaat over rijk leven met weinig,gaat over rijk leven met weinig, Genoeg, ijdschriftboeken die, net als het tijdschrift Genoeg, besparen en zelf maken. vrolijk besparen en zelf maken. en, vrolijk eerlijk delen, kritisch kiezen,

editie Genoeg reeks

Er is niets Er is niets hee heerlijker dan eten je aan je tale rlijker dan eten je aan uit jejeeige uit je eige talennt voo nt voor tuin n tuin. Maa tuin. rMaa tuinr iere een plastic iereeen r misschie n enplas missnchie en ben je tic plan niet ben plant niet n twij een van die fel in leven wee je eent van in leve ween twij mensen die fel t te houden die mennsen t tezelfs die houden. zelfs .

Auteur Ann Auteur Ann emiek van emiek van in de prak Deuin Deursen bew debew rsen prakijst tijk tijkaldat iede ijst al jare jaren reen groe kweken. Zij dat iedereenkwe n ken groe Zij isersiniti ne. ving is initiatie atiefneemst ne vingers kan kan kracht acht fneekrac mstht achtdrijv er en er en drijv er het Con er het endCon ende waar men sumwaa e suminde inder rhui menssen lere sen Parkstad n ,hoe je rijk rhuis Parkstad, weinig geld leren hoe jewein ig geld rijk kun kunt leve . . n met t leve n met Of je nu wil Of je nu wil consuminde consuminde zelf je voe zelfuit ren ren uit noo je noo voedse dsel kwe dzalak dzaak of kwe ken is In In dit boek ofken ditflboe is een uit ove uit overtui een k dee rtuiflging inke inke: stap dee ging: lt Ann stap emi in de in de goe van groene lt Annemiek van ekde haarich goe r bep de ne ving beproef vingers, eige haargroe roef ting ers,pten de rece . de recepten voo richting. eigevoo Natuur. Ze Natarde uur. Ze wee nwa nwa arde r het r het kweken wee en dantkba enken kwe goearhe dankbaarhe d wat met heerlijk t goed wat met hee je je id id voor Moe doe doe rlijk ove voo t met t metder eenrvlo r Moe voued overvloed der dige weinig nod eenvoudige rece weipten nig nod enrece en strooit pten stro ig hebt: igemi . . oit Ann Ann heb kwistigemiek laat kwis met oog metzien ekt:laat oogsten hergsten herg zien dat je tig creë ebrucreë ebru dat er je ik, zad ik, zad je hee heel enjeruile Geen prob er je je eigeGee eige l en ruilen n probleem n moe n nenmoe en zelf zaad leem: beg zelfstuinparadi : beg in je mini-kw stuinparadi js.in je n i-kw zaad js. Geen eige ekerij op eige ekerij op balk Geemin ? balkon en ven n tuin? on en ven n tuin Genoeg reek Genoeg reek sterbank. sterbank. s s De De

Marieke Henselmans

kinderen Consuminderen met

Marieke Henselmans

aan aan winkel wilgeven.

En elkehet En elke winkel wil beste geven. n inbeste kinderetand wil misvers een noteneen notenouder is het misverstand in Dat is het duurste verkopen. Dat ers het ’. met ‘het duurste’. beste’ met ‘hett duurste journalis en , inspirator, journalist en : we verwarren,‘het inspirator,bespaar koningin espaarkoningin ans, Henselm inderen Consuminderen Consum iet Marieke met met 1999 1999 in in e rdevan buteerd drie zonen. Ze debutee van van eder nten en stallofhetbijhart nten en stal het hart f bij recense veel is nu recense geheel Haar debuut is nu geheel kinderen, oogstte Haar debuut lezers. groep lezers. wordende groepnde uituitsteeds groter Zo vind je verrasse Zo vind je verrassende aangepast. it aangepast. zij de de actualite aangezinne hoe pakken zij de zien ennde n: hoe pakken inderende gezinnen: mindere aken van moderne consum aan? n aan? voeding van hun kindere ige ige deskundans bespaarHenselm is dé bespaardeskund Henselmans is dé Marieke het tijd- medewerker van het tijderker vannd, vaste erland, vaste medew Nederla vancolumn ist. Ze werkt AD columnist. Ze werkt enoeg en geliefd AD Genoeg en geliefd schrift en tal van boeken tal van boeken en met het Nibud en heeft met het Nibud en heeft samen ossen en opvoeden n, aflossen en opvoeden rs over besparen, afl kalenders over bespare naam staan. op haar naam staan.

Genoeg reeks

Genoeg reeks

Genoeg reeks

PMS 158

PMS 368

Genoeg reeks

Met heerlijke Met heerlijke rec en om rec de oogst te verept de oogst te verepten om werken werken

16-09-14 12:14

12 maanden 12 maanden www.simplifylife.nl duurzaam & eenvoudig duurzaam &koken eenvoudig koken Cover Eten van

www.simplifylife.nl

dichtbij.indd 1

Cover Eten van

www.simplifylife.nl

dichtbij.indd 1

Haal alles uit Haa l alles uit je voe je voe dselcirkel dselcirkel

www.simplifylife.nl 18-05-15 21:00

d 1

inderen met kinderen.ind

Cover Eten uit de eerlijke moestuin.indd Cover 1 Eten uit de eerlijke moestuin.indd 1 07-02-14

Consuminderen Consuminderen met met kinderen kinderen

13:53

07-02-14

De eerlijke De eerlijke moestuin moestuin

13:53

14-02-15 08:52

Eten uit Eten de uit eerlijke de eerlijke

18-05-15 21:00

14-02-15 08:52

Eten uit Eten de uit buurt de buurt

In De eerlijke In De moestuin eerlijke deelt moestuin deelt In Eten uit In deEten buurtuitlaat de buurt Michiellaat Bussink Michielzien Bussink zien moestuin moestuin AnnemiekAnnemiek van Deursen vanhaar Deursen beproefde haar beproefdeAnnemiekAnnemiek dat voedselproductie dat voedselproductie dichter bijdichter huis eenbij huis een We verwarren We verwarren ‘het beste’‘het metbeste’ ‘het duurste’. met ‘het duurste’. van Deursen vanbenut Deursen elkebenut centimeelke centimerecepten voor recepten het kweken voor hetvan kweken groenevan groene ter van haar aantrekkelijke aantrekkelijke en begaanbare en begaanbare weg is: ge-weg is: geZo niet Marieke Zo nietHenselmans, Marieke Henselmans, bespaarkoninbespaarkonintertuintje van haar omtuintje haar eigen om haar groenten eigen groenten vingers, eigenwaarde en dankbaarheid en dankbaarheid voor tevoor zonder, en lekkerder beter voor en beter boer,voor natuur, boer, natuur, gin, Genoeg-medewerker gin, Genoeg-medewerker van het eerste van het uur,eerstevingers, uur, eigenwaarde telen. Met te telen. de oogst Metkookt de oogst ze heerlijke kookt ze heerlijkezonder, lekkerder Moeder Natuur. milieu, dierenwelzijn milieu, dierenwelzijn en de wereld. en de wereld. journalist journalist en moederenvan moeder drie zonen. van drie zonen. Moeder Natuur. maaltijden.maaltijden.

Vers, gezond Vers, engezond ‘het kost engeen ‘het kost geen kneup’. kneup’.

Annemiek Annemiek van Deursen. vanDe Deursen. eerlijkeDe eerlijke Michiel Bussink.

MichielEten Bussink. uit deEten buurt. uit de Haal buurt. Haal Marieke Henselmans.

Marieke Henselmans.

Consuminderen Consuminderen met met moestuin.moestuin.

12 maanden 12 maanden duurzaamduurzaam en enAnnemiekAnnemiek alles uit jealles voedselcirkel. uit je voedselcirkel. kinderen.kinderen.

Wat geef Wat je zegeef mee?je ze mee? van Deursen. vanEten Deursen. uit deEten eerlijke uit de eerlijke eenvoudigeenvoudig tuinieren.tuinieren.

ISBN 5877 978619 9085877 619 8 ISBN 978 94 ISBN 6250 978033 94 46250 033 4 moestuin.moestuin.

12 maanden 12 maanden duurzaamduurzaam en enISBN 978 90 ISBN 978 90 ISBN 5877 978619 9085877 619 8 eenvoudigeenvoudig koken. ISBN koken.

978 94 ISBN 6250 978068 94 66250 068 6

BestBest elbon elbon Ik bestel:Ik(kruis bestel: alsjeblieft (kruis alsjeblieft je keuze aan) je keuze aan)

r voor Nu vooNu

€ 9,9€5 9,95

❏ De eerlijke ❏ Demoestuin. eerlijke moestuin.

Prijs: € 9,95Prijs: € 9,95 per stuk per stuk ❏ Eten❏ uit deEten eerlijke uit demoestuin. eerlijke moestuin.

Prijs: € 9,95Prijs: € 9,95 ❏ Consuminderen ❏ Consuminderen met kinderen. met kinderen.

Prijs: € 9,95Prijs: € 9,95 ❏ Eten❏ uit deEten buurt. uit de € 9,95 buurt. € 9,95 ❏ Proefabonnement ❏ Proefabonnement (2 nummers) (2 nummers) op Genoeg. opNu Genoeg. van € 12,50 Nu van voor € 12,50 € 9,95voor € 9,95 Naam Naam ❏ m ❏ v❏ m ❏ v Adres Adres Postcode Postcode plaats plaats Telefoon Telefoon E-mail E-mail Ik ontvangIkgraag ontvang maandelijks graag maandelijks de digitalede Genoeg digitale Nieuwsbrief Genoeg Nieuwsbrief ❏ ja ❏ ❏ neeja ❏ nee

MeerMeer doendoen met minder met minder ♥ ♥ EerlijEerlij k delen k delen ♥ ♥ Kritisch Kritisch kiezen kiezen ♥ ♥ VrolijVrolij k besparen k besparen ♥ ♥ Zelf Zelf dingen dingen maken maken

Betaling:Betaling: Ik machtigIkdemachtig uitgeverdeom uitgever éénmalig om€éénmalig .................. € .................. plus € 1,99plus als € 1,99 als bijdrage inbijdrage de verzendkosten in de verzendkosten van mijn rekening van mijnafrekening te schrijven. af te schrijven.

Banknummer Banknummer Datum Datum Handtekening Handtekening Stuur (eenStuur kopie(een van)kopie deze van) bon indeze eenbon ongefrankeerde in een ongefrankeerde envelop naar: envelop naar: UitgeverijUitgeverij Genoeg, antwoordnummer Genoeg, antwoordnummer 10516, 5340 10516, WB 5340 Oss WB Oss

BestelBestel met demet bonde ofbon op winkel.genoeg.nl/boeken of op winkel.genoeg.nl/boeken

70 Genoeg Herfst 2017 Opruimings Opruimings Folder114 Genoegreeks.indd Folder Genoegreeks.indd 1 Genoeg deel 2.indd 70 1

18-02-17 18-02-17 13:09 30-08-17 13:09 00:02

Digibeter leven in een Jeroen Fierens geeft tips voor een eenvoudig zakken. wereld vol schermen, piepjes en trillende broek

Bescherm je privacy (1)

Surfen zonder pottekijkers Via je internetverbinding zijn veel gegevens over je te achterhalen: waar je bent, wat je leest en met wie je contact hebt. Maar je kunt die gegevens afschermen. Deel 1 van een privacy-drieluik.

Simpel: adblocker Bij een bezoek aan een website vragen adverteerders en bezoekersanalyses (kort: trackers) je gegevens op. De eenvoudigste manier om dit te voorkomen is door deze verzoeken te blokkeren met een ad- of trackerblocker.

Dit zijn kleine programmaatjes die je aan je browser toevoegt en die op de achtergrond hun werk doen, vrijwel zonder dat je er iets van merkt.

Volgende stap: cookies Dit zijn kleine bestandjes die sites op je computer opslaan zodat ze je bij een volgend bezoek kunnen herkennen. Best handig wanneer je geen zin hebt telkens in te loggen, maar ook adverteerders maken er dankbaar gebruik van. In de instellingen van je browser kun je ‘cookies van derden’ blokkeren. Veel sites zullen dan minder goed functioneren. Beter is om ongewenste cookies regelmatig handmatig of zelfs automatisch te verwijderen na gebruik.

Adblockers blokkeren alleen verkeer via je browser. Met alle apps op je telefoon heb je daar weinig aan.

Bovendien worden er telkens nieuwe manieren gevonden om je gegevens te verzamelen. Die gegevens zijn echter waardeloos wanneer ze niet aan iemand gekoppeld kunnen worden.

Degelijk: VPN De belangrijkste ‘koppelaar’ is je IPadres. Dat is een soort ‘huisadres’ voor je computer of telefoon, zodat de ‘zender’ (bijvoorbeeld de computer waar de website die je bezoekt op draait) weet waar hij de informatie naartoe moet sturen. Met een VPN creëer je een ‘tussenadres’ waar de zender

de pakketjes aflevert, zodat hij – en iedereen die meegluurt – niet weet wie de echte ontvanger is.

Kies een betrouwbaar tussenadres, geen roddelvriendin Zelfs wanneer je alleen maar de blocker installeert, schakel je al een groot deel van de trackers uit. Daarmee zijn we er echter nog lang niet. Volgende keer: de keerzijde van gratis diensten, en alternatieven.

Cookiemanager In populaire browsers als Chrome en Firefox kun je via [instellingen privacy] je browsegegevens, waaronder cookies, handmatig wissen. Dit proces automatiseren kan met de gratis browserextensie Cookies Manager + (helaas alleen voor Firefox) en de betaalde systeemwijde software MAXA Cookie Manager (Windows, € 35) en Cookie 5 (macOS, € 15).

VPN Het opzetten van een VPN is nu vaak zo eenvoudig als het installeren van een app en even inloggen. Onderzoek wel of je ‘tussenadres’ betrouwbaar is en geen ‘roddelende vriendin’ die al je post opent. Populaire opties die privacy serieus nemen zijn AirVPN en BlackVPN. Prijzen tussen de € 5 à € 10 per maand.

Meer weten over de privémodus van je browser, de optie ‘volg mij niet’ en de cookiewet?

Kijk op Genoeg.nl/column/digibeter

Aanbevolen apps Adblocker Op de computer Onze keuze: Ublock Origin: een opensourceadblocker zonder addertjes onder het gras.

De twee populairste adblockers, AdBlock en Adblock Plus, zijn wat in diskrediet geraakt omdat ze ‘acceptabele’ (lees: betalende) advertenties doorlaten.

Op je Android-telefoon Onze keuze: Adblock Browser. Android staat geen adblocker toe voor Chrome, dus je beste optie is een andere browser gebruiken.

De populairste adblock-optie is de eigen browser van Adblock Plus. Andere opties: Opera Mini, een populaire Android browser vanwege de ingebouwde databesparing. De app heeft sinds kort ook een ingebouwde adblocker.

Op je iPhone Onze keuze: Purify. Een populaire en bijzonder eenvoudige optie van de maker van uBlock: één keer instellen en je hoeft er nooit meer naar om te kijken. Andere opties: 1Blocker is het omgekeerde van Purify en laat je juist tot in de details zelf bepalen wat je wel en niet wilt blokkeren.

Trackerblocker Onze keuze: Privacy Badger. Een trackerblocker richt zich op de zichtbare advertenties én op alle onzichtbare pottekijkers. Deze app, van de activistische Electronic Frontier Foundation, is de meest volledige en betrouwbare. Andere opties: Disconnect en Ghostery zijn al jaren de twee meest populaire commerciële opties, met gratis browsersextensies. Tegen betaling bieden ze ook mobiele bescherming.

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 71

71

30-08-17 00:02

Sprookje

(Advertenties) Elisabeth Noorduin schreef een sprookje over de Genoeg-mus,

Van een mus die op zoek ging naar genoeg Er was eens een mus die nooit genoeg had. Hij woonde in een tuin met water, eten en plaats voor een nest, maar hij vond het niet genoeg. Hij wilde meer. ‘Kijk, lekkere zonnepitjes’, zeiden de andere mussen. ‘En vers water in de waterbak. En zelfs een bakje voor mussen op het balkon. Veertjes en strootjes als nestmateriaal, en mooie nestplaatsen onder de dakpannen.’

Maar de mus vond de zonnepitjes saai, in de waterbakken zaten steeds spreeuwen en het bakje voor mussen was te klein.

En de nestplaats was best vol, met al die mussen.

Aangezien de andere mussen het in de tuin genoeg vonden, vroeg hij aan een houtduif, die op het dak zat te koeren, of hij een betere plek wist. Een plek waar genoeg was.

‘Jazeker’, zei de houtduif, ‘Wij gaan altijd naar het Grote Grasveld. Daar zijn lekkere onkruidzaadjes en grote plassen water om in te baden. En bomen om in te broeden. Meer dan genoeg. Vlieg maar mee.’ En de mus vloog mee met de houtduif. Er waren onkruidzaadjes en waterplassen, zoals de duif gezegd had. Maar toch miste hij iets. Het was wel anders, maar niet beter. Nee, het Grote Grasveld was niet genoeg.

Er vloog wel een putter over. ‘Putter, waar ga je heen?’ riep de mus. ‘Is er genoeg, waar je heen gaat?’

‘Jazeker’, zei de putter, ‘Ik ga naar de Disteldijk. Daar zijn distelzaden zover je kunt zien. Meer dan genoeg.’

De mus vloog mee naar de Disteldijk, en inderdaad,

er waren heel veel distelzaden, en ze waren erg lekker. Na een paar dagen distelzaden eten had hij er echter genoeg van.

Hij vroeg aan een koolmees, die ook distelzaad kwam eten, of hij soms een betere plek wist. Waar genoeg was. ‘Jazeker’, zei de koolmees.

‘Ik was juist op weg naar het Beukenbos, want de beukennootjes zijn zo’n beetje rijp.

Vlieg maar mee. Er is vast genoeg.’ Maar het was een slecht beukennootjesjaar, en er waren er niet genoeg. Bovendien vond de mus het maar griezelig in het Beukenbos. Mussen zijn geen bosvogels. Hij werd een beetje verdrietig. Was het dan nergens genoeg?

‘Stil maar’, zei een vink, die ook op de beukennootjes was afgekomen. ‘Ik weet een tuin waar zonnepitjes en pinda’s zijn, en water, en er is altijd genoeg.

Kom maar mee.’ De mus volgde de vink naar een tuin, die er wel erg bekend uit zag. Alleen de pinda’s waren nieuw. Er waren zonnepitjes en water. En er waren andere mussen. ‘Hé, kijk nou’, zeiden de mussen. ‘Dat is de mus die op zoek ging naar genoeg. Heb je het gevonden?’

‘Jazeker’, zei de mus, want hij had veel nagedacht onderweg.

‘Genoeg is geen plek of ding.

Het is meer een idee. Als je het zelf genoeg vindt, is het genoeg. En dit hier is voor mij genoeg.’ Hij at van de zonnepitjes en de pinda’s, dronk uit de waterbak, tsjilpte met de andere mussen. En hij leefde nog lang en gelukkig.

Als je het zelf genoeg vindt, is het genoeg

72 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 72

30-08-17 00:03

Upcycle Waste? No way! Heleen en Roos van der Sanden maken goud van oud.

Genoeg in de kast Waar laat je Genoeg? In een kastje dat je hebt gefabriceerd van houten lectuurbakken.

Het kan al met wat houtlijm en een klem. Met wat zwaarder geschut maak je er een hangkast van.

Hangkast Nodig: • 1 of meer lectuurbakken van onbehandeld hout (de Knuff van Ikea bijvoorbeeld, € 5,99 voor twee stuks) • Restje transparante lak of verf (als je dat wilt) • Kwast • Per lectuurbak 4 schroeven met bijpassende pluggen • Waterpas • Potlood • Boormachine • Schroevendraaier Schilder of vernis de lectuurbak(ken) en laat drogen. Je kunt het hout onbehandeld laten, maar vlekken krijg je er dan moeilijk meer af. Boor in de rug van de cassette twee gaten, in de bodem ook. Houd het kastje op de gewenste plaats tegen de muur en teken af waar de gaten in de muur moeten komen. Gebruik een waterpas.

Boor de gaten, plaats de pluggen. Geef ze eventueel een tikje met een hamer, het liefst een houten om de plug niet stuk te slaan, om ze helemaal in het gat te krijgen. Schroef de cassette tegen de muur. Klaar!

Staande kast Nodig: • 3 of meer lectuurbakken van onbehandeld hout (de Knuff van Ikea bijvoorbeeld, € 5,99 voor twee stuks) • Restje transparante lak of verf (als je dat wilt) • Houtlijm • Lijmklem • 8 houten blokjes (zie afbeelding) Verf de cassettes (als je dat wilt). Smeer de boven- en onderkant van een houten blokje in met houtlijm en plaats het tussen twee tijdschriftcassettes.

Plaats de lijmklem en laat het geheel drogen. Werk zo door tot je op alle hoeken van twee cassettes een blokje hebt gelijmd. Meer lijmklemmen is handig, dan kun je die tegelijk gebruiken en vordert het werk sneller.

Lijm de drie cassettes op elkaar (zie afbeelding) en zet vast met de lijmklem. Is die daar te klein voor, leg er dan een flinke stapel zware boeken op.

Herfst 2017 Genoeg

Genoeg 114 deel 2.indd 73

73

30-08-17 00:03

Lezers schrijven Reageren op de inhoud van Genoeg?

Redactie Genoeg, Ridderstraat 56, 5342 AL Oss E-mail: redactie@genoeg.nl

De redactie houdt zich het recht voor brieven niet te plaatsen en reacties van lezers in te korten.

Uitgelezen Langs deze weg wil ik u melden dat we ons abonnement beëindigen. Niet omdat ons de inhoud van het tijdschrift niet interesseert. Mijn vrouw en ik zijn uiterst kritische consumenten en hebben ons al lang geleden ten doel gesteld om onze voetafdruk zo beperkt mogelijk te houden. De stroom die we gebruiken komt van zonnepanelen op ons dak. Ons bestelautootje drinkt groen gas en wordt via SnappCar en MyWheels gedeeld. Verder zijn wij volks- en buurttuinders, repareerders, kledingverstellers, inmakers, zelfmakers, wildplukkers, fairphoners en natuurlijk bankieren wij verantwoord.

De hypotheek is jaren geleden vervroegd afgelost.

Sinds de Vrekkenkrant verspreiden wij het evangelie van duurzaam leven met alleen dat wat wij nodig vinden. Onze Genoeg geven wij door aan buren, vrienden en familie. Inmiddels hebben we in eigen kring verschillende abonnementen. Daarom hebben wij besloten het abonnement op te zeggen. Heel veel dank voor een inspirerend blad waar wij altijd weer blij van worden.

Frank en Angela, Amsterdam Zonder zeep Uw artikel waarin het overdreven wasen douchegedrag aan de orde komt (‘Zalig zonder douche’, Genoeg 113), is mij uit het hart gegrepen. Twintig jaar geleden raadde de kapper me aan om helemaal zeeploos te gaanvanwege een allergie. Het begin was lastig, omdat mijn huid zich moest aanpassen, maar na ongeveer zes weken was alles vergeten en voorbij.

Sinds twintig jaar leef ik nu zeeploos en volgens mij ben ik prima schoon.

Dermatologen beginnen dit nu heel voorzichtig te promoten. Er heerst echter nog steeds een soort van schaamte hierover. Wat een zegen zou het ook voor het afvalwater zijn als we beduidend minder met zeep zouden (af )wassen.

Jeanny Rouwet, Lettele

CrowdFUNding De crowdFUNdingactie van afgelopen zomer leverde niet alleen ruim 12.000 euro op, waarmee we een geweldige Landelijke Genoeg-dag konden realiseren. We kregen ook een schat aan steunbetuigingen van de 321 donateurs. Een kleine bloemlezing.

Jenny: ‘Genoeg leverde mij veel op. Dat gun ik ook anderen.’

Anonieme donateurs:

Willemien: ‘Genoeg is al een oude liefde van me!’

‘Genoeg heeft mijn hart gestolen, topclub!’

Danielle Blok: ‘Ik vind het belangrijk dat de sprekers mensen kunnen inspireren (ook via de opnames van deze dag op Genoeg.nl, voor mensen die niet naar de Genoeg-dag kunnen komen).’

‘Omdat geld nodig is om dromen te realiseren.’

Marieke van Nimwegen: ‘Doorgeven maakt gelukkig, en de tante van wie ik net een erfenis kreeg was ook een fan van Genoeg.’

‘Genoeg en de Vrekkenkrant hebben mij al die jaren groot lees-en bespaarplezier bezorgd.’

‘Genoeg is enorm inspirerend en geeft me het positieve gevoel deel van verandering te kunnen zijn.’

Cecile Huberts: ‘Genoeg geeft mij al zoveel jaren inspiratie en levensgeluk! Dank jullie allemaal!’

‘Omdat ik al jaren super gemotiveerd en geïnspireerd wordt door Genoeg. Er zijn meer gelijkgestemden dan ik soms om me heen zie :-)’

Lizzie van Dam: ‘Omdat ik al heel lang eerst de Vrekkenkrant had en daarna Genoeg heb.’

‘Genoeg en Genoeg-dagen hebben mij vanaf het allereerste begin inspiratie gegeven om te consuminderen!’

Bernadette Wedding: ‘Er is genoeg en méér is nergens voor nodig! Prachtig initiatief!!’

‘Genoeg, zo veel mogelijk uit het leven te halen met zo min mogelijk middelen en gedoe! Dat is niet alleen duurzaam, maar gewoon heerlijk.’

Wouter Sierdsma: ‘Genoeg inspireert mij enorm om bewust met onze leefomgeving en met dingen om te gaan!’

Jan Juffermans: ‘Al 25 jaar Genoeg-informatie en -inspiratie; ik kan er niet genoeg van krijgen...’

Ettie Moed-de Lange: ‘We moeten elkaar helpen bewust te worden dat we veel te afval produceren!’

‘Leuk om gelijkgestemden te ontmoeten.’

‘De Landelijke Genoeg-dag wil ik niet missen. Door deze actie maken we samen meer mogelijk. Dat vind ik helemaal des Genoegs.’

‘Prima initiatief, echte welvaart is duurzaam leven voor iedereen!’

Christel Nolle: ‘Super inspirerend blad. Informatief, leuk geschreven, praktisch, mooie foto's, bijzondere verhalen en nog veel meer.’

‘Als trouwe abonnee kijk ik uit naar de Genoeg-dag, heb er voorgaande jaren ook enorm van genoten.’

Anne-Marieke Beerthuyzen: ‘Genoeg is niet alleen een magazine, het is een manier van leven! Die visie steun ik graag!’

‘In 25 jaar gegroeid van Vrek naar Genoeg. Dat is een genoeglijk feestje waard!’

Eva Eistert: ‘Goed idee om de landelijke Genoeg-dag te crowdfunden!’

‘Omdat Genoeg een prachtig blad is, dat schrijft over prachtige initiatieven.

74 Genoeg Herfst 2017

Genoeg 114 deel 2.indd 74

30-08-17 00:03

Community

Genoeg kunst

Lezer aan het woord

‘Ik haal er enthousiasme uit’ Meer dan een magazine Er zijn tal van manieren om op de hoogte te blijven van Genoeg-activiteiten en een bijdrage te leveren aan de Genoeggemeenschap.

Lezers geven Genoeg Dankzij het fonds Lezers geven Genoeg kunnen wij een aantal mensen die hun abonnement om financiële redenen moeten opzeggen blij maken met een jaar gratis verlenging van hun abonnement. Je gift is welkom op NL07 INGB 0008 5922 51 t.n.v. Genoeg o.v.v. 'Lezers geven Genoeg'.

Liesbeth Bos (51), onderwijskundige bij een educatieve uitgeverij, is zo’n tien jaar abonnee van Genoeg. ‘Het blad geeft me vertrouwen en hoop.’

‘Genoeg is een beetje mijn moreel kompas. Aan de ene kant bevestigt het me dat mijn vriend en ik al best duurzaam bezig zijn. We hebben geen auto, vliegen zelden, zijn vegetariër en delen via Peerby.

Anderzijds is het soms ook best confronterend: wat ik allemaal nog niet doe. Mijn zwakke plek is kleding, al doe ik er wel lang mee. Maar als ik dan bijvoorbeeld in Genoeg lees hoeveel water er nodig is voor het maken van een spijkerbroek…

Toch haal ik vooral enthousiasme uit het blad. Je hoort zo veel negatieve dingen, hoe slecht het gaat met het klimaat, en met de wereld. Ik ben daar best gevoelig voor. En dan sla ik Genoeg open en lees over al die mensen die gewoon ergens beginnen, met iets heel kleins soms, omdat ze er veel plezier aan beleven, en dat toch effect heeft. Dat geeft me vertrouwen en hoop.

De tips vind ik ook altijd leuk om te lezen, en rubrieken als ‘Kopen of laten lopen’ en ‘Geldzaken’. Ik wil graag weten: hoe zit het nou echt? Zo stond in het zomernummer een stuk over bamboekleding. Ik overwoog al om eens bamboeshirts te gaan kopen, en zo’n stuk kan dan wel een stimulans zijn.’

Groeilamp

Het plastic van de toekomst, zo luidt het nieuwe koosnaampje voor schimmels. Omdat je ze makkelijk in een mal kunt laten groeien tot de vorm die je wilt. Beetje grondstof, het kaf van hennep bijvoorbeeld, met schimmels in een plastic zak doen (het kan ook chiquer, in een speciaal kastje) en het geheel een tot drie weken laten groeien en broeien. De schimmeldraden lijmen het organische materiaal als het ware aan elkaar. En dan heb je zomaar een lamp. Of een kruk. Of lapjes waar je een jas van kunt naaien. IJzersterk, vederlicht en biologisch afbreekbaar. Ideaal verpakkingsmateriaal ook. Maar eigenlijk is dat zonde: zo boven de tafel, zoals de oesterzwamlamp bijvoorbeeld, is toch wonderschoon? De scheutjes zijn eetbaar, als ze in water zijn geweld. Eric Klarenbeek bedacht deze lamp. Zelf een simpeler exemplaar kweken kan ook thuis. En als hij is uitgegroeid, laat je hem drogen op de verwarming. Dan leeft hij niet meer. (MR) Een doe-het-zelflamp (kijk op Krown-design.com voor het model) is te bestellen voor € 12,50. De oesterzwamlamp hierboven groeit op bestelling (€ 375) in het atelier van kunstenaar Eric Klarenbeek.

Genoeg-nieuwsbrief De gratis digitale Genoeg-nieuwsbrief biedt actueel nieuws en tips voor iedereen die meer wil doen met minder. De nieuwsbrief komt uit als het uitkomt, maar minimaal één keer per maand. Wil je de nieuwsbrief ontvangen? Vul dan op Genoeg.nl je e-mailadres in bij ‘Nieuwsbrief’.

(Cadeau)abonnementen Zie de advertentie achterop deze Genoeg voor de aanbieding of ga naar Winkel.genoeg.nl/abonnementen

Monnie Seever

Tekst en illustratie: AmpieB

Mijn 25-jarig jubileum als abonnee van het eerste uur vier ik met 500 gasten - en het kost mij lekker niks!

Herfst 2017 Genoeg

2 Genoeg Herfst 2017 Cover Genoeg114 114.indd 2 Def Genoeg deel 1.indd 2

Winkel.genoeg.nl In de online winkel van Genoeg kun je je abonnement verlengen en (cadeau)abonnementen, boeken en reeds verschenen nummers bestellen. Met je aankoop in de Genoeg-winkel steun je de Genoegcommunity.

Genoeg.nl Op Genoeg.nl vind je actueel nieuws en tips, columns, recensies en recepten. Via Genoeg.nl/contact/ leg je contact met de abonnementenservice, de redactie en de advertentieafdeling. Ook kun je hier je tips doorgeven aan de tipredactie en je vraag of aanbod voor de rubriek 'Ik zoek, ik bied'.

30-08-17 06:54

Genoeg 114 deel 2.indd 75

75

30-08-17 08:32 00:03 30-08-17