Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 26 by geographies magazine

cover_Layout 1 12/11/2015 11:20 π.μ. Page 1

Αφιέρωμα: Ποτάμιες και παράκτιες διεργασίες

Η επίδραση της τεκτονικής στα ποτάμια συστήματα της βόρειας Εύβοιας, Στερεά Ελλάδα Εκτίμηση του πλημμυρικού κινδύνου σε υπολεκάνη του Βουραϊκού Ποταμού με τη χρήση Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών Εκτίμηση της τρωτότητας της νήσου Αστυπάλαιας (ΝΑ Αιγαίο) στα θαλάσσια κύματα βαρύτητας Μορφολογικές μεταβολές κατα μήκος της δελταϊκής ακτογραμμής του Πηνειού ποταμού (Θεσσαλία) Άλλες επιστημονικές εργασίες

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2015 - ΤΕΥΧΟΣ 26

Η αναγκαιότητα της καλής γνώσης και παρακολούθησης των νφυσικών διεργασιών: Εισαγωγή στο αφιέρωμα

ΕΞΑΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2015 - ΤΕΥΧΟΣ 26

Eξάρχεια: Χώρος ‘Αναρχίας’ και ανασφάλειας; Εξόρυξη χρυσού στη Χαλκιδική και τοπικές αντιδράσεις: Ανάλυση των αποτελεσμάτων δημοτικών και βουλευτικών εκλογών Εξόρυξη χρυσού στη Χαλκιδική και τις τοπικές αντιδράσεις: Ανάλυση των αποτελεσμάτων δημοτικών και βουλευτικών εκλογών Επιστημονικές συναντήσεις - Αντιπαραθέσεις Μετασχηματιστικές πολιτικές για την πόλη: ένα καλοκαιρινό συνέδριο στην Αθήνα 7ο Διεθνές συνέδριο Κριτικής Γεωγραφίας Περιφερειακό Συνέδριο της Διεθνούς Ενωσης Γεωμορφολόγων Παρουσιάσεις ερευνητικών εργασιών και διατριβών

Ο μετασχηματισμός της Ελληνικής οικονομίας και η άνιση περιφερειακή ανάπτυξη, 1993-2010 Το βήμα των φοιτητών “ΜΟΥΣΑΦΕΡΑΤ” Η Μετανάστευση στη Σύγχρονη Ελλάδα – Η περίπτωση της Παλιάς Κοκκινιάς

Τα παλιά τεύχη του περιοδικού είναι διαθέσιμα ηλεκτρονικά στο www.geographies.gr

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ

Ερευνητικό πρόγραμμα του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών για την κατανάλωση στην Αθήνα με τίτλο: Κοινωνικοοικονομική τάξη, κοινωνική θέση και κατανάλωση: Διαστρωμάτωση, κινητικότητα και αστική κατανάλωση στην Αθήνα

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΠΟΤΑΜΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ

ΒΟΡΕΙΑ ΕΥΒΟΙΑ, ΒΟΥΡΑΪΚΟΣ, ΑΣΤΥΠΑΛΑΙΑ, ΔΕΛΤΑ ΠΗΝΕΙΟΥ ΕΞΑΡΧΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ ΕΞΟΡΥΞΗ ΧΡΥΣΟΥ ΣΤΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

cover_Layout 1 12/11/2015 11:20 π.μ. Page 2

ΤΕΥΧΟΣ 26 - ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2015 Συντακτική Επιτροπή Ντίνα Βαΐου (ΕΜΠ), Παύλος Μαρίνος Δελλαδέτσιμας (Χαροκόπειο Παν.), Μαρία Μαντουβάλου (ΕΜΠ), Μύρων Μυρίδης (ΑΠΘ) Υπεύθυνος Συντακτικής Επιτροπής Κωστής Χατζημιχάλης, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, τηλ. 210 95 49 144, hadjimichalis@hua.gr Σύμβουλοι Συντακτικής Επιτροπής

Χρ. Αγριαντώνη (ΚΝΕ/ΕΙΕ), Ε. Ανδρικοπούλου (ΑΠΘ), Α. Γερολύμπου (ΑΠΘ), Β. Γκιζελή (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο), Π. Ζέικου (Οργανισμός Θεσσαλονίκης), Ε. Ηλιοπούλου (Οργανισμός Αθήνας), Ι. Καρνάβου (ΑΠΘ), Μπ. Κασίμης (Παν. Πατρών), Κ. Καυκούλα (ΑΠΘ), Χρ. Κουλούρη (ΑΠΘ), Α. Κωσταντακοπούλου (Παν. Ιωαννίνων), Α. Λαμπριανίδης (Παν. Μακεδονίας), Λ. Λουλούδης (Γεωπονικό Παν.), Θ. Μαλούτας (Παν. Θεσσαλίας), Χ. Μαρουκιάν (Παν. Αθηνών), Ν. Μπεόπουλος (Γεωπονικό Παν.), Ηλ. Μπεριάτος (Παν. Θεσσαλίας/ΥΠΕΧΩΔΕ), Κ. Παυλόπουλος (Χαροκόπειο Παν.), Ι. Σακέλης (Πάντειο Παν.), Γ. Σταθάκης (Παν. Κρήτης), Θ. Τερκενλή (Παν. Αιγαίου), Α. Τρούμπης (Παν. Αιγαίου), Μπ. Φιλιππακοπούλου (ΕΜΠ), Μ. Bruneau (CNRS/Univ. de Bordeaux ΠΙ), MD. Garcia-Ramon (Univ. Autonoma de Barcelona), R. Hudson (Univ. of Durham), V. Plum (Univ. of Roskilde), R. van der Vaart (Univ. of Utrecht). Μακέτα εξωφύλλου: Π. Καπόλα ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΑ ΤΟΥΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΔΕΣ 1. Οι ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ δημοσιεύουν πρωτότυπες επιστημονικές εργασίες οι οποίες αφορούν σε θέματα χώρου που ενθαρρύνουν συνεργασίες που θα καλύπτουν και θέματα διεθνούς ενδιαφέροντος, πέραν των ελληνικών. Το περιοδικό δέχεται επίσης σύντομα σχόλια στην επικαιρότητα, περιγραφές συνεδρίων και ερευνητικών εργασιών, φοιτητικές δραστηριότητες και βιβλιοκρισίες. Όλα τα επιστημονικά άρθρα κρίνονται από δύο κριτές και οι άλλες συνεργασίες από τη Συντακτική Επιτροπή. 2. Τα επιστημονικά άρθρα προς δημοσίευση θα πρέπει να είναι 6.500-8.000 λέξεις και οι άλλες συνεργασίες 1.500-2.000 λέξεις εκτός βιβλιογραφίας. Θα αποστέλλονται στην έδρα του περιοδικού με την ένδειξη «Για το περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ», σε τρία αντίγραφα, τυπωμένα από τη μία πλευρά του χαρτιού σε 1,5 διάστημα, με ικανά περιθώρια. Ο τίτλος του άρθρου, τα ονόματα των συγγραφέων και οι διευθύνσεις (ταχ. διεύθυνση, τηλ./fax και e-mail) θα είναι στην αρχή, σε ξεχωριστή σελίδα, γραμμένα και στα αγγλικά ή γαλλικά. Μετά την τελική αποδοχή της εργασίας θα αποστέλλεται το τελικό κείμενο με τις τυχόν διορθώσεις σε δύο αντίγραφα και σε δισκέτα Η/Υ σε μορφή .doc ή ascii. 3. Κάθε επιστημονικό άρθρο συνοδεύεται στο τέλος από περίληψη 200 λέξεων μεταφρασμένη στα αγγλικά ή γαλλικά. 4. Πιθανά σχήματα, χάρτες κ.λπ. πρέπει να είναι ασπρόμαυρα στο πρωτότυπο, εκτός των φωτογραφιών, οι οποίες μπορεί να είναι και έγχρωμες. Θα αποστέλλονται σε πρωτότυπη εκτύπωση και στην πρωτογενή τους ψηφιακή μορφή (δισκέτα, CD κ.λπ.) μετά την τελική αποδοχή της συνεργασίας, σε ξεχωριστό αρχείο, εκτός του αρχείου word του κειμένου. 5. Οι βιβλιογραφικές αναφορές θα ακολουθούν το σύστημα Harvard: εντός κειμένου συγγραφέας και χρονολογία, και πλήρης αναφορά στο τέλος του άρθρου. 6. Τα βιβλία για βιβλιοκριτική αποστέλλονται σε δύο αντίτυπα στην έδρα του περιοδικού.

Τιμή τεύχους: 15€ Συνδρομή ετήσια: 25€. Για φοιτητές: 20 €. Για οργανισμούς και βιβλιοθήκες: 45 € Διεύθυνση για την αποστολή συνεργασιών και βιβλίων για κρίση: Περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Ελ. Βενιζέλου 70, Καλλιθέα 176 71, τηλ.: 210 95 49 325, fax: 210 95 14 759, e-mail: geographies@hua.gr. Παραγωγή, διάθεση, διαφημίσεις και συνδρομές: Εκδόσεις νήσος, Σαρρή 14, 10553 Αθήνα, τηλ./φαξ: 210 3250058 e-mail: info@nissos.gr ISSN: 1109-186Χ Η Συντακτική Επιτροπή ευχαριστεί τις Πρυτανικές Αρχές τον Χαροκοπείου Πανεπιστημίου για τη φιλοξενία των ΓΕΩΓΡΑΦΙΩΝ στους χώρους του πανεπιστημίου.

N°26 - AUTUMN 2015 Editorial Committee Pavlos Marinos Delladetsimas (HUA), Maria Madouvalou (NTUA), Myron Myridis (AUTH), Dina Vaiou (NTUA) Managing Editor Costis Hadjimichalis, Harokopio University, Athens, Tel. ++30 210 95 49 144, hadjimichalis@hua.gr Editorial Advisors

Chr. Agriantoni (KNE/EIE), E. Andricopoulou (AUTH), B. Filipacopoulou (NTUA), A. Gerolymbou (AUTH), B. Gizeli (Pedagogical Institute), E. Heliopoulou (Athens Org.), K. Kafkoula (AUTH), I. Karnavou (AUTH), B. Kasimis (U. of Patras), Chr. Koulouri (U. of Thraki), A. Kostantakopoulou (U. of Ioannina), L. Lambrianidis (U. of Macedonia), L. Louloudis (Agricultural U.), Th. Maloutas, (U. of Thessaly), Ch. Maroukian (U. of Athens), N. Beopoulos (Agricultural U.), H. Beriatos (U. of Thessaly / Ministry of Planning), K. Pavlopoulos (HUA), Y. Sakelis (Panteion U. / NCSR), G. Stathakis (U. of Crete), Th. Terkenli (U. of Aegean), A. Troumbis (U. of Aegean), P. Zeikou (Thessaloniki Org.) M. Bruneau (CNRS / U. de Bordeaux III), M.-D. Garcia Ramon (U. Autonoma de Barcelona), R. Hudson (U. of Durham), V. Plum (Roskilde U. Center), R. van der Vaart (U. of Utrecht)

GUIDELINES TO AUTHORS 1. Geographies publish original theoretical and empirical papers and encourage international contributions beyond Greek-related themes. The journal also welcomes shorter comments, research briefings and conference reports as well as book reviews. All scientific papers are reviewed by two anonymous referees and all other material by the Editorial Committee. 2. Scientific papers should be 6500-8000 words and contributions to other sections 1500-2000 words. Authors should submit carefully checked manuscripts in three hard copies typed 1,5 line-spaced with 3 cm margins all round. The title of the paper with names, address, telephone, affiliation and e-mail should appear in the front page only. The title and the main text will follow. After final acceptance the author/s should send two hard copies and a disk in .doc or ascii format. 3. All papers should come with title, names and an abstract of 200 words in Greek and English or French. 4. Tables, diagrams and maps should be in black and white and should be submitted in both hard and disc format. Photos can be submitted in colour but they will be printed in black and white. Finally, they should be submitted in a separate file. 5. For references use the Harvard system (authors and year of publication in the text) and place the full reference in a List of References at the end of the main text.

Price: 15€ One-year subscription: 25€. Students: 20€. Organizations and Libraries: 45€ Address for correspondence: GEOGRAPHIES, Department of Geography, Harokopio University, EL Venizelou 70, Kallithea 176 71, Greece. Tel: ++30 210 95 49 325, geographies@hua.gr Publication, subscriptions and distribution: Nissos Publications, 14, Sarri str., 10553 Athens, Greece, tel./fax: ++ 210 3250058, info@nissos.gr

ISSN: 1109-186X

Φωτογραφία εξωφύλλου: Θύμιος Καρύμπαλης

Cover photo: Thymios Karymbalis

000_Layout 1 12/11/2015 10:46 π.μ. Page 1

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΠΟΤΑΜΙΕΣ ΚΤΙΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ

3 8 21 38 51

ΚΑΙ

ΠΑΡΑ-

Ευθύμιος Καρύμπαλης Η αναγκαιότητα της καλής γνώσης και παρακολούθησης των νφυσικών διεργασιών: Εισαγωγή στο αφιέρωμα

λοκαιρινό συνέδριο στην Αθήνα / Το ετήσιο συνέδριο του δικτύου INURA στην Αθήνα, 30 Αυγ.-6 Σεπτ. 2015 Γιώργος Βελεγράκης, Κώστας Βουρεκάς, Αλεξάνδρα Ζαβού, Όλγα Μπαλαούρα, Εύα Παπατζανή 7ο Διεθνές συνέδριο Κριτικής Γεωγραφίας (ICCG2015) “Precarious Radicalism on Shifting Grounds - Towards a politics of possibility”, Ραμάλα, Παλαιστίνη, 26-30 Ιουλίου 2015 Ευθύμιος Καρύμπαλης Περιφερειακό Συνέδριο της Διεθνούς Ενωσης Γεωμορφολόγων, Μπαρναούλ, Ρωσία, 2-4 Ιουλίου 2015

114

Δημήτρης Πεντέρης, Κλεομένης Καλογερόπουλος, Χρίστος Χαλκιάς Εκτίμηση του πλημμυρικού κινδύνου σε υπολεκάνη του Βουραϊκού Ποταμού με τη χρήση Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΣΙΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

Μαρία Παπούλια Εκτίμηση της τρωτότητας της νήσου Αστυπάλαιας (ΝΑ Αιγαίο) στα θαλάσσια κύματα βαρύτητας K. Λαζογιάννης, Σ. Πούλος, Δ.Η. Γιαννούλη, Δ.Ε. Σιφνιώτη, Κ. Τσανάκας, Α. Τσούτσια, Σ. Δίλαλος, Γ. Γκιώνης, Ε. Βασιλάκης, Σ. Πετράκης, Δ. Ταράση, Γ. Τερεζάκης Μορφολογικές μεταβολές κατα μήκος της δελταϊκής ακτογραμμής του Πηνειού ποταμού (Θεσσαλία)

Πολυδώρα Ναούμη Eξάρχεια: Χώρος ‘Αναρχίας’ και ανασφάλειας; Γιώργος Βελεγράκης Εξόρυξη χρυσού στη Χαλκιδική και τοπικές αντιδράσεις: Ανάλυση των αποτελεσμάτων δημοτικών και βουλευτικών εκλογών Θανάσης Λακριντής, Παναγιώτης Πάντος Εξόρυξη χρυσού στη Χαλκιδική και τις τοπικές αντιδράσεις: Ανάλυση των αποτελεσμάτων δημοτικών και βουλευτικών εκλογών

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΙΣ

106

109

Κ. Βαλκάνου, Ε. Καρύμπαλης, Δ. Παπαναστασίου, M. Soldati, Χ. Χαλκιάς, Κ. Γάκη-Παπαναστασίου Η επίδραση της τεκτονικής στα ποτάμια συστήματα της βόρειας Εύβοιας, Στερεά Ελλάδα

ΑΛΛΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

59 77

Μαρία Χαϊδοπούλου-Βρυχέα, Δήμητρα Σιατίτσα, Πέννυ Κουτρολίκου Μετασχηματιστικές πολιτικές για την πόλη: ένα κα-

117

122

ΕΡΓΑ-

Δημήτρης Εμμανουήλ, Ρωξάνη Καυταντζόγλου, Νίκος Σουλιώτης Ερευνητικό πρόγραμμα του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών για την κατανάλωση στην Αθήνα με τίτλο: Κοινωνικοοικονομική τάξη, κοινωνική θέση και κατανάλωση: Διαστρωμάτωση, κινητικότητα και αστική κατανάλωση στην Αθήνα Ελένη Δρακάκη Ο μετασχηματισμός της Ελληνικής οικονομίας και η άνιση περιφερειακή ανάπτυξη, 1993-2010

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ

126

Ευαγγελία Βυζιργιαννάκη, Δέσποινα Μαυριγιαννάκη “ΜΟΥΣΑΦΕΡΑΤ” Η Μετανάστευση στη Σύγχρονη Ελλάδα – Η περίπτωση της Παλιάς Κοκκινιάς

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΕΣ

131

Γρηγόρης Καυκαλάς Ο χωρικός σχεδιασμός και η γοητεία της διεπιστημονικής εργασίας. Παρουσίαση του βιβλίου Χώρου ζητήματα: Θεωρίες και μεθοδολογίες για το σχεδιασμό και την ανάπτυξη, ΤΜΧΑ/ΑΠΘ, Εκδόσεις Ζήτη: Θεσσαλονίκη

000_Layout 1 12/11/2015 10:47 π.μ. Page 2

κυκλοφορούν από τις εκδόσεις νήσος

Ντίνα Βαΐου, Κωστής Χατζημιχάλης

Ο χώρος στην αριστερή σκέψη Το βιβλίο εστιάζει στην αριστερή σκέψη για το χώρο επιχειρώντας ένα είδος συνθετικής («εσωτερικής» και «εξωτερικής») αριστερής ιστοριογραφίας. Ένα τέτοιο εγχείρημα θα απαιτούσε εκτεταμένη διερεύνηση, την οποία το βιβλίο ανοίγει χωρίς να εξαντλεί. Αφετηρία για μια αριστερή προσέγγιση της έννοιας του χώρου και της υπόστασής του ως χωρικότητας είναι η αναγνώριση ότι ο χώρος δεν είναι κάτι έξω από την κοινωνία, κάτι που περιμένει κάπου εκεί έξω να ανακαλυφθεί, αλλά ότι ο χώρος παράγεται από την κοινωνία, εμπεριέχει τις, και εμπεριέχεται στις, κοινωνικές σχέσεις και γι’ αυτό είναι βαθύτατα πολιτικός.

Μάνος Σπυριδάκης (επιμέλεια)

Μετασχηματισμοί του χώρου Κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις Σκοπός του τόμου είναι να αναδείξει τη διάσταση της έννοιας του χώρου ως διαδραστικής ολότητας, η οποία ενέχει κοινωνικές σχέσεις που, διαμεσολαβημένες καθώς είναι από οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες, με τη σειρά τους εκβάλλουν στον διαρκή ανασχηματισμό του διαμορφώνοντας επικράτειες τόσο κοινωνικών πρακτικών όσο και επιστημονικής έρευνας.

Νικόλαος Ίων Τερζόγλου

Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα Το βιβλίο επιχειρεί να διερευνήσει τους εννοιολογικούς μετασχηματισμούς της ιδέας του χώρου κατά την διάρκεια του 20ού αιώνα, μέσα από ένα διεπιστημονικό πρίσμα μελέτης. Η διερεύνηση αυτή φανερώνει πως η κατανόηση, η ερμηνεία και η νοηματοδότηση της ιδέας του χώρου στον 20ό αιώνα από διακριτές επιστημονικές περιοχές ακολούθησε πολλαπλές πορείες, ρήξεις, συγκλίσεις και μεταμορφώσεις.

001_Layout 1 12/11/2015 10:47 π.μ. Page 3

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26 2015, 3-12

ΠΟΤΑΜΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΑΛΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΔΙΕΡΓΑΣΙΩΝ Ευθύμιος Καρύμπαλης*

Το θεματικό αφιέρωμα περιλαμβάνει τέσσερεις εργασίες που μελετούν τη δράση κυρίως εξωγενών διεργασιών και έμμεσα ενδογενών σε περιοχές του ελλαδικού χώρου. Στο εισαγωγικό αυτό κείμενο κρίθηκε σκόπιμη η αναφορά σε κάποιους βασικούς όρους που αφορούν τις γεωλογικές και γεωμορφολογικές διεργασίες ώστε αναγνώστες που δεν είναι εξοικειωμένοι με το γνωστικό αυτό αντικείμενο να μπορέσουν να κατανοήσουν ευκολότερα τα κείμενα των εργασιών του αφιερώματος. H επιφάνεια της Γης αλλάζει διαρκώς. Το σημερινό ανάγλυφο - τοπίο - των περιοχών είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της μακρόχρονης δράσης φυσικών (γεωλογικών γεωμορφολογικών) διεργασιών και της δραστηριότητας του ανθρώπου που σταδιακά αρχίζει να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών σε αρκετές περιοχές του πλανήτη. Στη γεωλογία η κλίμακα χρόνου είναι της τάξης των δεκάδων ή εκατοντάδων χιλιάδων και κυρίως εκατομμυρίων ετών (Easterbrook, 1999). Διεργασίες που δρουν σε μεγάλες κλίμακες χρόνου λαμβάνουν χώρα με πολύ αργούς ρυθμούς και προκαλούν αλλαγές στο ανάγλυφο που δε γίνονται εύκολα άμεσα αντιληπτές από τον άνθρωπο. Έτσι η κοινωνία δεν αντιλαμβάνεται το μέγεθος της δράσης των γεωλογικών διεργασιών, καθώς ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας, σε σύγκριση µε την εξαιρετικά μεγάλη διάρκεια του γεωλογικού χρόνου, είναι µόνο µια στιγμή. Πέραν όμως των αργών αυτών διεργασιών διαμόρφωσης του ανάγλυφου υπάρχουν και διεργασίες που δρουν σε μικρότερες κλίμακες χρόνου ή είναι αιφνίδιες και μπορεί ο άνθρωπος να αντιληφθεί άμεσα τα αποτελέσματά τους στο χρονικό πλαίσιο της ζωής του ή και στιγμιαία. Οι αιφνίδιες διεργασίες συνήθως είναι καταστροφικές και επηρεάζουν τις ανθρώπινες δραστηριότητες με τρόπο συχνά αρνητικό. Οι φυσικές διεργασίες που θεωρούνται υπεύθυνες για τη διαμόρφωση του αναγλύφου διακρίνονται σε ενδογενείς, που είναι αυτές που λαμβάνουν χώρα στο εσωτερικό της γης, οφείλονται δηλαδή σε δυνάμεις που προέρχονται από το εσωτερικό και σε εξωγενείς διεργασίες που λειτουργούν στην επιφάνεια του πλανήτη (McKnight και Hess, 2005). Οι δύο αυτές ομάδες διεργασιών λειτουργούν “ανταγωνιστικά” με τις ενδογενείς να δημιουργούν το ανάγλυφο και τις εξωγενείς να τείνουν να το ισοπεδώσουν, κάτι βέβαια που σπάνια επιτυγχάνεται ολοκληρωτικά. Η κίνηση των λιθοσφαιρικών πλακών, που δημιουργεί και καταστρέφει τις ορεινές αλυσίδες, τις ηπείρους και τους ωκεανούς, είναι το κύριο αίτιο των ενδογενών διεργασιών οι σημαντικότερες από τις οποίες είναι οι σεισμοί και η ηφαιστειακή δραστηριότητα (Easterbrook, 1999). Συνεπώς στις περιοχές που οι λιθοσφαιρικές ζώνες συναντώνται οι ενδογενείς αυτές διεργασίες είναι περισσότερο ενεργές και το ανάγλυφο έντονο.

*Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, email: karymbalis@hua.gr

001_Layout 1 12/11/2015 10:47 π.μ. Page 4

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 3-7

Οι εξωγενείς διεργασίες λαμβάνουν χώρα στην επιφάνεια της Γης και έχουν τις αιτίες τους στην αλληλεπίδραση των ατμοσφαιρικών συνθηκών με τους γεωλογικούς σχηματισμούς της γήινης επιφάνειας. Είναι αυτές που προέρχονται από την επίδραση του νερού, του αέρα, της βαρύτητας κλπ. Όπως ήδη αναφέρθηκε οι διεργασίες αυτές οι κυριότερες των οποίων είναι η αποσάθρωση, η διάβρωση, η μεταφορά και η απόθεση, δρουν ανταγωνιστικά ως προς τις ενδογενείς διεργασίες, έχουν την τάση να καταστρέφουν τα πετρώματα και να ταπεινώνουν το ανάγλυφο. Η ένταση και το μέγεθος των επιπτώσεων από τη δράση των εξωγενών διεργασιών εξαρτώνται από τη γεωγραφική θέση της εκάστοτε περιοχής και το κλίμα που επικρατεί, καθώς ο συνδυασμός των γεωλογικών συνθηκών και των ατμοσφαιρικών παραγόντων καθορίζει ο είδος, την ένταση και την ταχύτητα δράσης τους. Αποσάθρωση είναι η καταστροφή της συνοχής των πετρωμάτων στη θέση που βρίσκονται, χωρίς δηλαδή τη δράση ενός κινούμενου μέσου όπως είναι το ρέον νερό, ο κινούμενος πάγος (παγετώνας) ή ο άνεμος (McKnight και Hess, 2005). Με τη διεργασία αυτή συμπαγή πετρώματα μετατρέπονται σε σαθρά υλικά που εύκολα μπορούν να μεταφερθούν από τη θέση του μητρικού πετρώματος σε άλλες περιοχές που συχνά μπορεί να απέχουν μεγάλες αποστάσεις. Η αποσάθρωση μπορεί να γίνει με μηχανικό ή χημικό τρόπο. Μηχανική αποσάθρωση είναι η καταστροφή των πετρωμάτων με μηχανικό τρόπο. Αίτια μπορεί να είναι η μεταβολή θερμοκρασία κατά τη διάρκεια ενός εικοσιτετραώρου, κυρίως σε περιοχές μεγάλου υψομέτρου, που προκαλεί την διαφορετική συστολή και διαστολή των κόκκων των ορυκτών από τα οποία αποτελούνται τα πετρώματα. Επίσης καταστροφή των πετρωμάτων μπορεί να προκληθεί από τη μετατροπή, λόγω χαμηλών θερμοκρασιών, του νερού που καταλαμβάνει τους πόρους και τις ρωγμές των πετρωμάτων, σε πάγο και τη μετέπειτα τήξη του. Η αυξομείωση του όγκου (νερό πάγος) αποδυναμώνει το πέτρωμα αποσυνθέτοντάς το σταδιακά. Επίσης η δράση των οργανισμών (φυτικών και ζωικών) που διαβιούν υπεδαφικά. Η δράση αυτή μπορεί να αποδυναμώσει τα πετρώματα και αποτελεί ένα επιπλέον αίτιο μηχανικής αποσάθρωσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ανάπτυξη των ριζικών συστημάτων των δένδρων που συχνά διεισδύει στις ρωγμές των πετρωμάτων θραύοντάς τα.

Η χημική αποσάθρωση των πετρωμάτων είναι η σταδιακή καταστροφή τους με την ταυτόχρονη χημική αλλοίωση των ορυκτών συστατικών τους (McKnight και Hess, 2005). Επιτυγχάνεται μέσω χημικών αντιδράσεων που δημιουργούνται κυρίως μεταξύ των συστατικών των πετρωμάτων και το νερό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η διάλυση των ανθρακικών πετρωμάτων (ασβεστόλιθων) από το νερό της βροχής, μια διεργασία γνωστή ως καρστικοποίηση. Ως διάβρωση ορίζεται η καταστροφή των πετρωμάτων ή ενός γεωλογικού σχηματισμού από ένα μέσο που συχνότερα είναι το ρέον νερό, ο κινούμενος πάγος (παγετώνας) ή ο άνεμος (αιολική διάβρωση). Τα προϊόντα της αποσάθρωσης και διάβρωσης μεταφέρονται και τελικά αποτίθενται όταν η μεταφορική ικανότητα του μέσου μεταφοράς (νερό, πάγος άνεμος) μειωθεί. Με αυτό τον τρόπο δημιουργούνται οι γεωμορφές απόθεσης όπως είναι οι εκτεταμένες αλλουβιακές πεδιάδες, τα αλλουβιακά ριπίδια (εκτάσεις μικρής κλίσης που έχουν σχηματισθεί από την απόθεση φερτών υλών στη συμβολή ενός παραπόταμου με την κεντρική κοίτη ενός μεγάλου ποταμού), ή τα ποτάμια δέλτα που σχηματίζονται από τις αποθέσεις ενός ποταμού στις εκβολές του κ.α. (Καρύμπαλης, 2010) Η ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητά ανέκαθεν σχετίζονταν με τη γεωγραφική κατανομή των εξωγενών κυρίως διεργασιών. Περιοχές που προσέλκυσαν από νωρίς των άνθρωπο ως χώροι κατοίκισης ήταν τα δέλτα ποταμών και οι περιοχές των αλλουβιακών πεδιάδων που προσέφεραν πρόσφορα εδάφη για καλλιέργειες, ήπιο ανάγλυφο για εύκολη επικοινωνία και άφθονη παρουσία νερού. Οι ενδογενείς διεργασίες, που όπως αναφέρθηκε δημιουργούν το αρχικό ανάγλυφο, επικεντρώνονται στα όρια των λιθοσφαιρικών πλακών καθιστώντας τις περιοχές αυτές του πλανήτη υψηλής επικινδυνότητας στον σεισμικό και ηφαιστειακό κίνδυνο (Keller και Blodgett, 2006). Παρότι οι εξωγενείς διεργασίες δρουν σταδιακά και σε μεγάλες κλίμακες χρόνου, σε αρκετές περιπτώσεις και κάτω από προϋποθέσεις μπορούν να λάβουν χώρα σε μικρά χρονικά διαστήματα αποκτώντας ακραία ένταση (Keller και Blodgett, 2006). Σε αυτές τις περιπτώσεις μπορούν να αποτελέσουν φυσικό κίνδυνο και να απειλήσουν κατοικημένες περιοχές προκαλώντας απώλειες ανθρώπινων ζωών και εκτεταμένες υλικές ζημιές.

001_Layout 1 12/11/2015 10:47 π.μ. Page 5

ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ

Γίνεται λοιπόν φανερό πως ο σχεδιασμός του χώρου πρέπει να λαμβάνει υπόψη σοβαρά τις φυσικές διεργασίες και το ενδεχόμενο αυτές να εξελιχθούν σε φυσικούς κινδύνους ώστε να μετριαστούν τα αρνητικά αποτελέσματα μιας ενδεχόμενης καταστροφής. Παρότι μερικοί φυσικοί κίνδυνοι, όπως για παράδειγμα τα ηφαίστεια, γίνονται άμεσα αντιληπτοί, για το σωστό σχεδιασμό του χώρου και την όσο το δυνατόν ασφαλέστερη χωροθέτηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, απαιτείται η καλή γνώση όλων των διεργασιών που σχετίζονται έμμεσα και μερικές φορές δευτερογενώς με την ηφαιστειακή δραστηριότητα (όπως ηφαιστειακές λασπορροές, ηφαιστειακές κατολισθήσεις, ροές πυροκλαστικών υλικών). Οι δευτερογενείς αυτές διεργασίες μπορούν να εξελιχθούν σε φυσικούς κινδύνους όχι μόνο για τον άμεσο χώρο του ηφαιστείου αλλά και για περιοχές που μπορεί να απέχουν μεγάλες αποστάσεις από αυτό και να θεωρούνται φαινομενικά ασφαλείς (Keller και Blodgett, 2006). Απαραίτητη για την αποφυγή ή τη μετρίαση των αρνητικών κοινωνικο-οικονομικών συνεπειών που προκαλούν τα ακραία φυσικά φαινόμενα είναι η όσο το δυνατό καλύτερη μελέτη και γνώση των φυσικών διεργασιών. Πέρα από τη πρόγνωση των διεργασιών που άλλοτε είναι εφικτή άλλοτε όμως δύσκολη και παρακινδυνευμένη η γνώση των διεργασιών είναι πολύτιμη για την πρόληψη και το μετριασμό (Καρύμπαλης κ.α., 2014). Η γνώση αυτή αφορά τόσο την ένταση ή το μέγιστο της έντασης στην οποία μπορούν να φθάσουν, την έκταση της περιοχής που ενδέχεται να επηρεαστεί και τη συχνότητα εκδήλωσης των ακραίων αυτών εντάσεων. Για παράδειγμα αρκετές περιοχές συχνά απειλούνται από ακραία αιφνίδια πλημμυρικά φαινόμενα που προκαλούνται από χείμαρρους. Παρά τα πολλαπλά αρνητικά αποτελέσματα των αιφνίδιων πλημμυρών σε μικρούς ποταμούς, η υδρολογική τους μελέτη και παρακολούθηση σε αρκετές περιοχές μεταξύ των οποίων και η χώρα μας ήταν ανέκαθεν δύσκολη κυρίως εξαιτίας της έλλειψης δικτύων σταθμών μέτρησης της βροχόπτωσης και της ποτάμιας παροχής. Η ανάπτυξη μεθοδολογιών κατανόησης της “απόκρισης” μιας λεκάνης σε ακραία ύψη βροχής, αποτελεί ένα ουσιαστικό βήμα για το μετριασμό των συνεπειών από τέτοια πλημμυρικά φαινόμενα (Karymbalis κ.α., 2012). Πέραν των ακραίων όμως αιφνίδιων φαινομένων υπάρχουν και περιπτώσεις που η σταδιακή μακροχρόνια δράση των φυσικών διεργασιών μπορεί να αποτε-

λεί φυσικό κίνδυνο. Σε αυτές τις περιπτώσεις η αργή εξέλιξη του φαινομένου επαναπαύει την κοινωνία με αποτέλεσμα να μη λαμβάνονται μέτρα πρόληψης ή περιορισμού των αρνητικών αποτελεσμάτων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το φαινόμενο της διάβρωσης των ακτών. Ως διάβρωση των ακτών ορίζεται η μη αναστρέψιμη οπισθοχώρηση της ακτογραμμής (Haslett, 2000). Είναι μια συνήθης φυσική διεργασία, εκτός από τις περιπτώσεις που σχετίζεται με μεμονωμένα ακραία φαινόμενα, η μακροχρόνια δράση της οποίας όμως μπορεί για συγκεκριμένες παράκτιες περιοχές να την εξελίξει σε φυσικό κίνδυνο αποτελώντας απειλή με πολλές αρνητικές κοινωνικο-οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Γίνεται φανερό ότι πρόκειται για ένα φαινόμενο που μπορεί να προκληθεί τόσο από διεργασίες που δρουν στον άμεσο παράκτιο χώρο (κυματισμός, παράκτια ρεύματα, άνοδος στάθμης θάλασσας), όσο και από δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στις εσωτερικές ηπειρωτικές περιοχές που έχουν σαν αποτέλεσμα τον περιορισμό της τροφοδοσίας της ακτής με ίζημα (διευθετήσεις χειμάρρων, κατασκευή φραγμάτων στα ανάντη των ποταμών κ.α.) (Haslett, 2000). Οι εργασίες του αφιερώματος ασχολούνται με φυσικές διεργασίες που αποτελούν εν δυνάμει φυσικούς κινδύνους, όπως η διάβρωση των ακτών, αλλά και με ακραίες αιφνίδιες διεργασίες, όπως οι ποτάμιες πλημμύρες και τα τσουνάμι, που αποτελούν μεγάλο κίνδυνο για τον κάτω ρου των ποτάμιων συστημάτων και τον παράκτιο χώρο αντίστοιχα. Τα κείμενα στο σύνολό τους αναδεικνύουν την αναγκαιότητα μελέτης και “παρακολούθησης” των φυσικών διεργασιών με σκοπό την εκτίμηση της συχνότητας εμφάνισης τους, της σφοδρότητάς τους και των μακροπρόθεσμων συνεπειών τους, με σκοπό την αποφυγή των αρνητικών αποτελεσμάτων στο ανθρωπογενές περιβάλλον. Οι παράμετροι αυτές είναι συστατικά στοιχεία της πρόληψης που στις μέρες της πολυεπίπεδης κρίσης που περνά η Ελλάδα έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς σε αρκετές περιπτώσεις το κόστος για την αποκατάσταση των υλικών ζημιών από τη δράση των φυσικών διεργασιών είναι τρομακτικά μεγαλύτερο από τις ενέργειες που απαιτούνται για την πρόληψη και το σωστό σχεδιασμό του χώρου. H πρώτη εργασία με τίτλο “Η επίδραση της τεκτονικής στα ποτάμια συστήματα της βόρειας Εύβοιας, Στερεά Ελλάδα” των Κανέλλας Βαλκάνου, Ευθύμιου Καρύμπαλη, Δημήτρη Παπαναστασίου, Mauro Soldati,

001_Layout 1 12/11/2015 10:47 π.μ. Page 6

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 3-7

Χρίστου Χαλκιά και Καλλιόπης Γάκη-Παπαναστασίου μελετά την επίδραση των πρόσφατων τεκτονικών διεργασιών στη μορφή των υδρογραφικών δικτύων και των αντίστοιχων λεκανών απορροής της βόρειας Εύβοιας. Εκτιμάται η σχετική τεκτονική δραστηριότητα στην περιοχή μελέτης έμμεσα παρατηρώντας τα αποτελέσματα της μακροχρόνιας δράσης της στα ποτάμια συστήματα. Η ποσοτική μελέτη των υδρογραφικών δικτύων και των αντίστοιχων λεκανών απορροής μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στον προσδιορισμό των περιοχών που έχουν επηρεαστεί από τη δραστηριότητα ενεργών ρηγμάτων. Για τους σκοπούς της εργασίας η συγγραφική ομάδα υπολόγισε με τη χρήση των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών πέντε ποσοτικούς δείκτες για 189 λεκάνες απορροής της βόρειας Εύβοιας και κατασκεύασε σειρά χαρτών χωρικής κατανομής των παραμέτρων αυτών. Ο συνδυασμός των πέντε μορφομετρικών παραμέτρων οδήγησε τους συγγραφείς στη εισαγωγή ενός νέου δείκτη, με βάση τον οποίο οι λεκάνες απορροής διακρίθηκαν σε τρεις ομάδες (1: χαμηλής τεκτονικής δράσης, 2: μέτριας τεκτονικής δράσης, 3: υψηλής τεκτονικής δράσης). Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η γεωμετρία των λεκανών απορροής έχει επηρεαστεί σημαντικά από το τεκτονικό καθεστώς. Οι τιμές του νέου δείκτη παρουσιάζουν σημαντική διαφοροποίηση μεταξύ των λεκανών και η χωρική τους κατανομή αντικατοπτρίζει διαφορές στην τεκτονική δράση που συνδέεται με τη σχετική θέση των λεκανών ως προς τις ρηξιγενείς ζώνες της περιοχής. Οι λεκάνες με υψηλές τιμές του δείκτη εντοπίζονται στις περιοχές που επηρεάζονται από τις δύο υποθαλάσσιες ΒΔ-ΝΑκης διεύθυνσης ρηξιγενείς ζώνες που βρίσκονται στο βόρειο Ευβοϊκό κόλπο (ζώνη Κανδηλίου-Τελέθριου-Αιδηψού) και στο Αιγαίο πέλαγος (ζώνη Διρφύος) αντίστοιχα. Δεδομένου ότι η σεισμοί σχετίζονται με την ενεργοποίηση ρηγμάτων, η μεθοδολογία αυτή μπορεί να αποτελέσει έναν έμμεσο τρόπο εκτίμησης του σεισμικού κινδύνου μιας περιοχής προσδιορίζοντας τις ζώνες εκείνες που η τεκτονική δραστηριότητα είναι εντονότερη. Οι Χρίστος Χαλκιάς, Κλεομένης Καλογερόπουλος και Δημήτρης Πεντέρης στην εργασία τους με τίτλο “Εκτίμηση του πλημμυρικού κινδύνου σε υπολεκάνη του Βουραϊκού Ποταμού με τη χρήση Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών” ασχολούνται με την αξιολόγηση της πλημμύρας σε μια τυπική χειμμαρική υπο-

λεκάνη του Βουραϊκού ποταμού, που βρίσκεται στη βόρεια Πελοπόννησο. Επιχειρούν την προσομοίωση της απορροής, με τη δημιουργία ενός συστήματος που βασίζεται στην τεχνολογία των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών χρησιμοποιώντας ένα χωρικά κατανεμημένο μοντέλο βροχής-απορροής που αφορά την υδρολογική ανάλυση της λεκάνης απορροής, στο εμπορικό λογισμικό ArcGIS (έκδοση 10.1). Διερευνάται η υδρολογική απόκριση της υπό εξέτασης λεκάνης, για διάφορους τύπους βροχόπτωσης, χρησιμοποιώντας διαφορετικής ανάλυσης Ψηφιακά Μοντέλα Εδάφους DEM - (με μέγεθος ψηφίδας 5μ και 25μ). Τα αποτελέσματα της μελέτης των παραγόμενων υδρογραφημάτων έδειξαν μια σημαντική διαφορά (μεταξύ των δύο Ψηφιακών Μοντέλων Εδάφους) στην υδρολογική απόκριση της λεκάνης. Οι συγγραφείς κάνουν ιδιαίτερη αναφορά στη σημασία της προσομοίωσης των αιφνίδιων πλημμυρικών συμβάντων σε μικρές χειμαρρικές λεκάνες για τις οποίες δεν υπάρχουν καθόλου μετρήσεις παροχής λόγω έλλειψης σταθμών μέτρησης. Η ορθή προσομοίωση της απόκρισης μιας λεκάνης σε ακραίες βροχοπτώσεις αποτελεί σημαντικό εργαλείο στη διαχείριση του πλημμυρικού κινδύνου. Οι επόμενες δύο εργασίες του αφιερώματος αφορούν παράκτιες διεργασίες και συγκεκριμένα τα θαλάσσια κύματα βαρύτητας και την παράκτια διάβρωση από την μακροχρόνια δράση του κυματισμού και των παράκτιων ρευμάτων. Η εργασία της Μαρίας Παπούλια με τίτλο “Εκτίμηση της τρωτότητας της νήσου Αστυπάλαιας (ΝΑ Αιγαίο) στα θαλάσσια κύματα βαρύτητας” εκτός από το παράκτιο ενδιαφέρον έχει έμμεση σχέση και με το σεισμικό κίνδυνο καθώς η βασική αιτία πρόκλησης των τσουνάμι είναι οι υποθαλάσσιοι ή παράκτιοι σεισμοί. Στην εργασία αυτή δίνεται το χρονικό του τσουνάμι που έπληξε την Αστυπάλαια το 1956 και παρουσιάζονται ενδείξεις στις σημερινές ακτές που αποδεικνύουν τη σφοδρότητά του και τη ζώνη επιρροής του στον παράκτιο χώρο του νησιού. Αφού εκτιμήθηκε η επικινδυνότητα του νησιού και καθορίστηκε η ζώνη κατάκλυσης από ένα παρόμοιου μεγέθους ενδεχόμενο συμβάν, προτείνεται μια μεθοδολογία προσδιορισμού της τρωτότητας στα ακραία αυτά κύματα. Η μεθοδολογία περιλαμβάνει τόσο τη συλλογή δεδομένων, όσο και τον υπολογισμό και τη χαρτογραφική αποτύπωση της τρωτότητας του πληθυσμού, των κτηρίων, των χρήσεων

001_Layout 1 12/11/2015 10:47 π.μ. Page 7

ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ

γης και των περιβαλλοντικά προστατευόμενων περιοχών. Οι εκτιμήσεις αυτές έγιναν για τρεις υποθετικές ζώνες κατάκλυσης από την ακτογραμμή έως το υψόμετρο των 20 m (0-3m, 0-10m και 0-20m). Η συνεκτίμηση όλων των δεδομένων οδήγησαν στη διαπίστωση ότι οι πλέον τρωτές περιοχές του νησιού αφορούν τους οικισμούς Λιβάδια, Πέρα Γιαλό, Έξω Βαθύ και Μαλτεζάνα, ενώ οι υπόλοιπες περιοχές βρέθηκαν να είναι λιγότερο ευάλωτες. Τέλος στην εργασία με τίτλο “Μορφολογικές μεταβολές κατά μήκος της δελταϊκής ακτογραμμής του Πηνειού ποταμού (Θρσσαλία)” από τους Κ. Λαζογιάννη, Σ. Πούλο, Δ.Η. Γιαννούλη, Δ. Σιφνιώτη, Κ. Τσανάκα, Α. Τσούτσια, Σ. Δίλαλο, Γ. Γκιώνη, Μ. Βασιλάκη, Σ. Πετράκη, Δ.. Ταράση και Γ. Τερεζάκη διερευνώνται οι φυσικές διεργασίες στο παράκτιο μέτωπο του δέλτα του Πηνειού ποταμού. Παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της καταγραφής των μορφολογικών και κοκκομετρικών χαρακτηριστικών τόσο του χερσαίου όσο και του υποθαλάσσιου τμήματος που δελταϊκού μετώπου ενώ επιπλέον παρατίθενται τα αποτελέσματα των διαχρονικών μεταβολών της δελταϊκής ακτογραμμής. Η μελέτη του δέλτα περιλαμβάνει την “παρακολούθηση” των διεργασιών που λειτουργούν τόσο στο χερσαίο, όσο και στο υποθαλάσσιο τμήμα του μετώπου του με σκοπό την ποσοτικοποίηση των μεταβολών του και την εξαγωγή συμπερασμάτων για την παράκτια διάβρωση. Αυτό επιτυγχάνεται με τη λήψη δειγμάτων ιζημάτων κατά μήκος της ακτογραμμής για την κοκκομετρική τους ανάλυση, τη σχεδίαση κάθετων στην ακτογραμμή λεπτομερών τοπογραφικών τομών με σκοπό τη διαχρονική παρατήρηση των μορφολογικών αλλαγών του προφίλ της παραλίας και την όδευση με Διαφορικό Παγκόσμιο Σύστημα Εντοπισμού Θέσης (DGPS) της ακτογραμμής σε τακτές χρονικές περιόδους για τον εντοπισμό των περιοχών υποχώρησης και προέλασης της ακτογραμμής. Η διαχρονική “παρακολούθηση” των διεργασιών είναι ιδιαίτερης σημασίας για την ανα-

γνώριση και καταγραφή περιοχών που η διάβρωση είναι έντονη και ενδέχεται να προκαλέσει προβλήματα στην οικιστική δραστηριότητα κατά μήκος της ακτογραμμής που σε ορισμένες θέσεις είναι ιδιαίτερα πυκνή φθάνοντας έως την ακτογραμμή. Μεγαλύτερο πρόβλημα διάβρωσης εμφανίζει το βόρειο δέλτα το οποίο χαρακτηρίζεται και από εντονότερη ανθρώπινη παρέμβαση. Από τα κείμενα του αφιερώματος διαφαίνεται λοιπόν η αναγκαιότητα της συνεχούς παρακολούθησης και καταγραφής των φυσικών διεργασιών, ειδικά σε περιοχές οικονομικών και κοινωνικών λειτουργιών καθώς πέρα από το καθαρά φυσικο-γεωγραφικό επιστημονικό ενδιαφέρον η κατανόησή τους είναι ιδιαίτερης σημασίας για το σχεδιασμό του χώρου. Βιβλιογραφία Easterbrook, D.J. (1999) “Surface processes and landforms”, Prentice Hall, second edition, N. Jersey: 546 p. Haslett, S. (2000) “Coastal Systems” Routledge Introductions to environment series. London. Καρύμπαλης, Ε. (2010) “Παράκτια γεωμορφολογία” εκδόσεις ΙΩΝ: 240 σ. Karymbalis, E., Katsafados, P., Chalkias, C. και Gaki-papanastassiou, K. (2012) “An integrated study for the evaluation of natural and anthropogenic causes of flooding in small catchments based on geomorphological and meteorological data and modeling techniques: The case of the Xerias torrent (Corinth, Greece)”, Zeitschrift fur Geomorphologie, 56(1): 45-67. Καρύμπαλης, Ε., Παπαδόπουλος, Α.Γ. και Χαλκιάς, Χ. (2014) “Μια συνθετική προσέγγιση του παράκτιου και νησιωτικού χώρου” στο Καρύμπαλης, Ε., Παπαδόπουλος, Α.Γ. και Χαλκιάς, Χ. (επιμ.) Η γεωγραφία του παράκτιου και νησιωτικού χώρου, εκδόσεις Σταμούλη: 15-37. Keller, A. και Blodgett, R. (2006) “Natural Hazards, Earth’ s processes as Hazards, Disasters and Catastrophes”, Pearson Prentice Hall, 395 pp. McKnight, T.L. και Hess, D. (2005) “Physical Geography, A Landscape Appreciation. Virtual Field Trip Edition”, Prentice Hall, N. Jersey: 604 p.

002_Layout 1 12/11/2015 10:48 π.μ. Page 8

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 8-20

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΣΤΑ ΠΟΤΑΜΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΕΥΒΟΙΑΣ, ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ1 Κ. Βαλκάνου*, Ε. Καρύμπαλης*, Δ. Παπαναστασίου**, M. Soldati***, Χ. Χαλκιάς*,

Κ. Γάκη-Παπαναστασίου****

Περίληψη Στην εργασία αυτή διερευνάται ο ρόλος των πρόσφατων τεκτονικών διεργασιών στην ανάπτυξη των υδρογραφικών δικτύων και των αντίστοιχων λεκανών απορροής της βόρειας Εύβοιας στη Στερεά Ελλάδα καθώς και η εκτίμηση της σχετικής τεκτονικής δραστηριότητας στην περιοχή μελέτης. Για το σκοπό αυτό υπολογίστηκαν διάφοροι μορφομετρικοί δείκτες για το σύνολο των 189 λεκανών απορροής της περιοχής. Οι λεκάνες απορροής ταξινομήθηκαν με βάση τις υπολογισθείσες τιμές των παραμέτρων σε δύο ομάδες και κατασκευάστηκαν χάρτες χωρικής κατανομής των τιμών τους. Ο συνδυασμός των πέντε μορφομετρικών παραμέτρων οδήγησε σε ένα νέο δείκτη, με βάση τον οποίο οι λεκάνες απορροής διακρίθηκαν σε χαμηλής μέτριας και υψηλής τεκτονικής δράσης. Η ποσοτική ανάλυση έδειξε πως η διαμόρφωση των υδρογραφικών δικτύων της περιοχής μελέτης και η γεωμετρία των λεκανών απορροής έχει επηρεαστεί από την τεκτονική ανύψωση λόγω της δραστηριότητας των δύο υποθαλάσσιων ρηξιγενών ζωνών, διεύθυνσης ΒΔ-ΝΑ, που βρίσκονται στο βόρειο Ευβοϊκό κόλπο και στο Αιγαίο πέλαγος. Οι τιμές του νέου δείκτη παρουσιάζουν σημαντική διαφοροποίηση μεταξύ των λεκανών και η χωρική τους κατανομή αντικατοπτρίζει διαφορές στην τεκτονική δράση που συνδέεται με τη θέση των λεκανών σε σχέση με τις ρηξιγενείς ζώνες.

Tectonic influence on the drainage systems of the north Evia Island, Central Greece K.Valkanou, E. Karymbalis, D. Papanastassiou, M. Soldati, C. Chalkias, K. Gaki-Papanastassiou Abstract The aim of this study is to investigate the contribution of neotectonic processes in the development of the fluvial landscape of the north Evia Island, in Central Greece, and to evaluate the relative tectonic activity in the study area. For this purpose various quantitative geomorphometric indices were estimated for a total of 189 drainage networks and basins of the study area. The drainage basins were classified, according to the estimated values of each morphometric parameter, into two groups and maps showing their spatial distribution were produced.. The combination of the calculated morphometric parameters led to a new index. Following it, the basins were characterized as of low, moderate or high tectonic activity. The quantitative analysis showed that the development of the present drainage systems of the study area and the geometry of the basins have been influenced by the tectonic uplift caused by the two NW-SE trending offshore active normal fault systems: the north Gulf of Evia fault and the Aegean Sea fault zone, respectively. The spatial distribution of the new index values showed significant differences among the studied basins which reflect differences in tectonic activity related to their location with regard to the local tectonic pattern. * Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Ελ. Βενιζέλου 70, 17671, Αθήνα, Ελλάδα (kvalkanou@hua.gr, karymbalis@hua.gr) ** Γεωδυναμικό Ινστιτούτο, Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, Λόφος Νυμφών,11810, Θησείο, Αθήνα, Ελλάδα (d.papan@noa.gr) *** Τμήμα Χημικών και Γεωλογικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο της Μόντενα και Ρέτζιο Εμίλια, Ιταλία (soldati@unimore.it) **** Τομέας Γεωγραφίας - Κλιματολογίας, Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πα-

νεπιστημιούπολη, 15771, Ιλίσια, Αθήνα, Ελλάδα (gaki@geol.uoa.gr)

002_Layout 1 12/11/2015 10:48 π.μ. Page 9

Κ. ΒΑΛΚΑΝΟΥ, Ε. ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ, Δ. ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, M. SOLDATI, Χ. ΧΑΛΚΙΑΣ, Κ. ΓΑΚΗ-ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ

Εισαγωγή-Περιοχή μελέτης Η διαμόρφωση και εξέλιξή του αναγλύφου καθορίζεται σε σημαντικό βαθμό από την αλληλεπίδραση μεταξύ της τεκτονικής, της λιθολογίας των επιφανειακών γεωλογικών σχηματισμών, του κλίματος, της διάβρωσης και της απόθεσης. Τα υδρογραφικά δίκτυα έχουν έναν κρίσιμο ρόλο στη διαδικασία διαμόρφωσης του αναγλύφου ενώ ταυτόχρονα επηρεάζονται από το τεκτονικό καθεστώς. Η επίδραση αυτή αντανακλάται τόσο στον τύπο των υδρογραφικών δικτύων όσο και στα μορφολογικά χαρακτηριστικά των λεκανών απορροής τους. Η Ελλάδα βρίσκεται στο ενεργό μέτωπο σύγκλισης της Αφρικανικής με την Ευρασιατική λιθοσφαιρική πλάκα συνεπώς το ανάγλυφό της αντανακλά με διαφόρους τρόπους τον πρόσφατο τεκτονισμό. Η ποσοτική γεωμορφολογική ανάλυση των υδρογραφικών δικτύων και των λεκανών απορροής σε συνδυασμό με τη μελέτη της εξέλιξης των ενεργών κανονικών ρηγμάτων μπορούν να συμβάλλουν στην κατανόηση της συμπεριφοράς των ενεργών ρηγμάτων σε περιοχές με φτωχά ιστορικά δεδομένα σεισμών (Goldsworthy and Jackson 2000). Τέτοιες μελέτες περιλαμβάνουν ποσοτικές μετρήσεις όπως αυτές που αφορούν την εκτίμηση μορφομετρικών παραμέτρων οι οποίες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στον υπολογισμό της πρόσφατης τε-

Εικόνα 1. Ψηφιακό μοντέλο εδάφους της ευρύτερης περιοχής της βόρειας Εύβοιας Στην Εικόνα φαίνονται επίσης οι κύριες και πιθανές ρηξιγενείς ζώνες (Ρ.Ζ) με βάση τους Roberts and Jackson (1991) και Palyvos et al. (2006).

κτονικής δραστηριότητας μιας περιοχής (Keller and Pinter 2002). Ο υπολογισμός πολλών διαφορετικών μορφομετρικών δεικτών, και αρκετές φορές ο συνδυασμός τους, οδηγεί σε σημαντικά συμπεράσματα σχετικά με την αναγνώριση της τεκτονικής δραστηριότητας μιας περιοχής (Keller and Pinter 2002). Πολλές προσεγγίσεις εστιάζουν σε έναν συγκεκριμένο μορφομετρικό δείκτη ή σε μια συγκεκριμένη περιοχή αλλά πολλές μελέτες αφορούν ευρύτερες περιοχές και χρησιμοποιούν πολλαπλές ποσοτικές γεωμορφολογικές παραμέτρους (Dehbozorgi et al. 2010; Dar et al. 2014). Πολλές πρόσφατες μελέτες μορφοτεκτονικής ανάλυσης βασίζονται στον υπολογισμό τέτοιων δεικτών (π.χ Kokinou et al. 2015). Η παρούσα εργασία ερευνά το ρόλο των πρόσφατων τεκτονικών διεργασιών στην εξέλιξη του ανάγλυφου της βόρειας Εύβοιας που βρίσκεται στην ανατολική Στερεά Ελλάδα, μέσω του υπολογισμού διαφόρων ποσοτικών γεωμορφολογικών και μορφοτεκτονικών δεικτών για 189 υδρογραφικά δίκτυα και τις αντίστοιχες λεκάνες απορροής τους στην περιοχή μελέτης. Ένας από τους κύριους σκοπούς της έρευνας αυτής είναι επίσης ο υπολογισμός του σχετικού ρυθμού της πρόσφατης τεκτονικής δραστηριότητας με τη βοήθεια της ποσοτικής μορφομετρικής ανάλυσης των λεκανών απορροής.

002_Layout 1 12/11/2015 10:48 π.μ. Page 10

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 8-20

Το βόρειο τμήμα της Εύβοιας αποτελεί μια στενή λωρίδα χέρσου μεταξύ του Αιγαίου πελάγους στα ανατολικά και του βόρειου Ευβοϊκού κόλπου στα δυτικά. Βόρεια τα στενά των Ωρεών - Τρικερίου χωρίζουν την Εύβοια από τη Θεσσαλία και την ηπειρωτική Στερεά Ελλάδα. Η τοπογραφία της περιοχής μελέτης μπορεί να περιγραφεί σαν μια συνεχής διαδοχή ορεινών όγκων και πεδιάδων χαμηλού υψόμετρου (Εικόνα 1). Η περιοχή μελέτης δομείται τόσο από Αλπικούς, όσο και από Μεταλπικούς γεωλογικούς σχηματισμούς (Εικόνα 2). Οι Αλπικοί σχηματισμοί ανήκουν στην υπο-Πελαγονική γεωτεκτονική ζώνη των Εσωτερικών Ελληνίδων και περιλαμβάνουν ασβεστόλιθους ηλικίας Τριαδικού - Ιουρασικού, οφιολίθους ηλικίας Ανώτερου Ιουρασικού - Κατώτερου Κρητιδικού και τη σχιστοκερατολιθική διάπλαση ηλικίας Ανώτερου Ιουρασικού Κατώτερου Κρητιδικού. Κατά τη διάρκεια του Ανώτερου Ιουρασικού - Κατώτερου Κρητιδικού η ζώνη αναδύθηκε, σχηματίστηκαν σιδηρονικελιούχα κοιτάσματα και ακολούθως καλύφθηκαν από το Μέσο-Άνω Κρητιδικό τεκτονικό κάλυμμα το οποίο με τη σειρά του καλύπτεται από επικλυσιγενείς ασβεστόλιθους ηλικίας Άνω Κρητιδικού και υπερβασικά πετρώματα (Μουντράκης 1985). Οι Μεταλπικοί σχηματισμοί ουσιαστικά συνίστανται από ποταμολιμναίες αποθέσεις ηλικίας Ανώτερου Μειόκαινου - Πλειστόκαινου. Στις εκβολές των ποταμών καθώς και κατά μήκος των κεντρικών κοιτών των, μεγάλων κυρίως, υδρογραφικών δικτύων αναπτύσσονται πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις Ολοκαινικής ηλικίας.

Ο βόρειος Ευβοϊκός κόλπος και ο Κορινθιακός κόλπος είναι ίσως οι δύο περισσότερο ενεργές ρηξιγενείς νεοτεκτονικές δομές της Ελλάδας (Goldsworthy et al. 2002). Οι Roberts and Jackson (1991) αναφέρουν πως η ανάπτυξη των υδρογραφικών δικτύων στη Στερεά Ελλάδα ελέγχεται από τις ρηξιγενείς ζώνες και από τη λιθολογία των ανερχόμενων τεμαχών τους. Οι ρηξιγενείς δομές της περιοχής μελέτης αντιστοιχούν σε δύο υποθαλάσσιες αντιθετικές ζώνες κανονικών ρηγμάτων που έχουν διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και οι οποίες οριοθετούν το ορεινό ανάγλυφο του βόρειου τμήματος του νησιού και το χωρίζουν από τον βόρειο Ευβοϊκό κόλπο στα δυτικά και από το Αιγαίο στα ανατολικά. Η ρηξιγενής ζώνη του Κανδηλίου-Τελέθριου βρίσκεται στα δυτικά και κλίνει προς τα ΝΔ ενώ στα ανατολικά βρίσκεται η ρηξιγενής ζώνη της Δίρφυος που κλίνει προς τα ΒΑ. Σύμφωνα με τους Roberts and Jackson (1991) η ρηξιγενής ζώνη της Δίρφυος που εντοπίζεται κατά μήκος του ομώνυμου όρους, είναι περισσότερο ενεργή, έχει μεγαλύτερη μετατόπιση και εκτείνεται υποθαλάσσια προς το βορά ακολουθώντας την ισοβαθή των 200μ. Τα χαρακτηριστικά όμως της υποθαλάσσιας προέκτασης συνηγορούν πως το τμήμα αυτό είναι λιγότερο ενεργό. Συμπεραίνεται ότι οι υποθαλάσσιες ρηξιγενείς ζώνες κατά μήκος των ανατολικών και δυτικών ακτών, είναι υπεύθυνες για την εξέλιξη του αναγλύφου της περιοχής μελέτης. Τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της βόρειας Εύβοιας όπως τα υδρογραφικά δίκτυα, οι κλιτύες, η παρουσία ποτάμιων αναβαθμίδων και οι ανυψωμένες θαλάσσιες εγκοπές δείχνουν πρόσφατη

Εικόνα 2. Απλοποιημένος λιθολογικός χάρτης των λεκανών απορροής της περιοχής μελέτης (τροποποιημένο από IΓΜΕ 1954)

002_Layout 1 12/11/2015 10:48 π.μ. Page 11

Κ. ΒΑΛΚΑΝΟΥ, Ε. ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ, Δ. ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, M. SOLDATI, Χ. ΧΑΛΚΙΑΣ, Κ. ΓΑΚΗ-ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ

τεκτονική ανύψωση. Τα κύρια ρήγματα της περιοχής μελέτης όπως αυτά έχουν προταθεί κατά καιρούς από διάφορους συγγραφείς (Roberts and Jackson 1991; Goldsworthy et al. 2002; Palyvos et al. 2006; Sakellariou et al. 2007), όπως επίσης και ο κεντρικός υδροκρίτης παρουσιάζονται στην Εικόνα 1. Παρότι ο βόρειος Ευβοϊκός κόλπος δεν εμφανίζει αξιόλογη σεισμική δράση κατά την περίοδο 1900-2000 (Papanastassiou et al. 2001) και η περιοχή μελέτης δεν έχει επηρεαστεί πρόσφατα από μεγάλης έντασης σεισμικές δονήσεις εκτός από τον πολύ πρόσφατο σεισμό έντασης 5.3 βαθμών της κλίμακας Richter που σημειώθηκε στις 9 Ιουνίου 2015 στον βόρειο Ευβοϊκό, έχουν αναφερθεί αρκετά σημαντικά ιστορικά σεισμικά γεγονότα (Pantosti et al. 2004).

Μεθοδολογία Πολλές μεθοδολογικές προσεγγίσεις εκτίμησης μορφομετρικών παραμέτρων υδρογραφικών δικτύων και λεκανών απορροής καθώς και συσχέτισή τους με την τεκτονική δραστηριότητα μιας περιοχής βασίζεται στην επεξεργασία μεγάλου όγκου χωρικών δεδομένων σε περιβάλλον Γεωγραφικών Πληροφοριακών Συστημάτων (ΓΠΣ - GIS). Για το σκοπό της παρούσας μελέτης σχεδιάστηκε και οργανώθηκε μια ψηφιακή βάση χωρικών δεδομένων για τη βόρεια Εύβοια. Η γεωβάση αυτή αποτελείται από πρωτογενή θεματικά επίπεδα όπως αυτά των ισοϋψών καμπυλών, των υψομετρικών σημείων, των κλάδων των υδρογραφικών δι-

ΕΙΚΟΝΑ 3 Εικόνα 3. Χάρτης των υδρογραφικών δικτύων και των αντίστοιχων λεκανών απορροής της περιοχής μελέτης. Στην χάρτη φαίνονται επίσης οι κύριες ρηξιγενείς ζώνες καθώς και ο κεντρικός υδροκρίτης της βόρειας Εύβοιας.

κτύων, των λεκανών απορροής, των γεωλογικών σχηματισμών και των κύριων ρηξιγενών ζωνών. Πηγή αυτών των δεδομένων είναι τοπογραφικοί χάρτες κλίμακας 1:50,000 (ισοδιάσταση 20μ), αεροφωτογραφίες κλίμακας 1:33,000 έτους λήψης 1996 από τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (ΓΥΣ) καθώς και γεωλογικοί χάρτες κλίμακας 1:50,000 από το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ). Οι χάρτες και οι αεροφωτογραφίες γεωαναφέρθηκαν σε κοινό χαρτογραφικό σύστημα συντεταγμένων (ΕΓΣΑ’87) και κατόπιν με ψηφιοποίηση δημιουργήθηκαν τα πρωτογενή θεματικά επίπεδα πληροφοριών που αναφέρθηκαν παραπάνω. Η επεξεργασία αυτών των θεματικών επιπέδων σε περιβάλλον ΓΠΣ οδήγησε στη δημιουργία δευτερογενών επιπέδων όπως είναι για παράδειγμα το ψηφιακό μοντέλο εδάφους (ΨΜΕ-DEM) της περιοχής. Η οργάνωση της ψηφιακής χωρικής βάσης δεδομένων, οι υπολογισμοί των μορφομετρικών παραμέτρων των λεκανών απορροής καθώς και η δημιουργία των χαρτών της εργασίας, πραγματοποιήθηκαν με τη χρήση του λογισμικού ArcGIS 10.x της ESRI. Στην Εικόνα 3 παρουσιάζονται τα υδρογραφικά δίκτυα, οι αντίστοιχες λεκάνες απορροής καθώς και η θέση τους σε σχέση με τις κύριες ρηξιγενείς ζώνες της περιοχής μελέτης. Για την καλύτερη κατανόηση της εξέλιξης του αναγλύφου και με σκοπό να διερευνηθεί ο ρόλος της τεκτονικής, στην παρούσα εργασία υπολογίστηκε μια σειρά ποσοτικών μορφομετρικών παραμέτρων τόσο των υδρογραφικών δικτύων όσο και των αντίστοιχων

002_Layout 1 12/11/2015 10:48 π.μ. Page 12

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 8-20

λεκανών απορροής. Οι παράμετροι αυτές περιλαμβάνουν το εμβαδό (Ab) και την περίμετρο (Pb) της λεκάνης απορροής, το κορυφαίο υψομετρικά σημείο της λεκάνης απορροής (Cb), το συνολικό μήκος των κοιτών του υδρογραφικού δικτύου (Lc), το συνολικό μήκος των ισοϋψών (ανά 20μ) που βρίσκονται εντός της λεκάνης απορροής (ΣLc), την κυκλικότητα της λεκάνης απορροής (Cirb), το λόγος επιμήκυνσης (Re), την υδρογραφική πυκνότητα (Db), το ανάγλυφο (Rb) και το σχήμα (Rf) της λεκάνης απορροής , την κλίση των κλιτύων της λεκάνης απορροής (Sb), το υψομετρικό ολοκλήρωμα (Hi), το δείκτη ασυμμετρίας (Af), το λόγος αναγλύφου (Rh), και τον αριθμός τραχύτητας του Melton (M). Πέντε από τις παραπάνω παραμέτρους μελετήθηκαν με μεγαλύτερη λεπτομέρεια και ο συνδυασμός τους έδωσε ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Μεταξύ των παραμέτρων αυτών το υψομετρικό ολοκλήρωμα (Hi) και ο δείκτης ασυμμετρίας (Af) είναι οι περισσότερο συχνά χρησιμοποιούμενοι και αναγνωρισμένοι μορφοτεκτονικοί δείκτες από τους Keller and Pinter (2002) και θεωρείται ότι αποτελούν βασικά εργαλεία αναγνώρισης της επίδρασης της τεκτονικής στις λεκάνες απορροής. Επιπλέον για το σύνολο των λεκανών υπολογίστηκαν και αναλύθηκαν οι παράμετροι της κλίσης των κλιτύων της λεκάνης απορροής (Sb), του λόγου αναγλύφου (Rh) και του αριθμού τραχύτητας του Melton (M). Για κάθε έναν από αυτούς τους δείκτες οι λεκάνες απορροής ταξινομήθηκαν σε δύο τάξεις με βάση τις υπολογιζόμενες τιμές. Έτσι η τάξη 1 περιλαμβάνει λεκάνες με χαμηλές τιμές της εκάστοτε παραμέτρου που αντιστοιχεί σε περιοχές με χαμηλή τεκτονική δραστηριότητα, ενώ η τάξη 2 περιλαμβάνει λεκάνες με υψηλές τιμές της εκάστοτε παραμέτρου που χαρακτηρίζει περιοχές με υψηλή τεκτονική δραστηριότητα. Εκτός από τον υπολογισμό των περιγραφικών στατιστικών δεικτών των παραμέτρων όλων των λεκανών, σχεδιάστηκε μια σειρά χαρτών όπου φαίνεται η χωρική κατανομή της κάθε παραμέτρου στην περιοχή μελέτης. Εκτός της μεμονωμένης μελέτης κάθε μίας από τις πέντε μορφομετρικές παραμέτρους, επιχειρήθηκε ο συνδυασμός τους (με χρήση του μέσου όρου τους) μέσω της δημιουργίας ενός νέου δείκτη. Οι λεκάνες ταξινομήθηκαν με βάση τις τιμές του νέου δείκτη σε τρεις τάξεις: λεκάνες που έχουν επηρεαστεί σε (1) χαμηλό, (2) μέτριο και (3) υψηλό βαθμό από την τεκτονική δραστηριότητα. Η χωρική κατανομή των τιμών

του νέου δείκτη δείχνει να αντανακλά το τεκτονικό καθεστώς της περιοχής μελέτης. Σε μία προσπάθεια να διερευνηθεί η επίδραση της λιθολογίας στο σχήμα, τη γεωμετρία και γενικά τη μορφολογία των λεκανών απορροής οι γεωλογικοί σχηματισμοί που απαντώνται στις λεκάνες ταξινομήθηκαν σε τέσσερις κατηγορίες με βάση την ανθεκτικότητά τους στη διάβρωση. Υπολογίστηκε το ποσοστό συμμετοχής κάθε ενός από τους τέσσερις κύριους λιθολογικούς τύπους σε κάθε λεκάνη και προσδιορίστηκε η σχέση του ποσοστού αυτού με τις τιμές του νέου μορφομετρικού δείκτη.

Μορφομετρία-Αποτελέσματα ανάλυσης Κλίση λεκάνης απορροής (Sb) Η παράμετρος της κλίσης των κλιτύων της λεκάνης απορροής (Sb), υπολογίστηκε με τον ακόλουθο τύπο: Sb=(e*ΣLc/Ab)*100, όπου e = ισοδιάσταση, ΣLc = συνολικό μήκος ισοϋψών καμπυλών εντός της λεκάνης απορροής και Ab= εμβαδό λεκάνης απορροής. Οι λεκάνες με απόκρημνο ανάγλυφο (μεγάλων κλίσεων) συνήθως έχουν διαμορφωθεί από υδρογραφικά δίκτυα που αποστραγγίζουν την περιοχή του ανυψούμενου τεμάχους ενός ενεργού ρήγματος (Burbank and Anderson 2008). Οι τιμές της παραμέτρου αυτής ποικίλουν από 15.2 % έως 74.6 % για το σύνολο των λεκανών απορροής που μελετήθηκαν (Πίνακας 1). Οι τιμές της κλίσης χωρίσθηκαν σε δύο τάξεις. Η πρώτη τάξη περιλαμβάνει λεκάνες με τιμές κλίσης Sb≤41.88 % ενώ οι λεκάνες της δεύτερης τάξης έχουν τιμές κλίσης Sb>41.88 % (41.88% είναι η μέση τιμή κλίσης των 189 λεκανών απορροής). Στην Εικόνα 4 φαίνεται η χωρική κατανομή των τιμών των κλίσεων των λεκανών απορροής. Είναι προφανές πως οι υψηλές τιμές, οι οποίες δείχνουν απόκρημνο ανάγλυφο, εντοπίζονται σε λεκάνες που αναπτύσσονται στα ανυψούμενα τεμάχη των ρηγμάτων της Διρφύος, του Κανδηλίου-Τελέθριου και της Αιδηψού. Υπάρχει μια σαφής διαφοροποίηση μεταξύ των μεγάλης κλίσης περιοχών που επηρεάζονται από τις ρηξιγενείς ζώνες και των υπόλοιπων σχετικά μικρής κλίσης περιοχών. Στο βορειοανατολικό τμήμα του νησιού παρατηρείται ένας μικρός αριθμός λεκανών που εμφανίζουν κλίσεις μεγαλύτερες από τις γειτονικές τους λεκάνες. Οι υψηλές κλίσεις στην περιοχή αυτή

002_Layout 1 12/11/2015 10:48 π.μ. Page 13

Κ. ΒΑΛΚΑΝΟΥ, Ε. ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ, Δ. ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, M. SOLDATI, Χ. ΧΑΛΚΙΑΣ, Κ. ΓΑΚΗ-ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ

φαίνεται πως οφείλονται στη λιθολογία και μπορούν να αποδοθούν στην παρουσία ανθεκτικών στη διάβρωση γεωλογικών σχηματισμών οι οποίοι ευνοούν την ανάπτυξη λεκανών με απότομες κλίσεις.

Υψομετρικό ολοκλήρωμα (Hi) Το υψομετρικό ολοκλήρωμα (Hi) αντικατοπτρίζει τη μορφή της υψομετρικής καμπύλης για μια λεκάνη απορροή. Υπολογίζεται από την παρακάτω εξίσωση (Pike and Wilson 1971; Mayer 1990; Keller and Pinter 2002)): Hi=(Hmean-Hmin) / (Hmax-Hmin)*100, όπου Hmean= μέσο υψόμετρο της λεκάνης , Hmin= υψόμετρο στο σημείο εξόδου και Hmax= υψόμετρο υψηλότερου σημείου της λεκάνης. Υψηλές τιμές Hi δείχνουν έντονο ανάγλυφο (τοπογραφία) (Keller and Pinter 2002). Οι τιμές του υψομετρικού ολοκληρώματος για τις λεκάνες απορροής της περιοχής μελέτης, κυμαίνονται από 13.693 έως 68.076 (Πίνακας 1). Οι τιμές που υπολογίστηκαν ομαδοποιήθηκαν σε δύο τάξεις, με την πρώτη να περιλαμβάνει λεκάνες με Hi<50 ενώ στη δεύτερη ανήκουν λεκάνες με μεγάλες τιμές υψομετρικού ολοκληρώματος Hi≥50. Το υψομετρικό ολοκλήρωμα είναι ένας ισχυρός δείκτης για τη διάκριση μεταξύ των λεκανών που αναπτύσσονται σε τεκτονικά ενεργές περιοχές από τις λεκάνες των τεκτονικά ανενεργών περιοχών (Παυλίδης 2003). Η χωρική κατανομή των τιμών Hi στη βόρεια Εύβοια φαίνεται στην Εικόνα 5. Υψηλές τιμές, που

Εικόνα 4. Χωρική κατανομή των τιμών της παραμέτρου της κλίσης (%) των κλιτύων των λεκανών απορροής της βόρειας Εύβοιας (DFZ: Ρηξιγενής ζώνη Διρφύος, KFZ: Ρηξιγενής ζώνη Κανδηλίου, TFZ: Ρηξιγενής ζώνη Τελέθριου, AFZ: Ρηξιγενής ζώνη Αιδηψού).

αντιστοιχούν σε έντονο ανάγλυφο χαρακτηρίζουν λεκάνες που βρίσκονται στα ανυψούμενα τεμάχη των ενεργών ρηγμάτων αν και κατά θέσεις, κυρίως στο βόρειο τμήμα του νησιού, υπάρχουν λεκάνες με υψηλές τιμές παρότι δε σχετίζονται με κάποια από τις γνωστές ενεργές ρηξιγενείς ζώνες.

Δείκτης ασυμμετρίας (Af ) Ο δείκτης ασυμμετρίας (Af) αποτελεί μια παράμετρο που βοηθά στον εντοπισμό λεκανών απορροής που έχουν αναπτυχθεί ασύμμετρα λόγω της τεκτονικής δραστηριότητας (Keller and Pinter 2002) και ορίζεται ως: Af=100*(Ar/At), όπου Ar= το εμβαδό του τμήματος της λεκάνης που βρίσκεται δεξιά της διεύθυνσης ροής του ποταμού και At= το συνολικό εμβαδό της λεκάνης απορροής. Λεκάνες που χαρακτηρίζονται από τεκτονική σταθερότητα έχουν τιμή δείκτη ασυμμετρίας περίπου ίσο με 50. Τιμές του δείκτη μεγαλύτερες ή μικρότερες του 50 δείχνουν ασυμμετρία στην ανάπτυξη της λεκάνης εξαιτίας της τεκτονικής δραστηριότητας ή λόγω διαφορών στη λιθολογία (για παράδειγμα όταν ένα τμήμα της λεκάνη αναπτύσσεται σε ευδιάβρωτους γεωλογικούς σχηματισμούς σε αντίθεση με το υπόλοιπο όπου υπάρχουν δυσδιάβρωτα πετρώματα). Οι τιμές του δείκτη ασυμμετρίας για την περιοχή μελέτης ποικίλουν από 15.48 έως 87.22 (Πίνακας 1). Οι λεκάνες ομαδοποιήθηκαν σε δύο τάξεις ανάλογα με

002_Layout 1 12/11/2015 10:48 π.μ. Page 14

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 8-20

Εικόνα 5. Χωρική κατανομή των τιμών του υψομετρικού ολοκληρώματος στη βόρεια Εύβοια (DFZ: Ρηξιγενής ζώνη Διρφύος, KFZ: Ρηξιγενής ζώνη Κανδηλίου, TFZ: Ρηξιγενής ζώνη Τελέθριου, AFZ: Ρηξιγενής ζώνη Αιδηψού).

τις τιμές του δείκτη: η πρώτη τάξη (1) αφορά λεκάνες με τιμές που κυμαίνονται μεταξύ, 45.5<Af<55.5 δηλαδή περίπου 50, ενώ η δεύτερη τάξη περιλαμβάνει λεκάνες με τιμές εκτός του ανωτέρω εύρους, Af≥55.5 και Af≤45.5

Πίνακας 1. Μέγιστη, ελάχιστη και μέση τιμή των πέντε βασικών μορφομετρικών δεικτών για το σύνολο των 189 λεκανών απορροής που μελετήθηκαν.

Όσον αφορά στη χωρική κατανομή του δείκτη ασυμμετρίας, σχεδόν το σύνολο των λεκανών εμφανίζουν ασύμμετρη ανάπτυξη, ενώ πολύ λίγες δείχνουν να είναι συμμετρικές (Εικόνα 6). Είναι προφανές πως για την ασύμμετρη ανάπτυξη των λεκανών ευθύνονται οι ενεργές ρηξιγενείς ζώνες που εντοπίζονται κατά μήκος τόσο των ανατολικών, όσο και των δυτικών ακτών του νησιού. Μεταξύ των ρηγμάτων Κανδηλίου και Τελέθριου καθώς επίσης και στη βόρεια απόληξη του κύριου ρήγματος Δίρφυος, εντοπίζονται κάποιες λεκάνες που ανήκουν στην πρώτη τάξη και συνεπώς η μορφολογία τους δεν επηρεάζεται από την τεκτονική δρα-

στηριότητα που οφείλεται στις ρηξιγενείς ζώνες. Ανάλογες λεκάνες αναπτύσσονται επίσης στο βορειότερο τμήμα του νησιού.

Λόγος αναγλύφου (Rh) Ο λόγος αναγλύφου (Rh) συγκαταλέγεται μεταξύ των παραμέτρων που σχετίζονται με τη μορφολογική κλίση του αναγλύφου και υπολογίζεται από τον ακόλουθο τύπο (Ritter et al. 1995) : Rh =H/L, όπου H= το ανάγλυφο της λεκάνης, L= το μήκος της λεκάνης. Υψηλές τιμές του λόγου χαρακτηρίζουν περιοχές με έντονη τεκτονική ανύψωση (Panek 2004). Στο σύνολό τους οι τιμές για τις λεκάνες απορροής της περιοχής μελέτης ποικίλουν από 0.045 έως 0.630 (Πίνακας 1). Οι λεκάνες χωρίστηκαν σε δύο τάξεις: η τάξη 1 περιλαμβάνει λεκάνες με Rh≤0.22 και η τάξη 2 περιλαμβάνει λεκάνες με Rh>0.22 (0.22 είναι η μέση τιμή για το σύνολο των 189 λεκανών απορροής). Η χωρική κατανομή των τιμών του λόγου αναγλύφου για την περιοχή μελέτης απεικονίζεται στην Εικόνα 7. Όπως ήταν αναμενόμενο η χωρική κατανομή της παραμέτρου αυτής είναι ίδια με την γεωγραφική κατανομή της κλίσης των κλιτύων των λεκανών απορροής με τις υψηλές τιμές να εντοπίζονται στις λεκάνες των ανυψούμενων τεμαχών των κύριων ενεργών ρηγμάτων.

002_Layout 1 12/11/2015 10:48 π.μ. Page 15

Κ. ΒΑΛΚΑΝΟΥ, Ε. ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ, Δ. ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, M. SOLDATI, Χ. ΧΑΛΚΙΑΣ, Κ. ΓΑΚΗ-ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ

Εικόνα 6. Χωρική κατανομή των τιμών του δείκτη ασυμμετρίας στη βόρεια Εύβοια (DFZ: Ρηξιγενής ζώνη Διρφύος, KFZ: Ρηξιγενής ζώνη Κανδηλίου, TFZ: Ρηξιγενής ζώνη Τελέθριου, AFZ: Ρηξιγενής ζώνη Αιδηψού).

Αριθμός τραχύτητας του Μelton (M) Ο αριθμός τραχύτητας του Melton (M) υπολογίστηκε με βάση την εξίσωση (Melton 1965) : Rb*Ab-0.5 όπου Rb= το ανάγλυφο της λεκάνης και Ab= το εμβαδό της λεκάνης απορροής. Υψηλές τιμές αντιστοιχούν σε τραχύ ανάγλυφο. Στην περιοχή μελέτης οι τιμές του αριθμού αυτού κυμαίνονται από 0.068 έως 1.377 (Πίνακας 1). Οι λεκάνες απορροής χωρίστηκαν σε δύο τάξεις ανάλογα με τις τιμές της παραμέτρου αυτής με την τάξη 1 να περιλαμβάνει λεκάνες με M≤0.459 και την τάξη 2 να περιλαμβάνει λεκάνες με M>0.459 (0.459 είναι η μέση τιμή για το σύνολο των 189 λεκανών απορροής).

Εικόνα 7. Χωρική κατανομή των τιμών του λόγου αναγλύφου στη βόρεια Εύβοια (DFZ: Ρηξιγενής ζώνη Διρφύος, KFZ: Ρηξιγενής ζώνη Κανδηλίου, TFZ: Ρηξιγενής ζώνη Τελέθριου, AFZ: Ρηξιγενής ζώνη Αιδηψού).

Η χωρική κατανομή των τιμών του αριθμού τραχύτητας Melton απεικονίζεται στο χάρτη της Εικόνας 8 και φαίνεται πως είναι παρόμοια με την κατανομή των άλλων δεικτών με τις λεκάνες μεγάλης τραχύτητας να αναπτύσσονται στα ανυψούμενα τεμάχη των σημαντικών ρηγμάτων. Η τεκτονική ανύψωση προκαλεί την έντονη κατά βάθος διάβρωση των υδρογραφικών δικτύων διαμορφώνοντας λεκάνες με έντονες μορφολογικές κλίσεις.

Ο ρόλος της λιθολογίας στη μορφολογία των λεκανών Σε μια προσπάθεια διερεύνησης της επίδραση των διαφόρων λιθολογικών τύπων στο σχήμα και τα

002_Layout 1 12/11/2015 10:48 π.μ. Page 16

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 8-20

Εικόνα 8. Χωρική κατανομή των τιμών του αριθμού τραχύτητας του Melton στη βόρεια Εύβοια (DFZ: Ρηξιγενής ζώνη Διρφύος, KFZ: Ρηξιγενής ζώνη Κανδηλίου, TFZ: Ρηξιγενής ζώνη Τελέθριου, AFZ: Ρηξιγενής ζώνη Αιδηψού).

μορφολογικά χαρακτηριστικά των λεκανών απορροής, οι γεωλογικοί σχηματισμοί της περιοχής μελέτης ομαδοποιήθηκαν σε τέσσερις κατηγορίες με βάση την σχετική τους ανθεκτικότητα στις διαβρωτικές διεργασίες Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει επιφανειακές χαλαρές αποθέσεις όπως αλλουβιακές αποθέσεις, κώνους κορημάτων και ημι-συνεκτικούς κώνους κορημάτων. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει ευδιάβρωτους γεωλογικούς σχηματισμούς όπως μάργες, ψαμμίτες, πετρώματα της σχιστοκερατολιθικής διάπλασης και τραβερτίνη. Η τρίτη ομάδα χαρακτηρίζεται από πετρώματα μέτριας ανθεκτικότητας και περιλαμβάνει σχιστόλιθους και φυλλίτες ενώ η τέταρτη ομάδα αποτελείται από ανθεκτικά στη διάβρωση πετρώματα όπως ασβεστόλιθοι, δολομίτες, γραουβάκες,

συνεκτικοποιημένα κροκαλοπαγή, οφιόλιθοι, περιδοτίτες και χαλαζίτες (Εικόνα 9). Η σχετική συμμετοχή καθενός από τους τέσσερις κύριους λιθολογικούς τύπους που απαντώνται στην περιοχή μελέτης υπολογίστηκε ως ποσοστό επί της συνολικής επιφάνειας της κάθε λεκάνης και επιχειρήθηκε η συσχέτιση των τιμών των μορφομετρικών δεικτών με την επικρατούσα σε κάθε λεκάνη λιθολογία. Δεν διαπιστώθηκε κάποια ιδιαίτερα σημαντική σχέση μεταξύ λιθολογίας και μορφομετρικών παραμέτρων. Συνεπώς ο ρόλος της λιθολογίας στη διαμόρφωση της μορφολογίας των λεκανών δεν είναι ξεκάθαρος. Η μη συσχέτιση πιθανά οφείλεται στην μεγάλη ποικιλία διαφορετικής λιθολογίας σχηματισμών που δομούν τις λεκάνες με αποτέλεσμα η αντίσταση του υπόβαθρου στη Εικόνα 9. Απλοποιημένος λιθολογικός χάρτης της περιοχής μελέτης (ομάδα 1:επιφανειακές χαλαρές αποθέσεις όπως αλλουβιακές προσχώσεις, πρόσφατοι κώνοι κορημάτων και ημι-συνεκτικοί κώνοι κορημάτων, ομάδα 2: ευδιάβρωτοι γεωλογικοί σχηματισμοί όπως μάργες, ψαμμίτες, πετρώματα της σχιστοκερατολιθικής διάπλασης και τραβερτίνης, ομάδα 3: πετρώματα μέτριας ανθεκτικότητας όπως σχιστόλιθοι και φυλλίτες, ομάδα 4: ανθεκτικά στη διάβρωση πετρώματα όπως ασβεστόλιθοι, δολομίτες, γραουβάκες, συνεκτικοποιημένα κροκαλοπαγή, οφιόλιθοι, περιδοτίτες και χαλαζίτες)

002_Layout 1 12/11/2015 10:48 π.μ. Page 17

Κ. ΒΑΛΚΑΝΟΥ, Ε. ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ, Δ. ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, M. SOLDATI, Χ. ΧΑΛΚΙΑΣ, Κ. ΓΑΚΗ-ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ

διάβρωση να μην είναι εύκολο να προσδιοριστεί. Ωστόσο σύμφωνα με τους Goldsworthy and Jackson (2000) τοπικά διαφορές στη μορφολογία μεταξύ λεκανών απορροής που αναπτύσσονται στο ανυψούμενο τέμαχος των ρηγμάτων αποδίδονται στη λιθολογία στο αν δηλαδή οι γεωλογικοί σχηματισμοί που αποστραγγίζουν τα υδρογραφικά δίκτυα είναι περισσότερο ή λιγότερο ανθεκτικό στην ποτάμια διάβρωση.

Εκτίμηση της σχετικής τεκτονικής δραστηριότητας Η ποσοτικοποίηση των μορφολογικών χαρακτηριστικών των λεκανών απορροής μέσω του συνδυασμού διαφόρων γεωμορφολογικών δεικτών ή παραμέτρων με σκοπό τη δημιουργία ενός δείκτη που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον προσδιορισμό της σχετικής τεκτονικής δραστηριότητας έχει αποδειχθεί μια αποτελεσματική μέθοδος στις μορφοτεκτονικές μελέτες (El Hamdouni et al. 2008; Dehbozorgi et al. 2010). Οι μορφομετρικές παράμετροι που μπορούν να συνδυαστούν είναι πολυάριθμες και κάθε μελέτη εστιάζει σε διάφορους συνδυασμούς. Οι El Hamdouni et al. (2008) ανέπτυξαν έναν δείκτη συνδυάζοντας διάφορες μορφομετρικές παραμέτρους (όπως υψομετρικό ολοκλήρωμα, δείκτης ασυμμετρίας, λόγος πλάτους προς βάθος κοιλάδας και άλλες) και ο υπολογισμός του συνδυαστικού αυτού δείκτη οδήγησε στην ταξινόμηση του ανάγλυφου του νοτιοδυτικού περιθωρίου της Sierra Nevada (νότια Ισπανία) σε κατηγορίες σχετικής τεκτονικής δραστηριότητας. Με τον τρόπο αυτό προσδιορίστη-

Εικόνα10. Χωρική κατανομή των τιμών του δείκτη IRTA. Το ανάγλυφο κατηγοριοποιείται σε 3 τάξεις με βάση το βαθμό διαμόρφωσης των χαρακτηριστικών του από την τεκτονική δραστηριότητα. (DFZ: Ρηξιγενής ζώνη Διρφύος, KFZ: Ρηξιγενής ζώνη Κανδηλίου, TFZ: Ρηξιγενής ζώνη Τελέθριου, AFZ: Ρηξιγενής ζώνη Αιδηψού). Στο χάρτη σημειώνονται οι θέσεις των ανυψωμένων θαλάσσιων εγκοπών (Stiros et al. 1992).

καν οι επιμέρους περιοχές που έχουν επηρεαστεί σε σημαντικό βαθμό από τον πρόσφατο τεκτονισμό. Για τη μελέτη της σχετικής τεκτονικής δραστηριότητας στη βόρεια Εύβοια και τον εντοπισμό περιοχών που επηρεάζονται περισσότερο από τον τεκτονισμό συνδυάστηκαν οι πέντε μορφομετρικές παράμετροι και ο μέσος όρος τους οδήγησε σε έναν νέο δείκτη που ονομάστηκε Irta (Index of Relative Tectonic ActivityΔείκτης σχετικής ενεργού τεκτονικής). Ο δείκτης Irta συνδυάζει τις παραμέτρους της κλίσης των κλιτύων της λεκάνης απορροής, του υψομετρικού ολοκληρώματος, του δείκτη ασυμμετρίας, του λόγου αναγλύφου και του αριθμού τραχύτητας του Melton. Με βάση τις τιμές του νέου αυτού δείκτη οι λεκάνες απορροής χωρίστηκαν σε 3 τάξεις καθεμία από τις οποίες χαρακτηρίζεται από διαφορετικό βαθμό σχετικής πρόσφατης τεκτονικής δραστηριότητας : η τάξη 1 (1≤Irta≤1.2) χαρακτηρίζει λεκάνες που τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά δείχνουν να έχουν επηρεαστεί από μικρή τεκτονική δραστηριότητα, η τάξη 2 (1.2<Irta≤1.6) περιλαμβάνει λεκάνες επηρεασμένες από μέτρια τεκτονική δραστηριότητα και η τάξη 3 (1.6<Irta≤2) αποτελείται από λεκάνες οι οποίες έχουν επηρεαστεί έντονα από την τεκτονική. Τα αποτελέσματα της παραπάνω ταξινόμησης εμφανίζονται στην Εικόνα 10. Για την περιοχή μελέτης η οποία καλύπτει μια έκταση 1,531.92 km2 η ανάλυση έδειξε πως το 68% ανήκει στην πρώτη τάξη, το 23% ανήκει στην δεύτερη τάξη και μόλις το 9% ανήκει στην τρίτη.

002_Layout 1 12/11/2015 10:48 π.μ. Page 18

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 8-20

Συζήτηση Στην εργασία αυτή επιχειρήθηκε η αναγνώριση της επίδρασης της τεκτονικής δραστηριότητας στα μορφολογικά χαρακτηριστικά των λεκανών απορροής με τη χρήση ποσοτικών γεωμορφολογικών δεικτών - παραμέτρων οι οποίοι μπορούν εύκολα να υπολογιστούν. Ταυτόχρονα έγινε μια προσπάθεια να εξαχθούν συμπεράσματα για την επίδραση των ήδη χαρτογραφημένων κύριων και πιθανών ρηγμάτων (Εικόνα 10) στην εξέλιξη του αναγλύφου της βόρειας Εύβοιας. Η αλλαγή στην πολικότητα των λεκανών απορροής και της τοπογραφίας γενικότερα στην περιοχή μελέτης έχει συζητηθεί εκτενώς από τους Leeder and Jackson (1993). Ο δείκτης Irta (ο οποίος προέκυψε από το συνδυασμό 5 ανεξάρτητων παραμέτρων) που υπολογίστηκε για το σύνολο των λεκανών απορροής δείχνει χαμηλή επίδραση από την τεκτονική για τις λεκάνες που έχουν υποστεί στρέψη προς το ρήγμα της Διρφύος όπως επίσης και για τις λεκάνες που βρίσκονται μεταξύ των δύο επιμέρους τμημάτων της ρηξιγενούς ζώνης Κανδηλίου-Τελέθριου. Αντίθετα οι λεκάνες που αναπτύσσονται στα ανυψούμενα τεμάχη των ρηγμάτων έχουν μικρή έκταση, μεγάλες μορφολογικές κλίσεις και χαρακτηρίζονται από ένα τραχύ ανάγλυφο και ανήκουν στις κατηγορίες των λεκανών που έχουν επηρεαστεί σε μέτριο προς υψηλό βαθμό από τη ρηγματογόνο τεκτονική δραστηριότητα. Χαμηλές τιμές του δείκτη Irta χαρακτηρίζουν μεγάλη έκταση στο κεντρικό τμήμα της περιοχής μελέτης όπου βρίσκεται το βύθισμα του Νηλέα. Η μεγάλης έκτασης αυτή λεκάνη παρότι φαίνεται ότι ανήκει στην τάξη χαμηλής τεκτονικής δραστηριότητας, επηρεάζεται από πολλά άλλα μικρότερα ρήγματα εκτός των κύριων ρηξιγενών ζωνών (Palyvos et al. 2006). Επιπλέον η ευδιάβρωτη φύση της λιθολογίας της λεκάνης αυτής δεν ευνοεί τη διατήρηση των μορφολογικών εκείνων χαρακτηριστικών που αντανακλούν την τεκτονική δράση. Το βύθισμα αυτό αποτελεί μια πολύ σημαντική δομή που χρειάζεται περαιτέρω μελέτη και ανάλυση καθώς οι διαβρωτικές διεργασίες (Rozos et al. 2013), που ευνοούνται από τη λιθολογία, πιθανά εν μέρει να αντισταθμίζουν την τεκτονική δράση δίνοντας έτσι την εντύπωση ότι η λεκάνη αυτή επηρεάζεται σε μικρό βαθμό από τον τεκτονισμό γεγονός που μπορεί και να μην ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Ο βόρειος Ευβοϊκός κόλπος είναι μια περιοχή που χαρακτηρίζεται από την απουσία επιφανειακών διαρρήξεων που σχετίζονται με μεγάλα σεισμικά γεγονότα και για το λόγο αυτό είναι δύσκολο να προσδιοριστούν τα όρια των επιμέρους τμημάτων των ρηξιγενών ζωνών. Γενικά οι θέσεις ανάμεσα στα επιμέρους τμημάτων των ρηξιγενών ζωνών, αποτελούν θέσεις όπου ευνοείται η ανάπτυξη των υδρογραφικών δικτύων με τη διεργασία τόσο της κατά βάθους όσο και της οπισθοδρομούσας διάβρωσης. Στις περιπτώσεις αυτές τα υδρογραφικά δίκτυα εκτείνονται πλαγίως πίσω από τις μικρές απόκρημνες λεκάνες που χαρακτηρίζουν την περιοχή του ανυψούμενου τεμάχους (Leeder and Jackson 1993). Στην περιοχή μελέτης μια τέτοια περίπτωση ανάπτυξης δικτύου απαντάται στη θέση μεταξύ των τμημάτων της ρηξιγενούς ζώνης Κανδηλίου (σημειώνεται με μαύρο τρίγωνο στην Εικόνα 10). Η μεγάλη αυτή επιμήκης λεκάνη με πλάγιο, και όχι κάθετο στη διεύθυνση της ρηξιγενούς ζώνης, προσανατολισμό που αναπτύσσεται μεταξύ των ρηγμάτων Τελέθριου και Κανδηλίου, είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα της παραπάνω περίπτωσης. Λαμβάνοντας υπόψη πως σε τέτοιες περιπτώσεις το υδρογραφικό δίκτυο ακολουθεί το πιο ενεργό τμήμα του ρήγματος (Burbank and Anderson 2008), το ρήγμα του Κανδηλίου φαίνεται ότι μεταναστεύει βορειοδυτικά ή γίνεται περισσότερο ενεργό προς αυτή τη διεύθυνση. Στην περιοχή κατά μήκος του στενού των ΩρεώνΤρικερίου τοποθετείται ένα πιθανό ρήγμα διεύθυνσης Α-Δ (Palyvos et al. 2006). Από τους χάρτες της χωρικής κατανομής των έξι μορφομετρικές παραμέτρους (συμπεριλαμβανομένου του δείκτη Irta) (Εικόνες 4-8 και Εικόνα 10), καθώς και από το χαρακτηρισμό των λεκανών απορροής των υδρογραφικών δικτύων που εκβάλλουν στο βόρειο τμήμα της Εύβοιας, συμπεραίνεται ότι αυτές επηρεάζονται σε μικρό βαθμό από τον τεκτονισμό. Αυτό επίσης, επιβεβαιώνεται και από το γεγονός πως τόσο το σχήμα, όσο και η γεωμετρία των λεκανών αυτών δεν είναι ενδεικτικά τεκτονικής ανύψωσης. Αντίθετα πολλές λεκάνες που βρίσκονται στο ανυψούμενο τέμαχος της πιθανής προς βορρά προέκτασης του ρήγματος Διρφύος δείχνουν μέτρια τεκτονική επίδραση. Αυτό πιθανά υποδηλώνει την δραστηριότητα του ρήγματος αν και σε κάποιες περιπτώσεις τα χαρακτηριστικά των λεκανών και οι τιμές των μορφομετρικών τους πα-

002_Layout 1 12/11/2015 10:48 π.μ. Page 19

Κ. ΒΑΛΚΑΝΟΥ, Ε. ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ, Δ. ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, M. SOLDATI, Χ. ΧΑΛΚΙΑΣ, Κ. ΓΑΚΗ-ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ

ραμέτρων διαμορφώνονται κυρίως από τη λιθολογία οπότε απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση. Θα πρέπει να σημειωθεί πως κατά μήκος των βραχωδών ακτών, στις περιοχές που χαρακτηρίστηκαν ως μέτριας έως υψηλής τεκτονικής δραστηριότητας από τις τιμές του δείκτη Irta αναπτύσσονται ανυψωμένες θαλάσσιες εγκοπές, γεγονός που ενισχύει την ορθότητα των συμπερασμάτων (Εικόνα 10). Τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης που αναφέρονται στον χαρακτηρισμό των επιμέρους περιοχών της βόρειας Εύβοιας σε σχέση με την επιρροή της πρόσφατης τεκτονικής δραστηριότητας είναι σε συμφωνία με τα αποτελέσματα γεωμορφολογικής μελέτης 36 δελταϊκών ριπιδίων κατά μήκος της δυτικής ακτής του νησιού (Valkanou et al. 2013). Κατά μήκος των δυτικών ακτών της Εύβοιας αναπτύσσονται ριπίδια ήπιας κλίσης που έχουν σχηματιστεί από υδρογραφικά δίκτυα που αντιστοιχούν σε λεκάνες που επηρεάζονται από σχετικά μικρή τεκτονική δραστηριότητα, ενώ στις περιοχές που επηρεάζονται από έντονη τεκτονική ανύψωση έχουν διαμορφωθεί δελταϊκά ριπίδια με σημαντικά μεγαλύτερη μορφολογική κλίση. Η λιθολογία δεν φαίνεται να είναι εντελώς ανεξάρτητη από τα αποτελέσματα. Οι λεκάνες που αποτελούνται κυρίως από ανθρακικά πετρώματα ηλικίας Τριαδικού - Ιουρασικού, δείχνουν να διατηρούν τα μορφολογικά χαρακτηριστικά που είναι ενδεικτικά της επίδρασης της έντονης τεκτονικής ενώ οι άλλες από σχηματισμούς λιγότερο ανθεκτικούς στη διάβρωση δείχνουν ότι έχουν επηρεαστεί σε μικρότερο βαθμό από τον τεκτονισμό σύμφωνα με τις υπολογισθείσες τιμές των μορφομετρικών παραμέτρων. Ωστόσο η πολυπλοκότητα των γεωλογικών σχηματισμών του υπόβαθρου (μεγάλη ποικιλία λιθολογικών τύπων σε κάθε λεκάνη) που χαρακτηρίζει τις περισσότερες λεκάνες κάνει αρκετά περίπλοκη και δύσκολη τη συσχέτιση της λιθολογίας με τα μορφοτεκτονικά χαρακτηριστικά των λεκανών απορροής.

Συμπεράσματα Ο υπολογισμός των ποσοτικών γεωμορφολογικών παραμέτρων των λεκανών απορροής μπορεί να οδηγήσει σε σημαντικές διαπιστώσεις για την επίδραση της τεκτονικής στην εξέλιξη του αναγλύφου. Η μορφομετρική ανάλυση των 189 λεκανών απορροής της βόρειας Εύβοιας έδειξε πως μεμονωμένοι δείκτες μπορούν να πα-

ρέχουν σημαντικές πληροφορίες ενώ η συνεκτίμηση αυτών μέσω ενός δείκτη σχετικής ενεργού τεκτονικής (Irta) μπορεί να δώσει αξιόπιστα αποτελέσματα για τη σχετική τεκτονική δραστηριότητα στην περιοχή μελέτης. Οι μορφομετρικές παράμετροι που υπολογίστηκαν με τη χρήση ΣΓΠ για το σύνολο των λεκανών είναι η κλίση των κλιτύων της λεκάνης απορροής, το υψομετρικό ολοκλήρωμα, ο δείκτης ασυμμετρίας, ο λόγος αναγλύφου και ο αριθμός τραχύτητας του Melton. Οι λεκάνες ακολούθως ταξινομήθηκαν σε δύο τάξεις ανάλογα με τις τιμές των μορφομετρικών αυτών παραμέτρων ενώ ο μέσος όρος τους οδήγησε στο νέο δείκτη (Irta). Τέλος οι λεκάνες κατηγοριοποιήθηκαν σε 3 τάξεις σύμφωνα με τις τιμές του νέου δείκτη και με βάση αυτήν την κατηγοριοποίηση η περιοχή μελέτης ταξινομήθηκε σε υποπεριοχές χαμηλής, μέτριας και υψηλής σχετικής τεκτονικής δραστηριότητας. Οι λεκάνες απορροής των υδρογραφικών δικτύων που αποστραγγίζουν το ανυψούμενο τέμαχος των ρηξιγενών ζωνών των Τελέθριου-Κανδηλίου-Αιδηψού και της Διρφύος, δείχνουν υψηλές τιμές μορφομετρικών δεικτών σε σύγκριση με τις υπόλοιπες λεκάνες. Περίπου το 68% της περιοχής μελέτης χαρακτηρίζεται ως χαμηλής, περίπου το 23% ως μέτριας και τέλος το 9% ως υψηλής τεκτονικής δραστηριότητας. Η προσέγγιση που επιχειρήθηκε έδειξε πως η γεωμετρία και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των λεκανών απορροής που αναπτύσσονται στα ανερχόμενα τεμάχη των ρηγμάτων είναι ενδεικτικά της τεκτονικής ανύψωσης. Η γεωμετρία συγκεκριμένων λεκανών απορροής είναι επίσης χρήσιμη στη χαρτογράφηση των ορίων των επιμέρους τμημάτων των ρηξιγενών ζωνών. Η γεωγραφική κατανομή των ποσοτικών γεωμορφολογικών δεικτών είναι σε συμφωνία με την υπόθεση πως οι περιοχές μεταξύ των επιμέρους τμημάτων των ζωνών Κανδηλίου και Τελέθριου είναι σχετικά τεκτονικά ανενεργές. Η μορφοτετονική ανάλυση δεν επιβεβαίωσε την παρουσία υποθαλάσσιου ρήγματος στο στενό των Ωρεών-Τρικερίου παρότι παλαιότερες μελέτες αναφέρουν την πιθανή ύπαρξή του. Οι υπολογισθείσες μορφομετρικές παράμετροι έδειξαν την επίδραση της τεκτονικής στις λεκάνες απορροής και τα υδρογραφικά δίκτυα. Εντούτοις, η ανάλυση στο σύνολό της, δηλαδή η επιλογή των μορφομετρικών παραμέτρων και τα όρια των τιμών των τάξεων για την ταξινόμηση των λεκανών, αντικατοπτρίζουν τις τοπικές συνθήκες της περιοχής της βόρειας Εύβοιας και άρα θα

002_Layout 1 12/11/2015 10:48 π.μ. Page 20

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 8-20

πρέπει αν σημειωθεί πως η μεθοδολογική προσέγγιση και η κατηγοριοποίηση των επιμέρους περιοχών - λεκανών ανάλογα με την επίδρασή τους από την τεκτονική δραστηριότητα δείχνει μόνο σχετικές διαφορές από περιοχή σε περιοχή και σε τοπική κλίμακα.

Βιβλιογραφία Burbank, D. W., Anderson, R. S., 2008. Tectonic Geomorphology. UK: Blackwell Science. Dar, R. A., Romshoo, S.A, Chandra, R., Ahmad, I., 2014. Tectonogeomorphic study of the Karewa Basin of Kashmir Valley. Journal of Asian Earth Sciences, 92, 143-156. Dehbozorgi, M., Pourkermani, M., Arian, M., Matkan, A. A., Motamedi, H., Hosseiniasl, A., 2010. Quantitative analysis of relative tectonic activity in the Sarvestan area, central Zagros, Iran. Geomorphology, 121, 329-341. El Hamdouni, R., Irigaray, C., Fernandez, T., Chanon, J., Keller, E.A., 2008. Assessment of relative active tectonics, southwest border of the Sierra Nevada (southern Spain), Geomorphology, 96, 150-173. Ganas, A., Papoulia, I., 2000. High-resolution, Digital Mapping of the Seismic Hazard within the Gulf of Evia Rift, Central Greece Using Normal Fault Segments as Line Sources. Natural Hazards, 22(3), 203-223. Goldsworthy, M., Jackson, J., 2000. Active normal fault evolution in Greece revealed by geomorphology and drainage patterns. Journal of the Geological Society, 157, 967-981. Goldsworthy, M., Jackson, J., Haines, J., 2002. The continuity of active fault systems in Greece. Geophysical Journal International, 148(3), 596-618. IGME (Institute of Geology and Mineral Exploration), 1954. Geological map of Greece, scale 1:500.000, Athens : Institute of Geology and Mineral Exploration. Keller, E. A., Pinter, N., 2002. Active Tectonics, Earthquake, Uplift and Landscape. 2nd ed. New Jersey: Prentice Hall. Kokinou, E., Skilodimou, H.D., Bathrellos, G.D., Antonarakou, A., Kamberis, E., 2015. Morphotectonic analysis, structural evolution/pattern of a contractional ridge: Giouchtas Mt., Central Crete, Greece. Journal of Earth System Science, 124 (3), 587–602, Springer Leeder, M., Jackson, J., 1993. The interaction between normal faulting and drainage in active extensional basins, with examples from the western United States and central Greece. Basin Research, 5, 79-102. Mayer, L.,1990. Introduction to Quantitative Geomorphology : An exercise Manual. Englewood Cliffs, NJ : Prentice Hall Melton, M. A, 1965. The geomorphic and palaeoclimatic significance of alluvial deposits in Southern Arizona. Journal of Geology, 73, 1-38. Μουντράκης, Δ.M., 1985. Γεωλογία Ελλάδας, Θεσσαλονίκη : University Studio Press. Palyvos, N., Bantekas, I., Kranis, H., 2006. Transverse fault zones of subtle geomorphic signature in northern Evia island (central Greece extensional province):An introduction to the Quaternary Nileas graben. Geomorphology, 76, 363-374.

Panek, T., 2004. The use of morphometric parameters in tectonic geomorphology (on the example of the Western Beskydy Mts). Geographica, Acta Universitatis Carolinae, 1, 111-126. Pantosti D., De Martini, P. M., Papanastassiou, D., Lemeille, F., Palyvos, N., Stavrakakis, G. 2004. Paleoseismological trenching across the Atalanti fault (Central Greece): evidence for the ancestors of the 1894 earthquake during Middle Age and Roman time, Bulletin of Seismological Society of America, 94(2), 531-549. Papanastassiou, D., Stavrakakis, G., Makaris, D., 2001. Recent micro-earthquake activity at Northern Evoikos Gulf, Central Greece. Bulletin of the Geological Society of Greece, Proceedings of the 9th Inernational Congress, Athens, XXXIV/4, 1567-2572. Pike, R.J., Wilson, S. E., 1971. Elevation-relief ratio, hypsometric integral and geomorphic area-altitude analysis. Geological Society of America Bulletin, 82 : 59-72 Παυλίδης, Σ. Β., 2003. Γεωλογία των σεισμών. Θεσσαλονίκη: University studio press. Ritter, D.F., Kochel, R. C., Miller, J.R., 1995. Process Geomorphology, 3rd ed.: W.C Brown Publishers, Dubuque Roberts, S., Jackson, J., 1991. Active normal faulting in central Greece : an overview. In: A. M. Roberts, G. Yielding, B. Freeman, eds. The geometry of normal faults. London: Geological Society, Sp.Publ, 125-142. Rozos, D., Skilodimou, H., Loupasakis, C., Bathrellos, G., 2013. Application of the revised universal soil loss equation model on landslide prevention. An example from N. Euboea (Evia) Island. Environmental Earth Sciences, 70(7), 3255-3266. Sakellariou, D., Rousakis, G., Kaberi, H., Kapsimalis, V., Georgiou, P., Kanellopoulos, Th., Lykousis V. 2007. Tectono-sedimentary structure and late quaternary evolution of the north Evia gulf basin, Central Greece: preliminary results. Bulletin of the Geological Society of Greece vol. XXXVII/1, 451-462. Siddiqui, A., Soldati, M., 2014. Appraisal of active tectonics using DEM-based hypsometric integral and trend surface analysis in Emilia - Romagna Apennines, northern Italy. Turkish Journal of Earth Sciences, 23, 277-292. Stiros, S. C., Arnold, M., Pirazolli, P. A., Laborel, J., Laborel, F., Papageorgiou, F., 1992. Historical coseismic uplift on Euboea Ιsland, Greece. Earth and Planetary Science Letters, 108, 109-117. Valkanou, K., Karymbalis, E., Papanastassiou, D., Gaki-Papanastassiou, K., Giles, P., 2013. Analysis of relationships among coastal alluvial fans and their contributing catchments in North Evoikos Gulf (Central Greece), Proceedings of the 13th International Congress of the Geological Society of Greece, Chania, Bulletin of the Geological Society of Greece, vol. XLVII, No.1, 344-355.

Σημείωση 1. Το παρόν άρθρο παρουσιάστηκε με μορφή πόστερ στην Ειδική Συνεδρία 4, με θέμα Ποτάμια Γεωμορφολογία, του 10ου Διεθνούς Γεωγραφικού Συνεδρίου το οποίο έλαβε χώρα στη Θεσσαλονίκη 22-24 Οκτωβρίου 2014. Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους δύο ανώνυμους κριτές για τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις τους.

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 21

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 21-37

ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΜΜΥΡΙΚΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΣΕ ΥΠΟΛΕΚΑΝΗ ΤΟΥ ΒΟΥΡΑΪΚΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Δημήτριος Πεντέρης*, Κλεομένης Καλογερόπουλος**, Χρίστος Χαλκιάς***

Περίληψη Οι φυσικοί κίνδυνοι είναι ιστορικά μια ουσιαστική απειλή για την πρόοδο και την ανάπτυξη των ανθρώπινων κοινωνιών. Η μελέτη αυτή ασχολείται με την αξιολόγηση της πλημμύρας στην χειμμαρική λεκάνη του Βουραϊκού ποταμού, ο οποίος που βρίσκεται στη Βόρεια Πελοπόννησο. Ο Βουραικός ποταμός έχει συνολικό μήκος 36 χλμ, και αποστραγγίζει μια λεκάνη έκτασης 239.6km2. Εκβάλλει στον Κορινθιακό κόλπο και διέρχεται από την παραλιακή πόλη του Διακοπτού. Το κύριο αντικείμενο της εργασίας αυτής, είναι η προσομοίωση της απορροής σε μια τυπική χειμμαρική υπολεκάνη, με τη δημιουργία ενός συστήματος που βασίζεται σε τεχνολογία Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών. Για το σκοπό αυτό, χρησιμοποιήθηκε ένα χωρικά κατανεμημένο μοντέλο βροχής-απορροής και αφορά την υδρολογική ανάλυση της λεκάνης απορροής, στο εμπορικό λογισμικό ArcGIS (έκδοση 10.1). Ειδικότερα, εξετάστηκε ο ρόλος του Ψηφιακού Μοντέλου Εδάφους (DEM), στην υδρολογική απόκριση της υπό εξέτασης λεκάνης απορροής. Για τον σκοπό αυτό, κατασκευάστηκαν δύο Ψηφιακά Μοντέλα Εδάφους (5μ και 25μ μέγεθος ψηφίδας). Τα αποτελέσματα έδειξαν μια σημαντική διαφορά στην υδρολογική απόκριση (μεταξύ των δύο DEM) της λεκάνης, εξετάζοντας τα παραγόμενα υδρογραφήματα.

Flood Hazard assessment in a subcatchment of Vouraikos River utilizing GIS Dimitrios Penteris, Kleomenis Kalogeropoulos, Cristos Chalkias Abstract Natural hazards are historically a substantial threat to the progress and development of human communities. This study deals with the evaluation of flash flood in the torrential catchment of Vouraikos River, which is located in Northern Peloponnesus. Ιt has a total main channel length of 36 km, and drains an area of 239.6km2. It discharges into the Gulf of Corinth, flowing through the coastal town of Diakopto. The main object of this work, is the simulation of runoff in a typical sub-basin, which is directly related to catastrophic flood events, by creating a system based on GIS technology. For this purpose, we utilize a spatially distributed rainfall-runoff model, which concerns the hydrological analysis of a catchment, in ArcGIS 10.1 environment. Especially, we examine the role of DEM in hydrological analysis. For this purpose, we constructed two kind of DEM (5m & 25m cell size DEM). The results revealed a substantial difference in the hydrological response (between the two DEMs), by examining the manufactured direct unit hydrographs.

*Δημήτριος Πεντέρης, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Ελ Βενιζέλου 70, Καλλιθέα 17671, τηλ. 210-9547374, email: gs20930@hua.gr **Κλεομένης Καλογερόπουλος, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Ελ Βενιζέλου 70, Καλλιθέα 17671, τηλ. 210-9547374, email: kalogeropoulos@hua.gr ***Χρίστος Χαλκιάς, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Ελ Βενιζέλου 70, Καλλιθέα 17671, τηλ. 210-9547374, email: xalkias@hua.gr

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 22

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 21-37

Εισαγωγή Οι πλημμύρες, λογίζονται ως ένα από τα πιο καταστροφικά φυσικά φαινόμενα, που δύνανται να προκληθούν από γεγονότα όπως καταιγίδες, τυφώνες, παλιρροιακά κύματα και τήξη πάγων ή χιονιού και τα οποία προβληματίζουν και ταλανίζουν την ανθρωπότητα από το παρελθόν έως και σήμερα. Η αύξηση της πιθανότητας της εκδήλωσης των πλημμυρικών φαινομένων και των δυσμενών επιδράσεων τους, πηγάζει από τις υφιστάμενες ανθρωπογενείς δραστηριότητες και την εντατικοποίηση αυτών. Η κλιματική αλλαγή, η οποία θα επιφέρει υψηλότερη ένταση των βροχοπτώσεων και άνοδο της στάθμης της θάλασσας, ενδέχεται να συμβάλλει σε πιθανή αύξηση της κλίμακας και της συχνότητας των πλημμυρικών φαινομένων (Smith and Petley 2009, Κουργιαλάς 2010). Αρκετές περιοχές στον ελλαδικό χώρο, πολύ συχνά υποφέρουν από τοπικά πλημμυρικά επεισόδια τα οποία προξενούνται από ισχυρές καταιγίδες και συνδέονται, με μικρού ή μεσαίου μεγέθους, υδρολογικές λεκάνες ή τοπικά υδατορεύματα, όπως π.χ. χείμαρρους. Ουσιαστικά, τα υδρογραφικά δίκτυα αυτά, ενώ παραμένουν ξηρά σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, όταν λαμβάνουν χώρα ακραίες βροχοπτώσεις για συγκεκριμένη χρονική περίοδο, γίνονται ιδιαίτερα ενεργά παρουσιάζοντας ακραίες τιμές παροχής. Πρέπει να σημειωθεί πως, οι στιγμιαίες ή αιφνίδιες πλημμύρες (flash floods) μπορεί να εμφανίζουν μικρή συχνότητα και ο χρόνος έως το σημείο αιχμής να είναι πολύ σύντομος αλλά διακρίνονται για την μεγάλη ισχύ και ένταση τους. Παρά την υψηλή σημασία των αιφνίδιων πλημμυρών σε λεκάνες υδατορευμάτων εφήμερης ροής, η υδρολογική μελέτη και ανάλυση αυτών στον ελλαδικό χώρο, καθίσταται διαχρονικά ιδιαίτερα δύσκολη και απαιτητική, γεγονός που πηγάζει από την έλλειψη και αδυναμία μέτρησης των τιμών της κατακρήμνισης και της παροχής (Κουργιαλάς 2010, Καρύμπαλης, κ.α. 2014). Ο «πλημμυρικός κίνδυνος», σχετίζεται τόσο με το ενδεχόμενο εκδήλωσης ενός πλημμυρικού επεισοδίου, όσο και με τις δυνητικές επιπτώσεις που μπορεί να προκαλέσει σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Ουσιαστικά, αποτελεί παράγωγο τόσο των κοινωνικών, όσο και των υδρομετεωρολογικών παραμέτρων. Κατά τη διερεύνηση του πλημμυρικού κινδύνου και των απωλειών λόγω πλημμυρών, οι μετεωρολογικές και υδρολογικές

συνθήκες, η μορφή, η γεωμετρία και τα υδραυλικά χαρακτηριστικά ενός ποταμού και η γεωμορφολογία της λεκάνης του, οι συνθήκες χρήσεων γης, καθώς και οι ανθρωπογενείς παρεμβάσεις είναι παράμετροι που θα πρέπει να εξετάζονται και να αξιολογούνται ξεχωριστά. Κάθε ένας από τους προαναφερθέντες παράγοντες δύναται να συμβάλλει στην αύξηση του πλημμυρικού κινδύνου, ιδιαίτερα εφόσον προκύψουν αρνητικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους (Bronster 2003, Sene 2013). Η τεχνολογία των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών διευκολύνει σε σημαντικό βαθμό την επεξεργασία μεγάλου όγκου δεδομένων, καθιστώντας δυνατή την προσομοίωση των φυσικών διεργασιών – στις οποίες συγκαταλέγεται και εκείνη του υδρολογικού κύκλου – συμβάλλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στη μελέτη των πλημμυρικών επεισοδίων. Για την προσομοίωση του υδρολογικού κύκλου, που περιλαμβάνει τόσο τη μαθηματική περιγραφή, όσο και την ποσοτικοποίηση, τον καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει η αρχή διατήρησης της μάζας. Όσο μεγαλύτερη λεπτομέρεια υπεισέρχεται στις επιμέρους διεργασίες (βροχόπτωση – χιονόπτωση, απορροή, κατείσδυση, εξατμισοδιαπνοή) της κυκλικής αυτής διαδικασίας, τόσο ακριβέστερη καθίσταται η προσομοίωση δίνοντας αξιόπιστα αποτελέσματα (Moore et al. 1991, Forte et al. 2005, Abdalla 2006) . Στην παρούσα μελέτη, υλοποιείται μια προσπάθεια για την μοντελοποίηση-προσομοίωση της επιφανειακής απορροής σε υπολεκάνη απορροής του Βουραϊκού ποταμού, σε συνδυασμό με την εφαρμογή των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών (ΣΓΠ), με σκοπό την αποτίμηση του ρόλου του Ψηφιακού Μοντέλου Εδάφους στην εκτίμηση του πλημμυρικού κινδύνου. Η προτεινόμενη μεθοδολογία, που αναπτύχθηκε, βασίζεται στην αξιοποίηση και εφαρμογή ενός χωρικά κατανεμημένου εννοιολογικού μοντέλου βροχής-απορροής, με σκοπό τη διερεύνηση της «απόκρισης» της λεκάνης του χείμαρρου σε ακραία ύψη βροχής. Ειδικότερα, προσδιορίζεται το ιστόγραμμα χρόνου-επιφάνειας της λεκάνης απορροής, ενώ ο κύριος στόχος μας είναι η κατασκευή ενός άμεσου συνθετικού μοναδιαίου υδρογραφήματος για μια ακραία βροχόπτωση, εκτιμώντας την απόκριση της ροής του ρέματος στην έξοδο της λεκάνης. Το μοντέλο που εφαρμόστηκε, βασίζεται στην ψηφιακή βάση δεδομένων που σχεδιάστηκε και στη

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 23

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΕΝΤΕΡΗΣ, ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΧΡΙΣΤΟΣ ΧΑΛΚΙΑΣ

χρήση ψηφιδωτών δεδομένων. Η γεωγραφική βάση δεδομένων, απαρτίζεται από βασικά θεματικά επίπεδα που περιλαμβάνουν ισοϋψείς καμπύλες, κλάδους υδρογραφικού δικτύου, λεκάνη απορροής, γεωλογικούς σχηματισμούς, χρήσεις γης, εδαφολογικά στοιχεία. Λόγω έλλειψης των απαραίτητων βροχομετρικών δεδομένων, έγινε μια παραδοχή, κατά την οποία μεταφέρεται το έντονο πλημμυρικό φαινομένο που προκλήθηκε στον παροδικής ροής ποταμό Ξηριά (Κόρινθος), στη λεκάνη απορροής του παραπόταμου του Βουραϊκού ποταμού, ο οποίος ευρίσκεται στην βορειοδυτική Πελοπόννησο και εκβάλλει στον Κορινθιακό κόλπο. Η προαναφερθείσα προσέγγιση επιτελείται και εφαρμόζεται για δύο διαφορετικά ΨΜΕ (DEM), ένα λεπτομερέστερης ανάλυσης (μέγεθος ψηφίδας 5x5μ) και ένα πιο γενικευμένης (μέγεθος ψηφίδας 25x25μ) για την ίδια περιοχή, με σκοπό τη διενέργεια συγκρίσεων και την εξαγωγή των κατάλληλων συμπερασμάτων όσον αφορά στην ακρίβεια εκτίμησης του πλημμυρικού κινδύνου. Βιβλιογραφική ανασκόπηση Όπως έχει προαναφερθεί, τα ποτάμια πλημμυρικά φαινόμενα προξενούνται, όταν αφενός μεν, το ύψος βροχόπτωσης παρουσιάζει τέτοιες τιμές οι οποίες υπερβαίνουν την ικανότητα του κάθε τύπου εδάφους να απορροφήσει το νερό και αφετέρου, όταν δεν επιτρέπουν στο υδρογραφικό δίκτυο να αποστραγγίσει το νερό που συγκεντρώνεται ως επιφανειακή απορροή. Μετά από την έναρξη μιας ακραίας βροχόπτωσης, παρατηρείται μείωση της μεταφορικής ικανότητας του υδρογραφικού δικτύου με αποτέλεσμα το πλεόνασμα νερού που υπερχειλίζει την κοίτη του ποταμού, να προκαλεί ακραίες πλημμυρικές παροχές αιχμής. Είναι συχνό φαινόμενο τέτοιες πλημμυρικές παροχές να δημιουργούν δυσμενείς κοινωνικοοικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις όπως ανθρώπινες απώλειες, φθορές σε κτίρια, υποδομές και γεωργικές εκτάσεις καθώς και την υποβάθμιση περιβαλλοντικά σημαντικών εκτάσεων (Καρύμπαλης κ.α. 2014). Η σχέση βροχής-απορροής, περιλαμβάνει πληθώρα παραμέτρων και είναι λογικό να συνιστά μια ιδιαίτερα πολύπλοκη και απαιτητική διαδικασία. Έχει αποδειχθεί, ότι η πρόβλεψη της πλημμυρικής απορροής και η εκτίμηση της υδρολογικής απόκρισης της λεκάνης σε ένα αιφνίδιο επεισόδιο βροχόπτωσης, λογίζονται ως

δύο εκ των σημαντικότερων προκλήσεων της υδρολογικής μοντελοποίησης. Μέθοδοι και τεχνικές όπως η ορθολογική μέθοδος, έχουν εφαρμοστεί ήδη για τον σκοπό αυτό αλλά σε κλίμακα λεκανών μικρής έκτασης. Μια άλλη προσέγγιση για την εκτίμηση της πλημμυρικής απορροής, βασίζεται στις συνθήκες υγρασίας του εδάφους και τα γεωφυσικά χαρακτηριστικά, όπως π.χ. η μέθοδος των Dickinson et al. (1993). Η ανάπτυξη και εφαρμογή υδρολογικών μοντέλων, αναφέρεται σε ένα ευρύ φάσμα μαθηματικών μετασχηματισμών που απαιτεί έναν σημαντικό όγκο χωρικών πληροφοριών για τις λεκάνες απορροής και για την διερεύνηση και τον προσδιορισμό περιοχών με υψηλό πλημμυρικό κίνδυνο. Στόχος της είναι η ποσοτική εκτίμηση υδρολογικών μεταβλητών που θεωρείται πρακτικά αδύνατο να μετρηθούν στο πεδίο. Η ακρίβεια και η αξιοπιστία των αποτελεσμάτων της προσομοίωσης, εξαρτάται από την λεπτομέρεια της επιμέρους διαδικασίας της κάθε προσέγγισης. Για πολλές δεκαετίες, η θεωρία του μοναδιαίου υδρογραφήματος, η οποία εισήχθη από τον Sherman το 1932, αποτελεί βασικό εργαλείο στον υπολογισμό και εκτίμηση τόσο της πλημμυρικής αιχμής, όσο και της γενικότερης κατανομής της απορροής που προξενεί η βροχόπτωση. Η δε συνεισφορά της θεωρίας αυτής στον υπολογισμό της διόδευσης της απορροής, θεωρείται ζωτικής σημασίας Κατά τον Sherman, το Μοναδιαίο Υδρογράφημα ορίζεται ως το υδρογράφημα της άμεσης απορροής που προξενείται από την ενεργό βροχόπτωση, μοναδιαίου ύψους (στο μετρικό σύστημα ίσης με 1 cm, hR=1 cm) και συγκεκριμένης διάρκειας tR, η οποία κατανέμεται ομοιόμορφα σ’ όλη την έκταση της λεκάνης απορροής και έχει σταθερή ένταση. Ο όρος «μοναδιαίο» πηγάζει από το γεγονός, ότι η χρονική διάρκεια της καθαρής βροχόπτωσης λογίζεται ως χρονική μονάδα κατά την περαιτέρω χρήση του ΜΥΓ (Μιμίκου και Μπαλτάς 2006). Ο συνδυασμός του μοναδιαίου υδρογραφήματος με την ακραία βροχόπτωση, δίνει τη δυνατότητα υπολογισμού της παροχής στην έξοδο της λεκάνης. Παράλληλα, πραγματοποιείται μια υπόθεση ότι η απόκριση της εισόδου της λεκάνης στην ακραία βροχόπτωση είναι γραμμική και χρονικά αναλλοίωτη. Κάθε λεκάνη έχει το δικό της υδρογράφημα για παρατηρημένες βροχές δεδομένης έντασης και διάρκειας. Για να εφαρμοστεί αυτή η μέθοδος επομένως απαιτού-

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 24

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 21-37

νται παρατηρημένα υδρογραφήματα της λεκάνης απορροής. Υδρογραφήματα δηλαδή από μετρήσεις βροχόπτωσης και παροχής κατά τη διάρκεια συγκεκριμένων συμβάντων. Σε λεκάνες απορροής για τις οποίες υπάρχει έλλειψη μετρήσεων, είναι δυνατή η κατασκευή των συνθετικών μοναδιαίων υδρογραφημάτων, η οποία επιτελείται μέσω κατάλληλων εξισώσεων μιας η περισσότερων παραμέτρων. Για την διαμόρφωση των συνθετικών μοναδιαίων υδρογραφημάτων θεωρούνται απαραίτητα δεδομένα και μετρήσεις από πραγματικά γεγονότα σε γειτονικές λεκάνες ή λεκάνες με όμοια χαρακτηριστικά. Η μαθηματική αναπαράσταση του μοναδιαίου υδρογραφήματος, παρουσιάζει σημαντικό ιστορικό στην υδρολογία. Η πρώτη απόπειρα, χρονολογείται στο 1945, όταν ο Clark διετύπωσε ένα μοντέλο μοναδιαίου υδρογραφήματος, συνδυάζοντας το διάγραμμα επιφάνειας-χρόνου της λεκάνης, με ένα γραμμικό ταμιευτήρα στην έξοδο αυτής, ενώ ακολούθησε το 1957 ο Nash, και το 1959 ο Dooge. Σύμφωνα με τον Dooge, η παροχή στην έξοδο της λεκάνης, δίνεται από το ολοκλήρωμα συνέλιξης (convolution integral) της ενεργού βροχόπτωσης και του στιγμιαίου μοναδιαίου υδρογραφήματος. Το 1988, οι Chow et al., διαμόρφωσαν μια θεωρία του μοναδιαίου υδρογραφήματος, η οποία βασίζεται στη συσχέτιση των συναρτήσεων της παλμικής απόκρισης (στιγμιαίο μοναδιαίο υδρογράφημα), της απόκρισης μοναδιαίου βήματος (S-Hydrograph), καθώς και της συνάρτησης μοναδιαίας παλμικής απόκρισης (unit hydrograph), η απόδοση των οποίων πραγματοποιείται με τη βοήθεια του ολοκληρώματος συνέλιξης (Maidment et al 1996). Για πολλά χρόνια, οι υδρολόγοι κατέβαλλαν αρκετές προσπάθειες για να συνδέσουν τα γεωμορφολογικά και τοπογραφικά χαρακτηριστικά μιας υδρολογικής λεκάνης και την υδρολογική της απόκριση. Τελικά μέσα από διάφορες μελέτες και την ανάπτυξη πληθώρας μοντέλων αποδείχθηκε, ότι οι μορφομετρικές παράμετροι μιας υδρολογικής λεκάνης, διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στις υδρολογικές διεργασίες, ελέγχοντας έτσι σε μεγάλο βαθμό την υδρολογική της απόκριση. Οι μέθοδοι αυτές, αξιοποίησαν το στιγμιαίο μοναδιαίο υδρογράφημα και το ανέπτυξαν με τέτοιον τρόπο, ώστε να βασίζεται στις μορφομετρικές παραμέτρους. Το 1979, οι Rodriguez-Iturbe και Valdes ήταν οι πρώτοι που εισήγαγαν την έννοια του Γεωμορφολογικά στιγ-

μιαίου μοναδιαίου υδρογραφήματος (GIUH), το οποίο στην συνέχεια γενικεύθηκε από τους Gupta et al., το 1980 και τους Gupta και Waymire το 1983. (Maidment 1993, Ajward and Muzik 2000, Du et al. 2009, Karalis et al. 2014). Τα κατανεμημένα υδρολογικά μοντέλα που αναπτύχθηκαν τα τελευταία χρόνια, εκμεταλλεύονται την χωρική κατανομή των δεδομένων, και έχουν την δυνατότητα να συνδυάσουν πληροφορίες σχετικά με την χωρική μεταβλητότητα της τοπολογίας, των χρήσεων γης, της γεωλογίας και πληθώρας άλλων παραμέτρων που υπεισέρχονται σε ένα μοντέλο. (Χριστοφίδης 2008). Η ανάπτυξη και ευρεία χρήση των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών (GIS) και των λογισμικών τους, επέτρεψε την ραγδαία και ακριβή εκτίμηση των γεωμετρικών παραμέτρων της λεκάνης, συνέβαλε στην εξαγωγή βελτιωμένων αποτελεσμάτων κατά την εφαρμογή μεθόδων κατασκευής υδρογραφημάτων, οι οποίες απαιτούν χωρική ανάλυση και γενικότερα διευκόλυνε την εκτίμηση της απορροής των υδρολογικών λεκανών. Επίσης, επετράπη η δυνατότητα ανάπτυξης, πιο περίπλοκων και αναλυτικών υδρολογικών μοντέλων, τα οποία ως επί το πλείστον, διενεργούνται σε περιβάλλον ΣΓΠ. O Maidment (1993), ήταν ο πρώτος που εισήγαγε την έννοια του ‘’χωρικά κατανεμημένου μοντέλου’’ (spatial distributed model). Παρουσίασε μία μεθοδολογία με ΣΓΠ, η οποία βασίζεται στην ψηφιδωτή δομή των raster, για την σύνθεση ενός χωρικά κατανεμημένου μοναδιαίου υδρογραφήματος (spatial distributed unit hydrograph model). Χρησιμοποίησε τα ΣΓΠ, για να περιγράψει την συνδεσιμότητα του κάθε κελιού και να καθορίσει το υδρογραφικό δίκτυο της υδρολογικής λεκάνης. Θεωρώντας μια χρονικά αμετάβλητη ταχύτητα ροής, προχώρησε στον υπολογισμό του χρόνου συρροής του νερού από το κάθε κελί έως το στόμιο (έξοδος) της λεκάνης, διαιρώντας το μήκος ροής με μία σταθερή ταχύτητα. Έπειτα, ακολούθησε ο προσδιορισμός και η κατασκευή των ισόχρονων καμπυλών (ίσου χρόνου συρροής) και του διαγράμματος χρόνου - επιφανείας απορροής με το οποίο αναπαρίσταται η ολοένα αυξανόμενη έκταση της λεκάνης που συμβάλλει στην απορροή με την πάροδο του χρόνου. Τέλος, από το διάγραμμα χρόνου επιφάνειας υπολογίζεται το χωρικά κατανεμημένο μοναδιαίο υδρογράφημα της λεκάνης. (Olivera and Maidment 1999, Du et al. 2009,

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 25

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΕΝΤΕΡΗΣ, ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΧΡΙΣΤΟΣ ΧΑΛΚΙΑΣ

Καρύμπαλης κ.α. 2014). Το 1996 ο Maidment et al., παρουσιάσε μια πιο περίπλοκη μέθοδο μοντελοποίησης της απορροής, κατά την οποία η απόκριση της λεκάνης υπολογίζεται ως άθροισμα των επιμέρους αποκρίσεων των υπολεκανών της. Πρόκειται για μια συνδυασμένη διαδικασία προσδιορισμού της ροής, ακολουθούμενη από μία διαδικασία διόδευσης μέσω ενός γραμμικού ταμιευτήρα (Olivera and Maidment 1999, Du et al. 2009). Ο Muzik το 1996, εφήρμοσε την προσέγγιση του Maidment, στην υδρολογική λεκάνη Waiparous Creek έκτασης 229 km2, στον Καναδά, χρησιμοποιώντας το GRASS GIS. Η βροχόπτωση που χρησιμοποίησε στο μοντέλο του ήταν χωρικά μεταβλητή, ενώ συμπεριέλαβε τις απώλειες βροχής, ο υπολογισμός των οποίων έγινε με την χρήση της μεθόδου SCS των αριθμών καμπύλης (Curve Number). Η προσομοίωση του απεδείχθη επιτυχημένη, καθώς υπήρξε ταύτιση στα αποτελέσματα του υπολογισμένου υδρογραφήματος με εκείνα του παρατηρημένου υδρογράφηματος (Melesse and Graham 2000, Du et al. 2009). Το 2004, οι Melesse και Graham πρότειναν ένα ΣΓΠ μοντέλο διόδευσης βασισμένο επίσης στον υπολογισμό του χρόνου συρροής. Αρχικά, διέκριναν την ροή εντός της λεκάνης απορροής σε ροή στις κλιτύες (στρωματοροή) και σε συγκεντρωμένη ροή εντός των κοιτών των ποταμών και των χειμάρρων του υδρογραφικού δικτύου. Ο χρόνος συρροής του κάθε κελιού της στρωματοροής, εκτιμήθηκε από τον συνδυασμό της σταθερής κατάστασης προσέγγισης κινηματικού κύματος και της εξίσωσης του Manning. Σε κάθε κελί του υδρογραφικού δικτύου, ο χρόνος συρροής εκτιμήθηκε αξιοποιώντας την εξίσωση του Manning και την σταθερής κατάστασης, εξίσωση της συνέχειας. Ο χρόνος συρροής από το κάθε κελί έως την έξοδο της λεκάνης, είναι το άθροισμα των χρόνων συρροής όλων των κελιών που βρίσκονται κατά μήκος της διαδρομής του νερού. Η άμεση απορροή, προσδιορίστηκε από το άθροισμα των ογκομετρικών ρυθμών ροής από όλα τα κελιά που συνεισφέρουν σε κάθε αντίστοιχο χρονικό βήμα Δt. Με τη μέθοδο αυτή, δίνεται η δυνατότητα, της ανάπτυξης ενός άμεσου υδρογραφήματος σταθερού χρόνου, για κάθε χωρικά κατανεμημένο επεισόδιο βροχόπτωσης, και αντίθετα με προηγούμενες προσεγγίσεις δεν βασίζεται στην σύνθεση ενός χωρικά συγκεντρωτικού μοναδιαίου υδρογράφηματος (Du et al. 2009, Καρύμπαλης κ.α. 2014).

Τέλος, οι Du et al., το 2009, πρότειναν ένα χωρικά κατανεμημένο μοντέλο διόδευσης για την προσομοίωση της βροχής-απορροής, λαμβάνοντας υπόψη την χρονική μεταβλητότητα της απορροής. Η προσέγγιση αυτή, βασίζεται στο μοντέλο των Melesse και Graham και οι βελτιώσεις που πραγματοποιήθηκαν, αφορούν στον υπολογισμό της διακύμανσης του χρόνου συρροής, η οποία οφείλεται στη διακύμανση του πεδίου ταχυτήτων λόγω άνισης κατανομής της βροχόπτωσης μέσα στον χρόνο. Οι απώλειες βροχής εκτιμήθηκαν βάσει της μεθοδολογίας του αριθμού καμπύλης (curve number), SCS. Το μοντέλο αυτό ορίστηκε ως χωρικά κατανεμημένο άμεσο υδρογράφημα μεταβλητού χρόνου (time variant spatially distributed direct hydrograph, Melesse and Graham 2000, Du et al. 2009). Για την εκτίμηση της πλημμυρικής απορροής στη μελέτη περίπτωσης της παρούσας εργασίας, σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε ένα μοντέλο διόδευσης σε περιβάλλον ΣΓΠ. Η μεθοδολογία που αξιοποιείται για τον υπολογισμό της ταχύτητας στρωματοροής είναι εκείνη που προτάθηκε από τον Maidment (1993), ενώ για τον υπολογισμό της ταχύτητας στο υδρογραφικό δίκτυο εφαρμόζεται η προσέγγιση των Malesse και Graham (2004). Περιοχή μελέτης Ο Βουραϊκός είναι ένας ποταμός συνεχούς ροής, ο οποίος πηγάζει από το όρος Ερύμανθος και στη συνέχει διαρρέει τμήμα της βορειοδυτικής Πελοποννήσου. Έχει αναπτύξει μια επιμήκη λεκάνη απορροής έκτασης 239,6 km2 ενώ η περίμετρος της είναι 144,18 km. Ο Χελμός, ο οποίος βρίσκεται στο νοτιανατολικό τμήμα της περιοχής, έχει μέγιστο υψόμετρο 2.320 m. Η κεντρική κοίτη ακολουθεί μια Νότιο Νοτιοδυτική προς Βόρεια Βορειοανατολική διεύθυνση ροής, για περίπου 36 km εκβάλλοντας στις νότιες ακτές του Κορινθιακού Κόλπου. Στις εκβολές του ποταμού, λόγω της απόθεσης των φερτών υλών, έχει διαμορφωθεί ένα δελταϊκό ριπίδιο, έκτασης 5,3 km2, όπου εντοπίζεται η πόλη του Διακοπτού, με πληθυσμό 2.300 κατοίκους (Καρύμπαλης κ.α. 2002, Kalogeropoulos et al. 2013). Η μορφή και το σχήμα του υδρογραφικού δικτύου αντικατοπτρίζει τις τεκτονικές, τις λιθολογικές (σύσταση και διαβρωσιμότητα των γεωλογικών σχηματισμών), τις κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στην

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 26

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 21-37

περιοχή, καθώς και τις κλίσεις του τοπογραφικού αναγλύφου (Παυλόπουλος 2011). Το υδρογραφικό δίκτυο της λεκάνης του Βουραϊκου, θεωρείται μέτρια ανεπτυγμένο, συμμετρικής μορφής, ενώ δύναται να χαρακτηρισθεί ως δενδριτικού τύπου. Επίσης, η υδρογραφική υφή χαρακτηρίζεται ως λεπτή στα τμήματα που συνίστανται από κροκαλοπαγή και τον φλύσχη της ενότητας της Πίνδου (πυκνή ανάπτυξη υδρογραφικού δικτύου με μεγάλη συχνότητα) και τραχειά στις περιοχές των ασβεστόλιθων (αραιή ανάπτυξη υδρογραφικού δικτύου με μικρή υδρογραφική συχνότητα) (Καρύμπαλης κ.α. 2002). Η επιμήκυνση της κεντρικής κοίτης είναι αποτέλεσμα τόσο της κατά βάθος, όσο και της οπισθοδρομούσας διάβρωσης, λόγω της τεκτονικής ανύψωσης της ευρύτερης περιοχής της Βόρειας Πελοποννήσου. Στο κεντρικό τμήμα της λεκάνης, οι σχετικά αδιαπέραστες λιθολογίες, έχουν προξενήσει ένα πυκνό δίκτυο αποστράγγισης το οποίο διαθέτει ένα σημαντικό αριθμό κλάδων πρώτης και δεύτερης τάξης, ενώ αντίστοιχα η παρουσία διαπερατών ασβεστολιθικών σχηματισμών στο βόρειο και νότιο τμήμα της λεκάνης έχουν διαμορφώσει χαμηλότερη πυκνότητα αποστράγγισης (Kalogeropoulos et al. 2013).

Εικόνα 1. Η περιοχή μελέτης.

Οι κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής μελέτης εξετάζονται στα πλαίσια της μελέτης του κλίματος του νομού Αχαΐας. Το κλίμα δύναται να χαρακτηριστεί ως μεσογειακό εύκρατο (ύφυγρο), με συνέπεια να μην παρατηρούνται σημαντικές θερμοκρασικές μεταβολές. Το κλίμα στο εσωτερικό και ορεινό τμήμα του νομού, θεωρείτο ηπειρωτικό, ενώ στα παράκτια μεσογειακό. Στην

παράκτια περιοχή, η μέση ετήσια θερμοκρασία ανέρχεται στους 17-18 °C κατά προσέγγιση, ενώ είναι χαμηλότερη στις ορεινές περιοχές. Μάλιστα, ο χειμώνας στο νομό Αχαίας, είναι μεγάλης διάρκειας με παγετούς και χαρακτηρίζεται από πληθώρα χιονοπτώσεων. Ανάπτυξη Υδρολογικού Μοντέλου 4.1 Γενικά Η παρούσα εργασία αφορά στη μοντελοποίηση-προσομοίωση της επιφανειακής απορροής σε υπολεκάνη απορροής του Βουραϊκού ποταμού, σχεδιάζοντας ένα σύστημα βασισμένο σε τεχνολογία Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών. Για τον σκοπό αυτό, αξιοποιήθηκε ένα χωρικά κατανεμημένο μοντέλο βροχήςαπορροής, το οποίο αναπτύχθηκε από τον Maidment (1993) και σχετίζεται με την υδρολογική ανάλυση μιας λεκάνης απορροής σε περιβάλλον ArcGIS 10.1, με τη χρήση ψηφιδωτών δεδομένων (raster grid). Ο κύριος στόχος είναι η κατασκευή ενός άμεσου συνθετικού μοναδιαίου υδρογραφήματος για μια ακραία βροχόπτωση, εκτιμώντας την απόκριση της ροής του ρέματος στην έξοδο της λεκάνης για διαφορετικού μεγέθους ψηφίδας του Ψηφιακού Μοντέλου Εδάφους. Με τη χρήση βασικών εργαλείων υδρολογικής ανάλυσης αλλά και ανάλυσης επιφάνειας, τα οποία παρέχονται από το λογισμικό ArcGIS, προέκυψαν επίπεδα πληροφορίας τα οποία θα περιγραφούν στη συνέχεια. Η δημιουργία ενός DEM (Ψηφιακό Μοντέλο Εδάφους), υψηλής ανάλυσης, θεωρείται μεγάλης σημασίας για την επιτέλεση των προαναφερθέντων λειτουργιών και την εξαγωγή του τελικού αποτελέσματος. Το τελικό στάδιο της μεθοδολογίας ανάπτυξης του μοντέλου, αποτελεί η εξαγωγή ενός επιπέδου, το οποίο αποτυπώνει τον χρόνο συρροής του νερού. Με την επαναταξινόμηση του επιπέδου αυτού σε διακριτά διαστήματα (ανάλογα με το βήμα της βροχόπτωσης, π.χ. μιας ώρας), κατασκευάζονται οι ισόχρονες καμπύλες, από τις οποίες είναι δυνατή η παραγωγή ενός διαγράμματος χρόνου επιφάνειας για την κίνηση του νερού στην λεκάνη για ένα συγκεκριμένο πλημμυρικό επεισόδιο, καθώς και το συνθετικό μοναδιαίο υδρογράφημα γι’ αυτό (Kalogeropoulos et al. 2013, Gioti et al. 2013). 4.2 Δεδομένα Εισόδου H μοντελοποίηση της επιφανειακής απορροής, βασίζεται σε εφαρμογές των Συστημάτων Γεωγραφικών

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 27

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΕΝΤΕΡΗΣ, ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΧΡΙΣΤΟΣ ΧΑΛΚΙΑΣ

Πληροφοριών και στην ανάλυση και επεξεργασία μιας σειράς δεδομένων που αφορούν την περιοχή μελέτης. Συνεπώς, σχεδιάστηκε μια ψηφιακή χωρική βάση δεδομένων, η οποία αποτελείται από τα παρακάτω επίπεδα: • Δεδομένα υποβάθρου: α) Τοπογραφικά δεδομένα (ψηφιοποίηση ισοϋψών καμπυλών με ισοδιάσταση 4 m και βοηθητικές καμπύλες ανά 2 m στα Τοπογραφικά διάγραμματα κλίμακας 1:5.000 της ΓΥΣ και ισοδιάστασης 20 m και ανά 10 m βοηθητικές καμπύλες στους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 που αναφέρονται στην υπολεκάνη της περιοχής μελέτης, εν προκειμένω στην λεκάνη απορροής του εξεταζόμενου παραπόταμου του Βουραϊκού ποταμού), β) ψηφιοποίηση υδρογραφικού δικτύου από τα τοπογραφικά διάγραμματα κλίμακας 1:5000 και τους χάρτες κλίμακας 1:50000 της ΓΥΣ που προαναφέρθηκαν. • Χωρικά δεδομένα-δευτερογενή θεματικά επίπεδα: Δημιουργία δύο Ψηφιακών Μοντέλων Εδάφους (DEM) της λεκάνης απορροής του παραπόταμου του Βουραϊκού ποταμού, cell size 5x5 και 25x25 αντίστοιχα. Το Ψηφιακό Μοντέλο Εδάφους αποτελεί το σημαντικότερο επίπεδο πληροφορίας, απαραίτητο για την προσομοίωση της πλημμύρας. Για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας, το ΨΜΕ, είναι ένα ψηφιδωτό επίπεδο (raster grid), όπου το κεντρικό σημείο κάθε κελιού (cell), περιλαμβάνει κάποια μέτρηση ύψους. Τα δύο ΨΜΕ, ένα λεπτομερές (5x5) και ένα πιο γενικευμένο (25x25), παρήχθησαν, χρησιμοποιώντας ψηφιο-

Εικόνα 2. Ψηφιακό Μοντέλο Εδάφους α) DEM 5μ και β) DEM 25μ.

ποιημένα πρωτογενή δεδομένα, όπως οι ισουψείς καμπύλες, το υδρογραφικό δίκτυο και τα γνωστά υψομετρικά σημεία και εφαρμόζοντας τον αλγόριθμο ANUDEM (Hutchinson 2003). Αποτυπώνουν την λεκάνη απορροής του υπό μελέτη παραπόταμου του Βουραϊκού ποταμού και αποτελούν τα βασικά επίπεδα ως προς τα οποία υλοποιείται η επεξεργασία και ανάλυση κατά την εκτέλεση του μοντέλου βροχής-απορροής. Δύο επίπεδα συντελεστή τραχύτητας κατά Manning της περιοχής μελέτης με 5x5 και 25x25 μέγεθος ψηφίδας, αντίστοιχα. Στο παρόν μοντέλο βροχής-απορροής, πραγματοποιείται μια παραδοχή, κατά την οποία η παράμετρος που εξετάζεται και λαμβάνεται υπόψη είναι η τραχύτητα από την κάλυψη γης. Η κατασκευή του επιπέδου του συντελεστή τραχύτητας κατά Manning, για τις ανάγκες της προσομοίωσης, βασίστηκε σε χάρτη κάλυψης γης, ο οποίος προέκυψε από τα δεδομένα του προγράμματος Ilot του Υπουργείου Γεωργίας (1998). Τα δεδομένα αυτά σχετίζονται με την κατηγοριοποίηση της κάλυψης γης σε κλίμακα 1:5.000, η οποία θεωρείται κατάλληλη για τη δημιουργία ενός επιπέδου που βασίζεται στον συντελεστή τραχύτητας του Manning για κάθε κατηγορία κάλυψης γης. Η κατηγοριοποίηση της κάλυψης γης και η αντιστοιχία κάθε κατηγορίας με τον συντελεστή τραχύτητας κατά Manning παρουσιάζεται στον επόμενο πίνακα.

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 28

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 21-37

Πίνακας 1. Αντιστοιχία του είδους κάλυψης γης με τον συντελεστή τραχύτητας

• Βροχομετρικά δεδομένα: Προκειμένου να υλοποιηθεί και να αναπτυχθεί το υδρολογικό μοντέλο, πραγματοποιήθηκε μια υπόθεση-παραδοχή κατά την οποία μεταφέρεται στην περιοχή μελέτης, το αιφνίδιο και έντονο πλημμυρικό επεισόδιο που έλαβε χώρα στην λεκάνη απορροής του ποταμού Ξηριά (ΚόρινθοςΒόρεια Πελοπόννησος), στις 12-13 Ιανουαρίου του 1997. Το ύψος βροχής που κατεγράφη από τοπικό μετεωρολογικό σταθμό ήταν της τάξης των 176 mm τις πρώτες 10 ώρες, ενώ η συνολική κατακρήμνιση ανήλθε στα 300 mm σε 24 ώρες, η οποία αντιστοιχεί στο μισό της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης στη Βόρεια Πελοπόννησο (Μπαλούτσος κ.α. 2000, Karymbalis et al. 2012). 4.3 Περιγραφή & Εκτέλεση του υδρολογικού μοντέλου Κύριος στόχος και ζητούμενο της προσομοίωσης αποτελεί η εκτίμηση της αιχμής της πλημμυρικής παροχής, καθώς και του κρίσιμου χρόνου που μεσολαβεί προκειμένου να φθάσει την αιχμή αυτή αμέσως μετά την βροχόπτωση. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται ο σχεδιασμός της καμπύλης επιφάνειας-χρόνου από την έναρξη της βροχόπτωσης, ενώ έπειτα προκύπτει το συνθετικό μοναδιαίο υδρογράφημα για το σημείο εξόδου της λεκάνης απορροής της περιοχής μελέτης. Μέσω της καμπύλης (ή ιστόγραμμα) επιφάνειας-χρόνου υποδεικνύεται η χωρική και χρονική κατανομή της επιφανειακής απορροής εντός της λεκάνης του παραπόταμου που εξετάζεται. Επίσης, η καμπύλη αυτή δύναται να εκφραστεί μέσω της επαναταξινόμησης του

χρόνου απορροής σε συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα, τα οποία καλούνται «ισόχρονες καμπύλες». Ο ισόχρονες καμπύλες αντιπροσωπεύουν εκείνα τα σημεία εντός της λεκάνης, όπου η απορροή ισαπέχει χρονικά από την έξοδο της λεκάνης (Καρύμπαλης κ.α. 2014). Λαμβάνοντας υπόψη την θεωρία του μοναδιαίου υδρογραφήματος καταλήγουμε στο συμπέρασμα, πως η διάρκεια της πλημμύρας θεωρείται ίδια για οποιαδήποτε ποσότητα ενεργού βροχής δεδομένης διάρκειας, ενώ οι τετμημένες του υδρογραφήματος της απορροής πάνω στην κοινή αυτή διάρκεια (χρόνος βάσης της πλημμύρας) είναι ανάλογες με την ποσότητα της βροχής. Παράλληλα, η απορροή στην έξοδο της λεκάνης είναι αποτέλεσμα, της υπέρθεσης (πρόσθεση) στιγμιαίων μοναδιαίων υδρογραφημάτων, τα οποία συνεπιφέρονται από την ενεργή βροχή σε κάθε χρονικό βήμα. Στην υδρολογική πρακτική είναι δυνατό, να εξαχθούν τα μοναδιαία υδρογραφήματα με τη βοήθεια αριθμητικών τεχνικών από παρατηρημένα υδρογραφήματα. Σύμφωνα με ένα τέτοιου είδους μοντέλο, η λεκάνη απορροής διαθέτει την ίδια πλημμυρική απόκριση για κάθε μονάδα ενεργής βροχής και ανεξάρτητη του χρόνου κατά τον οποίο λαμβάνει χώρα η βροχόπτωση. Πρέπει να σημειωθεί, ότι σε σειρά περιπτώσεων, από τη μορφή του μοναδιαίου υδρογραφήματος αντικατοπτρίζεται μια σειρά από χαρακτηριστικά της λεκάνης τα οποία έχουν σχέση με την μορφολογία της όπως π.χ. η κλίση, το ανάγλυφο, η γεωμετρία (σχήμα), με το έδαφος όπως π.χ. η υφή των επιφανειακών της γεωλογικών σχηματισμών (πετρώματα και εδάφη) κ.α (Kalogeropoulos et al. 2013). Για μετρήσιμες βροχοπτώσεις με συγκεκριμένη ένταση και διάρκεια, κάθε λεκάνη έχει το δικό της υδρογράφημα. Επομένως διαπιστώνεται πως προκειμένου να τεθεί σε εφαρμογή αυτή η μέθοδος, κρίνεται απαραίτητη η χρήση ενός παρατηρημένου υδρογραφήματος της λεκάνης απορροής. Αυτού του είδους τα υδρογραφήματα προέρχονται από μετρήσεις βροχόπτωσης και παροχής κατά τη διάρκεια πραγματικών γεγονότων. Από την άλλη πλευρά, για την κατασκευή συνθετικών μοναδιαίων υδρογραφημάτων απαιτούνται επίσης, δεδομένα και μετρήσεις από πραγματικά γεγονότα σε γειτονικές λεκάνες ή λεκάνες με παρεμφερή χαρακτηριστικά, ωστόσο ενδέχεται να τίθενται ζητήματα αμφιβολιών και ενδοιασμών ως προς την προβλεπτική αξία του μοντέλου (Καρύμπαλης κ.α. 2014).

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 29

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΕΝΤΕΡΗΣ, ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΧΡΙΣΤΟΣ ΧΑΛΚΙΑΣ

Μετά την αναφορά και την προετοιμασία των δεδομένων προς επεξεργασία, ακολουθεί η περιγραφή του υδρολογικού μοντέλου διόδευσης το οποίο σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε, σε περιβάλλον ArcGIS 10.1, για την εκτίμηση της πλημμυρικής απορροής στην περιοχή μελέτης της παρούσας εργασίας. Η εννοιολογική αναπαράσταση και η ροή δεδομένων για το υδρολογικού μοντέλο που χρησιμοποιήθηκε παρουσιάζεται στο παρακάτω διάγραμμα.

φους. Μερικά από τα κυριότερα παράγωγα, που προέρχονται από την ανάλυση του DEM, είναι η κλίση (slope) που συνιστά την ανάλυση της επιφάνειας, καθώς και η διεύθυνση ροής (flow direction), η συσσώρευση ροής (flow accumulation) και το μήκος ροής (flow length) που αφορούν στην υδρολογική ανάλυση.

Εικόνα 4. Σχηματική απεικόνιση υδρολογικής ανάλυσης (α. ΨΜΕ, β. κατεύθυνση ροής, γ. επίπεδο κατεύθυνσης ροής, δ. σχηματική κατεύθυνση ροής, ε. επίπεδο συσσώρευσης ροής, ζ. κλάδοι υδρογραφικού δικτύου, Πηγή: http://help.arcgis.com/EN/ arcgis desktop/10.0/help/index.html#//009z00000063000000.htm)

Εικόνα 3. Εννοιολογικό διάγραμμα μοντέλου της προτεινόμενης μεθοδολογίας (Καρύμπαλης κ.α. 2014)

Η τοπογραφία του αναγλύφου (DEM), θεωρείται ως ένα από τα πρωτεύοντα στοιχεία για την προσομοίωση, καθώς η ανάλυση του αποτελεί το πρώτο στάδιο για την εκτέλεση του μοντέλου βροχής-απορροής. Όπως έχει προαναφερθεί, το παρόν μοντέλο περιλαμβάνει τόσο την βασική ανάλυση της επιφάνειας (surface analysis), όσο και την υδρολογική ανάλυση (hydrological analysis) του Ψηφιακού Μοντέλου Εδά-

Αρχικά, από το DEM παράγεται το επίπεδο της κλίσης (%), το οποίο έπειτα μετατρέπεται σε εκείνο το επίπεδο κλίσης το οποίο μετράται σε μέτρο ανά μέτρο. Το επόμενο στάδιο, περιλαμβάνει την δημιουργία των επιπέδων διεύθυνσης ροής και συσσώρευσης ροής, με την βοήθεια της ενημερωμένης εργαλειοθήκης του ArcGIS, ArcToolbox. Με τη σύνθεση του πρώτου επιπέδου, δηλαδή ενός μωσαϊκού διευθύνσεων ροής, καθίσταται δυνατή, η αποτύπωση της διαδρομής του νερού της βροχής από κάθε κελί μέχρι την έξοδο της λεκάνης. Πιο συγκεκριμένα, μέσω διαθέσιμων αλγορίθμων, υπολογίζεται η πορεία του νερού της βροχής από το κάθε κελί προς κάποιο από τα 8 γειτονικά του, τουτέστιν εκείνο με το οποίο σημειώνει τη μεγαλύτερη διαφορά υψομέτρου. Επομένως, με την εκτέλεση αυτών των αλγορίθμων, αποδίδεται ένα επίπεδο όπου σε κάθε κελί, απεικονίζεται η κατεύθυνση προς την οποία θα κινηθεί το νερό της βροχής.

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 30

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 21-37

Εικόνα 5. Διαδικασία διεύθυνσης ροής (πηγή: http://webhelp.esri. com/arcgisdesktop/9.2/index.cfm?TopicName=flow_direction)

Χρησιμοποιώντας το επίπεδο της διεύθυνσης ροής, δύναται να αποδοθεί το επίπεδο της συσσώρευσης ροής (flow accumulation). Αυτό πραγματοποιείται με την βοήθεια ενός αλγορίθμου, ο οποίος χρησιμοποιεί το επίπεδο της διεύθυνσης ροής και εκτιμά τον αριθμό των ανάντη κελιών το νερό των οποίων καταλήγει σε κάθε κελί. Το υδρογραφικό δίκτυο της λεκάνης, συνίσταται από εκείνα τα κελιά που συγκεντρώνουν την μεγαλύτερη απορροή (Καρύμπαλης κ.α. 2014).

Προκειμένου να γίνει ο διαχωρισμός μεταξύ αυτών των δύο τύπων ροής, καθορίστηκε ένα κατώφλι συμβαλλόντων κελιών (συσσώρευσης ροής). Κατ’ αυτόν τον τρόπο εκτός του ότι διαχωρίστηκαν οι δύο προαναφερθέντες τύποι ροής, ταυτόχρονα καθορίστηκε το υδρογραφικό δίκτυο (Kalogeropoulos et al. 2013). Έχοντας ως δεδομένα, αφενός μεν το εξαγόμενο επίπεδο της συσσώρευσης ροής και αφετέρου τη βροχόπτωση εκφρασμένη σε μέτρα, μπορούμε να υπολογίσουμε το επίπεδο παροχής του καναλιού (επιφανειακή απορροή), με τη βοήθεια της εντολής Raster Calculator (Map Algebra). Η εξίσωση που χρησιμοποιούμε, για τον υπολογισμό της παροχής στους κλάδους του δικτύου (Qκανάλι σε m3/s), είναι η εξής:

όπου, flow.accumulation είναι η συσσώρευση ροής και cell.size (σε m) είναι το μέγεθος του κελιού. Έπειτα, προκειμένου να υπολογιστεί το επίπεδο της παροχής της στρωματοροής (Qστρωματοροή σε m3/s), σημειώθηκαν οι εξής ενέργειες. Αρχικά, από το επίπεδο κατεύθυνσης της ροής προήλθε το επίπεδο του ανάντη μήκους ροής (δηλαδή του μήκους της ροής του νερού από το κάθε κελί έως τον υδροκρίτη) εκφρασμένο σε μέτρα και στη συνέχεια εφαρμόστηκε η εξής σχέση, η οποία εισχωρήθηκε στο Raster Calculator: Qστρωματοροή

Εικόνα 6. Διαδικασία συσσώρευσης ροής (πηγή: http:// webhelp.esri.com/arcgisdesktop/9.2/index.cfm?TopicName=flow_ accumulation)

Το γεγονός ότι η μεθοδολογία που εφαρμόστηκε για την προσομοίωση βασίζεται στον χρόνο συρροής, έκρινε αναγκαίο τον υπολογισμό του χρόνου διαδρομής του νερού διαμέσου της λεκάνης του υπό μελέτη παραπόταμου, τόσο για την ροή εντός του καναλιού (κυρίως υδρογραφικό δίκτυο) έως την έξοδο της λεκάνης, όσο και για την στρωματοροή (υπόλοιπη λεκάνη).

Για να υπολογίσουμε και να εξάγουμε το επίπεδο του χρόνου συρροής, θεωρείται προαπαιτούμενη η γνώση της ταχύτητας ροής στο κυρίως κανάλι αλλά και της ταχύτητας στρωματοροής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η ταχύτητα ροής στο κυρίως κανάλι του υδρογραφικού δικτύου (Vκανάλι σε m/s) δύναται να εκτιμηθεί, με τη βοήθεια του Raster Calculator, σύμφωνα με την ακόλουθη εξίσωση:

όπου K είναι ο συντελεστής διόρθωσης των σφαλμάτων της προσομοίωσης για το επίπεδο συντελεστή

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 31

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΕΝΤΕΡΗΣ, ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΧΡΙΣΤΟΣ ΧΑΛΚΙΑΣ

τραχύτητας και το επίπεδο των κλίσεων και ισούται με 1, S είναι η κλίση εκφρασμένη (σε m/m) και Q είναι η παροχή στο κυρίως κανάλι (σε m3/s) που εκτιμήθηκε εφαρμόζοντας τον τύπο (1) και n είναι ο συντελεστής τραχύτητας κατά Manning (σε s/m1/3). Παράλληλα, η ταχύτητα στρωματοροής (Vστρωματοροή σε m/s) δύναται να εκτιμηθεί, σύμφωνα με την ακόλουθη εξίσωση και με την βοήθεια του Raster Calculator (Du et al. 2009).

καμπυλών που συνδέουν τις περιοχές της λεκάνης, όπου η απορροή χρειάζεται τον ίδιο χρόνο για να φθάσει στην έξοδο της λεκάνης. Η κατασκευή του επιπέδου των ισόχρονων, επιτυγχάνεται με την επαναταξινόμηση των τιμών του επιπέδου του χρόνου απορροής. Έτσι, μπορεί να εξαχθεί το διάγραμμα χρόνου-επιφάνειας, ενώ μελετώντας τους παλμούς του νερού που πέφτουν στη μονάδα του χρόνου (που έχει οριστεί στις ισόχρονες καμπύλες), είναι εφικτή η δημιουργία του σύνθετου μοναδιαίου υδρογραφήματος για το υπό μελέτη πλημμυρικό φαινόμενο (Kalogeropoulos et al. 2013). Αποτελέσματα

όπου Q (σε m3/s) είναι η παροχή της στρωματοροής που εκτιμήθηκε από τον τύπο (2), S είναι η κλίση εκφρασμένη σε (m/m) και n είναι ο συντελεστής τραχύτητας κατά Manning (σε s/m1/3). Μετά τον υπολογισμό των ταχυτήτων ροής, τόσο στο κυρίως υδρογραφικό δίκτυο όσο και στην υπόλοιπη λεκάνη, πραγματοποιείται συνένωση αυτών των δύο επιπέδων, η οποία παρέχει την τελική ταχύτητα. Δεδομένου, ότι έχει υπολογιστεί η τελική ταχύτητα ροής για κάθε κελί της λεκάνης, ο ζητούμενος χρόνος απορροής σε κάθε κελί, αποτιμάται βάσει της ταχύτητας και του μήκους ροής, το οποίο είναι σταθμισμένο με το επίπεδο 1/V (όπου V ταχύτητα ροής). Η εξίσωση με την οποία αποδίδεται ο χρόνος συρροής είναι:

Με αυτό το επίπεδο παρουσιάζεται ο χρόνος που χρειάζεται μία σταγόνα νερού να κυλήσει προς την έξοδο της λεκάνης απορροής. Επομένως, ως χρόνος απορροής, ορίζεται ως το χρονικό διάστημα που απαιτείται έτσι ώστε νερό που καταλήγει με τη μορφή βροχόπτωσης σε οποιοδήποτε σημείο της λεκάνης απορροής να φθάσει στην έξοδο της λεκάνης. (Kalogeropoulos et al. 2013, Gioti et al. 2013, Καρύμπαλης κ.α. 2014). Το τελικό στάδιο κατά την εκτέλεση του υδρολογικού μοντέλου, περιλαμβάνει τον σχεδιασμό του επιπέδου των ισόχρονων καμπυλών, δηλαδή εκείνων των

Συνοψίζοντας, το μοντέλο βροχής-απορροής, που αξιοποιήθηκε για την προσομοίωση της επιφανειακής απορροής σε υπολεκάνη του Βουραϊκού ποταμού, καταλήγει στη δημιουργία ενός επιπέδου που απεικονίζει τις ισόχρονες καμπύλες εντός της λεκάνης. Σύμφωνα με τον πίνακα των στατιστικών στοιχείων (αριθμός κελιών, έκταση) για τις ισόχρονες, μπορούμε να υπολογίσουμε τον όγκο του νερού που δέχεται ανά μία ώρα, κάθε μία κλάση ισόχρονων καμπυλών, εκτιμώντας έτσι την παροχή στην έξοδο της λεκάνης. Έπειτα από αυτήν την διαδικασία, οι τιμές των παλμών ορίστηκαν κατά τον ακόλουθο τρόπο. Ο πρώτος παλμός, αντιστοιχεί στον όγκο του νερού που δέχτηκε την πρώτη ώρα η πρώτη ισόχρονη. Ο δεύτερος παλμός, αντιστοιχεί στον όγκο του νερού που έπεσε την δεύτερη ώρα στην πρώτη ισόχρονη και την πρώτη ώρα στην δεύτερη ισόχρονη. Με την ίδια λογική, πράττουμε και για τους υπόλοιπους παλμούς. Μετά το πέρας της παραπάνω διαδικασίας, επιτελείται η εξαγωγή του συνθετικού μοναδιαίου άμεσου υδρογραφήματος που αναπαριστά τη διακύμανση της παροχής ανά ώρα στην έξοδο της υπό μελέτη λεκάνης. Ακολουθεί η παράθεση των υδρογραφημάτων, για τις δύο ξεχωριστές περιπτώσεις που μελετώνται. 5.1 Περίπτωση μεγέθους ψηφίδας 5χ5 Με βάση την διαδικασία που περιγράφηκε παραπάνω, υπολογίζεται ο όγκος του νερού που δέχεται ανά μία ώρα, κάθε μία κλάση ισόχρονων καμπυλών, δηλαδή εκτιμάται η παροχή στην έξοδο της λεκάνης, ενώ εν συνεχεία συνεκτιμώνται και ορίζονται οι τιμές των

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 32

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 21-37

Εικόνα 7. Χρόνοι συρροής για α) DEM 5μ και β) DEM 25μ.

παλμών και κατασκευάζεται το συνθετικό μοναδιαίο άμεσο υδρογράφημα. Στο Διάγραμμα 1, απεικονίζεται, το συνθετικό μοναδιαίο άμεσο υδρογράφημα, το οποίο εκτιμήθηκε για την έξοδο της λεκάνης απορροής του παραπόταμου. Ταυτόχρονα, στο έτερο σχήμα, αναπαρίσταται με τη μορφή ιστογράμματος η κύμανση της βροχόπτωσης, ανά ώρα, πάνω από τη λεκάνη απορροής. Το γεγονός, ότι το υδατόρεμα που μελετάται, είναι ουσιαστικά ένας εκ των παραπόταμων του Βουραϊκού

ποταμού και ο οποίος ενδέχεται να είναι περιοδικής ροής, μας διευκολύνει ως προς την ανάλυση και την ερμηνεία του υδρογραφήματος που προέκυψε από την προσομοίωση της βροχόπτωσης και της επιφανειακής απορροής. Η μορφή του εξαγόμενου υδρογραφήματος, θεωρείται τυπική, παρεπόμενο μιας αιφνίδιας πλημμύρας, ενώ από το διάγραμμα διαφαίνεται ότι η απόκριση της λεκάνης στην έντονη κατακρήμνιση είναι άμεση και πολύ γρήγορη. Στο υδρογράφημα, διακρίνονται οι

Διάγραμμα 1. Συνθετικό μοναδιαίο άμεσο υδρογράφημα στην έξοδο της υπολεκάνης απορροής του Βουραϊκού ποταμού (Περίπτωση Α’)

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 33

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΕΝΤΕΡΗΣ, ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΧΡΙΣΤΟΣ ΧΑΛΚΙΑΣ

τρεις μεγαλύτερες πλημμυρικές παροχές (αιχμές), εκ των οποίων η μία είναι και μέγιστη. Αρχικά, η μέγιστη παροχή παρουσιάζεται την 3η ώρα (κρίσιμος χρόνος), την ώρα δηλαδή που σημειώνεται η αιχμή της βροχόπτωσης (μέγιστο ύψος βροχόπτωσης), και είναι της τάξης των 148,1 m3/s. Η δεύτερη μεγαλύτερη παροχή, σημειώνεται 9 ώρες μετά την έναρξη της βροχόπτωσης, είναι της τάξης των 104,7 m3/s και δύναται να θεωρηθεί επακόλουθο της συσσωρευμένης βροχόπτωσης των προηγούμενων ωρών. Γενικά, παρατηρώντας το ιστόγραμμα βροχόπτωσης-χρόνου και το υδρογράφημα, συμπεραίνουμε πως η αιχμή της παροχής είναι μειούμενη, καθώς μειώνεται και η βροχόπτωση. Η τρίτη μεγαλύτερη παροχή, έλαβε χώρα 12 ώρες μετά την έναρξη της βροχόπτωσης και ανέρχεται στα 77,4 m3/s. Επιπρόσθετα, η μέση τιμή της παροχής για το σύνολο του πλημμυρικού επεισοδίου ανέρχεται κατά προσέγγιση στα 45 m3/s, που αντιστοιχεί σε επιφανειακή απορροή συνολικού όγκου νερού περίπου 4.550.000 m3.

5.2 Περίπτωση μεγέθους ψηφίδας 25χ25 Όπως και στην περίπτωση του cell size 5x5μ, έτσι και με την περίπτωση του cell size 25x25μ, υπολογίζεται ο όγκος του νερού που δέχεται ανά μία ώρα, κάθε μία κλάση ισόχρονων καμπυλών, δηλαδή εκτιμάται η παροχή στην έξοδο της λεκάνης, ενώ εν συνεχεία συνεκτιμώνται και ορίζονται οι τιμές των παλμών και κατασκευάζεται το συνθετικό μοναδιαίο άμεσο υδρογράφημα. Στο Διάγραμμα 2, αποτυπώνεται το συνθετικό μοναδιαίο άμεσο υδρογράφημα, το οποίο εκτιμήθηκε για την έξοδο της λεκάνης απορροής του παραπόταμου. Ταυτόχρονα, στο έτερο σχήμα, απεικονίζεται με τη μορφή ιστογράμματος η κύμανση της βροχόπτωσης, ανά ώρα, πάνω από τη λεκάνη απορροής. Όπως και στην περίπτωση Α’, η μορφή του υδρογραφήματος, θεωρείται τυπική, ως επακόλουθο μιας αιφνίδιας, ακραίας πλημμύρας, ενώ από το διάγραμμα διαπιστώνεται ότι η απόκριση της λεκάνης στην έντονη κατακρήμνιση είναι άμεση και πολύ γρήγορη. Από το υδρογράφημα προκύπτει ότι οι μεγαλύτερες πλημμυρικές παροχές (αιχμές) είναι τρεις, εκ των

Διάγραμμα 2. Συνθετικό μοναδιαίο άμεσο υδρογράφημα στην έξοδο της υπολεκάνης απορροής του Βουραϊκού ποταμού (Περίπτωση B’)

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 34

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 21-37

οποίων η μία είναι και μέγιστη. Αρχικά, η μέγιστη παροχή λαμβάνει χώρα την 3η ώρα (κρίσιμος χρόνος), την ώρα δηλαδή που σημειώνεται η αιχμή της βροχόπτωσης (μέγιστο ύψος βροχόπτωσης), και ανέρχεται στα 141,33 m3/s. Η δεύτερη μεγαλύτερη παροχή, σημειώνεται 9 ώρες μετά την έναρξη της βροχόπτωσης, είναι της τάξης των 102,8 m3/s και θεωρείται αποτέλεσμα της συσσωρευμένης βροχόπτωσης των προηγούμενων ωρών. Γενικά, από το ιστόγραμμα βροχόπτωσης-χρόνου και το υδρογράφημα, διαπιστώνεται πως η αιχμή της παροχής είναι μειούμενη, καθώς μειώνεται και η βροχόπτωση. Η τρίτη μεγαλύτερη παροχή, παρουσιάστηκε 12 ώρες μετά την έναρξη της βροχόπτωσης και είναι της τάξης των 77,1 m3/s. Όσον αφορά, τη μέση τιμή της παροχής για το σύνολο του πλημμυρικού γεγονότος, ανέρχεται κατά προσέγγιση στα 46,8 m3/s, που αντιστοιχεί σε επιφανειακή απορροή συνολικού όγκου νερού περίπου 4.550.000 m3 (χωρίς απώλειες). Συνοψίζοντας, από τα δύο σχήματα προκύπτει ότι η καμπύλη της παροχής καθ’ όλη τη διάρκεια του πλημμυρικού επεισοδίου ακολουθεί την πορεία της βροχόπτωσης, και είναι χαρακτηριστικό πως τις ώρες που σημειώνονται οι μεγαλύτερες τιμές βροχόπτωσης, εντοπίζονται οι μέγιστες τιμές της παροχής. Επίσης, όπως προαναφέρθηκε η απόκριση της λεκάνης του χείμαρρου σε ακραία επεισόδια είναι άμεση, γεγονός που αποτελεί τροχοπέδη στη λήψη μέτρων. Τέλος, μετά την παράθεση και την ανάλυση των υδρογραφημάτων και των ιστογραμμάτων βροχής-χρόνου για τις δύο περιπτώσεις, κρίνεται αναγκαίο να επισημανθεί, ότι οι υψηλές τιμές παροχών που σημειώθηκαν, πηγάζουν αφενός μεν από τις εξαιρετικά ακραίες τιμές βροχόπτωσης που εισήχθησαν, οι οποίες θεωρήθηκε ότι επικράτησαν σε όλη την έκταση της λεκάνης της περιοχής μελέτης. Στην πραγματικότητα, οι τιμές αυτές, αφορούσαν στην λεκάνη του ποταμού Ξηριά, στην Βόρεια Πελοπόννησο και παρατηρήθηκαν στις εκβολές του στην Κόρινθο, έπειτα από μετρήσεις που εκπονήθηκαν στον σταθμό του Ξυλοκάστρου (Karymbalis et al. 2012). Αφετέρου, όπως προαναφέρθηκε, στο συγκεκριμένο υδρολογικό μοντέλο και καθ’ όλη την εκτέλεση του, δεν εφαρμόστηκε κάποιου είδους προσέγγιση, έτσι ώστε να εκτιμηθούν και να δηλωθούν οι απώλειες (κατείσδυση, παραδοχή ομοιόμορφης κατανομής βροχόπτωσης) κλπ, καθώς και για να υπολογιστεί η ενεργός βροχόπτωση. Θα μπορούσε

κάλλιστα να εφαρμοστούν μεθοδολογίες όπως π.χ η μέθοδος SCS, με σκοπό τη διενέργεια συγκρίσεων με την ήδη υπάρχουσα για εξαγωγή ακριβέστερων αποτελεσμάτων, αν υπήρχαν εδαφολογικοί χάρτες με τα απαραίτητα δεδομένα για την περιοχή μελέτης. Τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα που εξήχθησαν, δύνανται να ληφθούν υπόψη στην διαχείριση πλημμυρικών φαινομένων, στην κατασκευή και αποπεράτωση αντιπλημμυρικών έργων προστασίας και γενικότερα στη διαχείριση των υδατικών πόρων. Συμπεράσματα Στην παρούσα εργασία πραγματοποιείται μια προσπάθεια μοντελοποίησης της επιφανειακής απορροής στην υδρολογική λεκάνη παραπόταμου του Βουραϊκού ποταμού, μέσω της αξιοποίησης ενός χωρικά κατανεμημένου μοντέλου βροχής-απορροής, σε περιβάλλον Σ.Γ.Π, έτσι ώστε να γίνει η αποτίμηση του πλημμυρικού κινδύνου για διαφορετικού μεγέθους ψηφίδας του Ψηφιακού Μοντέλου Εδάφους. Μέσω της παραδοχής η οποία πραγματοποιήθηκε, για μεταφορά του πλημμυρικού γεγονότος που συνέβη στον Ξηριά (Κόρινθος, 12-13 Ιανουαρίου 1997), στην λεκάνη της περιοχής που μελετάται, αντλήθηκαν τα κατάλληλα δεδομένα βροχόπτωσης, προκειμένου να εφαρμοστεί η μεθοδολογία. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε κατά την εκτέλεση του χωρικά κατανεμημένου μοντέλου βροχήςαπορροής, εφαρμόστηκε για δύο διαφορετικά ΨΜΕ, ένα με μέγεθος ψηφίδας 5x5μ και ένα με μέγεθος ψηφίδας 25x25μ, από τα οποία παρήχθησαν τα επίπεδα κλίσεων, διεύθυνσης ροής, συσσώρευσης ροής, κατάντη μήκους ροής, παροχής υδρογραφικού δικτύου, παροχής στρωματοροής, ταχύτητας υδρογραφικού δικτύου, ταχύτητας στρωματοροής, χρόνου συρροής και το επίπεδο των ισόχρονων καμπυλών. Μετά το πέρας αυτής της διαδικασίας, πραγματοποιήθηκε η χαρτοσύνθεση των προαναφερθέντων επιπέδων, ο σχολιασμός των αποτελεσμάτων και η εξαγωγή των κατάλληλων συμπερασμάτων. Κατά το τελικό στάδιο, της προσομοίωσης, επιτελέστηκε η εξαγωγή του συνθετικού μοναδιαίου άμεσου υδρογραφήματος που αναπαριστά τη διακύμανση της παροχής ανά ώρα στην έξοδο της υπό μελέτης λεκάνης. Η κατασκευή του υδρογραφήματος, συνετέλεσε στην εκτίμηση της αιχμής της πλημμυρικής παροχής,

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 35

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΕΝΤΕΡΗΣ, ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΧΡΙΣΤΟΣ ΧΑΛΚΙΑΣ

καθώς και του κρίσιμου χρόνου που μεσολαβεί προκειμένου να φθάσει την αιχμή αυτή αμέσως μετά την βροχόπτωση. Και στις δύο περιπτώσεις, η μορφή του συνθετικού μοναδιαίου άμεσου υδρογραφήματος που εκτιμήθηκε για την έξοδο της λεκάνης απορροής της περιοχής είναι τυπική, επακόλουθο μιας αιφνίδιας πλημμύρας με τρία μέγιστα πλημμυρικής παροχής, ενώ από το διάγραμμα προκύπτει ότι η απόκριση της λεκάνης στην έντονη κατακρήμνιση είναι άμεση και ταχύτατη. Από τη σύγκριση που πραγματοποιήθηκε μεταξύ των δύο υδρογραφημάτων, προέκυψαν διαφορές οι οποίες έγκειται στις τιμές των μεγαλύτερων πλημμυρικών παροχών (αιχμές). Στην Α’ περίπτωση, η μέγιστη παροχή παρουσιάζεται την 3η ώρα (κρίσιμος χρόνος), την ώρα δηλαδή που σημειώνεται η αιχμή της βροχόπτωσης (μέγιστο ύψος βροχόπτωσης), και είναι της τάξης των 148,1 m3/s. Η δεύτερη μεγαλύτερη παροχή, σημειώνεται 9 ώρες μετά την έναρξη της βροχόπτωσης και είναι της τάξης των 104,7 m3/s. Γενικά, παρατηρώντας το ιστόγραμμα βροχόπτωσης-χρόνου και το υδρογράφημα, συμπεραίνουμε πως η αιχμή της παροχής είναι μειούμενη, καθώς μειώνεται και η βροχόπτωση. Η τρίτη μεγαλύτερη παροχή, έλαβε χώρα 12 ώρες μετά την έναρξη της βροχόπτωσης και ανέρχεται στα 77,4 m3/s. Στην Β’ περίπτωση, η μέγιστη παροχή λαμβάνει χώρα την 3η ώρα (κρίσιμος χρόνος), την ώρα δηλαδή που σημειώνεται η αιχμή της βροχόπτωσης (μέγιστο ύψος βροχόπτωσης), και ανέρχεται στα 141,33 m3/s. Η δεύτερη μεγαλύτερη παροχή, εκδηλώνεται 9 ώρες μετά την έναρξη της βροχόπτωσης, και είναι της τάξης των 102,8 m3/s. Η αιχμή της παροχής είναι μειούμενη, καθώς ελαττώνεται η βροχόπτωση, όπως προκύπτει από το ιστόγραμμα βροχόπτωσης-χρόνου και το υδρογράφημα. Η τρίτη μεγαλύτερη παροχή, σημειώθηκε 12 ώρες μετά την έναρξη της βροχόπτωσης και είναι της τάξης των 77,1 m3/s. Η διαπίστωση ότι και στις δύο περιπτώσεις, η απόκριση της λεκάνης είναι άμεση και ταχύτατη, πηγάζει από το γεγονός, ότι η πορεία της παροχής κατά τη διάρκεια του πλημμυρικού επεισοδίου, συμβαδίζει με την κύμανση της αθροιστικής βροχόπτωσης, με τις παροχές αιχμής να εκδηλώνονται ακριβώς την ίδια ώρα με τις αιχμές της βροχόπτωσης. Πέραν της σύγκρισης των υδρογραφημάτων των δύο περιπτώσεων, συσχέτιση πραγματοποιήθηκε και μεταξύ των εξαγόμενων επιπέδων των κλίσεων, της διεύθυνσης ροής, της συσσώρευσης ροής, της παροχής

υδρογραφικού δικτύου και στρωματοροής, της ταχύτητας υδρογραφικού δικτύου και της στρωματοροής, καθώς και του χρόνου συρροής και των ισόχρονων καμπυλών. Κύριος στόχος των ενεργειών αυτών, ήταν α) η διερεύνηση του ρόλου και της συμπεριφοράς του ΨΜΕ στην ανάλυση της επιφάνειας και της υδρολογικής ανάλυσης, β) η επίδραση της ανάλυσης του ΨΜΕ στα εξαγόμενα επίπεδα και στις τιμές τους, γ) ο έλεγχος της αξιοπιστίας των αποτελεσμάτων και η εξαγωγή συμπερασμάτων και δ) η επιλογή των καταλληλότερων επιπέδων και των υδρογραφημάτων για την εκτίμηση του πλημμυρικού κινδύνου. Γενικά, διαπιστώθηκε πως τα επίπεδα που παρήχθησαν, έχοντας ως βάση το DEM με μέγεθος ψηφίδας 5x5, διακρίνονται για τη μεγαλύτερη αξιοπιστία τους και την ποιοτικότερη αναπαράσταση και απεικόνιση της πληροφορίας. Τα επίπεδα που εξήχθησαν από το DEM χαμηλότερης ανάλυσης (μέγεθος ψηφίδας 25x25), δύνανται να χρησιμοποιηθούν για ανάλυση, αλλά χαρακτηρίζονται από πληθώρα εξομαλύνσεων και γενικεύσεων που υποβαθμίζει την πληροφορία που αποτυπώνεται. Παρ’ όλα αυτά, διαφαίνεται ότι για την γενική αποτίμηση-προσομοίωση της απορροής στο σημείο εξόδου, τα εξαγόμενα υδρογραφήματα (από τα δύο DEM μέγεθος ψηφίδας 5x5, μέγεθος ψηφίδας 25x25), έχουν παρόμοια μορφή (λόγω της διασποράς της βροχόπτωσης), αλλά οι τιμές τους είναι διαφοροποιημένες. Ειδικότερα, το υδρογράφημα της πρώτης περίπτωσης (DEM μέγεθος ψηφίδας 5x5) παρουσιάζει υψηλότερες μέγιστες τιμές παροχής, κατά περίπου 10%, σε σύγκριση με το αντίστοιχο της δεύτερης περίπτωσης (DEM μέγεθος ψηφίδας 25x25). Συμπερασματικά, θα μπορούσε να ειπωθεί πως η κάθε ανάλυση μπορεί να χρησιμοποιηθεί ανάλογα των λόγων που την επιβάλλουν. Η επιλογή της ανάλυσης του Ψηφιακού Μοντέλου Εδάφους, στην υδρολογική ανάλυση, είναι ανάλογη της ακρίβειας που επιζητείται κάθε φορά. Επί παραδείγματι, η ανάλυση 25x25 δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί επ’ουδενί στη διερεύνηση και διαστασιολόγηση γεφυρών. Διότι, ακριβώς επειδή υφίσταται αυτή η διαφοροποίηση της τάξης του 10% στις μέγιστες παροχές, είναι βέβαιο πως θα υπάρξει αστοχία στη διαστασιολόγηση της. Αντίστοιχα, για την υδρολογική ανάλυση των λεκανών απορροής όλης της Ελλάδας, η χρησιμοποίηση ενός Ψηφιακού Μοντέλου Εδάφους 5x5 θα ήταν υπερβολική, χρονοβόρα, δαπανηρή και άστοχη.

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 36

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 21-37

Η έλλειψη μετρήσεων της πλημμυρικής παροχής του υπό μελέτη υδρογραφικού δικτύου, για το συγκεκριμένο πλημμυρικό συμβάν, αποτέλεσε τροχοπέδη, στο να καταστεί εφικτός, ο άμεσος έλεγχος της προτεινόμενης μεθοδολογίας. Ωστόσο έχει εκπονηθεί πληθώρα μελετών στις οποίες έχει αξιοποιηθεί η ίδια μεθοδολογία, απ’ όπου έχουν αποδοθεί πιο αξιόπιστα αποτελέσματα. Επίσης, θα πρέπει να επισημανθεί, ότι οι υψηλές τιμές παροχών και ταχυτήτων που σημειώθηκαν, αποδίδονται σε παραδοχές που εφαρμόστηκαν κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης και εκτέλεσης του μοντέλου. • Οι εξαιρετικά ακραίες τιμές βροχόπτωσης που εισήχθησαν, οι οποίες θεωρήθηκε ότι επικράτησαν σε όλη την έκταση της λεκάνης της περιοχής μελέτης. • Όπως έχει πολλάκις τονιστεί, στην πραγματικότητα, οι τιμές αυτές, αφορούσαν στην λεκάνη του ποταμού Ξηριά, στην Βόρεια Πελοπόννησο και παρατηρήθηκαν στις εκβολές του (ακτές Ξυλοκάστρου), έπειτα από μετρήσεις που εκπονήθηκαν στον σταθμό του Ξυλοκάστρου. • Παράλληλα καθ’ όλη την εκτέλεση του υδρολογικού μοντέλου, δεν εφαρμόστηκε κάποιου είδους προσέγγιση, έτσι ώστε να συνεκτιμηθούν και να δηλωθούν οι απώλειες (λόγω πχ της κατείσδυσης ή της παραδοχής περι ομοιομορφίας της κατανομής βροχόπτωσης κλπ), καθώς και για να υπολογιστεί η ενεργός βροχόπτωση. Η συγκεκριμένη μεθοδολογία παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθότι παρέχει τη δυνατότητα εκτίμησης ακραίων παροχών και σχεδίασης άμεσου υδρογραφήματος σε υδρογραφικά δίκτυα και υδατορέματα, για τα οποία δεν υφίστανται πραγματικές μετρήσεις, εφαρμόζοντας κατάλληλες τεχνικές προσομοίωσης με τη χρήση ΣΓΠ. Πλήθος μελετών στο παρελθόν οι οποίες έχουν διεξαχθεί για τον ελλαδικό χώρο, έχουν καταδείξει πως η συγκεκριμένη μεθοδολογία έχει καταδείξει αξιόπιστα αποτελέσματα της μεθόδου, όσον αφορά στην εκτίμηση του πλημμυρικού κινδύνου, είτε ως προσομοιώσεις τεχνητών καταιγίδων σε επίπεδο λεκάνης απορροής (Κalogeropoulos et al. 2013, Karalis et al. 2014, Πεντέρης κ.α. 2015), είτε ως μοντελοποιήσεις πραγματικών καταιγίδων σε επίπεδο λεκάνης απορροής (Gioti et al. 2013, Tsanakas et al. 2013, Karymbalis et al. 2012, Μπαλούτσος κ.α. 2000). Η γνώση του πλημμυρικού δυναμικού των λεκανών είναι σημαντική

για τη σχεδίαση της αντιπλημμυρικής προστασίας και την κατασκευή αντιπλημμυρικών έργων.

Βιβλιογραφία Abdalla, R.C.V., Tao, H.W., & Maqsood, I.A. (2006) GIS Supported 3D Approach for Flood Risk Assessment of the Qu’Appelle River, Southern Saskatchewan. International Journal of Risk Assessment and Management, 6 (4-6), 440455. Ajward, A.H., & Muzik, I. (2000) A Spatially Varied Unit Hydrograph Model, Journal of Environmental Hydrology, 8 (7), 1-8. Bronster, A., (2003) Floods and Climate Change: Interactions and Impacts, Risk Analysis 23 (3), 545-557. Du, J., Xie, H., Hu, Y., Xu, Y., & Xu C.Y. (2009) Development and testing of a new storm runoff routing approach based on time variant spatially distributed travel time method, Journal of Hydrology 369 (1-2): 44–54. Forte, F., Pennetta, L., & Strobl, R.O. (2005) Historic Records and GIS Application for Flood Risk Analysis in the Salento Peninsula (Southern Italy), Natural Hazards and Earth System Science, 5 (6), 833-844. Gioti, E., Riga, C., Kalogeropoulos, K., & Chalkias C. (2013) A GIS-based flash flood runoff model using high resolution DEM and meteorological data, EARsel eProceedings 12, 1/2013. Hutchinson, M.F. (2003) ANUDEM Version 4.6.3, Australian National University, Centre for Environmental Studies, Canberra. Kalogeropoulos, K., Karalis, S., Karymbalis, E., Chalkias, G., Chalkias, C., & Katsafados, P. (2012) Modelling flash floods in Vouraikos River mouth Greece, MEDCOAST Conference Proceedings 2013, Marmaris, Turkey, Vol. II, 1135-1146. Karalis, S., Karymbalis, E., Valkanou, K., Chalkias, C., Katsafados, P., Kalogeropoulos, K., Batzakis, V., & Bofilios, A. (2014) Assessment of the Relationships among Catchments’ Morphometric Parameters and Hydrologic Indices. International Journal of Geosciences, 5, 1571-1583. Karymbalis, E., Katsafados, P., Chalkias, C., & Gaki-Papanastassiou, K. (2012) An integrated study for the evaluation of natural and anthropogenic causes of flooding in small catchments based on geomorphological and meteorological data and modeling techniques: The case of the Xerias torrent (Corinth, Greece), Zeitschrift für Geomorphologie, 56 (1), 45–67. Maidment, D.R. (1996) GIS and Hydrologic Modeling-an Assessment of Progress. Third Internation Conference on GIS and Environmental Modeling, January 22-26, 1996, Santa fe, New Mexico. Maidment, D.R. (1993) Developing a spatially distributed unit hydrograph by using GIS Applications of geographic information systems in hydrology and water resources, Proc international conference, Vienna, 1993, IAHS Publ. no 211, 181-192.

003_Layout 1 12/11/2015 10:53 π.μ. Page 37

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΕΝΤΕΡΗΣ, ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΧΡΙΣΤΟΣ ΧΑΛΚΙΑΣ

Maidment, D.R., Olivera, F., Calver, A., Eatherall, A., & Fraczek, W. (1996) A Unit Hydrograph derived from a spatially distributed velocity field, Hydrological Processes 10, 831-844. Melesse, A.M, & Graham, W.D., (2004) Storm runoff prediction based on a spatially distributed travel time method utilizing remote sensing and GIS, Journal of the American Water Resources Association 40 (4), 864-879. Moore, I.D., Grayson, R.B., & Ladson, A.R. (1991) Digital Terrain Modelling: A review of Hydrological, Geomorphological and Biological Applications. Hydrological Processes 5, 330. Olivera, F., & Maidment, D. (1999) Geographic information systems (GIS)-based spatially distributed model for runoff routing, Polygraph International 1, 35 (4), 1155-1164. Sene, K. (2013) Flash floods: Forecasting and Warning, Springer, Heidelberg. Smith, K., Petley, D.N. (2009) Environmental Hazards: Assessing risk and reducing disaster, Fifth Edition, Routledge, London. Tsanakas, K., Chalkias, C., Maroukian, H., Gaki-Papanastasiou, K., Katsafados, P., & Kalogeropoulos K. (2013) An integrated appraisal of flood causes in Xirolaki torrent, Northern Greece, based on geomorphological and meteorological data. Proceedings of 8th IAG International Conference on Geomorphology, Paris, France. Καρύμπαλης, Ε., Κατσαφάδος, Π., Καλογερόπουλος, Κ., Καραλής, Σ., & Χαλκιάς, Χ. (2014) Εκτίμηση πλημμυρικού κινδύνου σε μικρές χειμαρρικές λεκάνες, στο Καρύμπαλης Ε, Παπαδόπουλος Α., Χαλκιάς Χ., (επιμ.) Η Γεωγραφία του Παράκτιου και Νησιωτικού Χώρου, Εκδόσεις Σταμούλη, Αθήνα.

Καρύμπαλης, Ε., Τέγου, Μ., & Τσαλκιτζής Ο. (2002) Γεωπεριβαλλοντική προσέγγιση της Κοιλάδας του Βουραϊκού Ποταμού, Συμπόσιο Γεωτουριστικά, Γεωπολιτιστικά Μονοπάτια και Γεωμυθότοποι, Συνδιοργάνωση Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού- Σύλλογος Ελλήνων Γεολόγων, Θεσσαλονίκη. Κουργιαλάς, Ν. (2010) Ολοκληρωμένη Διαχείριση-Πρόβλεψη & Αντιμετώπιση Πλημμυρικών Φαινομένων σε Σύνθετες Γεωμορφοολογικά Περιοχές με Χρήση Μαθηματικών Μοντέλων και GIS, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος, Πολυτεχνείο Κρήτης, Χανιά. Μιμίκου, Μ.Α., & Μπαλτάς, Ε.Α. (2006) Τεχνική Υδρολογία, Εκδόσεις Παπασωτηρίου, Αθήνα. Μπαλούτσος, Γ., Κουτσογιάννη,ς Δ., Οικονόμου, Α., & Καλλίρης Π. (2000) Διερεύνηση της απόκρισης της λεκάνης απορροής Ξηριά Κορίνθου στην καταιγίδα της 11-13 Ιανουαρίου 1997 με τη μέθοδο SCS, Γεωτεχνικά Επιστημονικά Θέματα, 11 (1), 77-90. Παυλόπουλος, Κ. (2011) Γεωμορφολογία: Εφαρμογές στις Γεωεπιστήμες, Εκδόσεις Ίων, Αθήνα. Πεντέρης, Δ., Καλογερόπουλος Κ., & Χαλκιάς, Χ. (2015) Εκτίμηση πλημμυρικού κινδύνου με χρήση GIS. HellasGIs – Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. 1ο Συνέδριο Γεωγραφικών Πληροφοριακών Συστημάτων και Χωρικής Ανάλυσης στη Γεωργία και στο Περιβάλλον. 28-29 Μαΐου 2015, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο, Αθήνα. Χριστοφίδης, Α. Δ. (2008) Ανάπτυξη μοντέλου βροχής απορροής σε Σύστημα Γεωγραφικής Πληροφορίας, Μεταπτυχιακή εργασία, 112 σελίδες, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα.

004_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 38

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 38-50

ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΤΡΩΤΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΑΣΤΥΠΑΛΑΙΑΣ (Ν.Α. ΑΙΓΑΙΟ) ΣΤΑ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΚΥΜΑΤΑ ΒΑΡΥΤΗΤΑΣ Μαρία Παπούλια* Περίληψη Για την εκτίμηση της τρωτότητας της παράκτιας ζώνης της νήσου Αστυπάλαιας στα θαλάσσια κύματα βαρύτητας, η μεθοδολογία η οποία ακολουθήθηκε περιλαμβάνει τρία στάδια: αυτό της αναγνώρισης της ζώνης κατάκλυσης, τη συλλογή δεδομένων και τον υπολογισμό της τρωτότητας πληθυσμού, κτηρίων, χρήσεων γης και προστατευόμενων περιβαλλοντικά περιοχών καθώς και την αποτύπωση της τρωτότητας. Το τελευταίο θαλάσσιο κύμα βαρύτητας που έπληξε την Αστυπάλαια είναι αυτό του 1956, όπου το κύμα αναρρίχησης έφτασε τα 10m στις βόρειες ακτές του νησιού και τα 3m στις νότιες. Με βάση αυτές τις ενδείξεις εκτιμήθηκε η ζώνη κατάκλυσης. Προέκυψε ότι κυρίως οι οικισμοί που πλήττονται, είναι τα Λιβάδια, o Πέρα Γιαλός, το Έξω Βαθύ και η Μαλτεζάνα, ενώ οι υπόλοιπες περιοχές του νησιού είναι λιγότερο ευάλωτες. Τέλος, η πληθυσμιακή πυκνότητα εντός των ζωνών κατάκλυσης είναι 13.53 κάτοικοι/km2, σε σύνολο 1334

Assessment of the vulnerability of the Astypalaea island (s.e. Aegean sea) to tsunamis Maria Papoulia

Abstract Τhe methodology that was followed in order to assess the vulnerability of the coastal zone of Astypalaea Island to tsunamis, consists of three steps: the identification of the Inundation zone, data collection and calculation of the vulnerability of people and buildings and the potential flooding of different land uses and environmentally protected areas. To identify the inundation zone, the worst case scenario is being used. The greatest wave height that has ever been recorded in the island is that of 1956 event, where the run- up was 10m along locations of the north part of the island and 3m on the south. Based on these indications, the inundation zone was. The villages being affected are Livadia, Pera Gialos, Exo Vathi and Maltezana, while the rest of the island is less vulnerable. The population density within the inundation zones is 13.53 inhabitants per km2, out of a total of 1334 residents.

Εισαγωγή Ο κυματισμός αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες που δρουν στη παράκτια ζώνη. Τα κύματα που προσπίπτουν στην ακτή μπορούν να προκαλέσουν διάβρωση, μεταφορά ή και απόθεση ιζήματος κατά μήκος της ακτογραμμής διαμορφώνοντας τα γεωμορφολογικά της χαρακτηριστικά. Τα θαλάσσια κύματα βαρύτητας ή τσουνάμι είναι μεγάλα, μερικές φορές γιγαντιαία, κύματα που δημιουργούνται από διάφορους μηχανισμούς (υποθαλάσσιοι σεισμοί, παράκτιες ή υποθαλάσσιες ηφαιστειακές εκρήξεις κ.α.) και συχνά προκαλούν τεράστιες καταστροφές στις παράκτιες περιοχές. Τα τσουνάμι βρίσκονται πολύ υψηλά στη λίστα των φυσικών καταστροφών, εφόσον από το 1850 έως το 2006 ευθύνονται για την απώλεια 420000 ανθρώ-

(* Γεωγράφος, ΜΔΕ Πρόληψη και Διαχείριση Φυσικών Καταστροφών, papoulia.m@gmail.com

004_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 39

ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΟΥΛΙΑ

πων και την καταστροφή παράκτιων οικισμών και φυσικού περιβάλλοντος αξίας δισεκατομμυρίων δολαρίων, σε ολόκληρο τον κόσμο (Bernard κ.ά 2006). Το Αιγαίο και το Ιόνιο Πέλαγος στην Ελλάδα, αλλά και η ανατολική Μεσόγειος γενικότερα, αποτελούν τις πλέον τσουναμογενείς περιοχές της Ευρώπης, κάτι που επιβεβαιώνεται από ιστορικές καταγραφές και από έρευνες για παλαιοτσουνάμι. Οι περιοχές με αυξημένη πιθανότητα εκδήλωσης τσουνάμι στον ελληνικό χώρο είναι τρεις: 1) το βόρειο Αιγαίο, 2) η τάφρος της Κρήτης και το ηφαιστειακό νησιωτικό τόξο και 3) η ελληνική τάφρος (Papazachos και Dimitriou 1991). Ο κίνδυνος απωλειών από ενδεχόμενο τσουνάμι στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στο Νότιο Αιγαίο Πέλαγος είναι σημαντικός, εφόσον η Κρήτη αλλά και τα νησιά του Αιγαίου αποτελούν σημαντικές οικονομικά περιοχές για την Ελλάδα, κυρίως λόγω της τουριστικής τους αξιοποίησης. Αν και η εμφάνιση των θαλασσίων κυμάτων βαρύτητας στην Ελλάδα είναι πολύ μικρότερη σε σχέση με την εμφάνιση αυτών στον Ειρηνικό και στον Ινδικό Ωκεανό, πρέπει, να λαμβάνεται υπόψη ο κίνδυνος αυτός για το σχεδιασμό των χρήσεων γης και την τροποποίηση της τρωτότητας, με στόχο τη μείωση των επιπτώσεων του φυσικού αυτού κινδύνου. Τα μεγαλύτερα θαλάσσια κύματα βαρύτητας που έχουν πλήξει τον ελληνικό χώρο έχουν σημειωθεί στο Κορινθιακό κόλπο, στο Μαλιακό κόλπο, στη Κρήτη, στα Δωδεκάνησα, στις Κυκλάδες και στις ακτές της Δυτικής Ελλάδας (Παπαζάχος και Παπαζάχου 2003). Το τελευταίο μεγάλο θαλάσσιο κύμα βαρύτητας που έπληξε τη περιοχή του Αιγαίου, συνέβη στις 9 Ιουλίου του 1956 και προκλήθηκε από έναν σεισμό 7.5 βαθμών και έναν μετασεισμό 7.0 βαθμών. Σκοπός της παρούσης μελέτης είναι η εκτίμηση της τρωτότητας της νήσου Αστυπάλαιας (Ν.Α. Αιγαίο) στα θαλάσσια κύματα βαρύτητας, μέσω της αξιο-

ποίησης της τεχνολογίας των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών. Περιοχή Μελέτης Η Αστυπάλαια αποτελεί το δυτικότερο νησί των Δωδεκανήσων. Διοικητικά, αποτελεί τμήμα του Δήμου Αστυπάλαιας (εικόνα 1), ο οποίος πέραν της νήσου αυτής περιλαμβάνει πολλές ακατοίκητες νησίδες. Ανήκει στη Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου και πιο συγκεκριμένα στη Περιφερειακή Ενότητα Καλύμνου. Ο πληθυσμός, σύμφωνα με την απογραφή του 2011 της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, ανέρχεται σε 1334 μόνιμους κατοίκους. Έχει έκταση 96km2 και μήκος ακτών 143,5 km. Μια μικρή λωρίδα χέρσου πλάτους περίπου 100m, χωρίζει το νησί σε δύο τμήματα (εξού και η ονομασία νησί-πεταλούδα), το μέσα και το έξω νησί. Το πεδινό τμήμα του νησιού βρίσκεται στο κέντρο γύρω από αυτή τη λωρίδα ξηράς. Η υψηλότερη κορυφή βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του νησιού με υψόμετρο 487m. Μορφολογικά, το νησί χαρακτηρίζεται από ήπιο ανάγλυφο στο κεντρικό τμήμα του και από έντονο στο δυτικό και ανατολικό.

Γεωλογία-Γεωμορφολογία Νήσου Αστυπάλαιας

Εικόνα 1: Τοποθεσία και Μορφολογία Περιοχής Μελέτης

004_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 40

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 38-50

Γεωλογικά η Αστυπάλαια, δομείται τόσο από αλπικούς, όσο και μεταλπικούς σχηματισμούς. Οι αλπικοί σχηματισμοί ανήκουν στη γεωτεκτονική ενότητα Τριπόλεως και είναι ηλικίας Ανώτερου Ιουρασικού –Ανώτερου Ηώκαινου/Ολιγόκαινου (Χριστοδούλου 1966, Marnelis 1977, Ring 2001). Σύμφωνα με το γεωλογικό χάρτη του ΙΓΜΕ (1986) και τον Χατζάρα (2010), η Αστυπάλαια δομείται από ασβεστόλιθους Ανώτερου Ιουρασικού πάχους 250m οι οποίοι είναι επωθημένοι πάνω στο φλύσχη, από παχυστρωματώδεις ρουδιστοφόρους ασβεστόλιθους Σενώνιου-Μαιστρίχτιου (κυρίως στο ανατολικό τμήμα του νησιού), από νουμμουλιτοφόρους ασβεστόλιθους Παλαιόκαινου-Μέσου Ηώκαινου, οι οποίοι χαρακτηρίζονται από επεισόδια λιμνοθαλάσσιας φάσης και από φλύσχη ηλικίας Αν. Ηωκαίνου-Ολιγόκαινου, ο οποίος καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του δυτικού τμήματος του νησιού και αποτελείται από ψαμμίτες, ιλυόλιθους και κροκαλοπαγή (Χατζάρας 2010). Στην Αστυπάλαια, όπως και σε άλλα νησιά του συμπλέγματος των Δωδεκανήσων, οι αλπικοί αυτοί σχηματισμοί έχουν υποστεί σημαντική παραμόρφωση. Οι μεταλπικοί σχηματισμοί ανήκουν στο Τεταρτογενές. Σε πολλές θέσεις στο κεντρικό τμήμα του νησιού εμφανίζεται ο πώρος. Αποτελείται κυρίως από ασβεσταρενίτες με θαλάσσια και ηπειρωτική πανίδα. Έχει πάχος 2-3m και είναι αιολικής προέλευσης. Πλευρικά κορήματα, σύγχρονες αλλουβιακές αποθέσεις, προσχώσεις χειμάρρων και παράκτιες αποθέσεις αποτελούν τους υπόλοιπους μεταλπικούς σχηματισμούς που παρατηρούνται στη νήσο (ΙΓΜΕ 1986). Γεωμορφολογικά το 93,6% της ακτογραμμής της Αστυπάλαιας, καταλαμβάνεται από παράκτιους κρημνούς (Papoulia κ.α. 2013). Το 14.22% καταλαμβάνεται από κρημνούς με κλίση μεγαλύτερη από 30 μοίρες, το 46,8% από κρημνούς με κλίση από 10 ως 30 μοίρες και το υπόλοιπο από κρημνούς με κλίση μικρότερη των 10 μοιρών. Οι παράκτιοι κρημνοί εντοπίζονται σε όλο σχεδόν το νησί, με μικρότερη έκταση στους όρμους Βαθύ, Μαλτεζάνα, Λιβάδι και Πάνορμου. Οι κρημνοί μεγάλης κλίσης έχουν αναπτυχθεί σε ασβεστολιθικά κυρίως πετρώματα και εντοπίζονται κυρίως στο ανατολικό και στο νότιο και νοτιοανατολικό τμήμα του δυτικού τμήματος του νησιού. Κρημνοί έχουν αναπτυχθεί και σε σχηματισμούς του φλύσχη (φωτογραφία 1).

Έχουν μέτρια μορφολογική κλίση και μικρότερο ύψος σε σχέση με τους κρημνούς που αναπτύσσονται σε ασβεστολιθικά πετρώματα. Τέλος, παράκτιοι κρημνοί έχουν αναπτυχθεί και στο σχηματισμό του πώρου.

Φωτογραφία 1: Παράκτιος Κρημνός σε φλύσχη στη περιοχή του Στενού

Εκτός από την παρουσία των παράκτιων κρημνών, κατά μήκος των ακτών στο ανατολικό κυρίως τμήμα του νησιού, παρατηρούνται και θαλάσσια σπήλαια και παράκτιοι πάγκοι (Papoulia κ.ά. 2013). Όσον αφορά τους αιγιαλούς, σχεδόν όλοι οι αιγιαλοί στην Αστυπάλαια είναι σε μυχούς κόλπων (pocket beaches) και χαρακτηρίζονται από χαλικώδες και ανάμεικτο υλικό. Pocket beaches εντοπίζονται κυρίως στους όρμους Μαλτεζάνα, Λιβάδι και Πάνορμος. Μεθοδολογία Εδώ και 40 χρόνια περίπου, αρκετοί επιστήμονες έχουν συλλέξει δεδομένα και έχουν δημοσιεύσει καταλόγους σεισμών και τσουνάμι για την ευρύτερη περιοχή της Αν. Μεσογείου. Από αυτούς τους καταλόγους είναι δυνατή η εξαγωγή της επαναληψιμότητας γεγονότων τσουνάμι διαφορετικού μεγέθους. Από την ανάλυση μερικών από αυτά τα δεδομένα (Papazachos και Papazachou1997, Dominey Howes 2002) προκύπτει ότι ένα τσουνάμι στην Ελλάδα, έντασης ≥ ΙΙΙ σύμφωνα με τη κλίμακα Ambraseys-Sieberg (Ambraseys 1962), συμβαίνει κάθε 4 χρόνια κατά μέσο όρο, για ένταση IV ή και μεγαλύτερη, ο χρόνος επανάληψης είναι 26 χρό-

004_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 41

ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΟΥΛΙΑ

κτιας ζώνης της νήσου Αστυπάλαιας στο τσουνάμι ήταν η εξής: Αναγνώριση της Ζώνης Κατάκλυσης και του Μέγιστου Ύψους Κύματος (Run- up). Τα τελευταίο θαλάσσιο κύμα βαρύτητας που έπληξε την Αστυπάλαια είναι αυτό του 1956, όπου το κύμα αναρρίχησης έφτασε τα 10m στη βόρεια πλευρά του νησιού και τα 3m στη νότια. Η περιοχή κατάκλυσης, επομένως, μπορεί να εκτιμηθεί ως η περιοχή μεταξύ της ακτογραμμής και της ισοϋψούς των 3m για το νότιο τμήμα του νησιού και μεταξύ της ακτογραμμής και της ισοϋψούς των 10m για το βόρειο τμήμα του νησιού. Τα ύψη αυτά είναι τα μεΠίνακας 1: Ύψος κύματος και χρόνοι επανάληψης για τα τσουνάμι στην Ελλάδα (πηγή: Soloviev γαλύτερα που έχουν καταγρα1978, Papadopoulos 1998) φεί. Το ύψος κύματος εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, μεταξύ των οποίων η τοΑπό τα παραπάνω προκύπτει ότι ένα τσουνάμι με πογραφία και βαθυμετρία, καθιστώντας πολύ δύσκολο μέγιστο ύψος κύματος 5m ή και περισσότερο, μπορεί τον υπολογισμό του για την εκτίμηση της πραγματικής να συμβεί κάθε 25 χρόνια. Δεδομένου ότι οι παράκτιες ζώνης κατάκλυσης. Η χρησιμοποίηση του μέγιστου καπεριοχές της Ελλάδας έχουν τα τελευταία 40 χρόνια ταγεγραμμένου ύψους αποτελεί μια ασφαλή επιλογή αξιοποιηθεί πάρα πολύ και ότι δεν έχει συμβεί ένα μεγια την μελέτη της τρωτότητας της παράκτιας ζώνης. γάλης ένταση τσουνάμι, αυξάνει τις πιθανότητες για Ωστόσο, επειδή η Αστυπάλαια βρίσκεται σε πεαπώλειες ζωών και εκτεταμένες καταστροφές. ριοχή με ενεργή τεκτονική αποφασίστηκε στα πλαίσια Αρκετοί επιστήμονες έχουν ασχοληθεί με το κίντης παρούσης μελέτης να γίνει εκτίμηση της τρωτότηδυνο των τσουνάμι για τις παράκτιες περιοχές της Ελτας της περιοχής μεταξύ της ακτογραμμής και της ισολάδας. Οι παλαιότερες μελέτες αφορούσαν μόνο την ϋψούς των 20m, θεωρώντας ότι μέχρι το υψόμετρο των αναγνώριση των ευάλωτων στον φυσικό αυτό κίνδυνο 20m οι περιοχές είναι ευάλωτες σε κατάκλυση λόγω περιοχών, των ζωνών που θα κατακλυστούν από ένα ενός τσουνάμι. τσουνάμι. Οι νεότερες μελέτες, ωστόσο, περιλαμβάΣυλλογή δεδομένων, αναγνώριση των παραγόντων νουν και τη μελέτη της τρωτότητας (κοινωνική και οιπου επηρεάζουν της τρωτότητα - Υπολογισμός της κονομική). Έτσι εξετάζονται, επιπλέον, το πλήθος των τρωτότητας των κτηρίων και των χρήσεων γης εντός κτηρίων εντός της περιοχής κατάκλυσης που θα υποτης ζώνης κατάκλυσης. στούν βλάβες, οι υποδομές και οι γραμμές ζωής (π.χ. Παράγοντες οι οποίοι φαίνεται να καθορίζουν την οδικό δίκτυο, νοσοκομεία, χώροι απόθεσης απορριμτρωτότητα των κτηρίων είναι η ηλικία και το υλικό καμάτων), η πληθυσμιακή πυκνότητα εντός αυτής της πετασκευής, το πλήθος των ορόφων (για τη δυνατότητα ριοχής, η απόσταση από την ακτογραμμή, το υλικό καδιαφυγής) και η κατάσταση του ισογείου ( αντικείμενα τασκευής και η ηλικία των κτηρίων, το πλήθος των που μπορούν να μετακινηθούν). Λόγω έλλειψης λεορόφων, η κατάσταση του ισογείου, οι χρήσεις γης, οι πτομερών δεδομένων για αυτούς τους παράγοντες, προστατευόμενες περιβαλλοντικά περιοχές, και ο αριθαποφασίστηκε να μη ληφθούν υπόψη αλλά να υπολομός των κατοίκων ανά κτήριο. γιστεί το πλήθος των κτηρίων εντός της περιοχή κατάΣτη παρούσα μελέτη, η μεθοδολογία που ακολουκλυσης. Αξιοποιήθηκαν τα τοπογραφικά διαγράμματα θήθηκε για την εκτίμηση της τρωτότητας της παράκλίμακας 1:5000 έκδοσης Ο.Κ.Χ..Ε, έτους 1986, οι αενια και για ένταση ≥ V είναι 170 χρόνια. Τσουνάμι με ένταση IV ή και μεγαλύτερη, συμβαίνουν κατά μέσο όρο κάθε 1100 χρόνια. Αντίστοιχης σημαντικότητας είναι και το πιθανό ύψος του κύματος που θα πλήξει την ακτογραμμή. Στο πίνακα 1 που ακολουθεί, παρουσιάζονται το ύψος κύματος και ο ρυθμός επαναληψιμότητας για διάφορες εντάσεις τσουνάμι.

004_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 42

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 38-50

Πίνακας 2: Τα χωρικά δεδομένα της περιοχής μελέτης που αξιοποιήθηκαν για την εκτίμηση της τρωτότητας στο ενδεχόμενο τσουνάμι

ροφωτογραφίες έκδοσης Υπουργείου Αγρ. Ανάπτυξης και Τροφίμων, έτους 1996 και η εφαρμογή Google Earth (λήψη εικόνων το 2010) για την ψηφιοποίηση όλων των κτηρίων (κατοικίες, κτήρια βιομηχανικής χρήσης κ.ο.κ.). Υπολογίστηκε το πλήθος εντός της ζώνης κατάκλυσης για κάθε έτος χωριστά, δίνοντας τη δυνατότητα εκτίμησης της διαχρονικής οικιστικής ανάπτυξης της περιοχής σε σχέση με το κίνδυνο ενός ενδεχόμενου τσουνάμι. Όσον αφορά τη κοινωνική τρωτότητα, υπολογίστηκε ο πληθυσμός εντός της περιοχής κατάκλυσης (3, 10 και 20m) για κάθε ένα από τα έτη 1986, 1995, 2011, με σκοπό την μελέτη της εξέλιξης του πληθυσμού διαχρονικά εντός της περιοχής υψηλής επικινδυνότητας. Για το σκοπό αυτό έγινε χρήση των δεδομένων της Στατιστικής Αρχής από τις απογραφές των ετών 1986, 1991 και 2011. Επιπλέον μέσω των δυνατοτήτων των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών έγινε υπολογισμός των κάλυψης γης και των προστατευόμενων περιοχών που πρόκειται να πλημμυρήσουν από ένα θαλάσσιο κύμα αντίστοιχο με αυτό του 1956 αλλά και ενός κύματος μεγαλύτερου ύψους (20m). Στον πίνακα 2 που ακολουθεί απεικονίζονται τα χωρικά δεδομένα που αφορούν την περιοχή μελέτης και τη πηγή προέλευσής τους. Αποτύπωση της τρωτότητας. Κατασκευάστηκαν θεματικοί χάρτες απεικόνισης της τρωτότητας της παράκτιας ζώνης σε σχέση με τη συνολική έκταση του νησιού, τη κάλυψη γης και τις προστατευόμενες περιοχές, για διαφορετικά run up.Μέσω των εργαλείων του λογισμικού ArcGis 10.3 και της εφαρμογής ArcMap έγινε εξαγωγή χρήσιμων στατιστικών δεδομένων.

Αποτελέσματα ερευνών για την ισχύ του τσουνάμι της 9ης Ιουλίου 1956 στην Αστυπάλαια Στις 9 Ιουλίου 1956 και ώρα 03:11:40.0, ένας ισχυρός σεισμός μεγέθους 7.5 βαθμών της κλίμακας Richter, σημειώθηκε στο νότιο Αιγαίο Πέλαγος. Το επίκεντρό του ήταν 36ο70΄N και 25ο80΄E και το εστιακό βάθος 10km, σύμφωνα με το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. 13 λεπτά αργότερα σημειώθηκε ισχυρός μετασεισμός μεγέθους 7.0 βαθμών, με επίκεντρο 36ο60΄Ν και 25ο70΄Ε και βάθος 10km. Το σεισμικό αυτό συμβάν οφείλεται στη δραστηριοποίηση της ρηξιγενούς ζώνης Β.Α. – Ν.Δ. διεύθυνσης που αποτελεί το Β.Δ. όριο της τάφρου της Αμοργού (Dominey Howes και Cundy 2001). Από τον πολύ ισχυρό σεισμό των 7.5 βαθμών αλλά και τον μετασεισμό των 7.0 βαθμών, ο οποίος ακολούθησε, προκλήθηκε ένα θαλάσσιο κύμα βαρύτητας, το οποίο είναι και το πλέον πρόσφατο μεγάλο τσουνάμι που έπληξε το Αιγαίο. Τα κύματα προκλήθηκαν από μια σειρά υποθαλάσσιων ολισθήσεων ιζημάτων στις πλευρές της τάφρου. Ήδη από τα πρώτα χρόνια που ακολούθησαν το περιστατικό της Αμοργού, διάφορες έρευνες πρότειναν το σενάριο της υποθαλάσσιας ολίσθησης σαν αιτία δημιουργίας του τσουνάμι του 1956. Θεωρήθηκε ότι ο σεισμός της 9ης Ιουλίου πυροδότησε μία εκτεταμένη υποθαλάσσια ολίσθηση ιζημάτων, γεγονός που οδήγησε στην δημιουργία του τσουνάμι (Γαλανόπουλος 1957, Ambraseys 1962, Antonopoulos 1978, Perissoratis και Papadopoulos1999). Η σταθερότητα των χαλαρών θαλάσσιων ιζημάτων εξαρτάται από πολλές φυσικές παραμέτρους, όπως η κλίση των πρανών, ο ρυθμός απόθεσης των ιζημάτων, η διατμητική αντοχή, η κοκκομετρία, η περιεχόμενη υγρασία και η παρουσία ρηγμάτων. Οι λεκάνες του Αργολικού Κόλπου και της Αμοργού, που ανήκουν στη

004_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 43

ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΟΥΛΙΑ

Τάφρο της Κρήτης, είναι επιρρεπής σε μεγάλης κλίμακας υποθαλάσσιες ολισθήσεις ιζημάτων (Perissoratis και Papadopoulos 1999). Τα ύψη των κυμάτων που καταγράφηκαν στις ακτές των γύρω περιοχών διέφεραν σημαντικά ανάλογα με τη τοπική βαθυμετρία και τη μορφολογία των ακτών. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, να μην πληγούν όλες οι περιοχές το ίδιο. Στην Αστυπάλαια, όπως και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα, το τσουνάμι είχε σημαντικές επιπτώσεις. Για το συγκεκριμένο νησί υπάρχουν αναφορές για ύψη κύματος από τέσσερα ως και είκοσι μέτρα (Γαλανόπουλος 1957). Ο Dominey Howes D.T.M. (1996) ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με τις επιπτώσεις του τσουνάμι στην Αστυπάλαια. Μελέτησε αποθέσεις ιζημάτων στις θέσεις Λιβάδια (ή Λιβάδι) και Σταυρός και οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι ταιριάζουν περισσότερο σε ένα γεγονός τσουνάμι παρά στην απόθεση θαλάσσιων υλικών λόγω της ανύψωσης του επιπέδου της θαλάσσιας επιφάνειας λόγω καταιγίδων ή γενικότερα εφήμερων μετεωρολογικών συνθηκών. Οι Dominey Howes κ.ά. (2000) και οι Okal κ.ά. (2009) επιβεβαίωσαν την προέλευση των ιζημάτων, ενώ υποστήριξαν ότι υπήρξε μια υπερεκτίμηση των επιπτώσεων του τσουνάμι από προγενέστερες επιστημονικές μελέτες (Γαλανόπουλος 1957, Ambraseys 1962, Papazachos κ.ά. 1986). Η περιοχή μελέτης των Dominey Howes κ.ά. (2000), αφορούσε την περιοχή Λιβάδια, στο νότιο τμήμα του νησιού και την περιοχή Σταυρός στα βόρεια. Χαρτογράφησαν και αποτύπωσαν τις εμφανείς αποθέσεις ιζημάτων που συνδέονται με το τσουνάμι και συνέλλεξαν δείγματα με σκοπό τη ανάλυση της μικροπανίδας και τη ραδιομετρική ανάλυση για τη χρονολόγηση των ιζημάτων. Η έρευνα πεδίου έγινε το Μάιο του 1995 και τον Ιούλιο του 1998. Μια δεύτερη ερευνητική ομάδα (Okal κ.ά 2009), επισκέφτηκε περισσότερες περιοχές στο νησί (συνολικά 7), με σκοπό τη δημιουργία μιας ποσοτικής βάσης δεδομένων ζώνης κατάκλυσης και ύψους κύματος πάνω από τη μέση στάθμη της θάλασσας (run- up) για διάφορες περιοχές του Αιγαίου που επλήγησαν από το τσουνάμι που προκάλεσε το συγκεκριμένο σεισμικό γεγονός. Η έρευνα πεδίου έγινε το Ιούλιο του 2004. Στη περιοχή Λιβάδια, η μελέτη των Dominey Howes κ.ά.(2000) που περιέλαβε κυρίως την εκσκαφή μικρής τάφρου, οδήγησε στην αποτύπωση τεσσάρων

διακριτών στρωμάτων ιζημάτων. Από αυτά, το ένα στρώμα αποτελείται από αποθέσεις καλά αποστρογγυλωμένων κλαστικών αμμωδών ιζημάτων, με συνδετικό υλικό αμμώδη ίλυ. Η άνω επιφάνεια αυτού του στρώματος αποτελείται από κλαστικά και οργανικά υλικά. Τα στρώματα άνω και κάτω των κλαστικών ιζημάτων αποτελούνται από αμμώδη ίλυ, που είναι χαρακτηριστική για τη περιοχή της παράκτιας πεδιάδας των Λιβαδιών. Στο στρώμα κλαστικών ιζημάτων αναγνωρίστηκαν έξι είδη τρηματοφόρων, ενώ στα στρώματα αμμώδους ιλύος δεν βρέθηκαν αντίστοιχα είδη. Τα είδη των τρηματοφόρων που βρέθηκαν μπορούν να βρεθούν στη θάλασσα μέχρι και το βάθος των 2000m. Αυτό το γεγονός πιστοποιεί ότι το στρώμα των κλαστικών ιζημάτων είναι θαλάσσια απόθεση από κάποιο γεγονός μεγάλης ενέργειας. Επιπλέον, η επαφή του στρώματος με το υποκείμενο εμφανίζει χαρακτηριστικά διάβρωσης και σηματοδοτεί μια απότομη αλλαγή συνθηκών πριν την απόθεση του κλαστικού ιζήματος. Συχνά, παρόμοια χαρακτηριστικά, θεωρούνται ενδεικτικά αποθέσεων παλαιοτσουνάμι. Οι μέθοδοι χρονολόγησης με 137Cs και 210Pb που χρησιμοποίησαν έδειξαν πως το στρώμα κάτω από τις αποθέσεις των κλαστικών ιζημάτων (κροκαλών) πιθανά έχει αποτεθεί πριν το 1956. Αντίθετα το στρώμα πάνω από αυτό φαίνεται να έχει αποτεθεί μετά το 1956. Οι μέθοδοι χρονολόγησης που χρησιμοποιήθηκαν δε μπόρεσαν με ακρίβεια να καθορίσουν την απόθεση του στρώματος. Ωστόσο σε συνδυασμό με τις ενδείξεις από τα τρηματοφόρα, φαίνεται ότι πιθανότατα αποτέθηκε από το τσουνάμι του 1956 (εικόνες 2-3). Στη περιοχή του Σταυρού (βόρεια ακτή, περίπου 6.5 km από τη Χώρα της Αστυπάλαιας), βρέθηκαν αρκετές αποθέσεις από καλά αποστρογγυλεμένους χάλικες, οι οποίοι έχουν αποτεθεί ανομοιόμορφα στους παράκτιους κρημνούς που βρίσκονται σε τέσσερα μέτρα υψόμετρο. Οι χάλικες διαφέρουν από τα γωνιώδη υλικά που χαρακτηρίζουν τη περιοχή, καλύπτουν επιφάνειες έως και 250m2 και το μέγιστο υψόμετρο που εντοπίζονται ανέρχεται στα 10m. Επίσης βρίσκονται σε απόσταση ως και 45m από την ακτή. Επιπλέον βρέθηκε μεγάλος αριθμός από διάφορα είδη θαλασσίων μαλακίων τα οποία σχετίζονται με τις αποθέσεις χάλικων (εικόνα 4).

004_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 44

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 38-50

Εικόνα 2: Η στρωματογραφία των αποθέσεων στις θέσεις/τομές A, B & C στα Λιβάδια. Η οριζόντια απόσταση από τη παραλία ως τη τομή C είναι 40m (πηγή: Dominey Howes κ.ά. 2000)

Εικόνα 3: Η στρωματογραφία των αποθέσεων στη περιοχή Λιβάδια. Στο δεύτερο στρώμα που αποτελείται από αποστρογγυλωμένα κλαστικά ιζήματα, πιστεύεται ότι είναι αποθέσεις του τσουνάμι του 1956. (πηγή: Dominey Howes κ.ά. 2000)

Εικόνα 4: α) Λιβάδια. Είναι ευδιάκριτη η στρώση από κροκάλες εντός των κολλούβιων αποθέσεων, β) Σταυρός. Αποστρογγυλεμένοι θαλάσσιοι χάλικες που έχουν αποτεθεί στην επιφάνεια παράκτιων κρημνών. Η θήκη της φωτογραφικής μηχανής είναι 12cm σε μήκος, γ) Παράκτιος Κρημνός στο Σταυρό (Α-Δ). Τα βέλη δείχνουν τις θέσεις των αποστρογγυλεμένων χάλικων (πηγή: Dominey Howes κ.ά. 2000).

Η χρονολόγηση σε διάφορα είδη μαλακίων δεν έδωσε κάποια πληροφορία για τη χρονική στιγμή απόθεσης των χάλικων. Από τις παραπάνω παρατηρήσεις, οι ερευνητές κατέληξαν στη διαπίστωση ότι η διείσδυση του θαλάσσιου νερού από το τσουνάμι ξεπέρασε τα 2m στη περιοχή Λιβάδια και τα 10m στη περιοχή Σταυρός. Αυτές οι εκτιμήσεις είναι πολύ μικρότερες από αυτές που αναφέρονται σε παλαιότερες δημοσιεύσεις (Γαλανόπουλος 1957, Papazachos κ.ά. 1986)για το εν λόγω τσουνάμι. Οι Okal κ.ά. (2009), επιχείρησαν κυρίως μέσω προφορικών συνεντεύξεων με μάρτυρες του γεγονότος και

κλασσικών τοπογραφικών μεθόδων να επαναπροσδιορίσουν το μέγιστο ύψος (run up) του κύματος. Συνολικά εξέτασαν 14 θέσεις σε 7 περιοχές της Αστυπάλαιας, και συγκεκριμένα στο Σταυρό, τα Λιβάδια, το Βαθύ (Έξω Βαθύ), τον Πέρα Γιαλό, την παραλία Μεγάλο Βάι και την παραλία Μικρό Βάι (εικόνα 5). Από τις παρατηρήσεις και των δύο παραπάνω ερευνητικών προσεγγίσεων, προκύπτει ότι οι τιμές για το ‘run up’ του τσουνάμι στην Αστυπάλαια, είναι κατά πολύ μικρότερες από αυτές που είχαν δημοσιευθεί παλαιότερα. Στο βόρειο τμήμα του νησιού το μέγιστο

004_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 45

ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΟΥΛΙΑ

‘run up’ ήταν 10m στη περιοχή του Σταυρού, ενώ στο νότιο τμήμα ήταν 4m στο Πέρα Γιαλό.

Εικόνα 5: Θέσεις έρευνας πεδίου για τον εντοπισμό του run up του τσουνάμι του 1956 στην Αστυπάλαια (τροποποιημένο από Okal κ.ά. 2009).

Μετρήσεις Στο πλαίσιο αυτής της μελέτης επιχειρήθηκε η επαλήθευση των μετρήσεων των δύο παραπάνω ερευνητικών ομάδων, μέσω της εργασίας πεδίου. Κατά την επίσκεψη στο Πέρα Γιαλό και τη Μαλτεζάνα, δεν ήταν δυνατή η αναγνώριση των ιζημάτων από το τσουνάμι και επομένως ούτε ο προσδιορισμός του κύματος αναρρίχησης. Ως αποτέλεσμα, δεν κατέστη δυνατή η επιβεβαίωση των διαπιστώσεων των Okal κ.ά.(2009). Στις θέσεις Λιβάδια και Σταυρός, ωστόσο, αναγνωρίστηκαν οι αποθέσεις από το τσουνάμι του 1956 και προσδιορίστηκε το ‘run- up’. Ειδικότερα, στη θέση Σταυρός, δυτικά της εκκλησίας περίπου 500m, ήταν ευδιάκριτες οι αποθέσεις χάλικων που περιγράφουν οι Dominey Howes κ.ά. (2000). Όπως φαίνεται και στις ακόλουθες φωτογραφίες (φωτογραφίες 2α-2γ ), διακρίνονται αποστρογγυλεμένοι χάλικες, οι οποίοι είναι ανομοιόμορφα τοποθετημένοι πάνω στους παράκτιους κρημνούς, ύψους ως και 4m. Το μέγιστο υψόμετρο στο οποίο εντοπίζονται αυτοί οι χάλικες είναι περίπου τα 10m, ενώ καταλαμβάνουν έκταση περίπου 350m2. Κατά την εργασία υπαίθρου, οι χάλικες αυτοί εντοπίστηκαν και σε άλλους παράκτιους κρημνούς στις θέσεις που περιγράφηκαν αρχικά από τους Dominey Howes κ.ά. (2000) στο Σταυρό, με αποτέλεσμα η συνολική τους έκταση

να είναι μεγαλύτερη από αυτή που αρχικά είχε προσδιοριστεί. Οι χάλικες αυτοί ξεχωρίζουν από τα περιβάλλοντα υλικά που είναι προϊόντα αποσάθρωσης των πετρωμάτων που καταλήγουν στην ακτή και φαίνεται η θαλάσσια προέλευσή τους. Η σημερινή τους θέση δείχνει ότι αποτέθηκαν εκεί λόγω κάποιου γεγονότος πολύ μεγάλης ενέργειας. Μόνο ένα θαλάσσιο κύμα βαρύτητας έχει τη δυνατότητα να μεταφέρει και να αποθέσει θαλάσσια ιζήματα σε τέτοιο ύψος. Στη περιοχή του Αιγαίου, η άνοδος της θαλάσσιας στάθμης λόγω μετεωρολογικής παλίρροιας είναι πολύ μικρή και δεν ξεπερνά τα 0.5m (IAPSO 1985, Flemming 1992, Zerbini κ.ά. 1996). Επομένως είναι πολύ δύσκολο να μεταφέρει τέτοιων διαστάσεων υλικά στη ξηρά. Αντίθετα, το τσουνάμι του 1956 είχε όλη την απαιτούμενη ενέργεια για να δώσει αυτά τα αποτελέσματα. Από την έρευνα, προέκυψε ότι στη νότια ακτή του νησιού (Λιβάδια, Πέρα Γιαλός, Μαλτεζάνα), η αναρρίχηση του κύματος (run up), ήταν ≤ 4m. Η περιοχή κατάκλυσης έφτασε τα 285m στα Λιβάδια και 70m στη Μαλτεζάνα. Στη βόρεια πλευρά του νησιού, αναγνωρίστηκαν οι αποθέσεις που περιγράφουν οι Dominey Howes κ.ά. (2000), σε ύψος 10m πάνω από τη μέση στάθμη θάλασσας στη περιοχή του Σταυρού. 5km ανατολικά στον όρμο Βάι, το τσουνάμι διείσδυσε 700m στην ενδοχώρα και έφτασε σε ύψος τα 7.5m. Προς τον όρμο Βαθύ, το κύμα αναρρίχησης μειώνεται, φτάνοντας τα 3 και 4 m. Από τη θέση στην οποία βρίσκονται οι αποθέσεις αυτές, προκύπτει ότι το ‘run- up’ του τσουνάμι σε αυτή τη πλευρά του νησιού έφθασε τα 10m. Οι χάλικες αυτοί δεν έχουν σκεπαστεί από άλλα στρώματα ιζημάτων, διευκολύνοντας έτσι τη παρατήρησή τους. Σε κανένα άλλο σημείο του νησιού δεν είναι τόσο εμφανείς και σε τέτοια έκταση. Στον οικισμό Λιβάδια πραγματοποιήθηκε τομή στα δυτικά των εκβολών του χειμάρρου. Λόγω έντονης ανθρωπογενούς επέμβασης ήταν αδύνατη η πραγματοποίηση της τομής στη θέση των Dominey Howes κ.ά. (2000), ωστόσο και σε αυτή τη θέση επαληθεύτηκαν τα ευρήματα αυτών. Πιο συγκεκριμένα, ο οικισμός Λιβάδια, είναι στη νότια ακτή του νησιού και σε απόσταση περίπου 2km από τη Χώρα της Αστυπάλαιας (βλ. εικόνα 1). Η θέση που έγινε η τομή είναι περίπου 50m νοτιοδυτικά από την εκβολή του χειμάρρου Λιβάδι, ο οποίος λόγω του φράγματος που έχει κατασκευαστεί στα ανάντη έχει σταματήσει τη μεταφορά

004_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 46

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 38-50

είναι αντίστοιχη της τομής Α που πραγματοποίησαν οι Dominey Howes κ.ά. (2000). Η κοίτη του χειμάρρου έχει τεχνητά επιχωματωθεί, ενώ στις όχθες του έχουν κτιστεί πολλές κατοικίες και τουριστικά καταλύματα, ιδίως μετά το 2007. Για το λόγο αυτό ήταν αδύνατος ο εντοπισμός των θέσεων των υπόλοιπων τομών των Dominey Howes κ.ά. (2000) αλλά και η πραγματοποίηση οποιασδήποτε τομής σε νέα θέση. Στην φωτογραφία 3, φαίνεται

Εικόνα 6: Θέση τομής. Άποψη από το google earth

Φωτογραφία 2α-2γ: Αποθέσεις ιζημάτων στη θέση Σταυρός. Με μαύρα βέλη σημειώνονται οι χάλικες, που αντιστοιχούν στο τσουνάμι του 1956

ιζήματος και την απόθεση στην ακτή (εικόνα 6), σε υψόμετρο περίπου 1.5m από τη Μ.Σ.Θ. και σε απόσταση περίπου 20m από την ακτογραμμή. Η τομή αυτή

τμήμα της τεχνητά επιχωματωμένης κοίτης του χειμάρρου που σήμερα αποτελεί τον κεντρικό δρόμο των Λιβαδιών και τα κτίρια στις όχθες του. Κατά τη τομή βρέθηκαν καλά αποστρογγυλεμένες κροκάλες ανάμεσα σε στρώματα κολλούβιων υλικών (φωτογραφία 4). Η θέση και το σχήμα αυτών των κροκαλών δείχνει ότι η προέλευσή τους είναι θαλάσσια και όχι ποτάμια. Επιπλέον, η μετεωρολογική παλίρροια στο νησί δε ξεπερνά τα 0.5 m όπως προαναφέρθηκε καθιστώντας δύσκολη την απόθεση σε αυτό το σημείο πιθανού θαλάσσιου υλικού. Η μοναδικότητα επίσης αυτών των κροκαλών εντός της στρωματογραφικής στήλης, αποδεικνύει ότι δε μπορεί να οφείλεται σε απόθεση έστω και λόγω κάποιας ακραίας μετεωρολογικής παλίρροιας, όπως αυτή του χειμώνα του 1997-1998. Επιπλέον παρόμοιες κροκάλες έχουν θεωρηθεί ως ένδειξη παλαιοτσουνάμι (Goff κ.ά. 1998). Η απόθεση επομένως, έχει γίνει από κάποιο γεγονός πολύ μεγάλης ενέργειας όπως πιθανά το τσουνάμι του 1956. Η ύπαρξη θαλασσίων ιζημάτων εντός χερσαίων αποθέσεων αποτελεί ακόμη μία απόδειξη για την παραπάνω υπόθεση ότι η απόθεση αυτών δηλαδή οφείλεται σε ένα τσουνάμι. Από τη θέση στην οποία βρίσκονται, προκύπτει ότι το ‘run- up’ του τσουνάμι στη θέση αυτή ήταν ~2m.

004_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 47

ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΟΥΛΙΑ

Αποτελέσματα Οι περιοχές που θα κατακλυσθούν από τσουνάμι με run up 3 και 10m, είναι περιορισμένες σε εκείνα τα τμήματα του νησιού για τα οποία υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για τις τιμές αυτές. Αντίθετα, οι περιοχές κατάκλυσης από τσουνάμι με run up 20m καλύπτουν μεγαλύτερη έκταση στο νησί (εικόνες; 7α-7β).

Φωτογραφία 3: Η επιχωματωμένη κοίτη του χειμάρρου Λιβάδι στα Λιβάδια.

Φωτογραφία 4: Τομή στα Λιβάδια. Διακρίνεται το στρώμα με τις κροκάλες θαλάσσιας προέλευσης ανάμεσα σε κολλούβια.

Αυτή η παρατήρηση συμφωνεί με τις παρατηρήσεις των προηγούμενων ερευνητικών ομάδων και όχι με τις παλιότερες δημοσιεύσεις που έκαναν λόγο για 4m run up στα Λιβάδια.

Εικόνα 7α: Περιοχές Κατάκλυσης από ενδεχόμενο τσουνάμι με run up 3m στη νότια πλευρά και 10m στη βόρεια πλευρά του νησιού.

Εικόνα 7β: Περιοχές Κατάκλυσης από ενδεχόμενο τσουνάμι με run up 20m.

Προκύπτει ότι όσον αφορά τις χρήσεις γης (πίνακας 3), οι περιοχές που καταλαμβάνουν τις ζώνες κατάκλυσης καλύπτονται από σκληροφυλλική βλάστηση και βοσκότοπους. Συνολικά 535km2 αυτών των δύο κατηγοριών βρίσκονται εντός της περιοχής κατάκλυ-

004_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 48

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 38-50

σης 3 και 10m και 4539km2 εντός της ζώνης των 20m. Επίσης σημαντική έκταση των περιοχών κατάκλυσης φιλοξενούν σύνθετα συστήματα καλλιέργειας (οικισμοί Λιβάδια και Μαλτεζάνα), ενώ οι περιοχές που χαρακτηρίζονται ως διακεκομμένη αστική δόμηση, αεροδρόμιο και λιβάδια καταλαμβάνουν τη μικρότερη έκταση. Σχετικά με τις προστατευόμενες περιοχές οικολογικού ενδιαφέροντος 600km2 περίπου βρίσκονται εντός των ζωνών κατάκλυσης. Σε ότι αφορά τα κτήρια, όπως προαναφέρθηκε, μελετήθηκε η οικιστική ανάπτυξη εντός των ορίων των οικισμών για τη περίοδο 1986-2010. Προέκυψε ότι εντός των οικισμών , Λιβάδια, Χώρα Αστυπάλαιας, Πέρα Γιαλός, Μαλτεζάνα, Σχοινώντας, Έξω και Μέσα

Βαθύ, αλλά και της έκτασης που καταλαμβάνει το camping και η μονάδα παραγωγής ενέργειας της Δ.Ε.Η., πολλά κτήρια είναι ευάλωτα σε ένα ενδεχόμενο θαλάσσιο κύμα βαρύτητας, με run up 3 (ή 10m) και 20m. Το 1986 οι συγκεκριμένες περιοχές είχαν 1612 κτήρια, το 1996 τα κτήρια αυξήθηκαν σε 1857 και το 2010 τα κτήρια έφθασαν τα 1937 (πίνακες 4 & 5). Όσο περισσότερα κτήρια βρίσκονται εντός της ζώνης κατάκλυσης, τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος για απώλειες ζωών αλλά και το οικονομικό κόστος από τις υλικές καταστροφές. Εντός της ζώνης κατάκλυσης των 3 και 10m βρίσκεται επίσης ένας αθλητικός χώρος (γήπεδο) στον Πέρα Γιαλό, ενώ για τη ζώνη των 20m, πλέον του γηπέδου βρίσκεται και ένας χώρος απόθεσης απορριμμάτων στο βόρειο τμήμα του νησιού. Η οικολογική καταστροφή που θα προκληθεί από ένα τσουνάμι, αν κατακλυστεί ο χώρος αυτός θεωρείται σημαντική. Η εκτίμηση του πληθυσμού που πρόκειται να πληγεί αποτελεί ίσως το πλέον κρίσιμο παράγοντα για την εκτίμηση της τρωτότητας της παράκτιας ζώνης. Οι αναπτυγμένοι κοινωνικοοικονομικά οικισμοί του νησιού βρίσκονται στο νότιο τμήμα αυτού, ενώ και η τουριστική ανάπτυξη των τελευταίων ετών των οικισμών αυτών αυξάνει τη τρωτότητα αυτών των κοινωνιών σε οποιονδήποτε παράκτιο φυσικό κίνδυνο. Η μελέτη επομένως αυτής της παραμέΠίνακας 3: Έκταση (km2) κατηγοριών Κάλυψης Γης και Προστατευόμενων τρου είναι απαραίτητη για την ολοκλήρωση της Οικολογικά Περιοχών ανά ζώνη κατάκλυσης μελέτης των αρνητικών επιπτώσεων αυτού του φυσικού κινδύνου. Υπολογίστηκε ότι εντός της ζώνης κατάκλυσης των 3 και 10m, σύμφωνα με την απογραφή του 2011 κατοικούν 20 άνθρωποι, ενώ στη ζώνη των 20m κατοικούν 168, σε συνολικό πληθυσμό 1310 κατοίκων. Το 1991 κατοικούσαν στις αντίστοιχες ζώνες 21 και 178 άνθρωποι σε σύνολο 1385 και το 1986 15 και 132 σε σύνολο 1030. Την περίοδο 1986- 2011, ο συνολικός Εδώ Πίνακας 4: Πλήθος κτηρίων ανά έτος και ανά ζώνη κατάκλυπληθυσμός του νησιού έχει αυξηθεί. Η τουριστική ανάσης πτυξη τα τελευταία χρόνια έχει ως αποτέλεσμα το καλοκαίρι περισσότεροι από 18000 άνθρωποι να επισκέπτονται το νησί, αυξάνοντας έτσι τη τρωτότητα κατά τη διάρκεια της θερινής τουριστικής περιόδου. Τα στοιχεία αυτά προκύπτουν από την επικύρωση εισιτήριων Εδώ Πίνακας 5: Πλήθος δημοσίων κτηρίων και υποδομών ανά από το αεροδρόμιο και το λιμάνι της Αστυπάλαιας για ζώνη κατάκλυσης τη περίοδο Μάιος- Αύγουστος 2012.

004_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 49

ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΟΥΛΙΑ

Οι οικισμοί οι οποίοι πλήττονται σε πολύ μεγάλο βαθμό σε ένα ενδεχόμενο ύψος κύματος 20m είναι τα Λιβάδια (7,92 km2 της συνολικής έκτασης του οικισμού), o Πέρα Γιαλός (6,49 km2) και το Έξω Βαθύ (5,82 km2), ενώ για τον οικισμό Μαλτεζάνα η έκταση είναι σημαντικά μικρότερη (2,1 km2 ). Η Χώρα της Αστυπάλαιας (πρωτεύουσα του δήμου και μεγαλύτερος οικισμός του νησιού) δεν θεωρείται ιδιαίτερα επιρρεπής καθότι είναι κτισμένη σε ύψωμα. Αντίθετα, σε ένα ύψος κύματος, αντίστοιχο του 1956, πλήττονται σημαντικές εκτάσεις των οικισμών Έξω Βαθύ (6,72 km2 της συνολικής έκτασης του οικισμού), Μέσα Βαθύ (4,88 km2) , Πέρα Γιαλός (2,45 km2) και Μαλτεζάνα (2,46 km2), ενώ για τις υπόλοιπες περιοχές του νησιού οι αρνητικές επιπτώσεις θα είναι λιγότερες. Συμπεράσματα Για την εκτίμηση της τρωτότητας της παράκτιας ζώνης στα θαλάσσια κύματα βαρύτητας (τσουνάμι), αξιοποιήθηκαν οι υπάρχουσες μελέτες για το μέγιστο ύψος αναρρίχησης κύματος (run up) που έχει πλήξει το νησί και με βάση αυτές επιχειρήθηκε η αναγνώριση της πιθανής ζώνης κατάκλυσης και ο υπολογισμός εντός αυτής, της τρωτότητας του πληθυσμού, των κτηρίων, των χρήσεων γης και των περιοχών οικολογικού ενδιαφέροντος. Η χρησιμοποίηση του μέγιστου καταγεγραμμένου ύψους αποτελεί μια ασφαλή επιλογή για την εκτίμηση της τρωτότητας. Το ύψος αναρρίχησης του κύματος από το τσουνάμι του 1956 έφτασε τα 10m στη βόρεια πλευρά του νησιού και τα 3m στη νότια. Οι τιμές αυτές αποτελούν τις υψηλότερες τιμές που έχουν καταγραφεί. Με βάση αυτές τις τιμές, εκτιμήθηκε η ζώνη κατάκλυσης ως η περιοχή μεταξύ της ακτογραμμής και της ισοϋψούς των 3m για το νότιο τμήμα του νησιού και μεταξύ της ακτογραμμής και της ισοϋψούς των 10m για το βόρειο τμήμα του νησιού. Ωστόσο, επειδή όλες οι περιοχές με υψόμετρο μικρότερο των 20m θεωρούνται ευάλωτες σε ένα τσουνάμι ανάλογου μεγέθους με αυτό του 1956, έγινε και μια δεύτερη εκτίμηση της τρωτότητας της περιοχής μεταξύ της ακτογραμμής και της ισοϋψούς των 20m. Οι οικισμοί οι οποίοι κυρίως πλήττονται, σε ένα ενδεχόμενο ύψος κύματος 20m, είναι τα Λιβάδια (7,92 km2 της συνολικής έκτασης του οικισμού), o Πέρα

Γιαλός (6,49 km2) και το Έξω Βαθύ (5,82 km2), ενώ ο οικισμός Μαλτεζάνα αντιμετωπίζει πολύ μικρή τρωτότητα (2,1 km2 ). Αντίθετα, σε ένα ύψος κύματος, αντίστοιχο του 1956, πλήττονται οι οικισμοί Έξω Βαθύ (6,72 km2 της συνολικής έκτασης του οικισμού), Μέσα Βαθύ (4,88 km2), Πέρα Γιαλός (2,45 km2) και Μαλτεζάνα (2,46 km2), ενώ οι υπόλοιπες περιοχές του νησιού είναι λιγότερο ευάλωτες. Σχετικά με το πληθυσμό που διαμένει εντός της ζώνης κατάκλυσης και στις δύο περιπτώσεις, υπολογίστηκε ότι η πληθυσμιακή πυκνότητα είναι 13.53 κάτοικοι/km2, σύμφωνα με την απογραφή του 2011. Λόγω της τουριστικής ανάπτυξης, είναι φανερό ότι το καλοκαίρι ο πληθυσμός που θα αντιμετώπιζε τον ενδεχόμενο κίνδυνο είναι πολύ μεγαλύτερος. Σχετικά με το πλήθος των κτηρίων εντός της ζώνης κατάκλυσης υπολογίστηκε ότι, για τη ζώνη των 3 και 10m , 150 κτήρια είναι ευάλωτα και για τη ζώνη των 20m, 815, σε σύνολο 1937 κτηρίων (καταγραφή κτηρίων το έτος 2010). Σχετικά με τις χρήσεις γης, μεγαλύτερη έκταση εντός της ενδεχόμενης περιοχής κατάκλυσης εμφανίζουν οι φυσικοί βοσκότοποι και οι περιοχές που καλύπτονται από σύνθετα συστήματα καλλιέργειας και σκληροφυλλική βλάστηση, ενώ οι περιοχές Natura 2000 καταλαμβάνουν μικρότερη έκταση. Η εκτίμηση της τρωτότητας αυτής στα θαλάσσια κύματα βαρύτητας, αποτελούν σύνθετα ζητήματα, τα οποία χρειάζονται μια διεπιστημονική προσέγγιση για να μελετηθούν. Η συνεισφορά σύγχρονων μεθόδων και επιστημονικών κλάδων όπως η Γεωπληροφορική και η Τηλεπισκόπηση βοηθούν σε αυτή τη κατεύθυνση. Από τη παρούσα μελέτη, γίνεται εμφανής η ανάγκη λήψης μέτρων προστασίας των παράκτιων περιοχών. Τα μέτρα αφορούν τη δημιουργία κατάλληλων σχεδίων μετριασμού των επιπτώσεων και οφείλουν να είναι προσαρμοσμένα στο εκάστοτε παράκτιο περιβάλλον. Η δημιουργία χαρτών ζωνών επικινδυνότητας αποτελεί ένα πολύ σημαντικό αρχικό στάδιο για το σχεδιασμό αυτό όπως και ο σωστός σχεδιασμός ή επανασχεδιασμός των χρήσεων γης. Επιπλέον, κρίνεται απαραίτητη η ενημέρωση των κατοίκων για τους παράκτιους φυσικούς κινδύνους με σκοπό τη καλύτερη κατανόηση τους και την ορθότερη διαχείριση της παράκτιας ζώνης από τους αρμόδιους φορείς. Η Αστυπάλαια αποτελεί νησί με μεγάλη τουριστική ανάπτυξη τα τελευταία έτη

004_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 50

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 38-50

και η μελέτη των ενδεχόμενων φυσικών κινδύνων κρίνεται απαραίτητη για την αποφυγή πιθανών αρνητικών επιπτώσεων.

Βιβλιογραφία Ambraseys, N. N. (1960). The seismic sea wave of July 9th 1956 in the Greek Archipelago. Journal of Geophysical Research, 65(4), σσ. 1257-1265. Ambraseys, N. N. (1962). Data for the investigation of the seismic sea wave in the eastern Mediterranean. Bulletin of the Seismological Society of America, 52(4), σσ. 895-913. Antonopoulos, A. (1978). Contribution to the Knowledge of tsunamis in the eastern Mediterranean, from ancient times until the recent. ANN. GEOL. DES PAYS HELLENIQUES, LE SERIE T. XXIX/2, σσ. 740-757. Bernard, E. N., Mofjeld, H. O., Titov, V., Synolakis, C. E., & Gonzalez, F. L. (2006). Tsunami: scientific frontiers, mitigation, forecasting and policy implications. Phil.Trans.R.Soc. A., 364, σσ. 1989-2007,DOI:10.1098/rsta.2006.189. Dominey Howes, D. (1996). Sedimentary deposits associated with the July 9th 1956 Aegean Sea Tsunami. Phys. Chem. Earth, 21(12), σσ. 51-55. Dominey Howes, D. (1998). Assessment of tsunami magnitude and implications for urban hazard planning in Greece. Disaster Prevention and Management, 7(3), σσ. 176-182. Dominey Howes, D. (2002). Documentary and geological records of tsunamis in the Aegean Sea region of Greece and their potential value to risk assessment and disaster management. Natural Hazards(25), σσ. 195-224. Dominey Howes, D., & Cundy, A. (2001). Tsunami Risk in the Aegean Sea and the role of systematic field laboratory and documentary studies: The case of 1956 Tsunami. (G. T. Hebensteit, Επιμ.) Tsunami research at the critical decade, σσ. 103-117. Dominey Howes, D., Cundy, A., & Croudace, I. (2000). High energy marine flood deposits on Astypalaea Island, Greece: possible evidence for the AD 1956 southerm Aegean tsunami. Marine Geology, 163, σσ. 303-315. Flemming, N. C. (1992). Predictions of relative sea level change in the Mediterranean based on archaeological, historical and tide-gauge data. Στο I. Jeftic, J. D. Milliman, & G. Sestini (Επιμ.), Climatic Change and the Level of the Seas (Τόμ. 1: The Mediterranean, σσ. 247-281). Goff, J. R., Crozier, F., Sutherland, V., Cochran, U., & Shane, P. (1998). Possible tsunami deposits from the 1855 earthquake, North Island, New Zealand. (I. S. Stewart, & C. Vita Finzi, Επιμ.) Coastal Tectonics,Geological Society,London, Special Publications, 146, σσ. 353-374. IAPSO. (1985). Changes in relative mean sea-level. Working party report of the International Association for the Physical Sciences of the Ocean Avisory Commitee on Tides and Mean Sea level-EOS, Transactions of the American Geophysical Union, 66, σσ. 754-756. Marnelis, P., & Bonneau, M. (1977). Stratigraphie and structure de l’ ile d’ Astypaléa (Dodécanèse, Grèce). 6th Aegeiscollathens, (σσ. 323-332).

Okal, S. E., Synolakis, C. E., Uslu, B., Kalligeris, N., & Voukouvalas, E. (2009). The 1956 Earthquake and Tsunami in Amorgos, Greece. Geophys.J.Int., 178, σσ. 1533-1554. Papadopoulos, G. A. (1998). A tsunami catalogue of the area of Greece and the adjucent seas. Institute of Geodynamics, National Observatory of Athens(8), σ. 17. Papazachos, B. C., & Dimitriou, P. P. (1991). Tsunamis in and near Greece and their relation to the earthquake focal mechanisms. Nat. Hazards, 4, σσ. 161-170. Papazachos, B. C., Koutitas, C., Hatzidimitriou, P. M., Karacostas, B. G., & Papaioannou, C. A. (1986). Tsunami hazard in Greece and the surrounding area. ANNALES GEOPHYSICAE, 4 (b1), σσ. 79-90. Papazachos, B., & Papazachou, C. (1997). The earthquakes of Greece. Editions Ziti, 304pp. Papoulia, M., Karymbalis, E., Gaki-Papanastassiou, K., & Maroukian, H. (2013). Assessment of the susceptibility of Astypalaea island to sea-level rise. Bulletin of the Geological Society of Greece, XLVII(1), σσ. 305-314. Perissoratis, C., & Papadopoulos, G. (1999). Sediment instability and slumping in the southern aegean sea and the case history of the 1956 tsunami. Marine Geology, 161, σσ. 287305. Ring, U. (2001). Structure and Deformation History of Astypalea Island, Aegean Sea. Bulletin of the Geological Society of Greece, vol. XXXIV(1), σσ. 329-335. Soloviev, S. L. (1978). Tsunamis, the assessment and the mitigation of earthquake and risk. UNESCO, σσ. 118-143. Zerbini, S; Plag, H-P; Baker, T; Becker, M; Billiris, H; Burki, B; Kahle, H-G; Marson, I; Pezzoli, L; Richter, B; Romangoli, C; Sztobryn, M; Tomasi, P; Tsimplis, M; Veis, G; Verrone, G. (1996). Sea level in the Mediterranean: a first step towards separating crustal movements and absolute sea-level variations. Global and Planetary Change, 14, σσ. 1-48. Γ.Υ.Σ. (1973). Τοπογραφικός Χάρτης της Ελλάδας, Φύλλο Νήσος Αστυπάλαια, κλίμακα1: 50000. Γ.Υ.Σ. Γαλανόπουλος, Α. Γ. (1957). Το θαλάσσιον σεισμικόν κύμα της 9 Ιουλίου 1956. Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, 32, σσ. 90101. Ι.Γ.Μ.Ε. (1986). Γεωλογικός Χάρτης της Ελλάδας, Φύλλο Νήσος Αστυπάλαια, κλίμακα 1:50000. Ι.Γ.Μ.Ε. Ο.Κ.Χ.Ε. (1986). Τοπογραφικά Διαγράμματα, Νήσος Αστυπάλαια, κλίμακα 1:5000. Ο.Κ.Χ.Ε. Παπαζάχος, Β., & Παπαζάχου, Κ. (2003). Οι σεισμοί της Ελλάδας (3 εκδ.). Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτη. Χατζάρας, Β. (2010). Γεωτομή εγκάρσια στις Ελληνίδες μεταξύ δυτικής Κρήτης και νήσων Κυκλάδων (Phd). Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Γεωλογίας, . Χριστοδούλου, Γ. (1966). Επί της γεωλογίας της νήσου Αστυπάλαιας. Επιστημονική Επετηρίς εκδιδόμενη υπό της σχολής των φυσικών και μαθηματικών επιστημών (Α.Π.Θ.), 10.

005_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 51

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 51-58

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΚΑΤΑ ΜΗΚΟΣ ΤΗΣ ΔΕΛΤΑΙΚΗΣ ΑΚΤΟΓΡΑΜΜΗΣ ΤΟΥ ΠΗΝΕΙΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ (ΘΕΣΣΑΛΙΑ) K. Λαζογιάννης*1,2, Σ. Πούλος1, Δ.Η. Γιαννούλη1, Δ.Ε. Σιφνιώτη1, Κ. Τσανάκας1, Α. Τσούτσια1, Σ. Δίλαλος1, Γ. Γκιώνης1, Ε. Βασιλάκης1, Σ. Πετράκης1, Δ. Ταράση1, Γ. Τερεζάκης1 Περίληψη Σκοπός της εργασίας είναι να παρουσιάσει τα μορφολογικά και κοκκομετρικα χαρακτηριστικά κατά μήκος της παραλιακής ζώνης του δέλτα του Πηνειού ποταμού όπου αναπτύσσονται οικονομικές δραστηριότητες εξαρτώμενες από την σταθερότητα του παραλιακού μετώπου (π.χ. παράκτια γεωργία και τουρισμός). Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η δελταϊκή ακτή, που διαχωρίστηκε σε Βόρειο και Νότιο τμήμα, χαρακτηρίζεται από ποικιλία τοπογραφικών κλίσεων (1,5-10%) και συνίσταται κυρίως από αμμώδες υλικό με μικρή παρουσία κροκάλων. Το Νότιο τμήμα, που είναι εκτεθειμένο σε εντονότερο κυματισμό σε σχέση με το Βόρειο, χαρακτηρίζεται γενικά από μεγαλύτερο πλάτος και την παρουσία αμμοθινών. Αντίθετα στο Βόρειο τμήμα, που χαρακτηρίζεται από εντονότερη τουριστική ανάπτυξη, οι αμμοθίνες έχουν υποβαθμιστεί και η εποχιακή οπισθοχώρηση της ακτογραμμής σε ορισμένες περιοχές επιτρέπει το χειμερινό κύμα να πλήττει και να απειλεί την παραλιακή δόμηση. Συνεπώς, η δελταϊκή ακτογραμμή χρήζει περεταίρω διερεύνησης, διότι υπάρχουν ενδείξεις ότι οι ανθρώπινες παρεμβάσεις έχουν τροποποιήσει το φυσικό τρόπο με τον οποίο η ακτή μεταβάλλεται εποχιακά.

Morphological changes along deltaic coastline of pinios river (Thessaly) K. Lazogiannis, S. Poulos, D.H. Giannouli, D.E. Sifnioti, K. Tsanakas, A. Tsoutsia, S. Dilalos, G. Gionis, E. Vasilakis, S. Petrakis, D. Tarasi, G. Terezakis Abstract The scope of this contribution is to present the morphological and granulometric characteristics of the Pinios River delta beach zone where economic activities, depending on the stability of coastal front, are developed (e.g. coastal agriculture and tourism). Beach zone was divided in two sections (South and North) and the results have shown that there is a variety of topographic gradients (1.5-10%). The majority of the beach zone granulometry is characterized as sand and gravelly sand. In South section the wave regime affecting the coast is more intense, the beach is generally wider and sand dunes are common features of the area. In North section, which is characterized by stronger touristic exploitation of the coastline, sand dunes are almost absent and the coastline retreat is so extreme in some areas, thus the storm waves threatens coastal constructions. Therefore, deltaic beach need further investigation because there are indications that human interventions have altered the natural way the coast advances or retreats on seasonal basis.

Τμήμα Γεωλογίας & Γεωπεριβάλλοντος, ΕΚΠΑ, Πανεπιστημιούπολη, Ζωγράφου 15784, Αττική Τμήμα Επιστημών της Θάλασσας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Λόφος Πανεπιστημίου, Μυτιλήνη 81100, Λέσβος * Στοιχεία επικοινωνίας: E-mail: klazog@geol.uoa.gr, Tηλ: +30 2107274195 2

005_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 52

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 51-58

Εισαγωγή Η εξέλιξη των δελταϊκών πεδιάδων, που κατέχουν το 13% του συνολικού μήκους της ακτογραμμής της Ελλάδας (Poulos et al. 2013), εξαρτάται τόσο από φυσικές διεργασίες, όσο και από ανθρωπογενείς δραστηριότητες . Έτσι, η κατασκευή φραγμάτων στη Μεσόγειο (Simeoni et al. 1997; Eronat 1999; Poulos et al. 2000), οι αμμοληψίες και η καταστροφή των αμμωδών θινών (Loizidou & Iacovou 1999) αλλά και η κλιματική αλλαγή, μέσω της ανόδου της θαλάσσιας στάθμης και της μείωσης των στερεοπαροχών (Pranzini & Rossi 1995; Khalil 1997; Mackay 2007), είναι παράγοντες που προκαλούν οπισθοχώρηση της ακτογραμμής και κατά συνέπεια την απώλεια δελταϊκής γης. Σύμφωνα με τα παραπάνω και λαμβάνοντας υπόψη ότι στα δέλτα αναπτύσσονται τουριστικές και αγροτικές δραστηριότητες, άμεσα εξαρτώμενες από τις μεταβολές στην παράκτια ζώνη και σημαντικές για την εξέλιξη της τοπικής και εθνικής οικονομίας, κρίνεται αναγκαία η καταγραφή της μεταβολής των δελταϊκών ακτογραμμών και των παραγόντων που τις επηρεάζουν, με απώτερο στόχο την ολοκληρωμένη προστασία και διαχείριση των παράκτιων δελταϊκών περιοχών. Στην εργασία αυτή εξετάζεται η παρούσα μορφοδυναμική κατάσταση της παραλιακής ζώνης του Δέλτα του Πηνειού, μέσω της διερεύνησης των αλλαγών της θέσης της ακτογραμμής, και της καταγραφής των μορφολογικών και κοκκομετρικών χαρακτηριστικών της.

από τον ισχυρό κυματισμό και τα θαλάσσια ρεύματα που έχουν φορά κυρίως προς το νότο (Poulos et al. 2000). Τα παράκτια ύδατα, έμπροσθεν και στα ανοικτά του δέλτα, εκτελούν μια αντικυκλωνική κίνηση (Karageorgis and Anagnostou 2001) που επηρεάζει πιθανόν τη διάχυση των λεπτόκοκκων ιζημάτων στον εξωτερικό Θερμαϊκό Κόλπο. Τα τελευταία χρόνια η επεκτεινόμενη τουριστική αξιοποίηση της ακτογραμμής εκατέρωθεν των εκβολών (Poulos et al. 2013) οδήγησε στην κατασκευή νέων παραθεριστικών κατοικιών και τουριστικών καταλυμάτων εντός της παραλιακής ζώνης στις περιοχές που βρίσκονται σήμερα οι οικισμοί Αλεξανδρινή, Νέα Μεσάγκαλα και Νέοι Πόροι (Σχήμα 1). Οι τελευταίοι δύο, αποτελώντας σημαντικά τουριστικά θέρετρα για Έλληνες και ξένους τουρίστες, έχουν δομηθεί χωρίς σωστό πολεοδομικό σχεδιασμό (Οικονόμου 2005) ουσιαστικά πάνω στις νεότερες παράκτιες αποθέσεις του Πηνειού, όπως αυτές διαμορφώθηκαν μετά την τελευταία μετακίνηση των εκβολών του πριν από περίπου 50 χρόνια (Καρύμπαλης 2008). Η ακτογραμμή του Δέλτα είναι εκτεθειμένη κυρίως σε ανέμους βόρειων διευθύνσεων (Β, ΒΑ και ΒΔ) και σε ανατολικούς (Α), με τους Β να είναι οι επικρατούντες άνεμοι με ετήσια συχνότητα 17%, ενώ οι Α έχουν συχνότητα 14,81% Η δελταϊκή ακτογραμμή βόρεια των εκβολών δέχεται ανεμογενή κύματα κυρίως από

Περιοχή Μελέτης Ο Πηνειός ποταμός, το μόνο μεγάλο ελληνικό ποτάμι που η κοίτη του δεν έχει υποστεί τεχνητό περιορισμό ή ευθυγράμμιση (Καρύμπαλης, 2008; Poulos et al. 2013), διασχίζοντας τη θεσσαλική πεδιάδα και την κοιλάδα των Τεμπών και έχοντας διαμορφώσει δέλτα έκτασης 69 km2 εκβάλλει στην δυτική ακτή του νότιου Θερμαϊκού Κόλπου (Σχήμα 1).Ο Πηνειός έχει τη μεγαλύτερη απορροή την περίοδο από Νοέμβριο έως Απρίλιο (Lazogiannis et al. 2014). Επιπλέον, την ίδια περίοδο η ακτογραμμή του δέλτα του Πηνειού δέχεται Σχήμα 1: Εικόνα του Δέλτα του Πηνειού με τις θέσεις των τοπογραφικών τη μεγαλύτερη κυματική ενέργεια με αποτέ- τομών 1-10 (Πηγή: Google Earth, 06/2013). λεσμα το ποτάμιο ίζημα να ανακατανέμεται

005_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 53

Κ. ΛΑΖΟΓΙΑΝΝΗΣ κ.ά.

βόρειες διευθύνσεις τα οποία είναι μικρότερα λόγω περιορισμένου μήκους ανάπτυξης τους (fetch) σε σχέση με τη πλευρά νότια των εκβολών, η οποία δέχεται κύματα ανατολικών διευθύνσεων ύψους 4-5 m (Αθανασούλης και Σκαρσουλής 1992). Τέλος, η επίδραση της παλίρροιας στην περιοχή μελέτης θεωρείται αμελητέα καθώς γενικά οι παλίρροιες στο Β. Αιγαίο είναι χαμηλές, με μέσο εύρος 0,20 m στην περιοχή του Θερμαϊκού κόλπου (Tsimplis 1994). Υλικά και Μέθοδοι Η συλλογή δεδομένων περιλάμβανε γεωμορφολογικές αποτυπώσεις, με τοπογραφικές τομές κάθετες στην ακτογραμμή σε 10 θέσεις (Σχήμα 1) με παράλληλη συλλογή επιφανειακών (χερσαίων και υποθαλάσσιων) δειγμάτων ιζήματος. Οι τοπογραφικές αποτυπώσεις, στις 10 τομές (S1-S10) έγινε στο χερσαίο τμήμα της παραλιακής ζώνης κάνοντας χρήση αποστασιόμετρου laser Leica DISTO A8. Στις ίδιες τομές και στην ίδια διεύθυνση, πραγματοποιήθηκε αποτύπωση του πυθμένα με φορητό βυθόμετρο Hondex PS-7, ακρίβειας λίγων εκατοστών και σε απόσταση μέχρι 250 m από την ακτογραμμή. Επιπλέον οι εργασίες πεδίου περιλάμβαναν τοπογραφική αποτύπωση της ακτογραμμής με όδευση από το Στόμιο έως το Καστρί-Λουτρό με τη χρήση DGPS Topcon GMS-2, ακρίβειας ~1 m, προκειμένου να καταγραφούν τυχόν μετατοπίσεις της ακτογραμμής και η μεταβολή του πλάτους της παραλιακής ζώνης κατά τη μετάβαση από θερινό σε χειμερινό προφίλ. Η κοκκομετρική ανάλυση των ιζημάτων έγινε στο Εργαστήριο ιζηματολογίας του Εργαστηρίου Φυσικής Γεωγραφίας σύμφωνα με την μεθοδολογία Folk (1980). Αποτελέσματα και Συζήτηση Η παραλιακή ζώνη του Δέλτα του Πηνειού ποταμού έχει συνολικό μήκος περίπου 17 km με το τμήμα νότια των εκβολών να έχει πλάτος 25-30 m. H κοκκομετρική ανάλυση των δειγμάτων ιζήματος (Πίν. 1) έδειξε ότι τα ιζήματα του συνόλου της παραλιακής ζώνης του Δέλτα αποτελούνται κυρίως από άμμους (S) και ελαφρώς κροκαλούχες άμμους ((g)S), με την γενική εικόνα να αλλάζει ελάχιστα στις τομές 2, 4 και 9 όπου βρέθηκαν και αδρομερέστερα ιζήματα όπως αμμούχες κροκάλες (sG) και κροκάλες (G).

Νότιο Τμήμα Στο Νότιο τμήμα το πλάτος της παραλίας κυμαίνεται γενικά από 15-30 m περίπου με εξαίρεση την τομή 1 στην περιοχή του Στομίου που ανέρχεται στα 65 m περίπου (Σχήμα 2). Τα επιφανειακά χερσαία ιζήματα (τομές 1-7) είναι κυρίως άμμοι (S) και ελαφρώς κροκαλούχοι άμμοι ((g)S), που εναλλάσσονται σε επιμήκεις ζώνες (berms) στην επι-παράλια ζώνη. Σε όλο το μήκος της παραλιακής ζώνης στο Νότιο τμήμα (εκτός από την τομή 1) που αντιστοιχεί σε παραλιακό φραγμό (barrier beach) των παλαιών εκβολών παρατηρούνται αμμώδεις θίνες που οριοθετούν ουσιαστικά την επίδραση της θάλασσας στην ακτή και προστατεύουν τη χαμηλού υψομέτρου και μικρής κλίσης περιοχή της δελταϊκής πεδιάδας από την θαλάσσια κατάκλυση. Μία άλλη χαρακτηριστική γεωμορφή που απαντάται στο νότιο τμήμα κατά μηκος της ακτογραμμής είναι οι ημισεληνοειδείς αμμώδεις σχηματισμοί (beach cusps) που αποτελούν ένδειξη επίδρασης στην ακτή κυμάτων παράλληλων προς αυτή και εξασθένισης της επιμήκους παράκτιάς μεταφοράς ιζήματος. Όσον αφορά το υποθαλάσσιο τμήμα της παραλιακής ζώνης, η κλίση του πυθμένα σε απόσταση έως 10 m από την ακτογραμμή παίρνει τιμές από 6 % (τομή 1) έως 11% (τομές 5 και 6) και γενικά ακολουθεί την κλίση του χερσαίου τμήματος της παραλίας, ενώ τα ιζήματα είναι κροκαλούχοι άμμοι (gS) (τομές 2, 3 και 6), ελαφρώς κροκαλούχοι άμμοι ((g)S) (τομές 1 και 5) και κροκάλες (G) (τομή 4). Γενικά στο Νότιο τμήμα, όσο αυξάνεται η απόσταση από την ακτογραμμή τόσο μειώνεται η διάμετρος των κόκκων των επιφανειακών υποθαλάσσιων ιζημάτων και από ελαφρώς κροκαλούχα άμμο συναντάται άμμος εκτός από την περίπτωση των τομών 4 και 5, όπου σε βάθος 4 m και 180200 m από την ακτογραμμή το ίζημα γίνεται ποιο χονδρόκοκκο με την επικράτηση ελαφρώς κροκαλούχας άμμου. Ο πυθμένας, μετά την απόσταση τωβ 10 m από την ακτογραμμή, έχει κλίση που κυμαίνεται από 1,5% έως 3,5% και χαρακτηρίζεται από την παρουσία αμμορυτίδων (ripple marks) κυρίως παράλληλων προς την ακτή. Επίσης παρατηρήθηκε σύστημα επιμήκων αυλάκων (troughs) και επιμήκων ράχεων (bars) σε διάφορα βάθη και αποστάσεις από την ακτογραμμή. Γενικά, η δημιουργία τους ευνοείται από παράγοντες, όπως η έκθεση της παραλίας σε ισχυρούς κυματισμούς (κυρίως κατά τους χειμερινούς μήνες), η μικρή κλίση

005_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 54

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 51-58

της περι-παράλιας ζώνης και η χαμηλή παλίρροια (Carter 1988), που αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσματα της παραλιακής ζώνης του Δέλτα του Πηνειού. Κατά τους θερινούς μήνες ο χαμηλός κυματισμός μεταφέρει και αποθέτει το ίζημα των επιμήκων ράχεων στη κορυφή του μετώπου της παραλίας και από εκεί με τη βοήθεια του ανέμου τοποθετείται στην ανώτερη περιοχή της, στην περιοχή δηλαδή των θινών, όπου πα-

γιδεύεται από την υφιστάμενη βλάστηση, αποτελώντας πηγή ιζήματος για την παραλία αλλά και προστασίας της στην περίπτωση ενός επεισοδίου καταιγίδας (CERC 1984). Μετά από την σύγκριση των οδεύσεων της ακτογραμμής που πραγματοποιήθηκαν, προέκυψε ότι μεταβαίνοντας από θερινό σε χειμερινό προφίλ η παραλιακή ζώνη στις τομές 1, 2 και3 οπισθοχώρησε κατά 8,2%, 30,1% και 32,4% αντίστοιχα, ενώ στις τομές 5 και 7 προήλασε κατά 18,4% και 101%, αντίστοιχα (Σχήμα 3). Στις τομές 4 και 6 η μεταβολή που μετρήθηκε είναι μικρότερη από την ακρίβεια του φορητού GPS (± 1 m) και για αυτό το λόγο το πλάτος της επι-παραλιακής ζώνης σε αυτές τις θέσεις θεωρείται ουσιαστικά αμετάβλητο μεταξύ των δυο περιόδων.

Πίνακας 1: Οριζόντια απόσταση, ύψος/βάθος και ταξινόμηση κατά Folk (1980) των δειγμάτων που λήφθηκαν σε κάθε τοπογραφική τομή (οι αρνητικές τιμές δείχνουν είτε βάθος είτε απόσταση από την ακτογραμμή προς τη χέρσο).

Βόρειο Τμήμα Το τμήμα της παραλιακής ζώνης που τοποθετείται βόρεια των εκβολών του ποταμού έχει προσανατολισμό ΑΝΑ-ΔΒΔ, και περιλαμβάνει τις θέσεις τοπογραφικής αποτύπωσης 8, 9 και 10 (Σχήμα 2). Σε αυτό το τμήμα, η παραλιακή ζώνη φιλοξενεί τους σημαντικότερους τουριστικούς οικισμούς, τα Νέα Μεσάγκαλα, το Καστρί Λουτρό και τους Νέους Πόρους. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της περιοχής είναι η έντονη δόμηση πλησίον ή ακόμα και εντός της παραλιακής ζώνης. Το πλάτος της επι-παραλιακής ζώνης προσεγγίζει τα 25 m και στις τρεις τομές και τα ιζήματά της ταξινομούνται ως άμμοι (S), ελαφρώς κροκαλούχοι άμμοι ((g)S), κροκαλούχοι άμμοι (gS), και κροκάλες (G). Στις τομές 9 και 10 τα ιζήματά γίνονται αδρότερα από το υψηλότερο προς το χαμηλότερο τμήμα της παραλίας, δηλαδή από ελαφρώς κροκαλούχα άμμο σε κροκάλες και από άμμο σε κροκαλούχα άμμο αντίστοιχα. Στην τομή 8 η ιζηματολογική εικόνα είναι παρόμοια με αυτή των θέσεων στο Νότιο τμήμα (πιο λεπτόκοκκο) με την άμμο (S) και την ελαφρώς κροκαλούχα άμμο ((g)S) να εναλλάσσεται σε ζώνες. Στο Βόρειο τμήμα αμμώδεις θίνες παρατηρούνται μόνο στην τομή 8, όπου η ανθρώπινη παρέμβαση είναι ελάχιστη (π.χ. δόμηση και παραλιακά έργα οδοποιίας) ενώ στις τομές 9 (Νέα Μεσάγκαλα) και 10 (Καστρί Λουτρό) η παρουσία τους είναι πολύ πε-

005_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 55

Κ. ΛΑΖΟΓΙΑΝΝΗΣ κ.ά.

ριορισμένη έως ανύπαρκτη, προφανώς μετά από ανθρώπινη επέμβαση. Η εκτεταμένη δόμηση και η κατασκευή δρόμων κοντά στην ακτογραμμή συνοδεύτηκε από την καταστροφή ή την αποκοπή από το υπόλοιπο σύστημα της επί-παραλιακής ζώνης των αμμωδών θινών (Σχήμα 4) που δρουν πρωτίστως ως φυσικό μέτρο προστασίας απέναντι στη θαλάσσια πλημμύρα και δευτερευόντως ως πηγή/αποθήκη ιζήματος για την παραλία.

Στο υποθαλάσσιο τμήμα της παραλιακής ζώνης η κλίση του πυθμένα σε απόσταση έως 10 m από την ακτογραμμή ακολουθεί την ευρύτερη κλίση της επιπαραλιακής ζώνης και είναι περίπου 12% στις τομές 9 και 10, ενώ στην τομή 8 δεν υπερβαίνει το 7,5%. Παράλληλα, τα υποθαλάσσια ιζήματα στις τομές 8 και 9 ταξινομούνται ως αμμούχες κροκάλες (sG) και είναι πιο αδρομερή από αυτά των τομών του νότιου τμήματος αλλά και από αυτά της τομής 10 που είναι ελαφρώς κροκαλούχοι άμμοι ((g)S). Σε απόσταση μεγαλύτερη

Σχήμα 2: Μορφολογία και κοκκομετρία (τομές 1-10) της παραλιακής ζώνης του Δέλτα Πηνειού

005_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 56

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 51-58

Σχήμα 3: Εποχιακή μεταβολή (% και κατά απόλυτη τιμή) του πλάτους της παραλίας κατά τη μετάβαση από θερινό σε χειμερινό προφίλ.

των 10 m η κλίση του πυθμένα είναι ομαλότερη και δεν ξεπερνά τα 3% μέχρι τα 200-240 m, ενώ τα ιζήματα είναι ελαφρώς κροκαλούχοι άμμοι ((g)S) και άμμοι (S). Όπως και στο Νότιο τμήμα παρατηρείται σύστημα επιμήκων αυλάκων (troughs) και επιμήκων ράχεων (bars) σε διάφορα βάθη και αποστάσεις από την ακτογραμμή. Τέλος, σύμφωνα με τα δεδομένα των οδεύσεων, το πλάτος της παραλίας κατά τη μετάβαση από θερινό σε χειμερινό προφίλ στις τομές 8 και 9 αυξήθηκε κατά 44,3% και 25,7% αντίστοιχα, ενώ στην τομή 10 οπισθοχώρησε κατά 22,3% (Εικ 3). Επίσης κατά τόπους το πλάτος της επι-παραλιακής ζώνης βρέθηκε να είναι σαφώς μεγαλύτερο από αυτό στις τομές 8-10 ( ̴ 25 m) φθάνοντας τα 30-40 m σε θέσεις πλησίον της τομής 8 και μεταξύ των τομών 9 και 10 αλλά και πολύ μικρότερο (<10 m) σε ορισμένες θέσεις μεταξύ των τομών 8 και 9.

Σχήμα 4: Καταστροφή ή περιορισμός αμμωδών θινών στο Βόρειο τμήμα του δέλτα: α) παραλιακός δρόμος και αποκομμένη σειρά αμμοθινών, Β) κατασκευή περίφραξης εντός πεδίου θινών

Στην ίδια περιοχή μεταξύ των θέσεων 8 και 9 όπου υπάρχει πυκνή δόμηση εντός της παραλιακής ζώνης, κατά το χειμερινό προφίλ παρατηρήθηκε ότι το πλάτος της παραλίας μειώθηκε σχεδόν 20 m επιτρέποντας στο χειμέριο κύμα να αναρριχάται έως την περίφραξη κατοικιών και να απειλεί την ύπαρξη τους (Σχήμα 5 και 6). Οι διαφορές που εντοπίζονται κατά τόπους στο Βόρειο τμήμα δείχνουν ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα πιθανόν έχει μεταβάλλει τις φυσικές συνθήκες που αναδιανέμουν το ίζημα στην περιοχή: το κυρίαρχο ρεύμα με φορά προς το νότο, που προκαλείται από τους πιο συχνούς Β ανέμους και η αντικυκλωνική κίνηση των θαλάσσιων υδάτων θα έπρεπε να προκαλεί μια εικόνα γενικής οπισθοχώρησης της ακτής στο Βόρειο τμήμα όπως στη τομή 10 και σε περιοχή μεταξύ των τομών 8 και 9. Αντ’ αυτού παρατηρείται προέλαση τόσο στις τομές 8 και 9, όσο και σε άλλα σημεία γεγονός που μπορεί να αποδοθεί σε πιθανή ανθρώπινη παρέμβαση (π.χ. εποχιακές -θερινές- αναπληρώσεις ιζήματος) ή/και σε ένα πιο σύνθετο ενεργό μορφοδυναμικό παράκτιο περιβάλλον που χρήζει περαιτέρω διερεύνησης. Συμπεράσματα Η παραλιακή ζώνη του Δέλτα του Πηνειού χαρακτηρίζεται από ποικιλία τοπογραφικών κλίσεων (1,510%), ενώ συνίσταται κυρίως από αμμώδες υλικό με μικρή παρουσία κροκαλών. Το υποθαλάσσιο τμήμα είναι αμμώδες, με μικρή κλίση (1,5–3,7%), ενώ φιλοξενεί συστήματα επιμήκων αυλάκων – ράχεων (troughs-bars), ως αποτέλεσμα της κυματικής δράσης. Επιπλέον το Νότιο τμήμα έχει γενικά μεγαλύτερο πλάτος παραλίας σε σχέση με το Βόρειο τμήμα κάτι

005_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 57

Κ. ΛΑΖΟΓΙΑΝΝΗΣ κ.ά.

που μπορεί να σημαίνει είτε ότι το μεν πρώτο τροφοδοτείται (από Β) με ίζημα είτε ότι το δε δεύτερο βρίσκεται σε καθεστώς απώλειας ιζήματος είτε ότι συμβαίνουν ταυτόχρονα και οι δύο διεργασίες. Το ενεργό τμήμα της παραλίας, δηλαδή η μεταβολή μεταξύ χειμερινού και θερινού προφίλ, είναι μεγαλύτερο στο νότιο τμήμα της, το οποίο είναι εκτεθειμένο σε εντονότερο κυματισμό, με τη μεγαλύτερη μεταβολή να σημειώνεται στη περιοχή των εκβολών. Η ανθρώπινη παρέμβαση είναι έντονη στο Βόρειο τμήμα με αποτέλεσμα την σχεδόν ολοκληρωτική εξαφάνιση του χαμηλού πεδίου θινών που παρατηρείται στο νότιο τμήμα. Οι επιπτώσεις αυτής της παρέμβασης είναι εντονότερες σε περιοχές όπου η ακτή οπισθοχωρεί εποχιακά έως και την παραλιακή δόμηση με ενδεχόμενο αντίκτυπο μακροπρόθεσμα στην τουριστική/ παραθεριστική δραστηριότητα της περιοχής. Επιπλέον υπάρχουν ενδείξεις ότι η ανθρώπινη παρέμβαση έχει παίξει ρόλο στο πώς μεταβάλλεται με φυσικό τρόπο εποχιακά η ακτή (οπισθοχώρηση ή προέλαση), κάτι βέβαια που απαιτεί επιπλέον έρευνα για υποστηριχτεί με βεβαιότητα. Τέλος, λόγω του περιορισμένου αριθμού μετρήσεων ακριβείας της απόλυτης θέσης της ακτογραμμής, δεν είναι δυνατή η εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με το εάν είναι σταθερή, προελαύνει ή οπισθοχωρεί γεγονός που χρήζει περαιτέρω διερεύνησης.

Σχήμα 5: Ακτογραμμή θερινού και χειμερινού αιγιαλού στο Βόρειο τμήμα του δέλτα: κατοικίες εντός της σύγχρονης παραλιακής ζώνης, σε θέση μεταξύ των τομών 8 και 9, απειλούνται από τις εποχιακές μεταβολές του πλάτους της ( ̴ 20 m) (Πηγή: Google Earth, 06/2013).

Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Έργου ΘΑΛΗΣ-DAPHNE -ΕΚΠΑ (MIS: 375908) το οποίο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από Εθνικούς πόρους.

Βιβλιογραφία Ελληνική Αθανασούλης Γ.Α., Σκαρσουλής Ε.Κ., «Άτλας ανέμου και κύματος Βορειοανατολικής Μεσογείου Θαλάσσης», ΕΝΘΥ/ ΩΚ/ΚΔ-11/92, ΓΕΝ/ΩΚ-20/92, 20+191 σελ., Ιούλιος 1992. Καρύμπαλης Ε., Γάκη-Παπαναστασίου Κ., 2008 Γεωμορφολογική μελέτη των ποταμών Πηνειού, Καλαμά, Εύηνου και Μόρνου. Πρακτικά 4ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Διαχείριση και Βελτίωση Παράκτιων Ζωνών, Έκδοση Εργαστηρίου Λιμενικών Έργων Ε.Μ.Π., 86-94. Οικονόμου Α., 2005 Η Παράκτια Ζώνη του Δέλτα Πηνειού Ποταμού: Ανάπτυξη και Προστασία Περιβάλλοντος. Τεχν. Χρον. Επιστ. Έκδ. ΤΕΕ, II, τευχ. 1-2), σελ. 37-47.

Ξενόγλωσση Carter R.W.G., 1988. Coastal Environments: An Introduction to the Physical, Ecological, and Cultural Systems of Coastlines, London; San Diego: Academic Press

Σχήμα 6: Χαρακτηριστική περίπτωση κατεστραμμένης περίφραξης κατοικίας από το χειμέριο κύμα σε περιοχή μεταξύ των τομών 8 και 9.

005_Layout 1 12/11/2015 10:50 π.μ. Page 58

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 51-58

CERC, 1984. Shore protection Manual. U.S. Army Corps of Engineers Coastal Engineering Research Center, Washington D.C Cooper W.S., 1967. Coastal dunes of California. Geological Society of America Memoir, 104, 131pp Eronat A. H., 1999. Altinova Madra Creek region coastal erosion study, (E. Özhan, Ed.), Proc. of the MEDCOAST 99 – EMECS 99 Joint Conference: Land-Ocean Interactions – Managing Coastal Ecosystems, MEDCOAST Secretariat, Middle East Technical University, Ankara, Turkey, v: 3, pp: 1525-1540. Folk R.L., 1980. Petrology of Sedimentary Rocks, Hemphill Publishing Co, Austin, Texas, 183 pp. Gaki-Papanastasioy K., Maroukian H., Pavlopoulos K. and Zamani A., 1997. The implications of the expected sea level rise on the low lying areas of continental Greece in the next century. Proceedings International Symposium of Engineering Geology and the Environment: 121-126 Karageorgis A.P. and Anagnostou C.L, 2001. Particulate matter spatial-temporal distribution and associated sediment properties: Thermaikos Gulf and Sporades Basin, NW Aegean Sea, Continental Shelf Research 21, pp. 2141-2153. Khalil S., 1997. Critical problems of the Egyptian Mediterranean coastal zones, (E. Özhan, Ed.), Proc. of the Third International Conference on the Mediterranean Coastal Environment, MEDCOAST 97, MEDCOAST Secretariat, Middle East Technical University, Ankara, Turkey, v: 1, pp: 513521. Loizidou X. I. and Iacovou N.G., 1999. Anthropogenic coastal erosion and shoreline management in Cyprus, (E. Özhan, Ed.), Proc. of the MEDCOAST 99 – EMECS 99 Joint Conference: Land-Ocean Interactions – Managing Coastal Ecosystems, MEDCOAST Secretariat, Middle East Technical University, Ankara, Turkey, v: 3, pp: 1501-1509.

Mackay A., 2007. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability, Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Journal of Environmental Quality, 37, 2407-2407. Pranzini E. and Rossi L., 1995. Physical model test in the framework of beach nourishment performance evaluation, (E. Özhan, Ed.), Proc. of the Second International Conference on the Mediterranean Coastal Environment, MEDCOAST 95, MEDCOAST Secretariat, Middle East Technical University, Ankara, Turkey, v: 2, pp: 1145-1159. Poulos S., Chronis G., Collins M. and Lykousis V., 2000. Thermaikos Gulf coastal system, NW Aegean Sea: an overview of water/sediment fluxes in relation to air-land-ocean interactions and human activities. Journal of Marine Systems, 25, 47-76. Poulos S.E, Alexopoulos I., Dassenakis M., Kotsopoulos S., Lazogiannis K., Matiatos I., Paraskevopoulou V., Sifnioti D.E., Ghionis G., Alexiou I. and Panagopoulos A., 2013. An investigation of the impact of the climate change on river deltas. Case Study: the delta of R. Pinios (Thessaly, Greece) – Concept and preliminary results on surface water environmental state. Proceedings of the 13th International Conference on Environmental Science and Technology Athens, Greece, 5-7 September 2013, Ref. no CEST2013_0372. Simeoni, U. et al., 1997. The coastline of Albania: morphology, evolution and coastal management issues, In: Transformation and evolution of the Mediterranean coastline, Eds: F. Briand & A. Moldonado, CIESM Science Series no 3, Monaco. Tsimplis, M.N., 1994. Tidal oscillations in the Aegean and Ionian Seas, Estuarine Coastal and Shelf Science 3 (1994), pp. 201-208.

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 59

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 25, 2015, 59-76

EΞΑΡΧΕΙΑ: ΧΩΡΟΣ ‘ΑΝΑΡΧΙΑΣ’ ΚΑΙ ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑΣ; Πολυδώρα Ναούμη*

Περίληψη Η παρούσα εργασία αναφέρεται στην έννοια της ασφάλειας στην περιοχή των Εξαρχείων, μια από τις κεντρικότερες περιοχές της Αθήνας, η οποία, συχνά, στοχοποιείται από ορισμένα Μ. Μ. Ε., ως «επικίνδυνη» και «ανασφαλής». Το ερώτημα που τίθεται είναι, πώς η έννοια αυτή προσλαμβάνεται από τους θαμώνες / εργαζόμενους / κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι γενικότερα αναπτύσσουν μια κριτική οπτική και τάση αμφισβήτησης απέναντι σε κυρίαρχες αντιλήψεις και συμπεριφορές. Φέρνοντας στο φως τις φωνές τους, καταδεικνύεται η συνέχεια αυτής της «παράδοσης» και δίνεται μια ιδιαίτερη διάσταση των τάσεων που επικρατούν σχετικά με τις έννοιες της, ασφάλειας, της αναρχικής ιδεολογίας και της βίας. Φαίνεται δηλαδή να παίζει ρόλο, όχι μόνον η αρχιτεκτονική δόμηση της περιοχής, αλλά και οι προσωπικές αντιλήψεις του καθενός, στην αναπαράσταση των κοινωνικών σχέσεων, στο χώρο. Ο χώρος και οι κοινωνικές σχέσεις είναι έννοιες αλληλένδετες και προσδιορίζουν μια διακριτή κοινωνική ταυτότητα των μελών μιας κοινότητας.

Exarchia: A place of ‘Anarchy’ and Insecurity? Polidora Naoumi Summary This study focuses on the perceptions of security within the neighbourhood of Exarchia, one of the most central areas of Athens urban web and one which often receives criticism from journalists who label it as ‘dangerous’ and ‘insecure’. The question arises about the way the inhabitants, working people or passers-by perceive of the notion of ‘security’, given that these social agents foster a critical mood towards mainstream attitudes and practices. By shedding light on the voices of these people, the study establishes the continuity of this progressive tradition and discusses all the prevailing trends regarding security, violence and anarchy. It is not merely the architectural structure of that area but also the subjective attitudes of each person that account for the spatial representation of the social relations. Space and social relations are closely interwoven, forming a distinct social identity for the members of a community.

Εισαγωγή Η μελέτη αυτή ξεκινά με την παραδοχή ότι στα μάτια το μέσου ανθρώπου στην Ελλάδα, ο οποίος αναπτύσσει και καλλιεργεί προσλαμβάνουσες μέσω των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ) τα Εξάρχεια αποτελούν μια περιοχή ανασφάλειας και εστία τρομοκρατίας – την οποία ενίοτε ταυτίζουν με την αριστερή αναρχία - στο κέντρο της Αθήνας. Η επιλεκτική προβολή συμβάντων και η περιχαράκωση της περιοχής οδηγεί στην αντίληψη ενός «άβα-

*Απόφοιτη ΠΜΣ Γεωγραφίας: Ναούμη Πολυδώρα/ Naoumi Polydora, E-Mail: Polly_na88@hotmail.com

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 60

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 59-76

του» για το μέσο άνθρωπο που, ωστόσο, είναι αυτός που συνήθως δεν επισκέπτεται ποτέ την περιοχή. Η έρευνα αυτή έχει ως στόχο να εξετάσει κατά πόσο αυτή η αντίληψη είναι αληθής εξετάζοντας τις χωρικές διαστάσεις του θέματος μέσα από τα μάτια των ανθρώπων που πραγματικά βιώνουν την περιοχή και συγχρωτίζονται σε αυτή. Ταυτόχρονα, θα αναλύσει την έννοια της ασφάλειας και τις σημαντικότερες θεωρίες της ιδεολογίας του αναρχισμού, που αναδεικνύονται όχι μόνον μέσα από τη βιβλιογραφική προσέγγιση, αλλά και μέσα από την αντίληψη ανθρώπων που συχνάζουν, ή, κατοικούν στην περιοχή και, είτε ασπάζονται αυτές τις θεωρίες, είτε όχι. Οι θαμώνες της περιοχής των Εξαρχείων, ανεξάρτητα από την διάρκεια «γνωριμίας τους» με τον χώρο (άλλοι περισσότερα, άλλοι λιγότερα χρόνια) όπως είναι προφανές, διαμορφώνουν την αντίληψή τους για αυτόν, ανεξάρτητα από οποιουδήποτε τύπου αρνητικές «παρεμβολές», ενδεχομένως, των ηλεκτρονικών ή / και έντυπων μέσων πληροφόρησης. Εφόσον, επομένως, τα Εξάρχεια για την κοινή γνώμη αποτελούν, μάλλον, ένα χώρο αναρχίας και ανασφάλειας θα ήταν χρήσιμο να συσχετισθούν οι έννοιες της ασφάλειας και της αναρχίας για τους ενδημούντες την περιοχή (θαμώνες και κατοίκους). Όπως διαπιστώνεται δε από την εμπειρία, με αφορμή τη διακίνηση, ή, την εμπορία εξαρτησιογόνων ουσιών ενισχύεται η άποψη περί «άβατου» που, συχνά, έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός αυστηρού πλαισίου καταστολής και περιθωριοποίησης πολιτικών αντιλήψεων και πρακτικών, μη συμβατών με τις κυρίαρχες πολιτικές – κομματικές και κρατικές απόψεις για την πολιτική. Έτσι, απαγορεύονται οι συγκεντρώσεις και οι διαδηλώσεις, ενώ παρατηρείται μια αυξανόμενη αστυνόμευση στο δημόσιο χώρο, τη στιγμή που οι έμποροι της ηρωίνης δρουν ανενόχλητοι και κυριολεκτικά μπροστά στα μάτια της αστυνομίας. Θα έλεγε κανείς ότι τα Εξάρχεια αποτελούν μια πολυδιάστατη γειτονιά του κέντρου της πόλης, η ασφάλεια συνδιαμορφώνεται από την αρχιτεκτονική δόμηση της περιοχής (ανοικτά μαγαζιά και το βράδυ, πυκνή επισκεψιμότητα σε κέντρα ψυχαγωγίας) και από την ανθρώπινη διάστασή της (δραστηριότητες και συνοχή των κατοίκων καθώς και κουλτούρα / ιστορία της περιοχής). Μέσα από αυτό το πρίσμα και για να προχωρήσει η ανάλυση του θέματος θα εξεταστούν σύντομα θεωρίες ασφάλειας και πώς αυτές αλληλεπιδρούν με την αναρχική θεωρία.

1. Η αλληλεπίδραση Ασφάλειας και Αναρχικής θεωρίας στην περιοχή των Εξαρχείων. Προκειμένου να ορισθεί η έννοια της ασφάλειας τίθενται από τους θεωρητικούς ορισμένα ερωτήματα που επικεντρώνονται στο ποιος την χρειάζεται, για ποιο λόγο την χρειάζεται, ποιος την παρέχει και με ποιους τρόπους, ή, με ποια μέσα εξασφαλίζεται, εφόσον, ασφάλεια μπορεί να χρειάζονται και ο πολίτης και το κράτος, ενώ μπορεί να την παρέχει τόσο το κράτος, όσο και ένας ιδιώτης. (Amouyel, 2006 : 11, 12, 16). Τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την εξασφάλισή της, όμως, συχνά, μπορεί να δημιουργούν αντιρρήσεις και ερωτήματα στους πολίτες, ως προς την παράλληλη μη καταπάτηση των προσωπικών τους δεδομένων και των συνταγματικών τους δικαιωμάτων. Παράλληλα, οι ορισμοί για την ανθρώπινη ασφάλεια κινούνται σε ποικίλα πλαίσια και μπορεί να περιλαμβάνουν από την προστασία της φυσικής ακεραιότητας του ανθρώπου, μέχρι και την εξασφάλιση της ψυχικής του ηρεμίας, ή, ακόμα μπορεί να σημαίνουν το δικαίωμα στην κατανάλωση αγαθών, τη χάραξη μιας κατάλληλης κοινωνικής πολιτικής ενός κράτους, ή / και την εξασφάλιση μιας αξιοπρεπούς ζωής. Η ασφάλεια θεωρείται συνδεδεμένη αντίστοιχα και με την έννοια τόσο του χώρου, στα νεωτερικά χρόνια της δημιουργίας του έθνους - κράτους, όσο και του ατόμου, εφόσον, τα αστικά προνόμια του ανθρώπου της πόλης μετατρέπονται σε «δικαιώματα» και ο «αστυκός» (με την έννοια του άστεως) χώρος … «…αποκτά χαρακτηριστικά μιας δύναμης κοινωνικής ανατροπής και τα «αστυκά» προνόμια μεταλλάσσονται σε αστικά δικαιώματα αλλά και, το κυριότερο, η συλλογικότητα που αντλεί τις ωφέλειες που απορρέουν από αυτά τα δικαιώματα αρχίζει να αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως μια αφ’ εαυτής συλλογικότητα, η οποία αρχίζει να προσδιορίζει αντιστοίχως και τον ιστορικό ορίζοντα των μορφών της…», όπως αναφέρεται από τον Lefebvre στο έργο του La production de I’espace (Γεωργαντάς, Γκιούρας, 2010 : 11- 12). Σύμφωνα με την Amouyel (2006 : 15) υπάρχουν αντιδημοκρατικά κράτη, αλλά και κράτη απρόθυμα, ή, ανίκανα να παράσχουν ασφάλεια στους πολίτες τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις, όπως επισημαίνει, θα πρέπει να συμμετέχουν οι ενεργοί πολίτες σε εθνικό, αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Αυτή η άμεση συμμετοχή των πολιτών στη διασφάλιση κάποιων αγαθών συνάδει, κατά

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 61

ΠΟΛΥΔΩΡΑ ΝΑΟΥΜΗ

την άποψή μας, με την οπτική της αναρχικής ιδεολογίας που αναφέρεται στην αμεσότητα της συμμετοχής των πολιτών ως προς την ανάληψη πολιτικής δράσης1. 1.1. Η ασφάλεια στην πόλη και στη γειτονιά: ένα υποκειμενικό συναίσθημα και ένα «πολεοδομικό» αίτημα Η ύπαρξη γειτονιάς και το αίσθημα συνοχής παρεμποδίζουν, όσο το δυνατόν, την εγκληματικότητα, καθώς αρκετοί κάτοικοι οργανώνουν διάφορες συλλογικότητες και προσέχουν την περιοχή τους, μέσα από μια διαδικασία «αυτοεπιτήρησης» / «self surveillance» (Cozens κ. ά., 2005 : 331). Ο John Western (1981:5) θεωρεί, ότι οι κοινωνικές σχέσεις μπορεί να διαμορφώνουν το χώρο, όπως, αντίστοιχα και ο χώρος μπορεί να διαμορφώνει αυτές (Spinks 2001 : 6). Οι κοινωνικές συνθήκες καλλιεργούν είτε το φόβο, είτε την τάση παρεμπόδισης του εγκλήματος, μέσα από τον περιβαλλοντικό σχεδιασμό (Cozens κ.ά. 2005 : 342) καθώς και την ικανότητα («Capacity» στο κείμενο) των κατοίκων και των επισκεπτών να αποτρέψουν το έγκλημα (Merry, 1981). Η «ικανότητα» αυτή συνδέεται και με άλλες συνθήκες, όπως είναι η κουλτούρα της κοινότητας και η συνοχή (Saville, Cleveland, 2003a, 2003b). Δηλαδή, φαίνεται ότι το ευρύτερο κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον μιας αστικής περιοχής μπορεί να συμβάλει στη μείωση του εγκλήματος και του φόβου. Σύμφωνα με τα παραπάνω, ενώ δεν αναιρείται η παραδοσιακή ερμηνεία του χώρου, που είναι η γεωγραφική, δίνεται, ωστόσο, ιδιαίτερη διάσταση στην ιστορική, πολιτική και κοινωνιολογική πλευρά του ζητήματος. Ο αστικός χώρος προσλαμβάνεται πλέον, όχι μόνο μέσα από την αρχιτεκτονική του διάσταση, αλλά και από την προσωπική αντίληψη του καθένα. Το ίδιο και η ασφάλεια του χώρου όπου με αυτήν την έννοια ο χώρος προσλαμβάνει μια «φαντασιακή» διάσταση που «υπερβαίνει» τη στενά γεωγραφική. 1.2. Το θεωρητικό πλαίσιο του αριστερού Αναρχισμού για την ασφάλεια : κοινωνική αλληλεγγύη, ισότητα, ελευθερία, δικαιοσύνη Στην αναρχική θεωρία η ασφάλεια παρέχεται έμμεσα από τις δομές της κοινωνίας που βασίζονται, σύμφωνα με τους θεωρητικούς της, στη γαλήνη, την σωστή συνύπαρξη και την κοινωνική ειρήνη, ως αποτελέσματα της ατομικής ελευθερίας, της ισότητας μεταξύ των αν-

θρώπων, της κοινωνικής δικαιοσύνης και, προπαντός, της έλλειψης κάθε ιεραρχίας και εξουσίας. (Bakounine, 1974: 37,48-49, Mπακούνιν, χ.χ: 72-73, Κροπότκιν, 2000: 70-72). Μέσα από τη μελέτη των θεμελιωτών της Αναρχίας φαίνεται ότι ο Αναρχισμός δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην ισότητα, την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την έλλειψη κάθε εξουσίας και την αλληλεγγύη και αντιπαρατίθεται στην άγνοια και το πολιτικό κατεστημένο. Δεν γίνονται άμεσες αναφορές στην έννοια της ασφάλειας, αλλά με έμμεσο, τρόπο και ανάγονται στη διαμόρφωση ενός «κατάλληλου» κοινωνικού πλαισίου, που εξασφαλίζει την κοινωνική ισότητα και επιτρέπει την ύπαρξη της πραγματικής ατομικής ελευθερίας. Διαπιστώνεται, επίσης, ότι οι αναρχικοί αποκηρύσσουν τις βίαιες πράξεις και διακηρύσσουν την αφοσίωσή τους στον ανθρωπισμό. Όμως, οι αναρχικοί, παρά τα κοινά τους σημεία, δεν αποτελούν ένα ενιαίο ρεύμα και δεν αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο. Παρόλα αυτά, οι ιδέες τους αποτέλεσαν τη βάση των επαναστάσεων στη Γαλλία, τη Ρωσία και την Ισπανία και δεν συνιστούσαν «περιθωριακή» ιδεολογία. Παρακάτω καταθέτουμε κάποια στοιχεία που επιβεβαιώνουν την άποψή για την αποκήρυξη της βίας την υποστήριξη του ανθρωπισμού και την παράλληλη διαμόρφωση ενός «κατάλληλου» κοινωνικού πλαισίου που αποτελεί την έννοια της ασφάλειας για τους πολίτες στη θεωρία των αναρχικών. Έτσι, σύμφωνα με τον M.Μπακούνιν οι βασικές αξίες του αντιεξουσιαστικού κινήματος βασίζονται στην ισότητα, την ελευθερία και τον ανθρωπισμό. Ο Μπακούνιν δεν αποδέχεται το νομικό σύστημα, το οποίο, κατά τη γνώμη του, στηρίζει την εξουσία και την ταξική κοινωνία. Θεωρεί ότι η κάθε μορφή εξουσίας αντιτίθεται στην έννοια του ανθρωπισμού και ότι η εξουσία αποτελεί ηθική και πνευματική δουλεία και ταπείνωση. Γι’ αυτόν, το «καλό» μιας κοινωνίας πρέπει να βασίζεται στη συναίνεση, την αλληλεγγύη μεταξύ των μελών της. (Μπακούνιν 1974: 37, 41, 48 – 49, 50). Eπίσης και για έναν άλλο θεωρητικό «πατέρα» του αναρχισμού, τον Π. Κροπότκιν (2000) ο αντιεξουσιαστικός κομμουνισμός εμπεριέχει την έννοια της ηθικής, ως φυσικής ιδιότητας, που βασίζεται στην πρόοδο των ανθρώπων, αλλά και την έννοια της προόδου της ανθρωπότητας, της αλληλοβοήθειας και της δικαιοσύνης. Μιας δικαιοσύνης που δεν «παραχωρείται» από τα πάνω, χωρίς παρεμβάσεις από τους ισχύοντες νόμους και το κράτος. Μιας δικαιοσύνης που «κατακτά-

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 62

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 59-76

ται» από τους ίδιους τους ανθρώπους μιας κοινωνίας, μέσω του αλληλοσεβασμού και της αλληλεγγύης τους. Μετά το θάνατο των δύο αυτών σημαντικών θεωρητικών του αντιεξουσιαστικού σοσιαλισμού, συνεχίζουν ο Ρεκλύ, ο Μαλατέστα, η Γκόλντμαν και, σήμερα, οι Έρλιχ Κάρολ και Φάρροου Λην. Σύμφωνα με τον Roderick Kedward (χ. χ.: 26 – 27) Άγγλο ιστορικό που γεννήθηκε το 1937, οι αναρχικοί με τις διαφορετικές ιδέες τους και τη δράση τους «συγκλόνισαν» τον κόσμο, λόγω της κοινωνικής κριτικής που έκαναν σε κάθε μορφή καταπίεσης θρησκευτικής, κρατικής, κομματικής ή, ταξικής. Όπως αναφέρει, η ανάλυσή τους ξεκινούσε από πραγματικές καταστάσεις, που, συνήθως, βίωναν οι ίδιοι, ή, τις παρατηρούσαν στο άμεσο περιβάλλον τους. Η κοινωνιολογική τους προσέγγιση, επομένως, σύμφωνα με τον Kedward, βασιζόταν στη μεθοδολογία της παρατήρησης και σε υποθέσεις εργασίας για μια ουτοπική αντιεξουσιαστική κοινωνία. Και όπως λέει ο Kedward, η θεωρητική και πρακτική τους προσέγγιση, για τα θέματα της επανάστασης τους έκανε να «απολογούνται» συνέχεια, ενάντια στην «κατηγορία» ότι είναι ουτοπικοί ιδεαλιστές και ονειροπόλοι, αλλά και ενάντια στην κατηγορία ότι είναι θιασώτες της βίας. Όσον αφορά την ασφάλεια, οι αναρχικοί, κατά τον Kedward (χ. χ.: 104 – 105) δεν έδωσαν ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάγκη του ατόμου να ζει και να δουλεύει μέσα σε μια σταθερή, γνώριμη δομή και έτσι δεν επηρέασαν, παρά έμμεσα, αυτή τη σχέση. Επίσης, δεν έδωσαν και ιδιαίτερη έμφαση σε άλλα επιστημονικά ευρήματα, όπως η ανταγωνιστικότητα μεταξύ των ανθρώπων, ο φόβος τους μπροστά στην ελευθερία και η αποδοχή της ηγεσίας από την απουσία εξουσίας, εφόσον, οι περισσότεροι άνθρωποι, κατά τον Kedward, θεωρούν πως μια χωρίς ηγεσία ομάδα είναι πιο αδύναμη και βάζει σε κίνδυνο την επιβίωσή τους. Σε γενικές γραμμές, ο Kedward θεωρεί ότι οι άνθρωποι θέλουν ορισμένες ελευθερίες, όπως είναι η ελευθερία κίνησης, η ελευθερία σκέψης και λόγου και δεν επιδιώκουν μια «ολοκληρωτική» ελευθερία για την οποία αγωνίσθηκαν οι αναρχικοί. (Kedward χ. χ.: 104 – 105). Ο αναρχισμός, μέσα από αυτήν την οπτική, που καταθέτει ο Kedward μπορεί, να αποτελεί μια προσπάθεια σύνδεσης ατομικότητας και κοινωνικής πραγματικότητας που συνιστά την απόλυτη ευτυχία για το

άτομο και για την κοινωνία, σε ένα ισορροπημένο και ήρεμο περιβάλλον, πλήρους ελευθερίας. Ένα πλαίσιο δηλαδή ασφάλειας, που θα εξασφαλίζει την επιβίωση και την ψυχική γαλήνη. Στην προκειμένη περίπτωση, το πλαίσιο της ασφάλειας αφορά το χώρο των Εξαρχείων, για τον οποίο απαιτείται, στο σημείο αυτό, να γίνει μια σύντομη ιστορική και γεωγραφική προσέγγιση του χώρου 1.3. Η ιστορική και γεωγραφική προσέγγιση του χώρου των Εξαρχείων Ο αναρχισμός αποτελεί μια «ταυτότητα» των Εξαρχείων, λόγω της πληθώρας των αντίστοιχων στεκιών, βιβλιοπωλείων και των συγκεντρώσεων των πολιτικών αντιεξουσιαστικών ομάδων εκεί. Τα Εξάρχεια, από τη μια, ακολουθούνται από τη φήμη του «άβατου», ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1980, λόγω, ακριβώς, αυτής της ιδεολογίας και της παρουσίας αναρχικών. Η έννοια του «άβατου» και της «περιθωριοποίησης» του χώρου καταγράφεται την δεκαετία του 1980, μέσα από τον έντυπο Τύπο, όπου ενδεικτικά αναφέρονται κάποια άρθρα από εφημερίδες της εποχής2. Από την άλλη, τα Εξάρχεια αποτελούν μια περιοχή που φημίζεται για την πνευματική και πολιτιστική της ανάπτυξη από τα τέλη, ήδη, του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα (Καιροφύλας, 2002). Η ύπαρξη πληθώρας «νεολαιίστικων στεκιών» υποδηλώνουν μια ριζοσπαστική πλευρά της περιοχής, μια όψη αυτόνομης και μη κομματικής σκέψης και δράσης, μιας κουλτούρας, η οποία, φαίνεται πως πουθενά αλλού, σε ολόκληρη τη χώρα, δεν εμφανίζεται τόσο έντονη. Βέβαια, στη συνείδηση του μέσου πολίτη, που πιθανόν να μην τα έχει επισκεφθεί ποτέ, μπορεί τα Εξάρχεια να αποτελούν χώρο περιχαρακωμένο, περιθωριοποίησης και ανασφάλειας, χώρο που θα πρέπει να αποφεύγεται, σε κάθε περίπτωση. Η προσπάθεια πρόκλησης ανασφάλειας από μια πληθώρα των Μ. Μ. Ε. οδηγούν σε σχεδόν επίκληση για «εισβολή» της αστυνομίας στους «θυλάκους» της αναρχίας («Ελεύθερος Τύπος» 27/4/2007) προκειμένου να επανέλθει η ηρεμία στην πλατεία, ή, μιλούν για «εισβολή μακράς διαρκείας» στα Εξάρχεια («Espresso» 29/4/2007 με σκοπό να καταλυθεί το περίφημο «άβατό» της («Βήμα» 29/4/2007). Τα δημοσιεύματα αυτά φαίνεται ότι έχουν ως στόχο την εφαρμογή του τρίπτυχου αστυνόμευση -

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 63

ΠΟΛΥΔΩΡΑ ΝΑΟΥΜΗ

ανάπλαση - κοινωνικός αυτοματισμός (Δεληκάρη, 2013 : 32 – 33). Μια συγκεκριμένη στρατηγική που υλοποιείται σε υποβαθμισμένες και περιθωριοποιημένες περιοχές με απώτατο σκοπό την αναδιάρθρωσή τους με όρους που ευνοούν την εγκατάσταση και παραμονή περισσότερο εύρωστων οικονομικά στρωμάτων. Η αμέσως μετά την Χούντα εποχή θεωρείται «καταλυτική για τα Εξάρχεια και αποτελεί μια έκρηξη της κουλτούρας κυρίως της αναρχικής και της αυτόνομης» (Χρηστάκης 2008 : 23 – 24). Έτσι, η απαξίωση από το επίσημο κράτος και από μια μερίδα του Τύπου έρχεται να προστεθεί στη γεωγραφική ανακατανομή του κέντρου, με τις όποιες άλλες κοινωνικές ανισότητες. Στη δεκαετία του 1970, δημιουργείται ένας κοινωνικός διαχωρισμός, κατά τον οποίο επέρχεται μια άνιση γεωγραφική κατανομή των διάφορων κοινωνικών ομάδων, που συνδέεται με την εισοδηματική ανισότητα και τις αποστάσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες, μορφές διαχωρισμού σε συνθήκες περιορισμένης στεγαστικής κινητικότητας. Σύμφωνα με τον Θ. Μαλούτα (Ε. Κ. Κ. Ε. 2008 : 4345, 51) η πυκνή δόμηση στο κέντρο της πόλης και η αύξηση του αριθμού των Ι. Χ., χωρίς την αντίστοιχη δημιουργία υποδομών είχε σαν αποτέλεσμα τη χειροτέρευση της ζωής εκεί, η οποία επιδεινώθηκε και οδήγησε σε μετακίνηση των ευπορότερων κατοίκων προς τα προάστια. Ωστόσο, οι διαφορετικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται στα Εξάρχεια συγκεντρώνουν μια πληθώρα ανθρώπων, όπως εκδοτικοί οίκοι, δικηγορικά γραφεία, καφέ, κινηματογράφοι και, με αυτόν τον τρόπο, αποδεικνύεται η κεντρικότητα της περιοχής, αλλά και ο «εμπλουτισμός» της, μέσα, ακριβώς, από αυτή την ανομοιογένεια των εμπορικών και οικονομικών δραστηριοτήτων της (Κηρολιβάνου, 1999 : 4). Πρόκειται για μια ζωντανή γειτονιά, έναν τόπο «πυκνού πολιτισμού», ο «πιο πολιτισμένος όλης της Ελλάδας, εφόσον εδώ υπάρχουν, σύμφωνα με αντικειμενικές μετρήσεις, τριάντα εκδοτικοί οίκοι, άλλα τόσα βιβλιοπωλεία, μουσικοί χώροι, καταστήματα με μουσικά όργανα, θέατρα… το Υπουργείο Πολιτισμού και το Πολυτεχνείο…3 Μια περιοχή όπου έχουν ζήσει / ζουν διανοούμενοι, συγγραφείς, μεταφραστές, επιμελητές εκδόσεων, εικαστικοί, μουσικοί, ηθοποιοί, σκηνοθέτες, ποιητές, γλύπτες …Μια περιοχή με πολυχρωμία όπου

«οι διαφορετικές ηλικίες, οι τάσεις, οι διαθέσεις, οι επιθυμίες συμπλέκονται με άνεση, χρώμα, γούστο, πάθος, ψυχή».4 Μια περιοχή που δεν αποτελεί «άβατο», αλλά «μια ασφαλή περιοχή όσα χρόνια ζω στα Εξάρχεια… Τα όσα προβλήματα υπάρχουν, αφενός, οφείλονται στην αστυνομοκρατία, αφετέρου, στη διακίνηση ηρωίνης, η οποία εξακολουθεί να γίνεται χωρίς κανείς να ενοχλείται από την παρουσία των αστυνομικών…» 5. Αρκετοί από τους κατοίκους, επομένως, θεωρούν τα Εξάρχεια μια γειτονιά που αποπνέει την αίσθηση της ελευθερίας και όχι μια επικίνδυνη και ανασφαλή περιοχή. 2. Τα ερωτήματα της έρευνας και η μεθοδολογία της Είναι προφανές, από τα προαναφερόμενα, ότι τα Εξάρχεια ισορροπούν μεταξύ «φοβικών» αντιλήψεων, περί επικινδυνότητας και ανασφάλειας και «ηρωικών» ή όπως συχνά προβάλλονται «περιθωριακών» αντιλήψεων, περί ελεύθερης και ασυμβίβαστης περιοχής. Προκειμένου να διερευνηθεί αυτό το «δίλημμα» προσεγγίσθηκαν οι ενδημούντες και οι θαμώνες με ερωτήματα για το αν θεωρούν ασφαλή ή όχι την περιοχή, για την πιθανή επικινδυνότητα χώρου, ή, για το αν η ύπαρξη μιας «αναρχικής κουλτούρας», διαμορφώνει θετικά ή αρνητικά τα άτομα σε σχέση με τη φυσιογνωμία της περιοχής. Δηλαδή, γίνεται ένας συνδυασμός μεταξύ «σταθερών» και «αναδυόμενων» στοιχείων, προκειμένου, αφενός, να καταγραφεί το σταθερό, εννοιολογικό πλαίσιο, αφετέρου, να αναδυθούν οι στάσεις και οι αντιλήψεις των ατόμων. Το καταλληλότερο εργαλείο για τη συγκέντρωση αυτών των πληροφοριών αποτελεί το ημιδομημένο ερωτηματολόγιο, βάσει του οποίου, η συλλογή των δεδομένων επαληθεύει τις υποθέσεις, αλλά και αναδεικνύει νέα στοιχεία. Έτσι, στο πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου περιλαμβάνονται τα απαραίτητα δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος, ώστε, να γίνουν και οι κατάλληλες συσχετίσεις των μεταβλητών για συγκεκριμένες «κατηγορίες» ατόμων (λ.χ., γυναίκες, νέοι, μορφωμένοι, εργαζόμενοι ως υπάλληλοι κ.λπ.). Στο δεύτερο τμήμα του ερωτηματολογίου υπάρχουν ερωτήσεις που σχετίζονται με τους λειτουργικούς ορισμούς της ασφάλειας του χώρου και την αναρχική ιδεολογία. Οι κλειστές ερωτήσεις συνοδεύονται από

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 64

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 59-76

προκαθορισμένες απαντήσεις μεταξύ των οποίων επιλέγει ο ερωτώμενος, με πάντα μια επιλογή την απάντηση «Άλλο….» αφού δεν μπορούν να προβλεφθούν όλες οι πιθανές απαντήσεις. Οι ανοιχτές ερωτήσεις επιτρέπουν στον ερωτώμενο να διατυπώσει τη δική του άποψη και να δώσει τα στοιχεία εκείνα που δεν έχουν προβλεφθεί και που θα αποτελούν τα νέα δεδομένα της έρευνας. Όλα τα παραπάνω στοιχεία θα δώσουν τα δεδομένα εκείνα που για πρώτη φορά θα καταγραφούν στην ιστορία της περιοχής των Εξαρχείων σε σχέση με την ασφάλεια της περιοχής αλλά με την ιδεολογία του αναρχισμού που έχει, κατά κύριο λόγο, αναπτυχθεί στη περιοχή. 2.1. Η μέθοδος του διαθέσιμου δείγματος Στη συγκεκριμένη έρευνα επελέγη η μέθοδος του διαθέσιμου δείγματος / availability sample (Ιωαννίδη Καπόλου, 2006). Το δείγμα διαμορφώθηκε τόσο από ανθρώπους που ανήκουν στο συγκεκριμένο θεωρητικό χώρο που έχει στοχοποιηθεί από τα Μ. Μ. Ε, όσο και από άλλους που συγχρωτίζονται στην περιοχή. Ο στόχος είναι να αναδειχθούν οι απόψεις αυτών, που χαρακτηρίζονται ως «περιθωριακά» στοιχεία, λόγω της ιδεολογίας τους. Για τη συμπλήρωση, επομένως, των συγκεκριμένων ερωτηματολογίων, ενώ υπήρχε η δυνατότητα απεύθυνσης σε κατοίκους και μόνο –παρά την επιφυλακτικότητα ορισμένων να ανοίγουν την πόρτα τους σε ερευνητές, βρέθηκαν αρκετοί πρόθυμοι να απαντήσουν- επελέγη το δείγμα από άτομα στους χώρους που συχνάζουν, ή, δραστηριοποιούνται προκειμένου να προσεγγισθούν, οι λογής προκαταλήψεις που αναπτύσσονται για το χώρο και τα άτομα αυτά. Επρόκειτο για μια κοπιαστική εργασία, διότι, υπήρχε κάποιες φορές μια επιφυλακτικότητα απέναντι στην έρευνα («πού θα χρησιμοποιηθούν τα αποτελέσματά της», «από ποιους» και «γιατί γίνεται») την επιστήμη, ως κυρίαρχου και «αστικού» τρόπου σκέψης και εμένα προσωπικά («πού σπουδάζω», «γιατί επέλεξα αυτό το θέμα» κ.λπ.) που δυσχέραιναν την προσέγγιση των ερωτωμένων. Ωστόσο, συγκεντρώθηκε ένα ικανοποιητικό δείγμα 231 ατόμων που απήντησε στα ερωτηματολόγια. 2.2. Η Περιγραφική Στατιστική Ανάλυση

Η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι το μεγαλύτερο μέρος του δείγματος (55,4%) ανήκει στην ηλικιακή ομάδα 18-30 ετών, ενώ δεύτερη σε ποσοστό είναι η ομάδα 3140 ετών (26%). Ως προς το φύλο, το δείγμα είναι αρκετά ισορροπημένο με τους άντρες να αποτελούν το 52.4% και τις γυναίκες το 47,6%. Ένα μεγάλο ποσοστό των συμμετεχόντων είναι φοιτητές (31,6%) λιγότεροι ιδιωτικοί υπάλληλοι (23,8%) και ακόμα λιγότεροι αυτοαπασχολούμενοι (13%). Η συντριπτική πλειοψηφία του δείγματος (81,4%) έχει πανεπιστημιακή εκπαίδευση: ΑΕΙ 39,39%, μεταπτυχιακό 22,51%, διδακτορικό 6,06% και ΑΤΕΙ (13,4%). Οι περισσότεροι ερωτώμενοι (65,7%) κατοικούν είτε στα Εξάρχεια είτε σε γειτονικές περιοχές. Πιο συγκεκριμένα στα Εξάρχεια κατοικεί το 31,7% του δείγματος και στο ευρύτερο κέντρο το 24,3%. Στα άτομα του δείγματος που δηλώνουν ότι κατοικούν στα Εξάρχεια περιλαμβάνονται εξίσου νέοι κάτοικοι που διαμένουν στην περιοχή από 1-5 έτη, όσο και παλαιοί που δηλώνουν ότι διαμένουν πάνω από 10 έτη (12,5% και 13,8% αντίστοιχα στο συνολικό ποσοστό) ενώ η πλειοψηφία των ερωτωμένων είναι επισκέπτες (63%) και μόνον ένα μικρό ποσοστό εργάζεται εκεί (13,2%). Όσον αφορά τα έτη εργασίας όσων εργάζονται στην περιοχή, παρατηρείται μια διασπορά των ποσοστών στις 4 κατηγορίες (λιγότερο από έτος, 15 έτη, 6-10 έτη και πάνω από 10 έτη) με μέσο όρο 7% περίπου σε κάθε κατηγορία. Από τα άτομα του δείγματος, το 28,6% και το 28,1% δηλώνουν ότι συχνάζουν 15 έτη και πάνω από 10 έτη, αντίστοιχα. Στην ερώτηση γιατί τους αρέσει η γειτονιά των Εξαρχείων, τα μεγαλύτερα ποσοστά συγκεντρώνουν οι απαντήσεις «γιατί είναι πολυσύχναστη γειτονιά», «γιατί δίνει την αίσθηση κοινότητας» και γιατί είναι «πολιτιστικά ενδιαφέρουσα» (22,6%, 19,1% και 13% αντίστοιχα). Στην ερώτηση, «Νοιώθετε ασφάλεια όταν κινείστε στην περιοχή, σε γενικές γραμμές» η συντριπτική πλειοψηφία του δείγματος (93,1%) απαντά ότι αισθάνεται ασφάλεια στα Εξάρχεια. Όσον αφορά τις ώρες που κινούνται με μεγαλύτερη ασφάλεια, η συντριπτική πλειοψηφία (78,8%) δηλώνει «πάντα», ενώ από τις επιμέρους προτιμήσεις, οι πρωινές ώρες συγκεντρώνουν τις περισσότερες (6,9%). Αν ληφθεί υπόψη το φύλο, στην απάντηση «πάντα» απαντά θετικά το 57,1% των αντρών και το 42,9% των γυναικών.

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 65

ΠΟΛΥΔΩΡΑ ΝΑΟΥΜΗ

Οι βασικοί λόγοι που οι συμμετέχοντες στην έρευνα νοιώθουν ασφάλεια, όταν κινούνται στην περιοχή επικεντρώνονται στην υποκειμενική αίσθηση ασφάλειας (27,6%) που δηλώνουν ότι νοιώθουν η οποία ενισχύεται και από το γεγονός ότι δεν έχουν αρνητικές εμπειρίες (2,9%) στο ότι είναι πολυσύχναστη περιοχή (17,1%) στη χαμηλή εγκληματικότητα που θεωρούν ότι έχει (10,5%) αλλά και στην κουλτούρα αλληλεγγύης και την αίσθηση γειτονιάς που ακόμα αποπνέει η περιοχή (5,7% και 4,8% αντίστοιχα). Στους λόγους που χαρακτηρίζουν μια περιοχή ασφαλή γενικότερα, συμπεριλαμβάνονται κατά κύριο λόγο η χαμηλή εγκληματικότητα (22,3%) η μειωμένη παρουσία δυνάμεων καταστολής (16,2%) η ύπαρξη κοινωνικής συνοχής (15,7%) και η παρουσία κόσμου (12,7%). Στην ερώτηση με τι ταυτίζονται τα Εξάρχεια, το μεγαλύτερο ποσοστό6 των ερωτωμένων (34,2%) απαντά με την «αναρχική ιδεολογία», ενώ το 14,7% θεωρεί ότι τα Εξάρχεια ταυτίζονται εκτός από την αναρχική ιδεολογία, με τα ναρκωτικά και τις έκνομες ενέργειες. Σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες δηλώνουν ότι τους ενοχλεί η παρουσία των αστυνομικών (92,6%) καθώς ενισχύει τα συναισθήματα ανασφάλειας που νοιώθουν (84,4%) λόγω των ακατάλληλων πρακτικών που χρησιμοποιούν (57,8%) των αρνητικών προσωπικών χαρακτηριστικών που τους αποδίδονται (10,4%) και του κοινωνικά αρνητικού τους ρόλου (10%). Στην ερώτηση για τη χρήση βίας, το 46,8% των συμμετεχόντων δηλώνει κατά της χρήσης βίας, το 29,4% υπέρ, ενώ το 19,9% δηλώνει ότι υπάρχουν περιστάσεις, όπως για παράδειγμα σε περιπτώσεις άμυνας, που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν βία. Όσον αφορά τον ιδεολογικό αυτοπροσδιορισμό των ερωτωμένων, το 34,6% των ατόμων του δείγματος χαρακτηρίζει τον εαυτό του ως αναρχικό, ενώ το 31,6 ως αριστερό. Ενδιαφέρον είναι το εύρημα ότι το μεγαλύτερο ποσοστό όσων δηλώνουν κάτοικοι Εξαρχείων αυτό-προσδιορίζονται ως αριστεροί (39,7%) ενώ οι κάτοικοι των βορείων προαστίων αυτό-προσδιορίζονται ως αναρχικοί (55,3%). Το 46,3% του δείγματος θεωρεί ότι ο αναρχικός είναι πολιτική ταυτότητα, ενώ το 23,4% του αποδίδει προσωπικά χαρακτηριστικά όπως λ.χ ελεύθερος, σκεπτόμενος άνθρωπος, αλληλέγγυος. Στην ερώτηση τι είναι αναρχία, το 44,6% των ερωτωμένων απαντά ότι αναρχία είναι μια αρμονική, αντιεξουσιαστική και αταξική κοινωνία, το 32,9% ότι είναι

ιδεολογικό πολιτικό κίνημα και το 7,8% ότι είναι και τα δύο. Ένα μεγάλο ποσοστό του δείγματος 48,7% αποφεύγει να αναφέρει κάποιον από τους θεωρητικούς της αναρχίας, ενώ το 37% δηλώνει έναν ή περισσότερους, από τους Μπακούνιν, Κροπότκιν και Μαλατέστα. Οι περισσότεροι από τα άτομα του δείγματος που αυτό-προσδιορίζονται ως αναρχικοί γνωρίζουν σε ποσοστό άνω του 75% (75,9%) τους κλασικούς θεωρητικούς της αναρχίας. Η πλειοψηφία των ατόμων του δείγματος (59,3% και 73,6% αντίστοιχα) δεν θεωρεί ότι τα Εξάρχεια είναι περιθωριακός ή ανασφαλής χώρος και επιλέγει τις δύο κατώτερες βαθμίδες της κλίμακας των επτά σημείων για τον χαρακτηρισμό τους (1= διαφωνώ απόλυτα, 7= συμφωνώ απόλυτα). Η πλειοψηφία των συμμετεχόντων (66,3%) θεωρεί ότι τα Εξάρχεια είναι πεδίο Ελευθερίας, Ισότητας, και Δημοκρατίας, ενώ το 73,6% θεωρεί ότι η περιοχή είναι φυτώριο που αναπτύσσονται η Αναρχία και συναφείς ιδεολογίες, βαθμολογώντας με 4 - 7 στις αντίστοιχες.

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 66

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 59-76

Στην ερώτηση «αν αποτελούν τα Εξάρχεια χώρο ανάπτυξης της κοινωνίας των πολιτών», βαθμολογία 4 -7 έχει δώσει το 86,1% των συμμετεχόντων, ενώ αντίστοιχη βαθμολογία έχει δώσει το 91,4% στην ερώτηση αν «αποτελούν τα Εξάρχεια χώρο που χαρακτηρίζεται από ελεύθερη έκφραση, ελεύθερη κίνηση και ασφάλεια». Τέλος, το 40,3% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι τα Εξάρχεια είναι μοναδικά και δεν υπάρχει άλλος γεωγραφικός χώρος με παρόμοια χαρακτηριστικά. 2. 3. Ανάλυση της διακύμανσης Προκειμένου να εξεταστεί η επίδραση μεταβλητών όπως η ηλικία, το φύλο, το εκπαιδευτικό επίπεδο, κλπ. στις απαντήσεις του δείγματος, χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος ανάλυσης της διακύμανσης ώστε να γίνει σύγκριση των μέσων τιμών των δειγμάτων. Στη συνέχεια, χρησιμοποιήθηκε το test Scheffe για να εξακριβωθεί ποια δείγματα διαφέρουν, που έγκειται η διαφορά και η ανάλυση πολλαπλών απαντήσεων (cross tabulations) για να ερμηνευτούν τα αποτελέσματα.

Η ηλικία επηρεάζει σημαντικά τις εξής μεταβλητές: «Σας ενοχλεί η παρουσία των αστυνομικών», «πως νοιώθετε με την παρουσία αστυνομικών στην περιοχή» και «ποια η γνώμη σας για τη χρήση βίας». Το test Scheffe έδειξε ότι μεγαλύτερες διαφορές όσον αφορά την ενόχληση από την παρουσία αστυνομικών (και στις δύο ερωτήσεις που αναφέρονται σε αυτήν) παρατηρούνται ανάμεσα στις ηλικιακές ομάδες 18-30 με 51-60 και 31-40 με 51-60. Η ανάλυση πολλαπλών αποτελεσμάτων έδειξε ότι, ενώ όλες οι ηλιακές ομάδες δηλώνουν ότι ενοχλούνται από την παρουσία των αστυνομικών, τα ποσοστά μειώνονται από 93-95% για τις νεότερες ηλικίες σε 70% για την ηλικία 51-60. Το ίδιο παρατηρείται και με τα αισθήματα που προκαλεί η παρουσία της αστυνομίας. Βάσει αυτών των αναλύσεων όσοι είναι κάτω των 50 ετών δηλώνουν ότι αυτή τους προκαλεί αίσθημα ανασφάλειας, σε ποσοστό πάνω από 80%, ενώ για τους συμμετέχοντες άνω των 50 ετών, αισθήματα ανασφάλειας δηλώνει το 60% περίπου. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα με ηλικία άνω των 50 ετών δηλώνουν πιο απόλυτα την εναντίωσή τους στη χρήση βίας με ποσοστά 59% και 80% (ηλι-

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 67

ΠΟΛΥΔΩΡΑ ΝΑΟΥΜΗ

κιακές ομάδες 51-60 και 60+ αντίστοιχα) σε σχέση με τους νεότερους που δηλώνουν σε ποσοστό 41%, 55% και 38% την αντίθεσή τους (ηλικίες 18-30, 31-40 και 41-50 αντίστοιχα). Τα αποτελέσματα της ανάλυσης διακύμανσης, ως προς το φύλο ανέδειξαν δύο στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα σε επίπεδο μικρότερο ή ίσο του 5% (0,05). Από αυτά φαίνεται ότι το φύλο επηρεάζει σημαντικά τις εξής μεταβλητές: «ποια η γνώμη σας για τη χρήση βίας» και «σε ποιον άλλο γεωγραφικό χώρο πιστεύετε ότι θα μπορούσατε να βιώσετε κάτι ανάλογο με τα Εξάρχεια». Λόγω της ύπαρξης λιγότερο των τριών ομάδων δεν μπορεί να διενεργηθεί test Scheffe, η ανάλυση πολλαπλών απαντήσεων όμως δείχνει ότι οι γυναίκες είναι περισσότερο κατά της χρήσης βίας από τους άντρες (54% έναντι 46% των αντρών) και πιστεύουν ότι υπάρχουν και άλλοι γεωγραφικοί χώροι σαν τα Εξάρχεια στην Ελλάδα. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης διακύμανσης, ως προς το επάγγελμα, ανέδειξαν δύο στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα σε επίπεδο μικρότερο, ή, ίσο του 5%. Το επάγγελμα φαίνεται ότι επηρεάζει σημαντικά

τις εξής μεταβλητές: «πως νοιώθετε με την παρουσία αστυνομικών στην περιοχή» και στον χαρακτηρισμό των Εξαρχείων «σαν φυτώριο που αναπτύσσονται η αναρχία και συναφείς ιδεολογίες». Η ανάλυση πολλαπλών απαντήσεων έδειξε ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι δηλώνουν, σε μικρότερο ποσοστό, ότι νοιώθουν ανασφάλεια από την παρουσία των αστυνομικών στα Εξάρχεια σε σχέση με τους φοιτητές και τους ανέργους 61% έναντι 92% αντίστοιχα. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης διακύμανσης της μεταβλητής «εκπαίδευση» ανέδειξαν τρία στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα σε επίπεδο μικρότερο ή ίσο του 5% στις ερωτήσεις: «Έτη που ζουν στην περιοχή…», «Θα αυτό-προσδιοριζόσασταν ως..» και «Τα Εξάρχεια είναι περιθωριακός χώρος…». Από την ανάλυση των πολλαπλών απαντήσεων φαίνεται ότι οι έχοντες μεταπτυχιακό δίπλωμα αυτό-προσδιορίζονται σε μεγαλύτερο ποσοστό το ως αναρχικοί (64% και 48% αντίστοιχα). Επίσης, φαίνεται ότι όσοι από το δείγμα δηλώνουν κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος, ή, απόφοιτοι ΑΕΙ δηλώνουν σε μεγαλύτερα ποσοστά από τους υπολοίπους (περίπου 70% έναντι περίπου 50% αντίστοιχα) ότι τα Εξάρχεια δεν είναι περιθωριακός χώρος. Από την ανάλυση πολλαπλών απαντήσεων φαίνεται ότι οι κάτοικοι των Εξαρχείων δηλώνουν σε μεγαλύτερο ποσοστό σε σχέση με κατοίκους άλλων περιοχών ότι τους αρέσει η περιοχή τους γιατί αποπνέει την αίσθηση της γειτονιάς. Οι περιγραφικοί δείκτες παρουσιάζουν τρία στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα σε επίπεδο μικρότερο ή ίσο του 5% στις ερωτήσεις: «Σας αρέσει η γειτονιά των Εξαρχείων γιατί..», «Θεωρείτε ότι τα Εξάρχεια ταυτίζονται με..» και «Θα αυτό-προσδιοριζόσασταν ως..». Οι κάτοικοι των Εξαρχείων αυτό-προσδιορίζονται κυρίως ως αριστεροί ενώ αντίθετα, οι περισσότεροι από τους κατοίκους των Βορείων Προαστίων αυτόπροσδιορίζονται ως αναρχικοί. Όσον αφορά την ταύτιση της περιοχής με συγκεκριμένες δραστηριότητες, φαίνεται ότι οι κάτοικοι των βορείων προαστίων και του κέντρου συνδέουν τα Εξάρχεια περισσότερο με την αναρχική ιδεολογία σε σχέση με τους υπολοίπους.

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 68

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 59-76

2. 4. Τα ευρήματα της έρευνας 2.4.1. Φύλο, Ηλικία, Μορφωτικό Επίπεδο: συνειδητά στα Εξάρχεια οι γυναίκες, οι νέοι και οι έχοντες υψηλό μορφωτικό επίπεδο Παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες μπορεί να νοιώθουν πιο ευάλωτες σε έναν χώρο που θεωρείται επικίνδυνος και ανασφαλής, το 47,6%, με το ποσοστό των νεότερων γυναικών, να είναι υψηλότερο έναντι των ανδρών, μόνο στην ηλικιακή ομάδα 18-30 (57% έναντι 43% αντίστοιχα) νοιώθουν άνεση να κατοικούν ή / και να συχνάζουν εκεί. Το μεγαλύτερο μέρος του δείγματος (55,4%) ανήκει στην ηλικιακή ομάδα 18-30 ετών, αλλά και - δευτερευόντως- στην ομάδα 31-40 ετών (26%) δηλαδή, συνολικά, αποτελεί ένα ποσοστό που ξεπερνά το 80%, γεγονός που σηματοδοτεί ότι υπάρχουν αρκετοί νέοι άνθρωποι που βρίσκονταν στους χώρους της περιοχής των Εξαρχείων και που έχουν το χρόνο να ψυχαγωγούνται, κατά τη διάρκεια της ημέρας, χωρίς αυτό βέβαια να αποκλείει ότι μπορεί ο συγκεκριμένος χώρος να αποτελεί, ταυτόχρονα και χώρο διαμονής τους, εφόσον, οι περισσότεροι ερωτώμενοι (65,7%) κατοικούν είτε εκεί, είτε σε γειτονικές περιοχές. Στα Εξάρχεια και πολύ κοντά σε αυτά κατοικεί ένα υψηλό ποσοστό του δείγματος (31,7% + 7,8% = 45,8) κάτι που σηματοδοτεί και τη «βαρύτητα» των απαντήσεων των συγκεκριμένων υποκειμένων, εφόσον διαβιούν στην περιοχή, το 13,8% πάνω από 10 χρόνια και ένα μικρότερο ποσοστό (12,5%) λιγότερα χρόνια (1-5). Ένα μεγάλο ποσοστό μένει στο ευρύτερο κέντρο, όπου περιλαμβάνονται περιοχές, όπως η Κυψέλη, τα Άνω Πατήσια και το Παγκράτι και αποτελεί το 24,3%. Αυτό σημαίνει ότι τα άτομα που συχνάζουν εκεί, αν και προέρχονται από λίγο μακρύτερες περιοχές, επιλέγουν συνειδητά ως χώρο ψυχαγωγίας τους και κοινωνικών συναναστροφών τα Εξάρχεια, αφού, είναι προφανές, ότι στις περιοχές, από τις οποίες έρχονται, υπάρχουν χώροι διασκέδασης, τους οποίους θα μπορούσαν να επισκεφθούν. Αυτό φαίνεται, επίσης, από τα υψηλά ποσοστά των επισκεπτών (63%) που απάντησαν τα ερωτηματολόγια και καταδεικνύει την πτυχή των Εξαρχείων ως χώρου πνεύματος και πολιτισμού που έχει αναδειχθεί από διάφορες μελέτες του αστικού τους τοπίου. Λ.χ., την μεταπτυχιακή εργασία (Δελικάρη Β.,

2009) «Προσέγγιση σε ζητήματα αστικής ανάπτυξης – Η περίπτωση των Εξαρχείων» υπό την επίβλεψη των Βαΐου Ν., Μαντούβαλου Μ., Μαυρίδου Μ., στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΔΠΜΣ κατεύθυνση β : Πολεοδομία – Χωροταξία, του ΕΜΠ, την «Ανάγνωση της περιοχής Εξαρχείων – Νεαπόλεως» (Κρασάς Α., 2001) υπό την επίβλεψη των Μαυρίδου Μ., Βαΐου Ν. Μαντούβαλου Μ. στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Σπουδών. Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του Χώρου, του ΕΜΠ. Ένα μικρό ποσοστό εργάζεται στα Εξάρχεια με έτη εργασίας που ποικίλλουν από κάποιους μήνες έως πάνω από 10 χρόνια, γεγονός που καταδεικνύει την επαγγελματική κινητικότητα της περιοχής. Είναι γεγονός πως τα Εξάρχεια αποτελούν μια αστική περιοχή με εμπορικό, εκτός των άλλων, ενδιαφέρον και ποικίλες επαγγελματικές δραστηριότητες, γεγονός που αναπτύσσονται ημέρα και νύκτα. Είναι επόμενο λοιπόν να αποτελεί και πόλο έλξης για εργασία σε άτομα άλλων περιοχών. «Η συγκέντρωση των δραστηριοτήτων χαρακτηρίζεται από πολυλειτουργικότητα και έντονη ανάμειξη χρήσεων, τόσο τοπικού, όσο και υπερτοπικού χαρακτήρα. Οι δραστηριότητες αυτές ελκύουν ένα πλήθος κόσμου στην περιοχή από διαφορετικά σημεία της πόλης και από διαφορετικές κοινωνικές ομάδες και ηλικίες, με αποτέλεσμα η περιοχή να χαρακτηρίζεται από πολυσυλλεκτικότητα και έντονη ανάμειξη πληθυσμού και ηλικιών» (Κρασάς 2001 : 8). Ανάμεσα σε όσους συχνάζουν και που στην πλειοψηφία τους αποτέλεσαν και τα υποκείμενα της έρευνας, οι περισσότεροι είναι υψηλού μορφωτικού επιπέδου, αφού το 31,6% δηλώνει πως είναι φοιτητές, ενώ, ακολουθούν οι ιδιωτικοί υπάλληλοι (23,8%) και οι αυτοαπασχολούμενοι (13%) κάποιοι από τους οποίους εργάζονται στην περιοχή. Το υψηλό μορφωτικό επίπεδο των θαμώνων της περιοχής επιβεβαιώνεται και με τις απαντήσεις στην ανάλογη ερώτηση, εφόσον, η πλειοψηφία του δείγματος έχει πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο πως εκεί βρίσκεται μια πλειάδα βιβλιοπωλείων, που «επιβιώνουν» από φοιτητές και ανθρώπους που σχετίζονται με τα γράμματα και την τέχνη. «Ο συμβολισμός της περιοχής …και η κοινωνική σύνθεση των ανθρώπων που την κατοικούν και την επισκέπτονται, έχει φέρει σαν αποτέλεσμα μια ιδιότυπη ανάπτυξη των λειτουργιών της, με τρόπο που είναι μο-

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 69

ΠΟΛΥΔΩΡΑ ΝΑΟΥΜΗ

ναδικές σε όλη την Αθήνα. Θα μπορούσε κανείς να πει πως διακρίνονται κυρίαρχες τυπολογίες σε σχέση με τις χρήσεις που παρατηρούνται στην περιοχή, οι οποίες διαφέρουν από τις άλλες περιοχές γενικής κατοικίας και είναι αποτέλεσμα της ιστορίας της και των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων…» (Δελικάρη, 2009 : 18). Πράγματι, η περιοχή έχει μια μοναδικότητα, επειδή εκεί εξακολουθούν και συχνάζουν, από τα μέσα του 19ου αιώνα, μέχρι σήμερα, άνθρωποι με πνευματικά, καλλιτεχνικά και πολιτικά ενδιαφέροντα, αρχής γενομένης από τους πανεπιστημιακούς χώρους που βρίσκονται εκεί και την προσδιορίζουν. Για όσους συνειδητά επιλέγουν ως χώρο διαμονής και συναναστροφών τους την περιοχή, στην ερώτηση «γιατί τους αρέσει η γειτονιά των Εξαρχείων», τα μεγαλύτερα ποσοστά απαντούν ότι την προτιμούν, επειδή πρόκειται «για μια πολυσύχναστη γειτονιά», που τους «δίνει την αίσθηση κοινότητας» και είναι «πολιτιστικά ενδιαφέρουσα» (22,6%, 19,1% και 13% αντίστοιχα) και έτσι, «...τα άϋλα δίκτυα κοινωνικών σχέσεων αποτελούν τα «πραγματικά αντικείμενα» της χωρικής ανάπτυξης» (Καυκαλάς, 2004: 15-16). 2. 4. 2. Η υποκειμενική διάσταση της έννοιας της ασφάλειας: ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα Η αίσθηση της κοινότητας, εύρημα της εργασίας, συνδέεται με την αμφισβήτηση του κυρίαρχου λόγου, που την εκφράζει η συμμετοχή, είτε στα «πολιτικά στέκια», είτε στα γύρω πανεπιστημιακά ιδρύματα, όπου γίνονται διάφορες πολιτικές συζητήσεις, ή, πολιτιστικές / καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, σε καθημερινό επίπεδο. Η αίσθηση της κοινότητας, που διακατέχει τους κατοίκους των Εξαρχείων (σε ποσοστό περίπου 33%) αποτελεί έναν από τους βασικούς λόγους που τους αρέσει η περιοχή τους. Για αυτό και στην ερώτηση, αν νοιώθουν ασφάλεια, όταν κινούνται εκεί, η συντριπτική πλειοψηφία του δείγματος (93,1%) απαντά ότι αισθάνεται ασφάλεια στα Εξάρχεια. Βέβαια, η ασφάλεια είναι μια έννοια που ορίζεται «διαφορετικά, κάθε φορά, στη βάση των διαφορετικών αναγκών των κοινωνικών κατηγοριών του πληθυσμού με διαφορετικές ικανότητες και δυνατότητες πρόσβασης σε πόρους και είναι αυτό που ορίζει μια τοπική κοινωνία …αν και, ο πιο διαδεδομένος ορισμός της είναι η

ελευθερία από τη διακινδύνευση ή τον κίνδυνο πρόκλησης θανάτων, τραυματισμών, ατυχημάτων ή αστοχιών, …μια δυνατή προϋπόθεση διαβίωσης» (Δελλαδέτσιμας, 2009 : 31,32). Οι συμμετέχοντες στην έρευνα νοιώθουν ασφάλεια όταν κινούνται στην περιοχή, επειδή δεν έχουν προηγούμενες αρνητικές εμπειρίες εγκληματικότητας εκεί και θεωρούν ότι πρόκειται για μια πολυσύχναστη γειτονιά, που αποπνέει μια κουλτούρα αλληλεγγύης και μια αίσθηση γειτονιάς. Πρόκειται, για μια υποκειμενική διάσταση της έννοιας της ασφάλειας (Buzan et al. 1998 : 31.) που καταδεικνύει την επίδραση που δέχεται το άτομο από το περιβάλλον του, σε συνδυασμό με τα δικά του, ατομικά στοιχεία. Αν, δηλαδή, πρόκειται για νέο άνθρωπο, ή, για ένα ηλικιωμένο, για άντρα ή, γυναίκα, για άτομο που έχει ζήσει προηγούμενη τραυματική εμπειρία στην περιοχή, ή, όχι και ο συνδυασμός όλων των παραπάνω μεταβλητών μαζί 7. Η υποκειμενική διάσταση της ασφάλειας, συνδέεται, επίσης και με τα «αντικειμενικά δεδομένα» της περιοχής, όπως είναι η πυκνοκατοίκηση, η κυκλοφορία ενός μεγάλου αριθμού ατόμων -νέων ιδιαίτερα- εκεί τα βράδια, τα ανοικτά μαγαζιά εστίασης και ψυχαγωγίας, όπου, συναντώνται οικεία πρόσωπα. Τα συναισθήματα της ασφάλειας / ανασφάλειας των ανθρώπων επηρεάζονται ανάλογα με το πού ζουν, τους ανθρώπους γύρω τους, τα κοινωνικά δίκτυα της γειτονιάς τους, αλλά και τα πιθανά προβλήματα που συναντώνται εκεί. Γενικότερα, η έννοια της ασφάλειας / ανασφάλειας παραπέμπει πλέον, σε πτυχές, περισσότερο περίπλοκες, πτυχές που αφορούν την κοινωνική και ψυχολογική της πλευρά, παρά την κλασική της (μη) στρατιωτικής απειλής και της (αρμονικής) σχέσης μεταξύ των λαών, ή, ακόμα την ανάληψη ορισμένων κρατικών πολιτικών (Buzan et al. 1998 : 2 – 4 10, 12, 22). Στην προκειμένη περίπτωση η ασφάλεια σηματοδοτείται και από μια αίσθηση ελευθερίας όπως θα δούμε στη συνέχεια. 2. 4 .3. Η νοηματοδότηση του χώρου των Εξαρχείων ως χώρου Ελευθερίας : άλλο σημαντικό εύρημα της έρευνας Παρατηρείται, επομένως, ότι η έννοια της ασφάλειας και, κατά συνέπεια, της απειλής είναι σχετική και υποκειμενική για τους κατοίκους και τους θαμώνες της περιοχής και επιβεβαιώνει τη βιβλιογραφία ως προς το

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 70

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 59-76

ότι προσλαμβάνει μια διαφορετική, κάθε φορά, διάσταση για φορείς, κοινωνικές κατηγορίες, ή άτομα. Αντίστοιχα και ο ίδιος ο χώρος δεν αποτελεί μια «αντικειμενική» γεωγραφική οντότητα, αλλά «συνδέεται με σύμβολα και νοηματοδοτείται με διαφορετικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις από τους κατοίκους και τους θαμώνες του» (Κρητικός, 2008 : 338) Τα Εξάρχεια είναι ένας χώρος όπου η λειτουργία της δημόσιας σφαίρας συνδέεται με την ιστορία και τον πολιτισμό, ήταν και παραμένει ζωντανός, σε αντίθεση με άλλες περιοχές της πόλης. Για αυτό και η πλειοψηφία των συμμετεχόντων (66,3%) θεωρεί ότι τα Εξάρχεια είναι πεδίο Ελευθερίας, Ισότητας, και Δημοκρατίας, ενώ το 73,6% θεωρεί ότι η περιοχή είναι φυτώριο που αναπτύσσονται ο αναρχισμός και συναφείς ιδεολογίες. Το εύρημα αυτό συνδέεται με την αντίληψη περί ασφάλειας, αφού σε ένα χώρο ελεύθερο και δημοκρατικό δεν μπορείς, παρά να κινείσαι με ασφάλεια. Το ότι πρόκειται για «συμβολικό» χώρο επιβεβαιώνεται και από το ότι πολλοί από τους συχνάζοντες που προέρχονται από τα βόρεια προάστια, τον επιλέγουν, ως χώρο ψυχαγωγίας και κοινωνικών συναναστροφών, ιδεολογικά βρίσκονται κοντά στο αναρχικό κίνημα, εφόσον ένα σημαντικό ποσοστό, πάνω από τους μισούς (55,3%) αυτοπροσδιορίζονται ως αναρχικοί. 2.4.4. Η νοηματοδότηση του χώρου των Εξαρχείων ως χώρου «αμφισβήτησης» και ανάπτυξης της ελεύθερης σκέψης Το εύρημα αυτό αν συσχετισθεί και με τις απαντήσεις που δίνονται, ως προς τον αυτοπροσδιορισμό των ερωτωμένων, δείχνει, ότι ένα σημαντικό ποσοστό (34,6%) αυτοχαρακτηρίζονται ως αναρχικοί και ένα, επίσης, αρκετά υψηλό ποσοστό (31,6) αυτοχαρακτηρίζονται ως αριστεροί, γεγονός που επιβεβαιώνει το συμβολισμό των Εξαρχείων, ως περιοχή «αμφισβήτησης» και «αντίστασης». Επιπλέον, έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων αυτοπροσδιορίζονται ως αριστεροί (39,7%) κάτι που επιβεβαιώνει τη συνειδητή επιλογή της διαμονής εκεί ενός σημαντικού ποσοστού ανθρώπων, εφόσον τις δεκαετίες 1980 – 1990, για όσους υπήρχε η οικονομική δυνατότητα μετακινήθηκαν σε «καλύτερες» περιοχές, απομακρυσμένες από το κέντρο, εκτός από όσους επέλεξαν να μείνουν στην

περιοχή, ενώ μπορούσαν να την αφήσουν. Δηλαδή, κάτοικοι με υψηλότερο εισόδημα και προφανώς υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο (Δελικάρη 2009 : 19). Ένα άλλο εύρημα που επίσης έχει ενδιαφέρον είναι ότι φάνηκε πως, οι έχοντες μεταπτυχιακό δίπλωμα αυτό-προσδιορίζονται σε μεγαλύτερο ποσοστό ως αναρχικοί. Αυτοί, όπως παρατηρείται από την επιτόπια παρατήρηση, χαρακτηρίζονται «ιδεολόγοι αναρχικοί», οι οποίοι αποδοκιμάζουν τη χρήση βίας. Άλλωστε, υποστηρίζουν πως «η φιλοσοφία του αναρχισμού δεν έχει καμιά εγγενή σχέση με οποιαδήποτε χρήση βίας …άδικα έχουν συνδέσει τους αναρχικούς με τη βία» (Γούντγουωρθ, et al. 1985 : 31). Δεν αποτελούν την πλειοψηφία των ατόμων που κινούνται στα Εξάρχεια, ή, στον αναρχικό χώρο, ωστόσο, φαίνεται να είναι άνθρωποι που ακολουθούν τις ιδέες του αναρχισμού στο τρόπο ζωής τους, αυτό-οργανώνονται, δημιουργούν αυτοδιαχειριζόμενους χώρους, συσπειρώνονται και αγωνίζονται να περάσουν τις ιδέες τους σε όσους ανθρώπους μπορούν. Όπως πολλοί άλλοι που θα ήθελαν να αλλάξουν την κοινωνία, εκείνοι λένε ότι προσπαθούν «να αλλάξουν τα μυαλά των ανθρώπων, να ποιο είναι το έργο των αναρχικών, αφού αυτός είναι κυριολεκτικά, ο μόνος τρόπος για την ανατροπή του κράτους. Η φύση της κυβέρνησης είναι τέτοια, ώστε, αν οι άνθρωποι δεν τη νομιμοποιούσαν με το να της επιτρέπουν να παίρνει αποφάσεις που τη δεσμεύουν, δεν θα μπορούσε να υπάρξει» (Γούντγουωρθ, et al. 1985 : 31). Επιπλέον, φαίνεται ότι, όσοι από το δείγμα δηλώνουν κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος, ή, απόφοιτοι ΑΕΙ δηλώνουν σε μεγαλύτερα ποσοστά από τους υπολοίπους (περίπου 70% έναντι περίπου 50% αντίστοιχα) ότι τα Εξάρχεια δεν είναι περιθωριακός χώρος με την έννοια της περιχαράκωσης κοινωνικά ή εκπαιδευτικά μειονεκτούντων ομάδων. Αντίθετα όσοι πραγματικά και ουσιαστικά συγχρωτίζονται στην περιοχή τα αντιλαμβάνονται ως χώρο ανάπτυξης της ελεύθερης σκέψης. Για αυτό δεν είναι τυχαίο ότι τα υποκείμενα της έρευνας στην ερώτηση «αν αποτελούν τα Εξάρχεια χώρο ανάπτυξης της «κοινωνίας των πολιτών», το 86% βαθμολογούν θετικά από 4 - 7 και το 91,4% βαθμολογεί, αντίστοιχα, θετικά την απάντηση ότι τα Εξάρχεια αποτελούν χώρο «ελεύθερης έκφρασης, ελεύθερης κίνησης και ασφάλειας».

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 71

ΠΟΛΥΔΩΡΑ ΝΑΟΥΜΗ

2.4.5. Τα Εξάρχεια δεν θεωρούνται περιθωριακός χώρος

2.4.6. Η βία της αστυνομίας και η χρήση βίας γενικότερα

Ένα μικρότερο ποσοστό θεωρεί ότι τα Εξάρχεια ταυτίζονται εκτός από την αναρχική ιδεολογία, με τα ναρκωτικά και άλλες παράνομες ενέργειες. Αξίζει να σημειωθεί ότι, λόγω των ποσοστών της έρευνας, δεν αναλύεται περισσότερο το πρόβλημα των ναρκωτικών που παρατηρείται στα Εξάρχεια, χωρίς, όμως, να αμφισβητείται και να μη προβληματίζει, εφόσον, μάλιστα η παρουσία των αστυνομικών υπαλλήλων είναι περισσότερο έντονη, σε σχέση με άλλες περιοχές. Η πλειοψηφία του δείγματος 43,29% δεν θεωρεί ότι τα Εξάρχεια είναι περιθωριακός χώρος και μάλιστα ένα σημαντικό ποσοστό 40,26% θεωρεί ότι έχουν μια μοναδικότητα ως γεωγραφικός χώρος ο οποίος δεν συναντάται πουθενά. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημανθεί ότι αρκετοί από τους ερωτώμενους θεωρούν ότι, παρόμοια χαρακτηριστικά υπάρχουν και σε άλλες περιοχές, εκτός ή εντός Ελλάδας, άλλες δηλαδή παρόμοιες «νησίδες» ελευθερίας και αμφισβήτησης, γεγονός που, όχι μόνον δεν αναιρεί την «μοναδικότητα» της περιοχής, αλλά την επιβεβαιώνει, μέσα, ακριβώς και από τη σύγκρισή της, με άλλους αντίστοιχους χώρους (λ .χ., Ισπανία-Μαριναλέδα και Ικαρία). Ως εκ τούτου, η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτωμένων το 92,61% δηλώνει ότι σε έναν χώρο ελευθερίας της έκφρασης και αμφισβήτησης του κυρίαρχου πολιτικού λόγου, ενοχλείται από την παρουσία των αστυνομικών υπαλλήλων, η οποία, μάλιστα, αντί να ενισχύει τα συναισθήματα ασφάλειας, όπως, ίσως αναμενόταν και, όπως αναφέρεται, συχνά στον Τύπο, ενισχύει την ανασφάλεια στους κατοίκους, εργαζόμενους και θαμώνες. Έτσι, όσοι είναι κάτω των 50 ετών δηλώνουν ότι τους προκαλείται αίσθημα ανασφάλειας σε ποσοστό πάνω από 80%. Πιστεύουν πως η παρουσία των αστυνομικών υπαλλήλων γίνεται, για πολιτικούς λόγους, παρά για «πραγματικούς» και αυτό είναι ένα ζήτημα πολύ σοβαρό. Για τους συμμετέχοντες, άνω των 50 ετών, τα αισθήματα ανασφάλειας μειώνονται, αλλά όχι σε μεγάλα ποσοστά, γεγονός που καταδεικνύει ότι και σε αυτές τις περισσότερο «συντηρητικές» ηλικίες η χρήση χημικών και τρομοκράτησης των πολιτών αποτελούν αρνητικές πρακτικές.

Οι περισσότεροι, επομένως, θεωρούν και καταγγέλλουν τα δακρυγόνα, το ξύλο, και την τρομοκράτηση, ως τον πρώτο λόγο ενόχλησης και, κατά δεύτερο λόγο, αποδίδουν χαρακτηριστικά κακής και ανώριμης συμπεριφοράς στα ίδια τα αστυνομικά όργανα. Η πλειοψηφία του δείγματος 46,8% δηλώνει πως δεν αποδέχεται τη χρήση βίας, εκτός από περιπτώσεις άμυνας και ξεκάθαρα υπέρ δηλώνει το ¼ περίπου των ερωτηθέντων. Το 29% λοιπόν8, ασπάζονται τη χρήση βίας, χωρίς να την αναγάγουν σε λόγους που τη δικαιολογούν, όπως είναι η άμυνα, απέναντι στους κρατικούς κατασταλτικούς μηχανισμούς. Όσον αφορά τη συσχέτιση ηλικίας, φύλου και χρήσης βίας, είναι προφανές ότι οι μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες, είναι σε μεγαλύτερα ποσοστά, ενάντια στη βία, ενώ, οι νεότεροι σε μικρότερα, συγκριτικά, ποσοστά, καθώς και οι γυναίκες, όπως αποδεικνύεται, εμπειρικά, εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά διαφωνίας με τη χρήση βίας, σε σχέση με τους άντρες. Συγκεκριμένα, μια σειρά από μελέτες ανέφεραν ότι οι άνδρες είχαν συμπεριφερθεί πιο επιθετικά από ό, τι οι γυναίκες (Harris, 1996 : 123) και ότι ο ρόλος του φύλου στην επιθετικότητα μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητός εξετάζοντας το πλαίσιο στο οποίο λαμβάνει χώρα η επιθετική δράση (Richardson, Hammock, 2006 : 417). Αυτό δεν σημαίνει ότι η χρήση βίας αποτελεί «προνόμιο» μόνον των ανδρών, αλλά ότι οι γυναίκες έχουν πολύ λιγότερες πιθανότητες από τους άντρες να προσφύγουν σε αυτήν. (Giddens, 2002 : 279). Σε σχέση με την ηλικία, επίσης, η χρήση βίας στους νέους άντρες είναι πολύ μεγαλύτερη από ό, τι στους μεγαλύτερους και σχετίζονται ιδιαίτερα με την ανεργία τους (Giddens, 2002 : 281). Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί πως, σχετικά με την ιδεολογία του αναρχισμού, ανεξάρτητα από την ηλικία, υπάρχει και υπήρχε μια σύγχυση, ως προς τη χρήση βίας. Μια σύγχυση που «χρησιμοποιείται», κάποιες φορές, αφενός, ως «δικαιολογία», για τη χρήση της καταστολής και της κρατικής βίας (Φάμπρι, χ. χ. : 20, 25, 50) και, αφετέρου, ως προπαγάνδα για να στιγματιστεί η ιδεολογία του αναρχισμού. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι οι αναρχικοί είναι αναγκαστικά και ειρηνιστές. Μερικοί έτειναν προς τον πασιφισμό (Γούντγουωρθ, et al. 1985: 18,69 και άλλοι υποστήριζαν τις

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 72

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 59-76

ένοπλες επιθέσεις κατά του κράτους και υπέρ της συγκέντρωσης χρημάτων, μέσα από ληστείες τραπεζών κ.λπ. (Bonnano, 2013). Στην πραγματικότητα, όμως, οι περισσότεροι αναρχικοί είναι κατά της χρήσης βίας, την οποία θεωρούν μια εξουσιαστική πρακτική που αντιφάσκει με την κάθε αυτή ιδεολογία του αναρχισμού (Φάμπρι, χ.χ). Το στοιχείο αυτό, αν συσχετισθεί με το ότι οι περισσότεροι από τους ερωτώμενους αναφέρουν κάποιον από τους σημαντικότερους θεωρητικούς της αναρχίας (από όσους αυτοπροσδιορίζονται ως αριστεροί αναρχικοί) αλλά και με το ότι ορισμένοι αναφέρουν επαναστάτες, όπως ο Νετσάγιεφ και δηλώνουν ταυτόχρονα αναρχικοί, συνεπάγεται ότι, όσοι αυτοπροσδιορίζονται, τελικά ως αναρχικοί, αν και ενδεχομένως, κάποιοι δεν έχουν γνώσεις πάνω στον αναρχισμό, τον αποδέχονται σε ένα επίπεδο «συναισθηματικό» «πρακτικό» και ιδεολογικό, που ερμηνεύεται, μέσα από τις πράξεις αλληλεγγύης και αντίστασης. Ωστόσο, το μεγαλύτερο ποσοστό 46,3% εκλαμβάνει τον αναρχικό, ως ένα άτομο με συγκεκριμένη πολιτική ταυτότητα και ένα μικρότερο ποσοστό του αποδίδει προσωπικά χαρακτηριστικά, που φαίνονται μέσα από τις πράξεις του -και όχι μέσα από τις γνώσεις τουότι, δηλαδή, πρόκειται για ένα ελεύθερο, σκεπτόμενο πολίτη, που είναι αλληλέγγυος με τους γύρω του. Γι’ αυτό και σε υψηλά ποσοστά, οι ερωτώμενοι θεωρούν, στην πλειοψηφία τους, ότι το όραμα της αναρχίας είναι μια αρμονική, αντιεξουσιαστική και αταξική κοινωνία (44,59%) και θεωρεί τον αναρχισμό ως ένα ιδεολογικό πολιτικό κίνημα (32,90%). Σημαντικό είναι ότι σχεδόν κανείς δεν ταυτίζει την αναρχία με το χάος και τη σύγχυση. 3. Γενικά πορίσματα της έρευνας Στην συγκεκριμένη έρευνα δόθηκαν ορισμένες βασικές «τάσεις», για το συμβολισμό που «περιβάλλει» την περιοχή των Εξαρχείων, ως χώρο ελεύθερης σκέψης και αλληλεγγύης, ως χώρο επαναστατικής δράσης ως χώρο άνθησης πολλαπλών κινημάτων, λόγων και φωνών. Παρά το γεγονός, ότι έχουν απαξιωθεί και συκοφαντηθεί, τόσο από τον δημόσιο λόγο και πολλά κόμματα, όσο και από τα περισσότερα Μ. Μ. Ε., τα Εξάρχεια στη συνείδηση των κατοίκων τους, των απασχολούμενων εκεί και των θαμώνων τους, για όσους εξ αυτών συμμετείχαν στη συγκεκριμένη έρευνα, εξα-

κολουθούν να αποτελούν μια ασφαλή περιοχή και όχι έναν περιθωριακό χώρο, προσδίδοντας, μάλιστα στην έννοια της ασφάλειας μια υποκειμενική διάσταση που ταυτίζεται με την έννοια της κοινότητας, της αλληλεγγύης και της γειτονιάς. Έτσι, στα αρχικά ερωτήματα της έρευνας, αν τα Εξάρχεια αποτελούν μια ασφαλή περιοχή, τα υποκείμενα της έρευνας, σχεδόν, στο σύνολό τους, δίνουν μια θετική απάντηση, ανεξάρτητα, από το φύλο, την ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο, το επάγγελμα και τον τόπο κατοικίας και σε αντίθεση με αυτό που συστηματικά προβάλλεται για την περιοχή των Εξαρχείων, ορίζοντάς την ως «ανασφαλή». Όσοι «βιώνουν» την περιοχή, δεν την θεωρούν περιθωριοποιημένη και δεν της προσδίδουν παρόμοιους απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς. Τα Εξάρχεια λοιπόν, δεν είναι «άβατο» για τον απλό πολίτη, δεν κινδυνεύει ο απλός περαστικός, αλλά, από την άλλη, δεν θα τα επισκεφτεί και ένας φασίστας, όπως αποδεικνύεται από τη, μέχρι στιγμής, άμεση εμπειρία . Αυτό δεν σημαίνει, κατά τη γνώμη μου, ούτε ότι μιλάμε για «άβατο» χώρο, ούτε ότι υπάρχει «κράτος των Εξαρχείων». Σημαίνει ότι υπάρχει σεβασμός στην πολιτική και ιδεολογική ταυτότητα της περιοχής, την ιστορικά διαμορφωμένη, από την εποχή των πρωτοαφιχθέντων επαρχιωτών φοιτητών, μέχρι σήμερα, την ταυτότητα της αμφισβήτησης και της αντίστασης, μέσα από τη γνώση. Η «παράδοση» αυτή συνεχίσθηκε και την εποχή του 1940 – 1945 (με την «μπλε» πολυκατοικία ως κέντρο των επιχειρήσεων των ανταρτών) και την εποχή της Χούντας (με την εξέγερση στο Πολυτεχνείο). Αλλά και το 1985 με το γενικό ξεσηκωμό (που επαναλήφθηκε το 2008 με την δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου, ενός νεαρού που σύχναζε στην περιοχή και κατοικούσε στα βόρεια προάστια από αστυνομικό υπάλληλο) που προκλήθηκε από την εν ψυχρώ δολοφονία του δεκαπεντάχρονου Μιχάλη Καλτεζά και πάλι από αστυνομικό, κοντά στην πλατεία μετά από επεισόδια που έγιναν στην πορεία του Πολυτεχνείου. Ένα σημαντικό εύρημα, ή / και ένα από τα σημαντικότερα της έρευνας είναι ότι οι συμμετέχοντες αντιλαμβάνονται την ασφάλεια μέσα στο πλαίσιο της κοινότητας, της «οικειότητας» και της αλληλεγγύης, δηλαδή, της προσδίδουν μια υποκειμενική διάσταση, η οποία, μάλιστα συνδέεται με τον προαναφερόμενο συμβολισμό της.

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 73

ΠΟΛΥΔΩΡΑ ΝΑΟΥΜΗ

Η δε αίσθηση της ανασφάλειας που, κάποιες φορές, νοιώθουν συνδέεται περισσότερο με την αστυνομική παρουσία, που πραγματικά είναι πολύ έντονη και προκαλεί αναταραχές χωρίς λόγο, όπως απαντά το δείγμα, παρά με την εμφάνιση των εξαρτημένων / χρηστών. Οι ερωτηθέντες υποστηρίζουν ότι αυτό που φαίνεται πραγματικά να «ενοχλεί» την αστυνομία δεν είναι η χρήση και η διακίνηση των εξαρτησιογόνων ουσιών, η οποία γίνεται μπροστά στους αστυνομικούς υπαλλήλους, αλλά η διακίνηση των διαφορετικών αντιλήψεων που εμφανίζονται πιο οργανωμένα και συλλογικά εκεί. Ένα ακόμη σημαντικό εύρημα αποτελεί η νοηματοδότηση του χώρου των Εξαρχείων ως χώρου Ελευθερίας και ως χώρου «αμφισβήτησης» και «αντίστασης», καθώς όπως ειπώθηκε οι περισσότεροι αυτοπροσδιορίζονται αναρχικοί και αριστεροί. Άξιο λόγου είναι επίσης, ότι παρά το γεγονός τα Εξάρχεια = επεισόδια για την «κοινή γνώμη», η πλειοψηφία του δείγματος 46,8% δηλώνει πως δεν αποδέχεται τη χρήση βίας. Τέλος, τα Εξάρχεια, είναι για τους περισσότερους, μια γειτονιά, μια πλατεία με ζωντάνια, πλουραλισμό και «άποψη».

Επίλογος Εν κατακλείδι η ασφάλεια και το περιθώριο, η βία και η αστυνομική παρουσία δεν αποτελούν παγιωμένες έννοιες, για όλους. Και όπως αναδείχθηκε στα πλαίσια της έρευνας αυτής δεν ερμηνεύονται με τον ίδιο τρόπο. Αυτό αποδεικνύεται μέσα από την εργασία για τα Εξάρχεια : Οι άνθρωποι, μπορούν να επαναπροσδιορίσουν την έννοια του χώρου και της ασφάλειας, μπορούν να «αμφισβητήσουν» την κυρίαρχη έννοια για τη βία, καθώς και αυτή που σηματοδοτεί το περιθώριο για τους περισσότερους. Έτσι, η ασφάλεια αποτελεί μια υποκειμενική αίσθηση και όχι μόνο μια αντικειμενική πραγματικότητα. Eπιπλέον, η ασφάλεια μπορεί να συνδέεται με ένα χώρο, με διάφορους συμβολισμούς, μπορεί, ακόμα να συνδέεται και με μια ιδεολογία, όπως αυτή του αναρχισμού, προσδίδοντάς της, όμως, μια διαφορετική έννοια: αυτή της αλληλεγγύης και της κοινότητας και όχι της αστυνομικής παρουσίας και της ανελευθερίας, του χάους και της σύγχυσης.

Στην παρούσα εργασία αυτές οι τρεις έννοιες, ασφάλεια, αναρχισμός και Εξάρχεια, ξανά-προσεγγίσθηκαν και αναπτύχθηκαν μέσα από μια οπτική που συνδέει τη μια με την άλλη, έτσι ώστε ο συμβολισμός της «αμφισβήτησης» των Εξαρχείων να επαναπροσδιορίζει την υποκειμενικότητα της ασφάλειας, μέσα από την ιδεολογία της αλληλεγγύης και της κοινότητας του αναρχισμού. Στην συντριπτική πλειοψηφία τους οι κάτοικοι και θαμώνες των Εξαρχείων αρνούνται τα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά της βίας και της ανασφάλειας που αποδίδονται στην περιοχή. Βιώνουν μια περιοχή ελευθερίας, πολιτισμού και αλληλεγγύης. Αντίστοιχες περιοχές τους θα έβρισκε κανείς σε κάποια σημεία της Ευρώπης - λ.χ., στην Μαριναλέδα – Ανδαλουσία, όπου η ελευθερία, η αλληλεγγύη, οι ποικίλες μορφές αυτοδιοίκησης και καινοτομίας των κατοίκων ταυτίζονται με αυτό που ονομάζουμε αναρχισμό, χωρίς την ‘αγοραία’ αντίληψη το όρου που καλλιεργεί το φοβικό στοιχείο του στον καθημερινό άνθρωπο ο οποίος δεν ζει εκεί.

Σημειώσεις 1. Βλ. ενδεικτικά Μπούκτσιν, Μάρεϊ (1995 και 1996) Αμερικανό ελευθεριακό σοσιαλιστή, γνωστός και ως θεμελιωτής της κοινωνικής οικολογίας, ο οποίος, παρά τις αντιρρήσεις του, στο τέλος της ζωής του, με κάποια επιμέρους θεωρητικά ζητήματα του Αναρχισμού, θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους εκπρόσωπούς του στη σύγχρονη εποχή (γεννήθηκε το 1921 και πέθανε το 2006). Σε σημαντικές μελέτες του κάνει αναφορά στις συνοικιακές συνελεύσεις της Καστίλης, σε πόλεις με περιφερειακές δημοκρατίες και στον ελευθεριακό κοινοτισμό, ως βάσεις ενός ομοσπονδιακού πολιτικού συστήματος, που επιτρέπει την άμεση συμμετοχή των πολιτών στο δημόσιο βίο. 2. Βλ. ενδεικτικά, οι «300 «αναρχοληστές» των Εξαρχείων» («Espresso» 30/4/2007) «κράτος των Εξαρχείων» («Καθημερινή» 29/4/2007) και «μετατροπή ολόκληρων περιοχών της πρωτεύουσας σε ανοχύρωτες γειτονιές» («Βήμα» 29/4/2007) «ανεξάρτητο κράτος» και «κουκουλοφόροι» των Εξαρχείων» («Πρώτο Θέμα» 29/4/2007). 3. Σύμφωνα με τον σκιτσογράφο Γιάννη Καλαϊτζή στην Εφημερίδα Καθημερινή (28-12-08 «Εξάρχεια, η γειτονιά πίσω από τον μύθο»).

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 74

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 59-76

4. Σύμφωνα με τον συγγραφέα – μεταφραστή Α. Μαραγκόπουλο στην Εφημερίδα Καθημερινή (28-12-08 «Εξάρχεια, η γειτονιά πίσω από τον μύθο»). 5. Σύμφωνα με τον ζωγράφο Σ. Φαϊτάκη, στην Εφημερίδα Καθημερινή (28-12-08 «Εξάρχεια, η γειτονιά πίσω από τον μύθο»). 6. Η ταύτιση της περιοχής με την αναρχική ιδεολογία γίνεται περισσότερο έντονη ανάμεσα στους κατοίκους των βορείων προαστίων και του κέντρου. 7. Βλ. Erikson, 2009 A summary of the report 2008: 8 «Οι γυναίκες αισθάνονται πιο ανασφαλείς από ό, τι οι άνδρες ... Οι νεότερες και οι μεγαλύτερες γυναίκες αποτελούν τις πιο ανασφαλείς ομάδες, ενώ οι νέοι και μεσήλικες άνδρες αισθάνονται το λιγότερο ανασφαλής ... επίσης, τα θύματα εγκλήματος αισθάνονται πιο ανασφαλείς από ό, τι οι άλλοι κ.λπ.. και σ. 14 αναφέρεται ότι οι ομάδες που είναι σωματικά, οικονομικά και κοινωνικά ευπαθείς αισθάνονται πιο ανασφαλείς από ό, τι άλλες». 8. Τα 78 αυτά άτομα, δεν αυτοπροσδιορίζονται ιδεολογικά ως αναρχικοί μόνο, αλλά απαντούν «τα πάντα», λ. χ αριστεροί, κομμουνιστές και για αυτό δεν υπάρχει στατιστικά σημαντικό αποτέλεσμα ως προς τον αυτοπροσδιορισμό όσων απαντούν ξεκάθαρα υπέρ της βίας.

Βιβλιογραφικές Παραπομπές Amouyel, Α. (2006) « What is Human Security? ». Revue de Sécurité Humaine / Human Security Journal Issue 1. pp.10 – 23. Bookchin Murray (1995) From Urbanization to Cities London: Cassell Buzan, B., Weaver, O., Wilde de J. (1998) Security: a new frame work for analysis. London: Lynne Rienner Publishers. Bonnano, Μ., A. (2013) Ένοπλη χαρά. Αθήνα: Αναρχικό Στέκι Ναδίρ. Cozens, P., M., Saville, G., Hillier, D. (2005) Crime prevention through environmental design (CPTED): a review and modern bibliography. Property Management, Vol. 23 Iss: 5, pp.328 – 356. Received January 2005 Revised April 2005, available at: www.emeraldinsight.com/researchregister ww.emeraldinsight.com/0263-7472.htm. Erikson, K. (2009) The Swedish National Council for Crime Prevention (Brottsforebyggande radet, Bra) - centre for knowledge about crime and crime prevention measures Fear of Crime and Segregation. The importance of residential areas in relation to the general public’s feelings of insecurity and concern about crime. A summary of the report 2008, report Ν. 2008:16, Σουηδία. Giddens, A. (2002) Κοινωνιολογία. Αθήνα: Gutenberg.

Harris, B., M. (1996) «Aggression, Gender, and Ethnicity» στο Aggression and Violent Behavior, University of New Mexico USA. : Pergamon. Elsevier Science Ltd pp. 123-146. Merry, S. (1981) «Defensible space undefended: social factors in crime prevention through environmental design». Urban Affairs Quarterly, Vol. 16 No. 3, pp. 397- 422. Richardson, S., D., Hammock, S., G. «Are we paying too much attention to gender? ». Aggression and Violent Behaviour, Vol. 12 (2007) 417 - 426 Augusta State University Social context of human aggression: USA : Elsevier Ltd. 2006. Saville, G., Cleveland, G. (2003a). «An introduction to 2nd Generation CPTED: Part 1». CPTED Perspectives, Vol. 6 No. 2, pp. 4-8. Saville, G., Cleveland, G. (2003b). «An introduction to 2nd Generation CPTED: Part 2», CPTED Perspectives, Vol. 6 No. 1, pp. 7-9. Spinks, C. (2001) A new apartheid? Urban spatiality, (fear of) crime, and segregation in Cape Town, South Africa. London: Development Studies Institute London School of Economics and Political Science. Western, J. (1981) Outcast Cape Town. Minneapolis: University of Minnesota Press: George Allen and Unwin. Γεωργαντάς, Η., Γκιούρας, Θ. (2010) Χώρος, πόλη και εξουσία στη νεωτερικότητα. Πρακτικά συνεδρίου ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα. Γουντγουωρθ, Φ., Χάρβεϋ, Ε., Ουώλτερ, Ν. (1985) Τι είναι ο Αναρχισμός. Αθήνα : Ελεύθερος Τύπος. Δελλαδέτσιμας, Π., Μ. (2009) Οι Ασφαλείς Πόλεις. Αθήνα : Εξάντας Δελικάρη, Β. (2009) Προσέγγιση σε ζητήματα αστικής ανάπτυξης – Η περίπτωση των Εξαρχείων (Μεταπτυχιακή εργασία) ΕΜΠ. Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΔΠΜΣ κατεύθυνση β : Πολεοδομία – Χωροταξία. Ιωαννίδη – Καπόλου, Έ. (2006) Κοινωνιολογική Έρευνα - Μέθοδοι και Τεχνικές. Ανευρέθηκε στο : http://benl.primedu.uoa.gr/database1/method.pdf. Καιροφύλας, Γ. (2002) Η Ωραία Νεάπολη και τα παρεξηγημένα Εξάρχεια. Αθήνα: Φιλιππότης. Καυκαλάς, Γ. (επιμ.) (2004) «Ζητήματα χωρικής ανάπτυξης – θεωρητικές Προσεγγίσεις και Πολιτικές». Αθήνα: Κριτική. Kedward, R. (χ. χ.). Οι Αναρχικοί. Οι άνθρωποι που συγκλόνισαν μια εποχή. Αθήνα : Ελεύθερος Τύπος. Κηροβαλάνου, Κ. (1999) «Θέσεις και απόψεις των πολιτιστικών φορέων των Εξαρχείων για το πρόγραμμα ανάπλασης της περιοχής και τις μετέπειτα παρεμβάσεις στον ίδιο χώρο από τη δεκαετία του ΄80 ως σήμερα» στο Κοινωνιολογική Προσέγγιση του Αστικού χώρου. Θεωρητικές κατευθύνσεις και κρίσιμα σύγχρονα ζητήματα. ΕΜΠ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός χώρου. Κατεύθυνση Πολεοδομία – Χωροταξία. Κρασάς, Α. (2001) «Ανάγνωση της περιοχής Εξαρχείων – Νεαπόλεως» ΕΜΠ Διατμηματικό Πρόγραμμα Σπουδών. Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του Χώρου. Κρητικός, Γ. (2008) Έθνος και χώρος Προσεγγίσεις στην Ιστορική Γεωγραφία της σύγχρονης Ευρώπης. Αθήνα : Μεταίχμιο. Κροπότκιν, Π. (2000) Η Αναρχική Ηθική. Αθήνα : Ελεύθερος Τύπος.

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 75

ΠΟΛΥΔΩΡΑ ΝΑΟΥΜΗ

.Μαλούτας Θ. (2008) «κοινωνική κινητικότητα και στεγαστικός διαχωρισμός στην Αθήνα: μορφές διαχωρισμού σε συνθήκες περιορισμένης στεγαστικής κινητικότητας». Ε. Κ. Κ. Ε. κοινωνικοί και χωρικοί σχηματισμοί στην Αθήνα του 21ου αιώνα (επιμ.: Εμμανουήλ Ά., Ζακοπούλου Έ., Καυτατζόγλου Ρ., Μαλούτας Θ., Χατζηγιάννη Α.) σσ 27 -60. Μπακούνιν, Μ. (1974) Θεός και Κράτος. Αθήνα : Διεθνής Βιβλιοθήκη Μπούκτσιν, Μάρεϊ Η Ισπανική Επανάσταση του 1936 (1995) Αθήνα : Ελεύθερος Τύπος Μπούκτσιν, Μάρεϊ (1996) Τα όρια της πόλης Θεσσαλονίκη : Παρατηρητής Φάμπρι, Λ. (χ. χ.) Αστικές επιδράσεις στον Αναρχισμό. Αθήνα : Ελεύθερος Τύπος. Χρηστάκης, Λ. (2008) Τα Εξάρχεια δεν υπάρχουν στην ιστορία, στο χάρτη, στη ζωή. Αθήνα : Τυφλόμυγα. Εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» (13/5/2007) «Εξάρχεια 1984-2007».

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Το παρόν ανώνυμο ερωτηματολόγιο αφορά στο χώρο των Εξαρχείων και απευθύνεται σε οποιονδήποτε θαμώνα ή κάτοικο της περιοχής, στο πλαίσιο μιας μεταπτυχιακής έρευνας.

Άρθρο της δημοσιογραφικής ομάδας Ιός: ΕΞΑΡΧΕΙΑ 1984-2007. Η ιστορία ενός ψευδοκράτους http://archive.enet.gr/online/online_print?id=42797740. Αναφορές σε : Εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος» 27/4/2007, Εφημερίδα «Espresso» 29/4/2007, Εφημερίδα « Το Βήμα» 29/4/2007.

ΑΤΕΙ Γενικό Λύκειο / Τ.Ε.Ε. /ΕΠΑΛ Γυμνάσιο Δημοτικό Δεν πήγα καθόλου σχολείο Άλλο ………………………………… ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ

Kάποια στοιχεία για εσάς: Γενικότερες ερωτήσεις για την περιοχή Ηλικία: Α. 18- 30 Β. 31- 40 Γ. 41- 50 Δ. 51- 60 Ε. Άνω των 60 Φύλο: Α.

5. Περιοχή που κατοικείτε: …………………………………………………………. 6. Αν κατοικείτε στη περιοχή των Εξαρχείων, πείτε μας για πόσο χρονικό διάστημα; ………………………………………………………………

Θ.

Ποια είναι η βασική σας ιδιότητα; Φοιτητής Εργαζόμενος Ιδιωτικός Υπάλληλος Εργαζόμενος Δημόσιος Υπάλληλος Εργαζόμενος Ημιαποασχολούμενος Επιχειρηματίας Άνεργος Άλλο ……………………………… ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ Ποιο είναι το επίπεδο σπουδών σας; Διδακτορικό Μεταπτυχιακό ΑΕΙ

7. Εργάζεσθε ή απλώς συχνάζετε στην περιοχή των Εξαρχείων; Απλώς συχνάζω, Ναι Εργάζομαι, Άλλο ……………………………………………………………… ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 8. Αν, ναι εργάζεσθε, για πόσο χρονικό διάστημα; …………………….……….…. 9. Αν, απλώς συχνάζετε, για πόσο χρονικό διάστημα; ………..………….….……..

006_Layout 1 12/11/2015 10:51 π.μ. Page 76

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 59-76

10. Σας αρέσει η γειτονιά των Εξαρχείων; Δικαιολογείστε την απάντησή σας. ……………………………………………………………… 11. Νοιώθετε ασφάλεια, όταν κινείστε στην περιοχή, σε γενικές γραμμές; Ναι, Όχι, Άλλο ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 12. Ποιες ώρες της ημέρας, κινείστε με μεγαλύτερη ασφάλεια στην περιοχή; Τις πρωινές, Τις μεσημεριανές, Τις απογευματινές, Τις βραδινές, Πάντα, Ποτέ, ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 13. Γιατί; Δικαιολογείστε την απάντησή σας. ................................................................................................... 14. Με ποια κριτήρια χαρακτηρίζετε μια περιοχή ασφαλή; ................................................................................................... 15. Θεωρείτε ότι τα Εξάρχεια ταυτίζονται με: την Αναρχική ιδεολογία; με τα ναρκωτικά; με έκνομες ενέργειες; Άλλο ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 16. Σας ενοχλεί η παρουσία αστυνομικών στη περιοχή; Ναι, Όχι, ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 17. Νιώθετε … … … Ανασφάλεια Ασφάλεια ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ … … από την παρουσία τους στο χώρο των Εξαρχείων; 18. Γιατί; Δικαιολογείστε την απάντησή σας. ………………………………………………………………

19. Ποιά είναι η γνώμη σας για την χρήση βίας; ……………………………………………………………… 20. Θα αυτοπροσδιοριζόσασταν ως: Αναρχικός, Αριστερός, Άλλο ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 21. Τι είναι για εσάς ένας Αναρχικός; ……………………………………………………………… Πιστεύετε ότι η Αναρχία είναι/συνδέεται με: Κοινωνικό χάος; Ιδεολογικό Πολιτικό Κίνημα; Αντικαθεστωτικές βομβιστικές ενέργειες οι οποίες χαρακτηρίζονται τρομοκρατικές; Mια Αρμονική Aντιεξουσιαστική και Aταξική Kοινωνία; ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 23. Υπάρχει κάποιος θεωρητικός της αναρχικής ιδεολογίας που σας εκφράζει; ……………………………………………………………… 24. Πώς θα χαρακτηρίζατε τα Εξάρχεια; (βαθμονομήστε κάθε πρόταση από 1-7 με ανώτερο το 7/ 1= διαφωνώ απόλυτα, 7= συμφωνώ απόλυτα). Χώρο ναρκωτικών, αποκλεισμού και περιθωρίου Χώρο που χαρακτηρίζεται από ανασφάλεια Πεδίο Ελευθερίας, Ισότητας και Δημοκρατίας Φυτώριο που αναπτύσσονται η Αναρχία και συναφείς Ιδεολογίες Χώρο ανάπτυξης της Κοινωνίας των Πολιτών Χώρο που χαρακτηρίζεται από ελεύθερη έκφραση, ελεύθερη κίνηση και Ασφάλεια Άλλο ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 25. Γνωρίζετε κάποια σημαντική προσωπικότητα, που ζούσε / ζει στο χώρο των Εξαρχείων; …………………………………………………………….. 26. Σε ποιο άλλο γεωγραφικό χώρο (στην Αθήνα, στην Ελλάδα ή αλλού) πιστεύετε ότι θα μπορούσατε να βιώσετε κάτι ανάλογο με τα Εξάρχεια; …………..………………………………………………… Θέλετε να συμπληρώσετε οτιδήποτε άλλο; …………………………..……………..

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 77

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 77-92

ΕΞΟΡΥΞΗ ΧΡΥΣΟΥ ΣΤΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ: ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΒΟΥΛΕΤΙΚΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ Γιώργος Βελεγράκης* Περίληψη Στη ΒΑ Χαλκιδική, με επίκεντρο το δήμο Αριστοτέλη, λαμβάνει χώρα τα τελευταία χρόνια μια σημαντική χωροκοινωνική σύγκρουση. Το μεγαλύτερο των κατοίκων του δήμου με άξονα την προστασία του τοπικού περιβάλλοντος, της ποιότητας ζωής και της γης τους (δημόσιας και ιδιωτικής) κινητοποιείται ενάντια στα έργα συγκροτώντας ένα τοπικό κοινωνικό κίνημα ενώ ένα άλλο μέρος να υποστηρίζει τα έργα με κύριο επιχείρημα και αίτημα την υπεράσπιση των υπαρχόντων και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας (βλ. μεταλλωρύχοι). Στο συγκεκριμένο άρθρο ανιχνεύεται η αποτύπωση αυτής της σύγκρουσης στα αποτελέσματα τοπικών και εθνικών εκλογών την περίοδο 2009-2015 με άξονα την τοποθέτηση των κομμάτων και των δημοτικών παρατάξεων «Υπέρ ή κατά των συγκεκριμένων έργων» και την αντίστοιχη ψήφιση τους από τους πολίτες του δήμου Αριστοτέλη.

Cold mining in Chalkidiki and Local Struggles: analysis of voting practices in Municipal and National Elections Giorgos Velegrakis Abstract This paper examines the socio-environmental struggle that is currently taking place in the area of Halkidiki, Northern Greece, where the major part of the local communities are mobilizing against a gold extraction project while others are in favour of the project. The analysis seeks to uncover how this struggle influences the political standpoint of the local population in the municipality of Aristotle regarding their voting for parties for or against the implemented gold-extraction project.

Εισαγωγή Στη ΒΑ Χαλκιδική, με επίκεντρο την περιοχή των Σκουριών, λαμβάνει χώρα τα τελευταία χρόνια μια σημαντική χωροκοινωνική σύγκρουση. Ένα μεγάλο μέρος των κατοίκων της περιοχής αντιδρά στα σχέδια των ιδιωτών επενδυτών (εταιρεία «Hellas Gold - Ελληνικός Χρυσός A.E.Μ.Β.Χ.», θυγατρική της καναδικής εξορυκτικής εταιρείας “El Dorado Gold Inc.”) για μεγάλα έργα εξορύξεων χρυσού στην περιοχή. Οι κάτοικοι της περιοχής που εναντιώνονται στα έργα έχουν συσπειρωθεί γύρω από διάφορες πρωτοβουλίες και κινήσεις κατοίκων ενώ αντίστοιχες πρωτοβουλίες «αλληλεγγύης και συμπαράστασης» έχουν δημιουργηθεί σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Το κύριο κίνητρο που θέτουν για την αντίδραση τους είναι η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και της ποιότητας

* Υπ. Διδάκτορας, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. Η έρευνα για το παρόν κείμενο υποστηρίχτηκε από το έργο “ENTITLE” (Δράση Δίκτυα Αρχικής Κατάρτισης/Marie Curie/7ο ΠΠ/αρ. Σύμβασης: 289374).

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 78

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 77-92

ζωής τους από τα προτεινόμενα έργα ενώ θεωρούν ότι δεν συνάδει με την τοπική ανάπτυξη της περιοχής. Η Χαλκιδική, έχει μια μακρά ιστορία και παράδοση στις εξορυκτικές δραστηριότητες. Ειδικά τα τελευταία 30 περίπου χρόνια τα μεταλλεία Κασσάνδρας που περιλαμβάνουν τα γνωστότερα κοιτάσματα στην ευρύτερη περιοχή έχουν βρεθεί στο επίκεντρο ενδιαφέροντος εθνικών και υπερεθνικών επενδυτών μεταβιβαζόμενα πολλές φορές από εταιρεία σε εταιρεία - Ανώνυμος Ελληνική Εταιρεία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων (AEEXΠ&Λ), TVX HELLAS A.E., KINROSS Gold Corp, European Goldfields, El Dorado Gold Inc.- παρά τις, πολλές φορές ισχυρές, αντιδράσεις των τοπικών κοινωνιών. Η σημερινή επένδυση αλλάζει, όμως κατά πολύ την χρονική και χωρική κλίμακα των δραστηριοτήτων. Η εταιρεία Ελληνικός Χρυσός A.E.M.B.X. έχει αγοράσει μια περιοχή 317 χιλ. στρεμμάτων για τις συνολικές δραστηριότητες που εκτός από την επιφανειακή και υπόγεια εξόρυξη περιλαμβάνει μεταλλουργία χρυσούχαλκού, εργοστάσιο παραγωγής θειϊκού οξέος, τέλματα αποβλήτων και βιομηχανικό λιμάνι (βλ. Χάρτη 1). Μέχρι σήμερα έχουν εκμεταλλευθεί 33 εκ. τόνοι μεταλλευμάτων ενώ σύμφωνα με τη Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) τα επόμενα 25 χρόνια αναμένεται να εξορυχθούν 380 εκ. τόνοι (Ελληνικός Χρυσός Α.Ε.Μ.Β.Χ., Enveco A.E., 2010 και Συντονιστικό φορέων & συλλόγων ΣταγείρωνΑκάνθου ενάντια στην εξόρυξη χρυσού, 2013), (βλ. και Σχήμα 1). Ταυτόχρονα από πλευράς τεχνολογίας

επιλέγεται η επιφανειακή εξόρυξη (open pit) με τη δημιουργία κρατήρα, μέθοδος που δεν είχε χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν και για την οποία οι κάτοικοι θεωρούν ότι επιβαρύνει επιπλέον την περιοχή. Η εξόρυξη χρυσού στην περιοχή της Χαλκιδικής αποτελεί σήμερα ένα ιδιαίτερα κομβικό ζήτημα σε επίπεδο επιστημονικής μελέτης και ανάλυσης, σε επίπεδο κοινωνικής πρακτικής καθώς το μεγαλύτερο μέρος της τοπικής κοινωνίας διαφωνεί με τις επενδύσεις/δραστηριότητες κα αντιδράει και σε επίπεδο δημόσιου λόγου και πολιτικής πρακτικής για την εθνική ή/και τοπική/περιφερειακή ανάπτυξη. Αναδεικνύονται μια σειρά από «κλασσικά» ερωτήματα για την τοπική/περιφερειακή ανάπτυξη με σημαντικότερα αλλά όχι μόνα τα παρακάτω: α) Με ποιά στρατηγική και μεθοδολογία εξειδικεύεται το παραγωγικό πρότυπο σε μια περιοχή; β) Ποιές οι κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές συνέπειες τέτοιου είδους επενδύσεων σε κάθε επίπεδο και κλίμακα; γ) Ποιός αποφασίζει και με ποιές διαδικασίες; δ) Πώς η τοπική κοινωνία (συν) διαμορφώνει το περιεχόμενο της τοπικής και περιφερειακής ανάπτυξης για την περιοχή της; Η μεθοδολογία και τα αναλυτικά εργαλεία των επιστημονικών πεδίων της Πολιτικής Οικολογίας, της Γεωγραφίας (Ανθρωπογεωγραφίας και Οικονομική Γεωγραφίας) και της Περιφερειακής Ανάπτυξης αποτελούν τα πιο χρήσιμα μέσα για την απάντηση των ερωτημάτων αυτών.

Χάρτης 1: Ο χάρτης με την περιοχή για τα έργα εξορύξεων στη Χαλκιδική όπως εμφανίζεται στην επίσημη παρουσίαση της Εl Dorado Gold Inc. προς επενδυτές (Πηγή: www.eldoradogold.com, 2015)

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 79

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΕΓΡΑΚΗΣ

Σχήμα 1: Εκτιμήσεις σχετικά με τους πόρους και τα διαθέσιμα χρυσού στα μεταλλείας της El Dorado Gold Inc. ανά τον κόσμο όπως προκύπτουν από την επίσημη παρουσίαση της εταιρείας προς τους επενδυτές (Πηγή: www.eldoradogold.com, 2015)

Οι ριζοσπαστικές εκδοχές αυτών των πεδίων, δηλαδή η Ριζοσπαστική Γεωγραφία, οι κριτικές προσεγγίσεις της Τοπικής και Περιφερειακής Ανά πτυξης, και η μαρξιστική Πολιτική Οικολογία παρέχουν το καλύτερο δυνατό λεξιλόγιο για την κατανόηση τέτοιων σύνθετων κοινωνικοοικολογικών διαδικασιών. Έννοιες όπως οι κοινωνικές σχέσεις εξουσίας, ο εγκλεισμός των κοινών, η δημοκρατία, η άνιση ανάπτυξη, η γεωγραφική μεταφορά υπεραξίας και η υφαρπαγή της γης αποτελούν το πρίσμα εισόδου στη μελέτη του ζητήματος. Μελετώντας το θέμα από μια ριζοσπαστική γεωγραφική σκοπιά έχει σημασία να αναγνωριστούν οι πολλαπλές κλίμακες που είναι αλληλοσυμπληρούμενες, κοινωνικά κατασκευασμένες και όχι απλώς φυσικά προσδιορισμένες: α) Στο παγκόσμιο πεδίο υπάρχει μια τάση, εν μέσω κρίσης, για αύξηση της τιμής του χρυσού και άλλων μεταλλευμάτων που καθιστά τις εξορύξεις θελκτικές για νέους επενδυτές και κατά συνέπεια οδηγεί σε ένταση των δραστηριοτήτων. β) Στην εθνική κλίμακα, πέρα από τις εξορύξεις χρυσού στη Χαλκιδική πριμοδοτείται μια ατζέντα άμεσης εκμετάλλευσης των πλουτοπαραγωγικών πηγών (εγκαταστάσεις βιομη

χανικών Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας -ΑΠΕ-, έρευνα για εξορύξεις υδρογονανθράκων) για προσέλκυση ιδιωτικών επενδύσεων και ταυτόχρονη ιδιωτικοποίηση της δημόσια γης και των αντίστοιχων υποδομών. γ) Στο τοπικό επίπεδο, την περιοχή της Χαλκιδικής, ένα σημαντικό μέρος της τοπικής κοινωνίας αντιδρά στα έργα θεωρώντας ότι αυτά γίνονται στον τόπο τους αλλά όχι για τον τόπο τους ενώ βιώνει τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές τους συνέπειες. Έχει σημασία λοιπόν, να αναδειχθεί η χωροκοινωνική σύγκρουση στην περιοχή της ΒΑ Χαλκιδικής ως προς τα εμπλεκόμενα μέρη. Αυτό που παρατηρείται είναι ένα μέρος των κατοίκων με άξονα την προστασία του τοπικού περιβάλλοντος, της ποιότητας ζωής και της γης τους (δημόσιας και ιδιωτικής) να κινητοποιείται ενάντια στα έργα συγκροτώντας ένα τοπικό κοινωνικό κίνημα ενώ ένα άλλο μέρος να υποστηρίζει τα έργα με κύριο επιχείρημα και αίτημα την υπεράσπιση των υπαρχόντων και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας (βλ. μεταλλωρύχοι). Στο συγκεκριμένο άρθρο παρουσιάζεται μια όψη αυτής της σύγκρουσης όπως

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 80

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 77-92

αποτυπώνεται στα αποτελέσματα τοπικών και εθνικών εκλογών την περίοδο 2009-2015. Δομή άρθρου και μεθοδολογία Το άρθρο διαρθρώνεται ως εξής: Μετα την εισαγώγή και τη μεθοδολογία (ενότητες 1 και 2), ακολουθεί (ενότητα 3) περιληπτικά μια παρουσίαση και ανάλυση των βασικών χαρακτηριστικών που καθορίζουν την πολιτική οικονομία και γεωγραφία των εξορύξεων χρυσού τα τελευταία χρόνια τόσο στην περίοδο της παγκόσμιας κρίσης όσο και λίγο πριν από αυτήν. Στην ενότητα 4 σημειώνεται σύντομα το καθεστώς κρίσης χρέους στην Ελλάδα, οι πολιτικές λιτότητας που το συνοδεύουν και οι πιέσεις που ασκούνται στο περιβάλλον και τη γη σε αυτό το πλαίσιο. Η ενότητα 5 ασχολείται με μια σύντομη ιστορία των εξορυκτικών δραστηριοτήτων στη ΒΑ Χαλκιδική καθώς και των τοπικών κινημάτων και αντιδράσεων σε αυτές. Στην Ενότητα 6 γίνεται μια ανάλυση κάποιων δημογραφικών στοιχείων του δήμου Αριστοτέλη κυρίως ως προς τς παραγωγικές δραστηριότητες των κατοίκων του στις διάφορες δημοτικές του ενότητες και τη σχέση τους με τις μεταλλευτικές δραστηριότητες της περιοχής. Η ίδια ενότητα αποτελεί το κύριο μέρος της έρευνας για τα αποτελέσματα των εκλογικών αποτελεσμάτων των δημοτικών και βουλευτικών εκλογών κατά την περίοδο 2009-2015 ως προς το ερώτημα “Υπέρ ή κατά των μεταλλευτικών δραστηριοτήτων”. Τέλος, στην ενότητα 7 παρουσιάζονται τα συμπεράσματα.του άρθρου. Το υλικό που χρησιμοποιείται για ανάλυση στην ενότητα 7 είναι τα αποτελέσματα τοπικών και εθνικών εκλογών στο δήμο Αριστοτέλη κατά την περίοδο 20092012. Πηγή των στοιχείων είναι τα επίσημα στοιχεία του υπουργείου Εσωτερικών (http://ekloges.ypes.gr/) και αφορούν τις δημοτικές εκλογές 2010 και 2014 (Α’ και Β’ γύρος) και τις βουλευτικές εκλογές του 2009, Μαΐου 2012, Ιουνίου 2012, Ιανουαρίου 2015 και Σεπτεμβρίου 2015. Η μελέτη των εκλογικών αποτελεσμάτων γίνεται τόσο για το σύνολο του δήμου όσο και για κάθε μία από τις τρεις δημοτικές ενότητες. Η μελέτη των εκλογικών αποτελεσμάτων γίνεται στη βάση του ερωτήματος “Υπέρ ή κατά των συγκεκριμένων έργων”1. Επομένως οι δημοτικές παρατάξεις που λαμβάνουν μέρος στις δημοτικές εκλογές

και τα κόμματα στις εθνικές εντάσσονται σε μία από τις δύο κατηγορίες ανάλογα με τη δημόσιο λόγο, το προεκλογικό υλικό και την πολιτική τους στάση απέναντι στο ζήτημα. Όσον αφορά τις δημοτικές εκλογές η κατηγοριοποίηση γίνεται με βάση το δημοσιευμένο υλικό των παρατάξεων (Πίνακας 1) ενώ για τις βουλευτικές εκλογές με βάση ένα συνδυασμό δημοσιευμένου υλικού, προεκλογικών ομιλιών και δημόσιων παρεμβάσεων στην περιοχή (Πίνακας 2). Η μελέτη των επίσημων εκλογικών αποτελεσμάτων ενισχύεται από επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε όλους τους οικισμούς του δήμου Αριστοτέλη κατά την περίοδο Οκτώβρης 2014 – Μάρτης 2015. Η επιτόπια έρευνα περιλάμβανε συμμετοχική παρατήρηση (άτυπες συζητήσει με κατοίκους, συμμετοχή σε πορείες προς τις εγκαταστάσεις της εταιρείας στην περιοχή των Σκουριών, παρουσία σε δημόσιες εκδηλώσεις διαφόρων πρωτοβουλιών ενάντια στα έργα οπως το SOSHalkidiki (http://soshalkidiki.gr/?lang=el) και το Παρατηρητήριο Μεταλλευτικών Δραστηριοτήτων (http://antigoldgr.org/) . Επίσης περιλάμβανε 28 συνεντεύξεις σε βάθος (ημιδομημένες) με ακτιβιστές της περιοχής (20), εργαζόμενους στα μεταλλεία (5), εκλεγμένους δημοτικούς σύμβουλους στο δήμο Αριστοτέλη (2) και 1 βουλεύτρια που εκλέγεται στην περιοχή. Η επιλογή της μελέτης της τοποθέτησης των πολιτών του δήμου Αριστοτέλη κατά τις εκλογικές διαδικασίες γίνεται για τους εξής λόγους: Στο τοπικό επίπεδο και όπως παρατηρείται από την επιτόπια έρευνα και τη συμμετοχική παρατήρηση, το ζήτημα της ανάπτυξης έργων εξόρυξης στη ΒΑ Χαλκιδική καθορίζει το δημόσιο λόγο στην περιοχή καθώς και την τοποθέτηση της τοπικής δημοτικής αρχής και όλων των παρατάξεων που συμμετέχουν στο δήμο Αριστοτέλη. Το ερώτημα «Υπέρ ή κατά των έργων» είναι βασικός παράγοντας για την ψήφο της τοπικής κοινωνίας στις δημοτικές εκλογές. Παράλληλα όλες οι δημοτικές παρατάξεις αφιερώνουν το μεγαλύτερο μέρος των προεκλογικών τους υλικών και των δημόσιων παρεμβάσεων σε αναφορά με τα μεταλλευτικά έργα, τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνέπειες, τη δημιουργία θέσεων απασχόλησης κλπ. Επιπλέον, ένας πολύ σημαντικός παράγοντας είναι η απευθείας συμμετοχή του κοινωνικού κινήματος ενάντια στα μεταλλευτικά έργα, στην τοπική αυτοδιοίκηση κατά τις δημοτικές εκλογές του 2014. Οι συμμε-

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 81

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΕΓΡΑΚΗΣ

Πίνακας 1: Τοποθέτηση δημοτικών παρατάξεων δήμου Αριστοτέλη ως προς τα προτεινόμενα έργα (Πηγή: Ιδία επεξεργασία)

Πίνακας 2: Τοποθέτηση κομμάτων ως προς τα προτεινόμενα έργα (Πηγή: Ιδία επεξεργασία)

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 82

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 77-92

τέχοντες-ουσες στο κοινωνικό κίνημα εκτός από κινηματικές διαδικασίες, διαδηλώσεις και προσφυγή στα δικαστήρια ενάντια στα έργα εξόρυξης, αποφασίζουν να τοποθετηθούν και στις τοπικές εκλογές συγκροτώντας δημοτική παράταξη (Κίνημα Ανάπτυξης) και τελικά καταφέρνουν να κερδίσουν τις εκλογές ενάντια στην προηγούμενη δημοτική αρχή (Όραμα Πολιτών) που είναι τοποθετημένη υπέρ των μεταλλευτικών έργων. Συνεπώς οι τοπικές εκλογές είναι ένα επιπλέον πεδίο έκφρασης της τοπικής χωροκοινωνικής σύγκρουσης. Στο επίπεδο των εθνικών εκλογών και πάλι όπως προκύπτει από την επιτόπια έρευνα και τη συμμετοχική παρατήρηση, το δίπολο «κόμματα υπέρ ή κατά των έργων εξόρυξης» είναι σημαντικό και καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την ψήφο των πολιτών του δήμου Αριστοτέλη. Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, ότι το κόμμα ΣΥΡΙΖΑ από το 2012 και μετά εκλέγει βουλεύτρια στην περιοχή που προέρχεται επίσης από το τοπικό κοινωνικό κίνημα. Η περίοδος για την μελέτη των εκλογικών αποτελεσμάτων επιλέγεται να είναι μεταξύ 2009 και σήμερα καθώς είναι και η περίοδος κατά την οποία εμφανίζεται και δραστηριοποιείται το κοινωνικό κίνημα ενάντια στα έργα εξόρυξης. Η σύμβαση παραχώρησης των μεταλλείων Κασσάνδρας από το ελληνικό κράτος προς την εταιρεία European Goldfields και στη συνέχεια προς την Ελληνικός Χρυσός ξεκινάει από το 2004 (ν. 3220/2004), όμως η Απόφαση Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων (ΑΕΠΟ) πραγματοποιείται το 2011 (ΚΥΑ 201745/2011) που σημαίνει ότι από τότε εγκρίνεται η Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων της εταιρείας και ξεκινούν τα έργα. Περίπου την ίδια περίοδο είναι η χρονική αφετηρία του κοινωνικού κινήματος στην περιοχή. Επομένως η μελέτη της περιόδου 2009 (όταν και πραγματοποιούνται βουλευτικές εκλογές) μέχρι σήμερα είναι ενδεικτική για τη στάση του εκλογικού σώματος στο δήμο Αριστοτέλη. Μια ματιά στη γεωγραφία και την πολιτική οικονομία των εξορύξεων χρυσού παγκόσμια Η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων έπαιζε και συνεχίζει να παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του καπιταλισμό. Είναι γνωστή και αρκετά μελετημένη τόσο από γεωγράφους όσο και από ιστορικούς η διαδικασία πρωταρχικής συσσώρευσης αλλά και η

σημασία της γαιοπροσόδου (κεντρική έννοια στην μαρξιστική θεωρία) κατά τις φάσεις των βιομηχανικών επαναστάσεων με κυρίαρχο παράδειγμα αυτό της Αγγλίας. Είναι επίσης γνωστή η αναβίωση του ενδιαφέροντος για τη γαιοπρόσοδο κατά τη δεκαετία του 1960-70 με σημαντικές επεξεργασίες που έχουν να κάνουν με τη διαμόρφωση συνθηκών υπανάπτυξης και εξάρτησης καθώς και την ανάλυση της εκμετάλλευσης του ορυκτού πλούτου του τότε λεγόμενου Τρίτου Κόσμου (για μια ιστορική προσέγγιση των εννοιών αυτών στη γεωγραφία βλ. Βαΐου & Χατζημιχάλης, 2012). Όπως υποστηρίζει ο Walker (2001), η εκμετάλλευση της γης και των πλουτοπαραγωγικών πηγών παραμένουν κρίσιμα πεδία συσσώρευσης κεφαλαίου ακόμα και εντός του νεοφιλελευθερισμού παρά τις αφηγήσεις για το αντίθετο με κυρίαρχο επιχείρημα την ενίσχυση του τομέα των υπηρεσιών. Σε έρευνα τους οι Ozkaynak et al. (2012) σημειώνουν ότι μεταξύ του 1970 και του 2004 η παγκόσμια εξόρυξη βασικών μετάλλων αυξήθηκε κατά 75%, των ορυκτών για τη βιομηχανία κατά 53% και των μετάλλων για τις κατασκευές κατά 106%. Είναι εμφανές ότι το όριο των εξορυκτικών δραστηριοτήτων (the mining extraction frontier) συνεχίζει να διευρύνεται. Η συνολική παραγωγή και κατανάλωση σχεδόν όλων των μεταλλευμάτων και ορυκτών αυξάνεται λόγω της αυξημένης ζήτησης στις ισχυρότερες οικονομίες (G20): Αυστραλία (22%), ΗΠΑ (17%), Καναδάς (14%), Κίνα (11%) και Ρωσία (5%) ενώ κυριαρχούν και στην πλευρά της προσφοράς: Καναδάς (22%), ΗΠΑ (15%), Αυστραλία (11%), Κίνα (6%) και Ρωσία (3%) (Δεδομένα για το 2011, Goldsmith et al., 2012). Όσον αφορά το χρυσό, το πιο σημαντικό στοιχείο σήμερα που καθορίζει την πολιτική οικονομία και τη γεωγραφία των εξορύξεων του είναι η τεράστια αύξηση στην τιμή του, τουλάχιστον μέχρι το 2012 (βλ. σχήμα 2). Σε έρευνά τους, οι Hilpert και Mildner (2013), αναφέρουν ότι η περίοδος 2003-2012 είναι η μεγαλύτερη περίοδος μεταπολεμικά με συνεχή αύξηση της τιμής του χρυσού. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον,οι ισχυρές εξορυκτικές βιομηχανίες έχουν προχωρήσει σε μεγάλες εξαγορές, έχουν επεκτείνει τις δραστηριότητές τους και έχουν αυξήσει σημαντικά τα κέρδη τους. Την ίδια στιγμή, μπορούν και ξαναβάζουν στο παιχνίδι παλαιότερα, αδρανή ορυχεία, τα οποία δεν θα ήταν οικονομικά βιώσιμα να λειτουργήσουν με χαμηλότερες τιμές του χρυσού.

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 83

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΕΓΡΑΚΗΣ

Το δεύτερο στοιχείο είναι η συνεχής προσέλκυση θεσμικών επενδυτών, όπως είναι τα συνταξιοδοτικά ταμεία και τα hedge funds. Αν και η χρημα τι στικοποίηση των παραδοσιακών παραγωγικών βιομηχανιών είναι μια παλιά ιστορία, το παιχνίδι τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει δραματικά. Οι θεσμικοί επενδυτές κατέχουν σήμερα πολύ μεγάλο κεφάλαιο μετοχών στα μητρώα των εταιρειών εξόρυξης χρυσού, ενώ οι μεγάλες συγκεντρώσεις της επένδυσης σε μια εταιρία τούς δίνει μεγαλύτερη διαπραγματευτική ισχύ (και μάλιστα ψήφων), ώστε να πιέσουν σε εταιρικά θέματα για διασφάλιση της κερδοφορίας των μετοχών τους. Αυτό σημαίνει αλλαγή στην πολιτική των εταιρειών: οι αποδόσεις στους μετόχους καθορίζουν την παραγωγή και όχι το αντίθετο. Κατά συνέπεια ενισχύονται επιθετικές επενδύσεις σε υπάρχοντα ορυχεία (τα λεγόμενα brown fields) και έρευνες σε νέα ορυχεία (green fields) εφόσον εξασφαλίζουν άμεσες αποδόσεις (Reyes, 2013). Εκμεταλλευόμενοι το ενδιαφέρον των επενδυτών, πολλοί από τους οποίους κινούνται αποκλειστικά κερδοσκοπικά, οι εταιρείες χρυσού εκδίδουν νέες προσφορές μετοχών στα χρηματιστήρια (κυρίως σε αυτό του Τορόντο που συγκεντρώνει το μεγαλύτερο μέρος χρηματιστηριακού κεφαλαίου για το χρυσό) για άντληση κεφαλαίων. Tην περίοδο 2003-2012 οι τέσσερις μεγαλύτερες εταιρείες εξόρυξης χρυσού (Barrick,

Newmont, Newcrest και Goldcorp) είχαν 47,5 δις αμερικάνικα δολάρια λειτουργικές ροές και ξόδεψαν 68,5 δις δολάρια για μεγάλες κεφαλαιακές δαπάνες και εξαγορές. Η διαφορά καλύφθηκε από την έκδοση μετοχών οι οποίες την ίδια περίοδο αυξήθηκαν κατά 117% Oliver (2012). Σε αυτή τη διαδικασία της επέκτασης και εδραίωσης, οι θεσμικοί επενδυτές μπορούν να οδηγούν τη συνεχή αύξηση των τιμών του χρυσού. Όπως σημειώνει και ο Bridge (2004) υπάρχει μια συνεχή μετατόπιση επενδύσεων από τον παγκόσμιο Βορρά προς τον παγκόσμιο Νότο. Οι εξορυκτικές βιομηχανίες συνεχίζουν να αναζητούν νέα πεδία στις αναπτυσσόμενες χώρες όπου τα αποθέματα είναι σχετικά ανεκμετάλλευτα, οι εργασιακή και περιβαλλοντική νομοθεσία ελλιπής και οι κυβερνητικές πολιτικές αδύναμες (Smith et al, 2012). Έχει ερευνηθεί αρκετά το θέμα κατά τη δεκαετία του 1990 σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες κυρίως της Λατινικής Αμερικής όπου η εφαρμογή νεοφιλελεύθερων πολιτικών ανάπτυξης συνοδεύτηκε από επιθετικές επενδύσεις από μεγάλες εταιρείες εξορύξεων (βλ. ενδεικτικά Bebbinghton et al., 2008). Η τάση αυτή επανέρχεται μετά τη σχετική στασιμότητα μετά τα πρώτα χρόνια της κρίσης. Επιπλέον, διάφορες μελέτες επερωτούν τη σχέση εξάπλωσης των εξορύξεων και της ανάπτυξης καθώς πέρα από την άνιση ανάπτυξη, την υφαρπαγή της γης

Σχήμα 2: Τιμή του χρυσού και αξία των επιχειρήσεων χρυσού ανά ουγγιά για την περίοδο 2005-2011 (Πηγή:Goldsmith et al., 2012)

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 84

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 77-92

και την άνιση κατανομή (γεωγραφικά και κοινωνικά) των κερδών, δημιουργούνται ζητήματα για τη βιωσιμότητα ενός μοντέλου ανάπτυξης με μερική ή ολική εξάρτηση από τις εξορύξεις (Bebbinghton et al., 2008). Το επιχείρημα αυτό συνδέεται στενά με τη λεγόμενη «κατάρα των πόρων» (resource course) που υποδηλώνει ότι τα μοντέλα οικονομικής ανάπτυξης που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων δημιουργούν μια σειρά από οικονομικές και πολιτικές στρεβλώσεις που υπονομεύουν τελικά την όποια θετική συμβολή μπορεί να έχουν οι εξορυκτικές δραστηριότητες στην ανάπτυξη (Acosta, 2013; Pegg, 2006; Sachs & Warner, 1995). Παράλληλα ο Brand (2013) σημειώνει ότι παρατηρείται μια «διεθνοποίηση του κράτους» που σημαίνει ότι δεν διεθνοποιεί μόνο την οικονομία του μέσω των εξαγωγών αλλά το σύνολο των πολιτικών του καθώς η δυνατότητα διαμόρφωσης πολιτικών εξαρτάται κατά πολύ από την εξορυκτική του δραστηριότητα. Αν μάλιστα αυτό συμβαίνει σε καθεστώς κρίσης χρέους, τότε το μεγαλύτερο μέρος των πολιτικών καθορίζεται από τους δανειστές και την παγκόσμια αγορά. Τέλος, είναι γενικά αποδεκτό ότι οι εξορυκτικές δραστηριότητες προκαλούν διάφορες αρνητικές περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις στο τοπικό επίπεδο όπως η αποψίλωση δασών, η απώλεια της βιοποικιλότητας, η υψηλή κατανάλωση νερού, η μόλυνση υπόγειων υδάτων και η μετανάστευση πληθυσμών (Pegg, 2006; Urkidi & Walter, 2011) που δεν αντισταθμίζονται εύκολα από τις προσφερόμενες θέσεις εργασίας. Κατά συνέπεια, δημιουργούνται χωροκοινωνικές συγκρούσεις όπου από τη μία τοποθετείται μέρος της τοπικής κοινωνίας που προσπαθεί να προστατεύσει το τοπικό περιβάλλον και την ποιότητα ζωής και από την άλλη ένα άλλο μέρος που «επενδύει» στο ζήτημα της απασχόλησης. Κρίση, λιτότητα και περιβαλλοντικές πιέσεις Η τρέχουσα οικονομική κρίση παρότι παγκόσμια, έχει συνέπειες που είναι γεωγραφικά και κοινωνικά διαφοροποιημένες. Στην Ελλάδα η κρίση μεταφράζεται κατά κύριο λόγο σε κρίση δημοσίου χρέους η οποία συνοδεύεται από την εφαρμογή μέτρων λιτότητας όπως ορίζει και τα διάφορα μνημόνια της ελληνικής κυβέρνησης με τους δανειστές της (η γνωστή Τρόικα που είναι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η Ευρωπαϊκή

Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο). Το καθεστώ που βιώνει η Ελλάδα στη συγκεκριμένη περίοδο δεν είναι πρωτοφανές καθώς έχει εφαρμοστεί και εφαρμόζεται και σε άλλες χώρες που πρέπει να “προσαρμοστούν” δημοσιονομικά στο νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό (π.χ. χώρες του ευρωπαϊκού νότου). Στη χώρα όμως, όπως σημειώνει και ο Χατζημιχάλης συμπυκνώνονται (τουλάχιστον) συγκεκριμένες παγκόσμιες τάσεις: ένας ταξικός πόλεμος στον οποίο τουλάχιστον μέχρι τώρα κερδίζουν οι εγχώριες και διεθνείς ελίτ, μια ισχυρή όξυνση των χωρικο-κοινωνικών αντιθέσεων εντός της χώρας και η ανάπτυξη μιας αυταρχικής άσκησης βιοπολιτικής όπου η δημοκρατία σχεδόν αναιρείται (Hadjimichalis, 2013). “Αν η Χιλή ήταν το εργαστήριο για τη εφαρμογή του νεοφιλελευθερισμού στα πρώτα του χρόνια, η Ελλάδα σήμερα είναι το εργαστήριο για την εφαρμογή του σε μία ακόμη σκληρότερη μορφή” (Ηall et al, 2013). Η ραγδαία μείωση των κοινωνικών παροχών, των μισθών και των συντάξεων και η απορρύθμιση του κοινωνικού και του περιβαλλοντικού νομοθετικού πλαισίου οδηγεί εκτός των άλλων και στη δημιουργία μιας νέας κοινωνικής τάξης “νεόπτωχων” που εμφανίζονται κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα (Kaika, 2012). Η “συνεχιζόμενη ελληνική τραγωδία” δείχνει ότι τα προγράμματα εξυγείανσης είναι μια ενίσχυση του ιδεολογικού πλαισίου της “Μη ύπαρξης εναλλακτικής” (There is No Alternative – TINA) και ενίσχυση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών στην στην Ελλάδα, ακόμα και σε περίοδο κρίσης. Σε αυτό το πλαίσιο οι πολιτικές λιτότητας “δικαιολογούνται” καθώς “οι Έλληνες ζουν πάνω από τις δυνατότητές τους” και “απαιτείται ρύθμιση της ελληνικής εξαίρεσης στο ευρωπαϊκό πλαίσιο” κατά τον κυρίαρχο δημόσιο λόγο. Όμως οι πολιτικές λιτότητας δεν αποτελούν μια παράπλευρη συνέπεια της κρίσης χρέους αλλά είναι ο πυρήνας της νεοφιλελεύθερης λογικής (βλ. Milios 2014). Συνεπώς, δεν έχουν μόνο μερική ή προσωρινή ισχύ αλλά εφαρμόζονται προκειμένου να υπάρξουν δομικές αλλάγές στον κοινωνικό και οικονομικό πεδίο με κύρια συνέπεια την “απεμπλοκή” του κράτους από οποιασδήποτε μορφής παροχή κοινωνικής πολιτικής (Milios, 2014). Σε ότι αφορά τις χωροκοινωνικές σχέσεις και πολιτικές, η λιτότητα χρησιμοποιείται προκειμένου να διαμορφωθεί ένα νέο υπόδειγμα. Σε αντίθεση με τις μέχρι τώρα πολιτικές για τη γη και την ιδιοκτησία που στήριζαν τη μικρή ιδιοκτησία και της μικρής κλίμακας κα-

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 85

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΕΓΡΑΚΗΣ

τασκευή κυρίως για κατοικία, το νέο υπόδειγμα ενισχύει τη συγκεντροποίηση της γης και την απορρύθμιση της νομοθεσίας προς όφελος μεγάλων ιδιωτικών έργων - βλ. Fast track αδειοδοτήσεις (Vourekas, 2015). Φαίνεται λοιπόν, πως υπάρχει μια τάση για την “ρύθμιση της ελληνικής εξαίρεσης” σε ότι αφορά τις πολιτικές γύρω από τη γη σε συμφωνία με ότι συμβαίνει στη (βόρεια) Ευρώπη όπου οι ιδιωτικές επενδύσεις μεγάλης κλίμακα και η περίφραξη μεγάλων εκτάσεων γης από ιδιώτες έναντι της δημόσιας γης, είναι ο κανόνας (βλ. και Hadjimichalis, 2014). Όπως σημειώνουν οι Ανδρίτσος και Πούλιος παρατηρείται μια “νομοθέτηση σε μόνιμο καθεστώς εξαίρεσης” καθώς με αφορμή την κρίση και τις μνημονιακές πολιτικές αλλάζει πλήρως το θεσμικό πλαίσιο σε ότι αφορά τουλάχιστον τις αστικές πολιτικές και την περιφερειακή ανάπτυξη (Andritsos & Poulios, 2015). Ο Χατζημιχάλης στο τελευταίο του βιβλίο (2014) μελετώντας “το καθεστώς υφαρπαγής γης την εποχή των μνημονίων”, εξηγεί και αναλύει, εκτός των άλλων, το ρόλο των νέων οικονομικών και θεσμικών μηχανισμών όπως είναι το Ταμείο Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου (ΤΑΙΠΕΔ) για την υλοποίηση της υφαρπαγής γης στην ελληνική επικράτεια. Ιδιαίτερο αναφορά έχει γίνει, τέλος, και στις καθαρά περιβαλλοντικές διαστάσεις της κρίσης και των πολιτικών λιτότητας. Οι Λεκάκης και Κούση εξηγούν πως οι ελληνικές κυβερνήσεις “χρησιμοποίησαν την κρίση” για να προωθήσουν ένα οικονομικό μοντέλο που συνδυάζει την “πράσινη” και την “παραδοσιακή -βιομηχανική” ανάπτυξη με ενίσχυση, σε κάθε περίπτωση, των ιδιωτικών επενδύσεων (που προέρχονται κυρίως από πολυεθνικές). Όπως υποστηρίζουν ένα μεγάλο μέρος των πολιτικών της τρόικας έχουν ως στόχο ειδικά το περιβάλλον: αλλαγή του νομοθετικού πλαισίου, μειώσεις κρατικών δαπανών προς περιβαλλοντική πολιτική και απορρύθμιση των περιβαλλοντικών θεσμών και ινστιτούτων (Lekakis & Kousis, 2013). Στο ίδιο πλαίσιο ο Κωνσταντάτος αναφέρει ότι οι πολιτικές λιτότητας την περίοδο 20102014 αλλάζουν πλήρως “ότι γνωρίζουμε ως περιβαλλοντική πολιτική στην Ελλάδα” καθώς: α) ελαχιστοποιούνται οι “προστατευτικοί για το περιβάλλον νόμοι”, β) απορρυθμίζονται οι κρατικοί θεσμοί υλοποίησης και ελέγχου της περιβαλλοντικής πολιτικής, γ) απελευθερώνεται η αδειοδότηση κατασκευών μεγάλης κλίμακας με σημαντικές περιβαλλοντικές

συνέπειες και δ) υπονομεύεται το καθεστώς προστασίας για διάφορες περιοχές περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος (Konstantatos, 2014). Tέλος, είναι χαρακτηριστικό αυτό που υποστηρίζουν διάφοροι ερευνητές της Πολιτικής Οικολογίας (π.χ. Kallis, 2012) ότι τα πεδία εκμετάλλευσης φυσικού πλούτου δεν ανακαλύφθηκαν τώρα, αλλά έγιναν ορατά μέσα στη κρίση καθώς συντρέχουν τέσσερεις παράγοντες: α) το κόστος εργασίας γίνεται μικρότερο (μείωση μισθών), β) η αγορά γης κοστίζει λιγότερο (άμεσες και φθηνές πωλήσεις κρατικής γης λόγω χρέους), γ) η κοινωνική αντίσταση καταστέλλεται ευκολότερα σε «έκτακτες καταστάσεις» λόγω κρίσης και δ) μειώνεται εμφανώς το εξωτερικό κόστος (βλ. περιβάλλον) με τη «νόμιμη» καταπάτηση ή έκτακτη αλλαγή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας και ρυθμίσεων. Μεταλλευτική δραστηριότητα στη ΒΑ Χαλκιδική και τοπική αντίδραση: Σύντομο ιστορικό2 Η Χαλκιδική, έχει μια μακρά ιστορία και παράδοση στις εξορυκτικές δραστηριότητες. Ειδικά τα τελευταία 30 περίπου χρόνια τα μεταλλεία Κασσάνδρας που περιλαμβάνουν τα γνωστότερα κοιτάσματα στην ευρύτερη περιοχή έχουν βρεθεί στο επίκεντρο ενδιαφέροντος εθνικών και υπερεθνικών επενδυτών μεταβιβαζόμενα πολλές φορές από εταιρεία σε εταιρεία Ανώνυμος Ελληνική Εταιρεία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων (AEEXΠ&Λ), TVX HELLAS A.E., KINROSS Gold Corp, European Goldfields, El Dorado Gold Inc.- παρά τις, πολλές φορές ισχυρές, αντιδράσεις των τοπικών κοινωνιών. Το 1980 δημιουργείται η «Μεταλλουργική Βιομηχανία Αιγαίου» (ΜΕΤΒΑ), εταιρεία του δημοσίου για την εγκατάσταση μεταλλουργίας στην περιοχή της Ολυμπιάδας Χαλκιδικής. Το 1987 αγοράζει από την «Ανώνυμο Ελληνική Εταιρεία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων» (ΑΕΕΧΠ&Λ) τα ήδη συγκεντρωμένα συμπυκνώματα σιδηροπυρίτη, καθώς και την τρέχουσα παραγωγή. Είναι η χρονιά που γίνεται η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια δημιουργίας μεταλλουργίας χρυσού μέσω μιας «ολοκληρωμένης μελέτης για ένα επενδυτικό σχέδιο». Το 1988 κατατίθεται η ΜΠΕ (Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων), αλλά το έργο δε θα ξεκινήσει ποτέ, λόγω των δυναμικών κινητοποιήσεων των κάτοικων της Ολυμπιάδας και άλλων κοινοτήτων του Στρυμονικού κόλπου.

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 86

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 77-92

Στις 2 Μαρτίου του 1995, η εταιρεία TVX αναδεικνύεται οριστική πλειοδότρια του διεθνούς διαγωνισμού για την πώληση των μεταλλείων και το επενδυτικό σχέδιο για την μεταλλουργία χρυσού, έχοντας παραμερίσει τελείως την εταιρεία Alpha Group. Από το 1996 η εταιρεία προχωρά με ταχείς ρυθμούς τον εκσυγχρονισμό των μεταλλείων, ενώ οι πρόεδροι των κοινοτήτων επιμένουν να δηλώνουν την αντίθεσή τους στα μεταλλεία. Την περίοδο αυτή, συγκροτείται η συντονιστική επιτροπή αγώνα των 12 κοινοτήτων του Στρυμονικού, και ταυτόχρονα λαϊκές συνελεύσεις, πορείες και συγκεντρώσεις συνθέτουν το σκηνικό της αντίστασης. Η θέση που διατυπώνουν είναι «ΝΑΙ στην επένδυση, ΟΧΙ στον υδροκρίτη της Ολυμπιάδας, αλλά σε περιοχή που να έχει την κοινωνική αποδοχή». Τον Ιούνιο του 2000 η ΜΠΕ για την Ολυμπιάδα εγκρίνεται από το νομαρχιακό συμβούλιο Χαλκιδικής και λίγους μήνες αργότερα από το ΥΠΕΧΩΔΕ. Το 2001, εν αναμονή της κατασκευής της μονάδας, η εταιρεία πραγματοποιεί «επιχειρησιακές βελτιώσεις» με περικοπές δαπανών σε προσωπικό και οι εργαζόμενοι κατεβαίνουν σε απεργία απέναντι στις απολύσεις που ανακοινώνει η εταιρεία. Τελικά, επιτυγχάνεται συμφωνία με τους εργαζόμενους: οι εργάσιμες μέρες αυξάνονται από 5 σε 7 τη βδομάδα και επομένως δεν χρειάζεται να απολυθεί προσωπικό. Στο τέλος του 2000, η TVX ανακοινώνει καθαρά κέρδη 12,4 εκατομμυρίων $. Το 2000 είναι για τους κατοίκους μια περίοδος προετοιμασίας για την δικαστική αναμέτρηση, ενώ ο διχασμός οδηγεί σε νέα δεδομένα, καθώς η κοινή ομάδα εργασίας παύει να συναντιέται και η επιτροπή αγώνα Στρυμονικού ουσιαστικά παραμερίζεται. Η προσφυγή στο ΣτΕ –στην οποία έχει επικεντρωθεί το ενδιαφέρον– κινείται αποκλειστικά από τον δήμο Σταγείρων-Ακάνθου, καθώς η μεγάλη πλειοψηφία των δραστηριοτήτων της εταιρείας εντοπίζεται πλέον μέσα στα διοικητικά του όρια. Όλα τα παραπάνω, μαζί με τις γενικότερες εξελίξεις, συμβάλλουν ουσιαστικά στην παραγκώνιση των συλλογικών διαδικασιών που στήριζαν όλα τα προηγούμενα χρόνια την κινητοποίηση. Τελικά, το 2001 κλείνει ουσιαστικά και πρακτικά το ζήτημα των με-ταλλείων στην Ολυμπιάδα, καθώς το ΣτΕ με απόφασή του, ακυρώνει κάθε πιθανή πρόοδο

που πραγματοποιήθηκε σε επίπεδο αδειών, χωρίς να αφήνει περιθώρια ελιγμών στην εταιρεία και στην ελληνική κυβέρνηση, δικαιώνοντας τους πολύχρονους και δυναμικούς αγώνες των κατοίκων. Στις 11/06/02 ανακοινώνεται η εξαγορά της TVX από την πολυεθνική εταιρεία Kinross με έδρα τον Καναδά. Η Kinross εξαγοράζει την TVX και την Echo Bay Mines έναντι 1,7 δισ. δολαρίων και οι τρεις εταιρείες συγχωνεύονται προς τη δημιουργία της «New Kinross». Ουσιαστικά λοιπόν η TVX παύει να υφίσταται ως εταιρεία από τις 31/01/03, με την επικύρωση της συμφωνίας εξαγοράς από το συμβούλιο των μετόχων της Kinross και όλες οι κτήσεις της περιέρχονται στην νέα Kinross. Ο πρόεδρος της εταιρείας επισήμανε τα σημαντικά αποθέματα της περιοχής και τόνισε πως «θα διαθέσουμε όσο χρόνο χρειαστεί για να γνωρίσουμε τους ανθρώπους και την κυβέρνηση», ενώ πρόβαλε την χρησιμότητα μιας πιθανής κοινοπραξίας με ελληνική επιχείρηση «για να προσεγγίσουμε ευκολότερα τόσο την τοπική κοινωνία όσο και την κυβέρνηση». Στις 09/01/03 η TVX Hellas λαμβάνει τελικά την επίσημη κοινοποίηση της απόφασης του ΣτΕ, η οποία όχι μόνο διατάσσει την άμεση διακοπή των εργασιών αλλά και θεωρεί πως πρέπει να γίνει έρευνα και αποκατάσταση στις στοές του μεταλλείου για να διασφαλιστεί το ότι δεν επιφυλάσσονται κίνδυνοι. Την ίδια μέρα κάνει λοκ-άουτ, αναστέλλει δηλαδή όλες τις δραστηριότητές της, χωρίς να πληρώσει τα δεδουλευμένα των εργαζομένων ή αποζημιώσεις, αφήνοντας ως προσωπικό ασφαλείας μόνο 3 βάρδιες των 8 ατόμων αντί των 50 που απαιτούνται. Η δραστηριότητα της εταιρείας τελειώνει έπει τα από 7 χρόνια παρουσίας, ενώ στην περιοχή παραμένουν ανοικτά προβλήματα. Επιστρέφοντας στις προσπάθειες που καταβάλει το κράτος για εύρεση λύσης έρχεται στη βουλή το Ιανουάριο του 2004 το τελικό επενδυτικό σχήμα και έτσι τη νέα εταιρεία «Ελληνικός Χρυσός Α.Ε.” αποτελούν: κατά 30% η EUROPEAN GOLDFIELDS , κατά 21% η GLOBAL MINERAL RESOURCES , κατά 40% Ελληνικές κατασκευαστικές εταιρείες , ποσοστό 9% φέρεται να έχει δοθεί δωρεάν στη Νομαρχία Χαλκιδικής και στους τρεις Δήμους της περιοχής, αν και κανένας Δήμαρχος δεν έχει υπογράψει συγκεκριμένο εταιρεικό. Η σύμβαση έγινε χωρίς

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 87

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΕΓΡΑΚΗΣ

δημόσιο διαγωνισμό και απαλλάσσει την εταιρεία από οποιαδήποτε ευθύνη περιβαλλοντολογικής αποκατά σταση από τις ζημιές που είχαν ήδη συντελεστεί πριν από την κύρωση της σύμβασης, από την υποχρέωση καταβολής του φόρου μεταβίβα- σης ή οποιοδήποτε αλλού φόρου καταβάλλοντας τίμημα 11 εκατ. Έξι μήνες μετά η αγοραία αξία των μεταλλείων υπολογίσθηκε από διεθνή εταιρεία παροχής συμβούλων 408 εκτ. ευρώ δηλαδή 37 φορές επάνω από την τιμή πώλησης. Μετά από λίγα χρόνια (2010), η εταιρεία Ελληνικός Χρυσός καταθέτει στο Ελληνικό Δημόσιο τη Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) για την πλήρη ανάπτυξη του συνόλου των Μεταλλείων Κασσάνδρας στην ΒΑ Χαλκιδική, εντός συνολικής μεταλλευτικής παραχώρησης 264.000 στρεμμάτων. Στις 26 Ιουλίου του 2011 υπογράφεται από το ΥΠΕΚΑ η ΜΠΕ που κατέθεσε η «Ελληνικός Χρυσός». Την Κυριακή 18 Δεκεμβρίου του 2011, ανακοινώνεται στα διεθνή μέσα ενημέρωσης συμφωνία εξαγοράς του συνόλου των μετοχών της Καναδικής European Goldfields από την επίσης Καναδική Eldorado Gold. Στην Ελλάδα ο «γάμος» θα ανακοινωθεί στις 12:30 το μεσημέρι της Δευτέρας σε συνέντευξη τύπου του Προέδρου της Eldorado κ. Paul Wright με θέμα «το νέο αναπτυξιακό σχέδιο της Eldorado Gold Corporation στην Ελλάδα». H συμφωνία αποτιμά την αξία της European Goldfields στα 2,4 δισ. δολάρια ΗΠΑ. Τον Μάρτη του 2012 ξεκινάει και “επίσημα” το κίνημα ενάντια στα έργα εξόρυξης της Eldorado Gold στην περιοχή, με κινητοποιήσεις, πορείες ενάντια στα μεταλλεία στις Σκουριές, διαδικασίες αντιπληροφόρησης και συνελεύσεις στους περισσότερους οικισμούς του δήμου Αριστοτέλη, στον οποίο εντάσσεται η συνολική προς εκμετάλλευση έκταση. Οι κινητοποιήσεις συνεχίζονται μέχρι και σήμερα (Σεπτέμβριος 2015). Εκλογικές αναμετρήσεις και ανάλυση των αποτελεσμάτων στο δήμο Αριστοτέλη Η περιοχή προς εκμετάλλευση για εξορύξεις στην ΒΑ Χαλκιδική βρίσκεται εξ’ ολοκλήρου στο δήμο Αριστοτέλη (βλ. συνδυαστικά Χάρτη 1 και 2). Ο δήμος Αριστοτέλη αποτελείται από 16 τοπικούς οικισμούς και κοινότητες (χωριά) χωριζόμενα σε 3 δημοτικές

ενότητες: Την δημοτική ενότητα Αρναίας, τη δημοτική ενότητα Παναγιάς και τη δημοτική ενότητα Σταγείρων - Ακάνθου (βλ. Χάρτη 2). Η Αρναία, στο βόρειο τμήμα του δήμου περιλαμβάνει 5 χωριά τα οποία παραδοσιακά στηρίζουν την οικονομική και παραγωγική δραστηριότητα τους στην ύπαρξη των μεταλλείων. Το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων εργάζονταν και συνεχίζουν να εργάζονται ως μεταλλωρύχοι είτε στα παλαιότερα και ιστορικά μεταλλεία της περιοχής είτε, πλέον, στα νέα έργα της “Ελληνικός Χρυσός”. Μάλιστα, κοινότητες όπως το Νεοχώρι και το Παλαιοχώρι είναι πλήρως συνδεδεμένα με αυτή τη δραστηριότητα καθώς δημιουργήθηκαν το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα ακριβώς για να κατοικήσουν εργαζόμενοι των μεταλλείων προερχόμενοι από διαφορετικά μέρη της Ελλάδας. Εξάλλου στην ίδια περιοχή εντάσσεται το Στρατώνι που ήταν το κέντρο της προηγούμενης μεταλλευτικής δραστηριότητας με την ύπαρξη εκεί του εργοστασίου εμπλουτισμού που αποτέλεσε από τις αρχές του 1950 επίκεντρο της εγχώριας μεταλλευτικής δραστηριότητας. Η δημοτική ενότητα Παναγιάς περιλαμβάνει τα χωριά που βρίσκονται πιο κοντά στο δάσος των Σκουριών, στο όρος Κάκκαβος, ο “εγκλεισμός” και η αποψίλωση του οποίου αποτέλεσε την αφετηρία του κοινωνικού κινήματος. Το κέντρο της δημοτικής ενότητας είναι το χωριό της Μεγάλης Παναγιάς όπου οι κάτοικοι του μοιράζονται ως προς τις παραγωγικές δραστηριότητες σε αυτούς/ες που εργάζονται στον αγροτικό, κτηνοτροφικό και δασικό τομέα και σε αυτούς που εργάζονται ως μεταλλωρύχοι. Η δημοτική ενότητα Σταγείρων-Ακάνθου στο νοτιοανατολικό τμήμα του δήμου περιλαμβάνει την πρωτεύουσα του δήμου Ιερισσό που είναι τόσο το οικονομικό κέντρο της περιοχής (υπηρεσίες, μικρής κλίμακας τουριστική δραστηριότητα) όσο και το κέντρο του κοινωνικού κινήματος. Στην ίδια ενότητα εντάσσεται και η Ουρανούπολη, όπου κατά τη δεκαετία του 1990 υπήρξε κέντρο του κινήματος που περιγράφηκε παραπάνω. Τα διαγράμματα 1-4 αποτυπώνουν τα ποσοστά που λαμβάνουν οι δημοτικές παρατάξεις κατά τις εκλογικές αναμετρήσεις 20010-2014 τόσο συνολικά στο δήμο Αριστοτέλη όσο και σε κάθε μία από τις τρεις δημοτικές ενότητες, όπως προκύπτουν υπό τον άξονα «υπέρ ή κατά των μεταλλευτικών δραστηριοτήτων».

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 88

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 77-92

Στα διαγράμματα 5-8 γίνεται η ίδια ανάλυση για τις βουλευτικές εκλογές 2009-2015. Όπως αναφέρθηκε στην ενότητα 2, η μελέτη των εκλογικών αποτελεσμάτων γίνεται στη βάση του ερωτήματος “Υπέρ ή κατά των συγκεκριμένων έργων”. Επομένως οι δημοτικές παρατάξεις που λαμβάνουν μέρος στις δημοτικές εκλογές και τα κόμματα στις εθνικές εντάσσονται σε μία από τις δύο κατηγορίες ανάλογα με τη δημόσιο λόγο, το προεκλογικό υλικό και την πολιτική τους στάση απέναντι στο ζήτημα. Οι Πίνακες 1 και 2 αποτυπώνουν αυτή την κατηγοριοποίηση. Είναι σημαντικό να παρατηρηθεί ότι η κατηγοριοποίηση εμπεριέχει ένα βαθμό γενίκευσης καθώς τόσο οι κάτοικοι που αντιδρούν όσο και αυτοί που συμφωνούν με τη προτεινόμενη μεταλλευτική δραστηριότητα. Συνεπώς το «Όχι» ή το «Ναι» δεν σημαίνει και έναν ενιαίο λόγο ή τοποθέτηση απέναντι στα έργα και πολύ περισσότερο απέναντι σε μια συγκεκριμένη (εναλλακτική ή μη) αναπτυξιακή πρόταση της περιοχής. Επίσης, είναι προφανές ότι αν και η μεταλλευτική δραστηριότητα κατέχει πολύ σημαντικό ρόλο στην επιλογή των κατοίκων ως προς τις παρατάξεις και τα κόμματα, δεν σημαίνει ότι ψηφίζουν με αποκλειστικό κριτήριο αυτό. Τόσο στις τοπικές όσο και στις βουλευτικές εκλογές ψηφίζουν το σύνολο των προγραμμάτων

των συνδυασμών. Πάντως σε γενικές γραμμές και με βάση την επιτόπια έρευνα παρατηρούνται κάποιες επιμέρους κατηγοριοποιήσεις. Σε αυτό το πλαίσιο οι αντιδράσεις διακρίνονται σε εκείνες που θεωρούν: α) ότι η συγκεκριμένη επένδυση δεν πρέπει να γίνει σε καμία περιοχή καθώς δεν προσφέρει κανένα κοινωνικό όφελος και β) ότι η συγκεκριμένη επένδυση δεν πρέπει να γίνει «στον τόπο τους» καθώς δεν εξασφαλίζεται καμία κοινωνική συναίνεση. Οι κάτοικοι που συμφωνούν με την επένδυση διακρίνονται σε εκείνους/ες που θεωρούν: α) ότι η επένδυση μπορεί να πραγματοποιηθεί στην περιοχή με φιλικά περιβαλλοντικούς όρους, και ότι το έργο ενισχύει την τοπική οικονομία καθώς δημιουργεί θέσεις απασχόλησης και β) ότι η επένδυση μπορεί να μην πραγματοποιείται με φιλικούς προς το περιβάλλον όρους αλλά προσφέρει θέσεις εργασίας στην τοπική κοινωνία. Στο επίπεδο των τοπικών, δημοτικών εκλογών τα συμπεράσματα της ανάλυσης των εκλογικών αποτελεσμάτων προσφέρουν πιο ασφαλή συμπεράσματα καθώς οι δημοτικές παρατάξεις από το 2009 μέχρι σήμερα (αλλά και στην προηγούμενη περίοδο που δεν μελετάται στο συγκεκριμένο άρθρο) τοποθετούνται συνεχώς επί του θέματος. Η τοπική πολιτική ζωή καθορίζεται εν πολλοίς από την τοποθέτηση απέναντι στην

Χάρτης 2: Ο δήμος Αριστοτέλη και οι δημοτικές ενότητες που τον αποτελούν (Πηγή: http:// geodata.gov.gr/maps/, ιδία επεξεργασία)

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 89

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΕΓΡΑΚΗΣ

Διαγράμματα 1-4: Ανάλυση αποτελεσμάτων δημοτικών εκλογών 2010, 2014 στο δήμο Αριστοτέλη ανά δημοτική ενότητα και συνολικά (Πηγή: http://ekloges.ypes.gr/, ιδία επεξεργασία) Διαγράμματα 5-8: Ανάλυση αποτελεσμάτων βουλευτικών εκλογών 2009-2015 στο δήμο Αριστοτέλη ανά δημοτική ενότητα και συνολικά (Πηγή: http://ekloges.ypes.gr/, ιδία επεξεργασία)

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 90

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 77-92

επένδυση και σε μια γενικότερη αναπτυξιακή πρόταση για το δήμο. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις δημοτικές εκλογές του 2010 ο επικεφαλής της παράταξης «ΟΡΑΜΑ ΠΟΛΙΤΩΝ», Χρήστος Πάχτας ο οποίος και εκλέχθηκε δήμαρχος Αριστοτέλη, έθετε ως προτεραιότητα τη λειτουργία των μεταλλείων χρυσού δηλώνοντας: «οι αντιδράσεις για τα μεταλλεία θα καμφθούν από την ίδια τη ζωή. Θα ενημερώσουμε τον κόσμο και θα παρακολουθούμε στενά τις περιβαλλοντικές δεσμεύσεις της εταιρείας» (Ανοιχτό Συντονιστικό Θεσσαλονίκης Ενάντια στα Μεταλλεία Χρυσού, 2012). Αντίστοιχα στις δημοτικές εκλογές του 2014 οι κάτοικοι που συμμετέχουν στο κίνημα δημιουργούν και στηρίζουν ενεργά την δημοτική κίνηση «ΚΙΝΗΜΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ» με κύριο στόχο να αλλάξει η δημοτική αρχή και να εκλεγεί μία νέα με σαφή θέση ενάντια στα μεταλλεία χρυσού, όπως και έγινε, αφού η δημοτική αυτή κίνηση κέρδισε τις εκλογές. Όπως είναι εμφανές από τα διαγράμματα των τοπικών εκλογών υπάρχει σημαντική γεωγραφική διαφοροποίηση ως προς την τοποθέτηση καθώς παρατηρούνται σημαντικές διαφορές ανά δημοτική ενότητα που έχουν να κάνουν με τους κάτοικους της περιοχής, την απασχόλησή τους, τις οικονομικές τους δραστηριότητες και (εν μέρει) με την τοπική ιστορία.. Στην περιοχή της Αρναίας οι δημοτικές παρατάξεις υπέρ των έργων συγκεντρώνουν ποσοστά που κυμαίνονται από περίπου 70% (2014) ως 76% (2010). Είναι προφανές, ότι καθώς η δημοτική ενότητα Αρναίας αποτελείται από χωριά που στηρίζονται σχεδόν εξ ολοκλήρου οικονομικά από τις μεταλλευτικές δραστηριότητες, οι κάτοικοι της περιοχής (κυρίως μεταλλωρύχοι) τοποθετούνται υπέρ των νέων έργων. Αντιθέτως στη δημοτική ενότητα Σταγείρων – Ακάνθου υπερισχύει η τοποθέτηση κατά των έργων (από 62% το 2010 μέχρι σχεδόν 70% το 2014) καθώς στην περιοχή συγκεντρώνεται από τη μία μικρότερο ποσοστό μεταλλωρύχων και μεγάλο ποσοστό συμμετεχόντων-ουσών στο τοπικό κίνημα με κέντρο την Ιερισσό. Τέλος στη δημοτική ενότητα Παναγιάς η αποτύπωση δείχνει μια πολωμένη κατάσταση καθώς από τη μία μέρος των κατοίκων της περιοχής (που βρίσκεται δίπλα στην περιοχή του κέντρου των νέων μεταλλευτικών δράσεων) συμμετέχει στο τοπικό κίνημα και ένα άλλο εργάζεται στα μεταλλεία της περιοχής. Όσον αφορά το σύνολο του δήμου είναι σημαντική η μετατόπιση της τοπικής κοινής γνώμης προς μια στάση «κατά των εξορύξεων»

κατά την περίοδο 2010-2014 που είναι και η περίοδος ανάπτυξης του κοινωνικού κινήματος αλλά και της υλοποίησης των έργων. Στο επίπεδο των εθνικών εκλογών τα συμπεράσματα είναι πιο αβέβαια καθώς οι πολίτες όπως είναι προφανές δεν ψηφίζουν με αποκλειστικό κριτήριο το τοπικό ζήτημα αλλά το σύνολο των προγραμματικών δηλώσεων των κομμάτων. Παράλληλα οι συνολικότερες πολιτικές και ιδεολογικές τοποθετήσεις (π.χ. Αριστερά, Δεξιά) έχουν πολύ μεγάλη σημασία. Παρόλα αυτά και πάλι στο τοπικό επίπεδο του δήμου Αριστοτέλη και όπως προκύπτει από την επιτόπια έρευνα και από τις συνεντεύξεις με κατοίκους της περιοχής, η τοποθέτηση των κομμάτων για το ζήτημα των μεταλλείων χρυσού καθορίζει σημαντικά την εκλογική προτίμηση των κατοίκων. Για την ακρίβεια, σε μεγάλο βαθμό οι κάτοικοι ελέγχουν τα κόμματα που κάθε φορά βρίσκονται στην κυβέρνηση όχι μόνο ως προς το λόγο, αλλά πολύ περισσότερο ως προς τη συγκεκριμένη πολιτική πρακτική για το ζήτημα των μεταλλείων. Σε αυτό το πλαίσιο εξηγούνται αφενός η διαχρονική μετατόπιση ψηφοφόρων προς μια θέση κατά των μεταλλείων (από μόλις 13% το 2009 σε 42% το 2015 για το σύνολο του δήμου Αριστοτέλη), αφετέρου η «οριακή» τοποθέτηση υπέρ ή κατά στις τελευταίες εκλογικές αναμετρήσεις όπως φαίνεται και στα διαγράμματα 5-8. Συμπεράσματα Στο συγκεκριμένο κείμενο έγινε μια προσπάθεια ανάδειξης της χωοκοινωνικής σύγκρουσης στην περιοχή της ΒΑ Χαλκιδική λόγω των μεταλλευτικών δραστηριοτήτων υπό την οπτική των εκλογικών αποτελεσμάτων μιας σειράς από τοπικές και εθνικές εκλογικές διαδικασίες την περίοδο 2009-2015. Πέρα, από απλουστευτικές επαγωγές ότι «το σύνολο των κατοίκων της ΒΑ είναι ενάντια στα έργα εξόρυξης», η ανάλυση δείχνει μια σημαντική γεωγραφική διαφοροποίηση της τοποθέτησης ως προς τα έργα. Η διαφοροποίηση αυτή έχει προφανώς να κάνει με τα τοπικά χαρακτηριστικά αλλά κυρίως με το ζήτημα της απασχόλησης και των θέσεων εργασίας καθώς όπως φαίνεται οι οικισμοί και τα χωριά που κατοικούνται κυρίως από μεταλλωρύχους τοποθετούνται υπέρ των μεταλλευτικών επενδύσεων ενώ στις υπόλοιπες περιοχές όπου οι κάτοικοι δεν έχουν απευθείας

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 91

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΕΓΡΑΚΗΣ

οικονομική σχέση με τη μεταλλευτική δραστηριότητα τοποθετούνται κατά. Το δεύτερο στοιχείο που έχει σημασία είναι ότι η σημαντικότητα του ζητήματος των μεταλλευτικών δραστηριοτήτων στην περιοχή ως άξονας τοπικής ανάπτυξης ή μη αποτυπώνεται και στις εκλογικές διαδικασίες στο δήμο: Το σύνολο των δημοτικών παρατάξεων το θέτουν στο πυρήνα των προγραμμάτων τους ενώ και η τοπική κοινή γνώμη εν πολλοίς καθορίζει την εκλογική της προτίμηση υπό αυτό το ερώτημα. Προκειμένου βέβαια να βγουν ασφαλή συμπεράσματα η έρευνα πρέπει να εμπλουτιστεί και με άλλα ποιοτικά και στατιστικά στοιχεία και παράγοντες για την περιοχή και την τοποθέτηση των κατοίκων (οικονομική δραστηριότητα, φύλο, ηλικία, εισόδημα κλπ). Αντίστοιχα συμπεράσματα, με μεγαλύτερο βαθμό αφαίρεσης και γενίκευσης, προκύπτουν και από τα αποτελέσματα των βουλευτικών εκλογών για το δήμο Αριστοτέλη. Τέλος, είναι φανερή μια συνεχής ενδυνάμωση των φωνών ενάντια στην εξόρυξη χρυσού τα τελευταία χρόνια, γεγονός που βέβαια δεν είναι ασύνδετο με την οικονομική, κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα για το σύνολο της χώρας, ιδιαίτερα σε καθεστώς οικονομικής κρίσης. Η τοπική κοινωνία της Χαλκιδικής έχει βιώσει ήδη τη μεγάλη περιβαλλοντική υποβάθμιση που έχει υποστεί μέρος της περιοχής λόγω της μακρόχρονης λειτουργίας των μεταλλείων της Κασσάνδρας (Ολυμπιάδα, Στρατώνι) και συνεπώς αντιδρά στην προσπάθεια επέκτασης των δραστηριοτήτων. Παράλληλα, τα συγκεκριμένα έργα εξορύξεων προτείνονται και γίνονται σε μια περίοδο που το μοντέλο προσπαθεί να γενικευθεί (βλ. εξορύξεις υδρογονανθράκων στο Αιγαίο και το Ιόνιο, νέες προτάσεις για εξορύξεις μεταλλευμάτων στη Θράκη κ.α.) και παράλληλα όχι μόνο η γη αλλά και η εργασία στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό συνεχώς χάνει την αξία της μέσω των μέτρων λιτότητας (μειώσεις μισθών, ελαστικές σχέσεις εργασίας, απολύσεις κλπ.). Κατά αυτή την έννοια η αντίδραση της τοπικής κοινωνίας συνεχώς διευρύνεται. Από την άλλη βέβαια, και όπως προκύπτει τόσο από την ανάλυση των εκλογικών αποτελεσμάτων όσο και από την επιτόπια έρευνα, το ζήτημα της απασχόλησης (κυρίως των μεταλλωρύχων) παραμένει κομβικό. Συνεπώς η χωροκοινωνική σύγκρουση σε μεγάλο βαθμό (όχι όμως αποκλειστικά) έχει να κάνει με το δίπολο ποιότητα ζωής

και περιβάλλον ενάντια σε μια επένδυση που καταστρέφει το τοπικό περιβάλλον και την κοινωνική συνοχή αλλά προσφέρει θέσεις εργασίας. Κλείνοντας το παρόν άρθρο αλλά όχι την έρευνα, είναι σημαντικό να βρεθούν οι τρόποι που θα επανέλθουν στο δημόσιο διάλογο και στην επιστημονική έρευνα και θα απαντηθούν με σχετική πληρότητα τα «ερωτήματα της τοπικής ανάπτυξης» όπως σημειώθηκαν και στην εισαγωγή του άρθρου: Αναδεικνύονται μια σειρά από «κλασσικά» ερωτήματα για την τοπική/περιφερειακή ανάπτυξη με σημαντικότερα αλλά όχι μόνα τα παρακάτω: α) Με ποιά στρατηγική και μεθοδολογία εξειδικεύεται το παραγωγικό πρότυπο σε μια περιοχή; β) Ποιές οι κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές συνέπειες τέτοιου είδους επενδύσεων σε κάθε επίπεδο και κλίμακα; γ) Ποιός αποφασίζει και με ποιές διαδικασίες; δ) Πώς η τοπική κοινωνία (συν)διαμορφώνει το περιεχόμενο της τοπικής και περιφερειακής ανάπτυξης για την περιοχή της; Σημειώσεις 1. Η κατηγοριοποίηση “Υπέρ ή κατά” αφορά τα προτεινόμενα έργα της Ελληνικός Χρυσός και όχι μια συνολική τοποθέτηση ως προς το αν θα πρέπει να υπάρχουν μεταλλευτικές δραστηριότητες στην περιοχή. Σε αυτή την περίπτωση η κατηγοριοποίηση θα ήταν διαφορετική καθώς μέρος των δημοτικών παρατάξεων και των κομμάτων που τοποθετούνται ενάντια στα συγκεκριμένα έργα, είναι υπέρ της συνέχισης των παλαιότερων (ιστορικών κατά τους κατοίκους) μεταλλευτικών δραστηριοτήτων στην περιοχή για λόγους περιβαλλοντικούς (η άμεση απομάκρυνση των δραστηριοτήτων χωρίς περιβαλλοντική αποκατάσταση θα δημιουργήσει περισσότερες πιέσεις στο τοπικό περιβάλλον κατά αυτή την άποψη) όσο και για οικονομικούς (μη διασφάλιση επαγγελματικής αποκατάστασης των μεταλλωρύχων κατά την ίδια άποψη). 2. Το ιστορικό προέρχεται από την επεξεργασία υλικού της έκδοσης “Ενάντια στα Μεταλλεία Χρυσού” (2012) του Ανοικτό Συντονιστικό Θεσσαλονίκης ενάντια στα μεταλλεία χρυσού.

Βιβλιογραφία Acosta, A., 2013. Extractivism and neo-extractivism: Two sides of the same curse. Στο Lang, M., Mokrani, D., (επ.) Beyond Development. Alternative visions from Latin America, TNI, Amsterdam, σ. 61-86. Ανοικτό Συντονιστικό Θεσσαλονίκης ενάντια στα μεταλλεία χρυσού, 2012. «Ενάντια στα μεταλλεία χρυσού». Διαθέσιμο στο http://issuu.com/nogoldthess/docs/booknogold/1?e=5008459/2688264. [Ανάκτηση Οκτώβριος 2013]. Βαϊου, Ν., Χατζημιχάλης, Κ., 2012. Ο Χώρος στην Αριστερή Σκέψη, Νήσος, Αθήνα.

007_Layout 1 12/11/2015 10:55 π.μ. Page 92

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 77-92

Bebbington, A., Hinojosa, L., Bebbington, D., H., Burneo, M., L., & Warnaars, X. 2008. «Contention and Ambiguity: Mining and the Possibilities of Development». Development and Change, 39(6), 887–914. Brand, U., 2013. The role of the state and public policies in processes of transformation. Στο Lang, M., & Mokrani, D., (επ.) Beyond Development. Alternative visions from Latin America, TNI, Amsterdam, σ. 105-115. Bridge, G., 2004. «Mapping the Bonanza: geographies of mining investment in an era of neo-liberal reform». Professional Geographer, 56 (3), 406-21. Ελληνικός Χρυσός Α.Ε.Μ.Β.Χ., ENVECO A.E., 2010. «Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του έργου «ΜεταλλευτικέςΜεταλλουργικές εγκαταστάσεις μεταλλείων Κασσάνδρας» της εταιρείας «Ελληνικός Χρυσός Α.Ε.Μ.Β.Χ.» στο Νομό Χαλκιδικής». Διαθέσιμο στο http://www.estratoni.gr/files/mpe_hellas_gold/Kyria_Meleti.pdf [Ανάκτηση Σεπτέμβριος 2015]. Goldsmith, Τ., Gravelle, J., Nyholt, J., Iarocci, V., & Romain, B., 2012. «On the road again? Global mining 2011 deals review and 2012 outlook». Διαθέσιμο στο http://www.pwc.com/en_GX/gx/mining/assets/on-the-road-againglobal-mining-2011-deals-review-and-2012-outlook.pdf. [Ανάκτηση Σεπτέμβριος 2015]. Hadjimichalis, C., 2013. “From streets and squares to radical political emancipation? Resistance lessons from Athens during the crisis”. Human Geography 6(2), 116-136. Hadjimichalis, C., 2014. “Crisis and land dispossession in Greece as part of the global ‘land fever’.” City 18(4-5):502-508. Hall, S., Massey D. & Rustin M., 2013. “After neoliberalism: analysing the present.” Soundings: A journal of politics and culture 53(1): 8-22. Hilpert, Η., G., Mildner S., A., 2013. «Fragmentation or Cooperation in Global Resource Governance? A Comparative Analysis of the Raw Materials Strategies of the G20». Διαθέσιμο στο http://www.swp-berlin.org/fileadmin/contents/products/research_papers/2013_RP01_hlp_mdn.p df#page=7. [Ανάκτηση Σεπτέμβριος 2015]. Kallis, G., 20112. «The rise of a new extractivism and the plea for degrowth». Διαθέσιμο στο http://www.ejolt.org/2012/10/the-rise-of-a-new-extractivism-and-the-plea-for-degrowth/. [Ανάκτηση Σεπτέμβριος 2015]. Konstantatos, H., 2014. “Social-ecological crisis & crisis of democracy: a view from Southern Europe”, Paper presented at the Degrowth Conference 2014, 2-6 September, 2014, Leipzig, Germany. Lekakis, J. & and Kousis, M., 2013. “Economic crisis, troika and the environment in Greece”. South European Society and Politics 18(3): 305-331. Milios, J., 2015 «Austerity Isn’t Irrational». Jacobin – Reason in Revolt. Διαθέσιμο στο https://www.jacobinmag.com/2015/06/syriza-greece-austerity-neoliberalism-tsipras/ [Ανάκτηση Σεπτέμβριος, 2015]. Oliver, D., 2012. «Gold Mining Stocks Are An Increasingly Attractive Opportunity». Forbes, 7/2/2012. Διαθέσιμο στο http://www.forbes.com/sites/realspin/2012/07/02/goldmining-stocks-are-an-increasingly-attractive-opportunity/. [Ανάκτηση Σεπτέμβριος 2015].

Pegg, S., 2006. «Mining and poverty reduction: transforming rhetoric into reality». Journal of Cleaner Production, 14 (3–4), 376–387. Poulios, D. & Andritsos, T., 2015. “Urban Politics towards a new paradigm? Reflections from the crisis-driven regulatory reforms in Greece”, in Hermann- Henselmann Foundation: Urban Austerity: Impacts of the Global Financial Crisis on Cities in Europe, Theater der Zeit, Berlin. Reyes, J., 2013. «Pascua lama en la estrategia de barrick gold». Verdeseo. Διαθέσιμο στο http://verdeseo.cl/2013/12/26/pascua-lama-en-la-estrategia-de-barrick-gold/. [Ανάκτηση Σεπτέμβριος 2015]. Sachs, J., D., Warner, A., M., 1995. «Natural resource abundance and economic growth». Harvard Institute for International Development Discussion Paper, No. 517a. Smith, S., M., Shepherd, D., D., & Dorward, P., T., 2012. «Perspectiveson community representation within the Extractive IndustriesTransparency Initiative: Experiences from south-east Madagascar».Resources Policy, 37 (2), 241-250. Συντονιστικό φορέων & συλλόγων Σταγείρων-Ακάνθου ενάντια στην εξόρυξη χρυσού, 2013. «soshalkidiki». Διαθέσιμο στο http://soshalkidiki.wordpress.com/. [Ανάκτηση Σεπτέμβριος 2015]. Urkidi, L., & Walter, M., 2011. «Environmental Justice dimensions in anti-gold mining movements in Latin America». Geoforum, 42, 683-695. Vourekas, K., 2015. “The emerging forms of urban development in the context of the debt crisis in Greece”, Paper presented at the 7th ICCG conference “Precarious Radicalism on Shifting Grounds: Towards a Politics of Possibility”, 26 – 30 July 2015, Ramalah, Palestine. Walker, R., 2001. «California’s debt to Nature: Natural resources and the Golden Road to Capitalist Growth, 1848-1940», Annals of the Association of American Geographers 91:1 (2001): 167-99. Χατζημιχάλης, Κ., 2014. Κρίση Χρέους και Υφαρπαγή Γης, ΚΨΜ, Αθήνα

008_Layout 1 12/11/2015 10:56 π.μ. Page 93

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 93-105

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ: Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ1 Θανάσης Λακριντής* και Παναγιώτης Πάντος** Περίληψη Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα οδήγησε σε ευρεία αμφισβήτηση του κυρίαρχου οικονομικού παραδείγματος και των αξιών που το συνόδευαν. Στο πλαίσιο αυτό τα τελευταία χρόνια έχουν πολλαπλασιαστεί οι συλλογικές πρωτοβουλίες που γεννιούνται με στόχο την έμπρακτη έκφραση κοινωνικής αλληλεγγύης, αλλά και την (επαν)ενεργοποίηση ενός αδρανούς εργατικού δυναμικού, μέσα από συνεταιριστικές δομές. Μέχρι σήμερα έχουν ιδρυθεί μερικές εκατοντάδες κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις (ΚΟΙΝΣΕΠ). Μέσα από τη μελέτη περιπτώσεων τέτοιων επιχειρήσεων, που εμφανίζουν σχετικό δυναμισμό και σταθερή λειτουργία, επιδιώκουμε να αναδείξουμε τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που αποφασίζουν να συνεταιριστούν, τις προσδοκίες και τους στόχους τους: από την ύπαρξη ή μη συνεταιριστικής κουλτούρας και τις επιχειρηματικές φιλοδοξίες μέχρι τις δυνατότητες αξιοποίησης ιδιαίτερων στοιχείων τους ή ακόμη και εμπλοκής μελών αποκλεισμένων ομάδων. Εστιάζουμε ιδιαίτερα στον ρόλο που παίζει η χωρική διάσταση αλλά και το ανθρώπινο δυναμικό των συνεταιρισμών στην ίδρυση και την εξέλιξή τους, στη μετάβασή τους από την αρχική ιδέα στην πλήρη και βιώσιμη οικονομική λειτουργία, αλλά και στην εξωστρέφειά τους.

The human factor’s role in a crisis hit Greece: The experience of Social Cooperatives Thanasis Lakrintis and Panayotis Pantos Abstract The economic crisis in Greece led to a widespread question of the dominant economic paradigm and of the values that accompanied it. In this context, many collective initiatives have been born, with the aim to practically express social solidarity and (re)activate an inert workforce through cooperative structures. Several hundred social cooperative enterprises (KOINSEP) have been founded so far. Through case studies of a number of such enterprises that show relative dynamism and stable operation, we seek to highlight the characteristics of the people behind them, their expectations and goals (existence or not of cooperative culture, business ambitions, use of special skills, participation of excluded/marginalised groups). We focus particularly on the role that spatial dimension and the people behind cooperatives play in their founding and evolution, as well as in their transition from concept to full and sustainable economic operation, but also in their extroversion.

* Μεταπτυχιακός φοιτητής, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. ** Υποψήφιος διδάκτορας, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.

008_Layout 1 12/11/2015 10:56 π.μ. Page 94

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 93-105

Εισαγωγή Η οικονομική κρίση στη χώρα μας έχει τροφοδοτήσει μια ασυνήθιστη για τα δεδομένα των τελευταίων δεκαετιών κινητικότητα στη βάση της κοινωνίας, η οποία συναντιέται με τη γενικότερη ρευστότητα που παρουσιάζει σήμερα ο ελληνικός κοινωνικός σχηματισμός στο επίπεδο των πολιτικών αξιών και αντιλήψεων. Απολύτως εγγεγραμμένο στο παραπάνω πλαίσιο είναι και το ενδιαφέρον που έχει δημιουργηθεί για την κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία. Θεωρούμε, έτσι, πως έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η μελέτη του λεγόμενου τρίτου τομέα και, πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά τουλάχιστον την παρούσα εργασία, των κοινωνικών συνεταιρισμών. Εξάλλου, για τη μελέτη της τοπικής ανάπτυξης αλλά και των δυνατοτήτων που υπάρχουν για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας δεν αρκεί να σταθεί κανείς μόνο στη συμβολή των αυστηρά οικονομικών παραγόντων, των μακροοικονομικών συνθηκών, των διαθέσιμων επενδυτικών και χρηματοδοτικών πλαισίων κ.λπ. Οι πρωτοβουλίες κοινωνικών δρώντων, όπως οι κοινωνικοί συνεταιρισμοί, παίζουν εξίσου κομβικό, και μάλιστα γεωγραφικά προσδιορισμένο, ρόλο, αν και συχνά αυτός παραγνωρίζεται. Ο ρόλος του ανθρώπινου παράγοντα, λοιπόν, αποτελεί μια πτυχή με ιδιαίτερη σημασία, που αξίζει να διερευνηθεί περαιτέρω σε σχέση με το τοπικό αποτύπωμα των πρωτοβουλιών αυτών, καθώς επηρεάζει την εξέλιξη και εν τέλει την επιτυχία ή μη των εγχειρημάτων. Αυτό είναι και το ευρύτερο αντικείμενο του ερευνητικού προγράμματος «Το ανθρώπινο δυναμικό ως βασική συνιστώσα της αναπτυξιακής δυναμικής και διαφοροποίησης των περιοχών» 2 που διενεργείται με τη συμμετοχή του Πανεπιστημίου Μακεδονίας (συντονιστής), του ΑΠΘ, του Χαροκόπειου και του Πάντειου Πανεπιστημίου, στο οποίο εντάσσεται η παρούσα μελέτη. Κοινωνική οικονομία, καινοτομία και επιχειρηματικότητα Ο τρίτος τομέας, στον οποίο εντάσσονται και τα εγχειρήματα κοινωνικής οικονομίας, περιλαμβάνει ανάλογα με το θεωρητικό πλαίσιο που υιοθετεί κανείς, ένα ευρύτατο φάσμα συλλογικοτήτων, φορέων και θεσμών, ενώ οι πρωτοβουλίες τους μπορεί να εκκινούν από ένα

άτομο, μια ομάδα, μια οργάνωση, ένα κοινωνικό κίνημα κ.ά. (Sénécal 2012). Η ποικιλομορφία αυτή δημιουργεί ένα σύνθετο τοπίο, που έχει αποτελέσει αντικείμενο εμπειρικών μελετών και θεωρητικών προσεγγίσεων οι οποίες έχουν συμβάλει όχι μόνο στην αποσαφήνιση πλευρών των εγχειρημάτων αυτών αλλά και στην κατανόηση της συνεισφοράς που μπορεί να έχουν στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, σε τοπικό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο (Αφουξενίδης και Γαρδίκη 2014). Παρά τη μακραίωνη ιστορία εγχειρημάτων που θα μπορούσαν να ενταχθούν στο πεδίο της κοινωνικής οικονομίας, ο όρος χρησιμοποιείται πρώτη φορά το 1830 από τον γάλλο οικονομολόγο Charles Dunoyer. Η σημασιοδότησή του δεν διαφοροποιείται από όσα είναι και σε μας σήμερα γνωστά. (Moulaert and Ailenet 2005). Θα μπορούσαμε να περιγράψουμε αδρά την κοινωνική οικονομία λέγοντας πως το πεδίο της οριοθετείται ανάμεσα στη σφαίρα του κρατικού και του ιδιωτικού τομέα, όπως αυτοί διαχωρίζονται με κριτήριο την οικονομική δραστηριότητα. Η κοινωνική οικονομία αποτελεί τον τομέα εκείνο που είναι συνδεδεμένος με τις ανάγκες της κοινωνίας (Mertens 1999). Ωστόσο, μέσα από την ιστορική ανάλυση και την εμπειρική μελέτη της έννοιας γίνονται αντιληπτές διαφορετικές προσεγγίσεις, που οδήγησαν σε διαφορετική αντίληψη περί κοινωνικής οικονομίας σε διαφορετικά χωρικά, χρονικά και ιδεολογικά πλαίσια (Γεώρμας 2013, Moulaert και Ailenet 2005, Nasioulas 2012). Η ιστορική εμπειρία της κοινωνικής οικονομίας διακρίνεται σε τρεις βασικές περιόδους. Την ανάδυση της κοινωνικής οικονομίας από τον 19ο έως τις αρχές του 20ού αιώνα, η οποία ήταν αποτέλεσμα της δράσης κοινωνικών δυνάμεων όπως τα λαϊκά στρώματα του πληθυσμού, η εκκλησία, αλλά και μέλη των ανωτέρων, εύπορων τάξεων. Η δεύτερη περίοδος, από τις αρχές του 20ού αιώνα έως το 1960, επηρεάζεται αποφασιστικά από την επέκταση του κοινωνικού κράτους, που επιδρά καταλυτικά στην εξέλιξη της κοινωνικής οικονομίας μέσα από την έντονη επίδραση των θεσμών της πολιτείας. Τέλος, από το 1960 έως σήμερα, η κοινωνική οικονομία αποκτά διαφορετικές εκφάνσεις. Εκτός από το ριζοσπαστικό της πρόσημο στο πλαίσιο των δράσεων των κινημάτων της δεκαετίας του ’60 και του ’70, οι οικονομικές εξελίξεις που ακολούθησαν οδήγησαν και σε ένα νέο πρόσωπό της, περισσότερο συμβατό με την φιλοσοφία της ελεύθερης αγοράς. Στο σημείο αυτό, πέρα των ξεκάθαρων ιστορικών και ιδεολο-

008_Layout 1 12/11/2015 10:56 π.μ. Page 95

ΘΑΝΑΣΗΣ ΛΑΚΡΙΝΤΗΣ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΤΟΣ

γικών πτυχών, το χωρικό πλαίσιο αποτελεί έναν ακόμα κρίσιμο παράγοντα διαφοροποίησης του τομέα της κοινωνικής οικονομίας, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των ΗΠΑ, όπου είναι κυρίαρχη η προσέγγιση της στην ελεύθερη αγορά, σε αντιδιαστολή με την Ευρώπη και τον Καναδά, όπου το κοινωνικό πρόσημο παραμένει εντονότερο (Γεώρμας 2013, Moulaert και Ailenet 2005). Ωστόσο, για να οριοθετηθεί η έννοια της κοινωνικής οικονομίας, πέρα από τις πολυσχιδείς εκφάνσεις που μπορεί να λάβει, όπως έγινε κατανοητό και από τα παραπάνω, κρίνεται απαραίτητο να υιοθετηθεί ένας ορισμός. Προς αυτή την κατεύθυνση κινήθηκαν οι Defourny και Develteve (1999:16), σύμφωνα με τους οποίους ως κοινωνική οικονομία ορίζονται: «οι οικονομικές δραστηριότητες που πραγματοποιούνται από επιχειρήσεις, κατά κύριο λόγο συνεργατικές, με βασικό παράγοντα την αμοιβαιότητα μεταξύ των μελών και ηθικές αξίες που βασίζονται στις ακόλουθες κύριες αρχές: α) παροχή υπηρεσιών στα μέλη τους ή στην κοινότητα χωρίς να αποσκοπούν στο κέρδος, β) αυτονομία διοίκησης, γ) δημοκρατικές διαδικασίες διοίκησης και διαχείρισης, και τέλος δ) έμφαση στον άνθρωπο έναντι της εργασίας και του κεφαλαίου». Στις δραστηριότητες αυτές ο ιδιωτικός τομέας δεν είναι διατεθειμένος να λάβει μέρος, λόγω της απουσίας υψηλής κερδοφορίας, ενώ από την άλλη πλευρά συνήθως δεν υπάρχει δυνατότητα συμβολής του κράτους, λόγω της ανεπάρκειας δημοσιοοικονομικών και χρηματοοικονομικών πόρων. Γι’ αυτό ο τομέας της κοινωνικής οικονομίας συναντάται εκεί όπου η δημόσια και η ιδιωτική οικονομία δεν προφέρουν επαρκείς λύσεις (Mertens 1999). Η πλούσια διεθνής εμπειρία δείχνει μάλιστα ότι σε κάποιες περιπτώσεις στον κενό αυτό χώρο δεν αναπτύσσονται μόνο διεκπεραιωτικά/διαχειριστικά εγχειρήματα, αλλά αναπτύσσεται και μια δυναμική «κοινωνική καινοτομία» με ευρύτερες προεκτάσεις. Στην κατηγορία αυτή θα μπορούσαμε να εντάξουμε οικιστικούς συνεταιρισμούς στις ΗΠΑ που επιδιώκουν όχι μόνο την κατασκευή κατοικιών, αλλά την αλλαγή των τοπικών κοινωνικών σχέσεων που διαμορφώνουν την πόλη (DeFilippis 2004) ή περιπτώσεις όπως αυτές του βελγικού προγράμματος «Οξυγόνο για τo Brugse Poort» στη Γάνδη, όπου τις τελευταίες τρεις δεκαετίες η ανάπλαση της περιοχής γίνεται μέσα από συμμετο-

χικές διαδικασίες που δίνουν τη δυνατότητα στους (παλιούς) κατοίκους να εμπλακούν ενεργά, φέρνοντας στο προσκήνιο τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους (Moulaert et al. 2013). Η κοινωνική καινοτομία αποτελεί χαρακτηριστική πτυχή μιας σειράς επιτυχημένων συνεταιριστικών παραδειγμάτων, από το πολυσυζητημένο Modragon (Mouaert et al. 2013) μέχρι πιο άγνωστες στα καθ’ ημάς πρωτοβουλίες, όπως αυτή του «DOCHSEi» στις Φιλιππίνες (Amin 2009), που δίνει τη δυνατότητα σε οικονομικά περιθωριοποιημένους χωρικούς του San Isidro (Davao) αλλά και σε κατοίκους που έχουν μεταναστεύσει και επιθυμούν να επαναπατρίσουν χρήματα να συνεργαστούν στην επεξεργασία των κελυφών καρύδας (που αποτελούν απόβλητο της τοπικής βιομηχανίας) για την παραγωγή και εξαγωγή άλλων προϊόντων. Κοινό όλων αυτών των περιπτώσεων είναι ότι στηρίζουν μια πολύπλευρη διαδικασία τοπικής ανάπτυξης στο κέντρο της οποίας βρίσκονται οι άνθρωποι και ο τόπος τους. Ένας ακόμα όρος άμεσα συνδεδεμένος με την κοινωνική οικονομία και τις διαφορετικές αναγνώσεις της είναι η κοινωνική επιχειρηματικότητα. Μελετώντας την κοινωνική επιχειρηματικότητα γίνεται σαφές πως δεν αποτελεί νεοεισερχόμενο όρο, ούτε έχει διαχρονικά σταθερή μορφή ή κοινό περιεχόμενο μεταξύ διαφορετικών χωρών (Kerlin 2006, Defourny και Nyssens 2008, 2010). Ωστόσο, η χρήση της συγκεκριμένης έννοιας μπορεί πολύ εύκολα να γίνει αντιληπτή ως ένα «οξύμωρο» λεκτικό σχήμα, διότι συνδέει τον όρο «επιχειρηματικότητα» ή «επιχείρηση» που έχει σαφή χαρακτηριστικά ατομικής δράσης, με τον όρο «κοινωνική», που εμπεριέχει γνωρίσματα συλλογικής δράσης (Pearce 2003:66, Chell 2007). Σε μια προσπάθεια αποσαφήνισης της κοινωνικής επιχειρηματικότητας, οι Seelos και Mair (2005:243) την ορίζουν ως την οικονομική δραστηριότητα «που παρέχει νέα παραγωγικά μοντέλα παροχής προϊόντων και υπηρεσιών που έχουν σκοπό να εξυπηρετούν τις άμεσες ανθρώπινες ανάγκες των φτωχότερων στρωμάτων της κοινωνίας, οι οποίες παραμένουν αναπάντητες από τις σημερινές οικονομικές και κοινωνικές δομές». Από τα παραπάνω γίνεται σαφές πως για τη μελέτη των εγχειρημάτων του τομέα της κοινωνικής οικονομίας και επιχειρηματικότητας είναι όχι μόνο χρήσιμο αλλά και αναγκαίο να οριοθετείται και να αποσαφηνίζεται το εκάστοτε συγκείμενο της έρευνας, λόγω της

008_Layout 1 12/11/2015 10:56 π.μ. Page 96

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 93-105

πολυσχιδούς και ιδεολογικά φορτισμένης εννοιολογικής απεικόνισης των νοημάτων στον χώρο και τον χρόνο. Οι πρόσφατες εξελίξεις στην Ελλάδα Αν και τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί το ενδιαφέρον για τις οργανώσεις της κοινωνικής οικονομίας, αυτές δεν είναι ιδιαίτερα διαδεδομένες στην Ελλάδα σε σύγκριση με όσα καταδεικνύει η διεθνής εμπειρία, φαινόμενο άμεσα συναρτώμενο με την ανάπτυξη του τρίτου τομέα στη χώρα μας (Αδάμ και Παπαθεοδώρου 2010). Τόσο ο κεντρικός ρόλος του κράτους στο μοντέλο ανάπτυξης όσο και η αργοπορημένη εμφάνιση ενός στοχευόμενου και ολοκληρωμένου θεσμικού πλαισίου για την κοινωνική οικονομία και την κοινωνική επιχειρηματικότητα αποτέλεσαν ανασταλτικούς παράγοντες για την εμφάνιση και επέκταση τέτοιων δραστηριοτήτων (Γεώρμας 2013) Σε σχέση με τις συνεταιριστικές πρωτοβουλίες, η ιστορία τους στην Ελλάδα είναι άμεσα συνδεμένη με τους αγροτικούς συνεταιρισμούς. Σε θεσμικό επίπεδο, μέχρι πρότινος, οι συνεταιρισμοί διακρίνονταν σε δύο κατηγορίες, με βάση τη δραστηριότητά τους· τους αγροτικούς και τους αστικούς.3 Στους συνεταιρισμούς της πρώτης κατηγορίας εντάσσονταν όσοι δραστηριοποιούνταν στην αγροτική οικονομία, ενώ στη δεύτερη όλοι οι υπόλοιποι. Οι «παραδοσιακοί» αγροτικοί συνεταιρισμοί έχουν μάλιστα ταυτιστεί στη συλλογική συνείδηση με ένα κρατικοδίαιτο, διεφθαρμένο και αναποτελεσματικό μοντέλο επιχειρήσεων, λόγω της διαστρέβλωσης που υπέστη η συνεταιριστική παράδοση στη χώρα μας (Αδάμ 2014, Nasioulas 2012). Η αργή εξέλιξη του τομέα της κοινωνικής οικονομίας επηρεάζεται σε σημαντικό βαθμό, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, από τις πρωτοβουλίες της πολιτείας. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως επίσημα η έννοια της κοινωνικής οικονομίας εισήχθη θεσμικά στη χώρα μας μόλις τα τελευταία χρόνια. Η αρχή έγινε με τον νόμο 2716/1999 για τους Κοινωνικούς Συνεταιρισμούς Περιορισμένης Ευθύνης (ΚΟΙΣΠΕ). Στόχο της παρέμβασης αυτής αποτέλεσε η ενσωμάτωση στην αγορά εργασίας ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα. Οι ΚΟΙΣΠΕ, που αποτέλεσαν το βασικό εργαλείο που προέβλεπε ο νόμος, είναι κοινωνικοί συνεταιρισμοί με δυνατότητα δραστηριοποίησης σε παρα-

γωγικές, καταναλωτικές, εμπορικές, πιστωτικές, εκπαιδευτικές και πολιτικές υπηρεσίες (Αδάμ 2012). Ωστόσο, οι παρεμβάσεις για τους ΚΟΙΣΠΕ δεν συνέβαλαν στην ευρύτερη εξάπλωση της κοινωνικής οικονομίας, καθώς εστίαζαν σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Σημείο καμπής για την εξέλιξη της κοινωνικής οικονομίας αποτελεί ο νόμος 4019/2011, με τίτλο «Κοινωνική Οικονομία και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα και λοιπές διατάξεις», που προβλέπει μια νέα μορφή κοινωνικής επιχείρησης, την κοινωνική συνεταιριστική επιχείρηση (Ν. 4019/2011). Σήμερα, οι κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις (ΚΟΙΝΣΕΠ) είναι η πιο διαδεδομένη (αλλά φυσικά όχι η μοναδική, καθώς εξακολουθούν να υφίστανται και οι προηγούμενες νομικές οντότητες) μορφή κοινωνικής επιχείρησης στην Ελλάδα (Nasioulas 2011, 2012). Ανάλογα με τον ειδικότερο σκοπό τους, μπορούν να δημιουργηθούν τρία είδη ΚΟΙΝΣΕΠ: α) ένταξης, β) κοινωνικής φροντίδας, γ) συλλογικού και παραγωγικού σκοπού.4 Οι τύποι αυτοί κοινωνικών επιχειρήσεων μπορούν να λάβουν τη μορφή αστικού συνεταιρισμού με κοινωνική αποστολή και πλήρη επιχειρηματική δραστηριότητα. Από τα χαρακτηριστικά των ΚΟΙΝΣΕΠ που πρέπει να τονιστούν είναι ότι μπορούν να έχουν εμπορική ιδιότητα, ενώ νομικά υπάγονται στο αστικό δίκαιο. Μέλη τέτοιου είδους επιχειρήσεων μπορεί να τόσο φυσικά όσο και νομικά πρόσωπα. Δικλίδα για την αποφυγή της άνισης εκπροσώπηση των μελών αποτελεί η πρόβλεψη πως στις συνελεύσεις κάθε μέλος έχει δικαίωμα μίας ψήφου, ανεξαρτήτως των συνεταιριστικών μεριδίων που έχει στην κατοχή του (Ν. 4019/2011). Αν και ο νόμος για την «Κοινωνική Οικονομία και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα» θεωρείται αρκετά προοδευτικός για τα ελληνικά δεδομένα, πολλά ουσιαστικά του στοιχεία δυστυχώς αγνοήθηκαν ή δεν υλοποιήθηκαν. Μέχρι σήμερα δεν έχει συσταθεί ο μηχανισμός στήριξης και χρηματοδότησης κοινωνικών επιχειρήσεων που προβλεπόταν, το προστατευτικό φορολογικό καθεστώς που θα είχαν οι κοινωνικές επιχειρήσεις δεν ενεργοποιήθηκε, ενώ αντίστοιχη τύχη είχαν και άλλες υποστηρικτικές παρεμβάσεις. Η ελάχιστη πρόοδος στην καθιέρωση των θεσμών κοινωνικής οικονομίας έρχεται αντιμέτωπη και με το φαινόμενο ΚΟΙΝΣΕΠ-«φαντασμάτων», που επιδιώκουν να εκμε-

008_Layout 1 12/11/2015 10:56 π.μ. Page 97

ΘΑΝΑΣΗΣ ΛΑΚΡΙΝΤΗΣ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΤΟΣ

Χάρτης 1: Κατανομή των ΚΟΙΝΣΕΠ στην Ελλάδα, 2014. (Πηγή: EΠ ΘΑΛΗΣ MIS 380421)

008_Layout 1 12/11/2015 10:56 π.μ. Page 98

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 93-105

ταλλευτούν τις όποιες μικρές ευκαιρίες υπάρχουν (Πληθάρας 2014). Εν κατακλείδι, παρά τα αρκετά ενθαρρυντικά βήματα των τελευταίων χρόνων, ο τομέας της κοινωνικής οικονομίας βρίσκεται σε στάδιο πειραματισμού και αναζήτησης ταυτότητας. Για την αποφυγή δημιουργίας μια σαθρής βάσης, οι προτεραιότητες της πολιτείας θα πρέπει να αφορούν την επίλυση των θεσμικών, φορολογικών και χρηματοδοτικών ζητημάτων, αλλά και τη σαφή οριοθέτηση της σχέσης κράτους με τους φορείς της κοινωνικής οικονομίας (Γεώρμας 2013). Μια πρώτη προσπάθεια σκιαγράφησης του πεδίου Για την προετοιμασία της έρευνας ιδιαίτερα χρήσιμο ήταν το Γενικό Μητρώο Κοινωνικής Οικονομίας, όπου καταγράφονται όλες οι ΚΟΙΝΣΕΠ της χώρας (μια και αυτή είναι η συντριπτικά δημοφιλέστερη επιλογή νομικής μορφής για συνεταιρισμούς που ιδρύονται τα τελευταία χρόνια). Στις 17/01/2014, που έγινε η καταγραφή μας, στο μητρώο περιλαμβάνονταν 389 ΚΟΙΝΣΕΠ, εκ των οποίων οι 15 είχαν ένδειξη διαγραφής, είχαν αιτηθεί δηλαδή τη διαγραφή τους. Οι εναπομείνασες 374 ΚΟΙΝΣΕΠ ομαδοποιήθηκαν στις ακόλουθες κατηγορίες: 1) υπηρεσίες υγείας, 2) υπηρεσίες κοινωνικής φροντίδας και πρόνοιας, 3) υπηρεσίες και δράσεις καλλιτεχνικές, εκπαίδευσης και πολιτισμού, 4) υπηρεσίες προστασίας περιβάλλοντος, 5) επαγγελματικές υπηρεσίες, 6) εμπόριο, 7) υπηρεσίες εστίασης, 8) αγροτική παραγωγή, 9) παραγωγική μεταποίηση, 10) εκδόσεις, 11) μεικτό αντικείμενο. Η απεικόνιση των επεξεργασμένων στοιχείων του Μητρώου δείχνει πως οι ΚΟΙΝΣΕΠ είναι διασπαρμένες στην Ελλάδα, όπως φαίνεται και στον χάρτη. Μεγάλες συγκεντρώσεις εμφανίζονται στα μεγάλα αστικά συγκροτήματα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, ενώ αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση της Κω, όπου με πρωτοβουλία της δημοτικής αρχής εκπονήθηκε συνολικός σχεδιασμός για την κοινωνική οικονομία, ο οποίος ακολουθήθηκε από την ίδρυση 13 συνεταιρισμών (με πρωτοβουλία και στήριξη του δήμου). Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι σήμερα οι περισσότεροι από αυτούς παραμένουν οικονομικά ανενεργοί (Χάρτης 1). Θα πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη ότι από τις 374 «ενεργές» ΚΟΙΝΣΕΠ του Μητρώου, οι 142 (38%) δεν είχαν οικονομική δραστηριότητα στις 17/1/2014, όπως και ότι σύμφωνα με αναλύσεις άλλων ερευνητών πάνω

από το 50% των εγγραφών στο μητρώο αφορά ΚΟΙΝΣΕΠ που έχουν δημιουργηθεί με πρωτοβουλία δήμων για τη διαχείριση υπηρεσιών τους (Γεώρμας 2013). Προκειμένου να διερευνήσουμε το πεδίο των κοινωνικών επιχειρήσεων και να διαμορφώσουμε τα ερευνητικά μας ερωτήματα αποστείλαμε ερωτηματολόγια στις ΚΟΙΝΣΕΠ του μητρώου (στις 346 από τις 374 που είχαν ηλεκτρονική διεύθυνση), επιτυγχάνοντας δυστυχώς πολύ χαμηλή ανταπόκριση, περίπου 9% (30 απαντήσεις). Παρότι προφανώς τα αποτελέσματα δεν είναι αντιπροσωπευτικά, μας έδωσαν μια πρώτη εικόνα και κάποια εναύσματα για ζητήματα που θα άξιζε να εξεταστούν σε βάθος κατά την έρευνα πεδίου. Πιο συγκεκριμένα, οι κυριότερες απαντήσεις φαίνονται στον Πίνακα 1. Συνοψίζοντας, στην αρχική αυτή φάση της έρευνας τα παραπάνω ευρήματα και οι άξονες που προέκυψαν έδωσαν όχι μόνο μια πρώτη αμυδρή εικόνα του πεδίου αλλά ήρθαν να επιβεβαιώσουν, στον βαθμό που υπήρχε συνάφεια, και τα αποτελέσματα από σχετικές έρευνες και μελέτες που υλοποιήθηκαν κατά το παρελθόν (για αντίστοιχες μελέτες βλ. Γεώρμας, 2013). Έρευνα πεδίου Το κυρίως μέρος της έρευνάς μας περιλάμβανε τη διεξαγωγή μιας σειράς συνεντεύξεων με τους υπευθύνους συνεταιρισμών εν λειτουργία, μέσα από ημιδομημένες συνεντεύξεις που έδιναν έμφαση στα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που απαρτίζουν κάθε συνεταιρισμό, στις αντιλήψεις και στις σχέσεις τους, καθώς και στο πώς όλα αυτά αλληλεπιδρούν με την τοπική ανάπτυξη. Επιλέξαμε έτσι 8 εν λειτουργία συνεταιρισμούς από ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, φτιάχνοντας μια ομάδα που περιείχε: • 6 ΚΟΙΝΣΕΠ, 1 αστικό συνεταιρισμό περιορισμένης ευθύνης και 1 καταναλωτικό συνεταιρισμό. • 4 συνεταιρισμούς από την Αθήνα, 2 από τη Θεσσαλονίκη και 2 από την υπόλοιπη Ελλάδα. • 5 συνεταιρισμούς που δραστηριοποιούνται στον τριτογενή τομέα, 2 στον δευτερογενή, 1 με μικτές δραστηριότητες. Συγκεκριμένα, στα αντικείμενα των υπό μελέτη συνεταιρισμών περιλαμβάνονται σουπερμάρκετ, παντοπωλεία (2), τουριστικές υπηρεσίες, αγροτική παραγωγή, επεξεργασία και εμπόριο αγροτικών προϊόντων, εκδόσεις, φροντιστηριακή εκπαίδευση, παραγωγή οικιακών αγαθών.

008_Layout 1 12/11/2015 10:56 π.μ. Page 99

ΘΑΝΑΣΗΣ ΛΑΚΡΙΝΤΗΣ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΤΟΣ

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ελήφθη μέριμνα ώστε μεταξύ των παραπάνω να περιλαμβάνονται συνεταιρισμοί με μικρό αλλά και σχετικά μεγάλο αριθμό εργαζομένων, με μικρό αλλά και σχετικά μεγάλο οικονομικό αποτύπωμα, με ανειδίκευτους αλλά και υψηλής ειδίκευσης εργαζόμενους, καθώς και εμβληματικά/παραδειγματικά εγχειρήματα που αποτελούν σημεία αναφοράς για τον χώρο των κοινωνικών συνεταιρισμών. Μέσα από τις συνεντεύξεις μας με τους εκπροσώπους των κοινωνικών συνεταιρισμών αναδεικνύονται μια σειρά από κοινά μοτίβα, αλλά και διαφοροποιήσεις οι οποίες έχουν να κάνουν σε μεγάλο βαθμό με τα ειδοποιά χαρακτηριστικά τους, τα οποία άλλωστε οδήγησαν και στην επιλογή τους. Κίνητρα δημιουργίας συνεταιρισμού Αναδεικνύονται ξεκάθαρα δύο κατηγορίες εγχειρημάτων. Στις περισσότερες περιπτώσεις που μελετήσαμε είναι εμφανές, και συνειδητό για τους πρωτεργάτες των συνεταιρισμών, ότι αποτελούν μια ιδιαίτερη κατηγο-

ρία επιχειρηματικότητας. Κίνητρο για τη δημιουργία των συνεταιρισμών αποτελεί: (α) Το δυσμενές οικονομικό περιβάλλον εν μέσω της κρίσης, που άφησε πολλούς από τους εμπλεκόμενους οικονομικά ανενεργούς ή με κακούς εργασιακούς όρους, ωθώντας τους να αναλάβουν οι ίδιοι μια επιχειρηματική ευθύνη. Όπως επισημαίνει ο Μ.Α. (οικιακά προϊόντα) εκπρόσωπος συνεταιρισμού που κρατάει σε λειτουργία ένα χρεοκοπημένο εργοστάσιο, η απόφαση να κρατήσουν το εργοστάσιο ανοιχτό αποτέλεσε σχεδόν μονόδρομο για τους περισσότερους εργαζόμενους, καθώς το φάσμα της ανεργίας για ανθρώπους μέσης ηλικίας [όπως εκείνοι] έμοιαζε καταδικαστικό. Παρόμοια ήταν τα κίνητρα και για την περίπτωση της Φ.Μ. (εκδόσεις), δηλαδή η συνέχιση εργασίας των μελών του συνεταιρισμού στον κλάδο όπου ήδη δραστηριοποιούνταν, με αξιοπρεπείς όμως όρους εργασίας και παράγοντας ποιοτικά προϊόντα, αποφεύγοντας τις εκπτώσεις που κάνουν άλλες επιχειρήσεις του κλάδου. (β) Το πολιτικό περιβάλλον εν μέσω της κρίσης, που ευαισθητοποίησε πολλούς να προσφέρουν υπηρε-

Πίνακας 1: Θεματικοί άξονες και ευρήματα Πηγή: EΠ ΘΑΛΗΣ MIS 380421

008_Layout 1 12/11/2015 10:56 π.μ. Page 100

100

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 93-105

σίες χρήσιμες στην κοινωνία και παράλληλα να αναλάβουν εμπράκτως δράση. Όπως μας λέει χαρακτηριστικά ο Ν.Σ. (φροντιστήριο), η προσπάθειά τους αποτελεί καρπό ευρύτερης πρωτοβουλίας από γονείς της περιοχής, με στόχο αφενός να αλληλοστηριχθούν και αφετέρου να επιφέρουν συνολική αλλαγή στη γειτονιά. Η λειτουργία του συνεταιρισμού αποτελεί ένα πρώτο βήμα, ενταγμένο σε ένα συνολικότερο σχέδιο. Αλλά και η Μ.Μ. (παντοπωλείο) στη δική της συνέντευξη επισημαίνει ότι εμπνεύστηκαν για το εγχείρημα από τη συμμετοχή τους στα κινήματα διάθεσης τροφίμων χωρίς μεσάζοντες και την επιθυμία τους η εμπειρία από αυτά να αποκτήσει μονιμότερα χαρακτηριστικά, παρότι οι περισσότεροι δεν είχαν προγενέστερη σχέση με το εμπόριο. Παράλληλα, η επιλογή της συνεταιριστικής μορφής οργάνωσης ήταν για τους περισσότερους αυτονόητη, καθώς επιθυμούσαν να δηλώσουν και θεσμικά την επιθυμία ισότιμης συμμετοχής των εμπλεκόμενων στο εγχείρημα αλλά και τη διαφοροποίηση έως και απόρριψη των παραδοσιακών τρόπων οργάνωσης των επιχειρήσεων. Όπως επισημαίνει ο Γ.Ν. (σουπερμάρκετ): Θέλαμε να έχουμε έλεγχο σε όλη τη διαδικασία. Π.χ. για να μπει ένα καινούριο προϊόν στο ράφι η σχετική επιτροπή κρίνει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του, τα συστατικά του, το αν υπάρχει λόγος να μπει στο μαγαζί. Αν εγκριθεί, μετά εξετάζουμε το εμπορικό κομμάτι. Αλλά και ο Μ.Α. (οικιακά προϊόντα) εμφατικά τονίζει την αποτυχία του παραδοσιακού επιχειρηματικού μοντέλου (κατάρρευση βιώσιμη εταιρείας λόγω χρεοκοπίας του ομίλου και λανθασμένων επιχειρηματικών επιλογών), την αποχώρηση/αποπομπή από το εγχείρημα ανώτερων διοικητικών στελεχών (που στα μάτια των υπολοίπων έφεραν ευθύνη για την εξέλιξη της επιχείρησης και ταυτίζονταν με τους πρώην εργοδότες) και τη δημιουργία μιας πιο οριζόντιας οργανωτικής μορφής, με στρατηγικές αποφάσεις που λαμβάνονται συλλογικά αλλά και με την υποχρέωση των διοικητικών στελεχών να εργαστούν για λίγο και στην παραγωγή. Πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι υπάρχουν και οι περιπτώσεις επιχειρήσεων που υιοθετούν μόνο τυπικά το νομικό πρόσωπο των ΚΟΙΝΣΕΠ, υποκρύπτοντας στην πραγματικότητα ατομικές ή οικογενειακές επιχειρήσεις. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν δύο από τους συνεταιρισμούς που εξετάσαμε (αγροτική παραγωγή

και επεξεργασία και εμπόριο αγροτικών προϊόντων), ενώ σε μια ενδιάμεση κατάσταση βρίσκεται ένας τρίτος (τουριστικές υπηρεσίες), καθώς παρότι σ’ αυτόν υπάρχει ισοτιμία των εταίρων, ο κύριος λόγος επιλογής του νομικού προσώπου της ΚΟΙΝΣΕΠ ήταν απλώς ότι αυτό το μοντέλο προωθούνταν εκείνη την περίοδο από διάφορους επίσημους φορείς (κράτος, δήμοι, επιμελητήρια κ.λπ.). Ειδίκευση – Εργασιακές σχέσεις Τα παραπάνω δεν πρέπει να γίνουν αντιληπτά ως ένας αφελής εργατισμός, παρότι προφανώς κινούνται στον αντίποδα των κυρίαρχων ιδεολογικά αντιλήψεων για την επιχειρηματικότητα. Αντίθετα, είναι σαφές ότι οι συνομιλητές μας έχουν συναίσθηση των δυσκολιών και των σύγχρονων απαιτήσεων για να είναι μια επιχείρηση βιώσιμη σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον. Ιδίως τα εγχειρήματα που εξαρχής έχουν ανάγκη ειδικευμένου προσωπικού δείχνουν να το έχουν αυτό απόλυτα καθαρό (αλλά και να επωφελούνται για την ωρίμανση και την αναπτυξιακή τους δυναμική από αυτό το γεγονός). Η Φ.Μ. (εκδόσεις) επισημαίνει ότι καθώς στόχος μας είναι να προσφέρουμε ποιοτικό προϊόν από όλες τις απόψεις, βασιζόμαστε στις ειδικές γνώσεις των εργαζομένων σε κάθε στάδιο της παραγωγής. Και προφανώς αυτές έχουν βαρύνουσα σημασία. Όμως τη γενική στρατηγική του συνεταιρισμού και το τελικό ΟΚ σε διάφορα πράγματα το δίνουμε όλοι μαζί. Το ίδιο ισχύει πολύ περισσότερο για τον Κ.Χ. (τουριστικές υπηρεσίες), καθώς στη συγκεκριμένη περίπτωση κίνητρο δημιουργίας του συνεταιρισμού ήταν ο συνδυασμός των διαφορετικών ειδικών γνώσεων των μελών (τουριστικά επαγγέλματα, προγραμματισμός, web design) για την παραγωγή ενός ολοκληρωμένου προϊόντος με σημαντική προστιθέμενη αξία. Αλλά και ο Μ.Α. (οικιακά προϊόντα) δηλώνει ότι είναι ανοιχτοί στη χρησιμοποίηση ανθρώπων με ειδικές γνώσεις. Ήδη στον συνεταιρισμό εργάζεται μια λογίστρια με πείρα στη διαχείριση μεγάλων επιχειρήσεων και εξαγωγών, ενώ αναζητούν και έναν χημικό μηχανικό για τη βελτίωση των προϊόντων που παράγουν. Αυτό όμως που είναι βασικό για όλους είναι η επιδίωξη δημιουργίας ποιοτικών, ισότιμων εργασιακών σχέσεων και σε κάποιες περιπτώσεις η παροχή ευκαιριών σε ανθρώπους που το έχουν ανάγκη. Όπως χαρα-

008_Layout 1 12/11/2015 10:56 π.μ. Page 101

ΘΑΝΑΣΗΣ ΛΑΚΡΙΝΤΗΣ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΤΟΣ

κτηριστικά λέει ο Ν.Σ. (φροντιστήριο), μπορεί ο ένας να μην μπορεί να κάνει τη δουλειά του άλλου, όλοι μαζί όμως, και με το υπόλοιπο δίκτυο υποστηρικτών, αποφασίζουμε και διαχειριζόμαστε τον συνεταιρισμό. Παράλληλα έχουμε εντάξει στην ομάδα των εργαζομένων, σε συνεννόηση με δομή ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης, μία μόνιμη εργαζόμενη, ψυχικά ασθενή, ως καθαρίστρια, θέλοντας να συμβάλουμε στην ένταξη ανθρώπων από ευπαθείς κοινωνικές ομάδες. Παράλληλα, οι περισσότεροι συμφωνούν με τον Η.Ζ. (παντοπωλείο) ότι δεν μπορεί κάποιος να είναι εργαζόμενος στον συνεταιρισμό χωρίς να είναι και μέλος του, άρα συμμέτοχος στις αποφάσεις. Δεν θέλουμε να δημιουργήσουμε νέες σχέσεις ανισότητας και εκμετάλλευσης. Αλλά και η Μ.Μ. (παντοπωλείο) μάς επισημαίνει ότι καθώς στον συνεταιρισμό τους δεν υπάρχει η δυνατότητα δημιουργίας πολλών θέσεων εργασίας, αποφασίστηκε αντί για τη δημιουργία μίας, να προκριθεί η εργασία όλων των μελών του συνεταιρισμού και η αμοιβή τους να γίνεται ανάλογα με τις ώρες που εργάζονται, ώστε να διασφαλιστεί η ισοτιμία μεταξύ τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι και στον τομέα αυτόν αναδεικνύονται δύο κατηγορίες συνεταιρισμών: (α) Εκείνοι που παρότι υιοθετούν διάφορες μορφές εργασίας (ανάλογα με τη φάση και τον κλάδο του εγχειρήματος μπορεί να περιλαμβάνουν μισθωτή σχέση πλήρους απασχόλησης, μερική απασχόληση, μπλοκάκι), επιθυμούν να μεταβούν σε εργασιακές σχέσεις με πλήρη εργασιακά και ασφαλιστικά δικαιώματα. (β) Περιπτώσεις που υιοθετούν το νομικό πρόσωπο των ΚΟΙΝΣΕΠ χωρίς κάποια αμφισβήτηση των παραδοσιακών εργασιακών σχέσεων (ιεραρχία, εκμεταλλευτικές σχέσεις). Πρόκειται στην πραγματικότητα για τα εγχειρήματα που συναντήσαμε και νωρίτερα και τα οποία υποκρύπτουν ατομικές ή οικογενειακές επιχειρήσεις. Επιλογή τομέα δραστηριοποίησης – Επιχειρηματικότητα Πέραν των παραπάνω, ένα ακόμη στοιχείο που διαφοροποιεί τις συνεταιριστικές αυτές προσπάθειες από την κλασική επιχειρηματικότητα είναι η ίδια η επιλογή του τομέα δραστηριοποίησής τους. Καθώς δεν έχουν στόχο την υψηλή κερδοφορία, αλλά συνήθως την εργασία σε κλάδο για τον οποίο τα μέλη του συνεταιρισμού διαθέτουν γνώση, καθώς και την κοινωνική προσφορά, η

επιλογή τομέα δραστηριοποίησης δεν αποτελεί αποτέλεσμα έρευνας αγοράς ή έστω κάποιας εκτίμησης για το ποιοι κλάδοι είναι κορεσμένοι ή, αντίθετα, παρουσιάζουν επιχειρηματικές ευκαιρίες. Απ’ ό,τι φαίνεται οι καθηγητές δημιουργούν φροντιστήριο, οι μεταφραστές και οι σχεδιαστές εκδοτικό οίκο, οι θιασώτες του δίκαιου εμπορίου κατάστημα πώλησης τέτοιων προϊόντων και πάει λέγοντας. Το γεγονός αυτό, όμως, παρότι δημιουργεί συνεκτικές επιχειρηματικές μονάδες, λειτουργεί και ως ανασχετικός παράγοντας για την αναπτυξιακή δυναμική των συνεταιρισμών και τα μελλοντικά τους σχέδια. Ο Η.Ζ. (παντοπωλείο), για παράδειγμα, επισημαίνει πως παρότι θα ήθελαν τη διάχυση του συνεταιριστικού τους μοντέλου, δεν σχεδιάζουν οι ίδιοι την επέκτασή του με άνοιγμα π.χ. δεύτερου καταστήματος. Απλώς προσφέρουν δωρεάν την τεχνογνωσία τους σε άλλες ομάδες. Το γεγονός όμως ότι αυτές παραμένουν λίγες δεν τους ωθεί να επανεξετάσουν την προσέγγισή τους. Παρόμοια στάση κρατάει και ο Ν.Σ. (φροντιστήριο), δηλώνοντας ότι προτιμούν να εμπνεύσουν τη δημιουργία παρόμοιων, ανεξάρτητων εγχειρημάτων, παρά να επεκταθούν σε γειτονικές περιοχές με τη δημιουργία υποκαταστημάτων. Έχει ενδιαφέρον όμως ότι η στάση αυτή αλλάζει όταν πρόκειται για επέκταση δραστηριοτήτων στην περιοχή όπου ήδη δραστηριοποιούνται, στην έδρα δηλαδή του συνεταιρισμού. Για παράδειγμα, η Φ.Μ. (εκδόσεις), που συμμερίζεται την άποψη των προηγούμενων, μας επισημαίνει ότι ο συνεταιρισμός τους ένα χρόνο μετά την ίδρυσή του δημιούργησε πέραν του εκδοτικού οίκου και ένα βιβλιοπωλείο, στον ίδιο χώρο, εντάσσοντας μάλιστα έναν βιβλιοϋπάλληλο στα μέλη και το εργασιακό του δυναμικό. Παρόμοια στάση κρατάει και ο Ν.Σ. (φροντιστήριο), λέγοντας ότι στοχεύουν στη διεύρυνση των υπηρεσιών που προσφέρουν από την έδρα του συνεταιρισμού. Φαίνεται έτσι ότι η χωρική διάσταση παίζει σημαντικό ρόλο στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή η επιχειρηματική ανάπτυξη. Θα πρέπει να σημειωθεί πάντως ότι η ιδεολογική αφετηρία των εμπλεκόμενων στα εγχειρήματα αυτά παίζει τον δικό της ρόλο ως προς αυτόν τον τομέα που εξετάζουμε. Έτσι, o Γ.Ν. (σουπερμάρκετ) επισημαίνει ότι: Δεν επιθυμούμε να ανοίξουμε εμείς οι ίδιοι υποκαταστήματα αλλού –απλώς βοηθάμε και συνεργαζόμαστε με παρόμοια εγχειρήματα– αλλά εξαρχής θέλαμε να φτιάξουμε ένα πλήρες σουπερμάρκετ με 2.000 κωδικούς,

101

008_Layout 1 12/11/2015 10:56 π.μ. Page 102

102

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 93-105

όπου θα μπορείς να βρεις ό,τι χρειάζεται ένα νοικοκυριό και όχι ένα μικρό παντοπωλείο. Από την άλλη, ο Κ.Χ. (τουριστικές υπηρεσίες), που σημειωτέον δραστηριοποιείται σε μεγάλο βαθμό στο διαδίκτυο, αν και βέβαια οι πελάτες του παραμένουν στην ευρύτερη περιοχή του νομού του, επισημαίνει ότι τα μέλη του συνεταιρισμού συνεργάστηκαν για να παραγάγουν ένα ολοκληρωμένο προϊόν το οποίο προστατεύουν, δεν το διαθέτουν σε δυνάμει ανταγωνιστές, ούτε βέβαια έχουν προβληματιστεί περί ανοιχτών διαδικασιών κ.λπ. Παρ’ όλα αυτά δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί ότι και στις πρώτες περιπτώσεις δεν απορρίπτεται η μεγέθυνση μέσω της δημιουργίας δικτύων συνεργειών από ανεξάρτητους συνεταιρισμούς. Όπως π.χ. μας λέει η Μ.Μ. (παντοπωλείο), ο συνεταιρισμός τους συμμετέχει σε ένα δίκτυο συνεταιριστικών παντοπωλείων που μπορεί να έχουν διαφορές στη λειτουργία και τη θεσμική τους υπόσταση (π.χ. κάποιοι είναι καταναλωτικοί συνεταιρισμοί), αλλά ανταλλάσουν πρακτικές, επιδιώκουν οικονομίες κλίμακας με κοινές παραγγελίες, αλληλοστηρίζονται, προτιμούν άλλους συνεταιρισμούς ως προμηθευτές κ.λπ. Από την άλλη, βέβαια, περιπτώσεις όπως αυτή του Χ.Κ. (αγροτικά προίόντα) επιθυμούν γενικώς δικτυώσεις επιχειρηματικού χαρακτήρα για την προώθηση εξαγωγών κ.λπ. χωρίς να θέτουν ως προϋπόθεση οι συνεργάτες τους να είναι συνεταιρισμοί ή να υιοθετούν κάποιες ειδικές αρχές. Υποστήριξη – Σχέσεις με κράτος και άλλους θεσμούς Κοινός τόπος όλων των συνομιλητών μας είναι η απουσία ενός υποστηρικτικού πλαισίου εν μέσω κρίσης. Παρότι το θεσμικό πλαίσιο των ΚΟΙΝΣΕΠ αποτιμάται θετικά (ως απλό) και με την πάροδο του χρόνου έχει υπάρξει εξοικείωση του κρατικού μηχανισμού (π.χ. εφορίες) με αυτό, η λειτουργία τους βασίζεται αποκλειστικά σε ίδια κεφάλαια των συμμετεχόντων ή συγγενών/φίλων/υποστηρικτών. Η τραπεζική χρηματοδότηση (ακόμη ή ιδίως όταν μιλάμε για μικροδάνεια ή και συνεταιριστικές τράπεζες) είναι ανύπαρκτη, το ΕΣΠΑ δεν έχει αξιοποιηθεί σ’ αυτή την κατεύθυνση (παρά μόνο στον τομέα της κατάρτισης, διά των Τοπικών Σχεδίων Απασχόλησης (ΤΟΠΣΑ), με μάλλον αποτυχημένα έως και δυσφημιστικά αποτελέσματα), το φορολογικό σύστημα δεν παρέχει κάποια ελάφρυνση

πέρα από τη δυνατότητα της ανασφάλιστης εργασίας των συνεταιριστών (που όμως δεν αποτελεί επιθυμία και στόχο των συνομιλητών μας, παρότι την αξιοποιούν στα πρώτα στάδια). Η έλλειψη αυτή δημιουργεί και μια στρέβλωση στον πληθυσμό των συνεταιρισμών, αφού όσα εγχειρήματα απαιτούν κεφάλαια τέτοια που είναι αδύνατο να συγκεντρωθούν από τους ίδιους τους εμπλεκόμενους, σχεδόν αποκλείονται εξαρχής από το να δημιουργηθούν (και πιθανόν έτσι να ωθούνται οι ενδιαφερόμενοι στην υιοθέτηση μη συνεταιριστικών μοντέλων, ιδίως σε οικονομικά δυναμικούς τομείς). Παράλληλα, πολλοί από τους συνομιλητές μας εκφράζουν μια δυσπιστία στη συνεργασία με το κράτος, λόγω της κακής, κρατικοδίαιτης εικόνας που έχουν τόσο οι παραδοσιακοί αγροτικοί συνεταιρισμοί όσο και οι ΜΚΟ ή οι ΚΟΙΝΣΕΠ που δημιουργούνται με πρωτοβουλία των δήμων για την εκχώρηση σε αυτές δημόσιων υπηρεσιών. Εμείς δεν είμαστε συνεταιρισμός, επιλέγουμε να λεγόμαστε συνεργατικό εγχείρημα είναι η πρώτη κουβέντα που μας λέει ο Μ.Α. (οικιακά προϊόντα) για να δώσει εμφατικά το στίγμα του. Όλα αυτά φυσικά με αποχρώσεις, που έχουν και πάλι ιδεολογικές αφετηρίες, διαφέρουν από κλάδο σε κλάδο, αλλά και επικαθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από την έτσι κι αλλιώς έλλειψη επιχορηγήσεων και μέριμνας του δημόσιου τομέα για εγκαθίδρυση διαφανών διαδικασιών. Χαρακτηριστικά, η Φ.Μ. (εκδόσεις) επισημαίνει ότι έχουν συλλογικά αποφασίσει πως δεν θα δέχονταν μια γενική κρατική επιχορήγηση, αλλά θα αποδέχονταν μια ειδική στήριξη από κάποια πρεσβεία ή το ΥΠΠΟ π.χ. για τη επιδότηση μιας μετάφρασης. Από την άλλη ο Χ.Κ. (αγροτικά προϊόντα) διαμαρτύρεται γιατί «δεν έχουμε καμία χρηματοδοτική στήριξη από το κράτος και δεν υπήρξε υποστήριξη του νέου θεσμού των ΚΟΙΝΣΕΠ. Αφέθηκε στην τύχη του όπως όλα τα προγράμματα μέχρι τώρα. Σε πράγματα που υπάρχει καινοτομία όμως χρειάζεται το κράτος να στηρίζει». Είναι προφανές ότι το ζήτημα αυτό δημιουργεί μια διαχωριστική τομή μεταξύ κοινωνικών συνεταιρισμών σαν αυτούς που μελετήσαμε και εκείνων που δημιουργήθηκαν με πρωτοβουλία δήμων ως οχήματα για την πρόσληψη προσωπικού εν μέσω της κρίσης.

008_Layout 1 12/11/2015 10:56 π.μ. Page 103

ΘΑΝΑΣΗΣ ΛΑΚΡΙΝΤΗΣ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΤΟΣ

Σημασία συναντίληψης Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε έναν τομέα ιδιαίτερης σημασίας για κάθε συνεταιριστικό εγχείρημα, αυτόν της συναντίληψης των μελών του και της διαχείρισης των διενέξεων που αναπόφευκτα δημιουργούνται στην πορεία των πραγμάτων. Παρότι τα μέλη των περισσότερων εγχειρημάτων που εξετάσαμε δεν έχουν περάσει από οργανωμένη συνεταιριστική εκπαίδευση, αξίζει να σημειωθεί μια εξαίρεση. Ο Γ.N. (σουπερμάρκετ) επισημαίνει ότι επενδύουν πολύ στην εκπαίδευση: Τα μέλη εθελοντικά παρακολουθούν εκπαίδευση στις συνεταιριστικές αρχές, στο οκονομοκοινωνικό σκέλος λειτουργίας του συνεταιρισμού, και υποχρεωτικά τα μέλη του ΔΣ, του εποπτικού συμβουλίου και οι εργαζόμενοι. Έχουμε επίσης ιδρύσει και το «Λαϊκό Πανεπιστήμιο», που μέσω βίντεο βλέπουν τις εκδηλώσεις μας και άλλοι. Είναι πάντως σαφές ότι έστω και χωρίς οργανωμένη εκπαίδευση, σε ορισμένα από τα εγχειρήματα τα μέλη μοιράζονται μια συναντίληψη για βασικά σημεία της συνεταιριστικής φιλοσοφίας λόγω της προγενέστερης διαδρομής τους. Όπως μας λέει π.χ. ο Μ.Α. (οικιακά προϊόντα), καταλυτικό ρόλο για την απόφαση να παραμείνουν στο εργοστάσιο και να δημιουργήσουν συνεταιρισμό έπαιξε η προϋπάρχουσα συνύπαρξή τους στο εργοστασιακό σωματείο, το οποίο λειτουργούσε αμεσοδημοκρατικά, με μεγάλη συμμετοχή, και όχι με αντιπροσώπευση. Αλλά και στην περίπτωση της Φ.Μ. (εκδόσεις), όπου τα μέλη του συνεταιρισμού δεν γνωρίζονταν όλα μεταξύ τους, το γεγονός ότι είχαν κοινές απόψεις (για την ποιότητα των προϊόντων, τα προβλήματα του κλάδου, τη συνδιαχείριση), δημιουργημένες από διαφορετικές διαδρομές, ήταν αρκετό για να δέσει η ομάδα. Πρέπει να σημειωθεί βέβαια ότι τα περισσότερα από αυτά τα εγχειρήματα βρίσκονται στον πρώτο κύκλο της ζωής τους και δεν έχουν αντιμετωπίσει ακόμη μεγάλες εντάσεις ή κρίσεις στο εσωτερικό τους (που γνωρίζουμε από τη βιβλιογραφία ότι σχεδόν πάντα ακολουθούν μια πρώτη περίοδο ευφορίας). Μένει έτσι να φανεί κατά πόσο αυτή η συναντίληψη θα είναι αρκετή για να διατηρηθεί η συνοχή της ομάδας ή θα χρειαζόταν πιο συστηματική δουλειά συνεταιριστικής και ομαδικής εκπαίδευσης. Για παράδειγμα, όπως μας διηγείται ο Η.Ζ. (παντοπωλείο), ο συνεταιρισμός τους, που αποτελεί και το παλιότερο εγχείρημα που μελετήσαμε, προήλθε από τη

διάσπαση προηγούμενης, άτυπης ομάδας δίκαιου εμπορίου, όταν σε ορισμένους ωρίμασε η ιδέα να αποκτήσει σταθερά και αμειβόμενα χαρακτηριστικά, ενώ άλλοι επιθυμούσαν να παραμείνει εθελοντική, αν και πλέον απαιτούσε μεγάλη προσφορά χρόνου από τα μέλη για τη λειτουργία της. Παρότι η σύγκρουση υπήρξε έντονη σε πολιτικό και προσωπικό επίπεδο, διαρρηγνύοντας μακρόχρονες σχέσεις, δεν οδήγησε σε πλήρη αποσύνθεση της προσπάθειας, αλλά σε ανάδυση μιας νέας ομάδας (με την αντίστοιχη υποστηρικτική κοινότητα γύρω της) που καταστάλαξε σε έναν νέο τρόπο λειτουργίας και μάλιστα ενέπνευσε πολλά άλλα εγχειρήματα στην εποχή της κρίσης. Τοπική ανάπτυξη Αν λάβουμε υπόψη πως στις πρωτοβουλίες αυτές συχνά οι δρώντες πραγματοποιούν υλικές παραγωγικές επενδύσεις (με ή χωρίς επιδοτήσεις), ανοίγουν θέσεις εργασίας, δημιουργούν ή αναζωογονούν νέους θεσμούς, συμμετέχουν σε συλλογικές πρωτοβουλίες προστασίας του δημόσιου χώρου, κάνουν συλλογικές εναλλακτικές προτάσεις πολιτικής, γίνεται ξεκάθαρο πως οι δράσεις τους συμβάλλουν σε μια τοπική ανάπτυξη με έντονο κοινωνικό πρόσημο. Προφανώς το αποτύπωμά τους δεν είναι το ίδιο με αυτό μιας μεγάλης επένδυσης, δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι και το τοπικοαναπτυξιακό αποτύπωμα πολλών μεγάλων επενδύσεων (π.χ. τουριστικές μονάδες all inclusive) αποδεικνύεται δυσανάλογα μικρό σε σχέση με το μέγεθος της επένδυσης και τα οικονομικά αποτελέσματα της επιχείρησης. Από τις συνεντεύξεις που διενεργήσαμε αναδύονται πέντε βασικοί άξονες συμβολής των κοινωνικών συνεταιρισμών στην τοπική ανάπτυξη: (α) δημιουργία θέσεων εργασίας Σε όλες τις περιπτώσεις που εξετάσαμε βασικός στόχος πέρα από την κοινωνική προσφορά ήταν ο βιοπορισμός των εμπλεκομένων, κάτι που σε κάποιες περιπτώσεις έχει επιτευχθεί (φροντιστήριο, σουπερμάρκετ, αγροτικά προϊόντα) και σε άλλες μόνο μερικώς (παντοπωλείο, οικιακά είδη). (β) ενεργοποίηση ανενεργού ή ημιενεργού εργατικού δυναμικού στον τομέα για τον οποίο διαθέτουν ήδη κατάρτιση και άρα συμβολή στην αντιμετώπιση της αποει-

103

008_Layout 1 12/11/2015 10:56 π.μ. Page 104

104

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 93-105

δίκευσης (ιδίως στις περιπτώσεις συνεταιρισμών σε κορεσμένους ή με μεγάλο ανταγωνισμό κλάδους) Όπως μας λέει ο Κ.Χ. (τουριστικές υπηρεσίες), στον συνεταιρισμό εργάζονται τέσσερα άτομα (δύο από τον χώρο της πληροφορικής και δύο από τον χώρο των τουριστικών επαγγελμάτων). Προηγουμένως ο πρώτος εργαζόταν στον τουριστικό κλάδο, ο δεύτερος ήταν άνεργος, η τρίτη εργαζόταν περιοδικά και με άσχημες συνθήκες και η τέταρτη ετεροαπασχολούνταν κάνοντας ιδιαίτερα μαθήματα αγγλικών. Παρόμοιες ήταν για το ζήτημα αυτό και οι πληροφορίες που μας έδωσαν και άλλοι συνομιλητές μας (εκδοτικός οίκος, φροντιστήριο, οικιακά ήδη) (βλ. παραπάνω). (γ) σημαντικές συνδέσεις προς τα πίσω (στις περιπτώσεις παραγωγικών δομών) Όπως χαρακτηριστικά μας λέει ο Κ.Χ. (αγροτικά προϊόντα): «Ό,τι χρειάζομαι για τη λειτουργία των θερμοκηπίων μου το βρίσκω στην [τοπική] αγορά του Άργους, απ’ όπου επίσης φέρνω ιδιώτες γεωπόνους όταν χρειάζεται». (δ) κάλυψη με εναλλακτικό τρόπο τοπικής ζήτησης σε προσιτές τιμές (στις περιπτώσεις συνεταιρισμών με έντονο το κοινωνικό πρόταγμα) Όπως επισημαίνει ο Ν.Σ., πρώτη μας δραστηριότητα ήταν η δημιουργία φροντιστηρίου τόσο γιατί αρκετοί ήμασταν καθηγητές όσο και για να δώσουμε τη δυνατότητα στα παιδιά της περιοχής να παρακολουθήσουν μαθήματα σε πολύ πιο προσιτές τιμές από τον μέσο όρο των φροντιστηρίων που υπήρχαν, κάτι ιδιαίτερα σημαντικό λόγω της οικονομικής κρίσης. (ε) δημιουργία μιμητών (οι πρωτοπόροι κάθε κλάδου παρέχουν τεχνογνωσία στους επόμενους) Τόσο ο Η.Ζ. (παντοπωλείο) όσο και ο Γ.Ν. (σουπερμάρκετ) επισημαίνουν (βλ. παραπάνω) ότι έχουν ενθαρρύνει και βοηθήσει πολλά άλλα εγχειρήματα τόσο μεταδίδοντας την πείρα τους (π.χ. για νομικά/λογιστικά θέματα) όσο και παρέχοντας συνεταιριστική εκπαίδευση (κείμενα, σεμινάρια). Γενικά στο χώρο των κοινωνικών συνεταιρισμών λειτουργούν διάφορες άτυπες δικτυώσεις που επιτρέπουν τη ροή πληροφορίας από τους παλιότερους στους πιο καινούριους.

Επίλογος – Συμπεράσματα Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα οδήγησε σε ευρεία αμφισβήτηση του κυρίαρχου οικονομικού παραδείγ-

ματος και των αξιών που το συνόδευαν. Το κέρδος, ο πλούτος, η επίτευξη της αναγνώρισης διά της πολυτελούς κατανάλωσης, δεν αποτελούν μόνο ουτοπίες για μεγάλα κομμάτια του πληθυσμού πλέον, αλλά λειτουργούν και σαν διαρκή υπόμνηση της σημερινής παρακμής, σύμβολα μιας πλαστής ευμάρειας και κυρίως μιας ρηχής εποχής. Το πώς αυτό μετασχηματίζεται σε καθημερινή κοινωνική και επιχειρηματική πρακτική φυσικά δεν είναι μονοσήμαντο, ούτε αποτελεί υπόθεση που έχει κλείσει. Οι μελέτες περίπτωσης που έγιναν μας δίνουν ως προς τα παραπάνω ένα υλικό που συχνά παραγνωρίζεται στις στατιστικές έρευνες, οι οποίες εστιάζουν μόνο σε οικονομικά στοιχεία. Πρόκειται για τον ρόλο του ανθρώπινου παράγοντα, των κοινωνικών αντιλήψεων, των γνώσεων και των εμπειριών των ανθρώπων και της αλληλεπίδρασής τους με τις κοινωνικές συνθήκες όσον αφορά την ανάληψη συνεταιριστικών πρωτοβουλιών, αλλά και τον τρόπο που όλα αυτά επιδρούν στην τοπική ανάπτυξη. Παρότι οι πρωτοβουλίες αυτές παραμένουν σήμερα αποσπασματικές και δεν διαμορφώνουν αυτόματα μια πρόταση συνολικής πολιτικής για την τοπική ανάπτυξη, εμπεριέχουν στοιχεία που δεν θα πρέπει να παραγνωρίζονται σε έναν γενικότερο αναπτυξιακό σχεδιασμό, συμβατικό ή εναλλακτικό. Μέσα από την έρευνά μας αναδύεται, πιστεύουμε, καθαρά το αποτύπωμα της κρίσης τόσο στην αλλαγή αντιλήψεων γύρω από τα χαρακτηριστικά της επιχειρηματικότητας όσο κυρίως στην κινητοποίηση σε αυτόν τον τομέα ανθρώπων που δεν θα το σκέφτονταν ποτέ πριν· από την ίδια την επιλογή να αναλάβουν επιχειρηματική δραστηριότητα, μέχρι τον τρόπο που αντιλαμβάνονται την ανάπτυξη της συνεταιριστικής επιχείρησης (με μια έντονη χωρική διάσταση) ή την αμφιθυμία για τις σχέσεις με τους επίσημους φορείς. Είναι επίσης σαφής η επιθυμία αντίστασης στην κυρίαρχη τάση απαξίωσης των γνώσεων και της πείρας του ανθρώπινου δυναμικού. Πολλοί και πολλές αναζητούν τρόπους να εργαστούν και να προσφέρουν, αξιοποιώντας γνώσεις που ήδη διαθέτουν. Η απουσία ουσιαστικής στήριξης αυτής της τάσης από την πολιτεία (συνεταιριστική εκπαίδευση, στόχευση, οικονομική στήριξη, κίνητρα) περιορίζει την πιθανή δυναμική της και δείχνει μια αδυναμία να ιδωθεί ο εργαζόμενος ως ισότιμος παράγοντας της αναπτυξιακής προσπάθειας και όχι απλώς ως εργαλείο αυτής. Ταυτόχρονα, η έλλειψη προστασίας του συνεταιριστικού οικοσυστήματος αφήνει περιθώρια

008_Layout 1 12/11/2015 10:56 π.μ. Page 105

ΘΑΝΑΣΗΣ ΛΑΚΡΙΝΤΗΣ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΤΟΣ

αξιοποίησής του από επιχειρηματικές δραστηριότητες έξω από τις αρχικές προθέσεις του εγχειρήματος, περιορίζοντας περαιτέρω αυτή τη δυναμική. Σημειώσεις 1. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος ΘΑΛΗΣ 2007/13 «Το ανθρώπινο δυναμικό ως βασική συνιστώσα της αναπτυξιακής δυναμικής και διαφοροποίησης των περιοχών: η περίπτωση της Ελλάδας». 2. Χρηματοδοτείται από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα «Θαλής» [κωδικός MIS 380421 (HIDDEN)]. 3. Ο διαχωρισμός των συνεταιρισμών σε θεσμικό επίπεδο ορίζεται με βάση τον νόμο 2810/2000 για τους αγροτικούς συνεταιρισμούς και τον νόμο 1667/1986 για τους αστικούς (Αδάμ 2014). 4. Οι ΚΟΙΝΣΕΠ ένταξης έχουν στόχο την ένταξη στην οικονομική και κοινωνική ζωή των ατόμων που ανήκουν στις Ευάλωτες Κοινωνικές Ομάδες (ΕΚΟ). Για τον λόγο αυτό, ποσοστό 40% κατ’ ελάχιστον των εργαζομένων τους θα πρέπει να ανήκουν υποχρεωτικά στις ΕΚΟ. Επιπλέον, οι ΚΟΙΣΠΕ θεωρούνται αυτόματα ΚΟΙΝΣΕΠ Ένταξης και υπάγονται στις διατάξεις του νόμου 4019/2011. Οι ΚΟΙΝΣΕΠ κοινωνικής φροντίδας έχουν ως αντικείμενο την παραγωγή και παροχή προϊόντων και υπηρεσιών κοινωνικού και προνοιακού χαρακτήρα σε συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού όπως ηλικιωμένοι, βρέφη, ΑμΕΑ, παιδιά, κ.α. Οι ΚΟΙΝΣΕΠ συλλογικού και παραγωγικού σκοπού δραστηριοποιούνται στην παραγωγή προϊόντων και στην παροχή υπηρεσιών για την ικανοποίηση των αναγκών της συλλογικότητας (πολιτισμός, περιβάλλον, οικολογία, εκπαίδευση, παροχές κοινής ωφέλειας, αξιοποίηση τοπικών προϊόντων, διατήρηση παραδοσιακών δραστηριοτήτων και επαγγελμάτων κ.ά.), με στόχο το τοπικό και συλλογικό συμφέρον, την απασχόληση, την κοινωνική συνοχή και την τοπική ή περιφερειακή ανάπτυξη (ΕΥΚΕΚΟ 2013).

Βιβλιογραφία Αδάμ, Σ. (2012). Κοινωνική οικονομία και ενεργητικές πολιτικές ένταξης: Αποτελέσματα έρευνας πεδίου σε κοινωνικές επιχειρήσεις εργασιακής ένταξης στην Ελλάδα, Μελέτη 19, Παρατηρητήριο Κοινωνικών και Οικονομικών Εξελίξεων, Αθήνα: Ινστιτούτο Εργασίας ΓΣΕΕ. Αδάμ, Σ. (2014). Οδηγός δημιουργίας κοινωνικών επιχειρήσεων, Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ Ελλάδας, http://gr.boell.org/sites/default/files/guide_for_social_coop earatives_final.pdf, τ.ε. 05/07/2014. Αδάμ, Σ. & Παπαθεοδώρου, Χ. (2010). Κοινωνική οικονομία και κοινωνικός αποκλεισμός: Μια κριτική Προσέγγιση, Μελέτη 8, Παρατηρητήριο Οικονομικών και Κοινωνικών Εξελίξεων, Αθήνα: Ινστιτούτο Εργασίας ΓΣΕΕ. Αφουξενίδης, Α, & Γαρδίκη, Μ. (2014). Χαρτογραφώντας την κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα σήμερα: Προβλήματα και προοπτικές, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, Τεύχος 143, διαθέσιμο στο: http://www.grsr.gr/index.php/ ekke/article/view/1010, τ.ε. 25/06/15. Amin, A. (ed.) (2009). The Social Economy: International Perspectives on Economic Solidarity, London: Zed Books.

Γεώρμας, Κ. (2013). Κοινωνική Οικονομία: Θεωρία, εμπειρία και εφαρμογές, Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις. (συλλογικός τόμος) Chell, E. (2007). Social enterprise and entrepreneurship: Τowards a convergent theory of the entrepreneurial process, International Small Business Journal, 25 (1), σ. 5-26. DeFilippis, J. (2004). Unmaking Goliath: Community Control in the Face of Global Capital, New York / London: Routledge. Defourny, J. & Develteve, P. (1999). “The social economy: Τhe worldwide making of a third sector” in L’économiesociale au Nord et au Sud, Defourny et al. (eds), Bruxelles: De Boeck, διαθέσιμοστοhttp://emes.net/content/uploads/publications/Defourny.Develtere_SE_NorthSouth_Chap1_E N.pdf, τ.ε. 17/06/2015. Defourny, J. & Nyssens, M. (2008). Social enterprise in Europe: Recent trends and development, Social Enterprise Journal, 4 (3), σ. 202-228. Defourny, J. & Nyssens, M. (2010).Conceptions of social enterprises and social entrepreneurship in Europe and the United States convergence and divergence, Journal ofSocial Entrepreneurship, 1 (1), σ. 32-53. ΕΥΚΕΚΟ/Ειδική Υπηρεσία για την Κοινωνική Ένταξη και την Κοινωνική Οικονομία, (2013). Η κοινωνική οικονομία στην Ελλάδα, διαθέσιμο στο: http://www.keko.gr/el/Pages/ page2.aspx, τ.ε. 10/07/2015. Kerlin, J. A. (2006). Social enterprise in the United States and Europe: Understanding and learning from the differences, Vountas: International Journal of Voluntary and NonprofitOrganizations, 17 (3), σ. 202-228. Mertens, S. (1999). Nonprofit organizations and social economy: Two ways of understanding the third sector, Annals of Public and Cooperative Economics, 70 (3), σ. 501-520. Moulaert, F. & Ailenet, O. (2005). Social economy, third sector and solidarity relations: A conceptual synthesis for history of present, Urban Studies, 42 (1), σ. 2037-2053. Moulaert, F., MacCallum, D., Mehmood, A. & Hamdouch, A. (eds.) (2013). The International Handbook on Social Innovation, Cheltenham (UK) / Northampton (USA): Edward Elgar. Ν. 4019/11. (ΦΕΚ 216 Α/30-9-2011). Κοινωνική οικονομία και κοινωνική επιχειρηματικότητα και λοιπές διατάξεις, Αθήνα: Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Nasioulas, I.(2011). Greek social economy at the crossroads. Law 4019/2011 and the institutionalization challenge, CIRIEC Working Paper, 11/2011. Nasioulas I. (2012). Social cooperatives in Greece. Introducing new forms of social economy and entrepreneurship, International Review of Social Research, 2 (2), σ. 151-171. Πληθάρας, Α. (2014). Περί κοινωνικής και κυκλικής οικονομίας, Αυγή, 26/11/2014, http://www.avgi.gr/article/4994178/perikoinonikis-kai-kuklikis-oikonomias, τ.ε. 15/07/2015. Pearce, J. (2003). Social Enterprise in Anytown, London: CalousteGulbenkian Foundation. Seelos, C. & Mair, J. (2005). Social entrepreneurship: Creating new business models to serve the poor, Business Horizons, 48, σ. 241-246. Sénécal, G. (2012). Community development and social actor theories: A case study in Montreal (Canada), Social Geography, 7, σ. 37-46.

105

009_Layout 1 13/11/2015 3:50 μ.μ. Page 106

106

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 106-108

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Ε Σ

Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ

Α Ν Τ Ι Π Α Ρ Α Θ Ε Σ Ε Ι Σ

ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΗ: ΕΝΑ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ / ΤΟ ΕΤΗΣΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ INURA ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ, 30 ΑΥΓ.-6 ΣΕΠΤ. 2015 Μαρία Χαϊδοπούλου-Βρυχέα*, Δήμητρα Σιατίτσα**, Πέννυ Κουτρολίκου***

* Πολιτισμική γεωγράφος, marjavea@gmail.com ** Αρχιτέκτων - Πολεοδόμος, dimisiat@gmail.com *** Αρχιτέκτων - Πολεοδόμος, pennykk@gmail.com

Από το 2007 οι λέξεις κρίση, χρέος, λιτότητα, οικονομική ύφεση έχουν γίνει κοινότοπες σε πολλές χώρες του κόσμου. Από το 2009 έχουν συνδεθεί με την πόλη της Αθήνας, με συγκεκριμένες χωρικές επιπτώσεις για την πόλη και τους κατοίκους της. Ως ένα νέο «πειραματόζωο» η Αθήνα έγινε πεδίο εφαρμογής σκληρών νεοφιλελεύθερων πολιτικών και μέτρων με το πρόσχημα της «εξαίρεσης» της κρίσης. Καθώς αυτή η συνθήκη ήταν κάθε άλλο παρά προσωρινή, τα τελευταία χρόνια παρακολουθούμε την «κανονικοποίηση της εξαίρεσης» στην καθημερινή ζωή, στις πολιτικές για την πόλη και στις διαδικασίες παραγωγής και ανάπτυξης του αστικού χώρου. Ταυτόχρονα, όμως, την ίδια χρονική περίοδο έχουν αναπτυχθεί σημαντικές αντιστάσεις και κινητοποιήσεις. Έχουν διαμορφωθεί αιτήματα που υπερβαίνουν το πλαίσιο της κρίσης και έχουν αναδυθεί εναλλακτικές πρακτικές αλληλεγγύης και αυτο-οργάνωσης εντός και εκτός των θεσμών που δίνουν διεξόδους στα προβλήματα της καθημερινότητας και επιδιώκουν να αναιρέσουν τις επιπτώσεις της λιτότητας. Πρόκειται για δίκτυα αλληλεγγύης και αμοιβαίας υποστήριξης, εναλλακτικά ανταλλακτικά συστήματα, συνεταιριστικά εγχειρήματα, αυτοοργανωμένοι χώροι πολιτισμού και πολλά ακόμη. Με άλλα λόγια

εμφανίζονται πρακτικές που θέτουν ερωτήματα για τις δυνατότητες «αναμόρφωσης» των πολιτικών για την πόλη, αλλά και υλοποιούν στην πράξη «μετασχηματιστικές» πολιτικές. Η ανάδυση μιας αριστερής κυβέρνησης στην εξουσία μετέφερε αυτά τα ερωτήματα και τις προσδοκίες από το κοινωνικό και το τοπικό επίπεδο, στην κεντρική πολιτική σκηνή. Η εξέλιξη αυτή δημιούργησε νέες δυνατότητες αλλά και περιορισμούς για την πραγμάτωση εναλλακτικών και μετασχηματιστικών πολιτικών σε ευρύτερη κλίμακα, ενώ έθεσε σε νέα βάση τη σχέση κινημάτων, κοινωνίας και θεσμών. Αυτό είναι σε αδρές γραμμές το πλαίσιο εντός του οποίου πραγματοποιήθηκε το 25ο ετήσιο συνέδριο του Διεθνούς Δικτύου Έρευνας και Δράσης για την Πόλη (INURA), από τις 30 Αυγούστου μέχρι τις 6 Σεπτεμβρίου. Με κεντρικό ερώτημα το πώς μπορούμε να καταφέρουμε την πραγμάτωση μετασχηματιστικών πολιτικών για την πόλη, και πεδίο διερεύνησης την πόλη της Αθήνας, έγιναν μια σειρά από επισκέψεις σε κοινωνικούς και πολιτικούς χώρους και γειτονιές, καθώς και ανοιχτές συζητήσεις. Το συνέδριο ολοκληρώθηκε με ένα πιο εσωστρεφές τριήμερο εργασιών στις Ροβιές Ευβοίας. Το ενδιαφέρον για τις πολιτικές εξελίξεις και την κοινωνική κατά-

009_Layout 1 13/11/2015 3:50 μ.μ. Page 107

ΜΑΡΙΑ ΧΑΪΔΟΠΟΥΛΟΥ, ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΙΑΤΙΤΣΑ, ΠΕΝΝΥ ΚΟΥΤΡΟΛΙΚΟΥ

σταση στην Ελλάδα ήταν πολύ έντονο, καθώς όλη την προηγούμενη περίοδο η περίπτωση της Ελλάδας αναδείχθηκε, λόγω των προσπαθειών ανοιχτής αμφισβήτησης των πολιτικών λιτότητας και πολιτικοποίησης του ζητήματος του χρέους, ίσως για πρώτη φορά τόσο έντονα, στην Ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα. Έτσι, η συμμετοχή ήταν ιδιαίτερα αυξημένη φέτος, από πολλές χώρες της Ευρώπης, την Ιταλία, τη Γερμανία, την Αυστρία, Ολλανδία, Ελβετία, Αγγλία, Σερβία, Κροατία, Εσθονία, αλλά και από την Κολομβία, το Μεξικό και τον Καναδά. Οι ημέρες του συνεδρίου ήταν ιδιαίτερα φορτισμένες καθώς συνέπεσαν με την προεκλογική περίοδο, στον απόηχο του δημοψηφίσματος και της υπογραφής του τρίτου μνημονίου. Ως εκ τούτου οποιαδήποτε προσπάθεια ανάλυση ή ερμηνείας της κατάστασης και των πιθανών προοπτικών για το μέλλον ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Παρόλα αυτά, και καθώς υπήρχαν πολλά ερωτήματα από τη μεριά των ξένων συνέδρων, επιλέξαμε η πρώτη εισαγωγική συζήτηση να εκφράσει περισσότερο αυτή την αμηχανία παρά να δώσει συγκεκριμένες απαντήσεις. Τονίστηκαν οι διαφορές που έχουν συντελεστεί σε σχέση με την κατάσταση που επικρατούσε όταν πραγματοποιήθηκε η προηγούμενη συνάντηση INURA στην Αθήνα το 2008 και δόθηκε έμφαση στα θέματα δημοκρατίας και διακυβέρνησης, καθώς και στις χωρικές και περιβαλλοντικές πολιτικές στο πλαίσιο της πρόσφατης διαπραγμάτευσης.

Ο όρος «πύκνωση του πολιτικού χρονο-χώρου» - σε αντιπαράθεση με την «χρονο-χωρική συμπίεση» του παγκοσμιοποιημένου νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού (όπως έχει αναλυθεί από τον Ντ. Χάρβεϊ) - φάνηκε χρήσιμος για να περιγράψουμε το πλαίσιο των πρόσφατων εμπειριών μας. Παράλληλα, αν η δημοκρατία απαιτεί χρόνο και χώρο, τίθενται κρίσιμα ερωτήματα ως προς την αλλαγή στρατηγικών, ρόλων και σχέσεων σε ένα ασφυκτικό πολιτικό πλαίσιο. Από την άλλη, οι επισκέψεις/περιηγήσεις που πραγματοποιήθηκαν τις επόμενες τρεις μέρες ανέδειξαν τον πλούτο, την ανθεκτικότητα, την επινοητικότητα και τη ζωντάνια της κοινωνίας. Στο πλαίσιο του συνεδρίου πραγματοποιήθηκαν συνολικά δεκαέξι θεματικές περιηγήσεις, γύρω από τέσσερις άξονες: εναλλακτικές στην αστική ανάπτυξη, το κέντρο της πόλης ως διακύβευμα πολιτικών και συγκρούσεων, εγχειρήματα κοινωνικής αλληλεγγύης και εναλλακτικές στις ιδιωτικοποιήσεις και τις μεγάλες επενδύσεις. Η πρώτη θεματική προσεγγίστηκε με επίκεντρο το λιμάνι του Πειραιά και τους παρακείμενους Δήμους, το Κερατσίνι-Δραπετσώνα και το Πέραμα. Η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από τις συνέπειες της διαδικασίας ιδιωτικοποίησης του λιμανιού και των υποδομών του, προηγούμενης και μελλοντικής, καθώς και τη χρόνια υποβάθμιση των παραγωγικών δραστηριοτήτων στη ναυπηγοεπισκευαστική ζώνη Περάματος. Παράλληλα συζητήθηκαν οι σχεδιασμοί των δημοτικών αρχών και τα αιτήματα των

κατοίκων για βελτίωση της ποιότητας ζωής στις γειτονιές τους, την αναβάθμιση των υποδομών (σχολεία, πλατείες, πολιτισμός, άθληση) και την δημιουργία ενός δημόσιου θαλάσσιου μετώπου με τη διεκδίκηση των πρώην Λιπασμάτων, αλλά και άλλων μικρότερων εκτάσεων. Η δεύτερη θεματική εστίασε στα πολλαπλά ζητήματα και τις συγκρουόμενες προσεγγίσεις που αφορούν το κέντρο της πόλης. Διερευνήθηκαν τα διαφορετικά σχέδια για την ρύθμιση και την ανάπλαση του κέντρου που έχουν εκπονηθεί/εξαγγελθεί τα τελευταία χρόνια της κρίσης (το ρυθμιστικό Αθήνας, το ΣΟΑΠ, και η πρόταση για πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου Rethink Athens). Παράλληλα συζητήθηκαν τα αντιμαχόμενα συμφέροντα πίσω από την εικόνα του ιστορικού/τουριστικού κέντρου, η στεγαστική κρίση, οι πολιτικές που αναπτύσσονται για να απαντήσουν στις αυξημένες ανάγκες και το κίνημα ενάντια στους πλειστηριασμούς, και τέλος το φαινόμενο της ανόδου των ρατσιστικών/φασιστικών αντιλήψεων και πρακτικών και η ανάπτυξη αντιφασιστικών πρωτοβουλιών σε γειτονιές του κέντρου. Η θεματική που αφορούσε τις πρακτικές αλληλεγγύης εστίασε κυρίως σε κοινωνικές από-τα-κάτω δομές στις γειτονιές της Αθήνας και στην πρόσφατη ανάδυση πρωτοβουλιών αλληλεγγύης για τους πρόσφυγες. Έγινε επίσκεψη στη «Λαμπηδόνα», το Κοινωνικό Πολιτιστικό Κέντρο Βύρωνα, όπου πραγματοποιήθηκε συζήτηση με μέλη της συνέλευσης για τις δραστηριότητες που έχει αναπτύξει το

107

009_Layout 1 13/11/2015 3:50 μ.μ. Page 108

108

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 106-108

κέντρο τα τελευταία χρόνια της κρίσης, τη σχέση με τη γειτονιά, τη συμμετοχή, αλλά και τα αιτήματα για δημόσιες πολιτικές. Αντίστοιχα ζητήματα συζητήθηκαν στην επίσκεψη στο δίκτυο αλληλεγγύης 6ου διαμερίσματος, «το Μυρμήγκι», στην Κυψέλη, ενώ παρουσιάστηκε και το εγχείρημα της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Κυψέλης. Στην περιήγηση για την προσφυγική κρίση, έγινε μια σύντομη παρουσίαση του νέου κέντρου φιλοξενίας προσφύγων στον Ελαιώνα, επικεντρώνοντας στην επινοητικότητα που απαιτήθηκε για να κατασκευαστεί σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, την υπέρβαση των «τυπικών» διαδικασιών, αλλά και το πολύ θετικό τελικό αποτέλεσμα. Τέλος, πραγματοποιήθηκε στο «Κηπάκι της Τσαμαδού» εκτενής συζήτηση με μέλη της Πρωτοβουλίας Αλληλεγγύης για το Πεδίο του Άρεως για την πρόσφατη εμπειρία του εξαιρετικά μαζικού αυτο-οργανωμένου εγχειρήματος συγκρότησης δομών αλληλεγγύης για την υποστήριξη του καταυλισμού των προσφύγων που στην ουσία αντικατέστησε το πρώτο διάστημα τις λειτουργίες του κράτους. Η τέταρτη θεματική αφορούσε μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις στον αστικό χώρο που σχετίζονται με διαδικασίες ιδιωτικοποίησης ή/και μεγάλες επενδύσεις, εστιάζοντας στα αντικρουόμενα συμφέροντα και διεκδικήσεις, καθώς και στις εναλλακτικές προσεγγίσεις και προτάσεις για την ανάπτυξη της πόλης. Σε αυτό το πλαίσιο, πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στον χώρο του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού, ως μια εμβληματική περίπτωση ιδιωτικοποίησης μιας πολύ σημαντικής «δημόσιας αστικής εφεδρείας». Συζητήθηκαν οι προτάσεις για την ανάπτυξη ενός μητροπολιτικού πάρκου, οι αγώνες ενάντια στην ιδιωτικοποίηση και οι εναλλακτικές πρακτικές που φιλοξενεί ο χώρος, το Μητροπολιτικό Κοινωνικό

Ιατρείο Ελληνικού και ο Αυτοδιαχειριζόμενος Αγρός. Μεγάλο ενδιαφέρον είχε και η περιήγηση με θέμα το μοντέλο διαχείρισης των απορριμάτων στην Αττική, τη μη βιωσιμότητα της σημερινής μεθόδου ταφής των απορριμάτων, τις δυσκολίες ανάπτυξης της ανακύκλωσης, αλλά και τα οικονομικά συμφέροντα που καθορίζουν τον μελλοντικό σχεδιασμό. Η εξέλιξη των Ολυμπιακών ακινήτων δέκα χρόνια μετά ήταν το επίκεντρο της τρίτης περιήγησης σε αυτή τη θεματική. Βασικό παράδειγμα αποτέλεσε το Ολυμπιακό συγκρότημα στο Μαρούσι, οι αναπτύξεις γύρω από αυτό και οι επιπτώσεις στην τοπική οικονομία και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των περιοίκων. Τέλος, πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στη Νέα Φιλαδέλφεια-Χαλκηδόνα, όπου συζητήθηκε η ιστορική ανάπτυξη της γειτονιάς, τα διλήμματα και οι συγκρούσεις γύρω από τους σχεδιασμούς για το νέο γήπεδο της ΑΕΚ, καθώς και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η δημοτική αρχή λόγω της οικονομικής κρίσης. Η περιήγηση ολοκληρώθηκε με την επίσκεψη στο Κοινωνικό Ιατρείο Χαλκηδόνας. Στα πλαίσια του Συνεδρίου οργανώθηκαν και δυο ανοικτές εκδηλώσεις. Η πρώτη, στο Ελεύθερο Αυτοδιαχειριζόμενο Θέατρο Εμπρός, είχε θέμα τα κοινά και την αλληλέγγυα οικονομία και τις δυνατότητες κοινωνικού μετασχηματισμού που προσφέρουν αντίστοιχα εγχειρήματα, όπου διερευνήθηκαν τόσο το θεωρητικό πλαίσιο όσο και συγκεκριμένα παραδείγματα στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Η δεύτερη περιλάμβανε δύο μέρη: από τη μια το κοινό ερευνητικό έργο του Δικτύου INURA σχετικά με τα κοινά χαρακτηριστικά των διαδικασιών αστικής ανάπτυξης την περίοδο του νεοφιλελεύθερου παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού με τίτλο «New Metropolitan Mainstream» και από την άλλη μία δημόσια συζήτηση

για το περιεχόμενο και τις συνέπειες της «πολεοδομίας της λιτότητας» (austerity urbanism), καθώς και με ποιους τρόπους μπορεί να αμφισβητηθεί το ευρύτατα διαδεδομένο πλέον και συχνά αναπόδραστο μοντέλο ανάπτυξης και διακυβέρνησης των πόλεων. Στο δεύτερο μέρος του συνεδρίου, στις Ροβιές, δόθηκε η δυνατότητα να αναλυθούν διεξοδικά κάποια θέματα που εξετάστηκαν στην Αθήνα και να γίνουν συγκρίσεις με παραδείγματα από άλλες πόλεις του εξωτερικού. Παράλληλα, προσεγγίστηκαν και ευρύτερα ζητήματα, όπως η σχέση δράσης /ακτιβισμού και ακαδημαϊκού κόσμου το οποίο προκάλεσε και ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Εκτός αυτού, οι σύνεδροι είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με όψεις της ιστορίας, της οικονομίας και της κουλτούρας της περιοχής. Όπως συμβαίνει πάντα στις συναντήσεις του Δικτύου INURA, στο περιθώριο του προγράμματος υπήρξε χρόνος για πιο χαλαρές συζητήσεις, μπάνιο στη θάλασσα και διασκέδαση. Το ραντεβού της επόμενης συνάντησης του Δικτύου INURA δόθηκε στο Βουκουρέστι, το Σεπτέμβρη του 2016. Για περισσότερες πληροφορίες βλέπε https://inura15.wordpress.com/ και http://www.inura.org/

010_Layout 1 12/11/2015 10:58 π.μ. Page 109

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 109-113

7ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΓΕΩΦΡΑΦΙΑΣ (ICCG2015): “PRECARIOUS RADICALISM ON SHIFTING GROUNDS - TOWARDS A POLITICS OF POSSIBILITY”, ΡΑΜΑΛΑ, ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ, 26-30 ΙΟΥΛΙΟΥ 2015 Γιώργος Βελεγράκης1, Κώστας Βουρεκάς2 Αλεξάνδρα Ζαβού3, Όλγα Μπαλαούρα,4 Εύα Παπατζανή5

1. Υπ. Διδάκτορας, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. Η έρευνα για το παρόν κείμενο επωφελήθηκε από το έργο “ENTITLE” (Δράση Δίκτυα Αρχικής Κατάρτισης/Marie Curie/7ο ΠΠ/αρ. Σύμβασης: 289374). 2. Υπ. Διδάκτορας, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ. 3. Κοινωνιολόγος, Πάντειο Πανεπιστήμιο 4. Υπ. Διδάκτορας, IUAV di Venezia & Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ. 5. Υπ. Διδάκτορας, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ.

Το 7ο Διεθνές Συνέδριο Κριτικής Γεωγραφίας (International Conference of Critical Geography ΙCCG) πραγματοποιήθηκε από τις 26 μέχρι τις 30 Ιουλίου, 2015 στη Ραμάλα της Παλαιστίνης (Δυτική Όχθη). Το συνέδριο, διοργάνωσε η Διεθνής Κοινότητα Κριτικής Γεωγραφίας (International Critical Geography Group – ICGG), η οποία είναι μία ομάδα ακαδημαϊκών, ερευνητών/τριών και ακτιβιστών/τριών που δραστηριοποιούνται στο επιστημονικό πεδίο της Γεωγραφίας και όπως δηλώνουν “καθώς η παγκόσμια γεωγραφία εκφράζει την πολλαπλότητα των κοινωνικών σχέσεων, η ριζική αλλαγή αυτών των κοινωνικών σχέσεων σημαίνει και ριζική ανακατασκευή των τοπικών και παγκόσμιων γεωγραφιών”6. Η πρώτη και αδιαμφισβήτητη επιτυχία του συνεδρίου ήταν η πραγματοποίηση του σε μια περιοχή συγκρούσεων, εντάσεων αλλά και λαϊκής αντίστασης όπως είναι τα παλαιστινιακά εδάφη εντός του κράτους του Ισραήλ. Με τη διοργάνωση μιας τόσο σημαντικής επιστημονικής συνάντησης στην Παλαιστίνη, η κριτική γεωγραφία έσπασε ένα θεσμικό, επιστημονικό και πολιτικό “καλούπι”. Ερευνητές/τριες από όλο τον κόσμο γίναμε μάρτυρες της βίαιης

καθημερινότητας της ισραηλινής κατοχής ενώ την ίδια στιγμή διευρύναμε την ανάλυση μας για την αποικιοκρατία, τη σύγχρονη υφαρπαγή γης, τα έμφυλα ζητήματα και τις νέες γεωγραφίες που ο χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός παράγει, θεματικές που κυριάρχησαν στο συνέδριο. Ωστόσο, όπως έγινε αντιληπτό κατά τη διάρκεια των συναντήσεων, η Παλαιστίνη είναι κάτι πολύ περισσότερο από απλώς ένα “αντικείμενο” στον πυρήνα των ιμπεριαλιστικών και αποικιοκρατικών σχέσεων. Είναι «ένας τόπος που βρέθηκε και βρίσκεται στο επίκεντρο των λαϊκών εξεγέρσεων παγκόσμια, ως πηγή έμπνευσης, μια γη συνεχούς αντίστασης αλλά και σύγχρονης πολιτιστικής δημιουργίας. Ένας τόπος που συχνά αγνοείται από την επίσημη Γεωγραφία»7. Το επιστημονικό μέρος: Διερευνώντας το σύγχρονο ακαδημαϊκό (και όχι μόνο) ριζοσπαστισμό. Στο συνέδριο συμμετείχαν πάνω από 400 ερευνητές/τριες και ακτιβιστές/τριες από όλο τον κόσμο με το 20% των συμμετεχόντων/ουσών να είναι Παλαιστίνιοι/ες. Διοργανώθηκαν με επιτυχία 85 πάνελ και κυκλικά τραπέζια, 2 δημόσιες εκδηλώσεις και 4 ολομελειακές επι-

109

010_Layout 1 12/11/2015 10:58 π.μ. Page 110

110

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 109-113

στημονικές συζητήσεις. Οι θεματικές που αποτέλεσαν τους βασικούς άξονες της συζήτησης που αναπτύχθηκε στο συνέδριο ήταν οι παρακάτω: «Ιμπεριαλιστικές, αποικιακές, μετααποικιακές και αντι-αποικιακές γεωγραφίες» όπου παρουσιάστηκαν νέες οπτικές του διαλόγου, των θεωριών και των πρακτικών σχετικά με τον ιμπεριαλισμό και την αποικιοκρατία. Σημειώθηκε η ανάγκη για περαιτέρω διερεύνηση του ρόλου των κεντρικών και περιφερειακών σχέσεων εξουσίας, με έμφαση στην άνοδο (σήμερα) των απολυταρχικών εθνών - κρατών και της λαϊκιστικής δεξιάς ιδεολογίας. «Αναδιαρθρώσεις και νέοι χώροι του καπιταλισμού». Στην θεματική αυτή επιχειρήθηκε να διερευνηθούν χώροι και πρακτικές κατά βάση «οικονομικοί» - με την έννοια αυτή να επισημαίνεται ως ασταθής εξαρχής. Παρουσιάστη-

καν και συζητήθηκαν κριτικές πάνω στην πολυπλοκότητα των μορφών και σχέσεων εκμετάλλευσης, στις αποικιοκρατικές οικονομίες, ενώ διερευνήθηκαν νέες μορφές ταξικών συγκρούσεων καθώς και νέες σημασιοδοτήσεις της έννοιας της «τάξης». Η θεματική με τίτλο «Μετανάστευση, κινητικότητα και εκτοπισμός» συγκέρασε διαφορετικές οπτικές σχετικά με το ζήτημα της μετανάστευσης σε παγκόσμιο επίπεδο. Με αφετηρία τις ζωές, τους τόπους και τις δραστηριότητες των μεταναστευτικών πληθυσμών σε διαφορετικές περιπτώσεις (σύνορα, κέντρα κράτησης, αστικά κέντρα κλπ), τέθηκαν ερωτήματα σχετικά με τις πολιτικές για τη μετανάστευση, τους παράγοντες που την καθορίζουν (π.χ. το φύλο κ.α.), το ρόλο του κράτους και των παγκόσμιων οργανισμών διακυβέρνησης κλπ.

Στη θεματική «Φύση, κοινωνία και περιβαλλοντική αλλαγή» συζητήθηκαν οι δυναμικές των περιβαλλοντικών παραγόντων στη σύγχρονη Γεωγραφία αλλά και οι μεταλλαγές στο αποτύπωμα που έχει ο λόγος για την κλιματική αλλαγή στην κοινωνική αντίληψη της φύσης και την περιβαλλοντική διακυβέρνηση. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στο ρόλο των θεσμών στα παραπάνω (είτε σε επίπεδο τοπικών κοινοτήτων είτε κρατών) στον «Παγκόσμιο Νότο». Με αναφορά στις πόλεις της Γάζας και του Φέργκιουσον, το Δελχί και την Ουγκάντα, η θεματική «Χαρτογραφώντας τα σώματα, την υλικότητα και τη βία», επιχείρησε να διερευνήσει την παραγωγή και την αναπαραγωγή διακρίσεων βάσει του φύλου καθώς και τα κοινωνικά, οικονομικά και χωρικά τους αποτυπώματα, ιδιαίτερα σήμερα σε περίοδο παγκόσμιας κρίσης.

010_Layout 1 12/11/2015 10:58 π.μ. Page 111

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΕΓΡΑΚΗΣ, ΚΩΣΤΑΣ ΒΟΥΡΕΚΑΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΖΑΒΟΥ, ΟΛΓΑ ΜΠΑΛΑΟΥΡΑ, ΕΥΑ ΠΑΠΑΤΖΑΝΗ

Στη θεματική «Κριτικές γεωγραφίες ‘ανάπτυξης’: οπτικές από τον Παγκόσμιο Νότο» αναδείχθηκε ο σημαντικός ρόλος της κριτικής Γεωγραφίας και ειδικά των σύγχρονων θεωριών εξάρτησης. Επισημάνθηκε ότι οι επίσημες οπτικές της Γεωγραφίας παραμένουν ευρωκεντρικές και αποικιακές αποκλείοντας τις φωνές του παγκόσμιου νότου, κάτι που η κριτική Γεωγραφία καλείται να ανατρέψει. «Γεωγραφία και υλικότητα». Η θεματική αυτή προσπάθησε να φέρει σε διάλογο διαφορετικές θεωρητικές και εμπειρικές έρευνες γύρω από την υλικότητα στη Γεωγραφία με στόχο να ερευνήσει πως αυτές μπορούν να ευνοήσουν τη δημιουργία νέων, ριζοσπαστικών χώρων και γεωγραφιών. Ιδιαίτερη

έμφαση δόθηκε στη σχέση υλικότητας και εξουσίας και στην έκφραση που αυτή η σχέση παίρνει σε διάφορους χώρους. Στη θεματική «Ανακατασκευάζοντας το χώρο μέσα από την Ιδεολογία, τον Πολιτισμό και τις Τέχνες» διερευνήθηκε οι δυνατότητες που η πολιτιστική δημιουργία ανοίγει στη διαμόρφωση νέων αναπαραστάσεων και υλικών χώρων. Παράλληλα μελετήθηκαν έννοιες όπως ο κοσμοπολιτισμός και η «νέα δημιουργική τάξη» κυρίως στη σχέση τους με τον υπαρκτό χώρο αλλά και το ρόλο τους στη διαμόρφωση των σύγχρονων αστικών τοπίων. Η θεματική «Παραγωγή γνώσης, Εκπαίδευση και Επιστήμη» ασχολήθηκε κυρίως με την εκπαι-

δευτική διάσταση του επιστημονικού πεδίου της Γεωγραφίας. Αναπτύχθηκαν κριτικές προσεγγίσεις στη μεθοδολογία αλλά και το περιεχόμενο των ακαδημαϊκών προγραμμάτων για τη Γεωγραφία καθώς και τις διαφοροποιήσεις τους ανά τον κόσμο. Τέλος, διερευνήθηκαν οι δυνατότητες παραγωγής γνώσης «εκτός των ιδρυμάτων», μέσα από τη δράση και την ανάπτυξη των κοινωνικών κινημάτων. Το πολιτικό μέρος: Καταγράφοντας τη σύγχρονη πραγματικότητα της Παλαιστίνης Όπως προαναφέρθηκε το συνέδριο αποτέλεσε μια ευκαιρία για τους/ις συμμετέχοντες/ουσες να έρθουν σε

111

010_Layout 1 12/11/2015 10:58 π.μ. Page 112

112

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 109-113

επαφή με έναν τόπο υπό συνεχή οικονομική και στρατιωτική επιτήρηση. Οι άνθρωποι της Παλαιστίνης προσπαθούν να δομήσουν την καθημερινότητά τους σε ένα ασφυκτικό πλαίσιο άμεσης υφαρπαγής της γης τους, οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών ανισοτήτων και συνεχών συγκρούσεων με το κράτος του Ισραήλ. Μέσα από καθημερινές συζητήσεις με τους κατοίκους της περιοχής, από εκδηλώσεις με θεσμικούς και πολιτικούς φορείς κυρίως της πόλης της Ραμάλα και κυρίως από το διάλογο με τα υπαρκτά κοινωνικά κινήματα, καταγράψαμε και κατανοήσαμε τη σύγχρονη πραγματικότητα της Παλαιστίνης. Παράλληλα αναλύοντας τα δεδομένα θέσαμε νέα ερωτήματα για τη Γεωγραφία και τις (ριζοσπαστικές και μη) δυναμικές και προοπτικές της σήμερα. Κομβικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία είχαν οι εκπαιδευτικές επισκέψεις σε περιοχές αλλαγών και συγκρούσεων στα παλαιστινιακά εδάφη: Ναμπλούς – Τοπία κοινωνικών και περιβαλλοντικών ανισοτήτων Η επίσκεψη ξεκίνησε από την ιστορική πόλη της Ναμπλούς ένα από τα εμπορικά και βιοτεχνικά κέντρα της Παλαιστίνης. Στην συγκεκριμένη περιοχή μελετήθηκε η αλληλεπίδραση των παλαιστινιακών πόλεων με την ύπαιθρο και την αγροτική οικονομία καθώς και τα εμπορικά δίκτυα της τοπικής βιοτεχνίας. Παράλληλα, παρατηρήθηκαν οι τρόποι με τους οποίους η εξάπλωση των εποίκων έχει επηρεάσει τις καθημερινές πρακτικές των Παλαιστινίων από την παραγωγική δραστηριότητα μέχρι την κοινωνική τους ζωή.

Ραμάλα – Ο νεοφιλελευθερισμός ως πρότυπο απελευθέρωσης; Κατά την περιήγηση μας στην πόλη της Ραμάλα παρατηρήσαμε και μελετήσαμε τη λογική του νεοφιλελευθερισμού και της ελεύθερης αγοράς και την προσπάθεια καθιέρωσης του ως το μοναδικό πρότυπο (αστικής) ανάπτυξης των παλαιστινιακών πόλεων. Σε αυτό το πλαίσιο εμφανίζεται μια αντίφαση μεταξύ του αγώνα για την απελευθέρωση των παλαιστινιακών εδαφών και την ταυτόχρονη οικονομική φιλελευθεροποίηση του συνόλου της Δυτικής Όχθης. Η διαδικασία (νεο)φιλελευθεροποίησης επιτυγχάνεται μέσω “εργαλείων” που ήδη χρησιμοποιούνται στον “παγκόσμιο Βορρά” όπως είναι οι ιδιωτικοποιήσεις δημόσιας γης, η χρηματιστικοποίηση της φύσης και η εκμετάλλευση της διεθνούς βοήθειας αποκλειστικά για οικονομική μεγέθυνση. Κοιλάδα του Ιορδάνη – Η πολιτική οικονομία της αγροτικής ανάπτυξης και των πληθυσμιακών μετατοπίσεων Η κοιλάδα του Ιορδάνη είναι ο σημαντικότερος τόπος δράσης και επέκτασης των Ισραηλινών εποίκων. Η κοιλάδα που αποτελεί σχεδόν το 30% της Δυτικής Όχθης, έχει χάσει το σημαντικότερο μέρος του γηγενούς πληθυσμού της (320.000 κάτοικοι το 1967, 56.000 σήμερα). Στην περιοχή κατοικεί η μεγαλύτερη κοινότητα βεδουίνων της Δυτικής Όχθης, η οποία βρίσκεται υπό συνεχή διωγμό και αποκλεισμό από πρόσβαση σε υποδομές, υδάτινους πόρους και αγροτική γη. Η ίδια πραγματικότητα ισχύει και για τον παλαιστινιακό αγροτικό πληθυσμό της περιοχής. Πρόσφατα, η κοιλάδα υπήρξε χώρος υποδοχής οικονομικής βοήθειας για αγροτικές μεταρ-

ρυθμίσεις και ανάπτυξη που όμως αντί να ωφελήσει τον τοπικό πληθυσμό τον ώθησε σε φυγή, καθώς, με αξιοποίηση αυτών των επιδοτήσεων, επεκτάθηκαν οι αγροτικές καλλιέργειες των εποίκων. Βηθλεέμ – Πρόσφυγες και κοινωνική αντίσταση Η πόλη της Βηθλεέμ φιλοξενεί τα δύο μεγαλύτερα στρατόπεδα προσφύγων της Παλαιστίνης που πλέον είναι κομμάτια της πόλης με ιδιαίτερα πυκνή και άναρχη δόμηση, θυμίζοντας φαβέλες λατινοαμερικάνικων πόλεων. Οι χώροι αυτοί μέχρι και σήμερα είναι οι σημαντικότερες εστίες καθημερινής αντίστασης στην ισραηλινή κατοχή με πλήθος κινητοποιήσεων. Με την επίσκεψή μας στα στρατόπεδα, γίναμε μάρτυρες των ιστορικών χωρο-κοινωνικών συγκρούσεων στην περιοχή καθώς και των ερωτημάτων που τίθενται για την ταυτότητα και την καθημερινότητα του πρόσφυγα σε αυτές τις “πόλεις μέσα στην πόλη της Βηθλεέμ”. Γιάφα – Gentrification και εθνική καθαρότητα Εδώ και σχεδόν έναν αιώνα, η πόλη της Γιάφα μετατρέπεται από μία ιστορική αστική πόλη της Παλαιστίνης σε ένα περίχωρο της αναπτυσσόμενης (αποκλειστικά ισραηλινής) πόλης του Τελ-Αβιβ. Σε αυτή τη διαδικασία, όπως παρατηρήθηκε, το gentrification έχει καθοριστικό ρόλο καθώς με αυτό το όχημα επιτυγχάνεται η υφαρπαγή δομημένης γης και ιστορικών υποδομών της πόλης. Κύριοι εκφραστές και ωφελούμενοι αυτής της διαδικασίας είναι το ισραηλινό κράτος, οι ιδιώτες επενδυτές και η συνεχώς αναπτυσσόμενη κτηματομεσιτική αγορά.

010_Layout 1 12/11/2015 10:58 π.μ. Page 113

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΕΓΡΑΚΗΣ, ΚΩΣΤΑΣ ΒΟΥΡΕΚΑΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΖΑΒΟΥ, ΟΛΓΑ ΜΠΑΛΑΟΥΡΑ, ΕΥΑ ΠΑΠΑΤΖΑΝΗ

Ιερουσαλήμ – Η παραγωγή του χώρου των εποίκων και των διωκώμενων Η ευρύτερη περιοχή της Ιερουσαλήμ αποτελεί ίσως το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αγώνα για “το δικαίωμα στην πόλη” σε μια περιοχή στρατιωτικής κατοχής και σύγχρονης μορφής αποικιοκρατίας μέσω των εποικισμών. Η επίσκεψη μας στην περιοχή έκανε εμφανή την ανισότητα στην ανάπτυξη μεταξύ των διαφορετικών γειτονιών μέσα στην πόλη (αυτές που κατοικούνται από αραβικούς πληθυσμούς είναι κι αυτές με τις λιγότερες δημόσιες υποδομές) αλλά και στις καθημερινές πρακτικές των διαφορετικών πληθυσμών εντός της ίδιας πόλης (από την αστυνο-

μοκρατία μέχρι το δικαίωμα στο κοινωνικό κράτος). Τέλος, στο πολιτικό μέρος του συνεδρίου βαρύνοντα ρόλο είχε η πρωτοβουλία για το διεθνές μποϊκοτάζ σε ισραηλινά προϊόντα που προέρχονται από τα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη της Δυτικής Όχθης (Campaign of Boycotts, Divestment and Sanctions - BDS). Η πρωτοβουλία έχει ήδη πάρει διεθνείς διαστάσεις με συμμετοχή από πολλές μη κυβερνητικές οργανώσεις, τοπικά και διεθνή κινήματα και πολιτικούς φορείς ανά τον κόσμο8. Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου έγιναν πολλές συζητήσεις και εκδηλώσεις για το ζήτημα ενώ διερευνήθηκε η δυνατότητα ενός «ακαδημαϊκού μποϋκοτάζ» απέναντι σε ερευνητικά ιδρύματα

και ακαδημαϊκούς που συνεργάζονται άμεσα ή έμμεσα με τους εποίκους της Δυτικής Όχθης, και τέλος εγκρίθηκε πλειοψηφικά από τους συμμετέχοντες μια διακήρυξη/ψήφισμα υποστήριξης του BDS9. Σημειώσεις 6. Απόσπασμα από τη διακήρυξη του ΙCGG με τίτλο “Ένας κόσμος για να κερδίσουμε!”: http://internationalcriticalgeography.org/statement-of-purpose/statement-ofpurpose-en/ 7. Απόσπασμα από τη πολιτική τοποθέτηση του ICCG2015: http://iccg2015.org/conference-statement/ 8. Για μια αναλυτική παρουσίαση του κινήματος BDS: http://www.bdsmovement.net/ 9. Σύντομα θα κυκλοφορήσει η διακήρυξη του ICGG για το BDS στο http://iccg2015.org/

113

012_Layout 1 12/11/2015 10:59 π.μ. Page 114

114

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 114-116

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΝΩΣΗΣ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΩΝ ΜΠΑΡΝΑΟΥΛ, ΡΩΣΙΑ, 2-4 ΙΟΥΛΙΟΥ 2015 Ευθύμιος Καρύμπαλης*

*Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, email: karymbalis@hua.gr

Την πρώτη εβδομάδα του περασμένου Ιούλη (2-4 Ιουλίου 2015) πραγματοποιήθηκε στο Μπαρναούλ της Σιβηρίας το Περιφερειακό Συνέδριο της Διεθνούς Ένωσης Γεωμορφολόγων (International Association of Geomorphologists). Το Περιφερειακό Συνέδριο Γεωμορφολογίας πραγματοποιείται κάθε τέσσερα χρόνια σε αναπτυσσόμενες περιοχές του πλανήτη και μετά το Διεθνές Συνέδριο αποτελεί τη δεύτερη σε σημαντικότητα διοργάνωση της Ένωσης Γεωμορφολόγων . Το προηγούμενο πραγματοποιήθηκε στην Αντίς Αμπέμπα της Αιθιοπίας το 2011. Ο χώρος των εργασιών του Συνεδρίου ήταν το Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αλτάι στο Μπαρναούλ της Νότιας Σιβηρίας. Το Πανεπιστήμιο Αλτάι ιδρύθηκε το 1973 και υπήρξε πρωτοπόρο στις κλασσικές σπουδές στην περιοχή της Δημοκρατίας των Αλτάι. Η διοργάνωση του συνεδρίου έγινε από τη Διεθνή Ένωση Γεωμορφολόγων σε συνεργασία με τη Ρωσική Ένωση Γεωμορφολόγων (Russian Association of Geomorphologists), ενώ σημαντική ήταν η συνεισφορά της Επιτροπής Χερσαίων Διεργασιών (Commission on Terrestrial Processes) της Διεθνούς Ένωσης Τεταρτογενούς (International Union for Quaternary

Science). Iδιαίτερη έμφαση δόθηκε τόσο στις αργές, όσο και τις αιφνίδιες - καταστροφικές διεργασίες που συμβάλλουν στη διαμόρφωση και εξέλιξη του τοπίου. Η όλη οργάνωση ήταν υψηλού επιπέδου και τα μέλη της οργανωτικής επιτροπής υπερέβαλαν εαυτούς για την πλήρη επιτυχία του συνεδρίου. Ο αριθμός των συμμετεχόντων ξεπέρασε τους 100 από 25 διαφορετικές χώρες. Στη διάρκεια των τριών ημερών παρουσιάστηκαν 69 προφορικές εισηγήσεις και 24 posters. Οι εργασίες κάλυψαν ένα ευρύ φάσμα αντικειμένων της γεωμορφολογίας. Οι ανακοινώσεις οργανώθηκαν σε επτά συνεδρίες με τις εξής θεματολογίες: • Γεωμορφολογικοί κίνδυνοι και κατακλυσμικά συμβάντα, παρελθόν και παρόν. • Αργές και Αιφνίδιες διεργασίες στην τεκτονική γεωμορφολογία. • Ακραία συμβάντα και αργές γεωμορφολογικές διεργασίες. • Ανθρωπογενής δραστηριότητα και γεωμορφολογία. • Ο ρόλος της λιθολογίας και του κλίματος στην εξέλιξη του τοπίου στις περίοδους του Καινοζωικού και του Τεταρτογενούς.

012_Layout 1 12/11/2015 10:59 π.μ. Page 115

ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ

• Τεχνικές στη γεωμορφολογία. • Ειδική συνεδρία ολομέλειας. Κατά τη διάρκεια των συνεδριών δόθηκαν διαλέξεις και θεματικές ομιλίες για διάφορα επιμέρους γνωστικά αντικείμενα της γεωμορφολογίας από διακεκριμένους γεωμορφολόγους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε η διάλεξη του προσκεκλημένου Ομιλητή Victor Baker, Καθηγητή στο Τμήμα Υδρολογίας και Υδατικών Πόρων του Πανεπιστημίου της Αριζόνα, ΗΠΑ, με τίτλο “Ακραία συμβάντα και καταστροφικές διεργασίες στη Γεωμορφολογία: Ιστορικές και Φιλοσοφικές απόψεις”. Πολύ ενδιαφέροντα θέματα σχετικά με το ρόλο των αιφνίδιων συμβάντων στη διαμόρφωση του ανάγλυφου επίσης διαπραγματεύονταν οι εισηγήσεις που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο της ειδικής συνεδρίας της ολομέλειας, όπως αυτή του Goro Komatsu από την Ιταλία με τίτλο “Καταστροφικές πλημμύρες, πα-

λαιο-λίμνες και μεταβολές στα υδρογραφικά δίκτυα της βόρειας Ευρασίας κατά την περίοδο του Ανώτερου Τεταρτογενούς” αλλά και της Monique Fort από τη Γαλλία με τίτλο “Καταστροφικές καταπτώσεις στα πρανή των Ιμαλάϊων στο Νεπάλ: μια σύνοψη, με ιδιαίτερη έμφαση στην κοιλάδα Pokhara”. Για την Ελλάδα υπήρξαν δύο προφορικές εισηγήσεις στη συνεδρία της Τεκτονικής Γεωμορφολογίας από τους Ε. Καρύμπαλη και G. Fubelli με τίτλους “Ανυψωμένες ακτογραμμές του Τεταρτογενούς στην ευρύτερη περιοχή του Ακρωτηρίου Μαλέα Νεάπολης και Ελαφονήσου (ΝΑ Πελοπόννησος)” και “Αλληλεπίδραση ενεργού τεκτονικής και κατά βάθους διάβρωσης: η περίπτωση του φαραγγιού της Κλεισούρας, Δυτική Ελλάδα” αντίστοιχα. Στην πρώτη ανακοίνωση παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα της λεπτομερούς χαρτογράφησης και της απόλυτης χρονολόγησης

ανυψωμένων θαλάσσιων αναβαθμίδων στην περιοχή Νεάπολης Μαλέα. Η συσχέτιση των παλαιών ακτογραμμών με τα μεσοπαγετώδη στάδια υψηλής θαλάσσιας στάθμης του Τεταρτογενούς οδήγησε στην εκτίμηση του μέσου ρυθμού τεκτονικής ανύψωσης της περιοχής. Στην δεύτερη εισήγηση παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα της γεωμορφολογικής μελέτης του εγκαταλελειμμένου φαραγγιού της Κλεισούρας στο νομό Αιτωλοακαρνανίας και προτάθηκε ότι η διάνοιξη του δεν έγινε από τον ποταμό Αχελώο αλλά από το Ρέμα Ερμίζας που σήμερα εκβάλει στη λίμνη Τριχωνίδα. Στη συνεδρία των posters παρουσιάστηκαν από τον Κ. Παυλόπουλο οι εργασίες με τίτλο “Γεωμορφολογικός χάρτης της νήσου Κέρου (Κυκλάδες)” και “Εκτίμηση του γεωαρχαιολογικού δυναμικού του όρμου Μεγάλο Καβούρι στη Νότια Αττική”. Στο πλαίσιο του συνεδρίου διοργανώθηκε μια προσυνεδριακή

Η εναρκτήρια διάλεξη του προσκεκλημένου Ομιλητή Victor Baker, Καθηγητή στο Τμήμα Υδρολογίας και Υδατικών Πόρων του Πανεπιστημίου της Αριζόνα, ΗΠΑ.

115

012_Layout 1 12/11/2015 10:59 π.μ. Page 116

116

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 114-116

εκδρομή 8 ημερών γεωμορφολογικού και γεωαρχαιολογικού κυρίως ενδιαφέροντος στην περιοχή της λίμνης Βαϊκάλη και μια μετασυνεδριακή επταήμερη εκδρομή στη λίμνη Teletskoye και στα βουνά Αλτάι με θεματολογία σχετική με τις μεγάλες αιφνίδιες παγετώδεις πλημμύρες της περιόδου του Ανώτερου Πλειστόκαινου. Στη μετασυνεδριακή αυτή εκδρομή συμμετείχαν 48 γεωμορφολόγοι από 21 διαφορετικές χώρες μεταξύ των οποίων και 16 νέοι γεωμορφολόγοι από 9 χώρες όπου παρακολούθησαν το εντατικό πρόγραμμα για νέους γεωμορφολόγους που διεξήχθη παράλληλα με την εκδρομή και είχε τη μορφή συζητήσεων και σεμιναρίων πάνω σε θέματα που παρουσιάστηκαν στο πρόγραμμα της εκδρομής. Η συμμετοχή των νέων αυτών επιστημόνων στο συνέδριο καθώς και στην εκδρομή και το εντατικό πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από τη Διεθνή Ένωση Γεωμορφολόγων αλλά και από την Διεθνή Ένωση Τεταρτογενούς. Κριτήριο για τις υποτροφίες στους νέους γεωμορφολόγους ήταν το νεαρό της ηλικίας των αιτούντων, το βιογραφικό και η χώρα προέλευσης καθώς δόθηκε προτεραιότητα σε λιγότερο ευνοημένες χώρες της Ασίας και της Ευρώπης. Ιδιαίτερα σημαντική για το εντατικό πρόγραμμα εκπαίδευσης των νέων γεωμορφολόγων ήταν η καθοδήγηση από τους Καθηγητές Paul Carling (Πανεπιστήμιο του Southampton, Μεγάλη Βρετανία) και Juergen Herget (Πανεπιστήμιο της Βόννης, Γερμανία) οι οποίοι έχουν πλούσιο δημοσιευμένο έργο σχετικά με τη θεματολογία και την ευρύτερη περιοχή που πραγματοποιήθηκε η εκδρομή.

Ομαδική φωτογραφία των συνέδρων στην τελετή λήξης του συνεδρίου.

Η Α. Agatova από το Ινστιτούτο Γεωλογίας αι Ορυκτολογίας του Novosibirsk παρουσιάζοντας θέματα γεωαρχαιολογίας στην μετασυνεδριακή εκδρομή στα βουνά Αλτάι.

Ομαδική εκδρομή των γεωμορφολόγων που παρακολούθησαν τη μετασυνεδριακή εκδρομή στα βουνά Αλτάι.

013_Layout 1 12/11/2015 10:59 π.μ. Page 117

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 117-121

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΜΕ ΤΙΤΛΟ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΑΞΗ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ: ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ, ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Δημήτρης Εμμανουήλ, Ρωξάνη Καυταντζόγλου, Νίκος Σουλιώτης

Η προβληματική του έργου

* Δημήτρης Εμμανουήλ, Διευθυντής Ερευνών, ΕΚΚΕ, demmanuel@ekke.gr ** Ρωξάνη Καυταντζόγλου, Διευθύντρια Ερευνών, ΕΚΚΕ, rcaftan@ekke.gr *** Νίκος Σουλιώτης, Ερευνητής Γ, nsouliotis@ekke.gr

Τα πρότυπα κατανάλωσης εμφανίζουν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στα κοινωνικά στρώματα. Το κύριο ερώτημα του ερευνητικού προγράμματος του ΕΚΚΕ είναι: σε ποιο βαθμό η κοινωνική διαστρωμάτωση, πέρα από τις απλές διαφορές στα εισοδήματα και στους οικονομικούς πόρους, ερμηνεύει αυτές τις διαφοροποιήσεις; Επιπλέον, κάτι πιο σημαντικό, ποιές διαστάσεις και έννοιες διαστρωμάτωσης είναι οι πλέον κατάλληλες για την κατανόηση των σύνθετων διαφορών και κοινωνικών διακρίσεων στην κατανάλωση; Το ερευνητικό πρόγραμμα ακολούθησε, σε γενικές γραμμές, την προσέγγιση που προτείνεται από το διεθνές συλλογικό ερευνητικό έργο “Κοινωνική θέση (status), στυλ διαβίωσης και πολιτιστική κατανάλωση: μια συγκριτική μελέτη” υπό τη διεύθυνση των J. Goldthorpe και T.W. Chan.1 Η κύρια υπόθεση σε εκείνη την έρευνα ήταν ότι η κοινωνικο-οικονομική τάξη (σύμφωνα με το νεο-βεμπεριανό μοντέλο επαγγελματικών τάξεων που εισήγαγαν οι Erikson & Goldthorpe και το οποίο τυποποιήθηκε στο γνωστό σχήμα EGP και στη συνέχεια στην Ευρωπαϊκή Κοινωνικο-οικονομική Ταξινόμηση των επαγγελμάτων -

ESeC) δεν επαρκεί για την κατανόηση των διαφορών στην πολιτιστική κατανάλωση και πρέπει να συμπληρωθεί με τη βεμπεριανή έννοια της κοινωνικής θέσης (status). Το status σε αυτό το πλαίσιο προσδιορίζεται από την ιεράρχηση των επαγγελμάτων σύμφωνα με το κοινωνικό τους κύρος (prestige). Η ιεράρχηση αυτή διαμορφώνει διακριτά κοινωνικά στρώματα ως μερικώς “κλειστές” συλλογικότητες οι οποίες εν πολλοίς βασίζονται σε σχέσεις μεταξύ κοινωνικά ίσων. Στην περίπτωση της πολιτιστικής κατανάλωσης, τα ευρήματα από ένα ευρύ φάσμα χωρών, υποδεικνύουν ότι η κοινωνική θέση και τα συναφή στοιχεία του πολιτιστικού κεφαλαίου των ατόμων (κυρίως η εκπαίδευση) και της κοινωνικής καταγωγής τους (βάσει στοιχείων κοινωνικής κινητικότητας) έχουν εξίσου ή και περισσότερο σημαντικό ρόλο από την οικονομική τάξη και ότι, σε κάθε περίπτωση, συνιστούν ουσιώδεις ερμηνευτικούς παράγοντες για την κατανόηση του ρόλου της διαστρωμάτωσης. Αυτός ο καθοριστικός ρόλος δεν βασίζεται σε μια απλή σχέση ένα-προς-ένα (homology) μεταξύ των τάξεων/ομάδων status και των μορφών πολιτιστικής κατανάλωσης όπως δέχονται οι περισσότερες έρευνες που έλκονται από το φημισμένο έργο του Bourdieu (1979) για

117

013_Layout 1 12/11/2015 10:59 π.μ. Page 118

118

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 117-121

τις διακρίσεις στα γούστα. Βασίζεται σε μια πιο σύνθετη σχέση όπου οι μορφές κατανάλωσης και οι τύποι καταναλωτών συχνά διατέμνουν διαφορετικές τάξεις. Από την άλλη, διαπιστώνεται ότι τα δεδομένα της κοινωνικής ανισότητας/διαστρωμάτωσης τόσο σε όρους οικονομικών πόρων όσο και σε όρους διαφορών στο διαθέσιμο χρόνο αναψυχής, στο status και στο πολιτιστικό κεφάλαιο είναι τόσο ισχυρά ώστε υπονομεύουν τις “μετα-νεωτερικές” θεωρίες που απορρίπτουν τη σημασία της διαστρωμάτωσης – και γενικά τη σφαίρα της παραγωγής – στις σύγχρονες κοινωνίες και προτάσσουν την αυτονομία και τον πρωταρχικό ρόλο της κατανάλωσης και την επιλογή στυλ ζωής και κοινωνικής ταυτότητας μέσω της κατανάλωσης2. Πιο γενικά, τα ευρήματα υπονομεύουν τους ισχυρισμούς ότι έχουμε μεταβεί σε μια εποχή “εξατομίκευσης” των τρόπων ζωής, των καταναλωτικών προτύπων και της κοινωνικής ταυτότητας σε βαθμό πλήρους αποδέσμευσης από τα παραδοσιακά σχήματα οικονομικής τάξης και κοινωνικής θέσης. Για όλη αυτή την προβληματική έχει αναπτυχθεί σημαντικότατη διεθνής έρευνα και βιβλιογραφία ενώ αντίθετα στην Ελλάδα ελάχιστη κοινωνιολογική έρευνα έχει γίνει τόσο για το σκέλος της διαστρωμάτωσης όσο και το σκέλος των διαφορών στην κατανάλωση. Η παρούσα έρευνα, πέρα από τις κεντρικές ερευνητικές υποθέσεις, επιχειρεί να καλύψει αυτά τα κενά στην ελληνική περίπτωση. Πρώτον, τα μοντέλα διαστρωμάτωσης, με προσθήκη των όψεων τους που έχουν να κάνουν με την κοινωνική κινητικότητα, επανεξετάστηκαν με γνώμονα την καλύτερη προσαρμογή στις ειδικές τοπικές συνθήκες. Δεύτερον, συγκριτικά με το πρόγραμμα “Status and Cultural Consumption” καλύφθηκε ένα ευρύτερο φάσμα μορφών κατανάλωσης πέρα από τα στενά όρια της πολιτιστι-

κής κατανάλωσης. Το πρόγραμμα του ΕΚΚΕ εξετάζει τα πεδία της μουσικής, θεάτρου, χορού, κινηματογράφου αλλά και της κατοικίας – τόσο κύριας όσο και δευτερεύουσας/παραθεριστικής – τα αυτοκίνητα, τα ψώνια για ρουχισμό και, τέλος, τη βραδινή έξοδο για φαγητό. Θεμελιώδους σημασίας για το πρόγραμμα του ΕΚΚΕ ήταν η επιλογή των θεωρητικών ορισμών και της επιχειρησιακής εφαρμογή των νέο-βεμπεριανών εννοιών της τάξης και του status. Προκειμένου να έχουμε συγκρισιμότητα με την πληθώρα παρόμοιων μελετών στη διεθνή και ιδιαίτερα στην ευρωπαϊκή σκηνή, χρησιμοποιήσαμε τους ορισμούς και τις μεθόδους ταξινόμησης των επαγγελμάτων και διαχωρισμού τάξεων που έχουν προωθηθεί από τα έργα του John Goldthorpe και των συνεργατών του επί σειρά ετών και έχουν τυποποιηθεί στο πρότυπο ESeC. Ωστόσο, θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι η πιστή εφαρμογή του προτύπου ESeC για τις οικονομικές τάξεις παρουσιάζει ορισμένα σοβαρά προβλήματα στην ελληνική περίπτωση (Maloutas 2007). Τα προβλήματα αυτά εστιάζονται κυρίως στην υπερβολική έμφαση σε τυποποιήσεις της σχέσης εργασίας που αρμόζουν σε ιδιαίτερα ανεπτυγμένες βιομηχανικές κοινωνίες και η υποτίμηση των μικροαστικών και αγροτικών στρωμάτων που χαρακτηρίζουν τον Ευρωπαϊκό Νότο. Για την αντιμετώπισή τους απαιτούνται τροποποιήσεις του EseC (προσθήκη υπο-κατηγοριών, αλλαγή κατάταξης επαγγελμάτων, ανακατατάξεις στη θέση μεγάλων κατηγοριών) που προϋποθέτουν ειδικές έρευνες. Σε αυτή την έρευνα έγιναν εκ των πραγμάτων περιορισμένες τροποποιήσεις. Επιπλέον, υιοθετήσαμε την πιο πρόσφατη προσέγγιση των Chan & Goldthorpe στη βεμπεριανή έννοια του status και ιδιαίτερα τη μέθοδό για τον έμμεσο προσδιορισμό του status των επαγγελμάτων από

το επάγγελμα των κοντινών φίλων ή/και του συντρόφου του ερωτώμενου. Αυτή η προσέγγιση του status διαθέτει απλότητα, αποτελεσματικότητα και θεωρητική αξία και αποτέλεσε σημαντικό αναλυτικό εργαλείο στο παρόν ερευνητικό έργο για την κατανόηση της σχέσης μεταξύ status και κατανάλωσης όπως και, γενικότερα, για την κατανόηση του σημερινού ελληνικού σχήματος διαστρωμάτωσης μετά τις αλλαγές που βιώθηκαν τα τελευταία τριάντα χρόνια. Πέραν αυτών, το πρότυπο ESeC έχει εφαρμοστεί στις ελληνικές Ευρωπαϊκές Κοινωνικές Έρευνες (ESS) από το 2004 μέχρι το 2011 κάτι που προσέφερε εξαιρετικά χρήσιμο υλικό και εμπειρία σχετικά με την παρούσα έρευνα. Υλοποίηση της έρευνας Η έρευνα ανατέθηκε στο ΕΚΚΕ στο πλαίσιο της Δράσης ΑΡΙΣΤΕΙΑ της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας μετά αξιολόγηση από διεθνείς επιτροπές ειδικών και χρηματοδοτείται από την Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Κύριος ερευνητής και επιστημονικός υπεύθυνος της έρευνας είναι ο Δημήτρης Εμμανουήλ, Διευθυντής Ερευνών του ΕΚΚΕ. Η Ομάδα του Έργου αποτελείται επίσης από τους ερευνητές του ΕΚΚΕ Π. Καμούτση, Γ. Κανδύλη, Ρ. Καυταντζόγλου, Μ. Πέτρου, Ν. Σουλιώτη, Μ. Χατζηγιάννη (Σύμβουλος) και τον Καθηγητή Θ. Μαλούτα (Σύμβουλος). Το έργο εκπονείται από το 2012, ενώ η έρευνα πεδίου πραγματοποιήθηκε το διάστημα Μαρτίου–Ιουλίου 2013. Το εμπειρικό υλικό της έρευνας συγκεντρώθηκε μετά από τυχαία δειγματοληπτική επιλογή περίπου 2500 νοικοκυριών (2518 έγκυρα ερωτηματολόγια) σε 86 περιοχές (μεγέθους δύο απογραφικών τομέων) στην Ευρύτερη Αστική Περιφέρεια της Αθήνας. Τα άτομα του δείγματος της έρευ-

013_Layout 1 12/11/2015 10:59 π.μ. Page 119

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, ΡΩΞΑΝΗ ΚΑΥΤΑΝΤΖΟΓΛΟΥ, ΝΙΚΟΣ ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ

νας ήταν ενήλικες 18-65 ετών. Συμπληρωματικά, πραγματοποιήθηκαν 27 ημι-δομημένες συνεντεύξεις με άτομα που πήραν μέρος στην συμπλήρωση του ερωτηματολογίου.

Πίνακας 1: Ποσοστά “επισκεπτών” των Ανώτερων και των Λαϊκών στην κοινωνική ιεραρχία των χώρων/ειδών (τουλάχιστον μία επίσκεψη το 2011-12) Είδη κινηματογραφικής ταινίας

Ευρήματα: σχέση πολιτιστικής κατανάλωσης και κοινωνικής διαστρωμάτωσης Στη συνέχεια περιοριζόμαστε, για λόγους οικονομίας, σε ορισμένα βασικά ευρήματα του ερευνητικού προγράμματος για τη σχέση πολιτιστικής κατανάλωσης/κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Τα άτομα που πήραν μέρος στην έρευνα ρωτήθηκαν αν έχουν πάει τουλάχιστον μία φορά σε κάποιο πολιτιστικό χώρο/είδος (μουσικής, θεάτρου, χορού, κινηματογράφου) τα τελευταία δύο χρόνια (προσεγγιστικά 2011-12) με εξαίρεση τις περιόδους παραθερισμού και εκδρομών. Ρωτήθηκαν επίσης την ίδια ερώτηση για τη διετία 2008-09 πριν την κρίση. Οι απαντήσεις στις ερωτήσεις αυτές αναλύθηκαν με τη μέθοδο των λανθανουσών τάξεων (latent class analysis) με σκοπό τον εντοπισμό διαφορετικών προτύπων κατανάλωσης που αντιστοιχούν σε διακριτούς τύπους καταναλωτών. Μέσα από την ανάλυση αυτή μπορέσαμε να σκιαγραφήσουμε τη δομή της πολιτιστικής κατανάλωσης στην Αθήνα. Μια πρώτη σημαντική παρατήρηση ήταν ότι η βασική διαίρεση εντοπίζεται ανάμεσα σε μια σχετική ή απόλυτη πλειονότητα ατόμων που δεν καταναλώνουν καθόλου ή σχεδόν καθόλου σε κάποιον χώρο της πόλης (εκτός σπιτιού), και στα άτομα που έχουν κάποια κατανάλωση. Τα ποσοστά των «ανενεργών» καταναλωτών είναι 78% στο θέατρο-χορό, 62% στο πεδίο της μουσικής και 40% στον κινηματογράφο. Τα ποσοστά αυτά είναι υψηλά, αλλά είναι συγκρίσιμα με χώρες με πολύ πλουσιότερη πολιτιστική υποδομή, όπως η Αγγλία.

Χώροι/Είδη μουσικής

Είδη θεάτρου και χορού

119

013_Layout 1 12/11/2015 10:59 π.μ. Page 120

120

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 117-121

Η δεύτερη παρατήρηση είναι ότι η αντίθεση υψηλής/λαϊκής κουλτούρας στην Αθήνα εξακολουθεί να δομεί την πολιτιστική κατανάλωση στην Αθήνα, συνυπάρχοντας όμως με μια σημαντική τάση «παμφαγίας» (Peterson 1992, 2005). Πέραν, των «ανενεργών» η ανάλυση ανέδειξε τρεις τύπους καταναλωτών: α. μία σημαντική ομάδα καταναλωτών (μεταξύ 13-29% στα τρία πολιτιστικά πεδία) οι οποίοι αν και δείχνουν κάποια ευρύτητα επιλογών συγκεντρώνονται κυρίως σε χώρους/είδη “υψηλού” πολιτισμού και, παράλληλα, αποφεύγουν τα κατ’ εξοχήν “λαϊκά” είδη. Ονομάσαμε την ομάδα αυτή «ανώτερους», β. μια μικρή ομάδα καταναλωτών (μεταξύ 16% στα διαφορετικά πεδία) οι επιλογές της οποίας καλύπτουν ουσιαστικά όλο το φάσμα χώρων/ειδών. Ονομάσαμε την ομάδα αυτή «παμφάγους», γ. μια σημαντική ομάδα καταναλωτών (μεταξύ 9-25%) που εμφανίζουν προφίλ επιλογών σε χώρους/είδη αντιδιαμετρικά προς τους “ανώτερους” με σημαντική συγκέντρωση σε λαϊκά είδη και αποχή από τα υψηλά τους οποίους ονομάσαμε «λαϊκούς». Οι τέσσερις τύποι καταναλωτών (ανώτεροι, παμφάγοι, λαϊκοί, ανενεργοί) είναι κοινοί και στα τρία πολιτιστικά πεδία. Πρόκειται για εύρημα ενδιαφέρον από μόνο του, καθώς είναι ένδειξη ότι τα προαναφερόμενα πρότυπα κατανάλωσης δομούν ένα μεγάλο μέρος της κουλτούρας. Από τη φύση τους, τόσο η ομάδα των ακραίων παμφάγων όσο και η ομάδα των ανενεργών δεν παρουσιάζουν ενδιαφέρον όσον αφορά το προφίλ των επιλογών χώρου/είδους: η πρώτη παρουσιάζει υψηλά ποσοστά σε όλο το φάσμα ειδών ενώ η δεύτερη πολύ μικρά ή, κυρίως, μηδενικά. Το ενδιαφέρον προφανώς επικεντρώνεται στις ομάδες των ανώτερων και των λαϊκών. Ο Πίνακας 1 παρουσιάζει τη ποσοστά επιλογών από κάθε ομάδα στο φάσμα χώρων/ειδών στα τρία

Διαγράμματα 1: Ποσοστιαία σύνθεση των κοινωνικών στρωμάτων κατά ομάδα πολιτιστικής κατανάλωσης Α. Σινεμά

Β. Θέατρο – Χορός

Γ. Μουσική

013_Layout 1 12/11/2015 10:59 π.μ. Page 121

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, ΡΩΞΑΝΗ ΚΑΥΤΑΝΤΖΟΓΛΟΥ, ΝΙΚΟΣ ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ

πεδία πολιτιστικής κατανάλωσης (με γκρίζο σημειώνονται τα σημαντικά ποσοστά επιλογής). Η ανάλυση προχώρησε στη συσχέτιση των τεσσάρων προτύπων κατανάλωσης με τις βασικές δημογραφικές μεταβλητές και τις μεταβλητές κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Η συσχέτιση αυτή έγινε με πίνακες απλών κατανομών και τη μέθοδο της «πολυωνυμικής λογιστικής παλινδρόμησης» (multinomial logistic regression). Ενδεικτικά παραθέτουμε τα ακόλουθα διαγράμματα τα οποία περιορίζονται σε απλές κατανομές και δείχνουν την ποσοστιαία σύνθεση κατά ομάδες πολιτιστικής κατανάλωσης σε πέντε βαθμίδες status. Η ανάλυση του κοινωνικού προφίλ των διαφορετικών προτύπων κατανάλωσης επιφύλασσε κάποιες εκπλήξεις οι οποίες έχουν σημαντικές συνέπειες για την κατανόηση της δομής της πολιτιστικής κατανάλωσης στην Αθήνα. Όπως ίσως είναι αναμενόμενο, οι ομάδες του «ανώτερου» και του «παμφαγικού» προτύπου συγκεντρώνονται έντονα στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, ενώ οι ανενεργοί αυξάνονται έντονα στα χαμηλότερα στρώματα. Η ομάδα, όμως, των «λαϊκών» καταναλωτών δεν ταυτίζεται με τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Αντίθετα, εμφανίζει μια σχετικά διαταξική κατανομή. Η κατανομή αυτή κάμπτεται στα κατώτερα στρώματα λόγω των χαμηλών εισοδημάτων τους και στα ανώτερα λόγω των υψηλών ποσοστών ανώτατης εκπαίδευσης που ευνοεί την

ένταξη στην «ανώτερης» ομάδας. Συνολικά όμως διατέμνει ολόκληρη την κοινωνική δομή. Μάλιστα, πρέπει να σημειωθεί ότι τα ποσοστά της ομάδας του «λαϊκού» προτύπου κατανάλωσης που κάμπτονται σημαντικά στα εργατικά στρώματα 4 και 5, εμφανίζουν στα ίδια ποσοστά μεγαλύτερα ποσοστά στις απαντήσεις για τη διετία 2008-09 πριν την οικονομική κρίση. Συνεπώς ο διαταξικός χαρακτήρας του λαϊκού πολιτιστικού προτύπου είναι ισχυρότερος από ό,τι δείχνουν, σε πρώτη ματιά, τα παραπάνω διαγράμματα. Τα ευρήματα αυτά έχουν ιδιαίτερο θεωρητικό ενδιαφέρον καθώς εμφανίζουν μάλλον μια πιο σύνθετη εικόνα από αυτή των τριών κύριων παραδειγμάτων της σχετικής συζήτησης (μπουρντιεϊκή θεωρία της διάκρισης, σχήμα της παμφαγίας του Peterson, μεταμοντέρνα έμφαση στον ατομικό καθορισμό της κατανάλωσης). Εντοπίζουμε στην Αθήνα τη συνύπαρξη μιας κοινής, διαταξικής κουλτούρας με λαϊκές αναφορές με μια πιο παραδοσιακή, «υψηλή» κουλτούρα που απευθύνεται στα ανώτερα στρώματα. Παρά τα όρια του ερευνητικού προγράμματος (π.χ. απουσία στοιχείων για την κατανάλωση στο σπίτι), τα ευρήματά του μας δίνουν για πρώτη φορά μια εμπειρικά τεκμηριωμένη εικόνα της πολιτιστικής κατανάλωσης στην Αθήνα (καθώς και άλλων μορφών κατανάλωσης) σε διάλογο με τη σχετική διεθνή βιβλιογραφία.

Σημειώσεις 1. Βλ. το συλλογικό τόμο που επιμελήθηκε ο Chan (2010). 2. Βλ. ιδιαίτερα τα έργα των Giddens (1991), Bauman (2007) και Beck (1992).

Βιβλιογραφικές αναφορές Bauman, Z. (2007), Consuming Life, Cambridge:Polity. Μετφρ. Ζωή για Κατανάλωση, Αθήνα, Πολύτροπον Beck, U. (1992), Risk Society: Towards a New Modernity, London: Sage. Bourdieu, P. (1979), La Distinction. Critique sociale du jugement de goût, Paris: Les Editions de Minuit Chan T.W, (επιμ.) (2010), Social Status and Cultural Consumption, Cambridge, New York, Melbourne: Cambridge University Press. Giddens, A. (1991), Modernity and Selfidentity: Self and Society in the Late Modern Age, Cambridge: Polity. Maloutas, T. (2007), «Socio-economic classification models and contextual difference. A look at the European Socio-economic Classes (ESeC) from a South European angle», South European Society and Politics, 12(4): 443-460. Peterson, R. (1992), «Understanding audience segmentation: From elite and mass to omnivore and univore», 21: 243-258. Peterson, R. (2005), «Problems in comparative research: The example of omnivorousness», Poetics, 33: 257-282.

121

014_Layout 1 12/11/2015 11:00 π.μ. Page 122

122

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 122-125

Ο ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΝΙΣΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ, 1993-20101: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ Ελένη Δρακάκη2

Εισαγωγή

1. Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο: Ιούλιος 2015. 2. Δρ. Τμήματος Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Κρήτης, e-mail: elina.drakaki@gmail.com. 3. Με επιβλέπων Καθηγητή το Γιώργο Σταθάκη και λοιπά μέλη της Τριμελούς Επιτροπής, τους Καθηγητές Ηλία Κουρλιούρο και Λόη Λαμπριανίδη.

Η διδακτορική διατριβή εκπονήθηκε στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κρήτης3 και είχε ως αντικείμενο το περιφερειακό πρόβλημα στην Ελλάδα την περίοδο του εκσυγχρονισμού και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης της ελληνικής οικονομίας. Μεθοδολογικά, εφαρμόστηκε η προσέγγιση της Πολιτικής Οικονομίας ή διαφορετικά επιλέχθηκε το Κριτικό παράδειγμα στην Οικονομική Γεωγραφία, το οποίο και θεωρήθηκε ότι μπορεί να προσφέρει μία εναλλακτική κατανόηση και περιγραφή των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ελλάδα σε ένα δεδομένο «καθεστώς ανάπτυξης». Πιο συγκεκριμένα, σκοπός της εργασίας υπήρξε η διερεύνηση και ερμηνεία της σχέσης ανάμεσα στο δομικό μετασχηματισμό της οικονομίας και στην άνιση περιφερειακή ανάπτυξη για μία ιστορική περίοδο που ξεκινά από το 1993, το πρώτο έτος από την εφαρμογή της Συνθήκης του Μάαστριχτ και την αρχή της ανόδου του ρεύματος του «εκσυγχρονισμού» (ΠΑΣΟΚ) και φτάνει ως το 2010, δηλαδή ως την δημοσιονομική και οικονομική κρίση που επισφραγίζεται στην Ελλάδα με το δανεισμό και την υπογραφή του 1ου Μνημονίου με τους

ευρωπαϊκούς θεσμούς και το ΔΝΤ. Η χωρική – οικονομική αναδιάρθρωση στην Ελλάδα γίνεται κατανοητή ως ένα από τα μεγάλα και κρίσιμα προβλήματα της Πολιτικής Οικονομίας και η ανάπτυξη ως φαινόμενο ιστορικό και γεωγραφικό. Ταυτόχρονα επιλέγονται τρείς άξονες ανάλυσης σχετικά με α) το ρόλο του κράτους και των θεσμών β) τις αναδιαρθρώσεις στις περιφέρειες και συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές γ) την παραγωγή ως οικονομική δραστηριότητα και κοινωνικές σχέσεις ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία. Η ανασύνθεση, συγκέντρωση και μελέτη διάσπαρτου υλικού που συμπεριλάμβανε στατιστικά στοιχεία, δημοσιεύματα, νομικά κείμενα και κείμενα πολιτικής, επιστημονική βιβλιογραφία και συνεντεύξεις, ανέδειξε εκτός από μία εναλλακτική μορφή του περιφερειακού προβλήματος και τον τρόπο με τον οποίο το κράτος και η κεντρική πολιτική εργάστηκε σε ότι αφορά τη διαχείριση του. Αυτό που προκύπτει είναι κυρίως ότι το ζήτημα της περιφερειακής ανάπτυξης στις διάφορες μορφές του στις χωρικές κλίμακες συνεισέφερε στην Ελλάδα του εκσυγχρονισμού και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, στην εκτόνωση των εντάσεων και αντιφάσεων που ενείχε ο ριζικός μετασχηματισμός της οικονομίας, οι οποίες αν δεν αναχαιτίζο-

014_Layout 1 12/11/2015 11:00 π.μ. Page 123

ΕΛΕΝΗ ΔΡΑΚΑΚΗ

νταν θα έφερναν ενδεχομένως το σύστημα νωρίτερα στην κρίση.

Μία κριτική διερεύνηση του περιφερειακού προβλήματος Η Κριτική Οικονομική Γεωγραφία μπορεί να στοιχειοθετηθεί πρώτα απ’ όλα, ως μετεξέλιξη της ριζοσπαστικής Οικονομικής Γεωγραφίας και ως κατεξοχήν προσανατολισμένη στην παράδοση της Πολιτικής Οικονομίας, με καταβολές σε μαρξιστικές, νεομαρξιστικές και μεταμαρξιστικές ιδέες και θεωρήσεις (βλ. και Κουρλιούρος, 2009). Μετά το 1990 σε μία νεότερη εκδοχή, ενσωματώνονται ιδιαίτερα επιδράσεις από το κίνημα του μεταμοντερνισμού στις κοινωνικές επιστήμες, ενώ η έρευνα τροφοδοτείται παράλληλα από τις εξελίξεις στο καθεστώς της παγκοσμιοποίησης, της χρηματιστικοποίησης και της νεοφιλελευθεροποίησης των οικονομικών θεσμών. Από αυτή την άποψη, το ενδιαφέρον στρέφεται σε προβληματισμούς που αφορούν το ρόλο του κράτους, τη ρευστότητα των συνόρων, τη δικτύωση, την οικονομική αλλαγή και την απουλοποίηση των οικονομικών σχέσεων στον γεωγραφικό χώρο κ.ά.. Μέσα στα μείζονα προβλήματα της σύγχρονης πολιτικής οικονομίας, το «περιφερειακό» αποτελεί ιστορική βεβαιότητα που εκτιμάται στο πλαίσιο της διατριβής ότι μπορεί να δεχτεί περαιτέρω ερμηνείες ειδικά σε σχέση με την ελληνική περίπτωση. Η βιβλιογραφία γύρω από το θέμα είναι εκτενής και υπάρχει πλήθος μελετών, ωστόσο όλες οι προσεγγίσεις περιορίζονται σε μία κοινή μεθοδολογία και εργαλεία στη βάση της περιφερειακής οικονομικής ανάλυσης (οικονομικά της συσσώρευσης, νέες θεωρίες της μεγέθυνσης) και στην αναζήτηση κατά βάση ποσοτικών αποτελεσμάτων, αποκλίσεων, ανισοτήτων και γεωμετρικών κανονικοτήτων στην κατανομή της ανάπτυξης. Στο πλαίσιο

αυτό, και δεδομένου ότι από την άλλη πλευρά, η γεωγραφική προσέγγιση εστιάζει σε τοπικές μελέτες και στις τοπικές αγορές εργασίας, αγνοείται η διαλεκτική δυναμική αλληλεπίδραση χώρου-κοινωνίας ή οι πολυδιάστατες συνέπειες της πολιτικής, είτε ως θεσμική ρύθμιση είτε ως σχέσεις άνισης εξουσίας, σε μία ολοκληρωμένη και σφαιρική θεώρηση του ελληνικού περιφερειακού προβλήματος. Στη συγκεκριμένη διατριβή αφετηρία αποτελεί η αρχή της ανισορροπίας στη λειτουργία του οικονομικού συστήματος, και η άνιση ανάπτυξη, όπως και η υπόθεση ο τόπος και η περιφέρεια δε συνιστούν σαφώς προσδιορισμένα εδάφη, αλλά δυναμικά και μεταβαλλόμενα σε αλληλεξάρτηση και αμφίδρομη σχέση με άλλες γεωγραφικές κλίμακες (π.χ. Massey, 1984). Αντικείμενο αποτελεί τελικά το πρόβλημα της άνισης ανάπτυξης μεταξύ ρευστών και ανολοκλήρωτων περιφερειακών κοινωνικοοικονομικών συστημάτων ως αναπόσπαστο πρόβλημα της ελληνικής καπιταλιστικής οικονομίας. Από τη δεκαετία 1990, η ελληνική οικονομία γνωρίζει ένα θεμελιώδη μετασχηματισμό στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ενοποίησης που έχει άμεσες και σημαντικές συνέπειες στη μορφή και τα χαρακτηριστικά του εγχώριου περιφερειακού προβλήματος. Το τελευταίο ανάγεται σε ένα υπερκείμενο πλαίσιο προγραμματισμού και διακανονισμού και αντιμετωπίζεται με την εναρμόνιση της εθνικής με την κοινοτική πολιτική, η οποία και προσφέρει τη μεγάλη πλειοψηφία των χρηματοδοτικών πόρων για δημόσιες επενδύσεις και επενδύσεις στο πεδίο της περιφερειακής ανάπτυξης. Ταυτόχρονα, η αναδιάρθρωση σε τομείς και κλάδους της παραγωγής, η νομισματική ενοποίηση, η διοργάνωση των ολυμπιακών αγώνων, η αλλαγή μοντέλου οικονομικής πολιτικής επαναπροσδιορίζουν τη γεωγραφία της παραγωγής

και της εργασίας και φέρνουν αναδιατάξεις στο ελληνικό σύστημα των πόλεων, ενισχύοντας τις τάσεις συσσώρευσης γύρω από την Αθήνα και λίγα κέντρα που εξασφαλίζουν οικονομίες συγκέντρωσης (agglomeration economies). Στο πλαίσιο αυτό, η «γεωγραφία έχει σημασία» στην εποχή της παγκοσμιοποίησης (βλ. και Μassey et Allen, 2001) και ειδικά στην περίπτωση της Ελλάδας. Ορισμένες κρίσιμες ερμηνευτικές παράμετροι που ξεχωρίζουν είναι οι μετακινήσεις πληθυσμού και οι χωρικές, δημογραφικές και κλαδικές αναδιαρθρώσεις στην αγορά εργασίας σε διαφορετικές συνθήκες ανάμεσα στα κέντρα και στην περιφέρεια, η άνοδος φιλελεύθερων πολιτικών στις ισχυρές οικονομίες και στα βορειοδυτικά κράτη της Ευρώπης (που συμπαρασύρει την αλλαγή παραδείγματος στην ΕΕ), οι εξελίξεις στις χώρες της Βαλκανικής και στην ΕΕ (που μετατρέπουν τη χώρα σε εν δυνάμει κέντρο της νέας οικονομίας τη δεκαετία 2000), η χωρική απελευθέρωση των εμπορικών σχέσεων και οι αλλαγές στο διεθνή καταμερισμό της εργασίας κ.ά.. Στη διατριβή, ο μετασχηματισμός του περιφερειακού προβλήματος καταρχήν τίθεται στο πλαίσιο των μεταβολών που γνωρίζει η ελληνική οικονομία. Πρώτα, καταγράφονται οι μεταβολές σε βασικά μακροοικονομικά μεγέθη και δείκτες ανάπτυξης (ρυθμός μεταβολής ΑΕΠ, απασχόληση, επενδύσεις), αναλύεται το φαινόμενο της ταχείας τριτογενοποίησης και η απαξίωση και περιθωριοποίηση της παραγωγικής οικονομίας στον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα και αποσαφηνίζεται το μοντέλο μίας νέας αναπτυξιακής πολιτικής που στηρίζεται σε μία ευρεία πολιτική-κοινωνική συναίνεση υπέρ μίας φιλελεύθερης διαχείρισης της οικονομίας και αποφάσεων και γεγονότων «εθνικού σκοπού» (ένταξη στο ευρώ, ολυμπιακοί αγώνες) όπως αυτά εκφράζονται μέσα από

123

014_Layout 1 12/11/2015 11:00 π.μ. Page 124

124

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 122-125

το ιδεολογικό-πολιτικό υπόδειγμα του «εκσυγχρονισμού». Στο πλαίσιο αυτό, αναδεικνύεται και αξιολογείται και μία λανθάνουσα και αντιφατική στρατηγική πίσω από τις πολιτικές του κράτους για την προώθηση της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας σε διεθνές πλαίσιο. Στη συνέχεια, αναλύονται οι μεταβολές στα βασικά μακροοικονομικά μεγέθη στις περιφέρειες (προϊόν, απασχόληση, επενδύσεις) ανά τομέα παραγωγής (πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή) αλλά και στο σύνολο των τομέων, ενώ ακόμα, παρουσιάζονται κρίσιμες ποιοτικές διαστάσεις στην χωρική-οικονομικήκοινωνική αναδιάρθρωση. Τα παραπάνω αποκαλύπτουν την εξέχουσα δυναμική και τη δεσπόζουσα επιρροή της Αθήνας και της Αττικής και μίας ευρύτερης χωρικής ζώνης γύρω από αυτή (νησιά Ν. Αιγαίου, Στ. Ελλάδα), καθώς και μία εναλλακτική μορφή του περιφερειακού προβλήματος που περιγράφεται μέσα από μία τυπολογία περιοχών ανάπτυξης, συντήρησης και καθυστέρησης. Εξαιρετική σημασία στην εξέλιξη του περιφερειακού προβλήματος έχει η ασκούμενη πολιτική. Έτσι, διερευνάται ο χαρακτήρας της κεντρικής ρύθμισης του περιφερειακού προβλήματος, πρώτα οι ευρωπαϊκές κανονιστικές κατευθύνσεις και ο αναπτυξιακός περιφερειακός προγραμματισμός των τελευταίων δεκαετιών στην Ελλάδα και αναγνωρίζονται οι χωρικές διαστάσεις σε εγχώριες τομεακές πολιτικές. Αυτά φανερώνουν ότι υπάρχει μετακίνηση στις αρχές και τις αξίες της περιφερειακής πολιτικής και υποδεικνύουν ένα νέο πρότυπο παρέμβασης για την περιφερειακή ανάπτυξη που χαρακτηρίζεται από μία οριζόντια πολιτική για τη βιομηχανική ανάπτυξη, επιχειρηματικές πολιτικές για τις πόλεις και τις περιφέρειες, με σκοπό την εδαφική ανάπτυξη και ανταγωνιστικότητα και μία ενεργητική χωροταξική πολιτική που προ-

σαρμόζεται για να εξυπηρετεί και αυτή την ταχεία μεγέθυνση της οικονομίας και λιγότερο την ισορροπία στο χώρο και την αειφορία. Ειδικά σε σχέση με την Πρωτεύουσα, ορισμένα παραδείγματα («στιγμιότυπα» και τοπικές ιστορίες ανάπτυξης) εξηγούν περαιτέρω τον οικονομικό και κοινωνικό μετασχηματισμό. Τελικά η πολιτική οικονομία της περιφερειακής ανάπτυξης τοποθετείται στη βάση ενός σχήματος ισορροπίας όπου με επίκεντρο το κράτος, αναμετρόνται δυνάμεις και πολιτικές ανάμεσα σε βασικούς δρώντες, όπως γεωγραφικές κλίμακες οργάνωσης της οικονομίας (ΕΕ-περιφέρειες) και συντελεστές της παραγωγής και κοινωνικές τάξεις (εργασία-κεφάλαιο) και συνδέονται αμφίδρομα δύο διαφορετικοί χώροι, ο οικονομικός και ο εδαφικός, με σκοπό την αναπαραγωγή της συσσώρευσης.

Συμπεράσματα και κεντρικό επιχείρημα Τελικά από τα παραπάνω διαπιστώνεται μία δεδομένη σχέση μεταξύ της παραγωγικής αναδιάρθρωσης που συντελείται στο επίπεδο της εθνικής οικονομίας και στις περιφέρειες που εμφανίζονται ως ανοικτά και ανολοκλήρωτα συστήματα, σε σχέσεις συνεργασίας και αντιπαράθεσης και αναδύονται τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά του οικονομικού μετασχηματισμού προς τις υπηρεσίες. Παράλληλα, γίνεται μία εναλλακτική σύνθεση για την ερμηνεία των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ελλάδα την περίοδο 1993-2010, στη βάση της Κριτικής Γεωγραφικής προσέγγισης και θεωρητικών σχημάτων που άπτονται της γεωγραφίας της άνισης ανάπτυξης. Συγκεκριμένα, ερμηνεύεται ο μετασχηματισμός μέσα από θεωρίες αναφορικά με α) την παραγωγή του χώρου (Lefebvre, 1974), β) τη συσσώρευση και απαξίωση μέσω υφαρπαγής και

την άνιση γεωγραφία της καπιταλιστικής συσσώρευσης (Harvey, 2006α/2006β), γ) τα διαφορετικά μονοπάτια και τις παράλληλες τροχιές στις οποίες κινούνται διαφορετικά τοπικά παραγωγικά συστήματα και τοπικές κοινωνίες μέσα στο συνολικό σύστημα του εθνικού χώρου, πάντα σε αλληλεξάρτηση με το παγκόσμιο (π.χ. Αllen et al., 1998, Massey, 2007). Το κεντρικό επιχείρημα δομείται γύρω από την θέση ότι το περιφερειακό πρόβλημα ενείχε αμφίδρομη κανονιστική λειτουργία. Όπως προκύπτει η γρήγορη ανάπτυξη την περίοδο του «εκσυγχρονισμού» και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, μέχρι την κρίση, συνοδεύονταν από μία συγκεκριμένη μορφή του περιφερειακού προβλήματος και μία ανάλογη πολιτική και οικονομική ρύθμιση, έτσι ώστε αυτό να συμπληρώνει τις προϋποθέσεις ενός συγκεκριμένου αναπτυξιακού μοντέλου, που στηρίζεται στις υπηρεσίες, στην απελευθέρωση των οικονομικών συναλλαγών και στην διεθνική ολοκλήρωση των θεσμών κι έχει ως στόχο την οικονομική σύγκλιση στο ευρωπαϊκό περιβάλλον. Αν και δεν αμφισβητείται η θετική εξέλιξη των περιφερειακών ανισοτήτων σε συγκεκριμένους δείκτες, αμφισβητείται η απλούστευση ότι η παραπάνω εξηγεί απόλυτα την ουσία, τα αίτια ή τις συνέπειες του περιφερειακού προβλήματος στην Ελλάδα. Η σημασία του ευρωπαϊκού πλαισίου ειδικά, όπως και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του ελληνικού πολιτικού συστήματος βρίσκεται να είναι καθοριστική. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση, καθώς αμφιταλαντεύεται ανάμεσα σε αρχές χωρικής δικαιοσύνης και ανταγωνιστικότητας, θέτει εν τέλει ανεπανάληπτες και σημαντικές ευκαιρίες, αλλά μαζί δεσμεύσεις και περιορισμούς στην άσκηση των πολιτικών και στην διαδικασία της εγχώριας ανάπτυξης, ειδικά σε ότι αφορά τις περιφέρειες (βλ. και Χατζημιχάλης, 2012).

014_Layout 1 12/11/2015 11:00 π.μ. Page 125

ΕΛΕΝΗ ΔΡΑΚΑΚΗ

Παράλληλα όμως θεωρείται ότι το πολιτικό σύστημα λαμβάνει άκριτα αποφάσεις, που καθορίζουν μακροπρόθεσμα την οικονομική γεωγραφία της χώρας χωρίς να υπάρχει μακρόπνοο και συγκροτημένο στρατηγικό σχέδιο για την οικονομική και περιφερειακή ανάπτυξη και διατηρώντας ακέραιες χρόνιες αδυναμίες (π.χ. πελατειακές σχέσεις, οργανωτική δυσκαμψία).

Επίλογος Η διατριβή επιχειρεί μία σφαιρική θεώρηση των περιφερειακών δομών του συνόλου της ελληνικής οικονομίας. Με αυτό τον τρόπο προστίθενται δύο νέα στοιχεία στην κατανόηση της άνισης περιφερειακής ανάπτυξης στην Ελλάδα. Καταρχήν, αναδεικνύεται η διαλεκτική ανάμεσα στις κοινωνικοοικονομικές αναδιαρθρώσεις στο χώρο και στους τομείς παραγωγής, ενώ αναγνωρίζονται και βασικές πολιτικοοικονομικές τομές στην εξέλιξη της ανισότητας (η ένταξη στο ευρώ, η αποχώρηση της πολιτικής από τoν παραδοσιακό κεϋνσιανισμό). Ακόμα, συντίθενται δύο διαλεκτικές αφηγήσεις γύρω από μία κεντρική ιστορία για την ανάπτυξη, μία αφήγηση για τον τρόπο αλληλεπίδρασης μεταξύ της κρατικής παρέμβασης, των περιφερειών και σχέσεων παραγωγής στην Ελλάδα και μία αφήγηση για την Αθήνα που δε-

σπόζει στο εγχώριο οικονομικό σύστημα. Τα δύο θέματα συνυφαίνονται μέσα από παράλληλες διαδικασίες, την άνοδο του τριτογενή τομέα και την ταχύρρυθμη συσσώρευση που εξυπηρετείται με τη νέα διεθνή ακτινοβολία του «ενός κέντρου» που αντλεί δυνατότητες συνολικά από την ελληνική Περιφέρεια. Ειδικά υποστηρίζεται ότι το περιφερειακό πρόβλημα είναι πρόβλημα όχι των λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών, αλλά της οικονομίας και της πολιτικής, όπως και της μίας κατεξοχήν δυναμικής περιφέρειας της ανάπτυξης που παρασύρει ολόκληρο το σύστημα σε μεγέθυνση και ευρωπαϊκή σύγκλιση, αλλά ταυτόχρονα, υπονομεύει τις προϋποθέσεις βιωσιμότητας της ίδιας διευθέτησης. Η θέση αυτή, διαφοροποιείται από τις συνήθεις γιατί αμφισβητεί το ότι η βελτίωση σε ορισμένους μακροοικονομικούς δείκτες ή η εισροή πρόσθετων πόρων στις περιφέρειες ήταν απόλυτα θετική εξέλιξη. Η εργασία υποστηρίζει ότι αναδείχτηκαν νέοι διαχωρισμοί και ανισότητες και τονίζει τη σημασία των μηχανισμών και των αναποτελεσματικοτήτων της κεντρικής παρέμβασης και των κοινωνικών αυτοματισμών που ακόμα και σε μία ευνοϊκή γενικότερη συγκυρία (π.χ. αύξηση των κοινοτικών ενισχύσεων, στροφή στο νέο τεχνοοικονομικό υπόδειγμα για την οι-

κονομία της γνώσης) υπήρξαν ανασταλτικοί παράγοντες στην βελτίωση της χωρικής-κοινωνικής συνοχής.

Αναφορές Κουρλιούρος Η. (2009), Διαδρομές στις Θεωρίες του Χώρου: Oικονομικές Γεωγραφίες της Παραγωγής και της Ανάπτυξης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Xατζημιχάλης Κ. (2012), «Άνιση γεωγραφική ανάπτυξη και χωροκοινωνική δικαιοσύνη – αλληλεγγύη: Oι ευρωπαϊκές περιφέρειες μετά την οικονομική κρίση του 2009», Γεωγραφίες. Νο 19, 11-40. Allen j., Massey D., Cochrane A., Charlesworth J., Court G., Henry N., Sarre P. (1998), Rethinking the region. London, New York: Routledge. Harvey D. (2006a) The Limits to Capital. London, New York: Verso, 2nd edition. Harvey D. (2006b), Spaces of Global Capitalism. London, New York: Verso. Lefebvre H. (1974), The Production of Space. Oxford UK, Cambridge USA: Blackwell. Massey D. (1984), Spatial divisions of labor: Social structures and the geography of production. London: Macmillan Press. Massey D. (2007), World City. London: Polity Press. Massey D., Αllen J., επιμ. (2001), Η Γεωγραφία Έχει Σημασία! Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

125

015_Layout 1 12/11/2015 11:00 π.μ. Page 126

126

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 126-130

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 125-129

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ

“ΜΟΥΣΑΦΕΡΑΤ” Η ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΛΙΑΣ ΚΟΚΚΙΝΙΑΣ Ευαγγελία Βυζιργιαννάκη1, Δέσποινα Μαυριγιαννάκη2

Η μετανάστευση σε συνθήκες κρίσης Οι σύγχρονες πόλεις ανέκαθεν αποτελούσαν ένα σύνθετο μωσαϊκό κοινωνικών ομάδων, με διαφορετικά εθνοτικά και πολιτισμικά στοιχεία. Με την έξαρση της παγκοσμιοποίησης, το φαινόμενο αυτό θα ενταθεί στα πλαίσια μιας συνεχούς μετακίνησης πληθυσμών - της μετανάστευσης. Τα ζητήματα της μετανάστευσης κατέχουν υψηλή θέση στο δημόσιο λόγο, ο οποίος επιχειρεί συνήθως να δικαιολογήσει καταστάσεις που προκύπτουν στα πλαίσια της οικονομικής κρίσης και να μετατοπίσει τις ευθύνες, χρησιμοποιώντας ορολογίες που επιδιώκουν να εντείνουν το “εθνικό φρόνημα” της κοινής γνώμης. Η πρώτη πενταετία του 2000 συνοδεύτηκε από θεωρητικές προσεγγίσεις, που μερο-

ληπτούσαν υπέρ των Ολυμπιακών προγραμμάτων, ενώ, το 2007, αρχίζουν οι πρώτες προστριβές για τα προβλήματα του κέντρου. Με την έλευση της οικονομικής κρίσης, οι μετανάστες θα μετατραπούν σε “ξένη” απειλή, ωστόσο, σύμφωνα με τον Bauman, αναπόφευκτα μία αστική κοινωνία αποτελείται από άγνωστους μεταξύ αγνώστων. Έτσι γεννάται ο φόβος της συνύπαρξης με τους “άλλους” - η “μειξιφοβία”. Κάτω από αυτές τις συνθήκες προκύπτουν οι όροι νόμιμος – παράνομος. Καθώς όμως η μετανάστευση δεν μπορεί ουσιαστικά να χαρακτηριστεί παράνομη, οι όροι αυτοί δεν αντικατοπτρίζουν τίποτα άλλο παρά νομοθετικές ρυθμίσεις (εντός συγκεκριμένων κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών πλαισίων), με σκοπό την “καθυ-

1. evyzma@hotmail.com 2. nmavrigiannaki@hotmail.com (Ερευνητική Προπτυχιακή Διάλεξη, Ε.Μ.Π., Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Οκτώβριος 2014. Επιβλέποντες: Ν. Μπελαβίλας, Ντ. Βαΐου)

Εικόνα 1: Μετανάστες στα αστικά κέντρα

126

015_Layout 1 12/11/2015 11:00 π.μ. Page 127

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΒΥΖΙΡΓΙΑΝΝΑΚΗ, ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΜΑΥΡΙΓΙΑΝΝΑΚΗ

πόταξη” της μετανάστευσης, δηλαδή, την ποινικοποίησή της και τη φύλαξη των συνόρων, σε αντιστοιχία με τις πρακτικές της Ε.Ε. Χωρική εστίαση Ο σκοπός της εργασίας είναι η διερεύνηση της αλληλεπίδρασης του χώρου και της μετανάστευσης, από την εθνική στην τοπική κλίμακα, αναδεικνύοντας αυτό που ονομάζεται “κοινωνικός χώρος”. Η μελέτη μας βασίζεται σε βιβλιογραφική έρευνα, σε συλλογή στοιχείων από διάφορους φορείς και συλλόγους και κυρίως στην έρευνα πεδίου που διεξήγαμε σε περιοχή της Παλιάς Κοκκινιάς. Ο λόγος που μας ώθησε στην επιλογή της περιοχής μελέτης είναι οι δύο πλατείες που αποτελούν τον πυρήνα της, οι οποίες έχουν πολλές διαφορές, παρ’ όλο που βρίσκονται πολύ κοντά μεταξύ τους. Πρόκειται για την πλατεία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (επί της λεωφόρου Θηβών) και την πλατεία των Αγίων Αναργύρων (επί της οδού 25ης Μαρτίου).

Εικόνα 2: Περιοχή Μελέτης

Μεταμόρφωση του Σωτήρος Η πλατεία της Μεταμόρφωσης είναι ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα σημεία της Παλιάς Κοκκινιάς. Πήρε το όνομά της από το μικρό ορθόδοξο ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, ο οποίος κτίσθηκε το 1867–1869 και επαναλειτούργησε πρόσφατα. Δίπλα του βρίσκεται ένας μεγαλύτερος, νεότερης κατασκευής ναός με την ίδια ονομασία. Πλατεία Αγ. Αναργύρων Άγιοι Ανάργυροι αποκαλείται συνεκδοχικά όλη η περιοχή που περιλαμβάνει τον νεότερο ναό των Αγίων Αναργύρων με τον περίβολό του, καθώς και το ομώνυμο παλιό εκκλησάκι μαζί με την πλατεία και το προσφυγικό συγκρότημα μεταξύ των οποίων βρίσκεται. Μελέτη περίπτωσης Η κλίμακα της γειτονιάς αποτελεί ένα πεδίο που προσφέρεται για τη μελέτη των “μικρών ιστοριών” καθημερινής συνύπαρξης διαφόρων κοινοτήτων,

Εικόνα 3: Μεταμόρφωση

και του τρόπου με τον οποίο οι ιστορίες αυτές “εγ-γράφονται” στο χώρο. “Αποκλεισμός” και “συνύπαρξη” Η πλατεία της Μεταμόρφωσης είναι ένα γνωστό τοπόσημο για τους κατοίκους της συγκεκριμένης, αλλά και των τριγύρω περιοχών. Πρόσφατα αναδιαμορφώθηκε ο υπαίθριος χώρος με καθίσματα, στέγαστρα, δύο μικρούς παιδότοπους και ένα γήπεδο μπάσκετ. Με αυτό τον σχεδιασμό δημιουργείται μια “κατακερματισμένη” πλατεία, όπου ο κάθε χώρος της είναι σαφώς προσδιορισμένος και έχει συγκεκριμένη λειτουργία. Οι παιδότοποι διαθέτουν σύγχρονο εξοπλισμό, αλλά είναι περιορισμένοι και περιφραγμένοι, προσδίδοντας μία αίσθηση κλειστότητας στο χώρο και απομονώνοντας τους χρήστες του, εντείνοντας όμως την συναναστροφή μεταξύ τους. Τα παιδιά δεν κάνουν διακρίσεις εθνικότητας στο παιχνίδι τους, αλλά και οι μητέρες, κάποιες ντόπιες, κάποιες μετανάστριες, κάθονται στα παγκάκια και συζητούν άνετα μεταξύ τους. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι κινούνται μέσα στα όρια των

Εικόνα 4: Παιδότοπος]

127

015_Layout 1 12/11/2015 11:00 π.μ. Page 128

128

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 126-130

κανόνων: είναι όλες μητέρες και βρίσκονται εκεί για έναν συγκεκριμένο και κοινώς αποδεκτό σκοπό, την ψυχαγωγία των παιδιών τους. Είναι λοιπόν η πρακτική που καθορίζει ποιος “ανήκει” στους παιδότοπους. Ο “ξένος” στην περίπτωση αυτή είναι εκείνος που δεν εντάσσεται στα πλαίσια λειτουργίας του χώρου, ανεξαρτήτως εθνικότητας. “…Τώρα αν δεν μπορείς να συνεννοηθείς με κάποιους ανθρώπους, μπορεί να ‘ναι και Έλληνες. Και τις προάλλες είχε μπει ένας κύριος εδώ πέρα με το σκυλί του και μόλις του ‘πα να βγει γιατί θέλουν να παίξουν τα παιδιά μου και φοβούνται, ήταν Έλληνας, και γύρισε και μου ‘πε: «Κι εμένα που θα παίξει ο σκύλος μου; Σε παρακαλώ πάρα πολύ, κάνε μου τη χάρη» και μ’ έδιωξε …αυτό είναι θέμα ανθρώπου.” (Ελληνίδες μητέρες στην παιδική χαρά της Μεταμόρφωσης

Το “οικείο” και το “ξένο” Στην ίδια πλατεία, εντοπίζεται μία κοινότητα Αιγυπτίων Κοπτών, η οποία δεν έχει πολλές επαφές με τους υπόλοιπους θαμώνες, αλλά ούτε και συγκρούσεις. Το γεγονός πως οι άνθρωποι αυτοί είναι χριστιανοί οικογενειάρχες, τους καθιστά πιο “οικείους” στα μάτια των ντόπιων. Οι έννοιες του

Εικόνα 5: “Επίπλωση”

[Εικόνα 6: Αγ. Ανάργυροι

“οικείου” και του “ξένου” έχουν τόσο χωρική, όσο και κοινωνική υπόσταση, καθώς και πολλές διαβαθμίσεις. Οι “αντιδράσεις” των ντόπιων, απέναντι σε κάποιους από τους μετανάστες της περιοχής, δεν στηρίζονται τόσο στους ανταγωνισμούς που αναπόφευκτα έχει επιφέρει η οικονομική κρίση στα μεσαία και κατώτερα στρώματα. “Κοίταξε να δεις κορίτσι μου, όταν υπήρχε δουλειά δεν έφταιγε κανένας, τώρα που έγινε η κατάσταση όπως έγινε, φταίει κι ο μετανάστης, φταίω κι εγώ που ζω παραπάνω, φταίει κι ο άλλος, φταίει κι ο διπλανός μου, φταίνε όλοι.” (Σ.Γ., Έλληνας 75 ετών, Μεταμόρφωση)

Οι αντιδράσεις πηγάζουν κυρίως από τις πολιτισμικές διαφορές (θρησκεία, κουλτούρα, τρόπος ζωής). Επομένως οι μητέρες μετανάστριες που έχουν υιοθετήσει το παραδοσιακό οικογενειακό μοντέλο, είναι λιγότερο “ξένες” από τους Αιγυπτίους, οι οποίοι συνδυάζουν τα κοινοτικά τους στοιχεία με το μοντέλο αυτό. Οι Αιγύπτιοι με τη σειρά τους είναι λιγότερο “ξένοι” από την Πακιστανική κοινότητα των Αγ. Αναργύρων, που φέρει πολύ πιο έντονα εθνοτικά και πολιτισμικά στοιχεία. “Ταυτότητα” και “ετερότητα” Η πλατεία των Αγ. Αναργύρων έχει διαφορετική συγκρότηση από εκείνη της Μεταμόρφωσης. Ο χώρος παραμένει ενιαίος, όπως είχε σχεδιαστεί εξ’ αρχής. Τις περιοχές πρασίνου διασχίζουν ευρύχωροι πλακοστρωμένοι διάδρομοι, πάνω σε γεωμετρικές χαράξεις που συγκλίνουν προς το κέντρο της πλατείας, όπου συγκεντρώνονται οι

Εικόνα 7: “Μετεωρισμός”

μετανάστες από το Πακιστάν, έχοντας διαμορφώσει ένα χώρο επιτραπέζιου παιχνιδιού με αυτοσχέδια τραπέζια και καρέκλες. Η “επίπλωση” αυτή παραμένει στη θέση της καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας, χωρίς να χρησιμοποιείται ή να μεταβάλλεται από κανέναν. Υπάρχει δηλαδή μια άρρητη συμφωνία πως ο χώρος αυτός “ανήκει” στους Πακιστανούς. Δημιουργείται έτσι ένα “μέσα” κι ένα “έξω”, τα οποία διαχωρίζονται με ένα νοητό όριο. Ο αυτο-αποκλεισμός της κοινότητας αυτής από την πραγματικότητα που την περιβάλλει, δημιουργεί μια νησίδα κοινωνική και χωρική, μέσα στην οποία οι μετανάστες προσπαθούν να αναπαράγουν τον τρόπο ζωής της πατρίδας τους, και είναι αυτή ακριβώς η αναπαράσταση, η οποία αποθαρρύνει οποιαδήποτε “ξένη” συμμετοχή. Στο σημείο αυτό αντιστρέφονται οι έννοιες του “οικείου” και του “ξένου”, καθώς οι “οικείοι” της πλατείας είναι αυτή τη φορά οι μετανάστες, γεγονός που προκαλεί έντονες αντιδράσεις από τους αποκλεισμένους - τους υπόλοιπους κατοίκους της γειτονιάς και κυρίως τους Έλληνες. “ Στην πλατεία κάθονται και παίζουν. Δεν μπορούμε να βγάλουμε τα παιδιά έξω να κάτσουνε, τα εγγόνια, φοβόμαστε. Από το πρωί στις 10 μέχρι το βράδυ στις 10, θα κάθονται εκεί και θα παίζουν, τα τάβλια θα χτυπάνε, θα βρίζουνε. Είναι απελπιστική η κατάσταση.” (Ρ.Θ., Ελληνίδα, 75 ετών, κάτοικος προσφυγικών πολυκατοικιών των Αγ. Αναργύρων)

Αν και είναι εμφανής η υπερβολή της περιγραφής και η απροσδιοριστία

015_Layout 1 12/11/2015 11:00 π.μ. Page 129

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΒΥΖΙΡΓΙΑΝΝΑΚΗ, ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΜΑΥΡΙΓΙΑΝΝΑΚΗ

του φόβου, αποτελούν εντούτοις χαρακτηριστικά των αντιδράσεων απέναντι στην τόσο έντονη “επίδειξη” της διαφορετικότητας. “…η ετερότητα δεν ορίζεται παρά στο επισφαλές πεδίο μιας σύγκρισης. Ετερότητα ως προς κάτι. «Έτερον» ως προς κάτι που παραμένει «ταυτόν». Η ετερότητα δεν είναι μια κατάσταση, μια οντότητα, αλλά μόνο το ένα σκέλος μιας σύγκρισης, μιας συσχέτισης.” (Σταυρίδης, 2010)

“Πολυ-πολιτισμός” και “ξενοφοβία” Γίνεται επομένως ξεκάθαρο, ότι η κουλτούρα της πατρίδας του μετανάστη χρειάζεται χώρο για να εξελιχθεί, να εμπλουτισθεί, και να διαμορφώσει “…σχέσεις όσμωσης με το περιβάλλον αντί για σχέσεις περιχαράκωσης.” (Σταυρίδης. 2010). Αυτή η νοοτροπία εντοπίζεται πολύ έντονα ανάμεσα στα μέλη του Ανοιχτού Σχολείου Μεταναστών Πειραιά. “Από καιρού εις καιρόν, κάνουμε κάποιες εκδηλώσεις στο σχολείο, ας πούμε στο τέλος της χρονιάς οργανώνουμε μια γιορτή, μέσα στην οποία τα παιδιά καλούνται να πούνε κάποια ποιήματα, να κάνουν ένα σκετσάκι, έτσι να μιλήσουνε στον κόσμο που έρχεται, να δείξουνε πως αντιλαμβάνονται την ιδέα της γλώσσας, της κουλτούρας και της συναναστροφής με τους ντόπιους.” (Μ.Μ., Ιδρυτικό μέλος Α.Σ.Μ.Π.)

Ωστόσο και εδώ εμφανίζονται οι αντιδράσεις στα πλαίσια της ραγδαίας αύξησης των ρατσιστικών φαινομένων. “Εκείνο όμως που είναι ανησυχητικό είναι ότι υπάρχει η τάση προς τα Δεξιά. Εδώ συγκεκριμένα, μέσα στο σχολείο, είναι σχεδόν άβατο, αλλά τα παιδιά τα δικά μας που βγαίνουνε προς τα έξω, έχουν παρενοχληθεί.” (Μ.Μ., Ιδρυτικό μέλος Α.Σ.Μ.Π.) Καθώς όμως τα γεγονότα τρέχουν, μερικούς μήνες μετά τη λήψη της συ-

νέντευξης, φαίνεται πως ακόμα και αυτό το “άβατο” έχει πλέον παραβιαστεί: “ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ 17/8/2014 Το Ανοιχτό Σχολείο Μεταναστών Πειραιά, για μία ακόμη φορά, έγινε στόχος ακραίων θρασύδειλων και αντιδραστικών ρατσιστικών ατόμων και, όπως φαίνεται από τα μέχρι τώρα στοιχεία, της νεολαίας της Χρυσής Αυγής. Πιο συγκεκριμένα 14 προς 15 Αυγούστου, άτομα από τον παραπάνω χώρο προέβησαν σε βανδαλισμούς στις εγκαταστάσεις που στεγάζεται το Σχολείο Μεταναστών, αλλά και το 14ο Γυμνάσιο Πειραιά στην Παλιά Κοκκινιά… Τα άτομα αυτά επέκτειναν τους βανδαλισμούς και σε άλλα σημεία του σχολικού συγκροτήματος, υπογράφοντας για τις πράξεις τους με το σύνθημα ‘’ΧΡΥΣΗ ΑΥΓΗ - ΜΕΤΩΠΟ ΝΕΟΛΑΙΑΣ’’….. Από το Διοικητικό Συμβούλιο του Α.Σ.Μ.Π.” Αν και στην προκειμένη περίπτωση αναφερόμαστε σε ένα “εξαιρετικό γεγονός” και όχι σε “καθημερινή πρακτική”, δεν μπορεί να θεωρηθεί αμελητέα η επίδρασή του, καθώς ενισχύει τα δίπολα του “ξένου” και του “οικείου”, του “εμείς” και οι “άλλοι”. Ειδικά στην πλατεία των Αγ. Αναργύρων, η διαφορετική γλώσσα, η δυναμική επιβολή του ανδρικού φύλου, ακόμα και η ίδια η φύση της πρακτικής των μεταναστών (παραδοσιακά παιχνίδια της πατρίδας τους) είναι στοιχεία που εντείνουν την υπόσταση του “ξένου”. “Μετεωρισμός” Ωστόσο τα διαφοροποιητικά αυτά στοιχεία θα αναγκάζονταν να “μπολιαστούν”, αν υπήρχε η δυνατότητα ανάπτυξης περαιτέρω πρακτικών από διαφορετικές ομάδες ανθρώπων. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις της αναγκαστι-

κής συνύπαρξης, μέσα από μια πορεία από την αναγνώριση στην αποδοχή, από την αποδοχή στη συνήθεια, από τη συνήθεια στην επαφή, ο μετανάστης καταλήγει σε μια εξοικείωση, τόσο με το χώρο στον οποίο ζει, όσο και με τους ανθρώπους με τους οποίους τον μοιράζεται. Το ίδιο ισχύει και για τον ντόπιο, ο οποίος σταδιακά αρχίζει να αντιλαμβάνεται τον μετανάστη ως υποκείμενο και όχι ως γενικευμένο αντικείμενο ενός κατασκευασμένου προτύπου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της δύναμης της συνήθειας και της επανάληψης, αποτελούν οι επισκέψεις μας στο καφενείο της γειτονιάς. Η λειτουργία ενός καφενείου είναι πολύ συγκεκριμένη. Θεωρείται “στέκι” των συνταξιούχων της γειτονιάς, οι οποίοι γνωρίζονται καλά μεταξύ τους. Και σ’ αυτή την περίπτωση ο χώρος έχει συγκεκριμένους “ιδιοκτήτες”. Όταν λοιπόν κάποιος πελάτης, εκτός αυτού του κύκλου, διαβεί το κατώφλι του καφενείου, αμέσως αισθάνεται σαν “ξένος”, όπως συνέβη και σε εμάς την πρώτη φορά που καθίσαμε εκεί. Καθώς οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι συνηθισμένοι σε καινούρια πρόσωπα, ήταν φυσικό να παραξενευτούν βλέποντας δύο αγνώστους, πόσο μάλλον του αντίθετου φύλου και πολύ μικρότερης ηλικίας. Ωστόσο, με την τακτική επανάληψη της παρουσίας μας εκεί, ο χώρος ξαναγύρισε σιγά – σιγά στους κανονικούς του ρυθμούς, καθώς οι θαμώνες άρχισαν να μας αναγνωρίζουν και να μας αποδέχονται, μέσα από κάποιες κοινές πρακτικές (τάβλι, οινοποσία). Στην τελευταία μας επίσκεψη μάλιστα κάναμε μια κουβέντα με διαμεσολαβητή τον μικρό Αντώνη, το εγγονάκι ενός εκ των θαμώνων, που είχε έρθει με τη μητέρα του να δει τον παππού. Προτίμησε όμως να περάσει τη βραδιά του στο τραπέζι μας, κερδίζοντας την εκτίμηση της παρέας για λογαριασμό μας.

129

015_Layout 1 12/11/2015 11:00 π.μ. Page 130

130

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 126-130

Συγκρίνοντας τις δύο περιπτώσεις, της πλατείας και του καφενείου, παρατηρούμε ότι ενώ οι κανόνες του αποκλεισμού είναι εξίσου ισχυροί, στην περίπτωση του καφενείου και μόνο η δυνατότητα παρουσίας ενός “ξένου”, με το δικαίωμα του πελάτη, καθιστά το χώρο διαπραγματεύσιμο και τις σχέσεις διαμορφώσιμες. Στην πλατεία, παρόλο που το δικαίωμα παρουσίας ανήκει θεωρητικά σε όλους, η παντελής έλλειψη κινήτρου καθιστά αδύνατη οποιασδήποτε μορφής μακροχρόνια συνύπαρξη. Ωστόσο, ούτε η επιβολή του “κανονικού μοντέλου” στην πλατεία της Μεταμόρφωσης, επιτρέπει στον δημόσιο χώρο να επιτελέσει πλήρως την ενοποιητική του λειτουργία. Αντί επιλόγου “Το ζητούμενο είναι λοιπόν, εάν θα βρεθεί έδαφος για να εκφραστούν οι

διαφορετικές πολιτισμικές τάσεις, τόσο σε κοινωνικό, όσο και σε χωρικό επίπεδο και σε ποιόν βαθμό θα μπορέσουν να αναπτυχθούν συνθήκες δημιουργικής συνθετικής συνύπαρξης και όχι απομόνωσης ή αφομοίωσης. Αυτά τα ζητήματα σχετίζονται άμεσα με την πρακτική που αναπτύσσουν οι μεταναστευτικές ομάδες στον αστικό χώρο και ιδιαίτερα στον δημόσιο χώρο της περιοχής, ο οποίος αποτελεί και το πεδίο διαπλοκής των διαφορετικών καθημερινών πρακτικών.” (Κομπρεσέρ, 2011)

Ενδεικτική βιβλιογραφία Κομπρεσέρ, για το χώρο και την πόλη, 2011, Συναντήσεις στην πόλη. Μετανάστες και δημόσιος χώρος, 2 Βαΐου Ντ., 2007, Διαπλεκόμενες καθημερινότητες και χωροκοινωνικές μεταβολές στην πόλη: Μετανάστριες και ντόπιες στις γειτονιές της Αθή-

νας, Αθήνα: Ε.Μ.Π., Σχολή Αρχιτεκτόνων, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας Βαΐου Ντ., Λαφαζάνη Όλ., Λυκογιάννη Ρ., 2013, “Πρακτικές συνύπαρξης στις γειτονιές της πόλης: Συναντήσεις στην Κυψέλη”, Φύλο, Μετανάστευση, Διαπολιτισμικότητα, Αθήνα: ΝΗΣΟΣ Λαδάς Β., 2008, Μουσαφεράτ: Οι χίλιες και μία νύχτες ενός καταυλισμού προσφύγων, Αθήνα: Futura Λαφαζάνη Όλ., 2011, “Διεθνική Μετανάστευση Και Κέντρα Κράτησης Στην Ευρώπη”, Γεωγραφίες, 18 Σταυρίδης Στ., 2010, Μετέωροι χώροι της ετερότητας, Αθήνα: Αλεξάνδρεια Τριανταφυλλίδου Α., 2010, Η Μετανάστευση στην Ελλάδα Του 21ου Αιώνα, Αθήνα: Κριτική Bauman Ζ., 2003, “Πόλη των Φόβων, Πόλη των Ελπίδων”, Κομπρεσέρ, για το χώρο και την πόλη, 3 Hunter A., 1974, Symbolic Communities: The Persistence and Change of Chicago’s Local Communities, Chicago: Chicago University Press

016_Layout 1 12/11/2015 11:02 π.μ. Page 131

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 131-133

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΕΣ

Ο χωρικός σχεδιασμός και η γοητεία της διεπιστημονικής συνεργασίας1 Παρουσίαση του βιβλίου Χώρου ζητήματα: Θεωρίες και μεθοδολογίες για το σχεδιασμό και την ανάπτυξη, ΤΜΧΑ/ΑΠΘ, Εκδόσεις ΖΗΤΗ: Θεσσαλονίκη, που εκδόθηκε το 2015 για τα 10 χρόνια του Τμήματος Χωροταξίας και Ανάπτυξης του ΑΠΘ Γρηγόρης Καυκαλάς

Καθηγητής ΑΠΘ, gkafkala@arch.auth.gr

Το βιβλίο «Χώρου ζητήματα: Θεωρίες και μεθοδολογίες για το σχεδιασμό και την ανάπτυξη» περιλαμβάνει τις συμβολές των μελών ΔΕΠ του Τμήματος Χωροταξίας και Ανάπτυξης (TMXA) του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) που επιμελήθηκαν οι Διονύσης Λατινόπουλος, Γεωργία Ποζουκίδου και Γιάννης Φραγκόπουλος. Το βιβλίο σηματοδοτει τη συμπλήρωση 10 χρόνων από την ίδρυση του Τμήματος και έρχεται σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη στιγμή για τον ρόλο και τη συμβολή του χωρικού σχεδιασμού ως χωριστής επιστημονικής και επαγγελματικής δραστηριότητας στην ανάπτυξη και την ποιότητα ζωής στις πόλεις και τις περιφέρειες. Το ΤΜΧΑ, ως ένα από τα νεώτερα μέλη στην ελληνική και διεθνή κοινότητα των εκπαιδευτικών, επιστημονικών και επαγγελματικών ιδρυμάτων και φορέων που έχουν ως πεδίο αναφοράς τον φυσικό και δομημένο χώρο, έχει την ευκαιρία να συμβάλει πολλαπλά στην επεξεργασία του περιεχομένου και των μελλοντικών προοπτικών του χωρικού σχεδιασμού στην Ελλάδα και διεθνώς μέσα από τις ατομικές και συλλογικές πρωτοβουλίες των μελών του. Τα 14 κεφάλαια του επετειακού αυτού τόμου αντανακλούν την έλξη και τη δυναμική της διεπιστημονικής συνεργασίας προσφέροντας μια εξαιρετικά

ενδιαφέρουσα και επίκαιρη έκφραση της ενότητας των προσεγγίσεων του χωρικού σχεδιασμού μέσα σε μια εκ των πραγμάτων ασαφώς οριοθετημένη ευρεία επιστημονική και επαγγελματική περιοχή. Η αναζήτηση κανόνων, εννοιών, μεθόδων και προσεγγίσεων στη διερεύνηση των φαινομένων της χωρικής οργάνωσης σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα και η προσπάθεια επίλυσης πραγματικών προβλημάτων και αντιμετώπισης κινδύνων με τον (επανα)σχεδιασμό ενός επιθυμητού μέλλοντος, αντανακλάται πολλαπλά μέσα στις συμβολές του βιβλίου και γίνεται πολύτιμη πρώτη ύλη για τα επόμενα βήματα των ίδιων των συγγραφέων αλλά και συνολικά του πεδίου του χωρικού σχεδιασμού και γενικότερα των επιστημών του χώρου. Στην εξελικτική πορεία του χωρικού σχεδιασμού, προκύπτουν συνεχώς ζητήματα πολυεπιστημονικότητας και διεπιστημονικότητας τα οποία οδηγούν, πέραν της εύλογης αναζήτησης συνέργειας και συμπληρωματικότητας ανάμεσα στις διαφορετικές επιστημονικές περιοχές που εμπλέκονται, και σε μια διαρκή επιστημονική ώσμωση και ανάδυση νέων υβριδικών ή/και αυτοτελών πεδίων που αναδιατάσσουν συνεχώς τον χάρτη των εσωτερικών και εξωτερικών οριοθετήσεων του χωρικού σχεδιασμού.

131

016_Layout 1 12/11/2015 11:02 π.μ. Page 132

132

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 26, 2015, 131-133

Ειδικότερα ο χωρικός σχεδιασμός (σε όλα τα επίπεδα) παρουσιάζει επιπλέον δυσκολίες οριοθέτησης επειδή δεν περιορίζεται στην επιστημονικά αντικειμενική (δηλαδή με αξιακή ουδετερότητα) περιγραφή, ερμηνεία και πρόβλεψη των πραγματικών εμπειρικών φαινομένων, αλλά αντίθετα, επιδιώκει να διαμορφώσει μια επιθυμητή μελλοντική πραγματικότητα με βάση υποκειμενικές αξιακές επιλογές, οι οποίες ανεξάρτητα από την όποια τεχνοκρατική τους πληρότητα, κινούνται εκ των πραγμάτων και πέραν των ορίων της επιστήμης. Αυτό μπορεί να δημιουργεί κάποια σύγχυση στο βαθμό που ενώ, ο χωρικός σχεδιασμός, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί αμιγώς επιστημονική δραστηριότητα, τείνει κατά περίπτωση να συγχέεται ή/και να ταυτίζεται με τις επιμέρους αναλυτικές και εφαρμοσμένες επιστημονικές προσεγγίσεις οι οποίες παρέχουν τόσο τις έννοιες και τα δεδομένα για την κατανόηση των χωρικών φαινομένων όσο και τις τεχνικές και τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται για την ρύθμιση ή/και αλλαγή τους. Πρόκειται για σύγχυση που δημιουργεί ψευδείς αντιπαραθέσεις μεταξύ των επιμέρους επιστημονικών περιοχών και προσεγγίσεων. Ένας τρόπος να κατανοηθεί η συμβολή του βιβλίου για τα 10 χρόνια του ΤΜΧΑ είναι να ταξινομηθούν οι συμβολές που περιλαμβάνει σε δυο μεγάλες κατηγορίες σε σχέση με τις εσωτερικές και εξωτερικές οριοθετήσεις του χωρικού σχεδιασμού έτσι ώστε να αναδειχθεί και ο τρόπος που κατορθώνουν να υπερβούν δημιουργικά τέτοια άγονα διλήμματα. Στην πρώτη κατηγορία ταξινομούνται οι ενότητες του βιβλίου που περιλαμβάνουν συμβολές με έμφαση σε ζητήματα χωρικού σχεδιασμού και ανάπτυξης τα οποία εξειδικεύονται κυρίως ως προς τις εσωτερικές οριοθετήσεις του χωρικού σχεδιασμού.

Ενότητα: ‘Χωρικός σχεδιασμός: θεσμικό πλαίσιο και πολιτικές’ • Αθηνά Γιαννακού, ‘Οι μεταρρυθμίσεις του συστήματος χωρικού σχεδιασμού στην Ελλάδα: μια επισκόπηση της περιόδου 19742009’ • Ελισάβετ Θωϊδου, ‘Χωροταξικός σχεδιασμός για τις περιφέρειες: εξέλιξη, ευρωπαϊκές διαστάσεις και η ελληνική εμπειρία’ • Σοφία Χατζηκοκκόλη, ‘Αστικός σχεδιασμός: εξέλιξη και προοπτικές’ Ενότητα: ‘Σχεδιασμός χρήσεων γης και μεταφορών’ • Απόστολος Παπαγιανάκης, ‘Προκλήσεις για τη βιώσιμη αστική κινητικότητα: Αναγκαιότητα, κατευθύνσεις και εφικτότητα ενός χάρτη πορείας για την διασφάλιση του δικαιώματος στη μετακίνηση στην πόλη’ • Γεωργία Ποζουκίδου, ‘Η παραγωγή του χώρου στα αστικά μοντέλα: θεωρητικές προσεγγίσεις και πρακτικές’ Ενότητα: ‘Εργαλεία και τεχνολογίες σχεδιασμού’ • Δημήτρης Καϊμάρης, Νικόλας Καρανικόλας και Στράτος Στυλιανίδης, ‘Τεχνολογίες αποτύπωσης και απεικόνισης στον αστικό και περιαστικό χώρο’ Οι συμβολές αυτές αντανακλούν βασικές πλευρές του χωρικού σχεδιασμού και σηματοδοτούν εσωτερικές οριοθετήσεις τομέων που έχουν ιστορικά αναδυθεί από ένα κοινό πυρήνα προβλημάτων και αντιλήψεων και περιλαμβάνουν ζώνες συνεργασίας, συμπληρωματικότητας και επικαλύψεων. Οι εσωτερικές αυτές διαφοροποιήσεις ανάγονται γενικά, αν και όχι απόλυτα, στην εδαφική κλίμακα που ενδιαφέρει κάθε επιμέρους συμβολή (πχ. σύνολο ή μέρος ενός οικισμού, συστήματα οικι-

σμών ή περιφέρειες) ή στο ιδιαίτερο αντικείμενο της (πχ. θεσμικό πλαίσιο, βασικές αρχές και μοντέλα, πρακτικές και τεχνικές σχεδιασμού). Οι διαφορές αυτές ως προς την κλίμακα και το αντικείμενο οδηγούν και σε πολλές δευτερογενείς διαφορές ως προς τις έννοιες, τη μεθοδολογία και τις επιδιώξεις κάθε επιμέρους συμβολής χωρίς να εγκαταλείπουν τη σύνδεση τους με τον πυρήνα του πεδίου του χωρικού σχεδιασμού. Αντίστοιχα, στη δεύτερη κατηγορία ταξινομούνται οι ενότητες του βιβλίου που περιλαμβάνουν συμβολές με έμφαση σε ζητήματα χωρικού σχεδιασμού και ανάπτυξης τα οποία εξειδικεύονται κυρίως ως προς τις εξωτερικές οριοθετήσεις του χωρικού σχεδιασμού. Ενότητα: ‘Οικονομία και Χωρική Ανάπτυξη’ • Γιώργος Μιχαηλίδης, Από τη διάχυση της μεγέθυνσης στη χωρική ανάπτυξη: Λάθη και αναγκαιότητες στις πολιτικές’, • Γιώργος Γριτζάς και Κάρολος Καβουλάκος, ‘Μία συζήτηση για τις τους εναλλακτικούς οικονομικούς και πολιτικούς χώρους’ • Θανάσης Καλογερέσης και Βασίλης Αυδίκος, ‘Δημιουργικότητα, κρίση και χωρική ανάπτυξη’ Ενότητα: ‘Περιβάλλον, ύπαιθρος και βιώσιμη ανάπτυξη’ • Διονύσης Λατινόπουλος, Αποτιμώντας τη βιωσιμότητα της ανάπτυξης με τη χρήση μακροοικονομικών δεικτών • Ελένη Παπαδοπούλου και Χρήστος Παπαλεξίου, Αξιολόγηση Προγραμμάτων Πολιτικής Αγροτικής Ανάπτυξης: θεσμική υποχρέωση ή πολύτιμο εργαλείο για τη χάραξη πολιτικής • Δήμητρα Βαγιωνά Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων: Τεχνικές εκτίμησης και συμμετοχή του κοινού

016_Layout 1 12/11/2015 11:02 π.μ. Page 133

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΥΚΑΛΑΣ

Ενότητα: ‘Κοινωνική ανάλυση του χώρου’ • Γιάννης Φραγκόπουλος Ο χώρος ως αντικείμενο κοινωνιολογικής ανάλυσης: από τους κλασικούς στη Σχολή του Σικάγο και στην γαλλική μαρξιστική κοινωνιολογία της πόλης • Πάνος Χατζηπροκοπίου Αστικός χώρος, ετερότητα, μετανάστευση: προσεγγίζοντας ένα (;) ερευνητικό πεδίο Οι συμβολές αυτές γεφυρώνουν την κρίσιμη οριοθέτηση ως προς τα εξωτερικά όρια του χωρικού σχεδιασμού προς τις πλευρές των οικονομικών και κοινωνικών επιστημών και του περιβάλλοντος. Εδώ, οι διαφοροποιήσεις προκύπτουν από τη συνάντηση του χωρικού σχεδιασμού με διαφορετικές κατευθύνσεις όπως είναι η περιφερειακή και αστική ανάπτυξη, η ανάπτυξη της υπαίθρου, η διαχείριση των φυσικών

πόρων, η ανθρωπογεωγραφία και η αστική κοινωνιολογία, με τις οποίες μοιράζονται το ενδιαφέρον για την οργάνωση και ανάπτυξη των εδαφικών ενοτήτων στις διαφορετικές κλίμακες. Οι διαφορές ως προς τον προσανατολισμό και την κατεύθυνση του ενδιαφέροντος οδηγούν και σε διαφοροποιήσεις στις επιμέρους, έννοιες, τεχνικές και μεθόδους που χρησιμοποιούν χωρίς να εγκαταλείπουν τις γέφυρες που τις συνδέουν με τα κεντρικά ζητήματα του χωρικού σχεδιασμού. Συμπερασματικά, όπως αποδεικνύουν οι συμβολές στο βιβλίο «Χώρου ζητήματα: Θεωρίες και μεθοδολογίες για το σχεδιασμό και την ανάπτυξη» για τα 10 χρόνια του ΤΜΧΑ, ο χωρικός σχεδιασμός συνθέτει ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών πεδίων και εξειδικεύσεων το οποίο αποδεικνύεται εξαιρετικά γόνιμο πλαίσιο σε συνέργειες και συμπληρωματικότητες. Τα επιμέρους επιστημονικά πεδία και εξιδικεύσεις δημι-

ουργούν τις προϋποθέσεις προκειμένου ο χωρικός σχεδιασμός να προχωρήσει στον προσδιορισμό και την υλοποίηση προτάσεων δοκιμάζοντας συνεχώς νέες απαντήσεις στην εξαιρετικά κρίσιμη ερώτηση που βρίσκεται στον αξιακό πυρήνα του: πώς μπορούμε να (επανα)σχεδιάσουμε το φυσικό και το κτισμένο περιβάλλον συνθέτοντας τις αξίες και τις γνώσεις μας με τρόπους που παρέχουν βιώσιμη προοπτική στις πόλεις και τις περιφέρειες και βελτιώνουν την ποιότητα ζωής των κατοίκων τους; Σημείωση 1. Η βιβλιοπαρουσίαση στηρίζεται στην εισήγηση ‘Ο χωρικός σχεδιασμός και η γοητεία της διεπιστημονικής συνεργασίας’ που έγινε στο πλαίσιο της επετειακής εκδήλωσης του ΤΜΧΑ Εκπαίδευση και έρευνα στο ΑΠΘ για τη χωρική ανάπτυξη και τον σχεδιασμό: 10 χρόνια από την ίδρυση του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, Παρασκευή, 5 Ιουνίου 2015, Κτίριο Κέντρο Διάδοσης Ερευνητικών Αποτελεσμάτων Α.Π.Θ.

133

016_Layout 1 12/11/2015 11:02 π.μ. Page 134

SPECIAL SECTION: COASTAL AND FLUVIAL PROCESSES

3 8

38 51

E. Karymbalis An Introduction to the Special Issue K.Valkanou, E. Karymbalis, D. Papanastassiou, M. Soldati, C. Chalkias, K. GakiPapanastassiou

Flood Hazard assessment in a subcatchment of Vouraikos River utilizing GIS Maria Papoulia Assessment of the vulnerability of the Astypalaea island (s.e. Aegean sea) to tsunamis K. Lazogiannis, S. Poulos, D.H. Giannouli, D.E. Sifnioti, K. Tsanakas, A. Tsoutsia, S. Dilalos, G. Gionis, E. Vasilakis, S. Petrakis, D. Tarasi, G. Terezakis Morphological changes along deltaic coastline of pinios river (Thessaly)

ARTICLES

59 77 93

Tectonic influence on the drainage systems of the north Evia Island, Central Greece Dimitrios Penteris, Kleomenis Kalogeropoulos, Cristos Chalkias

Polidora Naoumi Exarchia: A place of ‘Anarchy’ and Insecurity Giorgos Velegrakis Cold mining in Chalkidiki and Local Struggles: analysis of voting practices in Municipal and National Elections Thanasis Lakrintis, Panayotis Pantos The human factor’s role in a crisis hit Greece: The experience of Social Cooperatives

ical Association, Barull, Rusia, 2-4 July 2015

RESEARCH BRIEFING

117

122

EVENTS AND DEBATES

106

109

114

Maria ChaidopoulouVruxea, Dimitra Siatitsa, Penny Koutrolikou Restructuring Urban Policies, 25th INRURA Conference, Athens 5 September 2015 Giorgos Velegrakis, Kostas Vourekas, Alexandra Zavvou, Olga Balaoura, Eua Papatzani 7th International Conference (ICCG2015) “Precarious Radicalism on Shifting Grounds - Towards a politics of possibility” E. Karymbalis Regional Conference of the International Geomorpholog-

D. Emanuel, R. Kaftatzoglou, N. Souliotis Socioeconomic class, social status and consumption: social stratification, mobility and urban consumption in Athens, NCSR Research Eleni Drakaki Restructuring of the Greek Economy and Uneven Regional Development: 19932010, PhD Dissertation

STUDENTS’ FORUM

126

Evaggelia Vizirgiannaki, Despina Mavrigiannaki “MUSAFERAT”: Migration in Modern Greece, the case of Old Kokkinia

BOOK REVIEWS

131

Grigoris Kafkalas Spatial planning and the mystique of multidisciplinary collaboration

cover_Layout 1 12/11/2015 11:20 π.μ. Page 2

ISSN: 1109-186X

Φωτογραφία εξωφύλλου: Θύμιος Καρύμπαλης

Cover photo: Thymios Karymbalis

cover_Layout 1 12/11/2015 11:20 π.μ. Page 1

Αφιέρωμα: Ποτάμιες και παράκτιες διεργασίες

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2015 - ΤΕΥΧΟΣ 26

Η αναγκαιότητα της καλής γνώσης και παρακολούθησης των νφυσικών διεργασιών: Εισαγωγή στο αφιέρωμα

ΕΞΑΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2015 - ΤΕΥΧΟΣ 26

Τα παλιά τεύχη του περιοδικού είναι διαθέσιμα ηλεκτρονικά στο www.geographies.gr

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΠΟΤΑΜΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΤΙΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ