Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 24 by geographies magazine

cover_Layout 1 30/09/2014 8:02 μ.μ. Page 1

ΓΕΩΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ Η επέλαση στις ακτές

Αφιέρωμα Μεταβολές και ανασημασιοδοτήσεις του χώρου στην Ελλάδα Ο αστικός χώρος στη δίνη της κρίσης Κοινωνικές και χωρικές ανατροπές στην Αθήνα της κρίσης Από το υλικό των ονείρων. Ο φαληρικός όρμος σε μια ακόμη μεγάλη αφήγηση Οι διαδικασίες gentrification στο κέντρο της Αθήνας τον καιρό της κρίσης

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2014 - ΤΕΥΧΟΣ 24

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΕΞΑΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2014 - ΤΕΥΧΟΣ 24

«Άδειες» υλικότητες στην κρίση. Η αναπαραγωγή του χώρου στην περιοχή του παλαιού δημαρχείου Θεσσαλονίκης Οπτικές αναπαραστάσεις της ασφάλειας στην Αθήνα: Πολιτικές που γίνονται εικόνες, εικόνες που παραγάγουν σημασίες Μετακινούμενοι πληθυσμοί και χειραφετικές πρακτικές στην Αθήνα της κρίσης Χωρική διαφοροποίηση των δικαιωμάτων ενιαίας ενίσχυσης της κοινής αγροτικής πολιτικής στις περιφερειακές ενότητες της Ελλάδας Οι παραδοσιακοί οικισμοί της Ελλάδας: Ζητήματα χωροταξίας και προστασίας Αστική κρίση ή αστικές κρίσεις; Συγκρίνοντας τις πολιτικές λιτότητας, την καθημερινή ζωή και τις αντιστάσεις στις ελληνικές και τις γερμανικές πόλεις. Παρουσίαση εργαστηρίου

Χωρικές και κοινωνικές μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: Η περίπτωση του Μεταξουργείου «Η πόλη των αστέγων» Θεωρητική διερεύνηση ‒ Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ

8ο διεθνές συνέδριο γεωμορφολογίας, Παρίσι, 27-31 Αυγούστου 2013

Τα παλιά τεύχη του περιοδικού είναι διαθέσιμα ηλεκτρονικά στο www.geographies.gr

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΗΜΑΣΙΟΔΟΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Η ΕΠΕΛΑΣΗ ΣΤΙΣ ΑΚΤΕΣ – ΧΩΡΙΚΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΕΝΙΑΙΑΣ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ – ΟΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

cover_Layout 1 30/09/2014 8:02 μ.μ. Page 2

ΤΕΥΧΟΣ 24 - ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2014 Συντακτική Επιτροπή Ντίνα Βαΐου (ΕΜΠ), Παύλος Μαρίνος Δελλαδέτσιμας (Χαροκόπειο Παν.), Μαρία Μαντουβάλου (ΕΜΠ), Μύρων Μυρίδης (ΑΠΘ) Υπεύθυνος Συντακτικής Επιτροπής Κωστής Χατζημιχάλης, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, τηλ. 210 95 49 144, hadjimichalis@hua.gr Σύμβουλοι Συντακτικής Επιτροπής

Χρ. Αγριαντώνη (ΚΝΕ/ΕΙΕ), Ε. Ανδρικοπούλου (ΑΠΘ), Α. Γερολύμπου (ΑΠΘ), Β. Γκιζελή (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο), Π. Ζέικου (Οργανισμός Θεσσαλονίκης), Ε. Ηλιοπούλου (Οργανισμός Αθήνας), Ι. Καρνάβου (ΑΠΘ), Μπ. Κασίμης (Παν. Πατρών), Κ. Καυκούλα (ΑΠΘ), Χρ. Κουλούρη (ΑΠΘ), Α. Κωσταντακοπούλου (Παν. Ιωαννίνων), Α. Λαμπριανίδης (Παν. Μακεδονίας), Λ. Λουλούδης (Γεωπονικό Παν.), Θ. Μαλούτας (Παν. Θεσσαλίας), Χ. Μαρουκιάν (Παν. Αθηνών), Ν. Μπεόπουλος (Γεωπονικό Παν.), Ηλ. Μπεριάτος (Παν. Θεσσαλίας/ΥΠΕΧΩΔΕ), Κ. Παυλόπουλος (Χαροκόπειο Παν.), Ι. Σακέλης (Πάντειο Παν.), Γ. Σταθάκης (Παν. Κρήτης), Θ. Τερκενλή (Παν. Αιγαίου), Α. Τρούμπης (Παν. Αιγαίου), Μπ. Φιλιππακοπούλου (ΕΜΠ), Μ. Bruneau (CNRS/Univ. de Bordeaux ΠΙ), MD. Garcia-Ramon (Univ. Autonoma de Barcelona), R. Hudson (Univ. of Durham), V. Plum (Univ. of Roskilde), R. van der Vaart (Univ. of Utrecht). Μακέτα εξωφύλλου: Π. Καπόλα ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΑ ΤΟΥΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΔΕΣ 1. Οι ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ δημοσιεύουν πρωτότυπες επιστημονικές εργασίες οι οποίες αφορούν σε θέματα χώρου που ενθαρρύνουν συνεργασίες που θα καλύπτουν και θέματα διεθνούς ενδιαφέροντος, πέραν των ελληνικών. Το περιοδικό δέχεται επίσης σύντομα σχόλια στην επικαιρότητα, περιγραφές συνεδρίων και ερευνητικών εργασιών, φοιτητικές δραστηριότητες και βιβλιοκρισίες. Όλα τα επιστημονικά άρθρα κρίνονται από δύο κριτές και οι άλλες συνεργασίες από τη Συντακτική Επιτροπή. 2. Τα επιστημονικά άρθρα προς δημοσίευση θα πρέπει να είναι 6.500-8.000 λέξεις και οι άλλες συνεργασίες 1.500-2.000 λέξεις εκτός βιβλιογραφίας. Θα αποστέλλονται στην έδρα του περιοδικού με την ένδειξη «Για το περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ», σε τρία αντίγραφα, τυπωμένα από τη μία πλευρά του χαρτιού σε 1,5 διάστημα, με ικανά περιθώρια. Ο τίτλος του άρθρου, τα ονόματα των συγγραφέων και οι διευθύνσεις (ταχ. διεύθυνση, τηλ./fax και e-mail) θα είναι στην αρχή, σε ξεχωριστή σελίδα, γραμμένα και στα αγγλικά ή γαλλικά. Μετά την τελική αποδοχή της εργασίας θα αποστέλλεται το τελικό κείμενο με τις τυχόν διορθώσεις σε δύο αντίγραφα και σε δισκέτα Η/Υ σε μορφή .doc ή ascii. 3. Κάθε επιστημονικό άρθρο συνοδεύεται στο τέλος από περίληψη 200 λέξεων μεταφρασμένη στα αγγλικά ή γαλλικά. 4. Πιθανά σχήματα, χάρτες κ.λπ. πρέπει να είναι ασπρόμαυρα στο πρωτότυπο, εκτός των φωτογραφιών, οι οποίες μπορεί να είναι και έγχρωμες. Θα αποστέλλονται σε πρωτότυπη εκτύπωση και στην πρωτογενή τους ψηφιακή μορφή (δισκέτα, CD κ.λπ.) μετά την τελική αποδοχή της συνεργασίας, σε ξεχωριστό αρχείο, εκτός του αρχείου word του κειμένου. 5. Οι βιβλιογραφικές αναφορές θα ακολουθούν το σύστημα Harvard: εντός κειμένου συγγραφέας και χρονολογία, και πλήρης αναφορά στο τέλος του άρθρου. 6. Τα βιβλία για βιβλιοκριτική αποστέλλονται σε δύο αντίτυπα στην έδρα του περιοδικού.

Τιμή τεύχους: 15€ Συνδρομή ετήσια: 25€. Για φοιτητές: 20 €. Για οργανισμούς και βιβλιοθήκες: 45 € Διεύθυνση για την αποστολή συνεργασιών και βιβλίων για κρίση: Περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Ελ. Βενιζέλου 70, Καλλιθέα 176 71, τηλ.: 210 95 49 325, fax: 210 95 14 759, e-mail: geographies@hua.gr. Παραγωγή, διάθεση, διαφημίσεις και συνδρομές: Εκδόσεις νήσος, Σαρρή 14, 10553 Αθήνα, τηλ./φαξ: 210 3250058 e-mail: info@nissos.gr ISSN: 1109-186Χ Η Συντακτική Επιτροπή ευχαριστεί τις Πρυτανικές Αρχές τον Χαροκοπείου Πανεπιστημίου για τη φιλοξενία των ΓΕΩΓΡΑΦΙΩΝ στους χώρους του πανεπιστημίου.

N°24 - AUTUMN 2014 Editorial Committee Pavlos Marinos Delladetsimas (HUA), Maria Madouvalou (NTUA), Myron Myridis (AUTH), Dina Vaiou (NTUA) Managing Editor Costis Hadjimichalis, Harokopio University, Athens, Tel. ++30 210 95 49 144, hadjimichalis@hua.gr Editorial Advisors

Chr. Agriantoni (KNE/EIE), E. Andricopoulou (AUTH), B. Filipacopoulou (NTUA), A. Gerolymbou (AUTH), B. Gizeli (Pedagogical Institute), E. Heliopoulou (Athens Org.), K. Kafkoula (AUTH), I. Karnavou (AUTH), B. Kasimis (U. of Patras), Chr. Koulouri (U. of Thraki), A. Kostantakopoulou (U. of Ioannina), L. Lambrianidis (U. of Macedonia), L. Louloudis (Agricultural U.), Th. Maloutas, (U. of Thessaly), Ch. Maroukian (U. of Athens), N. Beopoulos (Agricultural U.), H. Beriatos (U. of Thessaly / Ministry of Planning), K. Pavlopoulos (HUA), Y. Sakelis (Panteion U. / NCSR), G. Stathakis (U. of Crete), Th. Terkenli (U. of Aegean), A. Troumbis (U. of Aegean), P. Zeikou (Thessaloniki Org.) M. Bruneau (CNRS / U. de Bordeaux III), M.-D. Garcia Ramon (U. Autonoma de Barcelona), R. Hudson (U. of Durham), V. Plum (Roskilde U. Center), R. van der Vaart (U. of Utrecht)

GUIDELINES TO AUTHORS 1. Geographies publish original theoretical and empirical papers and encourage international contributions beyond Greek-related themes. The journal also welcomes shorter comments, research briefings and conference reports as well as book reviews. All scientific papers are reviewed by two anonymous referees and all other material by the Editorial Committee. 2. Scientific papers should be 6500-8000 words and contributions to other sections 1500-2000 words. Authors should submit carefully checked manuscripts in three hard copies typed 1,5 line-spaced with 3 cm margins all round. The title of the paper with names, address, telephone, affiliation and e-mail should appear in the front page only. The title and the main text will follow. After final acceptance the author/s should send two hard copies and a disk in .doc or ascii format. 3. All papers should come with title, names and an abstract of 200 words in Greek and English or French. 4. Tables, diagrams and maps should be in black and white and should be submitted in both hard and disc format. Photos can be submitted in colour but they will be printed in black and white. Finally, they should be submitted in a separate file. 5. For references use the Harvard system (authors and year of publication in the text) and place the full reference in a List of References at the end of the main text.

Price: 15€ One-year subscription: 25€. Students: 20€. Organizations and Libraries: 45€ Address for correspondence: GEOGRAPHIES, Department of Geography, Harokopio University, EL Venizelou 70, Kallithea 176 71, Greece. Tel: ++30 210 95 49 325, geographies@hua.gr Publication, subscriptions and distribution: Nissos Publications, 14, Sarri str., 10553 Athens, Greece, tel./fax: ++ 210 3250058, info@nissos.gr

ISSN: 1109-186X

000_Layout 1 30/09/2014 7:31 μ.μ. Page 1

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ Η ΕΠΕΛΑΣΗ ΣΤΙΣ ΑΚΤΕΣ

3 7

Ευθύμιος Καρύμπαλης «Οριοθέτηση, διαχείριση και προστασία αιγιαλού και παραλίας»: Ένα απαράδεκτο νομοσχέδιο με ανύπαρκτα επιστημονικά κριτήρια Ελένη Πορτάλιου

16 25 39 53 66 79

Κώστας Μανωλίδης Ο αστικός χώρος στη δίνη της κρίσης Ελένη Πορτάλιου Κοινωνικές και χωρικές ανατροπές στην Αθήνα της κρίσης Μαρία Μάρκου Από το υλικό των ονείρων. Ο φαληρικός όρμος σε μια ακόμη μεγάλη αφήγηση Γεωργία Αλεξανδρή Οι διαδικασίες gentrification στο κέντρο της Αθήνας τον καιρό της κρίσης Μιλτιάδης Ζερμπούλης «Άδειες» υλικότητες στην κρίση. Η αναπαραγωγή του χώρου στην περιοχή του παλαιού δημαρχείου Θεσσαλονίκης Κώστας Θεοδωρόπουλος, Γιώργος Κανδύλης, Αλεξάνδρα Σαγιά Οπτικές αναπαραστάσεις της ασφάλειας στην Αθήνα: Πολιτικές που γίνονται εικόνες, εικόνες που παραγάγουν σημασίες Βασιλική Μακρυγιάννη Μετακινούμενοι πληθυσμοί και χειραφετικές πρακτικές στην Αθήνα της κρίσης

ΑΛΛΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

91 107

Η ψήφιση του σχεδίου νόμου για τον αιγιαλό και τις παραλίες αποτράπηκε. Επαγρυπνούμε!

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΗΜΑΣΙΟΔΟΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Θανάσης Κίζος, Χρήστος Κολοβός, Μηνάς Μεταξάκης Χωρική διαφοροποίηση των δικαιωμάτων ενιαίας ενίσχυσης της κοινής αγροτικής πολιτικής στις περιφερειακές ενότητες της Ελλάδας Μαριλένα Παπαγεωργίου, Γεωργία Ποζουκίδου Οι παραδοσιακοί οικισμοί της Ελλάδας: Ζητήματα χωροταξίας και προστασίας

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΙΣ

126 129

Ντίνα Βαΐου, Φερενίκη Βαταβάλη Αστική κρίση ή αστικές κρίσεις; Συγκρίνοντας τις πολιτικές λιτότητας, την καθημερινή ζωή και τις αντιστάσεις στις ελληνικές και τις γερμανικές πόλεις. Παρουσίαση εργαστηρίου Σωτήριος Καραλής, Κανέλλα Βαλκάνου, Ευθύμιος Καρύμπαλης 8ο διεθνές συνέδριο γεωμορφολογίας, Παρίσι, 2731 Αυγούστου 2013

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΣΙΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

132

ΕΡΓΑ-

Γεωργία Αλεξανδρή Χωρικές και κοινωνικές μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: Η περίπτωση του Μεταξουργείου

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ

136

Ελισάβετ Βαρελίδου, Ξανθούλα Μιχαήλ «Η πόλη των αστέγων» Θεωρητική διερεύνηση ‒ Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης

000_Layout 1 30/09/2014 7:31 μ.μ. Page 2

κυκλοφορούν από τις εκδόσεις νήσος

Ντίνα Βαΐου, Κωστής Χατζημιχάλης

Ο χώρος στην αριστερή σκέψη Το βιβλίο εστιάζει στην αριστερή σκέψη για το χώρο επιχειρώντας ένα είδος συνθετικής («εσωτερικής» και «εξωτερικής») αριστερής ιστοριογραφίας. Ένα τέτοιο εγχείρημα θα απαιτούσε εκτεταμένη διερεύνηση, την οποία το βιβλίο ανοίγει χωρίς να εξαντλεί. Αφετηρία για μια αριστερή προσέγγιση της έννοιας του χώρου και της υπόστασής του ως χωρικότητας είναι η αναγνώριση ότι ο χώρος δεν είναι κάτι έξω από την κοινωνία, κάτι που περιμένει κάπου εκεί έξω να ανακαλυφθεί, αλλά ότι ο χώρος παράγεται από την κοινωνία, εμπεριέχει τις, και εμπεριέχεται στις, κοινωνικές σχέσεις και γι’ αυτό είναι βαθύτατα πολιτικός.

Μάνος Σπυριδάκης (επιμέλεια)

Μετασχηματισμοί του χώρου Κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις Σκοπός του τόμου είναι να αναδείξει τη διάσταση της έννοιας του χώρου ως διαδραστικής ολότητας, η οποία ενέχει κοινωνικές σχέσεις που, διαμεσολαβημένες καθώς είναι από οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες, με τη σειρά τους εκβάλλουν στον διαρκή ανασχηματισμό του διαμορφώνοντας επικράτειες τόσο κοινωνικών πρακτικών όσο και επιστημονικής έρευνας.

Νικόλαος Ίων Τερζόγλου

Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα Το βιβλίο επιχειρεί να διερευνήσει τους εννοιολογικούς μετασχηματισμούς της ιδέας του χώρου κατά την διάρκεια του 20ού αιώνα, μέσα από ένα διεπιστημονικό πρίσμα μελέτης. Η διερεύνηση αυτή φανερώνει πως η κατανόηση, η ερμηνεία και η νοηματοδότηση της ιδέας του χώρου στον 20ό αιώνα από διακριτές επιστημονικές περιοχές ακολούθησε πολλαπλές πορείες, ρήξεις, συγκλίσεις και μεταμορφώσεις.

001_Layout 1 30/09/2014 7:32 μ.μ. Page 3

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

Η ΕΠΕΛΑΣΗ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΑΚΤΕΣ Οι μοναδικές ελληνικές ακτές αποτελούν στόχο μερίδων του ελληνικού και διεθνούς κεφαλαίου εδώ και δεκαετίες. Η συγκυρία της κρίσης χρέους είναι ευνοϊκή για τα κεφάλαια που ασκούν πιέσεις στη κυβέρνηση για αλλαγές στο ισχύον ασθενές θεσμικό πλαίσιο και στα συστήματα ιδιοκτησίας τα οποία, παρά τις μικροκαι μακρο-υφαρπαγές του παρελθόντος, έχουν καταφέρει να διατηρήσουν σε σημαντικό βαθμό την αυθεντικότητα των ακτών. Το κατ’ ευφημισμό νομοσχέδιο για την «προστασία αιγιαλού και παραλίας» ανοίγει παράθυρα ευκαιρίας για επέλαση στις ακτές σε συνδυασμό με τις άλλες θεσμικές εκτροπές στα θέματα χωρικού σχεδιασμού. Οι έντονες αντιδράσεις πολιτών, οικολογικών οργανώσεων, τοπικών κινημάτων, πολιτικών κομμάτων αλλά και επιχειρηματιών φιλικά προσκείμενων σε ΝΔ και ΠΑΣΟΚ, ανάγκασαν τη συγκυβέρνηση να αποσύρει το νομοσχέδιο και να μην το καταθέσει στη Βουλή το καλοκαίρι 2014. Η απόσυρση του νομοσχεδίου συνοδεύτηκε όμως από τη ψήφιση σε πολυνομοσχέδιο που κυρώθηκε σε θερινό τμήμα της Βουλής το καλοκαίρι του 2014 της πρακτικά αυθαίρετης και άρον-άρον χάραξης της γραμμής αιγιαλού που είναι και η σημαντικότερη θεσμική εκκρεμότητα για τις κερδοσκοπικές επενδύσεις. Αυτή η εξέλιξη δείχνει ότι η νίκη είναι προσωρινή και η σύντομη κριτική ανάλυση που ακολουθεί από τους συναδέλφους Θύμιο Καρύμπαλη και Ελένη Πορτάλιου υπογραμμίζει τη σοβαρότητα του θέματος για το οποίο απαιτείται συνεχής επαγρύπνηση.

«OΡΙΟΘEΤΗΣΗ, ΔΙΑΧΕIΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣIΑ ΑΙΓΙΑΛΟY ΚΑΙ ΠΑΡΑΛIΑΣ»: EΝΑ ΑΠΑΡAΔΕΚΤΟ ΝΟΜΟΣΧEΔΙΟ ΜΕ ΑΝYΠΑΡΚΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚA ΚΡΙΤHΡΙΑ. Ευθύμιος Καρύμπαλης1 Το νομοσχέδιο αυτό το οποίο αποσύρθηκε γιατί ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων, παραβιάζει θεμελιώδεις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης, της προστασίας του περιβάλλοντος και της χρήσης των δημόσιων αγαθών. Είναι εντελώς ωμό και αποκλειστικά εισπρακτικό υποτιμώντας σκόπιμα την επιστημονικά τεκμηριωμένη προστασία και την αναγκαιότητα σχεδιασμού. Ο καθαρά εισπρακτικός χαρακτήρας του σχεδίου νόμου και οι σκοποί που εξυπηρετεί φαίνεται από το γεγονός και μόνο ότι ο Υπουργός Οικονομικών αναγορεύεται ως ο κύριος ρυθμιστής όλων των διαδικασιών ακόμη και των τεχνικών, περιβαλλοντικών και διαχειριστικών (αρθρ. 23 – εξουσιοδοτικές διατάξεις). Θα περίμενε κανείς το νέο νομοσχέδιο να επιδιώκει τον εξορθολογισμό και την απλοποίηση του θεσμικού πλαισίου για την προστασία και Ολοκληρωμένη Διαχείριση της Παράκτιας Ζώνης. Αντίθετα μο-

1 Αναπληρωτής Καθηγητής Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, karymbalis@hua.gr

001_Layout 1 30/09/2014 7:32 μ.μ. Page 4

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014

ναδικός στόχος του σχεδίου νόμου της συγκυβέρνησης, όπως ο ίδιος ο Υπουργός Οικονομικών αναφέρει στην απαράδεκτη εισηγητική του έκθεση, είναι η «απελευθέρωση των τεράστιων δυνατοτήτων οικονομικής ανάπτυξης του παράκτιου χώρου». Το νομοσχέδιο καθιστά προαιρετική τη χάραξη της παραλίας υποβαθμίζοντας σοβαρά την οριοθέτηση της ζώνης προστασίας και τη διαπίστωση παρανομιών και καταπατήσεων. Ο τρόπος χάραξης της οριογραμμής του αιγιαλού είναι ελλιπής χωρίς επιστημονικά κριτήρια και μειώνει σημαντικά το πραγματικό εύρος της παραλίας. Η οριοθέτηση του αιγιαλoύ είναι ένα θέμα καθαρά γεωμορφολογικό – περιβαλλοντικό και η επεξεργασία του απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση και ακαδημαϊκή υποστήριξη. Τόσο το όριο του παλαιού, όσο και του σημερινού αιγιαλού πρέπει να καθορίζονται με βάση την ανώτερη προς τη χέρσο ζώνη, τα χαρακτηριστικά της οποίας έχουν διαμορφωθεί από θαλάσσιες διεργασίες και κυρίως τον κυματισμό που δρα και επηρεάζει την εκάστοτε ακτή. Είναι προφανές ότι η οριοθέτηση αυτή πρέπει να γίνει λαμβάνοντας υπόψη τα ύψη των κυμάτων που πλήττουν μια παράκτια περιοχή τουλάχιστον σε χρονικό βάθος 50 ετών (ή και περισσότερο). Υπάρχουν ακραίοι κυματισμοί μεγάλου ύψους που επηρεάζουν την ακτή με μικρότερη συχνότητα πρέπει όμως να ληφθούν σοβαρά υπόψη κατά την οριοθέτηση του προς τη ξηρά ορίου επίδρασης των θαλάσσιων διεργασιών καθώς είναι σημαντικοί για την ομαλή λειτουργία του αιγιαλού ως γεωμορφή. Μπορεί για παράδειγμα να μην υπάρχουν μεγάλοι κυματισμοί που θα δημιουργήσουν πρόβλημα εντός τριών ή πέντε ετών. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι δε θα υπάρξουν σε είκοσι χρόνια. Επίσης μια μακροχρόνια διεργασία που αγνοείται εντελώς στο νομοσχέδιο είναι η αναμενόμενη ευστατική άνοδος της στάθμης της θάλασσας ως αποτέλεσμα της ανόδου της θερμοκρασίας του πλανήτη λόγω της κλιματικής αλλαγής. Πέραν όμως της ανόδου αυτής, η οποία κατά μερικούς επιστήμονες θα είναι σημαντική, υπάρχουν προβλέψεις ότι θα αυξηθεί η κυκλωνική δραστηριότητα με αποτέλεσμα τη διάβρωση των ακτών και την συχνή κατάκλιση του χερσαίου τμήματος του αιγιαλού από τη θάλασσα. Η ζώνη παραλίας αντιμετωπίζεται στο νομοσχέδιο ως το χερσαίο τμήμα της παράκτιας ζώνης και ορίζεται αυθαίρετα ότι δεν πρέπει να υπερβαίνει σε πλάτος τα 50 m από τo όριο του αιγιαλού (άρθρο 2 – κυριότητα και προορισμός αιγιαλού, παραλίας, παλιού αιγιαλού). Ο ρόλος του χερσαίου τμήματος της παράκτιας ζώνης δεν εξυπηρετεί μόνο την επικοινωνία της ξηράς με τη θάλασσα αλλά τροφοδοτεί με ίζημα την παραλία διαμορφώνοντας ένα ισοζύγιο ιζημάτων της παράκτιας ζώνης που δεν είναι το ίδιο σε όλες τις παράκτιες περιοχές. Συνεπώς δεν είναι δυνατόν να ορίζεται το εύρος της ζώνης παραλίας αυθαίρετα μέχρι 50m από τον αιγιαλό. Υπάρχουν όμως παράκτιες περιοχές όπου ο προσδιορισμός του ανώτερου ορίου της παράκτιας ζώνης δεν είναι εύκολος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι περιοχές των εκβολών των χειμάρρων και των ποταμών όπου το ισοζύγιο των παρακτίων ιζημάτων και κατ’ επέκταση το πλάτος της παράκτιας ζώνης, εξαρτάται από τη συνδυασμένη δράση και την αλληλεπίδραση χερσαίων διεργασιών (όπως είναι η ποτάμια παροχή και στερεοπαροχή), θαλάσσιων διεργασιών (κυματισμός, παλίρροιες, παράκτια ρεύματα) και ανθρωπογενών επεμβάσεων (φράγματα, αμμοληψίες, οικιστική δραστηριότητα). Η σύγχρονη διεπιστημονική προσέγγιση που υιοθετείται σε ευρωπαϊκό επίπεδο για τη διαχείριση της παράκτιας ζώνης δεν θέτει όρια μεταξύ χερσαίου ή θαλάσσιου τμήματος αλλά προτεί-

001_Layout 1 30/09/2014 7:32 μ.μ. Page 5

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

νει την ολιστική και συνολική θεώρηση του παράκτιου χώρου και των διεργασιών που τον επηρεάζουν. Διαχειριστικά πολύ μεγάλη σημασία έχει επίσης η κατανόηση ότι οι τοπικές επιπτώσεις στον παράκτιο χώρο μπορεί να συνδέονται με θαλάσσιες ή χερσαίες διεργασίες που αρκετά συχνά δρουν μακριά από το άμεσο περιβάλλον της ακτογραμμής. Για παράδειγμα η ρύπανση του παράκτιου χώρου που προέρχεται από μια πηγή που βρίσκεται μακριά από την ακτή, ή η διάβρωση ή προέλαση της ευρύτερης περιοχής των εκβολών ενός ποταμού μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι κυρίως αποτέλεσμα ανεπαρκών πρακτικών διαχείρισης της λεκάνης απορροής του ποταμού παρά άμεσων τοπικών παράκτιων διεργασιών. Το προς την ξηρά όριο των παράκτιων συστημάτων περιλαμβάνει όλες εκείνες τις παράκτιες γεωμορφές απόθεσης και διάβρωσης που σχηματίστηκαν μέσα στη χρονική αυτή περίοδο όπου η στάθμη της θάλασσας παρουσίασε παγκοσμίως σημαντικές διακυμάνσεις που έφθασαν μέχρι και τα 120 m περίπου. Οι απολιθωμένες αυτές παράκτιες γεωμορφές, που διαμορφώθηκαν στο παρελθόν, σήμερα μπορεί να βρίσκονται σε μεγάλη οριζόντια απόσταση αλλά και σε μεγάλο υψόμετρο σε σχέση με τη σημερινή ακτογραμμή. Στο νομοσχέδιο δεν γίνεται καθόλου αναφορά για το χρονικό εύρος αναζήτησης του παλαιού αιγιαλού. Στην παράκτια γεωμορφολογία ο όρος «παλαιό» μπορεί να αφορά χιλιάδες ή εκατομμύριο έτη πριν από σήμερα. Μια σημαντική αδυναμία του νομοσχεδίου είναι η σύσταση και λειτουργία της επιτροπής καθορισμού οριογραμμών αιγιαλού. Το νομοσχέδιο ορίζει η επιτροπή να απαρτίζεται από μηχανικούς της περιφέρειας χωρίς εξειδίκευση και χωρίς γνώση των παράκτιων φυσικών διεργασιών, του ρυθμού και της έντασης της δράσης τους και των αποτελεσμάτων τους στην ακτή. Για την ορθή οριοθέτηση του αιγιαλού είναι απαραίτητη η συνεργασία επιστημόνων με ειδικότητες σχετικές με τις παράκτιες διεργασίες τόσο χερσαίες, όσο και θαλάσσιες που επηρεάζουν την ακτή όπως ωκεανογράφων, γεωλόγων-γεωμορφολόγων, γεωγράφων, βιολόγων που είναι γνώστες των παράκτιων γεωμορφολογικών διεργασιών, των ωκεανογραφικών χαρακτηριστικών του παράκτιου χώρου και της βιοποικιλότητά του. Το νομοσχέδιο στο άρθρο 12 (παραχώρηση χρήσης για την εκτέλεση έργων) παραχωρεί τη χρήση του αιγιαλού και της παράκτιας ζώνης αιγιαλού ή λιμνοθάλασσας πλάτους μέχρι 500 m σε φορείς του δημοσίου ή ιδιωτικές επιχειρήσεις για την εκτέλεση έργων που εξυπηρετούν τον επιδιωκόμενο σκοπό. Επιτρέπεται λοιπόν η κατασκευή έργων στον αιγιαλό ενώ με το άρθρο 13 (ειδικές περιπτώσεις παραχώρησης) επιτρέπεται η ακόμη και η προσάμμωση του αιγιαλού και η επιχωμάτωση του θαλάσσιου χώρου, υπολογίζοντας με προκλητικό τρόπο, την έκταση της επιχωμάτωσης με βάση τον αριθμό των κρεβατιών της τουριστικής μονάδας και με κριτήριο τις ανάγκες των ξενοδόχων. Επεμβάσεις αυτού του τύπου προκαλούν τη διαταραχή του φυσικού ισοζυγίου των ιζημάτων της παράκτιας ζώνης. Το ισοζύγιο της παράκτιας ζώνης αφορά τη φυσική ισορροπία μεταξύ των ιζημάτων που με φυσικό τρόπο τροφοδοτούν τον αιγιαλό και των ιζημάτων που με φυσικό πάλι τρόπο απομακρύνονται από αυτόν. Η διαταραχή του ισοζυγίου από ανθρωπογενείς επεμβάσεις έχει ως αποτέλεσμα την πρόσχωση ή τη διάβρωση της παραλίας. Σε όλο το κείμενο του νομοσχεδίου αποφεύγεται επιμελώς και σκοπίμως κάθε αναφορά σχετική με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις (με ορισμένες εξαιρέσεις π.χ.

001_Layout 1 30/09/2014 7:32 μ.μ. Page 6

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014

άρθρο 13, παραγ. 5, άρθρο 14 παραγρ. 1) και με τις συμβατικές υποχρεώσεις των αναδόχων των έργων ή της αξιοποίησης του αιγιαλού για αποκατάσταση του τοπίου, μετά το πέρας της χρονικής διάρκειας αξιοποίησης μέρους του αιγιαλού. Αφού δηλαδή έχει επέλθει η ανεπανόρθωτη αλλοίωση του φυσικού χαρακτήρα της ακτής. Δεν προβλέπονται μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων σε θαλάσσιες περιοχές όπου σχεδιάζεται η ανάπτυξη θαλάσσιων πάρκων και πλωτές εξέδρες ή πλωτών προσβάσεων από τον αιγιαλό. Ακόμη και στις περιπτώσεις όπου αναφέρονται συμβατικές υποχρεώσεις για την εκπόνηση μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων, δεν προσδιορίζεται το είδος και οι απαιτήσεις των μελετών αυτών. Το νομοσχέδιο αυτό διευκολύνει κάποιον που χτίζει ένα τουριστικό συγκρότημα να διεκδικεί την παραλία που του χρειάζεται, αγνοώντας σημαντικές διαστάσεις της διαχείρισης των παράκτιων οικοσυστημάτων. Η παρέμβαση με κτίσματα, δρόμους και γενικότερα κατασκευές εμποδίζει τον φυσικό κύκλο της παραλίας και θέτει τις ίδιες τις κατασκευές σε κίνδυνο από την παράκτια διάβρωση λόγω της δράσης των θαλάσσιων διεργασιών (κυματισμός, παράκτια ρεύματα, παλίρροιες, άνοδος στάθμης θάλασσας). Συνεπώς η απόρριψη των επιστημονικών κριτηρίων όπως είναι ο κυματισμός, ή η δυναμική της παραλίας και η εξέλιξη της μορφολογίας της, είναι βέβαιο ότι θα δημιουργήσει πρόβλημα όχι μόνο στην οικολογία και το φυσικό περιβάλλον της παράκτιας περιοχής αλλά και στις επιχειρήσεις που θα στεγαστούν σε κτίρια που βρίσκονται στον αιγιαλό. Η Ελλάδα είναι μια χώρα με ακτές πολύ μεγάλης οικολογικής και αισθητικής αξίας. Συνεπώς η ορθή διαχείριση και προστασία του αιγιαλού έχει εξαιρετική εθνική σημασία. Αναπόσπαστο τμήμα των ενεργειών που απαιτούνται για την ορθή διαχείριση της παράκτιας ζώνης είναι η αποτύπωση των μορφολογικών της χαρακτηριστικών, η κατανόηση και μελέτη των φυσικών διεργασιών που δρουν στον χώρο αυτό καθώς και η αλληλεπίδρασή τους με τις ανθρωπογενείς επεμβάσεις. Οι διαχειριστικές προσπάθειες πρέπει να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τη δυναμική φύση της ακτής σε διάφορες κλίμακες χρόνου και χώρου. Οι μεταβολές που συντελούνται σε μεγαλύτερες κλίμακες χρόνου (της τάξης των χιλιάδων ετών) ισως να μην αποτελούν τόσο σημαντικό πρόβλημα για την διαχείριση του παράκτιου χώρου. Αντίθετα οι φυσικές αλλαγές που συντελούνται με γρήγορους ρυθμούς αρκετά συχνά είναι δύσκολο να διευκρινιστεί αν οφείλονται σε φυσικές διεργασίες ή σε ανθρωπογενείς επεμβάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι αλλαγές στους παράκτιους υγρότοπους. Αρκετά συχνά οι υγρότοποι υφίστανται βύθιση λόγω της υποχώρησης της στάθμης του υπόγειου νερού που προκαλείται από την υπεράντληση για την κάλυψη των αναγκών των παράκτιων περιοχών. Οι μεταβολές αυτές, που οφείλονται στις παρεμβάσεις του ανθρώπου, μπορεί να δρουν ταυτόχρονα με φυσικές διεργασίες που οδηγούν στην σταδιακή υποβάθμιση και συρρίκνωση των υγρότοπων όπως είναι η τοπική μεταβολή της στάθμης της θάλασσας ή η καθίζηση που προκαλείται από την συμπύκνωση των ιζημάτων παλαιότερων αποθέσεων κάτω από το βάρος των υπερκείμενων νεότερων. Ανάλογα αλληλεπιδρούν οι ανθρωπογενείς επεμβάσεις με τις φυσικές διεργασίες προκαλώντας τη διάβρωση και περιβαλλοντική υποβάθμιση των παραλιών.

001_Layout 1 30/09/2014 7:32 μ.μ. Page 7

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

Το νομοσχέδιο του Υπουργείου Οικονομικών στερείται πλήρως επιστημονικών κριτηρίων και νομιμοποιεί την επιχειρηματική χρήση αυθαίρετα χωρίς ουσιαστική εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και καθώς αφορά το σύνολο της ακτογραμμής της χώρας ανοίγει το δρόμο για τεράστια περιβαλλοντική καταστροφή των ακτών. Στερείται επαρκούς επιστημονικής τεκμηρίωσης αφού αγνοεί τις σύγχρονες επιστημονικές απόψεις και τεχνολογίες σε σχέση με την παράκτια γεωμορφολογία, οικολογία και βιολογία ενώ εισάγει καινοφανείς επιστημονικά έννοιες όπως η «τεκμαρτή παραλία». Αντί το νομοσχέδιο να προσαρμόζεται στα νέα επιστημονικά δεδομένα για την κλιματική αλλαγή επιτρέπει άνευ προηγουμένου δραστηριότητες στην παράκτια ζώνη θέτοντας σε κίνδυνο την ύπαρξη του ίδιου του αιγιαλού αλλά και των δραστηριοτήτων που ανεξέλεγκτα επιτρέπεται να αναπτυχθούν σε αυτόν.

Η ΨΗΦΙΣΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΝΟΜΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΙΓΙΑΛΟ ΚΑΙ ΤΙΣ ΠΑΡΑΛΙΕΣ ΑΠΟΤΡΑΠΗΚΕ. ΕΠΑΓΡΥΠΝΟΥΜΕ ! Ελένη Πορτάλιου1 Στις αρχές Μαϊου, μέσα στην προεκλογική περίοδο των αυτοδιοικητικών εκλογών και των ευρωεκλογών, η κυβέρνηση κατέθεσε σχέδιο νόμου για την «οριοθέτηση, διαχείριση» και κατ’ ευφημισμόν «προστασία αιγιαλού και παραλίας». Επρόκειτο για μια γενικευμένη επίθεση στο παράλιο, παραλίμνιο και παραποτάμιο φυσικό και πολιτισμικό κεφάλαιο της χώρας, η οποία συνάντησε πάνδημη αντίδραση από ένα ευρύτατο μέτωπο περιβαλλοντικών, οικολογικών οργανώσεων, τοπικών ομάδων πολιτών, δημοτικών κινήσεων, επιστημονικών και συνδικαλιστικών φορέων. Όλες αυτές οι οργανώσεις, που μέχρι το τέλος της κινητοποίησης έφτασαν τις 223, δημιούργησαν την κίνηση ΑΚΤΕΣ ΩΡΑ ΜΗΔΕΝ και έδρασαν κεντρικά (εκδηλώσεις, συνεντεύξεις, συγκέντρωση πάνω από 150.000 υπογραφών στη διεθνή πλατφόρμα Avaaz.org) και αποκεντρωμένα, επικοινωνώντας με τους κατοίκους των παραθαλάσσιων περιοχών και τους επισκέπτες απ’ όλο τον κόσμο, που απολάμβαναν τις μοναδικές παραλίες της χώρας μας. Το ν/σχέδιο απέρριψαν επίσης ο ΣΥΡΙΖΑ και όλα τα κόμματα της αντιπολίτευσης. Το ν/σχέδιο καταργούσε την κατά προτεραιότητα προστασία των οικοσυστημάτων, που προέβλεπε η προηγούμενη νομοθεσία, αντιμετωπίζοντας το παράλιο, παραλίμνιο και παραποτάμιο μέτωπο ως αξιοποιήσιμη γη για κάθε είδους κερδοσκοπικές δραστηριότητες που θα κατέστρεφαν ανεπανόρθωτα την ταυτότητά του. Στη λογική της ιδιωτικοποίησης/εκμετάλλευσης δημόσιων, κοινών αγαθών, ακόμα και αυτών που χρειάζονται υψηλό βαθμό προστασίας, η κυβέρνηση συνέλαβε την ιδέα να πωλήσει και, πάντως, να παραχωρήσει προς ελεύθερη εκμετάλλευση, τα κατ’ εξοχήν «κοινά», δηλαδή τη θάλασσα, τις παραλίες και τις παρόχθιες ζώνες, ανοίγοντας τους ασκούς του Αιόλου για καταστροφικές επεμβάσεις

2 Ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ, portel@ventral.ntua.gr

001_Layout 1 30/09/2014 7:32 μ.μ. Page 8

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014

στο ανεπανάληπτο και πολύμορφο ελληνικό τοπίο, με την ιδιαίτερη ταυτότητα της βιοποικιλότητας, της εναλλαγής και της μικροκλίμακας. Πρέπει να πούμε ότι το παράλιο μέτωπο και τα γειτνιάζοντα οικοσυστήματα έχουν υποστεί ήδη καταστροφικές επεμβάσεις που, όμως, αρκετές είναι αναστρέψιμες και, πάντως, δεν κυριαρχούν στη γενική θετική εικόνα. Για παράδειγμα, η εξαιρετικής βιοποικιλότητας περιοχή Natura 2000 στην παραλία του Κυπαρισσιακού Κόλπου από Κατάκολο έως Κυπαρισσία - που σήμερα απειλείται από ένα, πάλι κατ’ ευφημισμόν, Π.Δ. προστασίας - έχει τραυματιστεί από ανεξέλεγκτες αυθαίρετες χρήσεις, μεταξύ αυτών η αυθαίρετη δόμηση, η καταστροφή οικοτόπων, η ρύπανση των υδάτων και η αποξήρανση σε παλαιότερες εποχές (1970) της λίμνης Αγουλινίτσας. Αντίστοιχα, το παράλιο μέτωπο του Σαρωνικού, που έχει σε μεγάλο βαθμό διασωθεί χάρις σε ένα μαζικό κίνημα, ισχυρό τις δύο τελευταίες δεκαετίες, απειλείται σήμερα στο Ελληνικό, τον Αστέρα Βουλιαγμένης, τις Αλυκές Αναβύσσου, κ.λπ. Αν το σχέδιο νόμου για τις ακτές ψηφιζόταν τμήματα αυτού του μετώπου θα έχαναν τον δημόσιο χαρακτήρα τους και θα υφίσταντο καταστροφικές επεμβάσεις. Επίσης, όλες οι παραλίες που έχουν περάσει στο ΤΑΙΠΕΔ κινδύνευαν άμεσα με την ψήφιση του ν/σχεδίου. Έτσι σ’ αυτές αναπτύχθηκαν οι πιο ισχυρές τοπικές κινητοποιήσεις (Ηράκλειο, Σύρος, Χαλκιδική, κ.λπ.).

Τι προέβλεπε το σχέδιο νόμου Ας δούμε πιο συγκεκριμένα το περιεχόμενο του ν/σχεδίου. Το ν/σχέδιο καταργούσε την απρόσκοπτη κοινωνική πρόσβαση στις παραλίες και τις όχθες ποταμών και λιμνών οι οποίες αποτελούν δημόσια κτήση, δηλαδή κοινόχρηστα αγαθά, προσβάσιμα σε όλους τους πολίτες. Καταργούσε, έτσι, έναν τρόπο κοινωνικής συμβίωσης/συλλογικής αναψυχής, που έχει διαμορφωθεί σε βάθος χρόνου και αφορά τα εκατομμύρια κατοίκων της χώρας. Το ν/σχέδιο παρέδιδε στο ιδιωτικό κεφάλαιο προς εκμετάλλευση ένα φυσικό και πολιτισμικό πόρο ανυπολόγιστης αξίας, καθώς αυτός φέρει ιδιαίτερα, μοναδικά χαρακτηριστικά, που σε αρκετές περιπτώσεις έχουν οδηγήσει στη θεσμοθέτηση περιοχών ως ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Με την επιτρεπόμενη εντατική εκμετάλλευση, οι παράλιες, παραλίμνιες και παραποτάμιες ζώνες θα μπορούσαν ν’ αλλοιωθούν ως προς το φυσικό τους ανάγλυφο και να δομηθούν, οδηγώντας σε απρόσωπα και καταρρέοντα πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης, μαζικού, all inclusive, τουρισμού (Τυνησία, Ισπανία) και σε φούσκα ακινήτων, δηλαδή σε πληθωρισμό εγκαταστάσεων διαμονής και αναψυχής. Το ν/σχέδιο τροποποιούσε τον ισχύοντα νόμο όχι για να καλυφθούν υπαρκτά κενά αλλά για να εισαχθούν δυσμενέστερες διατάξεις που επιτρέπουν μαζική κερδοσκοπική εκμετάλλευση και αποκλειστική εκμίσθωση της δημόσιας κτήσης από επιχειρήσεις. Χαρακτηριστικό των κινήτρων προώθησης του ν/σχεδίου είναι ότι το εισήγαγε ο υπουργός Οικονομικών, ενώ πραγματευόταν θέματα κατά κύριο λόγο του ΥΠΕΚΑ. Οι παραπάνω γενικές διαπιστώσεις συγκεκριμενοποιούνται στα αντίστοιχα άρθρα και ειδικότερα σημεία του ν/σχεδίου που εξετάζονται στη συνέχεια.

001_Layout 1 30/09/2014 7:32 μ.μ. Page 9

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

Με μικρές φραστικές αλλαγές στις γενικές αρχές του ισχύοντος νόμου το ν/σχέδιο αφαιρούσε την κατά προτεραιότητα προστασία των οικοσυστημάτων, που αποτελεί βασικό στόχο της δημόσιας διαχείρισης. Εξαιρούσε από τον ορισμό όχθεων και παρόχθιων ζωνών μεγάλο αριθμό λιμνών και ποταμών της χώρας. Με απαράμιλλη σπουδή το ν/σχέδιο αντιμετώπιζε την έκδοση άδειας για την εκτέλεση εργασιών κατασκευής λιμενικών, βιομηχανικών και τουριστικών ή ιδιωτικών εν γένει έργων ώστε, αν αυτή δεν έχει εκδοθεί εντός 2 μηνών, να θεωρείται αυτοδίκαια η ύπαρξη ζώνης παραλίας πλάτους μόλις 10μ. Το ν/σχέδιο επέτρεπε την παραχώρηση της χρήσης αιγιαλού, κοινόχρηστης παραλίας, όχθης, κοινόχρηστης παρόχθιας ζώνης, πυθμένα και υδάτινου τμήματος θάλασσας και ποταμού με σκοπό την οικονομική τους αξιοποίηση και την εκτέλεση έργων. Η πρόσβαση του κοινού στις παραχωρούμενες εκτάσεις δεν ήταν δεδομένη αλλά δυνητική κατόπιν στάθμισης συμφερόντων. Στις παραχωρούμενες εκτάσεις μπορούσε να περιλαμβάνονται κηρυγμένοι αρχαιολογικοί χώροι, μνημεία, ιστορικοί τόποι ή προστατευόμενες περιβαλλοντικά περιοχές, τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους ή ευπαθή οικοσυστήματα, με σύμφωνη γνώμη των κατά περίπτωση αρμόδιων υπουργείων. Πρόκειται για την ιδιωτική εκμετάλλευση των κατ’ εξοχήν μη δυνάμενων ν’ αξιοποιηθούν, λόγω της εξαιρετικής τους σημασίας, οικοσυστημάτων, πολιτιστικών και φυσικών μνημείων, τα οποία μπορεί σε σύντομο χρονικό διάστημα να καταστραφούν από ασύμβατες χρήσεις λόγω της ευπάθειας του χαρακτήρα τους. Το ν/σχέδιο επέτρεπε χωρίς κανένα περιορισμό χαρακτήρα και μεγέθους την παραχώρηση της απλής χρήσης αιγιαλού και κοινόχρηστης παραλίας για την εξυπηρέτηση λουομένων ή την αναψυχή του κοινού, όπως και την παραχώρηση τμημάτων αιγιαλού και κοινόχρηστης παραλίας σε πρόσωπα που εκμεταλλεύονται όμορες ξενοδοχειακές επιχειρήσεις, κατασκηνώσεις (κάμπινγκ) και καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος, γενικότερα σε δημόσιες ή ιδιωτικές επιχειρήσεις. Με τις παραχωρήσεις αυτές μπορούσε να ιδιωτικοποιηθεί πλήρως η παραλία και η ελεύθερη πρόσβαση του κοινού σ’ αυτή ν’ απαγορευτεί. Δεν πρόκειται, όμως, μόνο γι’ αυτή την επίπτωση. Ορισμένοι θεωρούν ήπιες και αναστρέψιμες χρήσεις τα τραπεζοκαθίσματα, τις ξύλινες κατασκευές, τις ομπρέλες, τα υπαίθρια αναψυκτήρια και τις λοιπές επιτρεπόμενες από το ν/σχέδιο επεμβάσεις (πλωτές εξέδρες, πάρκα αναψυχής 1500 τμ). Αυτό δεν είναι σωστό, γιατί η συσσώρευση αστικών χρήσεων στο φυσικό τοπίο διαταράσσει τα ευπαθή οικοσυστήματα και οπωσδήποτε εγκαθιστά ένα τεχνητό στη θέση του φυσικού περιβάλλοντος. Όταν πηγαίνουμε στη φύση δεν χρειάζεται να καταναλώνουμε άσχετες με το περιβάλλον και προσφερόμενες με οικονομικό αντίτιμο υπηρεσίες. Τα παιδιά για παράδειγμα παίζουν στη θάλασσα, δεν έχουν ανάγκη νεροτσουλήθρες ή ντίσνεϊλαντ πάνω στα κύματα. Εγκαταστάσεις όπως οι προβλεπόμενες παραπάνω πλήττουν βάναυσα την απόλαυση της φύσης και την αισθητική του τοπίου. Το ν/σχέδιο επέτρεπε την παραχώρηση της χρήσης νησίδων, υφάλων, σκοπέλων και αβαθών θαλάσσιων εκτάσεων και του συνεχόμενου αιγιαλού και της παραλίας για την εξυπηρέτηση σκοπών γεωργικών, κτηνοτροφικών, αλιευτικών, ναυταθλητικών, τουριστικών και εν γένει επιχειρηματικών. Επέτρεπε, επίσης, την επιχωμάτωση θαλάσσιου χώρου για την εξυπηρέτηση επιχειρήσεων που ασκούν σε όμορη με τον αιγιαλό έκταση επιχειρηματική δραστηριότητα τουριστικών μονάδων, η οποία έχει ενταχθεί στο θεσμικό πλαίσιο των στρατηγικών επενδύσεων

001_Layout 1 30/09/2014 7:32 μ.μ. Page 10

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014

(περιοχές που παραχωρούνται από το ΤΑΙΠΕΔ ή εντάσσονται στο fast truck). Για κάθε ξενοδοχειακή κλίνη, η θάλασσα μπορούσε να μπαζώνεται 5 τ.μ. Το ν/σχέδιο νομιμοποιούσε τις αυθαίρετες κατασκευές που έγιναν πριν την έναρξη ισχύος του νόμου στον αιγιαλό(!), πράγμα που δεν είχε ποτέ διανοηθεί ο νομοθέτης στις κατά καιρούς νομιμοποιήσεις αυθαιρέτων. Τέλος το ν/σχέδιο επέτρεπε τις επεκτάσεις της χερσαίας ζώνης λιμένων και την περίφραξη ολόκληρης ή μέρους της οριοθετημένης χερσαίας ζώνης, αίροντας τον κοινόχρηστο χαρακτήρα του λιμένα.

Συμπερασματικά Η άλωση του περιβάλλοντος σε συνδυασμό με την κυβερνητική πολιτική των μεγάλων «επενδύσεων» είναι ο συνδυασμός που μπορεί να εξαντλήσει μεγάλο μέρος του φυσικού πλούτου της χώρας. Να θυμίσουμε ότι η λογική των φαραωνικών έργων εκμετάλλευσης μοναδικών φυσικών τοπίων ξεκίνησε από την εποχή της νεοφιλελεύθερης προσαρμογής επί κυβερνήσεων ΠΑΣΟΚ και πρωθυπουργίας Κ. Σημίτη. Τότε θεσμοθετήθηκε με τις ΠΟΤΑ (Πρότυπη Οργανωμένη Τουριστική Ανάπτυξη) η δημιουργία νέων τουριστικών συγκροτημάτων κλίμακας, ανταγωνιστικών προς τις παρακείμενες μικρές πόλεις και οικισμούς και προς την τοπική αγροτική και τουριστική οικονομία. Η ΠΟΤΑ Μεσσηνίας εγκατέστησε μια πόλη που συναγωνιζόταν σε μέγεθος την Πύλο δίπλα σ’ αυτή, καταστρέφοντας χιλιάδες στρέμματα ελαιοκαλλιέργειας, καταναλώνοντας τεράστιες ποσότητες νερού λόγω γκολφ και δημιουργώντας νέες προσβάσεις στην περιοχή που έπληξαν τις μικρές τουριστικές υποδομές. Το πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης με μεγάλες τουριστικές μονάδες, συνήθως all inclusive τουρισμού (Ρόδος, Κέρκυρα, Κρήτη, Χαλκιδική), είναι πολλαπλά επιζήμιο και δεν συνάδει με την κλίμακα των ελληνικών τοπίων και το πνεύμα του τόπου. Τα τουριστικά καταλύματα/μεγαθήρια δημιουργούν αποκλεισμένες εσωστρεφείς υποδομές. Οι επισκέπτες αγοράζουν ένα φθηνό πακέτο διακοπών, φτάνουν στην Ελλάδα από το πιο κοντινό αεροδρόμιο στο ξενοδοχείο χωρίς καμία επαφή με το ευρύτερο περιβάλλον. Δεν γνωρίζουν τη φύση και τους ανθρώπους, δεν επισκέπτονται μνημεία και μουσεία, δεν ανακαλύπτουν μικρότοπους και στέκια, δεν γνωρίζουν τον πολιτισμό και την καθημερινή ζωή της περιοχής και της χώρας που επισκέπτονται, δεν στηρίζουν εν τέλει την τοπική οικονομία και κοινωνία. Οι εργασιακές σχέσεις στα μεγάλα ξενοδοχεία είναι μεσαιωνικές, όπως έγινε γνωστό πρόσφατα από τον συνδικαλιστικό αγώνα των εργαζομένων στη Ρόδο Ο τουρισμός αποτελεί σημαντικό τομέα παραγωγικού μετασχηματισμού και κοινωνικής ανασυγκρότησης της χώρας. Πρέπει, όμως, το λεγόμενο τουριστικό προϊόν ν’ ανανεωθεί ριζικά, να εστιάζει στον πολιτισμό, τη φύση και την ποιοτική ψυχαγωγία, να ανοίγεται στις ιδιαιτερότητες των τόπων και των επιμέρους κοινωνιών. Αυτό το είδος τουρισμού σημαίνει αυστηρή περιβαλλοντική προστασία και μικρής κλίμακας εγκαταστάσεις που αντιστοιχούν σε μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις. Χαρακτηριστική απ’ αυτή την άποψη είναι η εναλλακτική πρόταση για το Μητροπολιτικό Πάρκο Ελληνικού που αντιπαρατίθεται στα σχέδια ΤΑΙΠΕΔ- Lamda

001_Layout 1 30/09/2014 7:32 μ.μ. Page 11

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

Development. Στη δική μας προσέγγιση το Μητροπολιτικό Πάρκο 6.300 στρ. είναι χαμηλού κόστους, δημιουργείται σταδιακά με την επενέργεια της φύσης και στεγάζει στα ήδη υπάρχοντα κτίρια σημερινές κοινωνικές χρήσεις αλλά και εγκαταστάσεις που διαμορφώνουν έναν πόλο περιβάλλοντος/πολιτισμού. Ο πράσινος αυτός χώρος αποτελεί το κέντρο του παράκτιου μετώπου από το Μοσχάτο μέχρι το Λαύριο - που φέρει πλήθος μνημείων της φύσης και του πολιτισμού - εύκολα προσβάσιμου με την επέκταση του τραμ και τη χρήση δημόσιων συγκοινωνιών. Έτσι διαμορφώνονται εναλλακτικές μορφές ποιοτικού τουρισμού σε 8μηνη διάρκεια λόγω του ήπιου κλίματος της Αττικής και όλες οι παραλίες παραμένουν ελεύθερες για τα εκατομμύρια των κατοίκων της. Το παραγωγικό αυτό υπόδειγμα δημιουργεί οικονομικό πλούτο για τα μικρότερα και μεσαία ξενοδοχεία της περιοχής και τις ενοικιαζόμενες, αδιάθετες σήμερα, κατοικίες, για τα καταστήματα εστίασης, τα μικρά κρουαζιερόπλοια που συνδέουν το παράκτιο μέτωπο με τα νησιά της Αργοσαρωνικού και το εμπόριο των παρακείμενων δήμων. Τα εναλλακτικά υποδείγματα μπορούν ν’ αποτελέσουν ουσιαστική βάση συσπείρωσης των τοπικών κοινωνιών και των διαφορετικών οικολογικών, παραγωγικών και άλλων δυνάμεων. Το περιβάλλον, αγαθό εν ανεπαρκεία, τραυματισμένο και απειλούμενο μπορεί να διασωθεί και ν’ ανασυσταθεί μόνο στο πλαίσιο μιας διαφορετικής προσέγγισης τόσο των παραγωγικών δραστηριοτήτων όσο και των κοινωνικών αναγκών.

002_Layout 1 30/09/2014 7:35 μ.μ. Page 12

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 12-15

Ο ΑΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Κώστας Μανωλίδης* Περίληψη Οι επιπτώσεις της κρίσης στον αστικό χώρο δεν περιορίζονται σε εμφανείς μεταβολές του υλικού πλαισίου όπως η υποβάθμιση υποδομών ή το κλείσιμο καταστημάτων. Σημαντικές ανακατατάξεις πραγματοποιούνται στο επίπεδο των κοινωνικών σχέσεων και χωρικών πρακτικών καθώς οι βιοτικές δυσκολίες, η αύξηση της ανεργίας η μείωση των εμπορικών συναλλαγών και οι συνθήκες φόβου δημιουργούν νέα μοτίβα στην οικειοποίηση του χώρου. Παράλληλα, η ανάδυση νέων κοινωνικών πρωτοβουλιών επαναπροσδιορίζει το νόημα του δημόσιου χώρου ως τόπο συλλογικότητας και αντίστασης. Οι εργασίες του αφιερώματος πραγματεύονται τα αποτυπώματα της κρίσης σε χώρους και σε συλλογικές πρακτικές όπως επίσης και τις δρομολογημένες από τις μνημονιακές πολιτικές αποδιαρθρώσεις στο κοινωνικό και αστικό τοπίο.

URBAN SPACE IN CRISIS TURMOIL Abstract The impact of the crisis on urban space is not limited to obvious changes in the material framework such as infrastructure degradation or closed down stores. Significant transformations are taking place at the level of social relations and spatial practices as living hardships, rising unemployment, decline of commercial activity and an established sense of fear create new patterns in inhabiting urban space. At the same time, the emergence of new social initiatives redefines the meaning of public space as a place for collective and resistant practices. The tribute contributions are dealing with interweaved spatial and social imprints of crisis as well as the underway ruptures in social and urban landscape set from the troika regime.

Η αλλοίωση του αστικού χώρου έχει μέχρι τώρα υποτονική συμμετοχή στο συλλογικό αφήγημα της κρίσης. Στα έντυπα μέσα, σε δημόσιες συζητήσεις και στον καθημερινό λόγο συναντάται επανειλημμένα μια ιμπρεσσιονιστική παράθεση συγκεκριμένων χωρικών αποτυπωμάτων της κρίσης που προσλαμβάνονται περισσότερο σαν ενδεικτικά στοιχεία των οικονομικών δυσχερειών παρά σαν προβλήματα αστικής βιωσιμότητας. Μια πρόχειρη ανασκόπηση θα μπορούσε γρήγορα να απαριθμήσει τις πιο δημοφιλείς αναφορές: ανοίκιαστα καταστήματα, άδεια κτίρια, ημιτελή γιαπιά, ασυντήρητες δημόσιες υποδομές, κενά διαφημιστικά billboards και σπανιότερα κατεδαφίσεις ακατοίκητων κτισμάτων για απαλλαγή από φόρους. Κάποτε ο δημοσιογραφικός λόγος περιορίζεται στην ανάδειξη χωρικών λεπτομερειών που συμβολοποιούν την κρίση όπως τα λουκέτα, τα ενοικιαστήρια ή τα αυτοσχέδια καταλύματα των αστέγων. Μέσα από τέτοιου τύπου αποσπασματικές αναφορές μοιάζει να περιγράφεται περισσότερο μια συσσώρευση ατομικών ατυχιών μέσα στο δυσμενές οικονομικό κλίμα παρά τα συμπτώματα μιας βίαιης παρακμής της πόλης. Γίνεται έτσι φανερό ότι η πληρέστερη αντίληψη της εμβέλειας των επιπτώσεων που έχει η κρίση στην πόλη εύκολα μας διαφεύγει. Αν κάποιος επιχειρήσει να αναδιφήσει στις βαθύτερες και πιο καθοριστικές μεταβολές του αστικού χώρου δεν πρέπει να ψάξει μόνο στα χωρικά επιφαινόμενα αλλά κυρίως στις κοινωνικές πρακτικές εντός του χώρου. Μέσα

* Αναπληρωτής καθηγητής, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, kostman@arch.uth.gr

002_Layout 1 30/09/2014 7:35 μ.μ. Page 13

ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΝΩΛΙΔΗΣ

στα τελευταία πέντε χρόνια έχουν εκδηλωθεί νέα συλλογικά φαινόμενα κι έχουν ισχυροποιηθεί παλαιότερες τάσεις. Κοινωνικές σχέσεις και πολιτισμικές συμπεριφορές αναδιαμορφώνονται καθώς οι βιοτικές δυσκολίες, η αύξηση της ανεργίας και η μείωση των εμπορικών συναλλαγών δημιουργούν νέα μοτίβα στην οικειοποίηση του χώρου. Το αποτύπωμα λοιπόν της κρίσης στην πόλη δεν πρέπει να αναζητηθεί αποκλειστικά στα υλικά στοιχεία του αστικού περιβάλλοντος. Ευρύτερες διεργασίες οικονομικής, κοινωνικής και ανθρωπολογικής τάξης μετασχηματίζουν τους άυλους αλλά απολύτως ουσιώδεις όρους της πόλης. Η φτωχοποίηση και η υψηλή ανεργία αφήνουν τον καταθλιπτικό τους απόηχο στην εκδίπλωση της αστικής ζωής. Η αξία του δημόσιου χώρου ως ενοποιητικού στοιχείου των ανθρώπων αρχίζει αδιόρατα να υποσκελίζεται από την τάση απόσυρσης που υποβάλλει η σκληρότητα της υλικής καθημερινότητας. Η πόλη σταδιακά ταυτίζεται με ποικίλες υπαρκτές ή κατασκευασμένες απειλές και σημαδεύεται από εντεινόμενους διαχωρισμούς, ανισότητες και περιθωριοποιήσεις. Οι περιδινήσεις που επιφέρει η κρίση και μαζί η εφαρμογή της μνημονιακής τάξης κλονίζουν με πολλαπλούς τρόπους προηγούμενες ισορροπίες που έως πρόσφατα ρύθμιζαν υποτυπωδώς την αστική πραγματικότητα. Η καταγραφή των σύνθετων ανακατατάξεων που τελούνται είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο ερευνητικό εγχείρημα αλλά η δρομολόγησή του θα ήταν ιδιαίτερα επωφελής. Θα ήταν χρήσιμο, για παράδειγμα, να σκεφτούμε με τι τρόπο η πρόσληψη του αστικού χώρου φορτίζεται και νοηματοδοτείται από σκηνές συλλογικής ψυχικής εξουθένωσης όπως οι ουρές ανθρώπων σε υπηρεσίες πρόνοιας ή σε διανομές τροφίμων. Εξίσου σημαίνουσα θα ήταν η κατανόηση των επιπτώσεων που θα έχει σε βάθος χρόνου η μεταστροφή της ακίνητης ιδιοκτησίας σε πηγή δυσβάσταχτων φορολογικών βαρών. Επιπτώσεων όχι μόνο οικονομικής και κτηματομεσιτικής τάξεως αλλά και στο επίπεδο της «ψυχικής οικονομίας» των υποκειμένων. Από την άλλη πλευρά, είναι σημαντική πρόκληση για τους επιστήμονες του αστικού χώρου να μελετηθεί πως οι διάφορες μορφές αντίστασης στην κρίση και στην πολιτική διαχείρισή της επαναφέρουν στον δημόσιο χώρο το θεμελιακό στοιχείο της συλλογικής εμπειρίας. Στις συγκεντρώσεις των αγανακτισμένων, στους αυτoδιαχειριζόμενους χώρους, σε πρωτοβουλίες

εναλλακτικής οικονομίας ή στα νέα κινήματα αλληλεγγύης και αντίστασης το νόημα του κοινού εδάφους συγκροτείται εκ νέου. Παρόμοιους επαναπροσδιορισμούς του «δημοσίου» επιβάλλει η εγκατάσταση σε πλατείες και πάρκα τμημάτων της νεανικής αστικής κουλτούρας που ασφυκτιούν στους συμβατικούς χώρους διασκέδασης ή αδυνατούν πια να ανταποκριθούν στο κόστος τους. Διαφαίνεται έτσι μια παλιννόστηση της αδιαμεσολάβητης κοινωνικής συνεύρεσης στο αστικό πεδίο και οι μέχρι τώρα γενικευμένες πρακτικές απαξίωσης και σφετερισμού του δημόσιου χώρου αρχίζουν να προσκρούουν στο εντεινόμενο αίτημα αναδιοργάνωσής του και διαφορετικής ιεράρχησης των προθέσεων και σημασιών που τον συνέχουν. Βεβαίως, οι παραπάνω επισημάνσεις δεν σκοπεύουν να υποτιμήσουν τη σημασία των πιο άμεσα αντιληπτών πολεοδομικών ρήξεων όπως η αποσύνθεση των παραδοσιακών εμπορικών περιοχών από το κλείσιμο των μικροεπιχειρήσεων και του λιανικού εμπορίου. Το κατάστημα αποτελεί έναν κρίσιμο παράγοντα της ζωτικότητας της ελληνικής πόλης και είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τις κεντρικές λειτουργίες του αστικού ιστού. Ο μαρασμός του μικρομεσαίου εμπορίου λόγω της αγοραστικής καθίζησης των νοικοκυριών αλλά και η μεθοδευμένη υπονόμευσή του με την υπερφορολόγηση και με το άνοιγμα των καταστημάτων τις Κυριακές αφήνουν μεγάλες ομάδες επαγγελματιών εκτεθειμένες στην ανεργία. Ταυτόχρονα, η όλο και μεγαλύτερη μετατόπιση των εμπορικών εξυπηρετήσεων προς τις μεγάλες «αλυσίδες» και τους θύλακες των εμπορικών κέντρων εξαρθρώνει το δίκτυο σχέσεων και λειτουργιών που καλλιεργεί η τοπική αγορά και το μικρής κλίμακας εμπόριο. Μ’ αυτόν τον τρόπο διαλύονται οι αρμοί του αστικών κέντρων και αλλάζει δραματικά ο χαρακτήρας τους. Δεν υποτιμώνται επίσης κυβερνητικές πρωτοβουλίες που δημιουργούν προϋποθέσεις εξαιρετικά δυσμενών πολεοδομικών ανατροπών. Τέτοια διαφαινόμενη εξέλιξη είναι οι πλειστηριασμοί των ακινήτων για την εξόφληση ληξιπρόθεσμων οφειλών προς το Δημόσιο. Η πιθανότητα εκτέλεσης μαζικών πλειστηριασμών, σε συνδυασμό με την κατάρρευση των αξιών των ακινήτων, θα επιτρέψει να περιέλθουν έναντι χαμηλού αντίτιμου χιλιάδες διαμερίσματα και οικόπεδα στην κυριότητα επενδυτικών ομίλων. Μια τόσο ραγδαία συγκέντρωση αστικής γης και κτιριακού αποθέ-

002_Layout 1 30/09/2014 7:35 μ.μ. Page 14

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 12-15

ματος σε βάρος της μικροϊδιοκτησίας θα έχει απρόβλεπτες συνέπειες τόσο σε κοινωνικό όσο και σε χωρικό επίπεδο. Το βέβαιο είναι ότι η κερδοσκοπία γης που θα προκύψει, σε τοπική κλίμακα ή διασυνδεδεμένη με διεθνείς χρηματοπιστωτικές ροές, θα εκτοξεύσει τη στεγαστική ανασφάλεια και θα πολλαπλασιάσει τα πλήγματα που δέχεται η μεσογειακή αστική συγκρότηση και κοινωνικότητα των ελληνικών πόλεων. Σχετική με την προοπτική των πλειστηριασμών είναι η μεταβίβαση αστικών εκτάσεων σε ιδιωτική εκμετάλλευση είτε με την απευθείας πώληση είτε με τον εξευγενισμένο τρόπο των αναπλάσεων. Καθόλου τυχαία, τέτοιου είδους εκχωρήσεις συνοδεύονται με νομοθετικές διευκολύνσεις που επιτρέπουν στα διάφορα «επενδυτικά σχέδια» την παράκαμψη της πολεοδομικής νομοθεσίας, του ρυθμιστικού σχεδιασμού και όλων των θεσμοθετημένων προβλέψεων διαβούλευσης και κοινωνικής συναίνεσης. Η ευόδωση αυτών των σχεδίων θα εντείνει χωρικές πολώσεις, κοινωνικές ανισότητες, γεωγραφικούς αποκλεισμούς και όλα όσα συνοδεύουν το μοντέλο της ασύμμετρης νεοφιλελεύθερης πόλης. Επιπλέον πολλά από τα φιλόδοξα σχέδια ανάπλασης, στερούμενα κοινωνικού και μεταρρυθμιστικού περιεχομένου, στοχεύουν στην αποτελεσματικότερη εδραίωση των συνθηκών για την υψηλή ανταποδοτικότητα χρήσεων λάιφ στάιλ. Οι αισθητικές και λειτουργικές νόρμες αυτού του υποδείγματος πολύ εύκολα εξοβελίζουν στοιχεία ιστορικής συνέχειας, τοπικά μοντέλα κοινωνικότητας αλλά και την ελευθερία πολιτικής ενεργοποίησης στον δημόσιο χώρο. Στόχος λοιπόν αυτού του μικρού αφιερώματος είναι να επισημάνει ορισμένες χαρακτηριστικές πτυχές από την μεταβαλλόμενη πραγματικότητα του αστικού χώρου, να ανιχνεύσει τις αφετηρίες τους και τις τάσεις τους για περαιτέρω μετεξέλιξη. Τα άρθρα που ακολουθούν βασίσθηκαν σε ανακοινώσεις από το συνέδριο «Μεταβολές και ανασημασιοδοτήσεις του χώρου στην Ελλάδα της κρίσης» που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας τον Νοέμβριο του 2013, εκτός της κυρίας Γεωργίας Αλεξανδρή. Όπως είναι αναμενόμενο πολλές πλευρές των σύγχρονων αστικών μετασχηματισμών δεν έχουν χωρέσει στις επιλεγμένες αναλύσεις. Κοινός παρονομαστής όμως των εργασιών που συγκεντρώθηκαν είναι η σταθερή προσέγγιση των χωρικών ζητημάτων σε συνάρτηση με τις κοινωνικές πρακτικές που οι χώροι φιλοξενούν. Το καταστροφικό momentum της κρίσης

ιχνηλατείται μέσα στο χωροκοινωνικό συνεχές των πολιτικών και οικονομικών διεργασιών, του υλικού πλαισίου της πόλης και της σωματοποιημένης εμπειρίας και οικειοποίησης του χώρου. Στην εργασία της Ελένης Πορτάλιου επιχειρείται μια εποπτική καταγραφή των σχέσεων ανάμεσα στις οικονομικές, κοινωνικές και χωρικές διαστάσεις της κρίσης με πεδίο αναφοράς το ρηγματωμένο τοπίο της ελληνικής πρωτεύουσας. Αναλύονται οι βασικές πτυχές που περιγράφουν την ανθρωπιστική κρίση της Αθήνας με έμφαση στον κοινωνικό κατακερματισμό των κατοίκων της πόλης που επιβάλλουν οι συνθήκες φτώχειας, φόβου, ανασφάλειας και καταστολής. Παράλληλα προβάλλεται η εκκόλαψη νέων μαζικών μορφών κοινωνικότητας όπως το κίνημα των «αγανακτισμένων» και το κίνημα Αλληλεγγύης που επανανοηματοδότησαν τη συλλογική ενεργητική δράση για επιβίωση και αξιοπρέπεια. Η ελπιδοφόρα αναγνώριση των κοινωνικών και χωρικών εφεδρειών που θα συντελέσουν στην ανασυγκρότηση της τραυματισμένης πόλης αποτελεί μια σημαντική συνεισφορά της εργασίας. Η Μαρία Μάρκου πραγματεύεται τον σύνθετο μηχανισμό υφαρπαγής φυσικών και κοινωνικών πόρων και συγκεκριμένα των παράκτιων αστικών μετώπων. Με αντικείμενο μελέτης τον Φαληρικό Όρμο ανιχνεύει τις οικονομικές παραμέτρους, τα ιδεολογήματα και τα επικοινωνιακά στρατηγήματα μιας ιστορίας σφετερισμού των κοινωνικών διαθεσίμων και της συλλογικής μνήμης. Η διεξοδική ανασκόπηση παλαιότερων χρήσεων και σημασιών του συγκεκριμένου τόπου κατορθώνει να εισάγει ως μέτρο κατανόησης και αποτίμησης των πολεοδομικών εξελίξεων τη συντελεσμένη εγκάρδια επαφή των ανθρώπων με το γεωγραφικό υπόβαθρο. Με τον γνώμονα αυτής της αξίας αναμετράει το ιστορικό των σύγχρονων αναπλάσεων και σχεδιασμών της ακτής του Φαλήρου όπου μητροπολιτικές φιλοδοξίες, τουριστικό μάρκετινγκ και επενδυτικές επιλογές έχουν αγνοήσει επιδεικτικά τις τοπικές κοινωνίες και τα ουσιώδη γνωρίσματα του τοπίου. Στη μελέτη της η Γεωργία Αλεξανδρή εξετάζει περιπτώσεις εφαρμογής του αστικού εξευγενισμού στην Αθήνα της κρίσης. Ανατέμνοντας το ιστορικό των πολεοδομικών ρυθμίσεων και της εγκατάστασης νέων χρήσεων στο Μεταξουργείο αναδεικνύει τον επιθετικό κερδοσκοπικό χαρακτήρα που διαπερνά τα νεοφιλελεύθερης λογικής εγχειρήματα αστικής ανάπλασης. Στο ίδιο πνεύμα με πρωτοβουλίες όπως το Rethink

002_Layout 1 30/09/2014 7:35 μ.μ. Page 15

ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΝΩΛΙΔΗΣ

Athens, ο εξευγενισμός του Μεταξουργείου επιστρατεύει μια επιχειρηματολογία στην οποία η αισθητική αναβάθμιση, η εξυγίανση και αναζωογόνηση του κέντρου χρησιμοποιούνται ως ευφημισμοί του εκτοπισμού κοινωνικών κατηγοριών και της διαμόρφωσης και εξαργύρωσης νέων υπεραξιών. Ο Μιλτιάδης Ζερμπούλης, με βάση εθνογραφική έρευνά του στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, εξετάζει πώς οι πρακτικές εγκατάλειψης και εκκένωσης χώρων παράγουν χάσματα στο υλικό και λειτουργικό συνεχές της πόλης πυροδοτώντας αλλαγές στον τρόπο πρόσληψης και χρήσης του άλλοτε οικείου χώρου. Οι άδειοι χώροι προσεγγίζονται ως υλικές οντότητες που η αιφνίδια αποκοπή τους από το δίκτυο σχέσεων στο οποίο συμμετείχαν τις έχει καταστήσει αδρανείς και ανενεργές επηρεάζοντας και απορυθμίζοντας συνολικά το αστικό τους πλαίσιο. Η εγγραφή των σύγχρονων ερειπίων στην καθημερινότητα του συλλογικού βίου επενεργεί δραματικά στη σχέση των ανθρώπων με το υλικό τους περιβάλλον γεννώντας συναισθήματα φόβου και απογοήτευσης. Έτσι οι νέες χωρικές πραγματικότητες της αστικής παρακμής και των κενών κτιρίων υποστασιοποιούνται όχι μόνο ως συμπτώματα της κρίσης αλλά και ως υλικοί συντελεστές που ανατροφοδοτούν το αρνητικό δυναμικό της. Στην εργασία των Κώστα Θεοδωρόπουλου, Γιώργου Κανδύλη και Αλεξάνδρας Σαγιά διερευνάται η κοινωνική κατασκευή της ασφάλειας στην πόλη, μιας αξίας που με διάφορα προσχήματα έχει αναχθεί σε ύψιστη πολιτική προτεραιότητα. Η μελέτη εστιάζει στην χρήση από την Ελληνική Αστυνομία οπτικοακουστικού υλικού που αναδεικνύει το δράση της απέναντι σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες στην κεντρική Αθήνα. Η προβαλλόμενη δραστηριότητα της Αστυνομίας (έλεγχοι, προσαγωγές, συλλήψεις) καλλιεργεί την αίσθηση της διαρκούς απειλής και υποβάλλει την ανα-

γκαιότητα βίαιων κατασταλτικών μηχανισμών ως μέσο βιοπολιτικού ελέγχου. Μέσα από αυτές τις στοχεύσεις η ιδιότητα του πολίτη περιστέλλεται σε μια παθητική και φοβική περιχαράκωση και η πόλη από πεδίο κοινωνικής συνύπαρξης μεταστρέφεται σε μια επισφαλή επικράτεια παραδομένη στους φανταστικούς κινδύνους που αντιπροσωπεύει το κοινωνικό περιθώριο ή η πολιτική απειθαρχία. Τέλος, η εργασία της Βασιλικής Μακρυγιάννη αναφέρεται στη δυνατότητα των πόλεων να λειτουργούν ως πυκνωτές συγκρούσεων, αντιστάσεων και αμφισβητήσεων. Με αφετηρία τη θεωρία του Lefebvre για τον αλληλοπροσδιορισμό του αστικού χώρου και των κοινωνικών σχέσεων περιγράφει την προοπτική ανάπτυξης στον δημόσιο χώρο πρακτικών που διαπερνούν παγιωμένα όρια και αποσταθεροποιούν συμπαγείς ταυτότητες και χωρικές ιεραρχήσεις. Ειδικότερα προσεγγίζεται η Αθήνα της κρίσης ως ένα εν δυνάμει πειραματικό εργαστήριο συλλογικών και ατομικών χειραφετικών εγχειρημάτων που επιτελούνται στο πλαίσιο των καθημερινών αστικών πρακτικών και αντιστέκονται στο ομογενοποιητικό πρόγραμμα των εξουσιών. Φιλοδοξία της συμπαράθεσης αυτών των ερευνητικών προσεγγίσεων είναι να καταδειχτούν οι αντινομίες που χαρακτηρίζουν τις έντονες αναταράξεις του αστικού γίγνεσθαι μέσα στην κρίση. Μπορεί οι ρήξεις στην εικόνα και τη λειτουργικότητα της πόλης να μην είναι ακόμα τόσο ισχυρές αλλά είναι αισθητές οι καταπονήσεις της από την φτωχοποίηση κοινωνικών στρωμάτων, την παραγωγική αποδιάρθρωση και τον κρατικό αυταρχισμό. Εξίσου αντιληπτοί είναι και οι κίνδυνοι από την ολοσχερή παράδοση της δημόσιας γης σε ιδιωτικά συμφέροντα. Απέναντι σε όλα αυτά στέκονται οι πρωτοβουλίες των πολιτών με τη πολύμορφη δυναμική τους να ανασυγκροτεί το σημαντικότερο κεφάλαιο της πόλης, τη συνείδηση της συλλογικότητας.

003_Layout 1 30/09/2014 7:38 μ.μ. Page 16

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 16-24

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΕΣ ΑΝΑΤΡΟΠΕΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Ελένη Πορτάλιου* Περίληψη Η οικονομική κρίση και οι πολιτικές που εφαρμόστηκαν για την αντιμετώπισή της έπληξαν πολύπλευρα την Αθήνα. Η φτώχεια, με τα πολλαπλά της πρόσωπα (ανεργία, υφαρπαγή της μικρής ιδιόκτητης περιουσίας), μαζί με την υποβάθμιση του δημόσιου χώρου και την κατάρρευση δημόσιων/δημοτικών δομών του κοινωνικού κράτους, αποτυπώνουν την κοινωνική/χωρική διάσταση της κρίσης. Στο φόβο που γεννά η ανατροπή της ατομικής συνθήκης ζωής το κράτος απαντά με «ασφάλεια» μέσω επιτήρησης και καταστολής. Παράλληλα, όμως, ανασυγκροτούνται τα κοινωνικά υποκείμενα αντίστασης και αναδύονται στοιχεία ενός εναλλακτικού σχεδίου για την πόλη.

Social and Spatial Reversals in Crisis-hit Athens Abstract Athens was hard hit by the financial depression and the harsh neoliberal policies that were adopted in order to deal with it. Poverty with its many facets (unemployment, dispossession of property) together with the downgrading of public space and the collapse of the welfare state, reflect the social/spatial dimensions of the current situation. The state’s answer to the fear brought about by the reversal of the personal condition of life is the need for “security” through surveillance and repression. But, at the same time, new subjects of resistance and alternative plans for the city are also created on the ground.

Εισαγωγή Η Αθήνα είναι μια πόλη σε ανθρωπιστική κρίση, σύμφωνα με τον ορισμό που δόθηκε δημόσια από τη Μη Κυβερνητική Οργάνωση «Γιατροί του Κόσμου» και αναφέρεται σε μαζικές καταστάσεις φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού (4/11/2010). Με τα νέα στοιχεία της οργάνωσης (10/10/2012) φαίνεται ότι η κατάσταση επιδεινώνεται ραγδαία, πλήττοντας εκτός από τους μετανάστες και πολλούς Έλληνες. Για παράδειγμα το Πολυϊατρείο της Αθήνας εξυπηρέτησε το 2012 29.600 ασθενείς από τους οποίους 6.000 Έλληνες. Από κοινωνική/χωρική προσέγγιση η παρούσα εργασία αφορά ταυτόχρονα σε τρία αλληλοσυμπληρούμενα ερευνητικά πεδία : α. την κοινωνία πόλης και τους μετασχηματισμούς που έχει επιφέρει η σύγχρονη οικονομική κρίση και οι ασκούμενες πολιτικές, οι οποίες αποτυπώνονται σε μνημόνια και δανειακές συμβάσεις, β. τον δημόσιο και ιδιωτικό αστικό χώρο, που εμφανίζει μια σχετικά γενικευμένη υποβάθμιση αλλά και στοιχεία κατάρρευσης σε ορισμένες περιοχές και τομείς, γ. την επιτήρηση της πόλης και τη γενικευμένη καταστολή από την κρατική εξουσία και τις εγκληματικές συμμορίες. Επιδιώκεται η καταγραφή/κατανόηση των κύριων χαρακτηριστικών των τριών ερευνητικών πεδίων και των σχέσεων ανάμεσα στις οικονομικές, κοινωνικές και χωρικές διαστάσεις της κρίσης, καθώς και η ανάδειξη των δυνατοτήτων κοινωνικής και χωρικής ανασυγκρότησης της πόλης. Η προβληματική της έρευνας συνδιαλέγεται με τον θεωρητικό και πολιτικό λόγο που αναζητά τα αίτια της κοινωνικής φτωχοποίησης και της κρίσης της πόλης

* Ομότιμη Καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής Σχολής ΕΜΠ, portel@central.ntua.gr

003_Layout 1 30/09/2014 7:38 μ.μ. Page 17

ΕΛΕΝΗ ΠΟΡΤΑΛΙΟΥ

στον ταξικό χαρακτήρα των ασκούμενων πολιτικών, οι οποίες επιβάλλονται με βίαιο τρόπο τα τελευταία τέσσερα χρόνια στην Αθήνα, πόλη αντιφατική αλλά όχι σε παρακμή πριν την κρίση.

Α. Η κρίση, όπως αποτυπώνεται στην κοινωνία πόλης και την πόλη Α1. Η φτωχοποίηση γενικεύεται και διαρκεί Η Αθήνα - ειδικότερα το Κέντρο - συγκέντρωνε πάντα ευπαθείς/ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Άνεργοι, πένητες, άστεγοι, χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών, πρόσφυγες και μετανάστες, ορατοί στο δημόσιο χώρο με τη φυσική παρουσία τους, αναζητούσαν στην πόλη κοινωνικές δομές, εργασία, αλληλεγγύη των διερχομένων, γενικότερα στήριξη για την επιβίωσή τους. Σήμερα η κατάσταση αυτή έχει πάρει διαστάσεις, έχει διαχυθεί σε όλο το σώμα της πόλης και αφορά ευρύτατα κοινωνικά στρώματα που στο παρελθόν διέθεταν τα βασικά προς το ζην ή/και ευημερούσαν. Η κρίση επέφερε εκτόξευση του αριθμού των ανέργων και μείωση του ήδη πολύ χαμηλού βαθμού κάλυψής τους από επιδόματα ή βοηθήματα ανεργίας. Η μαζική ανεργία έπληξε με μεγάλη σφοδρότητα τους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα λόγω συρρίκνωσης της παραγωγικής βάσης και του δημόσιου τομέα λόγω μαζικών απολύσεων, άμεσων ή ύστερα από μικρές περιόδους διαθεσιμότητας. Η πιο σημαντική αλλαγή στη σύνθεση της ανεργίας είναι η αύξηση της μακροχρόνιας και πολύ μακροχρόνιας (άνεργοι για 1 χρόνο και πάνω 47% το 2008, 65,3% το 2012, πολύ μακροχρόνια άνεργοι - 2 χρόνια και πάνω 27% το 2007, 37% το 2012). Εν τω μεταξύ, η επισφάλεια, η περιστασιακότητα, οι πολύ χαμηλοί μισθοί και η ανυπαρξία εργασιακών δικαιωμάτων χαρακτηρίζουν τις νέες μορφές εργασίας. Η στήριξη των ανέργων στο πλαίσιο της οικογένειας , που αποτελούσε παραδοσιακά ένα δίκτυ προστασίας, είναι αδύνατη λόγω κρίσης καθώς το σημερινό συνολικό εισόδημα δεν επαρκεί για την κάλυψη όλων των μελών. Οι συνέπειες των υφεσιακών μνημονιακών πολιτικών για τις πολύ μικρές, μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις είναι οδυνηρές : 120.000 λιγότερες επιχειρήσεις από το 2009, 550.000 χαμένες θέσεις εργασίας, 400.000 μικρομεσαίοι επιχειρηματίες χωρίς ασφάλιση,

με τον ασφαλιστικό τους φορέα στο χείλος της κατάρρευσης. Η αποτίμηση του β΄ εξαμήνου 2012 παραμένει αρνητική. Το 81,1% των επιχειρήσεων σημείωσε μείωση στον κύκλο εργασιών, με μεγαλύτερη μείωση στις εμπορικές επιχειρήσεις. Ο μέσος όρος μείωσης του τζίρου για το β΄ εξάμηνο του 2012 κυμαίνεται στο 32,9% σε σχέση με το α΄ εξάμηνο του ίδιου έτους. Ταυτόχρονα μειώνεται δραματικά η επενδυτική δαπάνη και παγιώνεται ένα κλίμα αποεπένδυσης. Η φορολογική πολιτική, προκλητικά άδικη και καταχρηστική, με χαράτσια και άλλες μορφές φορολογίας, υφαρπάζει τα ελάχιστα εισοδήματα των λαϊκών τάξεων και οδηγεί σε μια ιδιότυπη δήμευση της μικρής ιδιοκτησίας. Χιλιάδες κάτοικοι της Αθήνας στερούνται βασικά είδη διατροφής και χιλιάδες σπίτια ζουν στο σκοτάδι, ακόμα και χωρίς νερό, επειδή αδυνατούν να πληρώσουν τις οφειλές τους. Η άρση προστασίας της πρώτης κατοικίας από πλειστηριασμό στις περιπτώσεις των κόκκινων δανείων και τα μη εξυπηρετούμενα ήδη ενυπόθηκα δάνεια μικρών επιχειρήσεων με υποθήκη την πρώτη κατοικία, θα δημιουργήσουν καταστάσεις μαζικής αστεγίας και αποδιάρθρωση της βασικής προϋπόθεσης επιβίωσης και κοινωνικής ανασύνταξης ατόμων και οικογενειών, που είναι ο οίκος. Θα υπάρξουν, επίσης, νέες απώλειες στον τομέα των μικρών καταστημάτων που κλείνουν μαζικά. Τα χιλιάδες ενοικιαστήρια και πωλητήρια είναι αψευδείς μάρτυρες τόσο της αστεγίας, σύμφωνα με τον ορισμό της ως αδυναμίας πρόσβασης σε ασφαλή κατοικία, όσο και της κρίσης της μικρής ιδιοκτησίας και των μικρών εμπορικών επιχειρήσεων. Ειδικότερα όσον αφορά τα ενυπόθηκα δάνεια, με τα στοιχεία Αυγούστου 2013 σε σύνολο δανείων 222 δις τα 69 δις είναι σε καθυστέρηση. Σε σύνολο στεγαστικών 72,3 δις τα 17 δις είναι καθυστερούμενα. Πολλά από τα δάνεια των εμπόρων, των μικροεπαγγελματιών και των μικρομεσαίων επιχειρηματιών είναι ενυπόθηκα σε πρώτη κατοικία που κινδυνεύει να κατασχεθεί. Επίσης οι πρώτες κατοικίες δεν προστατεύονται από κατασχέσεις για χρέη στο Δημόσιο, ΔΕΚΟ και τρίτους. Τα καθυστερούμενα δάνεια αναμενόταν μέχρι τέλους του 2013 να φθάσουν τα 70 με 75 δις. Υπολογίζεται ότι τα κόκκινα δάνεια αριθμούν ίσως και 450.000 - 500.000. Οι περιπτώσεις των στεγαστικών για πρώτη κατοικία που βρίσκονται σε καθυστέρηση και κινδυνεύουν με απώλεια κατοικίας είναι περίπου 180.000 - 200.000. Το 80% αυτών ήταν στο κα-

003_Layout 1 30/09/2014 7:38 μ.μ. Page 18

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 16-24

θεστώς προστασίας, όμως άλλαξε το θεσμικό πλαίσιο και προστατεύεται πολύ περιορισμένος αριθμός μέχρι το τέλος του 2014. Οι περιπτώσεις των λοιπών καθυστερούμενων δανείων, που έχουν υποθήκη σε πρώτη κατοικία, δεν είναι δυνατόν να υπολογιστούν με ακρίβεια αλλά οι εκτιμήσεις είναι για 100.000 -150.000. Τα δάνεια αυτά δεν είναι σε καθεστώς προστασίας. Με τα παραπάνω δεδομένα, σε κίνδυνο απώλειας κατοικίας βρίσκονται σήμερα (Ιούλιος 2014) περίπου 280.000 350.000 νοικοκυριά. Από τα επιχειρηματικά δάνεια αυτά που βρίσκονται σε καθυστέρηση ανέρχονται σε 33 - 34 δις. Καθώς έχουν ληφθεί με υποθήκες σε κατοικίες (πρώτη ή δεύτερη) αλλά και σε επαγγελματικά ακίνητα που είναι δυνατόν να χρησιμοποιούνται από τους μικροεπαγγελματίες ή τους μικρομεσαίους επιχειρηματίες και οι πρώτες κατοικίες δεν προστατεύονται έναντι οφειλών σε Δημόσιο, ΔΕΚΟ, ή σε τρίτους, αυξάνεται σε μεγάλο βαθμό ο αριθμός των απειλούμενων με κατάσχεση ακινήτων. Οι περιπτώσεις ιδιοκτητών που αδυνατούν να πληρώσουν τις επιβαρύνσεις από φόρους για τις κατοικίες τους ή άλλα ακίνητα είναι πολυάριθμες. Η υφαρπαγή της πρώτης κατοικίας ή της μικρής ιδιόκτητης επαγγελματικής στέγης δεν αποτελεί μόνο ελληνικό αλλά παγκόσμιο φαινόμενο. Στο χώρο της πόλης, μέσω μιας διαρκώς εντεινόμενης αστικοποίησης και επέκτασης της αγοράς ακινήτων, η λειτουργία του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου είναι καθοριστική, έχοντας υπερβεί κάθε ιστορικό προηγούμενο. Ο σημαντικός μαρξιστής γεωγράφος David Harvey, που αποσκοπεί με το έργο του να ενσωματώσει «την κατανόηση των διαδικασιών αστικοποίησης και διαμόρφωσης του δομημένου περιβάλλοντος στη γενική θεωρία των νόμων της κίνησης του κεφαλαίου», δίνει καταλυτικές ερμηνείες για τη σημερινή καπιταλιστική κρίση, τη λειτουργία του χρηματοπιστωτικού τομέα στην αγορά ακινήτων και την υφαρπαγή της μικρής ιδιοκτησίας (Harvey, 2012). Η Παγκόσμια Τράπεζα ευνόησε τη διάχυση των κερδοσκοπικών κεφαλαίων στην πόλη και συνέβαλε στην αύξηση της αγοράς ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων - 40% του ΑΕΠ στις αναπτυγμένες χώρες και 10% στις αναπτυσσόμενες - προέτρεψε στην ενίσχυση μιας δευτερογενούς αγοράς υποθηκών, στην ανάπτυξη χρηματοπιστωτικών καινοτομιών και την επέκταση της

τιτλοποίησης των υποθηκών. Ο Harvey αναφέρεται στις ΗΠΑ και την Κίνα όπου το κατασκευαστικό κεφάλαιο σε σύνδεση με το χρηματοπιστωτικό έχουν προχωρήσει σε εκτεταμένες υφαρπαγές μικροιδιοκτησιών. Γράφει για τις ΗΠΑ «Προτού ξεσπάσει η κύρια κρίση, είχε ήδη υπολογιστεί ότι ο χαμηλόμισθος αφροαμερικανικός πληθυσμός των ΗΠΑ είχε χάσει ποσά που κυμαίνονται μεταξύ 71 και 93 δις δολαρίων σε τίτλους μέσα από ληστρικές πρακτικές υψηλού ρίσκου». Επιπλέον, πάνω από 1 εκατομμύριο κατασχέσεις στη διάρκεια του 2010 ήταν παράνομες (Harvey, 2012). Η κατάρρευση των ήδη ανεπαρκών κοινωνικών δομών προστασίας και κοινωνικής πολιτικής για τις ευάλωτες ομάδες (άστεγοι, μετανάστες, πρόσφυγες, χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών, ψυχικά ασθενείς, θύματα καταναγκαστικής πορνείας) είχε ως αποτέλεσμα τον πολλαπλασιασμό των φτωχών και απροστάτευτων κατοίκων της πόλης στο κέντρο αλλά και στις γειτνιάζουσες συνοικίες. Η Αθήνα δεν υπήρξε ιστορικά αποστειρωμένη πόλη και η ένδεια, η παραβατικότητα, όπως και το κοινωνικό περιθώριο, είναι κομμάτι της ιστορίας της. Όταν, μετά τον πόλεμο, ο Μάνος Χατζιδάκις γράφει τις «Μπαλάντες της οδού Αθηνάς» ο δρόμος αυτός, όπως και η πλατεία Ομονοίας, έχουν περάσει στη δυτική όχθη της πόλης. Η οδός «των τεράτων και των θαυμάτων» διέλαθε του εξευρωπαϊσμού. Πλανόδιο μικροεμπόριο, συντεχνιακά στέκια, φτηνά ξενοδοχεία, υπόγεια μαγειρεία, κουρεία, μάντρες, πορνεία, παπατζήδες, αργυραμοιβοί – εδώ ζει και κινείται ένα αποσυναρμολογημένο αστικό περιθώριο. «Καθιστός ο βίος των Αγίων/σε δωμάτια λαϊκών πορνείων/μεσ’ στις μυρωδιές των μαγειρείων/συντελείται ο νόμος των οργίων», είναι στίχοι από τις «Μπαλάντες». Ο Γιώργος Ιωάννου εκδίδει το 1980 τη δική του Ομόνοια, γλυκόπικρη, τρυφερή, σκληρή και πάντα αστυνομικά επιτηρούμενη, την Ομόνοια της μοναξιάς, της επαρχίας και του απαγορευμένου έρωτα. Αυτά συνέβαιναν στην πρώτη μεταπολεμική περίοδο. Σήμερα, τα πράγματα έχουν διαφοροποιηθεί και οι συνθήκες των αποκλεισμένων έχουν επιδεινωθεί δραματικά. Ένας μεγάλος αριθμός από το κοινωνικό περιθώριο της πόλης γίνεται θύμα του διακινούμενου σε τεράστια ποσά μαύρου χρήματος και εμπλέκεται, έναντι πινακίου φακής, σε κυκλώματα συμμοριών που ελέγχουν και κατευθύνουν την πορνεία, το λαθρεμπό-

003_Layout 1 30/09/2014 7:38 μ.μ. Page 19

ΕΛΕΝΗ ΠΟΡΤΑΛΙΟΥ

ριο, τα ναρκωτικά και άλλες σκοτεινές δραστηριότητες, με την ανοχή ή την εμπλοκή μηχανισμών του κράτους. Μια κοινωνία απελπισμένη Η φτώχεια διαλύει τις κοινωνικές σχέσεις και την κοινωνικότητα των ανθρώπων στην πόλη. «Να είσαι φτωχός σημαίνει να είσαι μόνος» γράφει o Zygmunt Bauman στο δοκίμιο Wir arme Leut’ (Εμείς η φτωχολογιά), που συνέγραψε για την όπερα Wozzeck του Alban Berg. «Εκείνο που είναι τόσο τρομακτικό στον Βοϊτσεκ και τους ομοίους του - die arme Leut’- είναι η Μοίρα της οποίας υπήρξε, τόσο εμφανώς, θύμα» (Bauman, 2011). Μοίρα ονοματίζονται τα συμβάντα που ούτε επιθυμήσαμε ούτε προκαλέσαμε και μας τρομάζει ακριβώς επειδή είναι απρόβλεπτη κι αναπότρεπτη. «Το αίσθημα της ταπείνωσης πάντοτε διαβρώνει τον αυτοσεβασμό και την αυτοπεποίθηση των ταπεινωμένων, ποτέ όμως πιο έντονα από όταν η ταπείνωση βιώνεται ατομικά». Ο Bauman αποδίδει με τον όρο «ανθρώπινα απόβλητα» τις ευρύτατες κοινωνικές ομάδες, τα άτομα που περιθωριοποιεί ο σύγχρονος καπιταλισμός. Τα κοινωνικά όρια μεταξύ των κανονικών και των περιττών ανθρώπων δεν είναι πια σαφή και η κατάταξη στην κατηγορία του απόβλητου γίνεται δυνητικά προοπτική για τον καθένα (Bauman, 2007). Οι νεόπτωχοι κάτοικοι της Αθήνας χαρακτηρίζονται από 4 ιδιότητες, σύμφωνα με την εύστοχη διατύπωση των Michael Hardt και Antonio Negri για τα υποκείμενα της κρίσης : του χρεωμένου - που διαβιεί κάτω από το αβάστακτο βάρος των χρεών του τα οποία δεν μπορεί να αποτινάξει - του μεσοποιημένου - που υφίσταται την ελεγχόμενη πληροφορία των ΜΜΕ - του ασφαλισμένου - που ταλανίζεται από τον φόβο και αποζητά την ασφάλεια και του αντιπροσωπευόμενου - που έχει διαμορφώσει ως αποπολιτικοποιημένη μορφή η διαφθορά της σύγχρονης δημοκρατίας (Michael Hardt, Antonio Negri, 2012). Η φτώχεια στη σύγχρονη κοινωνία σημαίνει ότι ο μισθός μαζί με τις ελάχιστες παροχές του κοινωνικού κράτους δεν επαρκούν για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Στη βάση αυτή κατασκευάζεται, σύμφωνα και με τον Maurizio Lazzarato, ο Homo debitor (ο χρεωμένος άνθρωπος) ως βασική συνθήκη αναπαραγωγής του συστήματος (Lazzarato, 2011), Η κοινωνία πρέπει να πεθάνει για ν’ αναγεννηθεί, διατείνε-

ται ο σύγχρονος (χρηματοπιστωτικός) καπιταλισμός. Η κοινωνική απελπισία είναι παράγωγο της έλλειψης οποιασδήποτε προοπτικής άρα ελπίδας για το μέλλον, το οποίο είναι υποθηκευμένο στα χρέη. Έχοντας απωλέσει τα κοινωνικά στηρίγματα του συνδικαλισμού ή άλλων μορφών κοινωνικής ένταξης μέσα από την απώλεια της εργασίας, τα υποκείμενα της κρίσης δεν μπορούν να αντιδράσουν συλλογικά τόσο περισσότερο όσο η κρίση βαθαίνει. Υπό το δυσβάσταχτο βάρος των χρεών τα οποία δεν μπορούν ν’ αποπληρώσουν και κάτω από τον συνεχή βομβαρδισμό του κυρίαρχου μιντιακού λόγου για την ανθρώπινη καταστροφή ως μονόδρομο, οι κάτοικοι της πόλης εισπράττουν το επιτηρούμενο και συχνά προβληματικό περιβάλλον της γειτονιάς τους ως απειλή έναντι της οποίας αναζητούν μια εξωτερική συνθήκη ασφάλειας. Παρά τη μαζική έξοδο στο δημόσιο χώρο των «αγανακτισμένων» και πολλών κοινωνικών οργανώσεων και δικτύων πολιτών και καθώς η κρίση πολιτικής αντιπροσώπευσης είναι ριζική, τα αλλεπάλληλα, εκθεμελιωτικά της ανθρώπινης κατάστασης, πλήγματα των μνημονιακών πολιτικών έχουν διασπάσει το «εμείς» και οδηγήσει σε εξατομικευμένες στάσεις και αναδίπλωση στο προσωπικό και οικογενειακό δράμα. Ο φόβος, η ανασφάλεια, το μέλλον ως καταστροφή, καθηλώνουν σε μια κατάσταση εσωστρέφειας, εν τούτοις ρευστή και όχι γενικευμένη. Α2. Υποβάθμιση/κατάρρευση του δημόσιου και ιδιωτικού αστικού χώρου Πριν από την πρόσφατη κρίση, οι αλλαγές στον αστικό χώρο πραγματοποιήθηκαν με δημόσιες παρεμβάσεις, οι οποίες διαμόρφωσαν το έδαφος για να λειτουργήσουν οι νόμοι της αγοράς και να προωθηθούν ανακατανομές στις αξίες των ακινήτων, που προσπόρισαν κέρδη τόσο στους ιδιοκτήτες όσο και στις νέες επιχειρήσεις των προνομιούχων εμπορικά περιοχών. Οι ανακατατάξεις αυτές έλαβαν χώρα στο Ιστορικό Κέντρο και σε ορισμένες γειτνιάζουσες ιστορικές γειτονιές. Την ίδια περίοδο, άλλες περιοχές της πόλης εγκαταλείπονται από τη δημόσια/δημοτική πολιτική και απαξιώνονται, παρακολουθώντας τη σταδιακή μεταβολή της κοινωνικής σύνθεσης των κατοίκων τους με την εγκατάσταση χαμηλότερων εισοδηματικά στρωμάτων - κυρίως μεταναστών.

003_Layout 1 30/09/2014 7:38 μ.μ. Page 20

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 16-24

Η πεζοδρόμηση της Ερμού και στη συνέχεια μεγάλου μέρους του Ιστορικού Εμπορικού Τριγώνου αύξησε κατακόρυφα τις τιμές των ακινήτων, με αποτέλεσμα η μικρή παραγωγή στους ορόφους των κτιρίων να εκδιωχθεί και το εμπόριο να στραφεί σε ανώτερα εισοδηματικά στρώματα. Η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων λειτούργησε καταλυτικά για τον «εξευγενισμό» (gentrification) μιας ευρύτερης περιβάλλουσας ζώνης από το Θησείο μέχρι την Πλάκα, το Μοναστηράκι και του Ψυρρή, όπου η αλλαγή/εκδίωξη χρήσεων και κατοίκων πήρε ευρύτερες διαστάσεις. Περιοχές όπως ο Ψυρρής και στη συνέχεια το Γκάζι απώλεσαν χρήσεις κατοικίας, μεταποίησης και εμπορίου και μεταβλήθηκαν σε εκτεταμένα διασκεδαστήρια. Στο πλαίσιο της εμπορευματοποίησης της ιστορικής μνήμης οι γειτνιάζουσες με το κέντρο συνοικίες, κυρίως το Μεταξουργείο και ο Κεραμεικός - δευτερευόντως ο Βοτανικός- άλλαξαν εν μέρει ως προς την κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού τους. Νέοι κάτοικοι και επενδυτές αγόρασαν και ενεργοποίησαν ιστορικά κτίρια για χρήσεις κατοικίας, αναψυχής, τεχνών και πολιτισμού (Πορτάλιου, 2008). Στην Αθήνα συνέβη το είδος της αστικής στρατηγικής στην οποία αναφέρονται συγγραφείς όπως οι : Sharon Zukin (1995), David Harvey (2001) και Neil Smith (2002). Πρόκειται για την ενεργοποίηση της ιδιαίτερης πολιτισμικής ταυτότητας των πόλεων ή περιοχών τους, η οποία συντίθεται από ακτινοβόλα μνημεία, αρχαιολογικούς χώρους, ολόκληρες συνοικίες με ξεχωριστή ιστορική μορφολογία, μεμονωμένα κτίρια, και συμπληρώνεται από πολιτιστικά/πνευματικά κέντρα και μουσεία. Έτσι διαμορφώνεται ένα αστικό σύνολο που απευθύνεται στον εγχώριο πληθυσμό και σε τουρίστες καταναλωτές. Βρισκόμαστε μπροστά στην αξιοποίηση του λανθάνοντος συμβολικού κεφαλαίου. Το αποτέλεσμα είναι υψηλές αποδόσεις από τη γη, τα ακίνητα και τις νέες επιχειρηματικές δραστηριότητες. Οι ανακατατάξεις αφορούν και στην κοινωνική σύνθεση των κατοίκων, των χρηστών και των επισκεπτών των περιοχών σε διαδικασία πολιτισμικού «εξευγενισμού». Μ’ άλλα λόγια, το αόρατο χέρι της αγοράς, ελεύθερο από δημόσιες ρυθμίσεις και αναδιανεμητικές κοινωνικές πολιτικές, υπεραξιώνει ορισμένες και ταυτόχρονα απαξιώνει άλλες περιοχές της πόλης. Η κρίση ανέτρεψε τα δεδομένα στην πόλη. Περιοχές που είχαν ακολουθήσει διαδικασίες «εξευγενι-

σμού» και μονομερή ως προς τις χρήσεις προσανατολισμό επλήγησαν και οι διαδικασίες αυτές ανακόπηκαν. Για παράδειγμα, στο Ιστορικό Εμπορικό Τρίγωνο έκλεισαν πολλά καταστήματα και όσα λειτουργούν απευθύνονται κυρίως σε χαμηλά εισοδήματα, ενώ σημειακά έχουν εγκατασταθεί χρήσεις αναψυχής. Η συνοικία του Ψυρρή βρίσκεται σε κατάσταση κατάρρευσης με θύλακες ακατοίκητων κτιρίων. Στις γειτνιάζουσες με το κέντρο ιστορικές γειτονιές, όπως το Μεταξουργείο, ο «εξευγενισμός» ανακόπηκε, παρά τις πολιτιστικές ενέσεις (Remap), καθώς η νέα φτώχεια συνδέεται με ανθρώπινα ερείπια και παράνομες δραστηριότητες που παράγουν «μαύρο» χρήμα. Η κρίση έπληξε σφοδρότερα από πριν τον δημόσιο και ιδιωτικό αστικό χώρο των λαϊκών τάξεων, κυρίως σε περιοχές όπως οι πλατείες Βάθη, Αγίου Παντελεήμονα, Αττικής, η Κυψέλη και τα Πατήσια, που κατοικούνται από χαμηλά εισοδήματα - έλληνες και αλλοδαπούς. Η υποβάθμιση των ιδιωτικών κτιρίων συμβαδίζει με την εγκατάλειψη του δημόσιου χώρου. Λόγω των δραματικών περικοπών των πόρων της αυτοδιοίκησης - περίπου 60% - και των μαζικών απολύσεων των εργαζομένων, οι δημοτικές κοινωνικές δομές υποβαθμίστηκαν ή καταρρέουν (εκπαίδευση, πολιτισμός, αθλητισμός), ο δημόσιος ανοιχτός χώρος δεν ανανεώνεται, αντίθετα ο υφιστάμενος υποφέρει χωρίς συντήρηση και καθαριότητα. Ανάλογα συμβαίνουν και στους βασικούς τομείς του κεντρικού κοινωνικού κράτους. Η Ομόνοια και οι γειτνιάζουσες περιοχές είναι ο εμβληματικός χώρος εμφάνισης της νέας φτώχειας στην καρδιά της Αθήνας, όπως ήδη αναφέρθηκε. Αυτή την Ομόνοια και τη σύγχρονη αστική συνθήκη με τις κοινωνικές της συνδηλώσεις εξέφρασε με εξαιρετικό τρόπο η 3η Μπιενάλε της Αθήνας : «Μονόδρομος», το 2011, στο κτίριο της Διπλαρείου Σχολής Τεχνών στην πλατεία Θεάτρου. Μια έκθεση για το παρελθόν το οποίο συντρίβει η θύελλα της προόδου, μια ανασκαφή/ανάδειξη ταπεινών ορυκτών, ιχνών της ανθρώπινης παρουσίας που έγιναν συντρίμμια, παρουσιάστηκε ως διαδοχή αμοντάριστων πλάνων μαζί με τα εργαλεία και τα έργα των μαθητών της Διπλαρείου, σήμερα απαξιωμένα. Μια ματιά στο αστικό τοπίο από το παράθυρο του κτιρίου συνέδεε τη θύελλα της προόδου από το παρελθόν με τη θύελλα της κρίσης που βιώνουμε. Κτίρια φθαρμένα και σιωπηλά, μελαγχολικές φωλιές απόκληρων ανθρώπων που περιπλανήθηκαν

003_Layout 1 30/09/2014 7:38 μ.μ. Page 21

ΕΛΕΝΗ ΠΟΡΤΑΛΙΟΥ

στον κόσμο και ναυάγησαν στο κέντρο της πόλης, στρώματα ύπνου σε κρύες ταράτσες, παπούτσια στις μαρκίζες των όψεων και πλυμένα ρούχα απλωμένα σε σχοινιά. Είναι οι νέοι μικρόκοσμοι, ήδη απόβλητα της σωτηριολογικής αδυσώπητης πολιτικής, η οποία πολλαπλασιάζει τους περιττούς ανθρώπους (Πορτάλιου, 2011). Α3. Φόβος, ασφάλεια, επιτήρηση, καταστολή Το σύγχρονο κράτος, έχοντας αναιρέσει την προηγούμενη προγραμματική του δέσμευση να πατάξει την υπαρξιακή αβεβαιότητα και ανασφάλεια που παράγεται από την αγορά, εστιάζει στο θέμα της προσωπικής ασφάλειας από υπαρκτούς ή προοιωνιζόμενους, φανερούς ή κρυφούς, πραγματικούς ή υποτιθέμενους φόβους για απειλές ενάντια στην ανθρώπινη ζωή, τις περιουσίες και τις κατοικίες. Οι κίνδυνοι αυτοί αποδίδονται μεταξύ άλλων στις εγκληματικές δραστηριότητες ή αντικοινωνικές συμπεριφορές των υπο-τάξεων (Bauman, 2011). Ο φόβος φωλιάζει στο υπαρξιακό και κοινωνικό κενό που πολλαπλασιάζει ο εγκλεισμός στον ιδιωτικό χώρο, η αποξένωση από τους συγκάτοικους, τους γείτονες και τους συμπολίτες. Στην Αθήνα, πόλη κατ’ εξοχήν ανοιχτή, φιλόξενη, ζωντανή μέσα από κοινωνικές δράσεις, πρωτοβουλίες και κινήματα γειτονιάς, ο φόβος καλλιεργήθηκε με σχετικές σταυροφορίες των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, κυριάρχησε στον πολιτικό λόγο των συντηρητικών δυνάμεων, αποδόθηκε στη μικροπαραβατικότητα των ξένων και των φτωχών, κατέληξε να αποκτήσει μεταφυσικές διαστάσεις και κυρίως να οδηγήσει σε θεμιτά και αθέμιτα μέσα ασφάλειας και σωτηρίας. Όπως σημειώνει ο Zygmunt Bauman «Η προφύλαξη και η ασφάλεια δεν είναι ποτέ αρκετή. Άπαξ και αρχίσεις να χαράσσεις και να ενισχύεις τα όρια, δεν υπάρχει σταματημός. Ο βασικός κερδισμένος είναι ο φόβος μας : ευδοκιμεί και αφθονεί, καθώς τρέφεται από τις προσπάθειές μας να χαράσσουμε και να οχυρώνουμε όρια» (Bauman, 2011). Τα όρια και ο διαχωρισμός της πόλης σε επικίνδυνες και ασφαλείς περιοχές μπορούν να οδηγήσουν σε ακραίες καταστάσεις και πάντως σε επιτήρηση της πόλης. Η περιγραφή του Mike Davis για το Λος Άντζελες, εμβληματική πόλη του άγριου καπιταλισμού και των απόβλητων ανθρώπων, είναι εφιαλτική. Ολόκληρες περιοχές ανοιχτών φτωχοκομείων, όπου ενδημεί η

βία, η εγκληματικότητα των συμμοριών και η διακίνηση ναρκωτικών, συνυπάρχουν ή μάλλον διαχωρίζονται με σινικά τείχη πολεοδομικού χαρακτήρα από τις προστατευόμενες ζώνες των ανώτερων τάξεων, που κινούνται σ’ έναν αποστειρωμένο κόσμο μακράν του άλλου με τον οποίο γειτνιάζουν (Mike Davis, 1990). Στην Αθήνα χαρακτηρίστηκαν ως επικίνδυνες/αδιάβατες νησίδες της πόλης αρχικά ορισμένες περιοχές του κέντρου και του Αγίου Παντελεήμονα. Πράγματι, στο 5ο και το 6ο δημοτικό διαμέρισμα και σε τμήματα του 1ου συγκεντρώνεται σε μεγάλα ποσοστά ο κόσμος των πολύ φτωχών, των μεταναστών, των ναρκωτικών και της πορνείας. Η φτώχεια, όμως, και η μικροπαραβατικότητα αποτελούν αντικείμενα κοινωνικής πολιτικής, διάλυσης των μαφιών του μαύρου χρήματος και αρωγής των απόκληρων, όχι διόδους διάχυσης του φόβου στο κοινωνικό σώμα, επιβολής γενικευμένης επιτήρησης στην πόλη και σκληρής καταστολής ευρύτατων κοινωνικών ομάδων. Η Αθήνα, από την εποχή των Ολυμπιακών Αγώνων με τις κάμερες και τα ζέπελιν είναι μια πόλη που επιτηρείται από αστυνομικές δυνάμεις, διαταράσσεται από μαζικές επιχειρήσεις σκούπας εναντίον μεταναστών, συνεχείς προσαγωγές υπόπτων - κυρίως νέων, και επιθέσεις των σωμάτων καταστολής. Να σημειώσουμε ότι ο αριθμός των μεταναστών (αποχώρηση λόγω της κρίσης ή εγκλεισμός σε στρατόπεδα) έχει κατά πολύ μειωθεί ήδη από το 2013 και στις δημοσκοπήσεις το μεταναστευτικό δεν αποτελεί πια κύριο πρόβλημα. Όμως, η επιτήρηση και η καταστολή συνεχίζονται καθώς οι μνημονιακές πολιτικές πολλαπλασιάζουν καθημερινά τους νεόπτωχους των Αθηνών και όλης της αττικής επικράτειας, δηλαδή τις εν δυνάμει επικίνδυνες τάξεις. Η δράση της νεοναζιστικής, εγκληματικής οργάνωσης Χρυσή Αυγή στην Αθήνα «Ο φασισμός δεν έρχεται απ’ το μέλλον». Η Αθήνα αποτέλεσε το αρχικό κέντρο δράσης της νεοναζιστικής οργάνωσης/εγκληματικής συμμορίας Χρυσή Αυγή. Οι νεοναζιστές ξεκίνησαν με ορμητήριο τις πλατείες Αγίου Παντελεήμονα και Αττικής, όπου και δημιούργησαν ελεγχόμενα άβατα, πουλώντας προστασία και εμπλεκόμενοι σε κάθε είδους παράνομες δραστηριότητες. Προχώρησαν σε εγκληματική βία εναντίον μεταναστών, κυρίως αλλόθρησκων, η οποία πήρε διαστάσεις

003_Layout 1 30/09/2014 7:38 μ.μ. Page 22

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 16-24

πογκρόμ. Το Αστυνομικό Τμήμα του Αγίου Παντελεήμονα τους παρείχε ασυλία, ο δήμος Αθηναίων έκλεισε οριστικά την παιδική χαρά στην πλατεία της εκκλησίας, μετά από βίαια επεισόδια στα οποία με δυσκολία διασώθηκαν παιδιά και μεγάλοι από τους Χρυσαυγίτες, ενώ ο ιερέας που περιέθαλπε Αφγανούς πρόσφυγες εξεδιώχθη. Επίσης, ο πρόεδρος της Δημοκρατίας προπηλακίστηκε στην αντιρατσιστική συναυλία του Μεγάρου Μουσικής, εντός του Αγίου Παντελεήμονα, από μέλη της Χρυσής Αυγής μεταμφιεσμένα σε «αγανακτισμένους πολίτες». Έγιναν επιθέσεις εναντίον αυτοδιοικητικών σχημάτων κατά την προεκλογική περίοδο 2010, ένας αυτοσχέδιος υπόγειος χώρος ισλαμικής λατρείας πυρπολήθηκε και η πλατεία Αττικής κατελήφθη, επίσης, από τραμπούκους. Η αντιφασιστική απάντηση ήρθε μέσα από σειρά οργανώσεων και εναλλακτικών χώρων : Κίνηση Κατοίκων 6ου Διαμερίσματος, Ανοιχτή Αγορά Κυψέλης, Κίνηση Απελάστε τον Ρατσισμό, Κυριακάτικο Σχολείο Μεταναστών, Βίλλα Αμαλίας, πολιτιστικό στέκι Action Congo, Κινηματογραφική Λέσχη, Ανοιχτή Πόλη, κίνηση συντονισμού «Ποτέ Ξανά», ομάδες του αντιεξουσιαστικού χώρου, ΚΕΕΡΦΑ. Όλες αυτές οι οργανώσεις, κινήσεις και πρωτοβουλίες, έδρασαν μαζί και χωριστά με ένα βασικό στόχο : να αποτρέψουν εγκλήματα και να αποδομήσουν τη Χρυσή Αυγή και την επιρροή της στις γειτονιές Βικτώρια, Κυψέλη, Πατήσια, συνομιλώντας με τους κατοίκους και αναλαμβάνοντας αντιφασιστικές και πολιτιστικές δράσεις. Έτσι η Χρυσή Αυγή δεν κατάφερε να καταλάβει τις πλατείες Βικτωρίας, Καραμανλάκη, Αμερικής, Αγ. Νικολάου, το κέντρο της Κυψέλης και τα πάρκα στον άξονα της Πατησίων. Καταλυτική υπήρξε η παρουσία των Γιατρών του Κόσμου στην υποστήριξη των τραυματισμένων μεταναστών κατά τις επιθέσεις Χρυσαυγιτών και τα πογκρόμ. Δυστυχώς, όμως, το κράτος και ο δήμος Αθηναίων όχι μόνο δεν στήριξαν αυτές τις αντιφασιστικές παρεμβάσεις, αλλά στράφηκαν επιλεκτικά εναντίον τους με τη συνδρομή των μηχανισμών καταστολής. Εν κατακλείδι, στη βία της αγοράς και των μηχανισμών επιτήρησης προστέθηκε η νεοναζιστική βία, η οποία έχει αφήσει, παρά τις διαδικασίες εξάρθρωσης, που έχουν ξεκινήσει, το αποτύπωμά της σε λαϊκές περιοχές της Αθήνας στις οποίες σήμερα πραγματοποιείται η ανάκτηση των υπό κατοχή περιοχών.

Β. Ενδιάθετες κοινωνικές και χωρικές εφεδρείες για τη διέξοδο από την κρίση. Συγκρότηση της εναλλακτικής πρότασης για την πόλη Το μεγάλο πλεονέκτημα της Αθήνας είναι μια σχετική ομοιογένεια, μια ενύπαρκτη στο χώρο δυνατότητα διαπερατών ορίων ανάμεσα στις διαφορετικές από πλευράς κοινωνικής σύνθεσης περιοχές. Βεβαίως υπάρχουν αποκλεισμένα σημεία των πολύ φτωχών, όπως οι κατοικίες των Ρομά, οι υπαίθριοι θύλακες εξαθλίωσης των χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών, απαξιωμένα τμήματα λαϊκών συνοικιών, εστίες βάρβαρης εκμετάλλευσης και εγκλεισμού μεταναστών, εστίες καταναγκαστικής πορνείας, διάσπαρτη φτώχεια μέσα σε χιλιάδες σπίτια, επίσης κατοικίες, καταστήματα και παραγωγικοί χώροι που λιμνάζουν και απαξιώνονται από την αχρηστία. Ο δημόσιος ανοιχτός χώρος, ιστορικά ανεπαρκής, πρόχειρα διαμορφωμένος, κατακερματισμένος και ασυντήρητος, αν και πάντα κατοικημένος, μπορεί να επαναλειτουργήσει και να ενοποιήσει τον ιδιωτικό χώρο μέσα από σημειακές ή ευρύτερες αναπλάσεις. Στεγάζοντας κοινωνικές, πολιτισμικές και πολιτικές πρακτικές, αποτελεί εν δυνάμει τόπο διευρυμένης συνύπαρξης και φορέα του «εμείς» που υποστασιοποιεί την έννοια της πόλης. Οι κοινωνικές υποδομές της Αθήνας υπολείπονταν ήδη πριν την κρίση σε επάρκεια και ποιότητα. Πρόκειται για τα σχολικά κτήρια, εν μέρει τα δημόσια νοσοκομεία, τις δομές για τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, τους χώρους πολιτισμού και αθλητισμού, εν ολίγοις τα «κοινά», έννοια η οποία παραπέμπει στη συλλογική διαχείριση/αυτοδιαχείριση και προϋποθέτει τη δημόσια κοινωνική ιδιοκτησία. Τα ιδιωτικά (και δημόσια) ακίνητα καλύπτουν ποσοτικά τις ανάγκες σε πρώτη κατοικία και σε μεγάλο βαθμό σε δεύτερη και μπορούν να στεγάσουν τυπολογικά όλα τα είδη παραγωγικών και εμπορικών δραστηριοτήτων. Χρειάζονται, όμως, ενεργειακή αναβάθμιση, επισκευή και ανάπλαση και όσον αφορά τα νεώτερα μνημεία - αποκατάσταση/επανάχρηση. Οι πολύτιμες αυτές εφεδρείες, των οποίων η αναζωογόνηση με δημοτικά και δημόσια σχέδια στα οποία μπορούν να εμπλέκονται ιδιώτες, κινδυνεύουν να χαθούν καθώς ένα μέρος των δημόσιων κτιρίων έχει μεταφερθεί στο ΤΑΙΠΕΔ (Ταμείο Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου) με σκοπό να πωληθούν

003_Layout 1 30/09/2014 7:38 μ.μ. Page 23

ΕΛΕΝΗ ΠΟΡΤΑΛΙΟΥ

έναντι πινακίου φακής και το πενιχρό αντίτιμο να χαθεί στη μαύρη τρύπα του χρέους. Στην Αθήνα για παράδειγμα έχει προχωρήσει η πώληση των παρακάτω σημαντικών δημόσιων κτιρίων : Δ/νση Εγκλημ. Ερευνών ΕΛΑΣ, Υπουργείο Διοικητικής Μεταρρύθμισης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης, Υπουργείο Πολιτισμού - διατηρητέο νεότερο μνημείο, Αρχηγείο Αστυνομίας Αθηνών, Γενικό Χημείο του Κράτους, Α΄ ΔΟΥ Αθηνών, ΙΖ΄ ΔΟΥ Αθηνών, ΙΘ΄ ΔΟΥ Αθηνών. Επίσης, πολλά άλλα μικρότερης κλίμακας κτίρια περιμένουν στο ΤΑΙΠΕΔ με σκοπό να πουληθούν όπως και σημαντικά νεότερα μνημεία (Προσφυγικά Λεωφόρου Αλεξάνδρας, διατηρητέα κτίρια στην Πλάκα)! Τα παραπάνω περιγράφουν συνοπτικά - καθώς το κεφάλαιο Β δεν αποτελεί το κύριο τμήμα της εργασίας - το περιεχόμενο μιας σύγχρονης σχεδιαστικής και οικοδομικής δραστηριότητας που, από κοινού με τις αποκαταστάσεις του τραυματισμένου φυσικού περιβάλλοντος και των τοπίων, θα αποτελέσουν τη βάση μιας εναλλακτικής στρατηγικής για την πόλη και την περιβάλλουσα φύση. Πρόκειται, επίσης, για μια πρόταση στον αντίποδα της προωθούμενης αναθέρμανσης της οικοδομής με ν/σχέδια όπως αυτό για τις ακτές, με την εκποίηση του τ. αεροδρομίου του Ελληνικού και της παραλίας του Αγίου Κοσμά και με την κατασκευή malls σε όλη την Αττική, μεταξύ αυτών και του Academy Gardens, κοντά στον Αρχαιολογικό Χώρο της Ακαδημίας Πλάτωνος στην Αθήνα. Το τελευταίο έχει σταματήσει λόγω κινητοποίησης των κατοίκων, όπως και τα malls στο κτήμα Καμπά (Παλλήνη) και στο χώρο του ιστορικού εργοστασίου μουσικής παραγωγής Columbia. Η εναλλακτική πρόταση αναζωογόνησης του δημόσιου χώρου της Αθήνας, ανάπλασης των δημόσιων και ιδιωτικών κτιρίων είναι πολλαπλά ωφέλιμη : εντάσσει την οικοδομική δραστηριότητα στο υπάρχον σχέδιο πόλης, αναδεικνύει τον πολιτιστικό πλούτο και τη διαχρονικότητα της πόλης, δίνει νέα πνοή στις λεγόμενες υποβαθμισμένες περιοχές που, όμως, είναι γεμάτες από κτίρια χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής ιστορίας, είναι μια πρόταση από κάθε άποψη οικονομική και λειτουργική, η οποία δημιουργεί χρήσιμες κοινωνικά και επωφελείς αρχιτεκτονικά/πολεοδομικά θέσεις εργασίας για τα οικοδομικά επαγγέλματα. Οι χωρικές εφεδρείες υπάρχουν, λοιπόν. Υπάρχουν, όμως, οι κοινωνικές δυνάμεις για να θέσουν σε κίνηση ένα σχέδιο διεξόδου από την κρίση που θα απαντά στη

φτώχεια και τη χωρική υποβάθμιση ταυτόχρονα με την ελεύθερη κίνηση και τη συνύπαρξη όλων των κοινωνικών ομάδων στην Αθήνα ; Είπαμε ήδη για τον κοινωνικό κατακερματισμό των κατοίκων της πόλης που επιβάλλουν οι σημερινές συνθήκες φτώχειας, φόβου, ανασφάλειας και καταστολής. Αλλά η κοινωνία είναι αντιφατική και εκπλήσσουσα. Μέσα της γεννήθηκαν και αναδύθηκαν στη δημόσια σφαίρα της συνομιλίας και του δρόμου δύο πρωτότυπες μαζικές μορφές κοινωνικότητας και ανανέωσης της πολιτικής των αποκάτω : το κίνημα των «αγανακτισμένων», που επανανοηματοδότησε το συλλογικό και διεύρυνε τις έννοιες του «αναπαραστατικού χώρου» (Lefebvre, 1991) και των «πρακτικών της καθημερινής ζωής» (De Certeau,1984) και το κίνημα Αλληλεγγύης, που μετέτρεψε τη διαμαρτυρία σε ενεργητική δράση για την επιβίωση και την αξιοπρέπεια. Σε όλη την Αττική αλλά και στην Αθήνα, εκατοντάδες «στέκια αλληλεγγύης» απαντούν στο θέμα της τροφής και των ειδών πρώτης ανάγκης, δεκάδες κοινωνικά ιατρείαφαρμακεία καλύπτουν κενά στην υγεία, κοινωνικά φροντιστήρια και σχολεία ξένων γλωσσών στεγάζονται κυρίως σε δημόσια εκπαιδευτήρια, ενώ πολιτιστικές δράσεις διαχέονται στην πόλη, εμφανίζονται προγραμματισμένα ή αναπάντεχα σε κάθε γειτονιά. Πολύ σημαντικό είναι το κίνημα «Χωρίς Μεσάζοντες» που έδωσε στο θέμα της τροφής άμεσες οικονομικές λύσεις, επωφελείς όχι μόνο για τους καταναλωτές αλλά και τους παραγωγούς. Μαζί με τις νέες μορφές του κοινωνικού επανεμφανίζονται και ενεργοποιούνται τμήματα της εργατικής και μικροαστικής τάξης, τα οποία πλήττονται βάναυσα από την κρίση (καθαρίστριες, σχολικοί φύλακες, εκπαιδευτικοί, εργοστασιακά σωματεία), επιτροπές γειτονιάς, πολιτιστικοί σύλλογοι, ενώ πρόσφατα ενεργοποιούνται πάλι τα κινήματα για το περιβάλλον, αναπροσανατολίζοντας τη δράση τους σύμφωνα με τις ανάγκες της συγκυρίας που γεννά η κρίση. Το πρόβλημα είναι ότι απέναντι στη βιαιότητα της συστημικής επίθεσης, η οποία συνεχώς κλιμακώνεται, δεν έχουν οργανωθεί ανάλογης μαζικότητας και διάρκειας κοινωνικές αντιστάσεις. Οι «πλατείες» και οι «αγανακτισμένοι» έχουν υποχωρήσει, οι δομές αλληλεγγύης δεν πολλαπλασιάζονται σε συνάρτηση με τις ανάγκες της διευρυνόμενης φτώχειας, ενώ οι εργατικοί αγώνες είναι εμβληματικοί μεν αλλά περιορισμένοι. Αντίθετα με την Ελλάδα, στην Ισπανία που πλήτ-

003_Layout 1 30/09/2014 7:38 μ.μ. Page 24

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 16-24

τεται με ανάλογους τρόπους λόγω των μνημονίων και των δανειακών συμβάσεων, υπάρχουν διαρκέστερα και πολύ μαζικά κινήματα, όπως αυτά ενάντια στις κατασχέσεις κατοικιών και στην ιδιωτικοποίηση δημόσιων αγαθών, πρόσφατα και κατά του θεσμού της μοναρχίας. Μια νέα μορφή συλλογικής οργάνωσης - το Podemos, λειτουργεί εφευρετικά και βαθιά δημοκρατικά, διαμορφώνοντας τους όρους αυτοπρόσωπης και αποφασιστικής συμμετοχής των υποκειμένων της κρίσης. Από πολλές πλευρές επισημαίνεται η ανάγκη μιας μαζικής κοινωνικής αφύπνισης που αφορά σε δύο επίπεδα : από τη μια στη δημιουργία αυτόνομων κοινωνικών κινημάτων με διάρκεια, από την άλλη στην προγραμματική παρέμβαση των ζωντανών παραγωγικών δυνάμεων που μπορούν να συνθέσουν ένα βιώσιμο οικολογικά και επωφελές εργασιακά και κοινωνικά εναλλακτικό σχέδιο παραγωγικού μετασχηματισμού και κοινωνικής ανασυγκρότησης. Όμως, μια βαθύτερη σύνδεση των επιμέρους δυνατοτήτων και των βασικών προϋποθέσεων ανάσχεσης της κατάρρευσης και έναρξης της διαδικασίας ανασυγκρότησης, ξεπερνά το μέγεθος και το αντικείμενο του συγκεκριμένου κειμένου.

Βιβλιογραφία Bauman, Z. (2007). Η ζωή την εποχή της αβεβαιότητας. ελλ. μτφρ. Κ. Γεώρμας. Αθήνα: Μεταίχμιο. 2009.

Bauman, Z. (2011). Παράπλευρες απώλειες. Κοινωνικές ανισότητες στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. ελλ. μτφρ. Παραδέλλη Εύα. Αθήνα : εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2012 Certeau, M. (1984). The practice of everyday life. University of California Press :Berkeley Davis, M. (1990). City of Quartz : Excavating the Future in Los Angeles. USΑ : Verso. Hardt, M. & Negri, A. (2012). Declaration, ελλ. μτφρ.: Α. Κιουπκιολής. Να πάρουμε τη σκυτάλη - Διακήρυξη. Αθήνα : Βιβλιόραμα. 2012. Harvey, D. (2001). Spaces of Capital - Towards a Critical Geography. New York: Routledge. Harvey, D. (2012). Rebel Cities. London : Verso, ελλ. μτφρ. Κ. Χαλμούκου. Εξεγερμένες Πόλεις. Αθήνα : ΚΨΜ. 2012. Lazzarato, M, (2011). Η κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου, μτφρ. Καράμπελας Γιώργος, Αλεξάνδρεια, 2014. Lefebvre, H. (1991). The Reproduction of Space. Oxford : Blackwell Publishing. Portaliou, E. (2006). Social resistance movements against the Olympic Games 2004, in Athens. 11th International Conference : «Alternative futures and popular protest». Manchester Metropolitan University. Portaliou, E. (2007). Anti-global Movements reclaim the City. CΙΤΥ: analysis of urban trends, culture, theory, policy, action, vol. 11, no. 2, Routledge : 165-175. Smith, N. (2002). New Globalism, New Urbanism : Gentrification as Global Urban Strategy. Oxford : Blackwell Publishers. Zukin, S. (1995). The Cultures of Cities. Oxford : Blackwell Publishers. Γιαλύρη, Θ. και Πορτάλιου, Ε. (2005). Ολυμπιακοί Αγώνες 2004 στην Αθήνα. Νεοφιλελεύθερες πολιτικές και κοινωνικές αντιστάσεις. Συνέδριο: «Γεωγραφίες της Μητρόπολης. Όψεις του φαινομένου στον ελληνικό χώρο». Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ. Πορτάλιου, Ε. (2008). Εξευγενισμός : Κοινωνικές και Χωρικές Ανακατατάξεις στις Σύγχρονες Πόλεις. Περιοδικό «Διάπλους», τ.28, σελ.58-61. Πορτάλιου, Ε. (2011). Μονόδρομος 2011 – Η θύελλα της προόδου. Εφημερίδα «Η Εποχή», 11/12/2011.

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 25

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 25-38

ΑΠΟ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ Ο ΦΑΛΗΡΙΚΟΣ ΟΡΜΟΣ ΣΕ ΜΙΑ ΑΚΟΜΑ ΜΕΓΑΛΗ ΑΦΗΓΗΣΗ Μαρία Μάρκου*

Περίληψη Στα υδάτινα μέτωπα και τα παλιά λιμάνια των πόλεων στήνεται, τα τελευταία τριάντα χρόνια, το αστραφτερό τοπίο του ανταγωνισμού για την προσέλκυση επενδύσεων και επισκεπτών, οι επιχειρήσεις ανάπλασης «ναυαρχίδες» που υπηρετούν το μάρκετινγκ των πόλεων περισσότερο από την κοινωνικο-οικονομική τους ανασυγκρότηση. Διαμορφώνοντας πεδία επιχειρηματικότητας αδιαπέραστα από το δημόσιο διάλογο, συχνά καταλήγουν να σφετερίζονται τους κοινωνικούς και συμβολικούς πόρους των πόλεων, αγνοώντας τις ανάγκες και τις επιλογές του πληθυσμού και ενισχύοντας τις διαχωριστικές πιέσεις. Η ανάπλαση του Φαληρικού Όρμου, ως έργο «ναυαρχίδα», συμβάλλει με υψηλού προφίλ πολιτιστικές υποδομές στην αναδιατύπωση, με καταναλωτικούς όρους, της κυρίαρχης αφήγησης για το μητροπολιτικό ρόλο του τόπου αυτού, η οποία διατρέχει τη νεώτερη ιστορία της πόλης και έχει εδραιωθεί μέσα από δύο ολυμπιάδες, αγνοώντας τη δυναμική και τις ανάγκες των παράκτιων συνοικιών. Αναδεικνύει έτσι την πιο κυνική πλευρά του μετα-μοντέρνου σχεδιασμού που βάζει την «αναβάθμιση» του χώρου πριν από το δικαίωμα σ’ αυτόν.

Such stuff as dreams are made on. The Faleron Bay through another grand narrative Maria Markou Abstract Regenerated water fronts and old harbors offer, for over thirty years, the gleaming landscape of cities’ competition to attract investment and visitors. As an element of the cities’ marketing, the «flagship» regeneration projects promote tourism, entertainment and venture, rather than the reconstruction of urban socio - economic base. Ignoring the needs and choices of urban population, they lead to usurp local economic as well as symbolic resources. The «flagship» development project of Faleron Bay uses its high-profile cultural infrastructure for the goals of the city marketing, reformulating, in consumption terms, the dominant narrative about the metropolitan role of the coast, which is established through the holding of two Olympiads, while it is in contrast with the dynamics and needs of the coastal neighborhoods. Ignoring them, the ongoing regeneration project highlights the more cynical side of the planning, which puts the «upgrading» of space before the right to it.

Prospero «Our revels now are ended (...) Are melted into air, into thin air (...) The cloud-capp’d tow’rs, the gorgeous palaces, The solemn temples (...) (...) We are such stuff As dreams are made on; and our little life Is rounded with a sleep». W. Shakespeare, The Tempest, Act 4, scene 1, 148-158

1 Λέκτορας, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, mmarkou@arch.ntua.gr

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 26

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 25-38

Εικόνα 1. Το νέο κτίριο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής Πηγή: http://www.nationalopera.gr/

Χώροι και αφηγήσεις «Τα έργα ναυαρχίδες ωθούν στην αναδημιουργία της εικόνας της πόλης μέσα από αστραφτερά κτίρια γραφείων, πολιτιστικά κέντρα και κομψά εμπορικά κέντρα. Γλέντι, ποιότητα και ψυχαγωγία συνθέτουν την Ουτοπία της μετα-βιομηχανικής πόλης που δεν περιγράφεται πια σαν κέντρο παραγωγής αλλά σαν κέντρο κατανάλωσης. Τέτοια έργα έχουν κεντρικό και κρίσιμο ρόλο στη μεταβολή της αντίληψής μας για την πολεοδομία» (Bianchini et al, 1992:249). Χρησιμοποιούνται στην προσπάθεια για την αναγέννηση των πόλεων τόσο που να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχει στρατηγική αναγέννησης «χωρίς τα εμβληματικά έργα που παράγουν και πωλούν την εικόνα της οικονομικής ανάκαμψης, της επιχειρηματικότητας και της ανταγωνιστικότητας σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία» (Doucet, 2007:5). Είναι οι διαφημιστικές πινακίδες ενός τόπου όπου μπορείς να ξοδέψεις και να επενδύσεις, αλλά είναι και αντικείμενα διαφημιστικής προώθησης για να πείσουν για την ανταγωνιστικότητα μιας πόλης (Smyth, 2005). Εμβληματικά έργα ανάπλασης εντάσσονται συχνά στη διοργάνωση mega-events, όπως οι ολυμπιακοί αγώνες. Η πόλη που αναλαμβάνει μια τέτοια διοργάνωση δεν αποβλέπει στα άμεσα έσοδα από εισιτήρια, χορηγίες, τηλεοπτικά δικαιώματα ή από την τουριστική κίνηση, αλλά στο πολιτικο-επικοινωνιακό παιχνίδι με το οποίο συναρτάται η επιτυχία της διοργάνωσης (Searle, 2002) και το οποίο υπόσχεται στην πόλη την επανατοποθέτησή της στην παγκόσμια τουριστική αγορά. Η ακροαματικότητα της διοργάνωσης δίνει στην πόλη την ευκαιρία «να κάνει μια δήλωση στην

παγκόσμια σκηνή» (Gold & Gold, 2008:301). Οι αναπλάσεις υπογραμμίζουν αυτή τη δήλωση προσελκύοντας το τουριστικό βλέμμα που είναι διψασμένο για το νέο και το ασυνήθιστο, (Urry, 1990) και το ενδιαφέρον των επιχειρήσεων που αναζητούν θέσεις υψηλού κύρους. Γι αυτό και, συνήθως, όχι μόνο δεν εντάσσονται στον ευρύτερο σχεδιασμό αλλά καταλήγουν και να υπαγορεύουν τις προτεραιότητές του (Swyngedouw et al, 2002). Μας καλούν έτσι να ξεχάσουμε το είδος εκείνο του σχεδιασμού που δεν έχει πρωτίστως ανταγωνιστική αλλά αναδιανεμητική στόχευση (Bianchini et al, 1992), που δεν γίνεται με όρους ανταποδοτικότητας αλλά με όρους κοινής ωφέλειας (Harvey, 1989). Είναι, παρόλα αυτά, γνωστό ότι την οικονομική επιτυχία των μεγάλων διοργανώσεων σπάνια μοιράζονται οι πόλεις που τις φιλοξενούν με δέλεαρ τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητάς τους (Hall, 2006). Το ίδιο αμφίβολη είναι και η επιτυχία των αναπλάσεων. Τα υδάτινα μέτωπα προσφέρουν τις καλύτερες ευκαιρίες για να στηθεί, με συμπράξεις δημόσιουιδιωτικού τομέα, το αστραφτερό σκηνικό που υπηρετεί το μάρκετινγκ των πόλεων. Το σκηνικό αυτό είναι φτιαγμένο από το υλικό των ονείρων. Ο τουρισμός λειτουργεί μέσα από αφηγήσεις που είναι και δομές εξουσίας καθώς «η σημασιοδότηση ενός τόπου έχει πραγματικές επιπτώσεις στους ανθρώπους που τον ζουν» (Human, 1999:83)1, «λειτουργεί μέσα από όνειρα, μύθους, φαντασιώσεις, μέσα από την υπερπραγματικότητα, την οριακότητα και τον ερωτισμό, τα υλικά που χρησιμοποιούνται και για την κοινωνική κατασκευή των τόπων»2 (Lichrou, O’Malley & Patterson, 2008:33). Με την προστακτική του reimagin ή του rethink the city, οι αναπλάσεις «ναυαρχίδες» εμφανίζονται σε χρόνο τετελεσμένο στη συλλογική συνείδηση, σαν η ανταγωνιστική κουλτούρα να γεννιέται με φυσικό τρόπο από μια συλλογική ενόρμηση λησμονιάς της εμπειρίας που μοιραζόμαστε του αστικού χώρου (Edwards, 1997). «Η σαγήνη τους προσφέρει αισθητικό λούστρο σε εμπορικά σχήματα που εξαφανίζουν κάθε ίχνος της τοπικής ιστορίας» (Miles, 2005:890). Στις παράκτιες και παρόχθιες ζώνες και τα λιμάνια των πόλεων, τα εμπορικά αυτά σχήματα θα βρουν τόπους συσσώρευσης της απαξιωμένης βιομηχανικής κληρονομιάς που τροφοδοτεί το παιχνίδι της κτηματαγοράς, κόμβους μεταφορών ζωτικούς για την τουριστική κίνηση. Θα βρουν τόπους ορατούς και προσβάσιμους, όπου συσσωρεύεται κατεξοχήν η αστική εμπειρία.

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 27

ΜΑΡΙΑ ΜΑΡΚΟΥ

Αυτή η εμπειρία συνιστά το συμβολικό κεφάλαιο που επενδύεται στα πάρκα του τουρισμού και των πολυεθνικών επιχειρήσεων, στους «πόλους πολιτισμού» που θα αφηγηθούν τη νέα ταυτότητα των πόλεων. Αυτή την ταυτότητα θα εμπεδώσουν οι διαδικασίες εξευγενισμού, προσκαλώντας μας επιλεκτικά στην αιώνια νιότη των πόλεων. Γι αυτό και κρύβουν πάντα μια ιστορία υφαρπαγής χώρου ή εμπειρίας του χώρου, μια ιστορία σφετερισμού των κοινωνικών διαθεσίμων και της συλλογικής μνήμης μέσα από ένα σχεδόν τυπικό σενάριο (Friend of Zanetti, 2006): Το πρελούδιο είναι συνήθως ο μηντιακός θρήνος για την «υποβάθμιση», η απαρίθμηση φυσικών, κοινωνικών και ηθικών κινδύνων και χαμένων ευκαιριών, ο στιγματισμός των τόπων και των πληθυσμών που «δεν αξίζουν στην πόλη μας». Ακολουθούν οι σταυροφορίες για την «ανάκτηση» των τόπων από τον «υγιή» πληθυσμό και την «υγιή» επιχειρηματικότητα, με την επίκληση καλών πρακτικών από το διεθνή χώρο, με εντυπωσιακή εικονογράφηση. Εδώ είναι απαραίτητη η συμβολή ακαδημαϊκών και «δημιουργικών ομάδων» με αξιώσεις στην πρωτοπορία. Είναι αναπόφευκτη η διακριτική παρέμβαση των επίδοξων εταίρων του σχεδιασμού. Είναι εύλογη η δραστηριοποίηση των μηχανισμών καταστολής. Θα παρουσιαστούν, στη συνέχεια, οι προτάσεις. Πάντα καινοτομικές, πράσινες, ανταποδοτικές, ολοκληρωμένες, με σεβάσμιες υπογραφές. Πάντα επείγουσες, για να μη χαθεί ένα πλεονέκτημα ή μια ευκαιρία. Λόγω του επείγοντος παρέλκει ο δημόσιος διάλογος. Σχεδόν πάντα, επιβάλλεται η δημιουργία ειδικού ρυθμιστικού πλαισίου (Swyngedouw et al, 2002). Το σενάριο παρασιωπά, βέβαια, τη μακρυά διαδικασία αποεπένδυσης ή και σκόπιμης καταστροφής που, πριν από τους τόπους, έχει υποβαθμίσει τη ζωή των ανθρώπων που κάποτε τους κατοίκησαν ή ακόμα τους κατοικούν, που τους θυμούνται και τους διεκδικούν όχι σαν μεταφορά αλλά σαν τρόπο να ζουν, των ανθρώπων που βιώνουν τον αποκλεισμό όταν αφήνουν τους τόπους πίσω τους. Αυτή η ζωή δεν έχει τόπο ούτε και λόγο στα προγράμματα «αναζωογόνησης» (Doucet, 2007: 11) κι όμως αναπνέει, κινείται στο περιθώριό τους, υπογραμμίζει έμπρακτα τις αστοχίες τους και τους αντιστέκεται. Παράγει το δικό της χώρο, από το υλικό ονείρων εκτός εμπορίου.

Εικόνα 2: Γενικό σχέδιο του έργου ανάπλασης Πηγή: Παγκάλου, 2013

Η ανάπλαση του Φαληρικού Όρμου σε συζήτηση Διέκρινα ένα παρόμοιο σενάριο διατρέχοντας την ειδησεογραφία των τεσσάρων τελευταίων χρόνων σχετικά με την ανάπλαση του Φαληρικού Όρμου, που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη και περιλαμβάνεται στα έργα με τα οποία «η ελληνική κυβέρνηση θέλει να μετατρέψει το παραλιακό μέτωπο από το Φάληρο μέχρι το Σούνιο σε Κόστα Ντελ Σολ, μέσα από ένα ευρύ σχέδιο που προβλέπει την πώληση δικαιωμάτων γης και την παραχώρηση υποδομών (...) και έχει στόχο την προσέλκυση επενδυτικών κεφαλαίων και τη δημιουργία χιλιάδων θέσεων εργασίας μέσα από τη συνεργασία δημοσίου και ιδιωτικού τομέα»3. Το πλήθος των σχετικών δημοσιευμάτων μαρτυρά ότι το έργο είναι, εκτός των άλλων, ένα επικοινωνιακό γεγονός. Η εξέλιξη της «δεύτερης μεγαλύτερης επένδυσης της χώρας» παρουσιάζεται σε πραγματικό χρόνο στον οικονομικό και καθημερινό τύπο, στα life style έντυπα και στα μπλογκς. Η «αξιοποίηση» της ακτής εμφανίζεται, παράλληλα, σαν ευκαιρία για την εκδίπλωση μιας νέας αφήγησης για την πόλη της Αθήνας. Σ’ αυτή τη συζήτηση τα αυτονόητα πλεονάζουν. Αυτονόητη είναι η ανταποδοτικότητα του έργου, με δέλεαρ τη συντήρησή του στη νεοφιλελεύθερη λογική. Αυτονόητη και η σημασία του για την ανάπτυξη και την απασχόληση, στη ρητορική της οικονομικής κρίσης. Δεν διευκρινίζεται όμως το είδος της απασχόλησης. Για τους επικριτές των σύγχρονων λαμπερών αναπλάσεων, είναι μάλλον αβάσιμη η πίστη στη διά-

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 28

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 25-38

χυση των θετικών τους επιπτώσεων, καθώς η επίδρασή τους στην τοπική απασχόληση περιορίζεται στη φάση της κατασκευής ενώ, κατά την περίοδο λειτουργίας τους, οι θέσεις απασχόλησης είναι λιγότερες από τις προβλεπόμενες και είναι κυρίως θέσεις ανειδίκευτης, κακοπληρωμένης ή και επισφαλούς εργασίας (Loftman & Nevin, 1996, μεταξύ πολλών άλλων). Κάτι που επανέρχεται διαρκώς στη συζήτηση είναι το μέγεθος, η πιο κρίσιμη παράμετρος στην κούρσα του ανταγωνισμού: χιλιάδες οι προβλεπόμενες θέσεις εργασίας, εκατομμύρια ευρώ που θα επενδυθούν σ’ αυτήν ή την άλλη φάση του προγράμματος, χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα για το συνεδριακό κέντρο, την όπερα, τις εγκαταστάσεις αναψυχής, χιλιάδες οι προβλεπόμενες θέσεις συνέδρων, οι κλίνες, οι αφίξεις. Συγκρίσεις επενδυτικών μεγεθών και κινδύνων, λεπτομέρειες για διαπραγματεύσεις, συμφωνίες, ζητήματα διαχείρισης.

ακτή και στον τουριστικό αντίκτυπο μιας τέτοιας επιλογής. Το θέμα ήταν λοιπόν οι δραστηριότητες που θα προσελκύσει στην ακτή ένα «έργο μαγνήτης», όπως το αντιλαμβάνεται και η μελέτη που, μπροστά στο εμβληματικό κτίριο, προβλέπει ένα δεύτερης τάξης έμβλημα, μια επιθαλάσσια μεγα-κατασκευή με υποβλητικό νυχτερινό φωτισμό (και τουριστική χρήση). Ο διαγωνισμός για το σχεδιασμό του «τοποσήμου του Νέου Φαλήρου» πραγματοποιήθηκε το Νοέμβρη 2012, με τις επευφημίες life style και αρχιτεκτονικών περιοδικών (Pointsupreme, 2013). Οι χορηγοί ανέλαβαν σχετικά πρόσφατα την προώθηση της πολιτιστικής σημασίας του έργου, με κέντρο πληροφόρησης και πρόγραμμα επισκέψεων στο εργοτάξιο, όπως και με προγράμματα «όπερας της βαλίτσας», κινηματογραφικά εργαστήρια και εκδηλώσεις για το βιβλίο, με στόχο «τη γνωριμία των πολιτών με το ΚΠΙΣΝ και τη φιλοσοφία του (...) ώστε να

Εικόνα 3: Το κλειστό στάδιο του Tae kwondo Πηγή: http://www.real.gr/DefaultArthro.aspx?page=arthro&id=5 7480&catID=5

Η τουριστική σκοπιμότητα του έργου είναι επίσης αυτονόητη. Παρότι το σύμπλεγμα της όπερας είναι το κέντρο της επιχείρησης ανάπλασης, μόνο τον τελευταίο χρόνο βρήκα δημοσιεύματα σχετικά με τη μουσική ή τον πολιτισμό. Πολλά αφορούσαν στις αρχιτεκτονικές και τεχνολογικές αρετές του κτιρίου της όπερας, αλλά πολύ περισσότερα στη μετατροπή του παρακείμενου κτιρίου του Τάε Κβο Ντο σε συνεδριακό κέντρο, στον ανταγωνισμό κατασκευαστικών ομίλων για την ολοκλήρωσή του και μεγάλων τουριστικών ομίλων για την παραχώρησή του. Ακόμα περισσότερα δημοσιεύματα αφορούσαν στη δυνατότητα ελλιμενισμού κρουαζιεροπλοίων στη Φαληρική

Εικόνα 4: Το τοπόσημο του Φαληρικού Όρμου Πηγή: http://www.pointsupreme.com/content/

ξεκινήσουν από σήμερα το διάλογο με ένα έργο που ευελπιστεί να ανανεώσει την καθημερινότητά τους»4. Αυτή η καμπάνια είχε όμως μικρότερη απήχηση στον τύπο, σε σχέση με τα ζητήματα των επενδύσεων και των κατασκευών. Το θέμα που αδιαμφισβήτητα κυριαρχεί στην ειδησεογραφία είναι η σημασία της ανάπλασης για τη συγκρότηση μιας άλλης «εικόνας της πόλης», μοντέρνας και κοσμοπολίτικης, εικόνα που στοιχειοθετείται από τους tour operators με όρους αποπλάνησης,

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 29

ΜΑΡΙΑ ΜΑΡΚΟΥ

εικόνα που υπόσχεται στον καθένα αυτό που ποτέ δεν θα έχει, τον καλεί σ’ αυτό που ποτέ δε θα φτάσει και του δείχνει αυτό που ποτέ δεν θα είναι5. Εικόνα ανέφελη και διαρκώς καινούργια που γεννιέται στο διάστημα ενός city break ή ενός all inclusive δεκαήμερου διακοπών. Εικόνα εκτεθειμένη στο βλέμμα ενός τουρίστα βιαστικού και απαιτητικού κι ενός πολίτη που αξίζει να ζει αυτό που οφείλει να προσφέρει σε θέα (Swynegouw et al 2002:545-546). Εικόνα καθαρή από ανθρώπους - όχι από τους ιδανικούς περιπατητές που εμφανίζονται στα rendering των αρχιτεκτονικών μελετών αλλά από τους ανθρώπους που ζουν εκεί, μοχθούν εκεί, συνυπάρχουν, παίζουν, ονειρεύονται. Η ανάπλαση της Φαληρικής ακτής εμφανίζεται να εκπληρώνει ένα παλιό και μέχρι τώρα ανεκπλήρωτο πόθο της πόλης για «επανασύνδεση με τη θάλασσα» κάτι που δίνει στην ανάπλαση ιστορικό βάθος. Προβάλλεται επίσης η σημασία της για την αναβάθμιση της ζωής στην περιοχή – ως αναγκαιότητα. Η περιοχή όμως δεν ταυτίζεται με τους παράκτιους δήμους. Ο λόγος είναι πάντα για ένα έργο που υπακούει σε «μητροπολιτικές» προτεραιότητες, για μια νησίδα ανάπτυξης, για μια θέση πάνω στο δίκτυο κυκλοφορίας, για ένα υποκατάστατο τόπου, όπως όλα τα υπεροπτικά και παράδοξα τοπία του διεθνούς ανταγωνισμού, όλα ίδια στην προσπάθεια να ξεχωρίσουν. Ο λόγος δεν είναι για ένα τόπο αλλά για ένα εργοτάξιο που επείγει να προχωρήσει, για ένα «αστικό κενό» που πρέπει να γεμίσει, για ένα σκουπιδότοπο που πρέπει να καθαρίσει. Μόνιμη επωδός η ανάγκη επιτάχυνσης των έργων, με διαμαρτυρίες για «χρονοβόρες διαδικασίες», για γραφειοκρατικά εμπόδια. Σ’ αυτά τα εμπόδια περιλαμβάνεται και η ακτιβίστικη δράση απέναντι στην εμπορική χρήση της ακτής6. Για τον Π. Δραγώνα (2012), «αν εξαιρέσουμε το σύντομο καλοκαίρι του 2004, η ιστορία του Φαληρικού Όρμου είναι ιδιαίτερα φτωχή, η ταυτότητα της περιοχής απροσδιόριστη και η συλλογική μνήμη της περιορισμένη, έως ανύπαρκτη (...) Αποτέλεσε δημοφιλή προορισμό μόνο για ένα μικρό χρονικό διάστημα (...) όταν στην περιοχή δημιουργήθηκαν εγκαταστάσεις αναψυχής και κτίστηκαν επαύλεις ευπόρων Αθηναίων. Ακολούθησε μια παρατεταμένη περίοδος παρακμής καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα». Αυτή την οπτική θα προσπαθήσω να σχολιάσω στη συνέχεια.

Εικόνα 5: Τα λουτρά του Νέου Φαλήρου Πηγή: Παγκάλου, 2013

Τα χρόνια της αθωότητας Η ιστορία του Φαληρικού Όρμου δεν είναι φτωχή. Ήταν το πρώτο λιμάνι της Αθήνας, απ’ όπου σάλπαραν τα καράβια με τα μαύρα πανιά. Ίχνη του, που βρέθηκαν πάλι στα θεμέλια της όπερας, θυμίζουν ότι το σημερινό «αστικό κενό» ήταν πλήρες από το βάθος του χρόνου, κατοικημένο από θεούς κι ανθρώπους. Ήταν πόρος διατροφικός και μεταφορικός, μέρος της καθημερινότητας μιας πόλης θαλασσινής με έσχατο καταφύγιό της τα «ξύλινα τείχη». Ήταν για αιώνες πεδίο μαχών, χωράφια θρεμένα από τα νερά του Κηφισού, τα βαλτοτόπια του αρχαίου αλίπεδου, οι θίνες της χρυσής παραλίας, ήταν αγκυροβόλιο για τα ψαράδικα και τόπος δροσισμού για τους αγροτικούς πληθυσμούς στα «κυνικά καύματα» του μεσοκαλόκαιρου, ανάμεσα στο θέρο και τον τρύγο. Στα νεώτερα χρόνια, η ακτή φιλοξένησε την πρώτη οργανωμένη παραλία μιας Αθήνας που ζούσε το νωχελικό της fin de siècle ανάμεσα σε πολεμικές καταστροφές, οικονομικές κρίσεις και κούρσες εκσυγχρονισμού, με τη μεγάλη ιδέα να δείχνει κατά το Βόσπορο, το κοσμοπολίτικο πνεύμα να ‘ρχεται από τα δυτικά, τη βιομηχανία ν’ ανηφορίζει την οδό Πειραιώς και τη φτωχολογιά να ζώνει το νεοκλασικό κέντρο από τη μεριά του Μεταξουργείου και του Κολωνού, του Βούθουλα και της Γαργαρέτας. Ο λουτρο-τουρισμός ανήκε στις καταναλωτικές πρακτικές που κληρονόμησαν τα μεσαία στρώματα, την εποχή που ο τρόμος της νοσηρότητας πλαισίωνε τις νέες μορφές διαχείρισης της σωματικότητας και του χρόνου, που παρή-

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 30

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 25-38

γε η αστικοποίηση (Cross, 1990). Οι τρόποι μετακίνησης είχαν κρίσιμο ρόλο σ’ αυτές τις αλλαγές. Στο τέλος του 19ου αιώνα, ο σιδηρόδρομος άνοιγε τους άξονες διάχυσης των πόλεων στα προάστια και τα βαπόρια άνοιγαν τους δρόμους του τουρισμού. Στην οικεία αφήγηση των Κ. Μπίρη (εκδ. 1999) και Δ. Καρύδη (2006), τα λουτρά του Νέου Φαλήρου ήταν προϊόν μιας πρώτης επιχείρησης ιδιωτικοποίησης της ακτής από την Εταιρεία Σιδηροδρόμου ΑθηνώνΠειραιώς που προσπάθησε να ενισχύσει την επιβατική κίνηση με την κατασκευή και εκμετάλλευση ενός μοντέρνου πόλου αναψυχής που, σταδιακά, περιέλαβε τις κλειστές λουτρικές εγκαταστάσεις στα ρηχά του όρμου, την προκυμαία και την προβλήτα, το κομψό ξενοδοχείο με το περίπτερο μουσικής, το θέατρο και τον κήπο, το λούνα-παρκ κοντά στο σταθμό. Η δημιουργία αυτού του ελκυστικού προορισμού συνέβαλε στην ανάπτυξη της ζήτησης για υψηλού status προαστιακή κατοικία στον αντίποδα της Κηφισιάς. Αντιπροσωπεύοντας το μοντέρνο πρόσωπο της πόλης, το Νέο Φάληρο περιλήφθηκε στη διοργάνωση των ολυμπιακών αγώνων του 1896. Η αθλητική ιδέα είχε ήδη απήχηση στο πολύπτυχο του αστικού μεταρρυθμιστικού κινήματος (Espy, 1981) αντλώντας από την εξιδανικευμένη εκδοχή της ελληνικής αρχαιότητας που υπηρετούσε τις ηγεμονικές αξιώσεις του ευρωπαϊκού χώρου και τις αξιώσεις του νεοσύστατου ελληνικού κράτους για συμμετοχή στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Η αναβίωση των ολυμπιακών αγώνων7 προοριζόταν για την προώθηση της αθλητικής ιδέας σ’ ένα από τα διεθνή event που, στο τέλος του 19ου αιώνα, υπηρετούσαν τον ανταγωνισμό των πόλεων για οικονομικο-πολιτική προβολή (Roche, 2000). Παρά το κόστος της (δυσβάστακτο μετά τη χρεωκοπία του 1893), η πρόταση για τη συμβολική πρώτη χωροθέτηση των αγώνων στην Αθήνα υιοθετήθηκε από το στέμμα της Ελλάδας ως πολιτική δήλωση. Η επιτυχία της διοργάνωσης θα μπορούσε να αποδείξει στο σύγχρονο κόσμο την πρόοδο του κράτους που είναι η κοιτίδα του ολυμπιακού ιδεώδους8. Θα τόνιζε επίσης το τουριστικό ενδιαφέρον που έχει η Αθήνα χάρη στο ευχάριστο κλίμα, τον αρχαιολογικό πλούτο της και το «φιλόξενο χαρακτήρα» των κατοίκων της (Coubertin et al., 1897). Μέσω της διοργάνωσης των αγώνων, η μεγάλη αφήγηση που συνέχει τη νεώτερη ελληνική ιστορία πλαισίωσε την πρώτη τουριστική αφήγηση της πόλης.

Προσφέροντας το χώρο για το ποδηλατοδρόμιο (το σημερινό γήπεδο Καραϊσκάκη), τις εγκαταστάσεις για

Εικόνα 6: Ολυμπιακό Ποδηλατοδρόμιο στο Ν. Φάληρο, 1896 Πηγή: http://www.superwow.gr/

τα αγωνίσματα κωπηλασίας και μέρος της αναγκαίας τουριστικής υποδομής, η εταιρεία σιδηροδρόμων έδωσε στη Φαληρική ακτή την ευκαιρία να ζήσει για λίγες μέρες τη φαντασμαγορία, το μοντερνισμό και την εθνική ανάταση, το φίλαθλο ενδιαφέρον ανακατεμένο με φαντασιώσεις αιωνιότητας, το λαϊκό πανηγύρι συνδυασμένο με την εμπέδωση της κοινωνικής διάκρισης, με το θέαμα του «καλού κόσμου» αναδιπλασιασμένο στους αντικατοπτρισμούς του Σαρωνικού. Η δημοσιότητα ήταν ευεργετική για τα λουτρά του Νέου Φαλήρου. Με το εισιτήριο του σιδηροδρόμου, η κοσμική Αθήνα τίμησε για είκοσι ακόμα χρόνια τον τόπο απόλαυσης, μόδας και καλού γούστου που καταξιώθηκε από ένα γεγονός διεθνούς απήχησης. Με το ίδιο εισιτήριο, οι γειτονιές της Αθήνας μαθήτευσαν συλλογικά στην απογευματινή βόλτα, στην κυριακάτικη εκδρομή και το bain-mixte ανακαλύπτοντας στην παραλία τις χαρές της θάλασσας ως αστική εμπειρία. Η διάνοιξη της λεωφόρου Συγγρού, το 1904, επιτάχυνε τη συγκρότηση του παραλιακού μετώπου της πόλης. Σύμφωνα με τον Κ. Μπίρη (1999) η παρακμή του Νέου Φαλήρου ήταν αποτέλεσμα της ρύπανσης της ακτής από βιομηχανικά και αστικά λύματα στα χρόνια του πρώτου παγκόσμιου πολέμου. Ήταν όμως, θα πρόσθετα, και σύμπτωμα του παιχνιδιού λήψης αποστάσεων που διαφοροποιεί την κοινωνική γεωγραφία των πόλεων. Αυτό το παιχνίδι τέθηκε σε λειτουργία από την ανάπτυξη του βιομηχανικού άξονα και του λιμανιού, από τη χωροθέτηση των προσφυγικών συνοικισμών

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 31

ΜΑΡΙΑ ΜΑΡΚΟΥ

και τις συνεχείς μεταναστευτικές εισροές στην περιοχή (Μπελαβίλας, 2001). Οι νοσταλγικές αναφορές στην

μένος σε πλημμυρικό κίνδυνο (Σάρρος, 2004). Αδέξια έργα αποχέτευσης μετέτρεψαν τον Κηφισό σε οχετό. Η αλόγιστη επέκταση του σχεδίου πόλης εξαφάνισε τους ελεύθερους χώρους στην παρόχθια και την παράκτια ζώνη. Η «παρακμή» ήρθε εντέλει σαν αποτέλεσμα της εγκατάλειψης που για χρόνια βίωσαν οι λαϊκές γειτονιές της Αθήνας, πολιτικά ύποπτες, διοικητικά περιθωριοποιημένες, απούσες από τα προγράμματα επενδύσεων. Ήταν όμως η «αναβάθμιση» αυτή που κατέστρεψε την παραλία δημιουργώντας χώρο για αναπτυξιακά έργα.

Ο καιρός των μεγάλων έργων Εικόνα 7: Παραλία Νέου Φαλήρου (στα χρόνια του ΄60;) Πηγή: http://www.piraeuspress.gr/snapshots/story/609/Deite-positan-i-paralia-tou-N-Falirou-otan-esfuze-apo-kolumvites/

ιστορία της φαληρικής ακτής συνήθως παραβλέπουν τις συνθήκες διαμόρφωσης της ενδοχώρας της ως χώρου ανάπτυξης μεταποιητικών χρήσεων και τόπου εγκατάστασης εργατικών πληθυσμών, υπαλλήλων, ναυτικών και βιοτεχνών, προσφύγων από τη Μικρά Ασία και μεταναστών από τα νησιά. Παραβλέπουν τα σαράντα χρόνια που η ακτή ήταν μέρος της καθημερινότητας αυτών των ανθρώπων και, ταυτόχρονα, ήταν ο πολυσύχναστος τόπος που τους έδινε πρόσβαση στις «αστικές απολαύσεις». Σε παλιότερη έρευνα (Μάρκου, 2001) άκουσα ωστόσο τους κατοίκους της παράκτιας περιοχής να μιλούν γι αυτά τα χρόνια. Να μιλούν για βόλτες και συναντήσεις, για στιγμές καλοκαιρινής γιορτής και χειμωνιάτικης ανάπαυλας, σε μια παραλία όπου το κουδούνι του τραμ συντονιζόταν με το κουδούνι της βάρδιας στα εργοστάσια. Άκουσα για το ψάρεμα της μαρίδας του Φαλήρου, για λαϊκά κέντρα διασκέδασης μπροστά στο κύμα και για παρέες που απολάμβαναν το φεγγαρόφωτο στην αμμουδιά, πριν ταφεί κάτω από βουνά μπάζων. Μαρτυρίες για ποιότητες ζωής που οι άνθρωποι ανακαλύπτουν μέσα στον κοινό μόχθο και τις φυλάσσουν στη συλλογική μνήμη, ακόμα κι όταν δεν αποτελούν προτεραιότητες των αναπλάσεων. Ο θερινός περίπατος της πειραϊκής περιφέρειας, ο πιο κοντινός στο κέντρο της Αθήνας τόπος για κολύμπι παρέμεινε και ο πιο δημοφιλής μέχρι τα χρόνια του ‘60, όταν πια ήταν μολυσμένος, χωρίς υποδομές, εκτεθει-

Ήταν η εποχή που ο τουρισμός επιλέχθηκε ως υπερόπλο της ελληνικής οικονομίας και εισιτήριο για την είσοδό της στο διεθνή ανταγωνισμό. Αναπτυσσόμενο κέντρο μεταφορών, η Αθήνα θα ήταν και το κέντρο της τουριστικής κίνησης (Burgel, 1976). Η αντιπροσωπευτική εικόνα της πόλης θα ήταν ο Φαληρικός Όρμος, τόπο με βαριά κληρονομιά και επιβλητικό ορίζοντα, στο πρώτο πλάνο της εικόνας που έχουν οι επισκέπτες από το κατάστρωμα των καραβιών, εικόνα πανοραμική του αττικού τοπίου και συνοπτική της αθηναϊκής ιστορίας με το βράχο της Ακρόπολης στο κέντρο. Στα ρυθμιστικά σχέδια που προτείνονται από την πολεοδομική πρωτοπορία της εποχής, ο Φαληρικός Όρμος ορίζεται ως «επιθαλάσσια πύλη» της πόλης. Το 1965, με επισπεύδουσα αρχή τον ΕΟΤ, πραγματοποιείται διαγωνισμός για την πολεοδομική του οργάνωση (Κούλης, 1989). Στα τέσσερα ισότιμα βραβεία της πρώτης φάσης του διαγωνισμού9 προτείνεται η αντιμετώπιση της ρύπανσης και η διαπλάτυνση της ακτής με επιχώσεις πλάτους από 150 ως 300 μέτρα, γνώριμη για την εποχή στρατηγική απόκτησης γης χωρίς απαλλοτριώσεις. Προβλέπεται η εγκατάσταση ξενοδοχειακών συγκροτημάτων, συνεδριακού κέντρου, εμπορικού κέντρου, χώρων πολιτισμού, υποδομών αθλητισμού και ναυταθλητισμού, λούνα παρκ, μαρίνων μικρών σκαφών κλπ σε δύο κυρίως πόλους. Από την πλευρά της Καστέλλας χωροθετούνται οι τουριστικές χρήσεις για μεσαία εισοδήματα, το μαζικό εμπόριο και το λούνα παρκ, ενώ στο Δέλτα Φαλήρου δημιουργείται ισχυρός πόλος τουρισμού για υψηλά εισοδήματα με κλειστή πλαζ. Κατά μήκος της ακτής προβλέπονται οργανωμένες

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 32

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 25-38

λουτρικές εγκαταστάσεις και καταστήματα για δεκάδες χιλιάδες κολυμβητές, με την ίδια προσεκτική διαβάθμιση των εισοδηματικών κατηγοριών: Η πλαζ χαμηλών εισοδημάτων προς την Καστέλλα και αυτή των υψηλών εισοδημάτων προς το Δέλτα. Προβλέπεται ακόμα η κατασκευή πρωτεύουσας αρτηρίας για την εξυπηρέτηση των εγκαταστάσεων με ανισόπεδους κόμβους στα δύο άκρα της ακτής και σε απόσταση από τη γραμμή αιγιαλού. «Ετσι, ο αξιοποιούμενος χώρος και δεν ενοχλείται από την πυκνή κυκλοφορία και οπτικά αποκολλάται από την πίσω του περιοχή που βρίσκεται (και θα βρίσκεται για πολύ καιρό ακόμα) σε άθλια κατάσταση»10. Δήλωση που δεν μας αφήνει αμφιβολία για το ρεβανσισμό των εκσυγχρονιστικών εγχειρημάτων.

Εικόνα 8: Πρόταση Βαλσαμάκη, Δεκαβάλλα, Μπογάκου. Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα 3/1969, σελ.251

Στη δεύτερη φάση του διαγωνισμού προκρίθηκε η μελέτη με τις πιο εντατικές χρήσεις και τις πιο εκτεταμένες επιχώσεις (μέσου πλάτους 300 μέτρων)11, ελάχιστα όμως από αυτή υλοποιήθηκαν. Τα χωματουργικά έργα άρχισαν το 1968, με την κατεδάφιση των υπολειμμάτων των λουτρών του Νέου Φαλήρου. Η κατασκευή της υπερυψωμένης παραλιακής λεωφόρου

καθώς και τα έργα εκβολής του Κηφισού, άρχισαν το 1972. Η λεωφόρος ολοκληρώθηκε στις αρχές του ΄80 χωρίς καμιά προστασία από τις πλημμύρες που δεν έπαψαν έκτοτε να συσσωρεύουν υλικές ζημιές και ανθρώπινα θύματα στην «πίσω της» εγκλωβισμένη περιοχή, στο Μοσχάτο και την Καλλιθέα. Η αντιμετώπιση της θαλάσσιας ρύπανσης αναβλήθηκε μέχρι το 1994 που λειτούργησε ο Βιολογικός Καθαρισμός της Ψυττάλειας. Η παραλία μετατράπηκε σε χώρο εναπόθεσης μπάζων για σαράντα περίπου χρόνια και οι κάτοικοι των όμορων δήμων έχασαν την πρόσβαση όπως και την οπτική επαφή με τη θάλασσα, απώλεια που σταδιακά πήρε τις διαστάσεις συλλογικού τραύματος. Στην πρώτη φάση της έρευνάς μου στην περιοχή το 1994 (Μάρκου, 2010), άκουσα για πρώτη φορά τους κατοίκους του Μοσχάτου να μιλούν για το «τείχος του αίσχους». Σε σπουδαστική έρευνα όμως του 1976 μπορούμε ήδη να διαβάσουμε: «Σχετικά με την παραλιακή ζώνη, το 94% αυτών που ρωτήθηκαν θέλουν την παραλία για πλαζ και αθλητισμό, δηλαδή σαν χώρο αναψυχής. Η εικόνα που έχουν συνήθως τα μεσαία και χαμηλότερα στρώματα για τον τουρισμό δεν υπάρχει εδώ, γιατί με κανένα τρόπο οι κάτοικοι δεν περιμένουν οφέλη από μιαν αξιοποίηση σαν αυτή που προγραμματιζόταν, ενώ από την άλλη μεριά θίγονται άμεσα χάνοντας την παραλία τους»12. Το 1977, η Γενική Γραμματεία Αθλητισμού προκήρυξε διαγωνισμό για την κατασκευή του Αθλητικού Κέντρου Φαλήρου, με το πρώτο βραβείο στο γραφείο «Θ. Παπαγιάννης και Συνεργάτες»13. Το εμβληματικό Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας εγκαινιάστηκε το 1985 και το Μάρτη του ίδιου χρόνου έγιναν εκεί οι πανευρωπαϊκοί αγώνες κλειστού στίβου14. Ο περιβάλλων χώρος του, δύο μαρίνες και ο ανισόπεδος κόμβος κάλυψαν ό,τι θύμιζε την παλιά ακτή του Νέου Φαλήρου. Στο μεταξύ είχε ήδη γίνει διαγωνισμός ιδεών για τη διαμόρφωση του χώρου της Ριζαρείου στο Δέλτα Φαλήρου και, λίγο αργότερα, για τη Διαμόρφωση του χώρου του Ιπποδρόμου που επρόκειτο να μεταφερθεί15, με τις βραβευμένες μελέτες να συνδυάζουν τη διαμόρφωση ενός μείζονος πολιτιστικού πόλου με χώρους γραφείων και καταστήματα, με εκτεταμένες κηποτεχνικές διαμορφώσεις και έμφαση στην επίλυση του ανισόπεδου κόμβου16. Σύμφωνα με το υλικό που παρείχε το Υπουργείο Δημοσίων Έργων, απώτερος

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 33

ΜΑΡΙΑ ΜΑΡΚΟΥ

στόχος ήταν η διαμόρφωση όλης της ευρύτερης περιοχής ως πόλου αναψυχής, αθλητισμού και πολιτισμού υπερτοπικής ακτινοβολίας με χώρους πρασίνου και αθλητισμού, ξενοδοχειακά συγκροτήματα, μαρίνες ιδιωτικών σκαφών και προβλήτες κρουαζιεροπλοίων. Αυτό που είχε οριστικά χαθεί, σε σχέση με τις προτάσεις του 1965, ήταν η προοπτική διαμόρφωσης της παραλίας για κολύμβηση.

Μια νέα μεγάλη αφήγηση και μερικές ιδιωτικοποιήσεις Το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας, το 1985, επιβεβαίωσε την παραπάνω στρατηγική επιλογή. Παρά τους σχεδιασμούς όμως και με ολοένα και πιο δυσχερή τη χρηματοδότησή της, η διαμόρφωση της ακτής αργούσε να ολοκληρωθεί, ενώ τα αιτήματα των όμορων δήμων για διευθέτηση των προσβάσεων προς την παραλία και για τη δημιουργία κοινόχρηστων χώρων παρέμεναν αναπάντητα. Η επιτάχυνση των έργων ανάπλασης χρειάστηκε το μηχανισμό ιδιωτικοποίησης που συγκροτήθηκε στο πλαίσιο της Ολυμπιάδας του 2004, για τις ανάγκες κατασκευής των ολυμπιακών υποδομών και την εμπορική αξιοποίησή τους στη συνέχεια. Η μεγάλη διοργάνωση υποσχόταν στην Αθήνα μια καλή θέση στο κυνήγι της ανταγωνιστικότητας, με μέσο το μάρκετινγκ της πόλης. Σ’ αυτή την κατεύθυνση, έδινε επίσης την ευκαιρία κατασκευής μερικών εμβληματικών έργων. Το τουριστικό σλόγκαν «ζήστε το μύθο σας στην Ελλάδα» προοριζόταν να συμβάλλει, μαζί με τέτοια έργα, στην κατασκευή του brandname της πόλης που, για ακόμα μια φορά θα επικαλούταν τη μεγάλη αφήγηση της «κοιτίδας του ολυμπιακού πνεύματος» αν όχι του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ας μην ξεχνάμε ότι το 1992 η Ελλάδα υπέγραφε τη συνθήκη του Μάαστριχτ, κερδίζοντας εκείνο το παλιό στοίχημα του πρίγκηπα Κωνσταντίνου για την αναγνώρισή της από το σύγχρονο κόσμο και ετοίμαζε την υποψηφιότητά της για την εκατονταετηρίδα εκείνων των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων που έζησε η φαληρική ακτή. Μέσα από το παιχνίδι αυτών των επάλληλων αφηγήσεων, είναι εύλογο το ότι ο φάκελος υποψηφιότητας της Αθήνας προέβλεπε την ανάπτυξη ολυμπιακού πόλου στη φαληρική ακτή. Τα αγωνίσματα επρόκειτο να φιλοξενηθούν σε μη μόνιμες εγκα-

ταστάσεις, εκτός του ΣΕΦ, μετά από την απομάκρυνση του Ιπποδρόμου και την οριστική διαμόρφωση του χώρου σύμφωνα με τις κατευθυντήριες επιλογές του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας και με «πράσινο» σχεδιασμό. Το Ειδικό Σχέδιο Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης της Περιοχής (2002) προέβλεπε μάλιστα την ικανοποίηση των χρόνιων αιτημάτων των γειτονικών δήμων για αντιπλημμυρικά έργα, κοινόχρηστους χώρους και πολλαπλές προσβάσεις στην ακτή. Ελάχιστες από τις δεσμεύσεις αυτές υλοποιήθηκαν. Στο μεταλλικό κτίριο του beach volley προστέθηκε ένα σύμπλεγμα καταστημάτων που κάλυψε όλη την ακτή της Καλλιθέας, νέα μαρίνα και νέο κλειστό στάδιο για το tae kwondo. Στο Δέλτα Φαλήρου αναπτύχθηκε μια ακόμη (ιδιωτική) μαρίνα, εμπορικό κέντρο και δυο πολυόροφα εμπορικά κτίρια. Σε πυλώνες πάνω από τον Κηφισό, κατασκευάστηκε προέκταση της Εθνικής Οδού με νέο ανισόπεδο κόμβο, σκιάζοντας την ευφορία της ολυμπιακής προετοιμασίας με τις διαμαρτυρίες τοπικών αρχών και πολιτών17 για το βαρύτατο περιβαλλοντικό αποτύπωμα και την αμφίβολη σκοπιμότητα του έργου που περιοριζόταν στο, πολιτικά επιλήψιμο, σχέδιο ασφαλείας των αγώνων. Αυτή τη φορά, το πανηγύρι δεν ήταν ανέφελο, καθώς είχε μεγάλη απήχηση στον τοπικό πληθυσμό η «Καμπάνια Αντι2004» που συγκροτήθηκε το καλοκαίρι του 2002 από διάφορα σχήματα της ριζοσπαστικής αριστεράς, οικολόγους, και τοπικά δημοτικά σχήματα, με κεντρικό σύνθημα «το “όραμα” των Ολυμπιακών Αγώνων δεν είναι δικό μας»18. Την επαύριο των αγώνων, το μέτωπο του Φαληρικού Όρμου ήταν αποκλεισμένο από λιμενικές εγκαταστάσεις σε όλο το μήκος του εκτός από την ακτή του Μοσχάτου, με εμπορικούς χώρους 27.000 τμ που δεν χρησιμοποιήθηκαν ποτέ, με τους ακάλυπτους χώρους χωρίς φύτευση, με πρόσθετη κυκλοφοριακή επιβάρυνση και ακόμα πιο δυσχερή την πρόσβαση στην παραλία από τις κατοικημένες περιοχές19. Επί πλέον, με τις ρυθμίσεις του «Νόμου για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη και Κοινωνική Αξιοποίηση των Ολυμπιακών Εγκαταστάσεων»20, ο χώρος της παραλίας πέρασε στην κυριότητα της εταιρείας «Ολυμπιακά Ακίνητα» Α.Ε21. η οποία είχε ήδη διπλασιάσει τον προς εκμετάλλευση χώρο διευρύνοντας τη ζώνη των επιχωματώσεων.

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 34

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 25-38

Η εταιρεία ξεκίνησε τις διαπραγματεύσεις για την παραχώρηση του beach volley και του tae kwondo μετά από τη μετασκευή του σε συνεδριακό κέντρο. Αλλεπάλληλες προτάσεις της για τη μετα-ολυμπιακή «αξιοποίηση» του χώρου με νέες αθλητικές και εμπορικές χρήσεις συνάντησαν τη σταθερή εναντίωση των αρχών και των τοπικών κινήσεων των παραλιακών δήμων που αξίωναν τη διαμόρφωση κοινόχρηστου χώρου πρασίνου στο αδόμητο τμήμα της ακτής, σύμφωνα με το ΕΣΟΑΠ του 2002. Οι κινητοποιήσεις κορυφώθηκαν το Μάη 2007, όταν επιχειρήθηκε η περίφραξη της ακτής. Στην Αθήνα αναπτυσσόταν ένα νέο είδος ακτιβισμού για την υπεράσπιση των ελεύθερων δημόσιων χώρων από τις προσπάθειες ιδιωτικοποίησης22 στις οποίες πρωταγωνιστούσαν τα Ολυμπιακά Ακίνητα.

Εικόνα 9: Το κτίριο της όπερας και της βιβλιοθήκης Πηγή: http://www.nationalopera.gr/

Ο καιρός των αναπλάσεων Το Μάρτιο του 2006, το «Κοινωφελές Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος», προσφέρθηκε να χρηματοδοτήσει τη μελέτη και κατασκευή των νέων εγκαταστάσεων της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στον κενό χώρο του Ιπποδρόμου που ανήκε στην Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου. Τον Ιανουάριο του 2009, το αρχιτεκτονικό γραφείο «Renzo Piano Building Workshop» που επιλέχτηκε από το χορηγό, παρουσίασε στην Αθήνα την προμελέτη του κτιριακού συμπλέγματος και του πάρκου που θα το περιβάλλει. Η σύμβαση για την κατασκευή του «Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος» κυρώθηκε από τη Βουλή τον Ιούλιο του 2009. Από την κυβερνητική πλευρά και από τον τύπο έγινε δεκτή με ενθουσιασμό η εξέλιξη που επέτρεπε την αναζωογόνηση δύο κορυφαίων πολιτιστικών

θεσμών που ήταν για δεκαετίες στο περιθώριο του δημόσιου σχεδιασμού23 ενώ, την ίδια στιγμή, πρόσφερε στην Αθήνα ένα δείγμα αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας στο πιο ορατό της σημείο, αυτό που θα μπορούσε να είναι η «ναυαρχίδα» της ανάπλασης του Φαληρικού Όρμου. Πολιτιστικοί θεσμοί υψηλού κύρους σε θεαματικού σχεδιασμού εγκαταστάσεις αποτελούν άλλωστε πολύ συχνά τις «ναυαρχίδες» επιχειρήσεων ανάπλασης, ιδιαίτερα των παράκτιων μετώπων των πόλεων και προσφέρουν το έμβλημα της ζώνης ανάπλασης αν όχι το έμβλημα της ίδιας της πόλης, τροφοδοτώντας την τουριστική βιομηχανία και τη βιομηχανία του «υψηλού» θεάματος. Όπως σημειώνει ο Μ. Miles (2007:101), όταν σκεφτόμαστε την κουλτούρα και τη δημιουργικότητα ως τομείς της οικονομίας, θάπρεπε να εντάξουμε σ’ αυτούς τους τομείς και το ίδιο το μάρκεντιγκ των πόλεων. Στους γειτονικούς δήμους η εξέλιξη αντιμετωπιζόταν με σκεπτικισμό. Διατυπώνονταν επιφυλάξεις για την παραχώρηση της πρωτοβουλίας για τη χάραξη πολιτιστικής πολιτικής σε ιδιωτικούς φορείς, για την απομάκρυνση της Εθνικής Βιβλιοθήκης από τα μεγάλα πανεπιστημιακά και ερευνητικά ιδρύματα στο ιστορικό κέντρο, για το κόστος της συντήρησης του έργου24 που θ’ αναλάβει το δημόσιο, για την ενδεχόμενη λειτουργία του ως επικοινωνιακού αντιπερισπασμού, τη στιγμή που εξακολουθούσε να εκκρεμεί η διαχείριση του αδόμητου τμήματος της ακτής. Η απάντηση σ’ αυτό δόθηκε τον Ιανουάριο του 2011 όταν η ηγεσία του ΥΠΕΚΑ παρουσίασε μελέτη πάρκου «με πλούσια μεσογειακή βλάστηση» για την παραλία του Μοσχάτου (Παγκάλου, 2013), με νέα χορηγία του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» και την υπογραφή του Renzo Piano. Σύμφωνα με τη μελέτη, η λεωφόρος Ποσειδώνος μετακινείται προς τη θάλασσα και ταπεινώνεται ώστε να δημιουργηθούν προσβάσεις στην ακτή από τους κύριους δρόμους του Μοσχάτου και της Καλλιθέας, υλοποιώντας την ιδέα της επανασύνδεσης της πόλης με τη θάλασσα. Προγραμματίστηκε μάλιστα η ένταξη του έργου στο ΠΕΠ Αττικής (2013)25 σαν σημείο έναρξης ενός «πράσινου» διαδρόμου που θα συνδέει τις δύο πιο προβεβλημένες σήμερα επιχειρήσεις ανάπλασης στην Αθήνα (το Δέλτα Φαλήρου με την Οδό Πανεπιστημίου), μέσω της Λεωφόρου Συγγρού που ονομάστηκε «άξονας πολιτισμού». Θα μπορούσε να είναι ένας καλός συμβιβασμός αυτός ο πράσινος, καλοσχεδιασμένος και προσβάσιμος

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 35

ΜΑΡΙΑ ΜΑΡΚΟΥ

χώρος στη θέση της παλιάς παραλίας, με κάποιες «αντιπαροχές» με τη μορφή αθλητικών εγκαταστάσεων από το χορηγό προς το δήμο Καλλιθέας. Ωστόσο, οι τοπικές κινήσεις πολιτών επιμένουν στα σκοτεινά σημεία του σχεδίου σχετικά με την κυριότητα του πάρκου, με την αδιευκρίνιστη δομήσιμη εμπορική επιφάνεια και το ενδεχόμενο της περίφραξης.

Εικόνα 10: Το πάρκο του Μοσχάτου Πηγή: http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?p=1019662 49

Στο 12ο Συνέδριο του ΣΕΤΕ «Τουρισμός & Ανάπτυξη» τον Οκτώβρη του 2013, η πρόταση για την οργάνωση «πολιτιστικών διαδρομών» για city breaks στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη παρουσιάστηκε σαν μέρος της στρατηγικής για τον τουρισμό που επεξεργάστηκε η εταιρεία McKinsey. Η έκθεση συγκαταλέγει επίσης το συνεδριακό τουρισμό και την κρουαζιέρα στα «έξι βασικά προϊόντα που θα πρέπει ν’ αποτελέσουν τον κύριο κορμό των επενδύσεων» σ’ αυτή την κατεύθυνση (Νικολοπούλου, 2013). Αυτό εξηγεί γιατί, στο περιθώριο των εξελίξεων σχετικά με την όπερα, τα Ολυμπιακά Ακίνητα ολοκλήρωναν τη μετασκευή του σταδίου του tae kwondo σε συνεδριακό κέντρο, ενώ κυβερνητικοί παράγοντες συζητούσαν εκ νέου το ενδεχόμενο ενός λιμανιού για κρουαζιερόπλοια. Η συζήτηση δίχασε τον τύπο, το κοινό, τον επιστημονικό κόσμο, τους ενδιαφερόμενους επενδυτές, τις τοπικές αρχές, ακόμα και την κυβερνητική παράταξη, μια που τα μεγέθη τέτοιων εγκαταστάσεων δύσκολα συμβιβάζονται με τον ήπιο χαρακτήρα που προβάλλει η μελέτη ανάπλασης και ιδιαίτερα με τη λειτουργία του πάρκου. Ανεξάρτητα όμως από την έκβασή της, η συζήτηση δείχνει ότι για το είδος του σχεδιασμού που εγκαινιάζει στην Ελλάδα ο Φαληρικός Όρμος, το σκηνογραφικό στοιχείο έχει τόσο μεγάλη σημασία ώστε να βάζει σε δεύτερο πλάνο (ή ίσως να

συσκοτίζει υπηρετώντας) τις επενδυτικές στρατηγικές. Το βέβαιο είναι ότι ένα μεγάλο μέρος αυτού του σχεδιασμού δεν θα μπει ποτέ στη δημόσια διαβούλευση αλλά θα εξελίσσεται σε αθέατους χώρους διαπραγμάτευσης οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων, ανάμεσα σε «παίκτες» που δεν είναι υπόλογοι στις τοπικές κοινωνίες και που ελάχιστα ενδιαφέρονται για την παραγωγική παράδοση, τη δυναμική, τις συνέργειες και τις ανάγκες αυτών των κοινωνιών, για την εξοικονόμηση φυσικών και κοινωνικών πόρων, για τη διάχυση της ανάπτυξης στο χώρο και στο κοινωνικό σώμα. Όπως παρατηρεί ο Doucet (2007:19), «ο τουρισμός είναι σημαντικό στοιχείο της προοπτικής των αναπλάσεων που στηρίζονται σε έργα “ναυαρχίδες” αλλά, όπως πολλοί ερευνητές διαπιστώνουν, οι θετικές επιπτώσεις του δύσκολα γίνονται αισθητές στις φτωχές περιοχές που περιβάλλουν αυτούς τους “οχυρωμένους θύλακες αφθονίας” και εκτίθενται στα φαινόμενα εξευγενισμού που ο N. Smith ονόμαζε “ταξικό επαναπροσδιορισμό του αστικού τοπίου”». Αυτό είναι το είδος σχεδιασμού που προωθείται στην Αθήνα σε συνθήκες οικονομικής κρίσης, καθώς οι μηχανισμοί ιδιωτικοποίησης εδραιώνονται με τη σύσταση του ΤΑΙΠΕΔ26, το 2011, και της Εταιρείας «Παράκτιο Αττικό Μέτωπο ΑΕ»27, το 2013, με στόχο την προσέλκυση μεγάλων τουριστικών επενδύσεων με δημόσιες επιχορηγήσεις, πολεοδομικές διευκολύνσεις και μονοπωλιακά προνόμια σε δημόσια και εκκλησιαστικά ακίνητα σ’ όλη την ακτή του Σαρωνικού. Το πραγματικό διακύβευμα της ανάπλασης του Φαληρικού Όρμου δεν θα γίνει φανερό παρά σε συνάρτηση με αυτή την εξέλιξη και με τον τρόπο που θα την αντιμετωπίσουν οι τοπικές κοινωνίες, αντιμέτωπες οι ίδιες με το φάσμα της απορρύθμισης των μηχανισμών αναδιανομής, κοινωνικής προστασίας και πολιτικής εκπροσώπησης, στο πλαίσιο της διαχείρισης της οικονομικής κρίσης (Χάρβεϊ, 2007).

Η ταυτότητα του τόπου Διαβάζουμε ότι ο εξευγενισμός προϋποθέτει την υφαρπαγή γης (Smith, 1996). Στο Φαληρικό Όρμο δεν έγιναν απαλλοτριώσεις ούτε εκδιώχτηκαν πληθυσμοί. Έγινε κάτι χειρότερο. Ένας μείζων φυσικός και πολιτιστικός πόρος λεηλατήθηκε, καταστράφηκε συνειδητά, για να αποδοθεί στον τουρισμό ό,τι είναι «μητροπο-

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 36

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 25-38

λιτικής σημασίας» για πολεοδόμους και πολιτικούς και ό,τι ήταν πολύτιμο και τώρα είναι αξίωση για όσους δεν ρωτήθηκαν ποτέ ούτε για την εγκατάλειψη ούτε για την αναγέννηση του τόπου τους: το νερό, ο ορίζοντας, η γεωγραφία, ως στοιχεία μιας δυναμικής που τους περιέχει, ενός τρόπου ζωής στον οποίο έχουν δικαίωμα, ενός πολιτισμού στον οποίο αναγνωρίζονται. Η έρευνα στην περιοχή πριν από δεκαπέντε χρόνια (Μάρκου, 2001), έδειχνε πόσο η παραλία, χωματερή τότε ακόμα, ήταν πολύτιμο στοιχείο της συλλογικής μνήμης, στοιχείο μιας ταυτότητας που δεν έχει να κάνει ούτε με τις διεθνείς διοργανώσεις και τους εθνικούς πόθους, ούτε με τα έργα εξωραϊσμού και τις ανταγωνιστικές φαντασιώσεις, αλλά με ό,τι παίζεται και χάνεται και επιμένει εδώ και πολλά χρόνια από τη μέσα μεριά της παραλιακής, εκεί που μια κοινωνία συγκροτείται και αλλάζει ζητώντας, κάθε φορά με άλλους όρους, την πρόσβαση στην πόλη σαν κοινό αγαθό. Τα έργα ανάπλασης δεν κατασκευάζονται γι αυτή την κοινωνία. Όπως στη νεοφιλελεύθερη προοπτική η ανάπτυξη μπορεί να συμβαίνει παρά και σε βάρος της εργασίας, έτσι και η μεταμοντέρνα «αναβάθμιση του χώρου» μπορεί να πραγματοποιείται ερήμην ή και εναντίον των ανθρώπων που έχουν ανάγκη και δικαίωμα σ’ αυτόν. Μ’ όλη τη 3d τεχνολογία σχεδιασμού, οι μελέτες αναβάθμισης διαμορφώνουν χώρους δύο διαστάσεων, κτίρια που γράφουν καλά σε διαφημιστικές καταχωρήσεις και τοπία καδραρισμένα από το παράθυρο σουίτας πολυτελούς ξενοδοχείου, κομμάτια μιας αφήγησης που στοιχειοθετείται σε παζάρια συμφερόντων. Την ίδια στιγμή όμως, οι άνθρωποι και οι κοινωνίες ζητούν το λόγο, επεξεργάζονται άλλους χώρους κι άλλες αφηγήσεις, φτιαγμένες με το υλικό των μικρών καθημερινών τους ονείρων. Γι αυτό και μπορούν να καταλάβουν αυτό που οι αρχιτέκτονες και οι πολεοδόμοι παραγνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι ο Φαληρικός Όρμος δεν χρειάζεται φανταχτερά τοπόσημα. Έχει ήδη το δικό του, το πιο μεγάλο και το πιο λαμπρό: το ηλιοβασίλεμα.

Σημειώσεις 1. Αναφέρεται από τους Lichrou, O’Malley, Patterson (2008:35) 2. Βλ. και Rojek, 1997 3. Deal News, 13-7-2012, σελ.36. Το σχέδιο περιλαμβάνει το Ελληνικό, τις νέες εγκαταστάσεις της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της Εθνικής Λυρικής Σκηνής που θα κατασκευαστούν στο Φαληρικό

Όρμο με κεφάλαια του Ιδρύματος Σταύρου Νιάρχου, τη μετατροπή του γηπέδου του Τae Kwondo σε συνεδριακό κέντρο και τις Αλυκές Αναβύσσου. 4. Βλ. στον ιστότοπο του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος http://snf.org/ 5. «Η βιομηχανία των ονείρων δεν κατασκευάζει όνειρα για τους πελάτες της αλλά τους πουλάει τα όνειρα των προμηθευτών της (...) Η πολιτιστική βιομηχανία αενάως εξαπατά τους καταναλωτές γι αυτά που αενάως τους υπόσχεται. Η λήξη της υποσχετικής επιστολής για άντληση απόλαυσης παρατείνεται ατέλειωτα. Η υπόσχεση που συνιστά την ουσία του θεάματος είναι απατηλή. Επιβεβαιώνει το ότι ποτέ δε θα φτάσουμε στο ουσιώδες, ότι το γεύμα δεν θα περιέχει παρά την ανάγνωση του τιμοκαταλόγου» (Miles, 2005: 902, αναφέροντας θέσεις του Andorno). 6. Ένα χρονολόγιο δράσεων «για να μη γίνει η παραλία τσιμέντο» στον ιστότοπο της Κίνησης Πολιτών Μοσχάτου «Μεσοποταμία» http://www.mesopotamia.gr/ Επίσκεψη 20.3.2014 7. Πολλές τοπικές αθλητικές διοργανώσεις είχαν ήδη ονομαστεί «ολυμπιακές», όπως η Ολυμπιάδα της Δημοκρατίας στο Παρίσι (1796 – 1798) και αυτή του Λονδίνου στο Crystal Palace, το 1866. Ο Ε. Ζάππας χρηματοδότησε την πρώτη ολυμπιάδα της Αθήνας στα 1859 (Young, 1996). Στο συνέδριο της Σορβόνης, το 1894, αποφασίστηκε η διεθνοποίηση των αγώνων και η πρώτη διοργάνωσή τους στην Αθήνα (Coubertin et al., 1897). 8. Η γερμανική αρχαιολογική σχολή είχε ήδη εντυπωσιακά ευρήματα στις ανασκαφές της Ολυμπίας. 9. Τουριστική Αξιοποίηση του Φαληρικού Δέλτα, Αρχιτεκτονικά Θέματα 1/67, σελ.256-259 10. Πρόταση Αργυρόπουλου, Καλογιαννίδη, Παπαχρήστου, Τζώνου, Αρχιτεκτονικά Θέματα 1/1967, σελ.257 11. Πρόταση Βαλσαμάκη, Δεκαβάλλα, Μπογάκου, Αρχιτεκτονικά Θέματα 3/1969, σελ.250-251 12. Κεφάλα Κ., Σπίγγος Σ., Ροδάτος Β., Βήχος Τ., Μακρής Κ., 1976. Ανάπλαση της περιοχής του Φαληρικού Όρμου, περίληψη διπλωματικής εργασίας, Αρχιτεκτονικά Θέματα 10/1976, σελ.51 13. Αθλητικό Κέντρο Φαλήρου, Αρχιτεκτονικά Θέματα 12/1978, σελ.198-214 14. Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας και Αθλητικό Κέντρο Πειραιά, Αρχιτεκτονικά Θέματα 20/1986, σελ.151-157 15. Α’ Βραβείο: Α. Τριποδάκης, Β’ Βραβείο: Τ.&Δ. Μπίρης. Βλ. Διαμόρφωση χώρου Ιπποδρόμου στο Δέλτα Φαλήρου, Αρχιτεκτονικά Θέματα 13/1979, σελ.278-287 16. Η πιο ενδιαφέρουσα ίσως επίλυση εντάσσεται στη μελέτη Δ. Πορφύριου, Χ. Λούπα, Leo Krier, Α. Σαμαρά που διακρίθηκε με εξαγορά. 17. Σχετικά με τις κινητοποιήσεις αυτές, που ξεκίνησαν από το 1998 και συνεχίζονται μέχρι σήμερα, βλ. στην ιστοσελίδα του Παρατηρητηρίου για τους Ελεύθερους Χώρους της Αττικής http://www.asda.gr/ elxoroi/Mosxato.htm, της κίνησης πολιτών Κηφι-SOS http://khfi-sos.blogspot.gr/ και της κίνησης πολιτών Μοσχάτου «Μεσοποταμία» http://www.mesopotamia.gr/ (επισκέψεις στις 10-7-2014) 18. Καμπάνια Αντι-2004, (Αναδημοσίευση στον ιστότοπο http://www.ardin.gr. Επίσκεψη 10.7.2014) 19. Για ένα χρονολόγιο των ολυμπιακών έργων και των έργων ανάπλασης βλ. http://www.esperos.com/?page_id=1157 Επίσκεψη 15.3.2014 20. Ν. 3342/2005

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 37

ΜΑΡΙΑ ΜΑΡΚΟΥ

21. Ήδη έχει απορροφηθεί από την Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου (ΕΤΑΔ) Α.Ε. που «έχει σκοπό τη διαχείριση, ανάπτυξη, εκμετάλλευση και αξιοποίηση της ιδιωτικής περιουσίας του Δημοσίου (...) με σύγχρονα χρηματοοικονομικά εργαλεία» Βλ. http://www.etasa.gr/page.aspx?itemID=SPG121 Επίσκεψη 15.3.2014 22. Βλ. στον ιστότοπο του Παρατηρητηρίου Ελεύθερων Χώρων Αθήνας-Αττικής http://www.asda.gr/elxoroi/elxoroi.htm Επίσκεψη 10.3.2014 24 Η Εθνική Βιβλιοθήκη ήταν ακέφαλη από το 2004 μέχρι πρόσφατα, υποστελεχωμένη και με ελάχιστο προϋπολογισμό (Παπαδόπουλος, 2014). 25 Το κόστος της συντήρησης έχει να κάνει με τις ασυνήθιστα υψηλές, για την Ελλάδα, προδιαγραφές κατασκευής του έργου. Γενικότερα, το ζήτημα της συντήρησης θεωρείται κρίσιμο για τη βιωσιμότητα επιχειρήσεων ανάπλασης που στηρίζονται σε υποδομές υψηλού προφίλ, δεδομένων και των απρόβλεπτων μεταλλαγών της παγκόσμιας οικονομίας που, σε περίοδο ύφεσης, θα βάλουν σε κίνδυνο το αναπτυξιακό σχέδιο που στηρίζεται στη «νέα εικόνα της πόλης» (Seo, 2002: 121). 26 Η ένταξη δεν έγινε τελικά, για γραφειοκρατικούς λόγους, σε αντίθεση με το έργο της Συγγρού που θα ξεκινήσει χωρίς ποτέ να μπει σε διαβούλευση. Εδώ και μερικές βδομάδες, συζητείται και πάλι η ιδέα της εγκατάστασης ενός υδατοδρομίου στο Φαληρικό Όρμο, που θεωρείται χρήση ασυμβίβαστη με το πάρκο. Διατυπώνονται υποψίες ότι ο αποκλεισμός του πάρκου από το πρόγραμμα χρηματοδότησης σχετίζεται με τις διαπραγματεύσεις για το υδατοδρόμιο. Βλ. http://www.kathimerini.com.cy/index.php ?pageaction=kat&modid=1&artid=167239 Επίσκεψη 2.4.2014 27 «Το Ταμείο Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου αξιοποιεί την ιδιωτική περιουσία του Δημοσίου, που του έχει ανατεθεί σύμφωνα με τις διεθνείς υποχρεώσεις της χώρας και τις προβλέψεις των Μεσοπρόθεσμων Πλαισίων Δημοσιονομικής Στρατηγικής (…) προωθώντας την υλοποίηση των ιδιωτικοποιήσεων (…)» http://www.hradf.com/gr/the-fund Επίσκεψη 15.3.2014 28 «Σας καλούμε να συμμετέχετε σε ένα από τα μεγαλύτερα έργα ανάπλασης στη Μεσόγειο, την αναδιαμόρφωση του Αττικού Παράκτιου Μετώπου, γνωστού και ως «Αθηναϊκή Ριβιέρα». Με τη δημιουργία της εταιρείας «Αττικό Παράκτιο Μέτωπο Α.Ε.» (...) και με σκοπό τη διοίκηση, διαχείριση και αξιοποίηση δημοσίων και ιδιωτικών εγκαταστάσεων που βρίσκονται στην περιοχή μεταξύ ΣΕΦ και ακρωτηρίου Σουνίου, οι επενδυτές θα αποκτήσουν πολυάριθμες ευκαιρίες, έχοντας τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε έργα αναδιαμόρφωσης της περιοχής». http://www.investingreece.gov.gr/default.asp?pid=223&la=2 Επίσκεψη 15.2.2014

Βιβλιογραφία Δραγώνας, Π. (2011). Φάληρο: Horror Vacqui. GRA Review 2 σελ.40-49 Καρύδης, Δ. (2006). Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας. Παπασωτηρίου Κεφάλα Κ., Σπίγγος Σ., Ροδάτος Β., Βήχος Τ., Μακρής Κ. (1976). Ανάπλαση της περιοχής του Φαληρικού Όρμου (περίληψη διπλωματικής εργασίας). Αρχιτεκτονικά Θέματα 10/1976, σελ.50-52

Κούλης, Σ. (και άλλοι) (1989). Φαληρικός Όρμος. Πρόταση Οργάνωσης Χώρου-Σχέδιο Πλαίσιο. ΟΡΣΑ Μάρκου, Μ., 2001. Μορφές και διαδικασίες οικειοποίησης του χώρου στο Δυτικό Τμήμα του Λεκανοπεδίου Αττικής. Η περίπτωση του Δήμου Μοσχάτου. Διδακτορική Διατριβή, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ Μπελαβίλας, Ν. (επιμ.) (2001). Προστασία και αναβάθμιση των ακτών του Σαρωνικού. Τελική έκθεση ερευνητικού έργου http://www. organismosathinas.gr/ Επίσκεψη 6.9.2013 Μπίρης, Κ. (1999 - 1η έκδοση 1966). Αι Αθήναι από του 19ου έως τον 20ον αιώνα. Μέλισσα Νικολοπούλου, Ε. (2013). Good news: Ο τουρισμός το 2021 θα ξεπεράσει τα 24 εκατ. αφίξεις, κατά κεφαλήν δαπάνη 800 ευρώ και ετησίως άμεσα έσοδα 18 - 19 δισ ευρώ! http://eirinika.gr/gr/blog/itsgoodnews/toyrismos-kerdh.asp 25.10.2013 Επίσκεψη 25.6.2014 Παγκάλου, Ε. (2013). Athens Waterfront – Faleron Bay, http://www.organismosathinas.gr/ Επίσκεψη 6.9.2013 Παπαδόπουλος, Χ. (2014). Εθνική Βιβλιοθήκη και δημοκρατία. Εφημ. Αυγή 3.4.2014 σελ.57. Σάρρος, Μ. (2004). Αντιπλημμυρική προστασία λεκανοπεδίου Αθήνας (Κηφισός-Ιλισός). Εισήγηση στην Ημερίδα «Αντιπλημμυρική προστασία Αττικής», 2.11.2004, ΤΕΕ http://library.tee.gr/digital/m2022/m2022_sarros.pdf Eπίσκεψη 8.9.2013. Χάρβει, Ντ. (2007). Νεοφιλελευθερισμός. Καστανιώτης Bianchini, F et al (1992). «Flagship projects in urban regeneration,» in Healey P et al, Rebuilding the City. E &FN Spon Burgel, G. (1976). Αθήνα, η ανάπτυξη μίας μεσογειακής πρωτεύουσας. Εξάντας Coubertin De, P., Philemon, T.J., Lambros, SP. P., Politis, N.G., Anninos, C. (1897). The Olympic Games: BC 776 - AD 1896. Beck Cross, G. (1990). A Social History of Leisure since 1600. Venture Publishing Inc. State College PA Doucet, B. (2007). Flagship Regeneration: panacea or urban problem? Paper presented to EURA Conference The Vital City, 12-14 September, 2007, Glasgow, Scotland, http://www.lib. gla.ac.uk/media/media_47909_en.pdf, Επίσκεψη 15.3.2014 Edwards, J. (1997). Urban policy: the victory of form over substance? Urban Studies 34(5/6) pp.825-843 Espy, R. (1981). The Politics of the Olympic Games: With an Epilogue 1976-1980. University of California Press Friend of Zanetti (2006), Constructing Neoliberal Glasgow, http://www.variant.org.uk/ 25texts/neolib25.html Επίσκεψη 8.9.2013 Gold, J.R., Gold, M.M. (2008). Olympic Cities: Regeneration, City Rebranding and Changing Urban Agendas. Geography Compas 2/1, pp.300-318 Hall, C.M. (2006). Urban entrepreneurship, corporate interests and sports mega-events: the thin policies of competitiveness within the hard outcomes of neoliberalism. The Sociological Review 54, pp.59–70 Harvey, D. (1989). From Managerialism to Entrepreneurialism: The Transformation in Urban Governance in Late Capitalism. Geografiska Annaler 71(1), pp.3-17 Henry, N., Passmore, A. (1999). Rethinking «global» city centers. The example of Birmingham. Soundings 13, pp. 60-66

004_Layout 1 30/09/2014 7:42 μ.μ. Page 38

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 25-38

Human, B. (1999). Kodachrome icons: Photography, place and the theft of identity. International Journal of Contemporary Hospitality Management, 11(2/3), pp.80-84 Miles, M. (2005). Interruptions: Testing the Rhetoric of Culturally Led Urban Development. Urban Studies 42(5/6), pp. 889991 Lichrou, M., O’Malley, L., Patterson, M. (2008). Place-product or place narrative(s)? Perspectives in the Marketing of Tourism Destinations. Journal of Strategic Marketing 16(1), pp.27-39 Loftman, P., Nevin, B. (1996). Going for growth: prestige projects in three British cities, Urban Studies 33(6), pp. 991-1019 Urry, J. (1990). The tourism gaze: Leisure and travel in contemporary societies. Sage Roche, M. (2000). Megaevents of Modernity: Olympics and Expos in the Growth of Glοbal Culture. Routledge Rojek, C. (1997). Indexing, dragging and the social construction of tourist sights. In C. Rojek & J. Urry (Eds), Touring cultures: Transformations of travel and theory (pp. 52-74). Routledge Searle, G. (2002). Uncertain legacy: Sydney’s Olympic Stadiums. European Planning Studies 10(7), pp. 845-860 Selwyn, T. (1996). The tourist image: Myths and myth making in tourism. Wiley Seo, J-K. (2002). Re-urbanisation in Regenerated Areas of Manchester and Glasgow. New Residents and the Problems of Sustainability. Cities 19 (2), pp. 113-121 Smith, N. (1996). The New Urban Frontier. Gentrification and the Revanchist City. Routledge Swyngedouw, E., Moulaert, F., Rodriguez, A. (2002). Neoliberal urbanization in Europe: large-scale urban development projects and the new urban policy. Antipode 34(3), pp. 542577 Young, D.C. (1996). The Modern Olympics: A Struggle for Revival. Johns Hopkins University Press. Ανώνυμες δημοσιεύσεις 1967, Τουριστική Αξιοποίηση του Φαληρικού Δέλτα, Αρχιτεκτονικά Θέματα 1, σελ.256-259

1969, Τουριστική Αξιοποίηση Φαληρικού όρμου, Αρχιτεκτονικά Θέματα 3, σελ.250-251 1978,Τουριστική Αθλητικό κέντρο Φαλήρου, Αρχιτεκτονικά Θέματα 12, σελ.198-214 (κριτικό σημείωμα Κ. Καλογεράς) 1979, Διαμόρφωση χώρου Ιπποδρόμου στο Δέλτα Φαλήρου, Αρχιτεκτονικά Θέματα 13, σελ.278-287 1986, Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας και Αθλητικό Κέντρο Πειραιά, Αρχιτεκτονικά Θέματα 20, σελ.151-157 2004, Αντίσταση στην Ολυμπιάδα της «Νέας Τάξης», Διακήρυξη της Καμπάνιας Αντι-2004, Άρδην 48 2007, Προστασία του περιβάλλοντος, άρθρο 24 του Συντάγματος. Αιγιαλοί και παραλίες ανήκουν στους πολίτες, Μπροσούρα του Δικηγορικού Συλλόγου Αθήνας 2012, To σχέδιο για την «Κόστα Ντελ Σολ» από το Φάληρο µέχρι το Σούνιο. Deal News, 13.7.2012, σελ.36 2013, ΠΕΠ Αττικής, Παρουσίαση Φαληρικού Όρμου. Εισήγηση στο Αναπτυξιακό Συνέδριο Περιφέρειας για το σχεδιασμό της προγραμματικής περιόδου 2014-2020, Αθήνα, 30-43013, 2014-2020 http://www.pepattikis.gr/ Επίσκεψη 6.9.2013΄ Ιστότοποι Επενδύστε στην Ελλάδα http://www.investingreece.gov.gr/ Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου Α.Ε. http://www.etasa.gr/ Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος http://snf.org/ Κίνηση Πολιτών Μοσχάτου «Μεσοποταμία» http://www.mesopota mia.gr/ Κίνηση Πολιτών Κηφι-SOS http://khfi-sos.blogspot.gr/ Παρατηρητήριο για τους Ελεύθερους Χώρους της Αττικής http://www.asda.gr/ ΤΑΙΠΕΔ http://www.hradf.com/ Φίλοι του Παναθλητικού Ομίλου Καλλιθέας http://www.espe os.com Pointsupreme http://www.pointsupreme.com/content/urban/151faliro-pier.html

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 39

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 39-52

ΟΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ GENTRIFICATION ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Γεωργία Αλεξανδρή*

Περίληψη Οι διαδικασίες gentrification1 είναι άρρηκτα δεμένες με τις κρίσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και τις διαδικασίες νεοφιλελευθερισμού του αστικού ιστού. Οι επαν-επενδύσεις σε υποβαθμισμένες περιοχές προβάλλονται ως θεραπεία ενάντια στα δεινά του κέντρου, και τα προγράμματα αναζωογόννησης του κέντρου ως σημαντικό βήμα εξόδου από την κρίση. Εστιάζοντας στην περιοχή του Μεταξουργείου, το άρθρο αυτό διερευνά τη σχέση που διαμορφώνεται ανάμεσα στις πολιτικές αστικής ανάπτυξης και τις πρακτικές του ιδιωτικού τομέα που έχουν ως απόρροια το gentrification. Ενώ οι βάσεις για το gentrification κεντρικών συνοικιων της Αθήνας έχουν τεθεί κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, τον καιρό της κρίσης το gentrification αποτελεί τον «φοίνικα» που αναδύεται μέσα από τις στάχτες της δημιουργικής καταστροφής του κεφαλαίου στο δομημένο περιβάλλον που θα αναζωογονήσει την οικονομική και κοινωνική ζωή της πόλης.

Gentrification in Athens in times of crisis Georgia Alexandri Abstract Gentrification is structurally intertwined with the crisis of the capitalist mode of production and of the urban neoliberalisation processes. In times of crisis, re-investment in the built environment is portrayed as a remedy against inner city deterioration, whilst renewal projects are projected as key solution to the crisis. This article tries to examine the interrelationship that evolves amongst urban policies, private schemes and gentrification practices by focusing οn the area of Metaxourgio. While the basis for gentrification pre-exists, in times of crisis, gentrification emerges as the phoenix out of the ashes of the capitals» creative destruction towards the built environment which leads to inner city economic and social revitalisation.

Gentrification και κρίση της πόλης Πολύ συχνά, σε ημερίδες και συνέδρια, ακούγεται η άποψη ότι στην Αθήνα της κρίσης, διαδικασίες τύπου gentrification δύσκολα μπορούν να ανθίσουν. Η συζήτηση αναφέρεται στο «άσχημο» οικιστικό απόθεμα του κέντρου της πόλης (κτήρια της αντιπαροχής), τη χαμηλή ποιότητα ζωής (έλλειψη υποδομών και πρασίνων/ ελεύθερων χώρων), όπως και στην απουσία επενδυτικού ενδιαφέροντος και τη μείωση της αγοραστικής ικανότητας των μεσαίων κοινωνικών ομάδων. Τα επιχειρηματα αυτά φαντάζουν πειστικά σε όσουν συμμερίζονται επιφανειακά τις διάφορες θεωρήσεις περί gentrification: τον καιρό της κρίσης δεν επενδύει κανείς στο χώρο, ενώ οι κρατικές πολιτικές καθίστανται αδύναμες να συμβάλλουν στην κίνηση του κεφαλαίου στο δομημένο περιβάλλον. Ισχύει όμως κάτι τέτοιο;

* Ερευνήτρια με σύμβαση έργου στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) e-mail: galexandri@ekke.gr

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 40

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 39-52

Οι θεωρήσεις περί gentrification αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται συνθήκες κερδοφορίας στο δομημένο περιβάλλον, με την επαν-επένδυση κεφαλαίου στις πλέον υποβαθμισμένες κεντρικές, ή μη, περιοχές της πόλης (Smith, 1996). Επίκεντρο του ερευνητικού ενδιαφέροντος αποτελεί ο τρόπος με τον οποίο ενεργοποιούνται οικονομικοί, χωρικοί και κοινωνικοί μηχανισμοί, ώστε διαμορφώνονται υπεραξίες στην αγορά γης και ακινήτων και κερδοσκοπικές συμπεριφορές. Με την εμφάνιση τάσεων gentrification, νέες κοινωνικές ομάδες εισρέουν ως κάτοικοι και καταναλωτές του χώρου, προκαλώντας τον εκτοπισμό των παλαιότερων, οικονομικά και πολιτικά ασθενέστερων ομάδων. Αυτές οι διαδικασίες δεν λαμβάνουν χώρα απαραίτητα τον καιρό της οικονομικής άνθησης και επέκτασης των οικονομικών δραστηριοτήτων. Αναπτύσσονται με ιδιαίτερο τρόπο τον καιρό της κρίσης κατά τον οποίο οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές μπορεί να αποδειχτούν πιο αποτελεσματικές. Σε αυτό το σημείο, θα ήταν χρήσιμο να αναφέρουμε ότι οι κρίσεις αποτελούν ενδημικό στοιχείο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (Μαρξ, 1978). Ο εκκεντρικός τρόπος με τον οποίο κινείται το κεφάλαιο στο δομημένο περιβάλλον (Weber, 2002) χαρακτηρίζεται από την τάση της δημιουργικής καταστροφής (Harvey, 2007). Η αναδιαμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντος συμβάλλει στη μετατόπιση της κρίσης, ενώ η επένδυση σε πάγιο κεφάλαιο (δομημένο περιβάλλον) διατηρεί τις παραγωγικές δυνάμεις σε σταθερή μορφή, θέτοντας μελλοντικά εμπόδια στην κίνηση του κεφαλαίου (Harvey, 2007). Η δημιουργική καταστροφή που είναι εγγεγραμμένη στην κίνηση του κεφαλαίου, γίνεται η κύρια δύναμη ώθησης του καπιταλισμού σε περιόδους κρίσης. Οι καπιταλιστές αναγκάζονται να υιοθετούν καινοτόμες ιδέες και δράσεις, να διαμορφώνουν νέες ανάγκες και να ανακαλύπτουν νέους τόπους, ώστε να διευκολύνουν την περαιτέρω κίνηση του κεφαλαίου, καταστρέφοντας, ωστόσο, όποιες προηγούμενες δομές και εντείνοντας την αστάθεια του συστήματος (Harvey, 1996). Με αυτή την πρακτική, διαμορφώνονται συνεχώς ανταγωνισμοί ανάμεσα στις αξίες χρήσης και τις ανταλλακτικές αξίες (Weber, 2002). Ουσιαστικά, «η έννοια της δημιουργικής καταστροφής αποδίδει τον τρόπο με τον οποίο η αέναη κίνηση του κεφαλαίου προς την αναζήτηση κέρδους απαιτεί συνεχείς αναπλάσεις και ανανεώσεις με την με-

σολάβηση υπερφυσικών δυνάμεων, που διανοίγουν την πορεία προς το καινούριο, απαξιώνοντας το παλιό» (Weber, 2002, σελ. 522). Νεοφιλελευθεροποιηση του χώρου και gentrification Η τάση της δημιουργικής καταστροφής του κεφαλαίου παρατηρείται ιδιαίτερα έντονα τις τελευταίες δεκαετίες. Στο πλαίσιο τη νεοφιλελευθεροποίησης των πολιτικών αστικής ανάπτυξης, οι κρατικές παρεμβάσεις υποβοηθούν την επενδυτική δραστηριότητα του ιδιωτικού τομέα. Οι πόλεις, για την οικονομική τους βιωσιμότητα, αναγκάζονται να συμμετέχουν σε ανταγωνιστικά παίγνια για την προσέλκυση επενδυτικού κεφαλαίου (Harvey, 1989). Οι πολιτικές προσανατολίζονται σε κρατικές παρεμβάσεις σε κοινωνικές και γεωγραφικές υποδομές με σκοπό την προώθηση των νέων μορφών συσσώρευσης κεφαλαίου (Swyngedouw et al, 2002), ενώ αναδύονται νέες μορφές διαχείρισης του αστικού χώρου, όπως οι συμπράξεις δημοσίου ιδιωτικού τομέα, που αποσκοπούν στην ικανοποίηση των καταναλωτικών συνηθειών κυρίως της μεσαίας τάξης. «Οι επενδύσεις που στοχεύουν στα χρήματα των καταναλωτών αυξάνονται όλο και περισσότερο… Επικεντρώνονται κυρίως στην ποιότητα ζωής. Το gentrification, οι πολιτιστικές αναπλάσεις, η ανανέωση του δομημένου περιβάλλοντος (συμπεριλαμβανομένου των μεταμοντέρνων αρχιτεκτονικών σχεδίων και του αστικού σχεδιασμού), τα καταναλωτικά θεάματα (γήπεδα αθλητικών εγκαταστάσεων, εμπορικά κέντρα, αναπλάσεις θαλάσσιων όρμων, εξωτικά εστιατόρια) και η διασκέδαση (η διοργάνωση θεαμάτων σε προσωρινή και μόνιμη βάση) αποτελούν στρατηγικές αστικών αναπλάσεων. Η πόλη πρέπει να παρουσιάζεται ως καινοτόμο, δημιουργικό και εντυπωσιακό και ταυτόχρονα ασφαλές μέρος για να ζήσει, να επισκεφτεί, να παίξει και να καταναλώσει ο άνθρωπος» (Harvey, 1989). Η πολιτική οικονομία του τόπου γίνεται πιο σημαντική από την πολιτική οικονομία του χώρου (Harvey, 1989), καθώς η τοπική εξουσία και οι ρυθμιστικές αρχές αποκτούν πιο ενεργητικό και επιχειρηματικό ρόλο στη διαμόρφωση καταλλήλων συνθηκών αγοράς, υποβοηθώντας ταυτόχρονα τους ιδιώτες επενδυτές να

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 41

ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ

εκμεταλλευτούν την τοπικότητα (Swyngedouw et al, 2002). Παραδείγματος χάρη, περιοχές που θεωρούνταν «απαγορευμένες» (no-go) κατά τη δεκαετία του 1980, με την πάροδο της κρίσης, στη μετέπειτα φάση ξεδίπλωσης (roll-out) του νεοφιλελευθερισμού2, αποκτούν επενδυτικό ενδιαφέρον (Peck and Tickell, 2002). Η υπόδειξη ορισμένων περιοχών ως «υπό αναβάθμιση», δηλαδή gentrification, επιτρέπει το στιγματισμό συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων ως μη-ενσωματωμένες και προβληματικές– δηλαδή στιγματίζονται προς κοινωνική και χωρική εκκαθάριση μέσω πρακτικών εκτοπισμού. Σε περιόδους κρίσης, οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές στρέφονται επιθετικά στο δομημένο περιβάλλον και με ιδιαίτερο εκδικητικό τρόπο απέναντι στις ευάλωτες κοινωνικές όμαδες. Οι πολιτικές λιτότητας επιζητούν τρόπους αναδιαμόρφωσης της οικονομικής ανάπτυξης στον αστικό χώρο, ενώ ταυτόχρονα επιβάλλονται με εκδικητικό τρόπο στις πιο αδύναμες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες καλούνται να αντιμετωπίσουν κυρίως το κόστος της οικονομικής ύφεσης και των δημοσιονομικών περικοπών (Peck, 2012). Το δεξί χέρι του κράτους, δηλαδή τα κυβερνητικά επιτελεία, οι οικονομικές υπηρεσίες και ο τραπεζικός τομέας, στη δίνη του οικονομισμού και της αναζήτησης της χρηματοπιστωτικής ισορροπίας κατακρεουργεί το αριστερό χέρι, δηλαδή τις κοινωνικές υπηρεσίες και το κράτος πρόνοιας (Bourdieu, 2008). Στην ουσία αναδύεται μια ατζέντα παρεμβατικής πολιτικής όπως είναι οι περικοπές στο κράτος πρόνοιας, με ταυτόχρονη ενδυνάμωση των οικονομικών επενδύσεων, όπως είναι οι παρεμβάσεις στον αστικό χώρο (Peck and Tickell, 2002). Για την προώθηση διαφόρων προγραμμάτων ανάπλασης ή επένδυσης στον αστικό χώρο, συχνά προβάλλεται το επιχείρημα ότι η απουσία των μεσαίων τάξεων από το κέντρο της πόλης αποτελεί πρόβλημα (Porter and Shaw, 2008). Η κρατική παρέμβαση σε περιοχές που χαρακτηρίζονται ως υποβαθμισμένες, προβάλλεται ως ανάγκη επιτακτική. Σε αυτές τις πολιτικές «αναγέννησης» του κέντρου συχνά ενσωματώνεται η λογική του gentrification, η οποία χρησιμοποιείται ως δικαιολογία για έκτακτη κρατική παρέμβαση προς την άρση της οικονομικής δυσλειτουργίας (Porter, 2008). Πρόσφατο παράδειγμα αυτής της λογικής απότελούν τα επιχειρήματα που προβάλλονται στο πλαίσιο του προγράμματος της πεζοδρόμησης της Πατεπιστημίου.

Το συγκεκριμένο πρόγραμμα που επικαλείται να ξανασκεφτούμε το κέντρο της Αθήνας (Rethink Athens) επιδιώκει να αναστρεψει τις τάσεις υποβάθμισης και να «ζωντανέψει» το κέντρο της πόλης (Rethink Athens, 2014). Βέβαια το κέντρο της Αθήνας δεν μπορεί να χαρακτηριστεί «νεκρό», απλά κατοικείται από νοικοκυριά με χαμηλά εισοδήματα, μετανάστες, χρήστες και χρήσεις γης που μάλλον ενοχλούν τους ιθύνοντες και τις μεσαίες τάξεις. Σύμφωνα με την Lees (2008), η ατζέντα του gentrification κρύβεται πίσω από αρκετές πρωτοβουλίες που παρουσιάζονται από τους πολιτικούς κύκλους ως προτάσεις για την προώθηση της κοινωνική μίξης, της βιωσιμότητας και της αναζωογόνησης των περιοχών. Η κρατική παρέμβαση περιχαρακώνεται στη βάση του επιλεκτικού πολεοδομικού σχεδιασμού, της αισθητικής και της ωραιοποίησης του τοπίου. Το αρχικό ρίσκο της επένδυσης αναλαμβάνεται από το κράτος, ενώ ο ιδιωτικός τομέας απολαμβάνει τα οφέλη. Διαμορφώνονται υπεραξίες γης και χάσματα γαιοπροσόδου που υπογραμμίζουν τη διαπραγματευτική εξουσία του κράτους, τον κοινωνικό του ρόλο, καθώς και τη δυνατότητα απορρόφησης των χρηματοπιστωτικών κινδύνων (Swyngedouw et al, 2002). Έτσι λοιπόν, τον καιρό της κρίσης οι τάσεις gentrification δεν ανακόπτονται. Το πιο πιθανό είναι να αποκτούν διαφορετικά χαρακτηριστικά, ανάλογα με την ιδιαίτερη τοπικότητα που εξελίσσονται, και η διαδικασία να προσλαμβάνει καινοφανή μορφή (Davidson, 2011). Αυτό το άρθρο στρέφει την προσοχή του αναγνώστη στις διαδικασίες gentrification που εκτυλισσονται στο κέντρο της Αθήνας τον καιρό της κρίσης, και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή του Μεταξουργείου. Οι τάσεις gentrification που έχουν αναπτυχθεί στην Αθήνα δε συνδέεονται μόνο με μεγάλες αναπλάσεις, όπως στην περίπτωση της Πλάκας και της επικείμενης χωροκοινωνικής αναδιάρθρωσης μέσα από το Rethink. Η αλλαγή της κοινωνικής σύνθεσης κεντρικών λαϊκών περιοχών, όπως του Γκαζιού, του Θησείου και των Πετραλώνων αποτελούν παραδείγματα gentrification. Έτσι και στο Μεταξουργείο η διαδικασία gentrification έχει ξεκινήσει από τα μέσα της διαδικασίας του 1990 και βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη. Η κρίση έχει απλώς αναχαιτίσει την ταχύτητα της διαδικασίας, χωρίς όμως να καταφέρνει να την εξαλείψει. Οι επόμενες ενότητες αναφέρονται στις πολιτικές που έχουν συμβάλλει στην

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 42

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 39-52

ανάπτυξη του gentrification στο Μεταξουργείο, και στον τρόπο με τον οποίο νέοι επενδυτές έχουν εκφράσει το ενδιαφέρον τους για την περιοχή. Η τελευταία ενότητα του κειμένου αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο οι χωροκοινωνικές αναδιαρθρωσεις στο Μεταξουργείο μπορούν να αποτελέσουν δείκτη του τρόπου με τον οποίο επιδιώκεται ένα γενικότερο gentrification στο κέντρο της Αθήνας.

Μεθοδολογικές προσεγγίσεις Τα γενικά χαρακτηριστικά της Αθήνας, όπως το ιδιόμορφο ιδιοκτησιακό καθεστώς (η μικροϊδιοκτησία γης, οριζόντια ιδιοκτησία μέσα από το σύστημα της αντιπαροχής, η μίξη των χρήσεων γης) και το σχήμα του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού (Maloutas and Karadimitriou, 2001), δύσκολα επιτρέπουν ριζικές χωρο-κοινωνικές αναδιαρθρώσεις τύπου gentrification. Αυτό δε σημαίνει ότι στην Αθήνα δεν μπορεί να αναπτυχθεί αυτό το φαινόμενο, αλλά ότι μάλλον έχει πολύ διαφορετική υπόσταση από αντίστοιχα αγγλοσαξονικά παραδείγματα. Λόγω των ιδιαίτερων χωρικών, κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών της πόλης, στην Αθήνα το gentrification εκτυλίσσεται στην μικροκλίμακα. Αν θέλουμε να εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται και αναπτύσσονται αυτές οι διαδικασίες, μάλλον είναι καλύτερα να στραφούμε στις συγκεκριμένες μικρο-γεωγραφίες της πόλης, στο επίπεδο της γειτονιάς. Άλλωστε, οι δυναμικές που αναπτύσσονται σε αυτό το επίπεδο, σχετίζονται με τις ευρύτερες διαδικασίες καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης, ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύουν τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνικές δυναμικές και οι διαφορετικές καθημερινότητες συνδέονται με την ανάπτυξη της πόλης (Βαΐου κ.ά., 2007). Για τη διερεύνηση των πρόσφατων τάσεων gentrification στην περιοχή του Μεταξουργείου υιοθέτησα ποιοτικές μέθοδους διερεύνησης, ενώ συμπληρωματικά χρησιμοποίησα ποσοτικές μεθόδους. Οι συχνές επισκέψεις, η επιτόπια παρατήρηση, η συλλογή τεκμηρίων (έρευνες, μελέτες, άρθρα εφημερίδων) και φωτογραφικού υλικού και η διαδικτυακή αναζήτηση κειμένων και πληροφοριών, συμπληρώθηκαν με τη διεξαγωγή 74 ανοιχτών, ημι-δομημένων, σε βάθος συνεντεύξεων, με κατοίκους της περιοχής (παλιούς κατοίκους, μετανάστες και νεοκατοίκους, (50)) και με δη-

μοτικούς συμβούλους, πολεοδόμους και επενδυτές (24). Η περιοχή χαρτογραφήθηκε με την έναρξη της έρευνας πεδίου (καλοκαίρι 2009) και τη λήξη της συγγραφής της διατριβής (καλοκαίρι 2013). Αυτές οι χαρτογραφήσεις σε αντιπαράθεση με τη χαρτογράφηση της μελέτης του Δήμου Αθηναίων (1991), αποτυπώνουν τις χωρικές μεταβολές και απεικονίζουν το μοτίβο του gentrification της περιοχής. Αν και το gentrification έχει πολλαπλές συνιστώσες, θα επικεντρωθώ στα σημεία που σχετίζονται με τις πολεοδομικές στρατηγικές στο κέντρο της πόλης και τις δημόσιες και ιδιωτικές- επιλογές ανάπτυξης του αστικού χώρου, ώστε να γίνει καλύτερα αντιληπτός ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώνονται υπεραξίες στο δομημένο περιβάλλον, που ευνοούν συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες τον καιρό της κρίσης. Στις επόμενες ενότητες θα επιμείνω στις πολιτικές που προωθήθηκαν, τις τελευταίες δεκαετίες, από το Δήμο Αθηναίων και τα διάφορα υπουργεία (Πολιτισμού, Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ- πρώην Χωροταξίας, Περιβάλλοντος και Δημοσίων Έργων (ΥΠΕΧΩΔΕ), Δημόσιας Τάξης και Προστασίας του Πολίτη), όπως και στις επενδυτικές πρακτικές επιχειρηματιών στην αγορά γης που συμβάλλουν στην ανάπτυξη των δυναμικών gentrification στην περιοχή του Μεταξουργείου.

Η «ανάπτυξη» του Μεταξουργείου μέσα από τις παρεμβάσεις του τοπικού και του κεντρικού κράτους Το Μεταξουργείο είναι μια κεντρική περιοχή της Αθήνας, νοτιοδυτικά της πλατείας Ομονοίας. Συνδέεται με το ισχνό βιομηχανικό παρελθόν της πόλης, καθώς σε αυτή τη γειτονιά στο όριο της Πειραιώς, σε προηγούμενες χρονικές περιόδους, ήταν συγκεντρωμένες βιομηχανικές (εργοστάσιο Μεταξιού, αμαξοποιεία, και εργοστάσιο σιδηρουργίας) και βιοτεχνικές χρήσεις (εργαστήρια ραπτικής και υποδηματοποιίας) (Αγριαντώνη κά, 1995). Λόγω της δραστηριότητας αυτών των χρήσεων που προκαλούσαν ρύπανση και μείωναν τις αξίες γης, όπως και της ιδιαίτερης ρυμοτομίας (στενοί δρόμοι και μικρά οικόπεδα) και του ιδιοκτησιακού καθεστώτος στην περιοχή (οικόπεδα και κατοικίες υπό την ιδιοκτησία πολλών προσώπων), το σύστημα της αντιπαροχής δεν ευδοκίμησε ιδιαίτερα. Σήμερα το κτηριακό απόθεμα του Μεταξουργείου χαρακτηρίζεται από πολλές μονώροφες και διώροφες κατοικίες νεο-

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 43

ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ

κλασικής αρχιτεκτονικής, αρκετά κτήρια της αντιπαροχής και κτήρια με αρχιτεκτονικούς ρυθμούς του μοντέρνου ρεύματος. Μέχρι πρότεινος, ασθενέστερες κοινωνικές ομάδες κατοικούσαν στην περιοχή: εσωτερικοί μετανάστες της δεκαετίας του 1960 και του 1970 που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα/ επιλογή της μετακόμισης στις μετέπειτα δεκαετίες, μετανάστες με ή χωρίς χαρτιά και τσιγγάνοι. Τα τελευταία 15 χρόνια η περιοχή έχει προσελκύσει νέους κατοίκους: εύπορα νοικοκυριά έχουν αγοράσει και ανακαινίσει νεοκλασικές μονοκατοικίες και νέοι «εναλλακτικοί» συγκατοικούν με φίλους και συνεργάτες σε παλιές μονοκατοικίες ή σε διαμερισματα πολυκατοικιών προβαίνοντας σε ανάλογες κατά περίπτωση οικοδομικές βελτιώσεις. Η εισροή νέω κατοίκων, αλλά και νέων χρήσεων όπως θα δούμε στη συνέχεια, δεν είναι ανεξάρτητη από τις πολιτικές αστικής ανάπτυξης που έχουν προωθηθεί από το τοπικό και το κεντρικό κράτος.

Χάρτης 1: Το Μεταξουργείο στην Αθήνα, πηγή χάρτη: www.xo.gr/maps

Ήδη απο τη δεκαετία του 1970 προωθούνται περιοριστικες πολιτικές ως προς τις χρήσεις της γης για το κέντρο της πόλης. Με το ΦΕΚ 567/Δ/1979 «Περί χαρακτηρισμού ως παραδοσιακού τμήματος της πόλεως των Αθηνών (Ιστορικόν Κέντρον)» εκδίδεται προεδρικό διάταγμα που ορίζει τον αρχιτεκτονικό έλεγχο των κτηρίων, τόσο των νέων οικοδομών, όσο και τις κατεδαφίσεις και αντικαταστάσεις παλιών κτηρίων, με σκοπό

τον περιορισμό της αντικατάστασης του παλαιότερου οικιστικού αποθέματος του κέντρου της πόλης από τα κτήρια της αντιπαροχής. Μέσα στη δεκαετία του 1980, κηρύσσονται διατηρητέα τριάντα (30) κτήρια στην περιοχή του Μεταξουργείου από το ΥΠΕΧΩΔΕ, ενώ μέχρι το 2001 στην περιοχή έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα εκατόν σαράντα τέσσερα (144) κτήρια (μελέτη ΕΑΧΑ, 2001). Οι χαρακτηρισμοί των κτηρίων ως διατηρητέα, ουσιαστικά συμβάλλουν στην εγκατάλειψη της περιοχής. Αρκετά νοικοκυριά αδυνατούν να προβούν στις βελτιώσεις που απαιτεί ο νόμος, ενώ ταυτόχρονα, χωρίς την αντίστοιχη αδειοδότηση από το κράτος, απαγορεύονται οι επισκευές και οι βελτιώσεις κτηρίων. Καθώς οι συνθήκες κατοίκησης γίνονται μη βιώσιμες, αρκετά κτήρια εγκαταλείπονται, ενώ, σταδιακά, από τη δεκαετία του 1980, ολοένα και περισσότερες «πυρκαγιές» κτηρίων εκδηλώνονται στην περιοχή: οι ιδιοκτήτες των προτιμούν να καταστρέψουν το διατηρητέο τμήμα της περιουσία τους, ώστε να μπορέσουν να οικειοποιηθούν το οικόπεδο πιο επικερδώς μέσα από νέες κατασκευές (Αλεξανδρή, 2013). Η εγκατάλειψη περιοχών, οι πυρκαγιές και καταστροφές κτηρίων, αποτελούν συστατικά σημεία του gentrification: η περιοχές οι οποίες παρουσιάζουν δυτική γαιοπρόσοδο αρχικά «υποβαθμίζονται», οι ασθενέστεροι πληθυσμοί τρέπονται σε φυγή (εκτοπισμός), τα κτήρια να χάσουν μέρος της αξίας χρήσης τους, ώστε με την επανάχρησή τους η ανταλλακτική τους αξία να σημειώσει σημαντικές υπεραξίες (Marcuse 1986, Smith 1996). Με την κυκλοφορία του ΦΕΚ 33/Α/84 ορίζεται η μετεγκατάσταση των βιομηχανικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων από την Αττική. Στο κέντρο της Αθήνας, απαγορεύονται οι οχλούσες χρήσεις ενώ επιτρέπεται η ελαφρά βιομηχανία και βιοτεχνία. Πολλές βιομηχανίες κλείνουν ή απομακρύνονται, και η βιοτεχνική και βιομηχανική δραστηριότητα της πόλης συρρικνώνεται. Στην περιοχή του Μεταξουργείου, όπου δραστηριοποιούνται κυρίως χρήσεις που ορίζονται από το νόμο ως οχλούσες (συνεργεία αυτοκινήτων, φανουργεία, μηχανουργεία κοκ), απαγορεύεται η ανανέωση της άδειας λειτουργίας και προτείνεται μελλοντική μετεγκατάσταση. Αρκετά συνεργεία κλείνουν, ενώ μέσα στο 2008, με αφορμή την εγκύκλιο 30/2001 του ΥΠΕΧΩΔΕ, η Νομαρχία Αθηνών σφραγίζει τουλάχιστον 32 εναπομείναντα συνεργεία (Μανιφάβα, 2008). Η παραγωγική βάση και η οικονομική δραστηριότητα της πε-

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 44

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 39-52

ριοχής, αναδιαρθρώνονται. Αντίστοιχες διαδικασίες περιγράφει η Zukin (1989) για πολιτικές zoning στο κέντρο της Νέας Υόρκης κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960. Σε αυτή την περίπτωση, ο Δήμος της πόλης απαγορεύει ρητά τις βιομηχανικές και βιοτεχνικές χρήσεις, και θεσμοθετεί πολεοδομικά εργαλεία (κίνητρα για καλλιτέχνες, φοροαπαλλαγές και επιδοτήσεις για αποκατάσταση κτηρίων) διαμορφώνοντας το επενδυτικό κλίμα για νέες χρήσεις και νέους χρήστες στο κέντρο της πόλης. Το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας (νόμος 1515/1985) θέτει ως βασικό στόχο την προστασία του κέντρου της πόλης, την ανάδειξη της ιστορικής φυσιογνωμίας της περιοχής και την ποιοτική αναβάθμιση και προστασία κάθε γειτονιάς. Δίνεται έμφαση στην ανάγκη της ποιοτικής αναβάθμισης του κέντρου της Αθήνας και γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην περιοχή του Μεταξουργείου/ Κεραμεικού. Σε ανάλογο πνεύμα, το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Αθήνας (ΤΑ 255/45, ΦΕΚ 80/Δ/88), ορίζει τη μείωση των συντελεστών δόμησης και εισηγείται αναπλάσεις υποβαθμισμένων περιοχών, όπως το Μεταξουργείο και ο Κεραμεικός, για την τόνωση της κατοικίας και την αναβάθμιση της ποιότητάς της. Οι παρεμβάσεις προτείνονται με γνώμονα την ανάδειξη της ιστορικής φυσιογνωμίας του κέντρου, τη βελτίωση της εικόνας και της λειτουργικότητάς του. Στην περιοχή ανάπλασης του Μεταξουργείου ορίζονται χαμηλότεροι από τους ισχύοντες συντελεστές δόμησης (2,00 και 2,10) και η περιοχή εντάσσεται στο προτεινόμενο πλέγμα της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της πόλης. Πιο συγκεκριμένη πολιτική για τη γειτονιά του Μεταξουργείο χαράσσεται το 1998 με την έκδοση του Προεδρικού Διατάγματος «Καθορισμός χρήσεων της γης και ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης στην περιοχή του Μεταξουργείου, του ρυμοτομικού σχεδίου Αθηνών» (ΦΕΚ 16/Δ/1998). Με την έκδοση του συγκεκριμένου διατάγματος, προτείνονται πιο συγκεκριμένες χρήσεις γης στην περιοχή, με έμφαση στην κατοικία, μειώνεται ο συντελεστής δόμησης και τίθενται περιορισμοί πολεοδομικής φύσεως. Οι χρήσεις που ορίζονται είναι της γενικής κατοικίας, του πολεοδομικού κέντρου/ τοπικό κέντρο συνοικίας και του αστικού πρασίνου- ελεύθεροι χώροι. Απαγορεύονται οι βιομηχανικές και βιοτεχνικές χρήσεις που ενοχλούν την κατοικία και επιβάλλεται η απομάκρυνσή τους σε διάστημα 36 μηνών από την έκδοση του προεδρικού δια-

τάγματος. Επιτρέπονται τα καταστήματα που δεν οχλούν την κατοικία όπως οι φούρνοι, τα φαρμακεία, τα ανθοπωλεία, τα ζαχαροπλαστεία, τα κουρεία, τα βιβλιοπωλεία και τα πρατήρια οίνου και ελαίου. Tροποποιείται ο συντελεστής δόμησης, σε 2,2 στο μέτωπο των οδικών αξόνων που περιβάλλουν την περιοχή, και στο εσωτερικό της περιοχής σε 2,2 (βόρειο τμήμα) και 1,4 (νότιο τμήμα). Οι εύποροι νεοκάτοικοι (gentrifiers) διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη θέσπιση αυτού του εργαλείου. Όπως στοιχειοθετείται από τις συνεντεύξεις, οι νεοκάτοικοι που έχουν τις κατάλληλες πολιτικές διασυνδέσεις και επιρροές, πιέζουν για τη λήψη μέτρων μέσα από τη θέσπιση συγκεκριμένων πολεοδομικών όρων που προάγουν την ιδιαίτερη αισθητική αντίληψη για τις κεντρικές γειτονιές της πόλης. Με το τεράστιο τρέξιμο που κάναμε εγώ, ο Γιώργος ο Παπαδημητρίου ο συνταγματολόγος, πέθανε πέρσι, ήταν ο νομικός σύμβουλος του Σημίτη, το λέω για τη μνήμη του δηλαδή, ένας άνθρωπος που προσέφερε πολύ και στον πολιτισμό ήταν νομικός σύμβουλος του Μουσείου Μπενάκη ήταν ένας άνθρωπος με μεγάλο κύρος και τότε υποστηρίχτηκαν αυτά για να προχωρήσουν νομικά… βεβαίως θετική ήταν η παρουσία ένα δύο υφυπουργών που βρεθήκαν στο ΥΠΕΧΩΔΕ μας βοήθησαν όπως ο Ηλίας ο Ευθυμιόπουλος, ο πρώην πρόεδρος της Greenpeace όταν έγινε υφυπουργός ΥΠΕΧΩΔΕ όταν έγινε γύρω στο 2000 επί Σημίτη ο οποίος προχώρησε γιατί είχαν κολλήσει στα συρτάρια αυτά που συζητάμε τώρα δηλαδή τρέχεις και κάνεις ουσίας δουλειά… Λ. 10/3/2010 Η μείωση του συντελεστή δόμησης συνδέεται άμεσα και με το αίσθημα νοσταλγίας της παλιάς αθηναϊκής γειτονιάς που αναζητάν οι συγκεκριμένοι νεοκάτοικοι στο κέντρο της πόλης. Στην περίπτωση που το κράτος διακρίνεται από νωχελικότητα στις παρεμβάσεις, οι νέοι κάτοικοι λειτουργούν ως ομάδα πίεσης για τη διαμόρφωση ενός πολεοδομικού νομικού πλαισίου που ορίζει χρήσεις συμβατές με την κατοικία όπως την αντιλαμβάνονται οι ίδιοι: μέσα από απαγορεύσεις χρήσεων γης που ενοχλούν και μείωση του ύψους των κτηρίων της γειτονιάς. Ουσιαστικά, διαμορφώνουν τις συνθήκες του gentrification της περιοχής με την έλξη των χρήσεων που σχετίζονται με τον

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 45

ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ

πολιτισμό και τις πολιτιστικές χρήσεις της Πειραιώς, για τη διαμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντος στη βάση της δικής τους αισθητικής προδιαθεσης. Το κράτος ενεργοποιείται, θεσπίζοντας το νομοθετικό πλαίσιο που λειτουργεί απαγορευτικά μεν για την άμεση εξόρυξη γαιοπροσόδου από το δομημένο περιβάλλον (ψηλοί συντελεστές δόμησης), απογοητεύει συγκεκριμένα συμφέροντα στην περιοχή, ικανοποιώντας όμως τις απαιτήσεις της νέας τάξης που έρχεται να εγκατασταθεί στο Μεταξουργείο (χαμηλοί συντελεστές δόμησης, πράσινοι χώροι, αισθητική αναβάθμιση) (Αλεξανδρή, 2013). Ήδη απο τη δεκαετία του 1980 ο Δήμος Αθηναίων προβαίνει σε πεζοδρομήσεις δρόμων της περιοχής (Σαλαμίνος, Σφακτηρίας, Γρανικού, Μυρωνίδου, Ιάσωνος, Παραμυθίας κ.α.), ενώ στις αρχές της δεκαετίες του 1990 εκπονείται μελέτη αναβάθμισης η οποία θέτει έξι βασικούς στόχους για την περιοχή: την αναβάθμιση της παραδοσιακής δομής της γειτονιάς και τόνωση της κατοικίας, την ανάδειξη της ιστορικής και αρχαιολογικής σημασίας τμημάτων της περιοχής, την προστασία του εναπομείναντος κτηριακού πλούτου, την απομάκρυνση οχλουσών χρήσεων, την αντιμετώπιση του κυκλοφοριακού προβλήματος και την αισθητική αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος (Δήμος Αθηναίων, α΄ φάση, 1991). Όπως αναφέρει ο διευθύνων της ομάδας εργασίας πολεοδόμος- ερευνητής, η μελέτη αποσκοπούσε στη διατήρηση του στοιχείου της παλιάς γειτονιάς και την ταυτόχρονη προσέλκυση νέων νοικοκυριών και καλλιτεχνών, προτείνοντας εργαλεία και υιοθετόντας πολιτικές που επιστρατεύτικαν επιτυχώς στο gentrification περιοχών πόλεων των Ηνωμένων Πολιτειών. Σε επίπεδο στρατηγικής, η εμπειρία gentrification άλλων πόλεων, ή διαφορετικά η μεταφορά της τεχνικής γνώσης (knowledge transfer) του πώς λειτουργεί η διαδικασία αποτελεί τη βάση για την προβολή και προώθηση πολιτικών αστικής ανάπτυξης. Στις συνεντεύξεις, δημοτικοί σύμβουλοι και πολεοδόμοι υποστηρίζουν ότι η ιδιωτική πρωτοβουλία μπορεί να ενεργοποιηθεί και η αγορά ακινήτων να μπει σε κίνηση με συγκεκριμένες σημειακές κρατικές παρεμβάσεις. Όπως αναφέρει η Καμούτση (στο Καυταντζόγλου 2001), ο όρος παρέμβαση αναβάθμισης στην ελληνική περίπτωση είναι αρκετά παραπλανητικός, καθώς πρόκειται για σειρά ανεξαρτήτων παρεμβάσεων που εκτείνονται σε μεγάλα χρονικά διαστήματα και συνδέονται χαλαρά με ένα γενικό πλαίσιο στρατηγικής και «ρυθμι-

στικό» σχέδιο χρήσεων γης και άλλων πολεοδομικών ρυθμίσεων και προτάσεων. Σταδιακά, απομακρύνονται οι «υποδεέστερες» χρήσεις γης, αντικαθίστανται από «ευγενέστερες» χρήσεις του πολιτισμού και της αναψυχής και σε τελική φάση εμφανίζονται οι επενδύσεις σε κατοικία από εύπορα στρώματα (Καμούτση, 2001). Όπως στοιχειοθετείται από τις συνεντεύξεις με νεοκατοίκους, οι πεζοδρομήσεις, σε συνδυασμό με τις φήμες περί αναβάθμισης της περιοχής και τις σημειακές παρεμβάσεις στο χώρο, δημιούργησαν προσδοκίες σε νοικοκυριά μεσαίων στρωμάτων, τα οποία έσπευσαν να αγοράσουν ακίνητα στο Μεταξουργείο. Με αυτόν τον τρόπο, μπόρεσαν να επωφεληθούν των χαμηλών τιμών γης, πριν την ανάπλαση της περιοχής και τη διαμόρφωση υπεραξιών, ή διαφορετικά με το άνοιγμα του χάσματος γαιοπροσόδου κατά Smith (1996), όπως έγινε στην όμορη περιοχή της Πλάκας. Στις αρχές του 2000, η περιοχή του Μεταξουργείου εντάσσεται από το Υπουργείο Πολιτισμού στο πρόγραμμα της Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων και από την εταιρεια ΕΑΧΑ ΑΕ (Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας Α.Ε.) πραγματοποιείται «Μελέτη αναγνώρισης και προτάσεις παρεμβάσεων για την περιοχή του Μεταξουργείου» (2001). Στην μελέτη τονίζεται η ανάγκη εξωραισμού της περιοχής, αύξησης των προκηρυγμένων διατηρητέων κτηρίων και συνδεσής της με το μεγάλο περίπατο που διέρχεται από τους αρχαιολογικούς χώρους της πόλης. Προτείνεται η αποκατάσταση των όψεων των κτηρίων, αρχής γενομένης με τα δημόσια κτήρια της περιοχής, η διαμόρφωση της τρίτης πλατείας του Κεραμεικού (στη λογική του σχεδίου των Κλεάνθη- Schaubert). Και οι αναγγελίες της ΕΑΧΑ για την περιοχή διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην απόφαση μετεγκατάστασης ορισμένων νοικοκυριών. Οι προσδοκίες που διαμορφώθηκαν με την ωραιοποίηση του προσώπου της πόλης για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, καθώς και η πρόσβαση σε πληροφορίες για τα επικείμενα σχέδια ανάπλασης του Μεταξουργείου, συνέβαλαν στην αγορά, αποκατάσταση κτηρίων και τη μετεγκατάσταση νοικοκυριών ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων στην περιοχή. Στα τέλη της δεκαετίας του 2000, αναζωπυρώνεται ο διάλογος για το κέντρο της Αθήνας στο όνομα της αντιμετώπιση της κρίσης και ιδιαίτερα της υποβάθμισης που χαρακτηρίζει ορισμένες συνοικίες. Η υπουργός ΠΕΚΑ με την ανακοίνωση της αναθεώρησης του ρυθμιστικού σχεδίου Αθήνα- Αττική 2014, προβαίνει

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 46

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 39-52

σε δηλώσεις, τονίζοντας ότι στόχος των μέτρων που προωθούνται είναι η επιστροφή των κατοίκων μεσαίων εισοδημάτων στο κέντρο της πόλης και η αλλαγή μέρους της υπάρχουσας χρήσης των ακινήτων σε κατοικία και με την παροχή κατάλληλων φορολογικών κινήτρων (Ελευθεροτυπία, 21/12/2010). Στις 27/10/2010, πριν τις δημοτικές εκλογές, γίνονται τα εγκαίνια της Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων: το παλιό εργοστάσιο του Μεταξουργείου ανακαινίζεται και μετατρέπεται σε δημοτική Πινακοθήκη, ενώ πριν τα εγκαίνια γίνεται διαπλάτυνση του πεζοδρομίου στην όψη της Μυλλέρου (ακριβώς απέναντι από το κτήριο της ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ στο οποίο θα αναφερθώ στην επόμενη ενότητα). Στις 16/11/2011 το ΥΠΕΚΑ και το Υπουργείο Οικονομικών ανακοινώνουν «φορολογικά κίνητρα αποκατάστασης και εκσυγχρονισμού κτηρίων των περιοχών «Γεράνι» & Κεραμεικός- Μεταξουργείο του ιστορικού κέντρου της Αθήνας» που τίθενται σε ισχύ μέχρι το τέλος του 2013. Οι περιοχές Γεράνι και Μεταξουργείο ορίζονται ως Ζώνες Ειδικού Προγράμματος Ανάπλασης και τα κίνητρα που προωθούνται αφορούν φορολογικές απαλλαγές για το κόστος αποκατάστασης κτηρίων, κίνητρα ιδιοκατοίκησης ή ιδιόχρησης κτηρίων και ρυθμίσεις για την αποκατάσταση διατηρητέων κτηρίων. Οι ρυθμίσεις αυτές θεσπίζονται για την περιοχή του Μεταξουργείου έπειτα από πιέσεις στο ΥΠΕΚΑ που ασκεί η αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία Κεραμεικός Μεταξουργείο- Πρότυπη Γειτονιά (ΚΜ-ΠΓ) που έχουν ιδρύσει οι εύποροι νεοκάτοικοι με τον επιχειρηματία της εταιρείας ακινήτων Oliaros που δραστηριοποιείται στο Μεταξουργείο. Βασικό σκοπός της ΚΜ- ΠΓ αποτελεί η βελτίωση και αναζωογόννηση, δηλαδή το gentrification, της περιοχής του Μεταξουργείου. Στις 16/4/2013, πραγματοποιήθηκε ευρεία σύσκεψη με αποκλειστικό θέμα τον καθορισμό δράσεων για την υλοποίηση του έργου αστικής αναζωογόνησης της περιοχής Κεραμεικού-Μεταξουργείου της εταιρείας Oliaros με την διαδικασία ταχείας αδειοδότησης (fast track) και την χρηματοδότηση από το πρόγραμμα JESSICA. Στη σύσκεψη έλαβαν μέρος πολιτικοί παράγοντες της κεντρικής και της τοπικής εξουσίας, παράγοντες του τραπεζικού τομέα και επενδυτικές εταιρείες3. Οι προτάσεις της εταιρείας αφορούν στη διαμόρφωση street market (εξειδικευμένη αγορά ελληνικών και διεθνών δημιουργικών προϊόντων), σε διαμόρφωση cluster δημιουργικής επιχειρηματικότητας, στην κατασκευή προτύπων φοιτητικών κατοικιών κατοικών και εξειδι-

κευμένων κατοικιών για νέα ζευγάρια. Τα έργα αυτά συνοδεύονται από ευρύτερα έργα ανάπλασης της περιοχής που αναλαμβάνονται από το Δήμο και εντάσσονται στο ΕΣΠΑ. Ίσως, για πρώτη φορά, στην αθηναϊκή πραγματικότητα προωθείται ιδιωτική πρόταση ανάπλασης περιοχής με ευρωπαϊκά κονδύλια μέσα από συνεργασία δημοσίου-ιδιωτικού τομέα, του Δήμου Αθηναίων του τραπεζικού και επενδυτικού κεφαλαίου για την ιδιωτική πολεοδόμηση της περιοχής. Οι προτάσεις της εταιρείας Oliaros περί αναβάθμισης της περιοχής χαρακτηρίζονται από τις τοπικές αρχές ως σωτήριες για το κέντρο της πόλης. Τον καιρό της κρίσης, τα σχέδια gentrification ξεπροβάλλουν μέσα από τις στάχτες της δημιουργικής καταστροφής του κεφαλαίου στο χώρο και αναδύονται ως ο «φοίνικας» που θα αποτρέψει την υποβάθμιση και θα αναζωογονήσει την οικονομική και κοινωνική ζωή της πόλης. Στις επιταγές τις αναζωογόνησης του κέντρου, και της διάσωσής του από την κρίση, άλλος ένας κεντρικός φορέας, το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη λαμβάνει ενεργό ρόλο για την ενίσχυση του αισθήματος ασφάλειας και την διευκόλυνση των τάσεων του gentrification. Στην περιοχή του Μεταξουργείου ενισχύονται οι αστυνομικές περιπολίες, ύστερα και από απαίτηση των νεοκατοίκων της περιοχής, ιδιαίτερα αυτών που ενεργοποιούν τα πολιτικά τους δίκτυα για τακτικές περιπολίες πλησίον των κατοικιών τους, και ταυτόχρονα εντείνονται οι επιχειρήσεις εκκαθάρισης αυτού που ενοχλεί, κυρίως του μετανάστη χωρίς χαρτιά. Για να μπορέσει να ξεδιπλωθεί το gentrification, και να διευκολυνθεί η κίνηση του κεφαλαίου και των μεσαίων τάξεων στο κέντρο της πόλης, πρέπει να αρθούν οι παράγοντες που θεωρείται ότι «συμβάλλουν» στην υποβάθμιση (Smith, 1996). Οι παραβατικές συμπεριφορές, οι χρήστες ουσιών, οι οίκοι ανοχής, οι μετανάστες, με ή χωρίς χαρτιά, και οι τσιγγάνοι αποτελούν πρόσκομμα στην εξέλιξη της περιοχής καθώς προκαλούν φοβικά σύνδρομα στις μεσαίες τάξεις και τους επενδυτές, δηλαδή στην επανεπένδυση κεφαλαίου στο κέντρο της πόλης. Μέσα από την επιβολή της ασφάλειας και την αυξημένη επιτήρηση, απορροφάται κάποιο αρχικό ρίσκο από το κράτος, και οι επενδύσεις στο χώρο γίνονται λιγότερο επισφαλείς (Davies, 1992, 2006). Ταυτόχρονα, διαμορφώνονται ευνοϊκότερες συνθήκες για την εδραίωση των τάσεων gentrification (Smith, 1996). Ουσιαστικά το κράτος λειτουργεί στις επιταγές των υψηλότερων κοινωνικο-οικονομικών

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 47

ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ

στρωμάτων και των επενδυτών, δηλαδή του ιδιωτικού κεφαλαίου. Τον καιρό της κρίσης, οι περικοπές στις προνοιακές πολιτικές, δηλαδή η εξάρθρωση του αριστερού χεριού, συνοδεύεται από πολιτικές επιτήρησης και κοινωνικού ελέγχου. Το δεξί χέρι του κράτους (Bourdieu, 2007) μετατρέπεται σε δεξιά γροθιά- τιμωρό των ευπαθών ομάδων (Wacquant, 2009) και ο Άλλος που ενοχλεί πρέπει να εξοστρακιστεί από το κέντρο της πόλης (Alexandri, 2014). Οι πολεοδομικοί νόμοι, οι διατάξεις, τα ρυθμιστικά σχέδια αλλά και τα γενικά πολεοδομικά σπάνια εφαρμόζονται. Αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία στην πολεοδομική πρακτική που ακολουθείται στην περιοχή του Μεταξουργείου είναι ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στις εξαγγελίες περί αναβάθμισης, στη θέσπιση νόμων και στην έμπρακτη ανάληψη κρατικών πρωτοβουλιών. Παρατηρείται χρονική υστέρηση στη θέσπιση και εφαρμογή των διαφόρων διαταγμάτων. Η περιοχή του Μεταξουργείου υποδεικνύεται ως περιοχή υπό ανάπλαση από το Ρυθμιστικό Σχέδιο της πόλης (1985) και από το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο του (1988). Στις αρχές τις δεκαετίας του 1990 εκπονείται η μελέτη ανάπλασης της περιοχής από το Δήμο Αθηναίων, στα τέλη της ίδιας δεκαετίας, θεσπίζεται αυστηρό διάταγμα χρήσεων γης, το 2001 η περιοχή εντάσσεται στο σχέδιο της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων για την προετοιμασία της πόλης για τους Ολυμπιακούς αγώνες του 2004, το 2011 θεσπίζονται φορολογικά κίνητρα αποκατάστασης κτηρίων και το 2013 η περιοχή προωθείται για ανάπλαση με χρηματοδοτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Jessica και ΕΣΠΑ). Ουσιαστικά, οι κρατικές πολιτικές και οι σημειακές παρεμβάσεις υποδεικνύουν την περιοχή στο ιδιωτικό κεφάλαιο, το οποίο αναμένεται να αναλάβει δράση. Οι πληροφορίες που διαρρέουν σε μέλη των ανώτερων κοινωνικών κατηγοριών και σε επενδυτικούς κύκλους, ενεργοποιούν το ενδιαφέρον του ιδιωτικού κεφαλαίου για την περιοχή. Λόγω της απουσίας ή ανοχής του κράτους, οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές διαμορφώνουν το επενδυτικό τοπίο στη βάση των συμφερόντων του ιδιωτικού κεφαλαίου και με άξονα τις ιδιαίτερες αισθητικές προτιμήσεις των μεσαίων τάξεων. Νέες χρήσεις και επενδύσεις στο χώρο Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, οι νέοι κάτοικοι του Μεταξουργείου προβαίνουν σε βελτιώσεις των κατοι-

κιών τους. Η ποιότητα των επεμβάσεων εξαρτάται από το μέγεθος της παρέμβασης και από το ποσό του κεφαλαίου που επενδύεται στην κατοικία. Το μέγεθος της παρέμβασης/ επένδυσης έχει ευθέως ανάλογη σχέση με τις οικονομικές δυνατότητες του κάθε νοικοκυριού. Οι πιο εύποροι νέοι κάτοικοι επενδύουν αρκετό κεφάλαιο στην κατοικία τους, μέσα από ανακαινίσεις ή αναπαλαιώσεις, και αυτή η παρέμβαση γίνεται περισσότερο αισθητή στο χώρο. Οι νέοι πιο «εναλλακτικοί» κάτοικοι, που είναι κυρίως ενοικιαστές, προβαίνουν σε βελτιώσεις κατοικιών, όπως επιδιορθώσεις και βαψίματα, που είναι λιγότερο εμφανείς στο χώρο. Οι αποκαταστάσεις και οι βελτιώσεις κτηρίων έχουν αντίκτυπο στο αστικό τοπίο της περιοχής, καθώς οι όψεις των ανακαινισμένων σπιτιών συμβάλλουν στην αναδιαμόρφωση του δημοσίου χώρου. Οι φρεσκοβαμμένοι τοίχοι, οι ανακαινισμένες σκεπές με ακροκέραμα, η διατήρηση στοιχείων νεοκλασικής αρχιτεκτονικής και η προβολή τους προς τα «έξω» αποτελούν ενδείξεις του τρόπου με τον οποίο οι ιδιωτικές παρεμβάσεις επηρεάζουν το δημόσιο χώρο. Παράλληλα, η μεταβολή στις αξίες χρήσεις, επηρεάζει την ανταλλακτική αξία των κτηρίων διαμορφώνοντας υπεραξίες που καρπώνονται οι νέοι επενδυτές είτε της κατοικίας, είτε των νέων χρήσεων γης. Νέες χρήσεις γης αρχίζουν να εμφανίζονται στην περιοχή από τα μέσα της δεκαετίας του 1990. Αρχικά, εμφανίζονται τα θέατρα και οι καλλιτεχνικές σκηνές, ενώ από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, τα νεοκαφενεία. Οι θεατρικές σκηνές μεταφέρονται στην περιοχή λόγω των φτηνών ενοικίων, των ευρύχωρων χώρων που προσφέρονται, όπως δηλαδή περιγράφεται και σε αντίστοιχες περιπτώσεις στη Νέα Υόρκη (Zukin, 1989) ή στον Καναδά (Ley, 1996, Caulfield, 1988). Τα πρώτα θέατρα ακολουθούν και άλλες θεατρικές σκηνές που ανοίγουν τους χώρους τους στην περιοχή, ενώ καλλιτεχνικές ομάδες νοικιάζουν και ανακαινίζουν μονοκατοικίες ή διαμερίσματα σε ορόφους και ισόγεια των πολυκατοικιών μετατρέποντάς τα σε χώρους performance. Η αποκατάσταση των κτηρίων, δηλαδή απλές επισκευές ή ολική ανακαίνιση του κτηρίου, εξαρτάται από την οικονομική δυνατότητα της κάθε ομάδας, ωστόσο οι παρεμβάσεις τους γίνονται αισθητές, καθώς συμβάλλουν στην αλλαγή του αστικού τοπίου. Στην περιοχή διαμορφώνεται μια συσπείρωση (clustering) καλλιτεχνικού κόσμου, και η φήμη που πα-

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 48

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 39-52

ράγεται από τις δράσεις και τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες μετατρέπεται σε υπεραξία, που αντικατοπτρίζεται στην άνοδο των τιμών, και την οποία καρπώνονται οι ιδιοκτήτες των ακινήτων και οι επενδυτές γης. Για τις διάφορες καλλιτεχνικές ομάδες και πολιτιστικούς φορείς, το κοινωνικό υπόβαθρο και το τοπίο της περιοχής που εγκαθίστανται, χρησιμοποιείται ως σκηνικό στο θέαμα που προσφέρει το project ή το εμπόρευμά τους (Αλεξανδρή, 2013). Παράλληλα, από τις αρχές τις δεκαετίας του 2000, αρχίζουν να εμφανίζονται νέες χρήσεις διασκέδασης και αναψυχής. Αρχικά εμφανίζονται τα πρώτα νέου τύπου καφενεία. Οι ιδιοκτήτες των νέου τύπου καφενείων, διατηρώντας την αισθητική και τις τιμές του παραδοσιακού καφενείου, απευθύνονται κυρίως σε άτομα νεαρότερης ηλικίας, άνδρες και γυναίκες, πιο εναλλακτικής κουλτούρας, χωρίς να αποκλείουν ηλικιωμένους ή μετανάστες. Οι πρώτοι ιδιοκτήτες νέο-καφενείων προσελκύονται από τα χαμηλά ενοίκια, και το ιδιαίτερο ύφος «παρακμής» του Μεταξουργείου περιοχής. Στα τέλη της δεκαετίας του 2000, η κουλτούρα του καφενείου εξαπλώνεται, καθώς ολοένα και περισσότερα νεοκαφενεία ανοίγουν που στοχεύουν στην ικανοποίηση της νέας πελατείας του Μεταξουργείου, ενώ, ταυτόχρονα, εμφανίζονται και τα πρώτα μπαρ. Οι ιδιοκτήτες αυτών των χρήσεων διασκέδασης δραστηριοποιούνται στην περιοχή για οικονομικούς λόγους, εκμεταλλευόμενοι την υπεραξία που διαμορφώνει η καλλιτεχνική ατμόσφαιρα που προσελκύει την εναλλακτική πελατεία. Από τα μέσα της δεκαετίας του 2000, αρχίζουν να εμφανίζονται πολυτελή εστιατόρια προτείνοντας ethinc ή gourmet γεύσεις, μοριακή γαστρονομία ή wine bar. Οι ιδιοκτήτες αυτών των χρήσεων, παρομοιάζοντας το Μεταξουργείο με το Lower East Side της Νέας Υόρκης, προβαίνουν σε ανακαινίσεις κτηρίων, επενδύοντας μεγάλα χρηματικά ποσά, οι οποίες αναβαθμίζουν ουσιαστικά το αστικό τοπίο της περιοχής (Αλεξανδρή, 2013). Τα κίνητρα εγκατάστασης της επιχείρησής τους στο Μεταξουργείο συνδέονται με τη πρόσφατη δυναμική του gentrification της περιοχής. Απευθύνονται στη πιο ευκατάστατη πελατεία της περιοχής, αλλά και της υπόλοιπης Αθήνας, και σκοπός, τους είναι η αποκόμιση κέρδους μέσα από την εξυπηρέτηση των επιλεκτικών και επιδεικτικών καταναλωτικών συνηθειών των ατόμων που ανήκουν στις μεσαίες και ανώτερες κοινωνικές κατηγορίες.

Από τις αρχές αυτής της δεκαετίας (2010-2020), στην περιοχή του Μεταξουργείου αναπτύσσονται νέες χρήσεις που απευθύνονται στις μεσαίες τάξεις της περιοχής και στην ικανοποίηση των συνηθειών τους. Το κατάστημα βιολογικών προϊόντων, το μαγαζί που προσφέρει λουκουμάδες αμερικάνικου τύπου (donat house), το πολυτελές κομμωτήριο, το μαγαζί με είδη σκύλων και τα μαγαζιά ρούχων, είτε υψηλής ραπτικής (haute couture) είτε χονδρικής πώλησης, και ατελιέ μόδιστρων συμπληρώνουν την εικόνα του gentrification και πραγματοποιείται μέσα από τις νέες χρήσεις. Ταυτόχρονα εκδοτικοί οίκοι, γραφεία αρχιτεκτόνων και γραφιστών και νέοι συναυλιακοί χώροι περιχαρακώνουν το αστικό σύνορο που προτάσσουν οι μεσαίες τάξεις μέσα από το gentrification της περιοχής. Το Μεταξουργείο έχει προσελκύσει το επενδυτικό ενδιαφέρον και μεγάλων επιχειρηματιών που δραστηριοποιούνται στην αγορά των ακινήτων. Η ανώνυμη εταιρεία ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ έχει κατασκευάσει το περίκλειστο πολυτελές συγκρότημα κατοικιών στο ύψος του παλιού εργοστασίου του Μεταξουργείου, αλλοιώνοντας το αστικό τοπίο της περιοχής. Σκοπός της είναι η προσέλκυση μονομελών νοικοκυριών ή νέων ζευγαριών της μεσαίας τάξης που εκτιμούν την αισθητική της σύγχρονης αρχιτεκτονικής με αυξημένα συστήματα ασφαλείας. Λειτουργώντας μονοπωλιακά, καθώς το προϊόν που προσφέρει είναι πλήρως διαφοροποιημένο από το υπόλοιπο οικιστικό απόθεμα, διαμορφώνει ιδιαίτερα υψηλές αξίες γης, αλλοιώνοντας το αστικό τοπίο της περιοχής. Οι τιμές που διαμορφώνει το 2007 η ΓΕΚ για το κτήριό της ανέρχονται στις 4,000 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο, αν και οι τιμές διαφοροποιούνται κατά περίπτωση αναλόγως του ορόφου και της θέσης του διαμερίσματος στο συγκρότημα. Μετά το 2010, οπότε τα συμπτώματα της οικονομικής ύφεσης έχουν αρχίσει να γίνονται αισθητά στην περιοχή, η εταιρεία μειώνει τις τιμές της κατά 35%. Εφόσον όμως δύναται να μειώσει τις τιμές χωρίς να σημειώνονται ζημίες, αυτό το ποσοστό αντανακλά, εν μέρει, και τη κερδοσκοπική συμπεριφορά της επιχείρησης. Η ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ, λειτουργώντας ως μονοπωλιακή επιχείρηση, διαμορφώνει τις τιμές του ακινήτου λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες του προϊόντος και των μετόχων, αδιαφορώντας για το σύνολο της περιοχής. Άλλωστε, προς το παρόν, η ΓΕΚ είναι ο μοναδικός παίχτης στην περιοχή που προσφέρει ένα τόσο διαφοροποιημένο προϊόν που η αρχιτεκτονική του το απομο-

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 49

ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ

νώνει από το υπόλοιπο της γειτονιά, ενώ παράλληλα ανοίγει το δρόμο για νέες, όμοιες, αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις στο Μεταξουργείο: η καινούρια κατασκευή που υψώνεται στη συμβολή της Κολοκυνθούς και της Μεγάλου Αλεξάνδρου αντιγράφει την αρχιτεκτονική μορφή και επιβλητική αισθητική του κτηρίου της ΓΕΚ. Μεγάλος επενδυτής στην τοπική αγορά ακινήτων είναι η εταιρεία Oliaros, η οποία έχει την ιδιοκτησία της το 4% του οικιστικού αποθέματος του Μεταξουργείου. Τα κτήρια της διατίθενται για καλλιτεχνικές δράσεις ή για την έκθεση τέχνης Remap που διοργανώνεται κάθε δύο χρόνια από το 2007, διαμορφώνοντας συνθήκες «ανα-χαρτογράφησης» της γειτονιάς με έμφαση στην καλλιτεχνική φαντασία που ξεπροβάλλει στα διάφορα δωμάτια των κτηρίων και πολυκατοικιών που έχουν να επιδείξουν ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική. Τον καιρό της έκθεσης το ενδιαφερόμενο κοινό προσκαλείται να περιηγηθεί στους δρόμους και στα κτήρια στο Μεταξουργείο: οι εσωτερικές αυλές, η θέα στην πόλη ή την Ακρόπολη, τα ψηλοτάβανα δωμάτια, οι ξύλινες εσωτερικές σκάλες, τα μαρμάρινα πατώματα και τα γύψινα ανάγλυφα στους τοίχους και τα ταβάνια αποτελούν τις παράπλευρες εκθέσεις της Remap. Ο διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας Oliaros, έχει ένα συγκεκριμένο όραμα πολιτιστικής αναβάθμισης της περιοχής, που σε αρκετά σημεία θυμίζει τις προτάσεις του Richard Florida (2002) για την αναβάθμιση, ή αλλιώς το gentrification, των κέντρων των πόλεων. Στις ιδέες και τις προτάσεις του συγκαταλέγονται cluster δημιουργικής επιχειρηματικότητας και κατοικίες που απευθύνονται σε νεοκατοίκους της μεσαίας τάξης. Για την προώθηση του σχεδίου gentrification στο Μεταξουργείου έχει προβεί σε συνεργασίες με αρχιτεκτονικά γραφεία και σχολές αρχιτεκτόνων (ελληνικές και ευρωπαϊκές), με τους νεοκατοίκους της περιοχής (Πρότυπη Γειτονιά), και συνδιαλέγεται με φορείς του τοπικού και του κεντρικού κράτους, επικαλούμενος την κρατική παρέμβαση για την αναβάθμιση της περιοχής, δηλαδή τη δημόσια απορρόφηση του ρίσκου για το gentrification του Μεταξουργείου. Όπως είδαμε προηγουμένως, το όραμά του τείνει να γίνει πραγματικότητα, καθώς ο Δήμος Αθηναίων προωθεί το σχέδιο ανάπλασης της εταιρείας Oliaros, για ευρωπαϊκή χρηματοδότηση μέσω του προγράμματος Jessica και την ένταξη της περιοχής στο ΕΣΠΑ. Το κράτος υποκύπτει στις ιδιωτικές πιέσεις, ικανοποιώντας τα ιδιαίτερα συμφέροντα που προβάλλουν τη λογική του gentrification

ως επίλυση των προβλημάτων «υποβάθμισης» των κεντρικών περιοχών της πόλης. Οι διάφορες κοινωνικές ομάδες που ζουν στο Μεταξουργείο, συμφωνούν, σε μεγάλο βαθμό, ότι στην περιοχή έχουν αναπτυχθεί κερδοσκοπικές συμπεριφορές, οι οποίες εκδηλώνονται με την άνοδο των τιμών και των ενοικίων γης. Οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές στην τοπική αγορά ακινήτων, σχετίζονται με τις κινήσεις των νέων επενδυτών και των ιδιοκτητών γης της περιοχής που έχουν ως αποτέλεσμα τον εκτοπισμό των πιο ασθενών ομάδων, ιδιαίτερα των τσιγγάνων. Οι παλιοί κάτοικοι της περιοχής αναφέρονται, σε άτομα αρκετά εύπορα, με την υπόνοια ότι οι συγκεκριμένοι είχαν πληροφορίες για την επικείμενη αναβάθμιση της περιοχής, εκμεταλλεύτηκαν το χάσμα γαιοπροσόδου και επένδυσαν στην τοπική αγορά ακινήτου/ων ή ακόμα και με τη μετεγκατάστασή τους. Μέσα στη δεκαετία του 1990, εμφανίζονται κερδοσκοπικές συμπεριφορές από επενδυτές γης που δύσκολα ανιχνεύονται, καθώς εκείνη την περίοδο δεν γίνονται άμεσα αισθητές στην καθημερινότητα της περιοχής. Σύμφωνα με μαρτυρία παλιού κατοίκου, πέντε μέρες μετά την αγορά οικοπέδου το 1995, εμφανίζεται στο καφενείο που συχνάζει, καλοντυμένος κύριος ο οποίος του προσφέρει επιπλέον 5,5 εκατομμύρια δραχμές του ποσού που διέθεσε, για την αγορά του ίδιου οικοπέδου. Ενδέχεται στη περιοχή να αναπτύσσουν τη δράση τους κυκλώματα επενδυτών που επιδιώκουν τον έλεγχο της τοπικής αγοράς γης. Ιδιαίτερα μετά την έκδοση του προεδρικού διατάγματος του 1998 για τις χρήσεις γης για την περιοχή, οι τιμές σημειώνουν ουσιαστική άνοδο. Όπως αναφέρει μεσίτης που δραστηριοποιείται στην περιοχή, οι τιμές κορυφώνονται το 2007 στα 1.700 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο (τ.μ.) σε νεόδμητες κατοικίες, από 300 ευρώ το τ.μ. που σημειώνονταν πριν το 1998. Μέσα δηλαδή σε 10 χρόνια οι τιμές αυξάνονται κερδοσκοπικά σε αναμονή της ζήτησης που προέρχεται από την επικείμενη αναβάθμιση και από την παρουσία νέων κατοίκων, χρηστών και επιχειρηματιών. Το 2008, η κρίση που πλήττει την αγορά ακινήτων επηρεάζει και τη γειτονιά του Μεταξουργείου. Οι τιμές στην περιοχή «παγώνουν» το χάσμα γαιοπροσόδου της περιοχής και είναι καθηλωμένες στα 1.600 ευρώ το τ.μ.. Ωστόσο, οι ιδιοκτήτες δυσκολεύονται και να προσαρμοστούν σε χαμηλότερες τιμές από αυτές που είχαν διαμορφωθεί. Σε αρκετές συνεντεύξεις δίνεται ιδιαί-

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 50

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 39-52

τερη έμφαση στο παράλογο της περιοχής: ακόμα και για διαμερίσματα σε κακή κατάσταση, τα ενοίκια χαρακτηρίζονται ως υπερβολικά. Όπως εξηγεί άρθρο στον Κόσμο του Επενδυτή (23-25/12/2011), στο Μεταξουργείο οι τιμές των ακινήτων δεν έχουν παρουσιάσει μεγάλη πτώση λόγω των τάσεων gentrification που εμφανίζονται στην περιοχή. «Καλύτερη εικόνα υποστηρίζουν στελέχη της κτηματαγοράς ότι εμφανίζει η αγορά κατοικίας στο Μεταξουργείο, στον Κεραμεικό... καθώς οι τιμές δεν έχουν κατακρημνιστεί. Για τις περιοχές γύρω από τον άξονα της Πειραιώς, η δυναμική που είχε δημιουργηθεί με το σούπερ project που λέγεται “εξευγενισμός” μέσω των lofts και της τέχνης, παρ’ ότι δεν είναι και πολύ στα πάνω της εσχάτως, εξακολουθεί να δρα “προστατευτικά”». Το χάσμα γαιοπροσόδου που έχει δημιουργηθεί στην περιοχή κατά τα προηγούμενα χρόνια έχει παγώσει τις τιμές προσδίδοντάς τους μικρή ελαστικότητα καθόδου. Ενώ η αγορά ακινήτων για το κέντρο της πόλης έχει αδρανοποιηθεί, για το Μεταξουργείο όπου εκδηλώνεται ζήτηση, αναπτύσσονται κερδοσκοπικές συμπεριφορές που διατηρούν τις τιμές σε υψηλά, για την εποχή, επίπεδα. Οι υψηλές τιμές και οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές πλήττουν τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες οι οποίες τρέπονται σε φυγή από την περιοχή. Ακόμα και σε περίοδο κρίσης κατά την οποία το gentrification μιας περιοχής κινείται με πιο αργούς ρυθμούς υπάρχουν τα θύματα του εκτοπισμού.

Ο εκτοπισμος Την άλλη όψη της εισροής των νέων κατοίκων και των επενδυτικών δραστηριοτήτων, αποτελεί η εκροή των ασθενέστερων κοινωνικών στρωμάτων. Ο εκτοπισμός αποτελεί άμεση απόρροια των κερδοσκοπικών συμπεριφορών που αναπτύσσονται στο χώρο, οι οποίες εκδηλώνονται μέσα από τις αυξητικές πιέσεις στα ενοίκια και τις τιμές και τις αξίες γης της περιοχής (Marcuse, 1986, Atkinson, 2000, Slater, 2006). Ο εκτοπισμός έχει πλήξει κυρίως τους τσιγγάνους που διέμεναν στο Μεταξουργείο, τα ηλικιωμένα νοικοκυριά, τους μετανάστες με ή χωρίς χαρτά, και τους καλλιτέχνες χωρίς οικονομικό κεφάλαιο αντικατοπτρίζοντας σε σημαντικό βαθμό τις θεωρητικές υποθέσεις για τον εκτοπισμό των

πιο ευάλωτων κοινωνικών κατηγοριών. Ηλικιωμένα νοικοκυριά, αντικαθίστανται, ή/και εκτοπίζονται εμμέσως, από νεότερους σε ηλικία νεοκατοίκους. Μετανάστες χωρίς χαρτιά που αναγκάζονται να μείνουν παράνομα σε εγκαταλειμμένα κτήρια της περιοχής, εκτοπίζονται από το καταφύγιό τους, σε περίπτωση απόδοσης στο ακίνητο νέας χρήσης της βιομηχανίας της διασκέδασης ή σε νέους κατοίκους. Μετανάστες που ζουν σε διαμερίσματα πολυκατοικιών ή σε παλιές μονοκατοικίες, τσιγγάνοι και καλλιτέχνες με πενιχρά εισοδήματα, εκτοπίζονται από τις κατοικίες τους με την πώληση του ακινήτου ή την εκμίσθωσή του σε νεοκατοίκους ή νέους επιχειρηματίες. Οφείλουμε να υπογραμμίσουμε ότι αν δεν υπήρχαν αυτές οι ομάδες, η πιο πιθανή κατάληξη των χαμηλών σπιτιών της περιοχής θα ήταν η εγκατάλειψη και η αποσάθρωση. Με την εμφάνιση της δυνητικής γαιοπροσόδου, τα νοικοκυριά αυτά εκτοπίζονται. Ο εκτοπισμός νοικοκυριών και χρήσεων από μια περιοχή υπογραμμίζει ζητήματα χωρο-κοινωνικής αδικίας. Η υπεραξία που παράγεται λόγω gentrification, καρπώνεται από επενδυτικές ομάδες, ενώ τα κοινωνικά προβλήματα, που δημιουργούν οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές στη γη, προστίθενται στον κατάλογο των προβλημάτων που έχει να αντιμετωπίσει η πόλη.

Συζήτηση Το καιρό της κρίσης το gentrification κεντρικών περιοχών και η επιστροφή των μεσαίων στρωμάτων αναδύεται ως η «ελπίδα σωτηρίας», ως η θεραπεία απέναντι σε δεινά όπως η υποβάθμιση του οικιστικού αποθέματος και η χειροτέρευση της ποιότητας ζωής που σχετίζονται με την παρουσία νοικοκυριών χαμηλότερων εισοδημάτων, μετανάστών και λιγότερο επικερδών χρήσεων γης. Στην πιο επιθετική τους μορφή τα επιχειρήματα αυτά συνδέουν την κρίση του κέντρου με την ύπαρξη των ευάλωτων ομάδων. Αναφορά στην πρόσφατη ιστορικότητα του κέντρου, στο ότι οι ομάδες αυτές βρήκαν καταφύγιο στις πιο φτηνές περιοχές της πόλης πολύ πριν το ξέσπασμα της χρηματοπιστωτικής κρίσης, απουσιάζει. Προγράμματα όπως το Rethink Athens, το Re-launch Athens του Δήμου Αθηναίων ή εκθέσεις τέχνης όπως το Remap, ουσιαστικά επιζητούν την «αναβάθμιση» των κεντρικών περιοχών μέσα από πολεοδομικές και αισθητικές παρεμβάσεις που θα επι-

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 51

ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ

τρέψουν τη διαμόρφωση υπεραξιών και επιστροφή των μεσαίων τάξεων στο κέντρο της πόλης, δηλαδή το gentrification. Η συνεργασία δημοσίου και ιδιωτικού τομέα (βλέπε Ίδρυμα Ωνάση στο Rethink και Reactivate Athens) προβάλλει ως η μοναδική ευκαιρία για την αντιμετώπιση των προβλημάτων και την εκκαθάριση του κέντρου από όποιον και όποια ενοχλεί. Αν σκεφτούμε απλά τη χρονικότητα και την τοπικότητα αυτών των έργων, δηλαδή γιατί προωθούνται τώρα και για ποιον, όπως και το γιατί τώρα επιστρατεύονται και μαζικοποιούνται οι επιχειρήσεις εκκαθάρισης όποιου ενοχλεί στο κέντρο της Αθήνας από τις αστυνομικές αρχές, τότε μπορούμε να κατανοήσουμε ότι σκοπός των ιθυνόντων και του επενδυτικού κεφαλαίου δεν είναι η αναζωογόνηση του δημοσίου χώρου για τους υπάρχοντες κατοίκους. Αν υπήρχε τέτοια πρόθεση, τότε τα έργα αυτά θα είχαν ήδη πραγματοποιηθεί. Σκοπός είναι η διαμόρφωση των κατάλληλων συνθηκών για την κίνηση του κεφαλαίου στο δομημένο περιβάλλον, στις επιταγές της τάσης της δημιουργικής καταστροφής, και της επιστροφής των μεσαίων τάξεων. Ουσιαστικά, πίσω από το αρχικό συνδετικό επάν-(στα αγγλικά re-) που προβάλλουν αυτά τα προγράμματα εντοπίζεται η επίκληση του gentrification, για την επιστροφή και επαν-επένδυση στο κέντρο. Όπως, όμως, γίνεται αντιληπτό από τη διαδικασία gentrification στην περιοχή του Μεταξουργείου, οι συνθήκες για την επανεπένδυση και το gentrification των κεντρικών περιοχών προϋπάρχουν της κρίσης και οι βάσεις για την εκκίνηση της διαδικασίας έχουν τεθει εδώ και αρκετά χρόνια. Τα νομοθετικά διατάγματα και οι πολεοδομικές ρυθμίσεις για την ανάδειξη του κέντρου της πολης έχουν τεθεί από τη δεκαετία του 1980, εστιάζοντας σε συγκεκριμένες «ιστορικές» συνοικίες. Ενώ οι κρατικές παρεμβάσεις παραμένουν σε σημειακό επίπεδο (πεζοδορμήσεις, δενδροφυτεύσεις, αναδείξεις σημείων), μέσα από laissez-faire διαδικασίες υποδεικνύονται περιοχές, διαμορφώνονται υπεραξίες και κερδοσκοπικές συμπεριφορές στην αγορά γης και ακινήτων. Είτε το gentrification αναπτύσσεται στη μικροκλίμακα ή σε μεγαλύτερη κλίματα, τα θύματα της διαδικασίας είναι οι ευάλωτοι κοινωνικά πληθυσμοί που εκτοπίζονται. Διαφορετικά, αποτέλεσμα των διαδικασιών gentrification είναι ο εκτοπισμός του Άλλου, δηλαδή των κοινωνικών ομάδων που ενοχλούν: οι μετανάστες με ή χώρις χαρτιά, οι άποροι, οι άστεγοι, οι

χρήστες ουσιών, και όποιου/ας προσβάλλει την αιδώ των μεσαίων τάξεων. Τον καιρό της κρίσης, τα προγράμματα «επαν-» στο όνομα της αναζωογόνησης του κέντρου της πόλης, δεν επιλύουν κανένα πρόβλημα, ούτε μεσοπρόθεσμα με δημιουργία βραχύβιων θέσεων εργασίας, αλλά ούτε και μακροπρόθεσμα. Ουσιαστικά προσθέτουν το πρόβλημα των εκτοπισμένων στους καταλόγους των κοινωνικών προβλημάτων της πόλης. Έτσι, λοιπόν, πριν αρχίσουμε να «ξανασκεφτόμαστε» την Αθήνα, ας θυμηθούμε τους τρόπους με τους οποίους μας επιβάλλονται αυτές οι σκέψεις, και κυριότερα ποια μηνύματα gentrification αποσιωποιούνται κατά το πλασαρισμα των επίδοξων έργων που επικαλούνται την έξοδο από την κρίση.

Σημειώσεις 1. Σε αυτό το άρθρο χρησιμοποιώ τον όρο gentrification έναντι της μεταφοράς του όρου στην ελληνική γλώσσα ως «εξευγενσιμός» καθώς θεωρώ ότι ο όρος «εξευγενισμός» αποκρύπτει τη βιαιότητα και την πολιτική ουσία της διαδικασία του gentrification: δεν υπάρχει τίποτα το «ευγενικό» στον εκτοπισμό των ευάλωτων ομάδων από το κέντρο της πόλης. 2. Παρατηρώντας τις αποχρώσεις των νεοφιλελεύθερων πολιτικών στις δυτικές χώρες, οι Peck και Tickell (2002) διακρίνουν δύο φάσεις νεοφιλελευθεροποίησης. Ενώ η πολιτική τάση στη δεκαετία του 1980 χαρακτηρίζεται από πολιτικές απορρύθμισης και μείωσης της κρατικής δραστηριότητας (roll back neoliberalism), στη δεκαετία του 1990 δημιουργείται τάση ενεργούς ανασυγκρότησης του κράτους και μεταρρύθμισης του ρυθμιστικού πλαισίου (roll out neoliberalism). 3. Πιο συγκεκριμένα, η σύσκεψη απαρτίζονταν από στελέχη του υπουργείου Υποδομών και Επενδύσεων, του υπουργείου Προστασίας του Πολίτη, του ΥΠΕΚΑ και του υπουργείου Τουρισμού, από τον ειδικό γραμματέα Συμπράξεων Δημοσίου Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ), τη Διευθύντρια Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, εκπροσώπους της Εθνικής Τράπεζας, του Invest In Greece και από τον Ι. Τσάκωνα από την εταιρεία OLIAROS.

Βιβλιογραφικές αναφορές Ελληνική Αγριαντώνη, Χ. (1995), Συνοικία Μεταξουργείο, στο Αγριαντώνη Χ. και Χατζηιωάννου, Μ. (επιμ.), Το Μεταξουργείο της Αθήνας, Αθήνα: Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών- Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, σελ 157-171. Αλεξανδρή, Γ. (2013), Χωρικές και κοινωνικές μεταβολές στο κέντρο της πόλης: η περίπτωση του Μεταξουργείου, διδακτορική διατριβή, τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.

005_Layout 1 30/09/2014 7:43 μ.μ. Page 52

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 39-52

Βαΐου, Ντ., Καλαντίδης, Α., Καράλη, Α., Κεφαλέα, Ρ., Λαφαζάνη, Ο., Λυκογιάννη, Ρ., Μαρνελάκης, Γ., Μονεμβασίτου, Α., Μπαχαροπούλου, Α., Παπασημάκη, Κ., Τούντα, Φ., Φωτίου Θ. και Χατζηβασιλείου, Σ. (2007), Διαπλεκόμενες καθημερινότητες και χωροκοινωνικές μεταβολές στην πόλη: μετανάστριες και ντόπιες στις γειτονιές της Αθήνας, Αθήνα: L-Press και ΕΜΠ. Davis, M. (2008), Πέρα από το Blade Runner: αστικός έλεγχος και οικολογία του φόβου, (μφτ). Ηλιάδης, Ν., Αθήνα: Futura. Δήμος Αθηναίων, (1991), Μεταξουργείο, Μελέτη Αναβάθμισης, «Έκθεση Μελέτης Α΄ φάση, Ανάδοχος Γραφείο Δημητριάδης, I. και συνεργάτες. Ελευθεροτυπία, (2010), Με το νέο έτος τα κίνητρα για την επιστροφή των Αθηναίων στο κέντρο, Ελευθεροτυπία 21/12/2010, ανάκτηση 22/12/2010, διαθέσιμο στο: http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=235193 Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας ΑΕ, (2001), Μελέτη: Αναγνώριση και Προτάσεις Παρεμβάσεων για την Περιοχή Μεταξουργείου, Έκθεση Μελέτης Α΄ Σταδίου, Ανάδοχος Γραφείο Καρύδη, Α. Καμούτση, Φ. (2001), Τα Αναφιώτικα από πολεοδομική άποψη: αντιφάσεις και διλήμματα της πολιτικής διατήρησης και αναπλάσεων, συμμετοχή στο Καυταντζόγλου, Ρ., Στη σκιά του Ιερού Βράχου, Ελληνικά Γράμματα-ΕΚΚΕ, Αθήνα, σελ. 199-238. Μαρξ, Κ. (1978), Το κεφάλαιο: κριτική της πολιτικής οικονομίαςΤόμος 3, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή. Νόμος 1515/1985, Ρυθμιστικό σχέδιο και πρόγραμμα για την προστασία περιβάλλοντος της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας. Υπουργείο Οικονομικών (2011), Φορολογικά κίνητρα αποκατάστασης και εκσυγχρονισμού κτηρίων των περιοχών «Γεράνι» & Κεραμεικός- Μεταξουργείο του ιστορικού κέντρου της Αθήνας, Δελτίο Τυπου 16/5/2011, ανάκτηση στις 16/5/2011, διαθέσιμο στο: http://www.google.gr/url?sa =t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CCQQF jAA&url=http%3A%2F%2Fwww.ypeka.gr%2FLinkClick. aspx%3Ffileticket%3D0eMsKfzTN6I%253D%26tabid%3 D367%26language%3Del-GR&ei=nx3FU4acA oWk0QXHsYC4Aw&usg=AFQjCNGetRVlw1cw6aumJes 7TJSHzzt5MA&bvm=bv.70810081,d.d2k ΦΕΚ 567/Δ/1979, Περί χαρακτηρισμού ως παραδοσιακού τμήματος της πόλης των Αθηνών (Ιστορικό Κέντρο). ΦΕΚ 27/Α/1980 Περί ειδικών χρήσεων γης και ανώτατων μεγεθών επιτρεπόμενης εκμετάλλευσης οικοδομήσιμων χώρων. ΦΕΚ 33/Α/1984 Ίδρυση, επέκταση, εκσυγχρονισμός, συγχώνευση και μετεγκατάσταση βιομηχανιών, βιοτεχνιών και αποθηκών μέσα στα όρια του ηπειρωτικού τμήματος του Νομού Αττικής και των νησιών Σαλαμίνας και Αίγινας. ΦΕΚ 80/Δ/1988 Γενικό πολεοδομικό σχέδιο Αθηνών. ΦΕΚ 824/Β/1995, Αναπροσαρμογή τιμών και επέκταση του αντικειμενικού συστήματος σε περιοχές της «Περιφέρειας Αττικής». ΦΕΚ 616/Δ/1998 Καθορισμός χρήσεων της γης και ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης στην περιοχή του Μεταξουργείου, του ρυμοτομικού σχεδίου Αθηνών. Ξενόγλωσση: Alexandri, G. (2014), Reading between the lines; gentrification tendencies and issues of urban fear in the midst of Athens’ cri-

sis, Urban Studies, first on line 13 July 2014, DOI: 10.1177/0042098014538680 Atkinson, R., (2000),The hidden costs of gentrification: displacement in central London, Journal of Housing and the Built Environment, 15 (1), pp. 307-326. Bourdieu, P. (2008), The left hand and the right hand of the state, The Variant, 32 (2), pp. 3-4. Davis, M., (2006), City of quartz: excavating the future in Los Angeles. London, New York: Verso. Florida, R. (2002), The rise of the creative class: and how it’s transforming work, leisure and community, and everyday life, New York: Basic Books. Harvey, D., (2007), Neoliberalism as creative destruction, The Annals of the American Academy, 610 (1), pp 22-45. Harvey, D. (1996), Justice, nature and the geography of difference, Malden, Oxford, Victoria: Blackwell Publishing. Harvey, D. (1989), From managerialism to entrepreneurialism: the transformation of urban governance in late capitalism, Geografiska Annaler. Series B, Human Geography, 72 (2), pp. 3-17. Lees, L. (2008), Gentrification and social mixing: towards an inclusive urban renaissance?, Urban Studies, 45 (12), pp. 2449-2470. Maloutas, T. and Karadimitriou, N. (2001), Vertical social differentiation in Athens: alternative or complement to community segregation?, International Journal of Urban and Regional Research, 25 (4), pp: 699-716. Marcuse, P. (1986) Abandonment, gentrification and displacement: the linkages in New York City, in Smith, N. and Williams, P. (eds), Gentrification of the city, London, Sydney: Allen and Unwin, pp.153-177. Peck, J. (2012), Austerity urbanism: American cities under extreme austerity, City, 16 (6), pp. 626- 655. Peck, J. and Tickell, A. (2002), Neoliberalizing space, Antipode, 34 (3), pp380-404. Porter, L. and Shaw, K. (eds) (2009), Whose urban renaissance? An international comparison of urban regeneration studies, London, New York: Routledge. Rethink Athens (2014), Rethink Athens: visions and objectives for the city of Athens 2016, ανάκτηση στις 6/5/2014 διαθέσιμο στο: http://www.rethinkathens.org/ Smith, N. (1996), The new urban frontier: gentrification and the revanchist city, Oxon, New York: Routledge. Slater, T. (2006), Eviction of critical perspectives from gentrification research, International Journal of Urban and Regional Research, 30 (4), pp. 737-757. Swyngedouw, E., Moulaert, F. and Rodriguez, A. (2002), Neoliberal urbanisation in Europe: large-scale urban development projects and the new urban policy, Antipode, 34 (3), pp. 543-576. Wacquant, L. (2009), Punishing the poor: the neoliberal government of social insecurity, Durham and London: Duke University Press. Weber, R. (2002), Extracting value from the city: neoliberalism and urban development, Antipode, 34 (3), pp. 519-140.

006_Layout 1 30/09/2014 7:44 μ.μ. Page 53

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 53-65

«ΑΔΕΙΕΣ» ΥΛΙΚΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΚΡΙΣΗ. Η ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΥ ΔΗΜΑΡΧΕΙΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Μιλτιάδης Ζερμπούλης* Περίληψη Το παρόν άρθρο έχει ως στόχο να αναδείξει το πως αλληλεπιδρούν στο πολιτισμικό, κοινωνικό και οικονομικό συμφραζόμενο της ελληνικής κρίσης άνθρωποι και υλικά πράγματα εντός ενός σαφώς οριοθετημένου πολιτισμικά χώρου στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα επιχειρείται η ανάλυση της σχέσης των «άδειων» πια υλικών με τα ανθρώπινα υποκείμενα της έρευνας και πως η συγκεκριμένη «κενότητα» ή η «μη σχέση» συμβάλλουν στην κατασκευή ενός περιβάλλοντος που τελεί τουλάχιστον για τα υποκείμενα σε κρίση. Με τον όρο «άδειος» περιγράφεται τόσο η κυριολεκτική εκκένωση ενός κτιρίου ή ενός χώρου όσο και η προσπάθεια αποσύνδεσης τους από το πρόσφατο παρελθόν τους, από το δίκτυο των σχέσεων που έδινε συγκεκριμένα νοήματα στην «υλικότητα» τους.

«Empty» Materialities under Crisis. The Re-production of Space in the area of Thessaloniki´s old Town Hall Miltiadis Zerboulis Abstract In this article I aim to illustrate how materials and human beings interact within a specific cultural, social and economical context. I particularly try to understand the cognitive connections between «empty” materials and my Informants in the field. Furthermore, I am interested in analyzing the way in which this «emptiness» or generally this disconnected Network of access can play an important role in the construction of a space that gets realized by its inhabitants as an area under crisis. By the term «empty” is described not only the actual process of abandonment of a building or a place, but also the attempt to disconnect them from their most recent past, particularly from the Network, which gave them at one time particular meanings to their Materiality.

Στην πόλη της Θεσσαλονίκης τα τελευταία χρόνια παρατηρείται έντονα το φαινόμενο της εγκατάλειψης χώρων, καταστημάτων καθώς και κατοικιών, το οποίο αποδίδεται συχνά τόσο από τον τύπο όσο και από τους πολίτες στις καθημερινές τους συζητήσεις στην οικονομική κρίση από την οποία πλήττεται η χώρα. Στο άρθρο αυτό θα προσπαθήσω να παρουσιάσω το πώς οι πρακτικές εγκατάλειψης και εκκένωσης χώρων σε μια συγκεκριμένη περιοχή της πόλης και η μετέπειτα «αχρηστία» τους παράγει νέες χωρικές πραγματικότητες συγκροτώντας ένα «χώρο κρίσης», ο οποίος επηρεάζει δραματικά και αλλάζει την προσωπική καθημερινή σχέση και λειτουργία των ανθρώπων με τα πράγματα στο χώρο, που μελετάμε. Με αφορμή την πρόταση μιας ομάδας αρχιτεκτόνων1, που επιθυμούσε να προτείνει ένα σχεδιασμό που θα λάμβανε υπόψη τις μικροιστορίες των ανθρώπων της περιοχής και τις πολλαπλές εικόνες του βιωμένου χώρου,

* Υποψ. Διδάκτωρ Κοιν. Ανθρωπολογίας miltiadis.zerboulis@gmail.com, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Τμήμα ΒΣΑΣ

006_Layout 1 30/09/2014 7:44 μ.μ. Page 54

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 53-65

όπως τον έζησαν οι πληροφορητές μoυ, ξεκίνησα την επιτόπια εθνογραφική έρευνα στην ευρύτερη περιοχή του παλαιού δημαρχείου της πόλης την άνοιξη του 2012.2 Στην συγκεκριμένη έρευνα χρησιμοποιήθηκε ερωτηματολόγιο με ερωτήσεις ανοικτού τύπου. Στην έρευνα συμμετείχαν 30 πληροφορητές οι οποίοι θα μπορούσαν να ταξινομηθούν σε τρεις κατηγορίες με βάση την ιδιότητα τους: καταστηματάρχες, κάτοικοι και επισκέπτες της περιοχής. Ηλικιακά επρόκειτο για νεαρά άτομα μεταξύ είκοσι και τριάντα ετών, άτομα μέση ηλικίας μεταξύ σαράντα και εξήντα ετών και άτομα μεγαλύτερης ηλικίας πάνω από εβδομήντα χρονών. Στη παρούσα έρευνα χρησιμοποιήθηκε κυρίως η μέθοδος της συμμετοχικής παρατήρησης, αφού επισκεπτόμουν την περιοχή καθημερινά λειτουργώντας τις περισσότερες φορές ως επισκέπτης – πελάτης, ενώ αρκετές φορές φιλοξενήθηκα και σε σπίτια πληροφορητών, προκειμένου να αντιληφθώ καλύτερα τη λειτουργία του συγκεκριμένου δικτύου. Από την έρευνα προέκυψε ένα υλικό 150 σελίδων απομαγνητοφωνημένων συνεντεύξεων, ένα πλούσιο ημερολόγιο, που αφορούσε την παρουσία μου στο χώρο και τις δικές μου σκέψεις για τους πληροφορητές αλλά και τους ανθρώπους με τους οποίους συναναστράφηκα κατά τη διάρκεια της έρευνας μου. Η ανάγκη για ανασχεδιασμό της περιοχής στηρίζονταν κυρίως στην έντονη διαμαρτυρία κατοίκων και καταστηματαρχών που προειδοποιούσαν για σημάδια εγκατάλειψης και ερήμωσης της περιοχής σε συνδυασμό με την εικόνα πολλών «πραγμάτων»3, που έμοιαζαν άδεια και απροσπέλαστα πια σε κείνους που κάποτε τα χρησιμοποιούσαν.4 Κατά τη διάρκεια της έρευνας έγινε προσπάθεια να ανιχνευτούν οι σχέσεις που αναπτύσσονται διαχρονικά μέσα στο χώρο επιτρέποντας μου μία λεπτομερή ιχνηλάτηση των τρόπων με τους οποίους αυτές βιώνονται και επηρεάζουν τελικά τους εκάστοτε δρώντες λαμβάνοντας υπόψη πως η εικόνα του χώρου είναι απλά η συνέπεια συγκεκριμένων πρακτικών στα πλαίσια πολλών αμφίδρομων δράσεων μέσα στο χώρο και στο χρόνο. Πέρα από τα πράγματα, που εμφανώς μοιάζει να παίρνουν το δρόμο της πλήρους εγκατάλειψης ή ακόμα και της αλλαγής στη χρήση τους εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, η παρουσία μου στο πεδίο επέτρεψε στο να αντιληφθώ την ίδια τη διαδικασία απορύθμισης ενός χώρου σε σχέση πάντα με την «κανονικότητα», που όριζαν οι δυνάμεις της περιοχής στην προηγούμενη, προ-εγκατάλειψης

φάση της. Με τον όρο «κανονικότητα» προσπαθώ να περιγράψω αυτό, που οι πληροφορητές βιώνουν ως περίοδο ακμής για την περιοχή αλλά και σχετικής οικονομικής ισορροπίας σε σχέση με την σημερινή δύσκολη συγκυρία. Η περίοδος της «κανονικότητας» συνδέεται με μια περίοδο ανάπτυξης και κίνησης στην περιοχή, που σύμφωνα με τους πληροφορητές είχε να κάνει με την σημαντικότητα του εμπορικού δρόμου της Βενιζέλου, την εγκατάσταση των υπηρεσιών του Δημαρχείου το 1958 στο Καραβάν σεράι καθώς και άλλους παράγοντες, που μπορεί κανείς επιγραμματικά να τους εντάξει στο πλαίσιο της γενικότερης αίσθησης προόδου, που έχουν οι πληροφορητές, την οποία τοποθετούν μεταπολεμικά στο τέλος της δεκαετίας του ’50 και τις επόμενες δεκαετίες. Φυσικά οι νεώτεροι πληροφορητές μοιάζει να μη γνωρίζουν σε βάθος προηγούμενες φάσεις της περιοχής και εάν αναφέρονται σε αυτές, αυτό γίνεται συνήθως μεταφέροντας τις μαρτυρίες εκείνων που τις έζησαν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει για τα συμπεράσματα της έρευνας η μη πρόσληψη παλαιότερων περιόδων κρίσης ως συγκρίσιμες της σημερινής θεωρώντας προηγούμενες φάσεις «κρίσης» ως αφετηρία για ένα καινούργιο ξεκίνημα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ίδια η πρακτική που παρήγαγε χωρικά και υλικά την αγορά του Μπιτ Παζάρ, αφού αυτή γεννήθηκε την περίοδο του μεγάλου κραχ της Αμερικής με τραγικές συνέπειες για τις οικονομίες ευρωπαϊκών χωρών και όχι μόνο. Η ιδρυτική πράξη της υλικής συγκρότησης της αγοράς το 1928 από τον σύλλογο προσφύγων γίνεται αντιληπτή απλά ως η αρχή της παρουσίας συγκεκριμένων ανθρώπων και πρακτικών που επαναλαμβάνονται στο χρόνο και φτάνουν ως σήμερα, τις οποίες φαίνεται να απειλεί τόσο η οικονομική κρίση όσο και η αδιαφορία των κρατικών φορέων, που δε λαμβάνουν τα ανάλογα μέτρα με στόχο τη διάσωσής της.5 Δανείζομαι θεωρητικά σε αυτό το σημείο στοιχεία από την ανάλυση του Tim Edensor σχετικά με πράγματα, που γίνονται ερείπια και τι σημαίνει πια αυτή η εξέλιξη για τα ίδια τα πράγματα. Σύμφωνα λοιπόν με τον Edensor όλα τα πράγματα στο χώρο εξυπηρετούν την κανονικότητα ενός δικτύου αναφοράς, όταν όμως τομείς/μέρη του δικτύου αυτού εγκαταλείπονται, απειλείται η προϋπάρχουσα τάξη και σταθερότητα καθώς τα πράγματα που εγκαταλείπονται παύουν να έχουν τον ρόλο, που είχαν πριν. Η προηγούμενη σχεδόν αυτονόητη σημασία τους στο χώρο εξαφανίζεται με απο-

006_Layout 1 30/09/2014 7:44 μ.μ. Page 55

ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΖΕΡΜΠΟΥΛΗΣ

τέλεσμα αυτό να προκαλεί μεγάλη αμηχανία ιδιαίτερα σε μία καπιταλιστική κοινωνία, που παράγει διαρκώς πληθώρα πραγμάτων επιδιώκοντας συνεχώς την κατανάλωση τους με στόχο την μεγαλύτερη δυνατή αύξηση και πολλαπλασιασμό του κέρδους. Στο πλαίσιο αυτής της λογικής οτιδήποτε παλιό φροντίζει ο καπιταλισμός μέσα από τους δικούς του μηχανισμούς να το καθιστά άχρηστο και περιττό. (Edensor, T. 2005 10: 311-14) Η «κενότητα» στη συγκεκριμένη έρευνα περιγράφεται σχεδόν ως απειλή γεννώντας συναισθήματα φόβου και απογοήτευσης, ενώ παράλληλα γεννά, σχεδόν με όρους μίμησης την ανάγκη διαφυγής και εγκατάλειψης ή απομόνωσης από την περιγραφόμενη ζοφερή χωρική πραγματικότητα. Τα ίδια τα υποκείμενα εμφανίζονται εξίσου παραιτημένα και παρηκμασμένα αδυνατώντας να αντιμετωπίσουν τη νέα κατάσταση ως μία νέα φάση στην πολυεπίπεδη προσωπική τους διαδρομή στο χώρο, που μελετάμε. Ωστόσο, η μνήμη, οι πολλαπλές προσωπικές αφηγήσεις και οι κοινωνικές σχέσεις της παραγωγής, που συγκροτήθηκαν υλικά στο χώρο και στο χρόνο, φαίνεται να βοηθούν ουσιαστικά τους πληροφορητές στην επαναξιολόγηση και σε μια εκ νέου νοηματοδότηση ενός σχεδόν απενεργοποιημένου δικτύου μεταξύ «δρώντων»6 υποκειμένων. Η «κενότητα» φαίνεται να αποτελεί την υλική ενσάρκωση του επερχόμενου τέλους των σχέσεων που παρήχθησαν διαχρονικά με αφορμή το δίκτυο, που μελετάμε. Επομένως η ίδια ως υλική απόδειξη της κρίσης μοιάζει να απειλεί την κοινωνική δομή και να οδηγεί στην απορύθμιση της. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν ανθρωπολογικές και φιλοσοφικές μελέτες, που ερευνούν το ζήτημα της δραστικότητας εντός δικτύων και της διεπαφής σε αυτά υλικών αντικειμένων και ανθρώπινων όντων. Εκλαμβάνοντας τους άδειους χώρους της υπό μελέτη περιοχής ως υλικά σε κατάσταση αχρηστίας και σταδιακής ερείπωσης-εκκένωσης, χρησιμοποιώ στην ανάλυση μου την επιχειρηματολογία του Daniel Miller πέρι υλικότητας καθώς και θεωρίες, που αν και στέκονται κριτικά σε αυτήν, όπως εκείνη του Tim Ingold7, συμφωνούν ως προς την θέση ότι η υλικότητα μπορεί να αναδειχτεί σε κοινωνικό μέγεθος μόνο μέσα από την ανθρώπινη πρακτική, η οποία δίνει νόημα στα πράγματα. Έτσι η υλικότητα στο παρόν άρθρο δεν αντιμετωπίζεται μόνο ως αφηρημένη έννοια αλλά και ως ένα κοι-

νωνικό μέγεθος με διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά, τα οποία αποκτά ή χάνει κατά την επαφή και την χρήση των υλικών αντικειμένων από τα εκάστοτε υποκείμενα. Το ζήτημα της εγκατάλειψης και της μετατροπής πραγμάτων σε άχρηστα αντικείμενα- ερείπια , άδεια υλικά και την επίδραση, που αυτά έχουν στον ευρύτερο χώρο και ιδιαίτερα στους ανθρώπους, έχει μελετηθεί και από άλλους ανθρωπολόγους. Συγκεκριμένα η ανθρωπολόγος Yael Navaro-Yashin κάνοντας χρήση των θεωριών του υλικού πολιτισμού αλλά και γενικότερα της κοινωνικής θεωρίας μελετά τη διεπαφή και την αλληλόδραση ανθρώπων και πραγματών υπό το πρίσμα της ιστορικής και κοινωνικής συνθήκης, που επικρατεί στο νησί της Κύπρου. Τα «μελαγχολικά» αντικείμενα- λάφυρα, όπως χαρακτηριστικά τα περιγράφει, που άφησαν πίσω τους οι ελληνοκύπριοι στο νότιο μέρος του νησιού μετά την τουρκική εισβολή, ενσωματώθηκαν στον κοινωνικό ιστό και στην καθημερινότητα των τουρκοκύπριων, επενεργώντας δραματικά στην συγκρότηση ενός ενοχικού «μελαγχολικού» εαυτού. (Yael Navaro-Yashin 2014. Στο Moore, Henrietta L., Todd Sanders. 52: 524-19) Η Νavaro- Yashin έχοντας λάβει υπόψη θεωρίες, όπως αυτή της «υλικότητας» του Daniel Miller, τη θεωρία του Latour για τα δίκτυα και τη θεωρία των ριζωμάτων του Deleuze, τονίζει στην συγκεκριμένη εθνογραφία την σημαντικότητα του ίδιου του πεδίου και της μελέτης του στο εκάστοτε ιστορικό και κοινωνικό συμφραζόμενο, στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύσσονται ανάμεσα σε ανθρώπους και υλικά πράγματα και πως τελικά το ένα επενεργεί σχεδόν ισότιμα στη διαμόρφωση του άλλου. Στη περιοχή του παλιού εμπορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης η έρευνα ανέδειξε πληθώρα προβληματικών και αιφνίδια διακεκομμένων σχέσεων εντός του πεδίου γεγονός που όπως φαίνεται απορυθμίζει συνολικά τη περιοχή τα τελευταία χρόνια. Ιδιαίτερα εν μέσω οικονομικής κρίσης μοιάζει πολλές φορές αδύνατο για τους πληροφορητές να ανταπεξέλθουν και να δημιουργήσουν καινούργια δίκτυα, που εν δυνάμει θα μπορέσουν να αποκαταστήσουν την χαμένη ισορροπία. Οι διακεκομμένες σχέσεις ακολουθούν μια σχεδόν γραμμική χρονική εξέλιξη, η οποία είναι δυνατόν να ιχνηλατηθεί μέσα από τις μαρτυρίες των ανθρώπων αλλά και από τα ίδια τα πράγματα. Εστιάζοντας σε διαφορετικά σημεία του πεδίου, τα οποία παρουσιάζουν για

006_Layout 1 30/09/2014 7:44 μ.μ. Page 56

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 53-65

τους πληροφορητές έντονα σημάδια εγκατάλειψης και ερήμωσης σε σχέση με την εικόνα τους τα προηγούμενα χρόνια, θα προσπαθήσω να δείξω πως η αλλαγή αυτή επηρέασε σταδιακά τη ζωή και την κανονικότητα του εθνογραφικού μας πεδίου και πως οδήγησε στην ερείπωση και άλλων χώρων σχεδόν «ριζωματικά».8 Πρόκειται ουσιαστικά για χωρικούς εν-τοπισμούς, όπου οι ανθρώπινες πρακτικές, που συγκροτούσαν υλικά τις κοινωνικές σχέσεις εγκαταλείπονται βαθμιαία, αποδεικνύοντας στην πράξη τον ευκαιριακό χαρακτήρα τους και την «ανοιχτότητα» τους σε σχέση με την επόμενη φάση ύπαρξης τους.9 Η περιοχή του διοικητηρίου με τη μεγάλη πλατεία ακριβώς μπροστά στο επιβλητικό κτίριο του Βιταλιάνο Ποζέλι παρουσιάζει τα τελευταία είκοσι χρόνια έντονα σημάδια υποβάθμισης, που φαίνεται να σχετίζονται με την κατεδάφιση της πλατείας το 1990.

ζαν οι κάτοικοι, αποδομείται ολοκληρωτικά και οι άνθρωποι, που την έζησαν, αλλά και το χτισμένο περιβάλλον γύρω από αυτήν, που χτίστηκε με γνώμονα το συγκεκριμένο τοπόσημο, μοιάζουν να αναζητούν καινούργιες μορφές επικοινωνίας και επαφής. Ο συγκεκριμένος χώρος δεν αποτελεί πια για τους πληροφορητές μέρος ενός ευρύτερου χώρου, αφού παραμένει περιφραγμένος και κλειστός εμποδίζοντας την οποιαδήποτε πρόσβαση σε αυτόν τα τελευταία είκοσι χρόνια. Ταυτόχρονα όμως η σημερινή του εικόνα θυμίζει έντονα το αποτυχημένο εγχείρημα της ανάπλασης, που στέρησε στους κατοίκους και καταστηματάρχες, την επαφή τους με τον συγκεκριμένο χώρο. Η πλατεία ως «υλικό πράγμα» ανοιχτό σε κάθε ενδεχομενικότητα δεν υπάρχει πια, υπάρχει μόνο σε επίπεδο φαντασίας και οπτικής αναπαράστασης.

Εικ.1. Η πλατεία διοικητηρίου πριν ακόμα γκρεμιστεί προκειμένου να δημιουργηθεί το υπόγειο πάρκινγκ.

Εικ.2 Ο χώρος της πλατείας όπως είναι σήμερα μετά τις προσπάθειες ανάπλασης και τις ανασκαφές που έφεραν στο φως σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα των ρωμαϊκών και ελληνιστικών χρόνων.

Η συγκεκριμένη πλατεία φαίνεται να χτίζεται την περίοδο του μεσοπολέμου επί δημαρχίας Χαρίσιου Βαμβακά, την κατασκευή της οποίας αναλαμβάνει το τεχνικό γραφείο Αφών Κύρου. Η πλατεία είναι έντονα επιβλητική και μοιάζει να αποτελεί συνέχεια του Διοικητηρίου. Στην σχετική βιβλιογραφία για την Ιστορία της αρχιτεκτονικής της πόλης αναφέρεται πως η πλατεία πιθανότατα χτίζεται με βάση τα σχέδια του Εμπράρ για τις 11 πλατείες που θα είχαν οργανωτικό ρόλο στο δίκτυο των πολεοδομικών χαράξεων της πόλης.(Κολώνας, Β. 2012).10 Το 1990 ο δήμος Θεσσαλονίκης αποφασίζει την ανάπλαση της πλατείας με στόχο τη δημιουργία υπόγειου παρκινγκ. Η αρχιτεκτονική μορφή και εικόνα της πλατείας, όπως τη γνώρι-

Η καινούργια εικόνα του χώρου11 είναι αυτή των αρχαιοτήτων, που έφερε στην επιφάνεια η ανασκαφή με αφορμή την ανάπλαση της πλατείας, η οποία δεν συνδέεται με κανένα τρόπο με την προηγούμενη μορφή του. Έτσι παραμένοντας ανολοκλήρωτη και «κλειστή» στους πολίτες δεν επιτρέπει την επικοινωνία και τη διεπαφή στο χώρο, απορυθμίζοντας το δίκτυο και τις κανονικότητες του. Υλικά ο χώρος αυτός στα πλαίσια του δικτύου είναι πια «άδειος» και κενός περιεχομένου παρά το γεγονός ότι η ανασκαφή του 1990 ανέδειξε σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα που χρονολογούνται από τον 1οαι. π.Χ και την Ελληνιστική εποχή. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των κατοίκων και των καταστηματαρχών η κατεδάφιση της πλατείας με τα «μάρμαρα», όπως είναι ευρύτερα

006_Layout 1 30/09/2014 7:44 μ.μ. Page 57

ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΖΕΡΜΠΟΥΛΗΣ

γνωστή στους Θεσσαλονικείς και ιδιαίτερα σε κείνους, που έπαιξαν στην πλατεία, όταν ήταν ακόμα μικρά παιδιά, δημιούργησε προβλήματα. Πολλά μαγαζιά έκλεισαν και η οικονομική αξία των γύρω κατοικιών μειώθηκε δραματικά. Πολλοί πληροφορητές συνδυάζουν την κατεδάφιση της πλατείας το 1990 με την έλευση των πρώτων οικονομικών μεταναστών από την Αλβανία και των παλιννοστούντων ελλήνων από τη Γεωργία, οι οποίοι «εκμεταλλευόμενοι» την οικονομική συγκυρία, νοίκιασαν ή αγόρασαν σε χαμηλές τιμές και με τη βοήθεια άτοκων δανείων κατοικίες στην περιοχή. Αρκετοί αναφέρουν, πως τη δεκαετία εκείνη υπάρχει η τάση των παλιών κατοίκων να εγκαταλείπουν την μέχρι τότε ακριβή περιοχή προκειμένου να εγκατασταθούν σε νεόδμητα διαμερίσματα στα ανατολικά προάστια της πόλης. Παρατηρούμε λοιπόν πως παράλληλα γεγονότα, που συμβαίνουν στο χώρο συνδέονται με κάποιον τρόπο και δημιουργούν νέες κανονικότητες στην περιοχή. Ωστόσο μελετώντας το πώς διαπλέκονται και επικοινωνούν οι διάφοροι δρώντες μέσα σε ένα δίκτυο αναφοράς είναι δυνατό να ξεδιπλώσουμε τις «γραμμές ζωής»12 και να αντιληφθούμε καλύτερα τη λειτουργία του δικτύου που μελετάμε, εντοπίζοντας και πέρα από τις προφανείς, βαθύτερες αιτίες για την απορύθμιση του. Μελετώντας τις σχέσεις, που αναπτύχθηκαν διαχρονικά μέσα στον συγκεκριμένο χώρο, μπορούμε μόνο να διαπιστώσουμε πως η οικονομική κρίση στην οποία αποδίδουν οι περισσότεροι την σημερινή εικόνα της περιοχής με τα πολλά κλειστά μαγαζιά και τα εγκαταλελειμμένα κτίρια και διαμερίσματα δεν αποτελεί τη μοναδική αιτία. Είναι μάλλον περισσότερο κάποια γεγονότα, που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια των χρόνων, τα οποία επενεργούν μακροπρόθεσμα αρνητικά στο τρόπο, που βιώνεται ο χώρος, αφού εμποδίζουν τη ροή και την εξέλιξη της όποιας διεπαφής και επικοινωνίας μέσα σε αυτόν. Χαρακτηριστική είναι ιστορία της Αθανασίας13, που διατηρεί μαγαζί με είδη προικός επί της Βενιζέλου. Η κακή οικονομική κατάσταση του αγρότη πατέρα της οδήγησε την οικογένεια της να έρθει το 1966 στην Θεσσαλονίκη. Η οικογένεια της έμεινε αρχικά στη Μαρτίου, ενώ αργότερα μετακόμισε στο κέντρο της πόλης. Η πληροφορήτρια είναι λάτρης του κέντρου και ειδικά της περιοχής, που μελετάμε στην οποία κατοικεί και εργάζεται τα τελευταία τριάντα χρόνια. Τη δεκαετία του ΄80 ανοίγει κατάστημα ρούχων στην οδό Ολύμπου απέ-

ναντι από την πλατεία Διοικητηρίου. Την περιοχή την επέλεξε επειδή είχε σημαντική εμπορική κίνηση και βρίσκονταν στο κέντρο της πόλης: «ήταν μια σφύζουσα εμπορική περιοχή, είχε πολύ κόσμο και ήταν μέσα στο κέντρο, δεν ήταν δηλαδή αυτό εδώ το πράγμα». Για την ίδια σημείο αναφοράς ήταν η επιβλητική πλατεία γύρω από την οποία υπήρχαν πολυτελέστατα διαμερίσματα και ακριβά μαγαζιά. Η «Μπουτίκ», όπως την ονομάζει, είχε ακριβά ρούχα και απευθύνονταν στην μεσαία τάξη, η οποία ήταν πολύ καλά οικονομικά τότε: « Είχε κόσμο εδώ, είχε το υπουργείο, είχε το δήμο εδώ πέρα, είχε κάποιες υπηρεσίες, πηγαινοερχόταν ο κόσμος, τώρα είναι όλα έρημα…». Από το 1990 μετά την κατεδάφιση της πλατείας η πληροφορήτρια παρατηρεί μια μετακίνηση των παλαιών κατοίκων σε πολυτελή προάστια, όπως το πανόραμα και το ωραιόκαστρο «είναι η εποχή πού παίρνουμε μεζονέτες αφήνουμε το κέντρο και μετακομίζουμε πανόραμα (…). Η μεσαία τάξη πάει να γίνει μέγαλοαστική (…). Ξεπερνούμε αυτό του εξήντα να πάρω ένα διαμερισματάκι και να αστικοποιηθώ στην πόλη και γίνομαι μεσαία τάξη και πάνω». Η οικονομική πολιτική της δεκαετίας του ΄80, που επιτρέπει μια ευμάρεια στα μικρομεσαία στρώματα, έχει μακροπρόθεσμα και ιδιαίτερα μετά το 1990 ως αποτέλεσμα την ερήμωση του κέντρου και την έλευση στην περιοχή ανθρώπων με μεταναστευτικό υπόβαθρο αλλάζοντας έτσι τελείως την κοινωνική σύσταση της περιοχής. Η πληροφορήτρια μετακινείται μετά την κατεδάφιση της πλατείας στη Βενιζέλου σε ένα από τα ισόγεια καταστήματα του εγκαταλελειμμένου πια κτιρίου της κλινικής Ανδρεάδη μη μπορώντας να αντιμετωπίσει την πτώση του τζίρου, που ακολουθεί την έναρξη των ανασκαφών στην πλατεία. Έκτοτε, όπως μας λέει, τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα ειδικά το χειμώνα, που μας πέρασε. Μετά τις τέσσερις κλειδώνεται μέσα στο μαγαζί καθώς φοβάται μην της επιτεθούν, όπως συνέβη και στα δύο μαγαζιά, που βρίσκονται δεξιά και αριστερά της. Η ίδια καλείται καθημερινά να απαντήσει όχι για το πώς πάνε οι δουλειές αλλά για το αν είναι και θα συνεχίζει να είναι ανοιχτή ακόμα. Τα άδεια μαγαζιά γύρω και η «κενότητα» του κτιρίου, στο οποίο κάποτε στεγάζονταν η κλινική Ανδρεάδη, της δημιουργούν ανασφάλεια σε σχέση με την παρουσία της στον χώρο. Η πληροφορήτρια σπάνια αναφέρεται στην ίδια την κρίση, κυρίως επιμένει, στο ότι απειλείται η ακεραιότητα της εξαιτίας των Ρομά, που εμφανίστηκαν τα τε-

006_Layout 1 30/09/2014 7:44 μ.μ. Page 58

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 53-65

Εικ.3 Το κτίριο που φιλοξενούσε κάποτε την κλινική Ανδρεάδη στην συμβολή των οδών Βενιζέλου και Τοσίτσα, το οποίο τα τελευταία είκοσι χρόνια παραμένει κενό με εξαίρεση κάποια μαγαζιά, τα οποία είναι ενοικιασμένα.

λευταία χρόνια στην περιοχή και κυκλοφορούν με καρότσια, στα οποία μεταφέρουν πράγματα, που βρίσκουν στα σκουπίδια. Η ίδια συνδέει την εμφάνιση τέτοιων στοιχείων και την αύξηση της εγκληματικότητας στην περιοχή με την ερήμωση, που παρουσιάζει πια ο χώρος με τα όλο και περισσότερα κλειστά μαγαζιά, που την περιβάλλουν. Η Αθανασία μοιάζει να μην συνειδητοποιεί την αιτία της εμφάνισης όλων αυτών των μεταναστών, που ανακυκλώνουν στην ουσία «μεταχειρισμένα αντικείμενα» πουλώντας τα σε πολύ χαμηλές σε κείνους, που λόγω της κρίσης αδυνατούν να αγοράσουν καινούργια. Επιμένει να εστιάζει στο κακό, που προκαλεί η παρουσία τους υποβαθμίζοντας την περιοχή και διαταράσσοντας την ασφάλεια, που κάποτε την χαρακτήριζε. Ωστόσο δεν επιθυμεί να την εγκαταλείψει, καθώς την αγαπά και είναι στενά συνδεδεμένη μαζί της. Ακριβώς στο ίδιο τετράγωνο, που βρίσκεται το μαγαζί της πληροφορήτριας, βρίσκεται η γνωστή αγορά Μπιτ Παζάρ, η οποία αποτελείται από την ομώνυμη

πλατεία και τα γύρω μαγαζιά επί της οδού Τοσίτσα και Καρμπολά. Πολλά μαγαζιά, που αποτελούσαν την αγορά του Μπιτ Παζάρ, έχουν κλείσει, γεγονός που οδήγησε και τον σύλλογο παλαιοπωλών σε διάφορες δράσεις με στόχο την προσέλκυση νέων πελατών στην περιοχή. Για την συγκεκριμένη περιοχή και την κατάσταση της έχουν γραφτεί επίσης αρκετά άρθρα στον τύπο, τα οποία περιγράφουν την σταδιακή ερήμωση και εγκατάλειψη της κυρίως λόγω της οικονομικής κρίσης.14 Χαρακτηριστικές είναι οι λέξεις, που χρησιμοποιούνται στους τίτλους αυτών των άρθρων, που όπως έδειξε η έρευνα εκφράζουν την πλειοψηφία των παλαιοπωλών στην περιοχή. Λέξεις και λεκτικά σύνολα, όπως «κλείσιμο», «λουκέτο», «σβήνει», «επιβίωση», «φθίνουσα πορεία», «η αίγλη που γνώρισε κάποτε η αγορά», «φυτοζωούν οι παλαιοπώλες», συγκροτούν ακόμα και σε επίπεδο λεκτικής αφήγησης την εικόνα μιας περιοχής, που τελεί σε κρίση. Πολλοί πληροφορητές, που διατηρούν ακόμα τα μαγαζιά τους στην περιοχή χρησιμοποιούν στόρια προκειμένου να προστατέψουν το εμπόρευμα τους από τις ληστείες και την ανομία, που φαίνεται να κυριαρχεί τα τελευταία χρόνια στην περιοχή. Η ιστορία της αγοράς φαίνεται πως είναι πολύ παλιά και ξεκινά το μεσοπόλεμο, όταν οι χριστιανοί που ανταλλάχθηκαν με την συνθήκη της Λωζάννης, εγκαθίστανται στα άκτιστα ακόμα οικόπεδα του νέου σχεδίου, που καταρτίστηκε μετά την πυρκαγιά του 1917. Οι πρόσφυγες στήνουν πρόχειρα παραπήγματα και πωλούν μεταχειρισμένα υλικά σε εκείνους, που τα έχουν ανάγκη δεδομένης της τότε επίσης δύσκολης οικονομικής συγκυρίας. Η ίδια η πρακτική και οι κοινωνικές σχέσεις, που συγκροτούνται χωρικά εκείνη την εποχή συμβάλλουν σταδιακά στον σχεδιασμό και την υλική συγκρότηση της πλατείας με τις έξι στοές, όπως περίπου την γνωρίζουμε σήμερα από τους αρχιτέκτονες Δ. Φυλλίζη και Μ. Ρούμπενς με χρήματα του συνεταιρισμού των προσφύγων. Στα μαγαζιά της πλατείας οι πρόσφυγες ασχολούνται ο καθένας με την τέχνη του, ενώ τα μαγαζιά στο πέρασμα του χρόνου αλλάζουν χρήσεις.(Χαστάογλου, Β. 1999,σ. 551-573) Ωστόσο ο χώρος παραμένει διαχρονικά συνδεδεμένος με τη λογική του φθηνού και ευκαιριακού σε σχέση πάντα με το εκάστοτε κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο, στο οποίο καλούνταν η αγορά και οι άνθρωποι της να λειτουργήσουν. (Ζερμπούλης, Μ. 2013)

006_Layout 1 30/09/2014 7:44 μ.μ. Page 59

ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΖΕΡΜΠΟΥΛΗΣ

Εικ.4 Η διαμόρφωση της πλατείας του Μπιτ Παζάρ μετά το 1990 με τις ταβέρνες με στόχο την ανάδειξη της ως την ιστορική αγορά με τα παλαιοπωλεία που ξεκίνησαν οι πρόσφυγες το 1928.

Τη δεκαετία του 1990 φαίνεται να ξεκινούν τα πρώτα μαγαζιά με πρωτοβουλία κάποιων ιδιοκτητών ακινήτων εντός της πλατείας, όπου επιχειρείται η επανάχρηση της πλατείας ως μίας «γραφικής πλατείας» με ταβέρνες με σαφή αναφορά στην ιστορία της πλατείας και των γύρω δρόμων. Προς ενίσχυση αυτής της ιδέας προσπαθούν να αναβιώσουν την αγορά των προσφύγων επιτρέποντας σε λίγους πλανόδιους μεταπωλητές στην πλειοψηφία τους μετανάστες από την Αλβανία να πωλούν παλαιά και άλλα αντικείμενα εντός της πλατείας. Ήδη από το 2008 γίνονται προσπάθειες από το δήμο ανάπλασης της συγκεκριμένης περιοχής, οι οποίες όμως ανακόπτονται εξαιτίας αντιδράσεων του σωματείου παλαιοπωλών και των ιδιοκτητών καταστημάτων εντός της πλατείας, την οποία διεκδικούν ως δικό τους ιδιωτικό χώρο. Σύμφωνα με τους καταστηματάρχες αυτό στο οποίο οφείλονται τα κλειστά μαγαζιά στην περιοχή είναι η παρουσία Ρομά από τη Βουλγαρία, που η εμφάνιση τους στην περιοχή συμπίπτει σχεδόν ταυτόχρονα με την έναρξη της οικονομικής κρίσης, η παρουσία τους απειλεί την κοινωνική δομή και την κανονικότητα του δικτύου, που συνέχει τους ανθρώπους του Μπιτ Παζάρ ανεξάρτητα από τις προσωπικές τους διαφορές και συγκρούσεις και τους στερεί τον απόλυτο έλεγχο της περιοχής, κάτι που αποκτά υλική έκφραση στην πρακτική των τελευταίων χρόνων του κλεισίματος της πλατείας με στόρια και την προστασία της με τη χρήση σεκιούριτι με στόχο τη διαφύλαξη και την επικράτηση της δικής τους κανονικότητας στο χώρο. Τα «άδεια» υλικά πράγματα εμφανίζονται στις διηγήσεις των πληροφορητών πάντοτε, όταν η συζήτηση πηγαίνει στην παρούσα οικονομική κατάσταση. Όλα

οι «άδειοι» χώροι φαίνεται να αποτελούν ανενεργά μέρη ενός όλο και περισσότερο αποσυντεθειμένου δικτύου. Ενδιαφέρον αποτελεί το γεγονός πως πάντοτε η αναφορά του ενός οδηγεί τους πληροφορητές σχεδόν αυτόματα στην αναφορά κάποιου άλλου άδειου και εγκαταλελειμμένου τέτοιου χώρου στην περιοχή σαν το ένα γεγονός να συνδέεται με κάποιο τρόπο με το άλλο και όλα μαζί να επηρεάζουν το όλο. Τέλος δύο άλλα τοπόσημα με ιδιαίτερο βάρος και σημασία για την περιοχή, που μελετάμε, είναι το τέμενος Χαμτζά Μπέη και το Καραβάν Σεράι στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Εγνατία πάνω από τη γνωστή αγορά Μπεζεστένι. Η εκκένωση των δύο κτιρίων εξαιτίας διαφορετικών γεγονότων σε διαφορετικές χρονικές στιγμές φαίνεται πως ήταν καθοριστική για την

Εικ.5,6 Καθημερινά η δημοτική αστυνομία ειδοποιείται προκειμένου να επέμβει και να διώξει από την πλατεία τους μετανάστες που συγκεντρώνονται εκεί για να πουλήσουν μεταχειρισμένα αντικείμενα.

006_Layout 1 30/09/2014 7:44 μ.μ. Page 60

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 53-65

Εικ.9 Η φωτογραφία του Χαμτζά Μπέη όταν ακόμα λειτουργούσε ως εμπορικός χώρος και κινηματογράφος.

Εικ.7.8 Οι πλανώδιοι πωλητές μεταχειρισμένων προϊόντων συνηθίζουν να τοποθετούν τα αντικείμενα σε σεντόνια προκειμένου να μπορούν εύκολα κατά την επέμβαση της αστυνομίας να τα τυλίγουν και να φεύγουν.

πλήρη ερήμωση της γνωστής συνοικίας «Χαμτζά Μπεή» και του διάσημου για τα φθηνά υποδήματα πεζόδρομου της Ρεμπέλου. Η σημαντικότητα των δύο κτιρίων έγκειται στο γεγονός πως είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την ιστορία της πόλης από την οθωμανική μέχρι τη σύγχρονη εποχή της. Τα συγκεκριμένα κτίρια πέρασαν από διάφορες φάσεις σε ότι αφορά τη χρήση τους, η οποία κάθε φορά εξυπηρετούσε την κανονικότητα του δικτύου, του οποίου αποτελούσαν αναπόσπαστο λειτουργικό κομμάτι. Το σημερινό Καραβάν σεράι ξεκινά να χτίζεται το 1924 στα σχέδια του αρχιτέκτονα Δελλαδέστιμα πάνω ακριβώς στη θέση που βρίσκονταν το Büyük Kervansarayi το οποίο καταστράφηκε από την πυρκαγιά του

1917 (Ανδρούδης Π., 2006. 19: 124). Ενώ αρχικά μελετάται το ενδεχόμενο αναστήλωσης του παλιού κτιρίου, στη συνέχεια γκρεμίζεται εντελώς και χτίζεται το καινούργιο κτίριο, αρχικά μόνο ο πρώτος όροφος. (Κολώνας, Β. 2012) Το Καραβάν σεράι είναι ένα τεράστιο κτίριο, που καταλαμβάνει ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο δηλωτικό της σημασίας του για την πόλη της Θεσσαλονίκης. Το παλαιότερο κτίριο φαίνεται από τη σχετική βιβλιογραφία πως χτίσθηκε τον 15ο αιώνα επί Βαγιαζίτ Β΄ και αποτελούσε το μεγαλύτερο χάνι στα Βαλκάνια. (Ανδρούδης Π., 2006. 19: 108-117) Η κατασκευή του σημερινού κτιρίου ολοκληρώθηκε τη δεκαετία του ’50, όπου φιλοξένησε μέχρι και πριν λίγα χρόνια το Δήμο Θεσσαλονίκης. Μπροστά από το Καραβάν σεράι είναι χτισμένο από τον 15ο αιώνα το Hamza Bey Camii15, το οποίο μετά την ανταλλαγή των προσφύγων και την απόλυτη εξαφάνιση του μουσουλμανικού στοιχείου της πόλης πέρασε σε αχρηστία μέχρι τελικά να αξιοποιηθεί με διαφορετικό τρόπο μέσα στον 20ό αιώνα. Φαίνεται πως η χρήση του ως κινηματογράφος με το όνομα «Αλκαζάρ» σηματοδότησε μια καινούργια εποχή για το κτίριο, η οποία άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια της τόσο επάνω του όσο και στον κόσμο, που το έζησε. Σήμερα το Καραβάν Σεράι παραμένει κενό και εν μέσω κρίσης φαίνεται πως είναι δύσκολο για τους ιδιοκτήτες να το νοικιάσουν με αποτέλεσμα να απειλείται να καταστραφεί, αφού τα τελευταία χρόνια, ακόμα και όταν φιλοξενούσε τις υπηρεσίες του Δήμου ,δεν είχε

006_Layout 1 30/09/2014 7:44 μ.μ. Page 61

ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΖΕΡΜΠΟΥΛΗΣ

γίνει καμία προσπάθεια να συντηρηθεί. Το συγκεκριμένο κτίριο δεν είναι χαρακτηρισμένο μνημείο ούτε ιστορικός τόπος με αποτέλεσμα να ακούγεται έντονα το ενδεχόμενο κατεδάφισης του με στόχο τη δημιουργία κάποιου εμπορικού κέντρου ή ξενοδοχείου στην καρδιά της πόλης. Ενδεικτικό είναι το γεγονός πως οι περισσότεροι πληροφορητές, που συνάντησα, στη γειτονιά φαίνονταν ιδιαίτερα ανήσυχοι σε σχέση με την τύχη του. Γεγονός είναι πως οι περισσότεροι τόνιζαν την ερείπωση της συγκεκριμένης γειτονιάς τα τελευταία χρόνια ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης, των ανασκαφών με αφορμή τα έργα του μετρό, καθώς επίσης και της πρόσφατης σχετικά μετακίνησης του δημαρχείου της πόλης σε καινούργιο ιδιόκτητο χώρο. Πολλοί κάτοικοι της περιοχής μιλούσαν για τις αλλαγές, που έχουν προκαλέσει τα παραπάνω γεγονότα στην καθημερινότητα τους, αντιμετωπίζοντας ιδιαίτερα δραματικά την εικόνα του άδειου πια κτιρίου και των κλειστών μαγαζιών στον πεζόδρομο ανάμεσα στο Καραβάν Σεράι και το τζαμί. Ιδιαίτερα η εικόνα των λαμαρινών με τις οποίες είναι τα τελευταία χρόνια περιτειχισμένο το «Αλκαζάρ» δημιουργεί συναισθήματα θλίψης αλλά και φόβου, αφού οι κάτοικοι αποδίδουν την αύξηση της εγκληματικότητας στην περιοχή στην ερείπωση του χώρου και την συνολική εικόνα αποδιοργάνωσης, που εμφανίζει συνολικά η γειτονιά του παλιού δημαρχείου. Μια σειρά από καταστήματα, που στεγάζονταν πριν λίγα χρόνια μέσα και γύρω από τα Αλκαζάρ, έχουν κλείσει και μαζί με αυτά φαίνεται κατά τους πληροφορητές να χάνεται και η δική τους εικόνα για τον χώρο, όπως αυτή διαμορφώθηκε ήδη από την παιδική τους ηλικία μέχρι σήμερα. Οι λίγοι καταστηματάρχες, που συνεχίζουν να διατηρούν μαγαζιά στο κτίριο του Καραβάν Σεράι αλλά και στους γύρω από αυτό δρόμους έχουν τοποθετήσει στόρια, έχουν προσλάβει σεκιούριτι και έχουν τοποθετήσει κάμερες για την προστασία των περιουσιών τους. Σε ερώτηση μου κατά πόσο οι ίδιοι κινήθηκαν συλλογικά προκειμένου να γίνουν κάποιες ενέργειες από το Δήμο, όπως το κόψιμο των δέντρων, η τοποθέτηση κάδων, η μετακίνηση των λαμαρινών που εμποδίζουν την πρόσβαση, το καθάρισμα των εγκαταλελειμμένων μαγαζιών από τις αφίσες και τα σκουπίδια που έχουν συσσωρευτεί στις βιτρίνες τους, οι καταστηματάρχες με κοιτούσαν με απορία. Από καιρό η κενότητα οδήγησε σε αμηχανία και η αμη-

Εικ. 9,10 Το περιφραγμένο Αλκαζάρ και η σημερινή εικόνα του πεζοδρόμου μπροστά από το παλιό δημαρχείο στον οποίο έχουν κλείσει όλα τα καταστήματα που κάποτε λειτουργούσαν εκεί.

χανία σε σταδιακή απορύθμιση μιας συλλογικότητας, που κάποτε είχε καταστήσει την μικρή αυτή γειτονιά πολυσύχναστη και περίφημη για το καφενείο του Δαλαμάγκα, τα παπουτσάδικα του Λαρίδη, το οχτώ και το στάνταρτ Αλιμπέρτι καθώς επίσης και τον πασίγνωστο

006_Layout 1 30/09/2014 7:44 μ.μ. Page 62

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 53-65

κινηματογράφο «Αλκαζάρ» με το όνομα του οποίου είναι γνωστό το άλλοτε τζαμί Χαμτζά μπέη. Σύμφωνα τέλος με πληροφορητή, ο οποίος διατηρεί κατάστημα στο καραβάν σεράι αποτελώντας την τρίτη γενιά στην ιστορία της μικρής οικογενειακής επιχείρησης του, χρειάστηκε για πρώτη φορά στα 80 χρόνια λειτουργίας του να τοποθετηθεί στόρι στην βιτρίνα του καταστήματος, το οποίο κατεβάζει, ενώ ίδιος βρίσκεται μέσα και εργάζεται, εξαιτίας της επικινδυνότητας της περιοχής. Ο Μάνος αναπολεί τα χρόνια, που το «Αλκαζάρ» φιλοξενούσε στο εσωτερικό του όλα εκείνα τα καταστήματα, τα οποία όπως χαρακτηριστικά λέει, κρατούσαν το μνημείο ζωντανό. Φοβάται πως η αποκατάστασή του κτιρίου και η «μνημειοποίηση» του θα οδηγήσει στην απονέκρωση του και στην μη αναστρέψιμη απορύθμιση της ήδη αρκετά επιβαρημένης οικονομικά και κοινωνικά περιοχής. Το στόρι, που χρησιμοποιεί πλέον ο πληροφορητής πέραν της προφανούς ανάγκης προστασίας του από την συνεχώς αυξανόμενη εγκληματικότητα στην περιοχή, θα μπορούσε να αποτελεί και την «υλική» εκδοχή του τέλους μια διαχρονικής και βιωματικής σχέσης του πληροφορητή με τη γειτονιά του. Ο χώρος, ο οποίος κατά τον Lefebvre παράγεται κοινωνικά φαίνεται πως παύει να υφίσταται, όταν διακόπτονται οι κοινωνικές σχέσεις, που τον συγκροτούν, απωθώντας ανθρώπους και υλικά αντικείμενα, που κάποτε τον αποτελούσαν. Το Καραβάν Σεράι με τους δαιδαλώδεις διαδρόμους του, με τα πολλά γραφεία του και το φανταστικό γυάλινο θόλο του πρώην πρακτορείου της καβάλας, πρέπει κατά τον πληροφορητή μου να γκρεμιστεί και να γίνει κάτι τε-

Εικ. 10 Το καραβάν Σεράι στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Εγνατίας.

λείως διαφορετικό, σαν να είναι ανάγκη να εξαφανιστεί ό,τι με τη παρουσία του δηλώνει περίτρανα το τέλος μιας εποχής προκειμένου να διαφυλαχτεί από εκείνους, που συνειδητά το απαξιώνουν αφήνοντας το να παρακμάζει. Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε πως όλοι οι χώροι, που περιγράψαμε, είναι υλικές οντότητες, που η αιφνίδια αποκοπή τους από το δίκτυο σχέσεων στο οποίο συμμετείχαν τις έχει καταστήσει αδρανείς και ανενεργές επηρεάζοντας και απορυθμίζοντας συνολικά την περιοχή που μελετάμε. Οι πρωταγωνιστές μας νιώθουν να απειλείται αυτό, που με τόσο κόπο έχτισαν τόσα χρόνια στηριζόμενοι στην εμπορικότητα και την σημαντικότητα της περιοχής, που είχαν επιλέξει αλλά και στις μεταξύ τους σχέσεις. Νιώθουν αδύναμοι και απομονωμένοι, αβοήθητοι μπροστά στην συνεχιζόμενη απορύθμιση, που επιτείνεται δεδομένης της οικονομικής κρίσης. Πολλά είναι πια τα «άδεια» υλικά πράγματα, που προστίθενται στη λίστα των θυμάτων της οικονομικής συγκυρίας, τα οποία διαμορφώνουν την εικόνα μιας περιοχής, που βρίσκεται σε κρίση. Ωστόσο η παραπάνω ανάλυση μας επιτρέπει να προβληματιστούμε σχετικά με τις συνέπειες ορισμένων επιλογών, που έμοιαζαν αρχικά αθώες και μεμονωμένες, οι οποίες τελικά επέφεραν συνολικά δραματικές αλλαγές στην κανονικότητα του εθνογραφικού μας πεδίου, πριν ακόμα η οικονομική κρίση δημιουργήσει νέα δεδομένα για όλους τους έλληνες. Τα υλικά πράγματα όπως και οι άνθρωποι συμμετέχουν ενεργά σε ένα δίκτυο σχέσεων, το οποίο τελικά κινδυνεύει πάντα εκ νέου να απορυθμιστεί, όταν παρεισφρέουν σε αυτό εξωτερικοί δρώντες, που δεν αντιλαμβάνονται πλήρως τις λειτουργίες του χώρου, επιθυμώντας να επιβάλλουν «από τα πάνω» ως εν δυνάμει σωτήρες τις δικές τους «ιδεοληψίες». Η σημερινή οικονομική κρίση είναι και αυτή μια από τις πολλές φάσεις στη ζωή του δικτύου, που μελετάμε. Αν θέλουμε να το προστατεύσουμε από τις συνέπειες της θα πρέπει ίσως πρώτα να κατανοήσουμε τους λόγους, που η συγκεκριμένη οικονομική συγκυρία επιδρά αρνητικά στη εύρυθμη λειτουργία του, αναζητώντας πρωτίστως τους δρώντες και τους τρόπους, που διαχρονικά αυτοί συνδέονται μεταξύ τους στο συγκεκριμένο πλαίσιο αναφοράς.

006_Layout 1 30/09/2014 7:44 μ.μ. Page 63

ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΖΕΡΜΠΟΥΛΗΣ

Σημειώσεις 1. Πρόκειται για μια μικρή ομάδα αρχιτεκτόνων στα πλαίσια της μη κερδοσκοπικής εταιρείας sarcha με στόχο την προώθηση καινοτόμων μελετών για την αρχιτεκτονική, επιχειρώντας μια πειραματική μεθοδολογία παρέμβασης. Αντικείμενο της έρευνας της ομάδας των αρχιτεκτόνων είναι η χαρτογράφηση ανθρώπινων, υλικών και φυσικών πόρων της περιοχής, η οποία θα αποτελέσει τη βάση για τη διατύπωση προτάσεων ανάταξης τους. Η ομάδα ξεκίνησε την έρευνα της το 2012. 2. Η επιτόπια ανθρωπολογική έρευνα στην περιοχή ξεκίνησε τον Απρίλιο του 2012 και ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. Το εθνογραφικό μου πεδίο αποτελούσε το παλιό εμπορικό κέντρο της πόλης, που περικλείεται από τις οδούς Εγνατία, Ίωνος Δραγούμη, Ολύμπου, Χαλκέων και Μακεδονικής Αμύνης. Μια περιοχή με ισχυρά τοπόσημα, όπως το Καραβάν Σεράι, όπου στέγασε από το τέλος της δεκαετίας του ’50 το παλιό δημαρχείο, το τέμενος Hamza Bey γνωστό ως σινεμά Αλκαζάρ που έχει σφραγίσει γενιές Θεσσαλονικέων και την προσφυγική αγορά Μπιτ Παζάρ στην οδό Τοσίτσα. Επιπλέον τρείς αρχαιολογικοί χώροι, η πλατεία Διοικητηρίου από βορρά, η ρωμαϊκή αγορά από την ανατολή και ο αρχαιολογικός χώρος, που οι εργασίες του μετρό έφεραν στην επιφάνεια στην οδό Εγνατία από τον νότο, μπορούν να θεωρηθούν σύνορα του πεδίου έρευνας. 3. Εδώ χρησιμοποιώ τον όρο «πράγματα» μεταφράζοντας τον όρο «things» σε αντιδιαστολή με τον όρο «object». Η συγκεκριμένη οντολογική διαφορά ανάμεσα στους δύο όρους που βασίζεται στην χεγκελιανή ιδέα πως τα πράγματα βρίσκονται σε συνεχή ροή και εξέλιξη ενώ τα αντικείμενα είναι σταθερά και αμετάβλητα με συγκεκριμένο περιεχόμενο και σημασία, απασχόλησε το έργο πολλών διανοητών που ασχολούνται με την μελέτη της «υλικότητας», την «δραστικότητα των υλικών» αλλά και τον «υλικό πολιτισμό» (βλ. Knappet, C. 2008: 143-145, Ingold, T. 2012 41:435-37) 4. Σχετικές αναφορές για την κατάσταση στην περιοχή τα τελευταία χρόνια μπορεί κανείς να βρει στο διαδίκτυο στην επίσημη ιστοσελίδα του σωματείου παλαιοπωλών καταστηματαρχών Θεσσαλονίκης. Εκεί έχουν αναρτηθεί πολυάριθμα άρθρα που έχουν δημοσιευθεί στον τοπικό τύπο για την περιοχή και συγκεκριμένα για το Μπιτ Παζάρ καθώς και σχετικές επερωτήσεις βουλευτών που περιγράφουν τη κατάσταση ως δραματική, λόγω των πολλών κλειστών μαγαζιών, ο αριθμός των οποίων αυξάνεται διαρκώς. Βλ. σχ. http://www.antiques-thes.gr/article/125 5. «Εδώ και 80 χρόνια η παράδοση αυτή ανθεί στην κεντρική πλατεία του Μπιτ Μπαζάρ και στις οδούς Τοσίτσα και Γκαρμπολά, όπου οι παλαιοπώληδες εκτός από συλλεκτικά αντικείμενα «αντίκες» προσφέρουν προς πώληση και παλαιά έπιπλα.» Πουλημένη, Στ. Μακεδονία 5/01/2010, στο http://www.antiques-thes.gr/ article/114 , «Τα παλαιοπωλεία δημιουργήθηκαν από τους πρόσφυγες το 1927 με μεράκι και εκτίμηση προς τις πατρίδες που χάθηκαν και κάπως έτσι συνεχίζεται και τώρα. Στο σύνολο τους ήταν πάνω από 50 καταστήματα μα πλέον έχουν μείνει το πολύ 40.» σχ. βλ. http://www.antiques-thes.gr/article/133 6. Εδώ κάνω χρήση του όρου «actants» που χρησιμοποιεί ο Latour , αποδίδοντας δυνατότητα δράσης τόσο στα υλικά όσο και στους ανθρώπους τα οποία φαίνεται να διαντιδρούν εντός ενός δικτύου (Network) αναφοράς. 7. Ερευνητές όπως ο Carl Knappet και ο Λάμπρος Μαλαφούρης προτείνουν μια πιο «υλικοκεντρική» προσέγγιση της δράσης και της διεπαφής ανθρώπων και πραγμάτων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον

παρουσιάζει η κριτική του Tim Ingold στην θεωρία του Latour για τα δίκτυα προτείνοντας μια πιο χαΐντεγκεριανή προσέγγιση της διάδρασης σε δίκτυα, προσπαθώντας να καταλάβει την υλικότητα και την δράση της ιδωμένα μέσα σε συγκεκριμένα συγκείμενα. Σύμφωνα με τον Ingold η υλικότητα γίνεται κατανοητή μόνο στα πλαίσια ενός «πλέγματος (Meshwork)» όπως το χαρακτηρίζει που δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα κουβάρι από γραμμές ζωής που με κάποιον τρόπο μπλέκονται μεταξύ τους επηρεάζοντας την μία ή την άλλη εξέλιξη στη ζωή του εκάστοτε δικτύου αναφοράς. 8. Εδώ χρησιμοποιώ εσκεμμένα τον όρο ρίζωμα που χρησιμοποιεί ο Deleuze θέλοντας να περιγράψει την πολλαπλότητα και την ανοιχτότητα της «επίδρασης» των αντικείμενων, που αναπτύσσεται οριζόντια και δεν έχει συγκεκριμένα όρια. Βλ. Deleuze, G. & F. Guattari 2004. A thousand plateaus: capitalism and schizophrenia. London: Continuum. 9. Στην έρευνά μας λάβαμε εξαρχής υπόψη τις ενδείξεις ρευστότητας που γεννούν ενδεχομενικότητες, παράγοντας και αναπαράγοντας το χώρο. Τον προσεγγίσαμε ως ανοιχτό σε κάθε αλλαγή που επιτελείται διαχρονικά, μέσα από τις κοινωνικές και άλλες σχέσεις που αναπτύσσονται σε αυτόν ανάμεσα σε «δρώντες», που τελικά παράγουν κατά τον Lefebvre τον ίδιο το χώρο κοινωνικά και υλικά. 10. Βλ.επίσης σχετικά άρθρα στο διαδίκτυο όπως: http://parallaximag.gr/observatory/plateia-dioikitirioy-23-hronia-meta-ti και http://www.makthes.gr/news/reportage/57818/ 11. Οι φωτογραφίες της πλατείας Διοικητηρίου προέρχονται από σχετικές αναρτήσεις σ τις ιστοσελίδες http://www.learner.gr/ plateies/ και http://parallaximag.gr/observatory/plateia-dioikitirioy23-hronia-meta-ti 12. Ο όρος ανήκει στον Tim Ingold και αφορά στην ανάλυση του περί πλέγματος, βλ. (Ingold, T., 2007) 13. Το όνομα αυτό δεν είναι το πραγματικό όνομα της πληροφορήτριας. Έχουν χρησιμοποιηθεί για όλους ψευδώνυμα ακολουθώντας την επιστημονική δεοντολογία της Κοιν. Ανθρωπολογίας. Η χρήση αποσπασμάτων από το υλικό των συνεντεύξεων και η αναφορά σε συγκεκριμένους πληροφορητές στόχο έχει την επιμέρους ερμηνεία του πως βιώνεται η κρίση σε συνδυασμό με τους κενούς χώρους από διαφορετικά υποκείμενα ανάλογα με την προσωπική τους βιογραφία και την σχέση τους με την περιοχή. Η προσέγγιση είναι καθαρά ερμηνευτική και δεν έχει στόχο τη γενίκευση. 14. Σχετικά άρθρα μπορεί να βρει κανείς στην επίσημη σελίδα των παλαιοπωλών και καταστηματαρχών Θεσσαλονίκης: http://www.antiques-thes.gr/article/ press-releases 15. Η φωτογραφία του τεμένους προέρχεται από τον εξής δικτυακό τόπο: http://sobraluz.blogspot.gr/ 2009/02/2.html

Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Αγγελόπουλος Γ.2003. «Πολιτικές πρακτικές και πολυπολιτισμικότητα: η περίπτωση της Θεσσαλονίκης Πολιτισμικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης 1997», Ο Πολίτης. τχ.107, 2003, σ. 35-43. Appadurai A., 1986. The social Life of Things: Commodities in Cultural Perspective, Cambridge University Press, Kαίμπριτζ.

006_Layout 1 30/09/2014 7:44 μ.μ. Page 64

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 53-65

Besnier N., 2004. «Consumption and Cosmopolitanism: Practicing Modernity at the Second- Hand Marketplace in Nuku̕ alofa, Tonga», Anthropological Quaterly, τχ. 77(1), 2004, σ. 745. Bourdieu P., 2006. Η αίσθηση της πρακτικής (Μτφρ. Θεόδωρος Παραδέλλης), Αλεξάνδρεια,Αθήνα . Bourdieu P., 2002. Η Διάκριση. Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης (μτφρ. Κική Καψαμπέλη), Πατάκης, Αθήνα. Burchell G., Gordon C. και Miller P., 1991. The Foucault Effect studies in Governmentality, Harvester Whealboor, Λονδίνο. Cieraad I., 1999. «Anthropology at home», Στο Cieraad I. (επιμ.), An Anthropology of domestic Space, Syracuse University Press, Νέα Υόρκη, σ. 1-12. Douglas M. και Isherwood B., 1996. The world of Goods : Towards an Anthropology of Consumption, Routledge, Λονδίνο. De Certeau M., 1988. (μτφρ. Rendall, St.) The practice of everyday Life, University of California Press, Μπέρκλεϊ. Deleuze, G. & F. Guattari 2004. A thousand plateaus: capitalism and schizophrenia. Λονδίνο: Continuum. Foucault M., 2002. The order of things, Routledge, Νέα Υόρκη. Hell J. και Schönle A.(ed.), 2010. Ruins of Modernity, Λονδίνο Ingold, T., 2007. Lines. A brief History, Routledge, Λονδίνο. ― 2008. «when ANT meets Spider. Social theory for Arthropods», Στο Knappet, C. και Malafouris, L. (εκδ.), Material Agency. Towards a Non-Anthrpogentric Approach, Springer, Νέα Υόρκη. ― 2012. «Toward an Ecology of Materials», Annu. Rev. Anthropology, 7/2012, 41:427-42 Kiel, M., 1970. «Notes on the History of some Turkish monuments in Thessaloniki and their founders», Balkan Studies 2, σ.123-156. Latour B., 2005. Reassembling the Social. An Introduction to Actor –Network –Theory, Oxford University Press, Νέα Υόρκη. Lefebvre H., 1991. The Production of Space (translated by Donald Nicholson – Smith), Blackwell Publishing Οξφόρδη. Low S. και Denise Lawrence-Zuiniga (επιμ.), 2003.The Anthropology of Space and Place. Locating Culture, Blackwell Publishing, Οξφόρδη. Madanipour A., 2003. Public and private spaces of the city, Routledge, Λονδίνο. Malafouris, L., 2008. «At the Potter´s Wheel. An Argument for material Agency», Στο Knappet, C. και Malafouris, L. (εκδ.), Material Agency. Towards a Non-Anthrpogentric Approach, Springer, Νέα Υόρκη. Massey D., 1994. Space, Place and Gender, Polity Press, Καίμπριτζ. Miller D., (επιμ.) 1987. Mass Consumption and Material Culture, Blackwell, Οξφόρδη. ― 2001. Home Possessions. Material Culture behind Closed Doors, Berg, Οξφόρδη ― 2005. Materiality. An Introduction, Στο Miller Daniel (εκδ.) Materiality, Duke University Press, Λονδίνο. Murphy K., 2013. «A cultural geometry: Designing political things in Sweden», American Ethnologist, τχ. 40, 2/ 2013, σ. 118131. Navaro-Yashin Y., 2014. «Affective spaces, Melancholic Objects: Ruination and the Production of anthropological Knowledge». Στο Moore, Henrietta L., Todd Sanders. Anthropology in Theory: Issues in Epistemology, 52: 514-19

Thompson M., 1979. Rubbish Theory, Oxford University Press Οξφόρδη. Tonkiss F., 2005. Space, the City and Social Theory. Social Relations and Urban Forms, Polity Press, Κειμπριτζ. Ελληνική Βιβλιογραφία Αγγελόπουλος Γ. 2003. «Πολιτικές πρακτικές και πολυπολιτισμικότητα: η περίπτωση της Θεσσαλονίκης Πολιτισμικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης 1997», Ο Πολίτης. τχ.107, 2003,σ. 35-43. Ανδρούδης Π., 2006. «Το μεγάλο Καραβάν-Σεράι (Büyük Kervansarayi) της Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονικέων Πόλις, τεύχος 19,Θεσσαλονίκη, 5/2006, σ. 108-133. Αστρεινίδου-Κωτσάκη, Π., 1996. «Οικονομική λειτουργία των μπεζεστενίων στην αγορά της Οθωμανικής περιόδου», Μακεδονικά, τχ.30, 1995-96, Θεσσαλονίκη, σ.166-170. Γαβριηλίδης, Χ. Γ., Μέγας οδηγός Θεσσαλονίκης και περιχώρων, 1932-1933, τυπ. Μ. Τριανταφύλλου, Θεσσαλονίκη. Γιαλούρη Ε. (επιμ.), 2012. Υλικός Πολιτισμός. Η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, Αλεξάνδρεια, Αθήνα. Γούναρης Β., 1995. Θεσσαλονίκη 1917-1967 η ταυτότητα της πόλης μέσα από το δημοτικό αρχείο, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. Γιαννακόπουλος Κ. και Γιαννιτσιώτης Γ. (επιμ.), 2010. Αμφισβητούμενοι χώροι στην πόλη. Χωρικές Προσεγγίσεις του πολιτισμού, Αλεξάνδρεια/Πανεπ. Αιγαίου , Αθήνα. Δελαδέτσιμας, Π., 1994. «Απόψεις, θεωρίες και πρακτικές σχεδιασμού του χώρου κατά την περίοδο της ανασυγκρότησης και τη δεκαετία του ’50»,4ο επιστημονικό συνέδριο. Η ελληνική κοινωνία κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο (1945-1967), Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα, σ. 561571. Δημητριάδης Β., 1983. Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-1912, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη. Ζερμπούλης Μ. 2013. «Το αστικό τοπίο ως πεδίο συγκρουσιακών σχέσεων με αφορμή την κρίση. Το παράδειγμα του Μπιτ Παζάρ της Θεσσαλονίκης και η χωρική συγκρότηση μιας “φθηνής-ευκαιριακής” και “ανεκτικής”(;) αγοράς», ηλεκτρ. περιοδικό Χρόνος, Αθήνα, Τεύχος 04, 08/2013. Ιωάννου, Γ., 1984. Θεσσαλονίκη. Η πρωτεύουσα των προσφύγων, Κέδρος, Αθήνα. Καραδήμου Γερόλυμπου Α., 1990. «Οθωμανική πολεοδομία των μεταρρυθμίσεων. Θεσμοί, διοικητική οργάνωση, πολεοδομικές επεμβάσεις», Επιστημονική Επετηρίδα Πολυτεχνικής Σχολής, τόμος ΙΒ, Αριστοτέλιο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σ. 65-114 ― 1995. Η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917, Θεσσαλονίκη ― 2000. «Ο ΓΟΚ και η Ελληνική πόλη. Από την συνολική πολεοδομική αντίληψη στην ρύθμιση της ιδιωτικής κερδοσκοπίας», Στο Η πολεοδομία στην Ελλάδα από το 1949 έως το 1974, Πρακτικά, 2ο Συνέδριο Εταιρείας Ιστορίας της πόλης και της πολεοδομίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος, σ.151-165 Κιτσίκης, Κ., 1919. Η κτιριολογική άποψις του Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης, Αθήνα.

006_Layout 1 30/09/2014 7:44 μ.μ. Page 65

ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΖΕΡΜΠΟΥΛΗΣ

Κολώνας, Β.,2012. Η Αρχιτεκτονικής μια εκατονταετίας: Θεσσαλονίκη 1912- 2012, University Studio Press, Θεσσαλονίκη. Λαμπριανίδης, Λ. και Λυμπεράκη Α., 2001. Αλβανοί μετανάστες στη Θεσσαλονίκη: διαδρομές ευημερίας και παραδρομές δημόσιας εικόνας, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη. Μαραβελάκης, Μ. και Βακαλόπουλος, Α.,1975. Αι προσφυγικαί εγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη. Μοσκώφ, Κ. ,1978. Θεσσαλονίκη: τομή της μεταπρατικής πόλης, Στοχαστής, Αθήνα. Μωραϊτης, Κ., 2006. «Από το αστικό “πέρασμα” στον αστικό αποκλεισμό», Αρχιτέκτονες, τχ.58,2006,σ.54-56. Οικονόμου, Λ., 2008. Η κοινωνική παραγωγή του αστικού χώρου στη μεταπολεμική Αθήνα. Η περίπτωση της Βούλας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. Παύλου Μ.,2001. «Οι ‘‘λαθρέμποροι του φόβου’’: ρατσιστικός λόγος και μετανάστες στον τύπο μιας υποψήφιας μητρόπολης», Στο Μαρβάκης Α., Παρσάνογλου Δ. και Παύλου Μ. (επιμ.), Μετανάστες στην Ελλάδα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. Πετρίδης, Ν., 1985. Νεότερα μνημεία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. Σαμουηλίδου-Στεφανίδου, 1983. «Η Θεσσαλονίκη κατά την Τουρκοκρατία: τα τούρκικα μνημεία», Αρχαιολογία, τχ. 7, Μαίος 1983,σ .53-54. Σβορώνος, Ν.,1996. Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης τον 18ο αιώνα, Αθήνα. Φιλιππίδης, Δ., 1990. Για την νεοελληνική πόλη. Μεταπολεμική πορεία και μελλοντικές προοπτικές, Θεμέλιο, Αθήνα.

Χαστάογλου, Β., «Η στοά των Προσφύγων παλαιοπωλών- “Μπιτ Παζάρ”. Μια ιδιαίτερη αστική και κτιριακή τυπολογία της μεσοπολεμικής Θεσσαλονίκης», Στο Ζαφειρόπουλος Σ., Όριον: Τιμητικός Τόμος στον Καθηγητή Δ. Α. Φατούρο 1928-2001, Θεσσαλονίκη : ΑΠΘ - Πολυτεχνική ΣχολήΤμήμα Αρχιτεκτόνων, σ. 551-573. ― 2008. «Προσφυγική εγκατάσταση και πολεοδομικοί μετασχηματισμοί της Θεσσαλονίκης, 1922-1930», Στο Ιωαννίδου, Ελ. (επιμ.) Η μεταμόρφωση της Θεσσαλονίκης. Η εγκατάσταση των προσφύγων στην πόλη (1920-1940), Πρακτικά Ημερίδας, Ιστορικό αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού Δήμου Καλαμαριάς, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, σ. 43-88. Χεκίμογλου, Ε., 1996. Θεσσαλονίκη. Τουρκοκρατία, Μεσοπόλεμος, Θεσσαλονίκη. Χριστοδούλου, Γ., 1936. Η Θεσσαλονίκη κατά την τελευταίαν εκατονταετίαν, τυπ. «Η Ένωσις», Θεσσαλονίκη. Δικτυακοί Τόποι http://www.antiques-thes.gr/article/press-releases: Δικτυακός τόπος του Σωματείου Παλαιοπωλών Καταστηματαρχών Θεσσαλονίκης «Μπιτ Παζάρ 1928». http://parallaximag.gr/observatory/plateia-dioikitirioy-23-hroniameta-ti και http://www.makthes.gr/news/reportage/57818/ και http://sobraluz.blogspot.gr/2009/02/2.html: Από τους συγκεκριμένους δικτυακούς τόπους έχει αντληθεί φωτογραφικό υλικό που αποτυπώνει παλαιότερες φάσεις των χώρων και των κτιρίων, στα οποία αναφέρεται το άρθρο.

007_Layout 1 30/09/2014 7:45 μ.μ. Page 66

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 66-78

ΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ: ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΟΥ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ, ΕΙΚΟΝΕΣ ΠΟΥ ΠΑΡΑΓΟΥΝ ΣΗΜΑΣΙΕΣ Κώστας Θεοδωρόπουλος*, Γιώργος Κανδύλης**, Αλεξάνδρα Σαγιά***

Περίληψη Η επιδιωκόμενη σήμερα στην Αθήνα εμπέδωση του «αισθήματος ασφάλειας» συνίσταται σε ένα σύνολο δημόσιων ρητορικών που έρχονται να καταδείξουν μια σειρά από απειλές και να πείσουν για την ανάγκη λήψης έκτακτων μέτρων για την αντιμετώπισή τους. Πέρα από τους διατυπωμένους λόγους, οι ρητορικές αυτές περιλαμβάνουν σημαίνουσες εικονογραφήσεις, τόσο των προβλημάτων ασφάλειας όσο και των ενδεδειγμένων λύσεων. Εδώ επιλέγουμε να διερευνήσουμε με συστηματικό τρόπο την κατασκευή των εικόνων της ασφάλειας της πόλης από την ίδια την ελληνική αστυνομία ως έναν αυτόνομο πομπό. Για το σκοπό αυτό, χρησιμοποιούμε τα επίσημα οπτικά ντοκουμέντα αστυνομικών επιχειρήσεων που η ίδια δημοσιοποιεί στο διαδίκτυο, ως οπτικοποιημένα δελτία τύπου. Από μεθοδολογικής πλευράς, αξιοποιούμε τα εργαλεία της ανάλυσης περιεχομένου και της οπτικής σημειωτικής, εξετάζοντας ειδικότερα τα σημειωτικά συστήματα των αναπαριστώμενων συμμετεχόντων και της αλληλεπίδρασης στις σχέσεις μεταξύ των εικονιζόμενων αντικειμένων και του θεατή. Διαπιστώνουμε έτσι το είδος και την προέλευση των εικονογραφημένων απειλών, τα απειλούμενα αντικείμενα που χρήζουν προστασίας, το είδος της αστυνόμευσης που προορίζεται να αποκαταστήσει το αίσθημα ασφάλειας και τις πιθανές ομαδοποιήσεις των σημασιολογικών φορτίσεων από την πλευρά των δεκτών. Με τον τρόπο αυτό καταλήγουμε σε μία περιγραφή αυτού που κατά την ελληνική αστυνομία συνιστά την ασφαλή πόλη και της θέσης που αυτή επιφυλάσσει στους πολίτες της.

Visual representations of security in Athens policies that become images, images that produce meanings Kostas Theodoropoulos, Giorgos Kandylis, Alexandra Sagia Abstract The claim for security in Athens consists today of an emerging public rhetoric that exhibits a series of threats and attempt to convince about the necessary measures. Apart from specific discourses, this rhetoric also comprises a signifying iconography of the security issues and the suggested solutions. In this paper we deal with the construction of urban security images by the Greek police as an independent broadcaster of security messages. For this purpose we investigate the official visual documents that are published by the police in the form of visualized press releases. We make use of the methodological tools of content analysis and visual semiotics, examining especially the semiotic systems of participant objects and interaction. We identify the categories and the origins of the security threats, the threatened referent objects, the proposed policing methods and the potential signification processes expected by the receivers of the messages. We thus provide a description of what a secure city is and what is the position of the citizens in it, according to the police.

* Ειδικός Επιστήμονας ΕΚΚΕ, ktheodo@ekke.gr ** Ερευνητής ΕΚΚΕ, gkandyli@ekke.gr *** Αρχιτέκτων, MSc Πολεοδομία-Χωροταξία, sagia_al@hotmail.com

007_Layout 1 30/09/2014 7:45 μ.μ. Page 67

ΚΩΣΤΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΝΔΥΛΗΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΣΑΓΙΑ

1. Εισαγωγή Η περίοδος της «κρίσης» σηματοδότησε την επέλαση μίας νέας και εκτεταμένης αγωνίας σχετικά με την ασφάλεια στο κέντρο της Αθήνας, το οποίο τοποθετήθηκε στην πιο περίοπτη θέση μιας ποικιλώνυμης τοπολογίας της κρίσης. Εμβληματικές περιγραφές των προβλημάτων –όπως οι σχετικές με την «υποβάθμιση», την «ερήμωση», την «εγκληματικότητα» και τη «λαθρομετανάστευση»– αλλά και πολιτικές/πολεοδομικές εξαγγελίες –όπως η «ανάκτηση», η «επανακατοίκηση» και η «αναζωογόνηση»– κατέστησαν το αθηναϊκό κέντρο χωρικό συμπύκνωμα της κρίσης της ελληνικής κοινωνίας, εντοπίζοντας ταυτόχρονα τη λύση, κατά κύριο λόγο, στην πραγματική και συμβολική αποκατάσταση της διασαλευμένης τάξης. H διαβόητη πλέον «γκετοποίηση», σύνοψη και τεκμήριο των εκδηλώσεων της αστικής κρίσης, δεν είναι παρά ένα σύνολο αναπαραστάσεων που αντιδιαστέλλουν την επιθυμητή κανονικότητα της πόλης σε μία διαπιστούμενη κατάσταση πολιορκίας, καλώντας σε εφαρμογή μέτρων «ανακατάληψης» (Καλαντζοπούλου κ.ά., 2011, Αράπογλου, 2013, Κανδύλης, 2013, Xenakis & Cheliotis, 2013). Δεν πρόκειται ασφαλώς για κάποια ελληνική ιδιαιτερότητα, αν παρακολουθήσουμε το επιχείρημα του Stephen Graham (2010) ότι η κατίσχυση στρατιωτικοποιημένων ιδεών και πρακτικών αστικής ασφάλειας (αυτό που ονομάζει «νέα πολεμική αστικότητα»), είναι η κυρίαρχη τάση αναφορικά με τον τρόπο κατανόησης και συγκρότησης των πόλεων σε ολόκληρο τον κόσμο. O Zygmunt Bauman (2005) επιμένει ιδιαίτερα στην εμπρόθετη καλλιέργεια της «νοοτροπίας του οχυρού» που επιτυγχάνει συγκεκριμένα οφέλη για τους καλλιεργητές της: «οι απειλές πρέπει να διαγράφονται με τα μελανότερα δυνατά χρώματα, έτσι ώστε η μη υλοποίηση των απειλών να μπορεί να παρουσιάζεται στο τρομοκρατημένο κοινό ως εξαιρετικό επίτευγμα» (Bauman 2005: 150). Στο παρόν κείμενο αντιμετωπίζουμε το αίτημα της ασφάλειας στο αθηναϊκό κέντρο ως ένα φαινόμενο ασφαλειοποίησης της κοινωνικής ζωής στην πόλη, ακολουθώντας τα στοιχεία του τυπικού ορισμού της ασφαλειοποίησης που διαμορφώθηκε από τους θεωρητικούς της λεγόμενης Σχολής της Κοπεγχάγης (Wæver, 1995, Buzan et al., 1998): ένας ή περισσότεροι δρώντες (securitizing actors) παρουσιάζουν ένα ζήτημα ως μείζονα απειλή για κάποιο απειλούμενο αντικείμενο ανα-

φοράς, πείθοντας ένα κοινό για την ανάγκη λήψης έκτακτων μέτρων. Έτσι για παράδειγμα, μία κυβέρνηση μπορεί να πείθει το εθνικό ακροατήριο ότι η εγκατάσταση ξένων μεταναστών συνιστά απειλή για την εθνική ομοιογένεια και άρα για την αναγκαιότητα του ελέγχου των συνόρων, οι υγειονομικές υπηρεσίες μπορεί να πείθουν για τους κινδύνους εξάπλωσης ενός νέου ιού ή για τους κινδύνους του καπνίσματος για τους καπνιστές και τον γενικό πληθυσμό και να συνιστούν περιοριστικά μέτρα κοκ. Κομβικό σημείο της θεωρίας της ασφαλειοποίησης δεν είναι επομένως οι οποιεσδήποτε αντικειμενικές συνθήκες ασφάλειας αλλά η κοινωνική κατασκευή της. Η διαδικασία κοινωνικής κατασκευής της ασφάλειας συνίσταται κατεξοχήν σε μία ρηματική διατύπωση του ζητήματος της ασφάλειας από κάποιον φορέα προς τους ακροατές του. Αρκετές κριτικές προσεγγίσεις (μεταξύ άλλων Bigo, 2002, Balzack, 2005, McDonald, 2008, βλ. CASE Collective 2006 για μια συνολική επισκόπηση), έχουν επισημάνει ενδεχόμενες αδυναμίες αυτής της προσέγγισης, κυρίως ως προς τον περιορισμό της ασφαλειοποίησης σε μία εν πολλοίς μονόδρομη επικοινωνία και ως προς την μονοδιάστατη έμφαση στις ρηματικές διατυπώσεις, άρα και την αδυναμία εντοπισμού περιπτώσεων εμπέδωσης της ασφάλειας που δεν εμπεριέχονται σε λόγους, παρά σε πρακτικές συγκεκριμένων φορέων. Είναι μάλλον προτιμότερο, όπως συνοψίζει ο Van Dijk (2006), να αντιμετωπίζουμε την ασφαλειοποίηση αφενός ως μια διαδικασία στην οποία συμμετέχουν πολλαπλοί δρώντες, κάποτε μάλιστα με αντιτιθέμενα συμφέροντα και πάντως από άνισες θέσεις και αφετέρου, ως μια διαδικασία που μπορεί να επιτελείται και μέσα από «σιωπηλές», μη ρηματικές πρακτικές (π.χ. σωματικοί έλεγχοι, ιατρικές εξετάσεις, τήρηση βάσεων δεδομένων), ιδιαίτερα όταν ένας επιτυχής κύκλος ρηματικών ανησυχιών έχει ήδη προηγηθεί. Η εικονογράφηση της ασφάλειας, η παραγωγή εικόνων που εκπέμπουν μηνύματα σχετικά με απειλές, απειλούμενους και μέτρα ασφάλειας, είτε συνοδεύοντας κάποιο κείμενο είτε αυτοτελώς, τοποθετείται κατά κάποιον τρόπο ανάμεσα στον λόγο και την πρακτική, καθώς οι εικόνες «μιλάνε» μέσω των γεγονότων και των πρακτικών που επιλέγεται να απεικονιστούν σε αυτές. Από τις συλλήψεις των οροθετικών εκδιδόμενων γυναικών, μέχρι την επιχείρηση μαζικών συλλήψεων μεταναστών «Ξένιος Δίας» και από την εκκαθά-

007_Layout 1 30/09/2014 7:45 μ.μ. Page 68

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 66-78

ριση του κέντρου από χρήστες ναρκωτικών, μέχρι τις επιχειρήσεις εκκένωσης κατειλημμένων κτιρίων, η εικόνα και η ορατότητα αποκτούν κατά την πρόσφατη περίοδο πρωτεύοντα ρόλο στην αναπαραγωγή των πρακτικών της ασφάλειας. Υπάρχουν αρκετοί διαφορετικοί παραγωγοί τέτοιων απεικονίσεων σε δημοσιεύματα του Τύπου, πολιτικές προκηρύξεις και αφίσες, διαφημίσεις ιδιωτικών εταιρειών security, ιστοσελίδες στο διαδίκτυο κοκ. Ανάμεσά τους εξέχουσα θέση κατέχουν προφανώς οι παραγωγοί των τηλεοπτικών δελτίων. Ωστόσο εδώ επιλέγουμε να ασχοληθούμε με έναν φορέα επίσημου κοινωνικού ελέγχου που αν και κατέχει εξ ορισμού κεντρική θέση στην κατασκευή «κυμάτων εγκληματικότητας» (Κωνσταντινίδου, 1999), δεν είχε μέχρι πρόσφατα αυτόνομη και συστηματική συμβολή στην παραγωγή και τη διακίνηση εικόνων. Πρόκειται για την Ελληνική Αστυνομία (ΕΛ.ΑΣ), η οποία από το 2010 απέκτησε επίσημο κανάλι στο YouTube και το αξιοποιεί με αυξανόμενους ρυθμούς για τη μεταφόρτωση και την προβολή οπτικού υλικού. Εξετάζουμε το υλικό των οπτικοποιημένων δελτίων Τύπου της Ελληνικής Αστυνομίας υπό το πρίσμα των βασικών στοιχείων του ορισμού της ασφαλειοποίησης. Στόχος μας είναι επομένως να διερευνήσουμε α. τις εικονοποιημένες απειλές ασφάλειας και τον τρόπο με τον οποίο αυτές τεκμαίρονται ως τέτοιες, β. τα αντικείμενα αναφοράς, που στην περίπτωσή μας είναι κατηγορίες χώρων σε διάφορες επάλληλες κλίμακες και γ. τα ενδεδειγμένα μέτρα αποκατάστασης του αισθήματος ασφάλειας. Αναζητούμε επιπλέον δ. το κοινό στο οποίο απευθύνονται αυτές οι εικόνες, υπό την έννοια της παρατήρησης των τρόπων με τους οποίους οι εικόνες της ΕΛ.ΑΣ επιχειρούν να σχετιστούν με τους θεατές τους.

2. Το κανάλι της Ελληνικής Αστυνομίας στο YouTube Το κανάλι της ελληνικής αστυνομίας στο YouTube περιλάμβανε μέχρι τις 9/4/2014 366 βίντεο, τα οποία διακρίνονται ανάλογα με το περιεχόμενό τους στις εξής κατηγορίες: δηλώσεις/συνεντεύξεις Τύπου, διαφημιστικά σποτ/ενημερωτικό υλικό, πραγματικές επιχειρήσεις, αστυνομικές ασκήσεις και ντοκουμέντα άλλης πηγής (κυρίως περιστατικά καταγεγραμμένα από κλειστά κυκλώματα με σκοπό τον εντοπισμό υπόπτων). Η

δημοσίευση επιχειρησιακών βίντεο ξεκινά τον Φεβρουάριο του 2012 και συνεχίζεται έκτοτε με αυξανόμενη συχνότητα, αποτελώντας πλέον μια συνήθη πρακτική της ΕΛ.ΑΣ, είτε συνοδεύοντας σχετικά γραπτά δελτία τύπου, είτε αποκλειστικά στο YouTube, που έτσι χρησιμοποιείται ως αυτόνομο μέσο πληροφόρησης του κοινού. Η ανάλυση που ακολουθεί περιορίζεται στο οπτικό υλικό των 30 βίντεο πραγματικών αστυνομικών επιχειρήσεων. Η άλλη εικονογραφική επιλογή που θα μπορούσε να παρουσιάζει ενδιαφέρον για τους σκοπούς αυτής της εργασίας, αυτή των διαφημιστικών σποτ, αποκλείστηκε προς το παρόν, καθώς παραμένει πολύ περιορισμένη. Η δημοτικότητα των βίντεο κυμαίνεται από μερικές εκατοντάδες προβολές σε διάστημα αρκετών μηνών, μέχρι αρκετές χιλιάδες προβολές σε διάστημα λίγων ημερών. Η διακύμανση αυτή πιθανόν σχετίζεται με την αναπαραγωγή του υλικού από ηλεκτρονικά μέσα που παραπέμπουν στους συνδέσμους του καναλιού και με την τυχόν ευρύτερη δημοσιότητα του εκάστοτε γεγονότος. Η ακριβής διαδικασία παραγωγής των βίντεο μάς είναι άγνωστη. Δεν πρόκειται για δουλειές υψηλού επαγγελματικού επιπέδου, αλλά για λήψεις που χαρακτηρίζονται από σειρά κακοτεχνιών και αστοχιών, αν και ορισμένες είναι εμφανώς περισσότερο επεξεργασμένες από άλλες. Δεν γνωρίζουμε αν υπάρχουν αστυνομικοί ή άλλα πρόσωπα σταθερά υπεύθυνα για την παραγωγή, ούτε με ποιους τρόπους παρεμβαίνουν οι προϊστάμενοι στις διάφορες φάσεις της. Ωστόσο, το γεγονός ότι τα βίντεο προκύπτουν ως αποτέλεσμα δευτερογενούς επεξεργασίας (επιλογή σκηνών, μοντάζ, διαχείριση ήχου) που κατασκευάζει και ακολουθεί, όπως θα δείξουμε, ορισμένους κώδικες και κανόνες, μας επιτρέπει να τα κατατάξουμε σε ένα ιδιόμορφο είδος που μπορούμε να εξετάσουμε ως τέτοιο. Το ιδιαίτερο αυτό είδος προσομοιάζει καταρχάς στο ντοκιμαντέρ ή έστω σε μια αποσπασματική εκδοχή του, υπό την έννοια της αναπαράστασης γεγονότων που ο θεατής τείνει να πιστεύει ότι συνέβησαν ακριβώς όπως απεικονίζονται. Με άλλα λόγια, «οι εικόνες παρουσιάζουν μια νέα «αδιάψευστη» μαρτυρία, [καθώς] η λήψη της φωτογραφίας γίνεται «εκ του φυσικού»» (Pavarini, 1999). Επιπλέον, η παράθεση πλάνων που εναλλάσσονται με σχετικά ταχύ ρυθμό και χωρίς απαραίτητη λογική ή χωρική συνάφεια φαίνεται

007_Layout 1 30/09/2014 7:45 μ.μ. Page 69

ΚΩΣΤΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΝΔΥΛΗΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΣΑΓΙΑ

να είναι δάνειο των ρεπορτάζ των τηλεοπτικών δελτίων και μάλιστα η απουσία σχολιασμού θυμίζει την τεχνική προβολής ειδήσεων «χωρίς σχόλια» που υιοθετούν ορισμένοι διεθνείς ειδησεογραφικοί σταθμοί. Από την άλλη μεριά, η πρόθεση παρουσίασης του αστυνομικού έργου προσομοιάζει σε ένα ιδιότυπο είδος διαφήμισης μέσω επίδειξης των επιτευγμάτων. Η διαφημιστική διάσταση δεν είναι μεν αυτόνομη θεματική, αναδύεται όμως με ευδιάκριτους, χαρακτηριστικούς και επαναλαμβανόμενους καθ’ υποδήλωση κώδικες. Τέτοιοι είναι η προβαλλόμενη άψογη οργάνωση των επιχειρησιακών εξορμήσεων της, η ακρίβεια και αποφασιστικότητα των κινήσεων, η λεπτομερής καταγραφή των ευρημάτων, η αίσθηση εποπτείας υποκειμένων, χώρων και αντικειμένων, η προβλεπτικότητα και ετοιμότητα έναντι των πιθανών αποκλίσεων από τον αρχικό σχεδιασμό και τελικά ο επαγγελματισμός που νομιμοποιεί τις αστυνομικές επιχειρήσεις. Συγκροτείται έτσι μια εικόνα που υποδηλώνει όχι μόνο την αποτελεσματική αντιμετώπιση των απειλών που εκδηλώνονται, αλλά και την αποτρεπτική ικανότητα τυχόν μελλοντικών. Πέραν δηλαδή της επίδειξης τωρινών επιτευγμάτων, προαναγγέλλεται και η συνέχισή τους, ενδεχομένως σε ευρύτερη και κρισιμότερη κλίμακα. Υπ’ αυτό το πρίσμα, μπορεί να μιλήσει κάποιος για «γκρίζα» διαφήμιση, ενταγμένη στην προοπτική ενημέρωσης για τα «προσεχώς». Τέλος, το γεγονός ότι τα εικονιζόμενα πρόσωπα, τόσο οι αστυνομικοί όσο και κατά κανόνα οι ύποπτοι, γνωρίζουν ότι κινηματογραφούνται και επομένως είναι ενδεχόμενο να ρυθμίζουν ανάλογα τη συμπεριφορά τους, θυμίζει τους κανόνες ενός reality show, στο οποίο πάντως οι εκάστοτε ύποπτοι συμμετέχουν χωρίς να ερωτηθούν. Αυτή η καταναγκαστική κινηματογράφηση είναι το μόνο στοιχείο που μπορεί να προκαλέσει την αμφισβήτηση της εγκυρότητας από τους θεατές των βίντεο, σε μία δεύτερη ανάγνωση. Κατά τα άλλα, το τεκμήριο της εγκυρότητας προκύπτει από την ίδια τη φύση του μέσου (κινηματογραφημένες «πραγματικές» εικόνες – αναστολή της δυσπιστίας), όσο και από την επικαλούμενη επισημότητα (χαρακτηρισμός του καναλιού ως «επίσημου», προσθήκη του λογότυπου της ΕΛ.ΑΣ στην αρχή και στο τέλος). Επομένως, το οπτικό υλικό κατέχει μία θέση στο καθεστώς αλήθειας της ΕΛ.ΑΣ1 και είναι απ’ αυτή την άποψη αξιόπιστο, ως πιστή μαρτυρία ενός ψεύδους (Pavarini, 1999).

3. Επιλογή της μεθόδου ανάλυσης Η συστηματική εξέταση των βίντεο απαιτεί μία κατά το δυνατόν τυποποιημένη ανάλυση περιεχομένου του οπτικού υλικού. Παραφράζοντας τον ευρύ ορισμό της ανάλυσης περιεχομένου του Ole Holsti (1969), θα λέγαμε ότι η οπτική ανάλυση περιεχομένου είναι μία μέθοδος που αποσκοπεί στον εντοπισμό καθορισμένων χαρακτηριστικών των οπτικών μηνυμάτων. Η ανάλυση περιεχομένου είναι κατ’ ουσίαν μία ποσοτική μέθοδος, προορισμένη να εξακριβώσει τη συχνότητα εμφάνισης προεπιλεγμένων αντικειμένων που εμφανίζονται σε ένα ή περισσότερα κείμενα – και επομένως μία μέθοδος κατάλληλη για τον χειρισμό μεγάλου όγκου δεδομένων (Stemler, 2001). Ως εργαλείο της οπτικής ανάλυσης, η ανάλυση περιεχομένου συνίσταται στην ποσοτικοποίηση των οπτικών και ηχητικών αναπαραστάσεων ως προς καλά ορισμένες «τιμές» κάποιων επιλεγμένων «μεταβλητών» (Bell, 2001). Στην περίπτωσή μας, η επιλογή των μεταβλητών καθοδηγείται από τα συστατικά μέρη του ορισμού της ασφαλειοποίησης: απειλές, απειλούμενοι χώροι και μέτρα αποκατάστασης. Καθένα από αυτά τα τρία συστατικά αναλύεται σε μεταβλητές κατάλληλες για παρατήρηση. Έτσι, οι «απειλές» εξειδικεύονται περαιτέρω στους ανθρώπινους φορείς των απειλών και τις (οπτικές) υλικές ενδείξεις που τεκμηριώνουν την απειλή. Η μεταβλητή «ανθρώπινοι φορείς» αναλύεται με τη σειρά της σε άμεσα παρατηρήσιμες μεταβλητές όπως το φύλο (τιμές: άντρες/γυναίκες), η εθνοτική προέλευση (έλληνες/ξένοι) και η φυλή (λευκοί - μη λευκοί), ενώ οι υλικές ενδείξεις της απειλής είναι ήδη άμεσα παρατηρήσιμες (περιλαμβάνοντας αντικείμενα που απειλούν τη σωματική ακεραιότητα, αντικείμενα που θίγουν τη δημόσια υγεία, το αίσθημα καθαριότητας, τα χρηστά ήθη κοκ). Από τη μεριά τους οι απειλούμενοι χώροι εξετάζονται ως προς τη θέση τους στην πόλη (προσδιορισμένη με λιγότερη ή περισσότερη σαφήνεια), το καθεστώς ιδιοκτησίας και τον κλειστό ή ανοιχτό χαρακτήρα τους. Τέλος, τα αστυνομικά μέτρα διακρίνονται με βάση το μέγεθος της κινητοποιούμενης ισχύος και τα αντικείμενα του αστυνομικού ελέγχου (ανθρώπινα σώματα, υλικά αντικείμενα, χώροι). Η πολυπλοκότητα του οπτικού υλικού και το ίδιο το γεγονός της εμπρόθετης παραγωγής και διακίνησής του από την ΕΛ.ΑΣ., επιβάλλουν τη συμπλήρωση της

007_Layout 1 30/09/2014 7:45 μ.μ. Page 70

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 66-78

οπτικής ανάλυσης περιεχομένου με πιο εκλεπτυσμένα εργαλεία που είναι σε θέση να αποκαλύψουν, όχι το πλήθος συγκεκριμένων αναπαριστώμενων κατηγοριών, αλλά τους τρόπους κατασκευής των οπτικών αναπαραστάσεων, δηλαδή τους τρόπους με τους οποίους η εικόνα αποκτά σημασίες και εκπέμπει το μήνυμα που δείχνει να εκπέμπει. Τέτοια εργαλεία προσφέρουν οι μέθοδοι της οπτικής σημειωτικής. Βασική για την οπτική σημειωτική είναι η διάκριση που κάνει ο Roland Barthes ανάμεσα σε δύο επίπεδα οπτικών μηνυμάτων (Van Leeuwen, 2001), εκείνο της καταδήλωσης (όπου για παράδειγμα μία κλούβα της αστυνομίας δηλώνει την παρουσία αστυνομικής δύναμης ή μία επιγραφή στα αραβικά δηλώνει ένα κατάστημα μεταναστών) και εκείνο της συνδήλωσης (όπου η κλούβα μπορεί να σημαίνει την ικανότητα ή την ανάγκη για μαζικές προσαγωγές και η επιγραφή στα αραβικά την εισβολή αλλοδαπών στο κέντρο της Αθήνας). Οι τρόποι με τους οποίους οι εικόνες επιτυγχάνουν τέτοιες ευρύτερες συνδηλώσεις μπορούν να συνοψιστούν σε σημειωτικά συστήματα (Kress & Van Leeuwen, 1996, Scollon & Wong Scollon, 2003). Ανάμεσα σε αυτά, επιλέγουμε να αξιοποιήσουμε εδώ τα συστήματα που αφορούν αφενός τις σχέσεις ανάμεσα στα αναπαριστώμενα αντικείμενα και αφετέρου τις σχέσεις ανάμεσα στα αναπαριστώμενα αντικείμενα και τους θεατές των εικόνων. Στην πρώτη περίπτωση μας ενδιαφέρουν κυρίως οι αφηγηματικές δομές που συντίθενται από τις «διανυσματικές σχέσεις» (Scollon & Wong Scollon, 2003) μεταξύ των αναπαριστώμενων αντικειμένων, δηλαδή τις ποικίλες υλικές ή άυλες κινήσεις που συσχετίζουν τα αντικείμενα μεταξύ τους, όπως όταν ένας αστυνομικός κατευθύνει μία ομάδα μεταναστών, ένας άλλος κοιτάζει μέσα σε ένα δωμάτιο, ένα περιπολικό κλείνει έναν δρόμο). Μας ενδιαφέρουν επομένως τόσο ανθρώπινα όσο και μη-ανθρώπινα αντικείμενα και οι δράσεις που αναπτύσσουν το ένα προς το άλλο –δράσεις οι οποίες συνθέτουν το σενάριο των βίντεο. Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι από την άλλη μεριά και η έλλειψη τέτοιων διανυσματικών σχέσεων, δηλαδή η απουσία δράσης μεταξύ αναπαριστώμενων αντικειμένων (π.χ. αδιάφοροι διαβάτες, περαστικά αυτοκίνητα) η οποία κατά τους Scollon & Wong Scollon παράγει εννοιολογικές δομές που πλαισιώνουν τις αφηγηματικές (π.χ. κλειστό κατάστημα, πολυσύχναστος δρόμος, η κίνηση, η πόλη).

Στη δεύτερη περίπτωση, η προσοχή στρέφεται στην απόσταση και στη γωνία από την οποία ο θεατής τοποθετημένος εξ ορισμού εκτός εικόνας, παρατηρεί τα αναπαριστώμενα αντικείμενα. Η αίσθηση της απόστασης δημιουργείται από το σχετικό μέγεθος των αναπαριστώμενων αντικειμένων ως προς το σύνολο της εικόνας και ως προς άλλα αναπαριστώμενα αντικείμενα. Η κοινωνική σημασία της απόστασης είναι ασφαλώς ένα σύνθετο ζήτημα και ο προσδιορισμός της ποικίλλει ανάμεσα σε διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα. Οι επεξεργασίες των Edward Hall και Erving Goffman που εξετάζουν οι Scollon & Wong Scollon συγκλίνουν από διαφορετικές αφετηρίες στο ότι η απόσταση δημιουργεί διαφορετικούς βαθμούς εμπλοκής με τα τεκταινόμενα. Για την παρούσα ανάλυση εφαρμόζουμε μία εκδοχή της τυπολογίας του Hall ο οποίος διακρίνει (κατά φθίνουσα εγγύτητα) ανάμεσα σε άμεση, προσωπική, κοινωνική και δημόσια απόσταση. Έτσι, άμεση είναι η απόσταση όταν δίνεται η εντύπωση ότι μπορούμε (σχεδόν) να αγγίξουμε τα αντικείμενα. Προσωπική είναι η απόσταση που χωρίς να επιτρέπει σωματική επαφή, δημιουργεί την αίσθηση της άμεσης εμπλοκής. Κοινωνική είναι η απόσταση που επιτρέπει την κοινωνική επαφή αλλά και τη διακριτική αποστασιοποίηση και δημόσια η απόσταση που επιτρέπει την παρατήρηση χωρίς την πιθανότητα κοινωνικής επαφής. Σε ό,τι αφορά τη γωνία λήψης, εφαρμόζουμε τη διάκριση ανάμεσα σε καθοδική γωνία (ο θεατής παρατηρεί τα αντικείμενα αφ’ υψηλού), ανοδική (ο θεατής τοποθετείται χαμηλότερα από τα αντικείμενα και παρατηρεί προς τα πάνω) και ευθεία (ο θεατής στο ίδιο ύψος με τα αντικείμενα). Με βάση αυτές τις διαφορές επιδιώκονται σχέσεις υπεροχής/εποτείας, υπαγωγής/υποταγής ή εξίσωσης των θεατών με ό,τι αναπαρίσταται στην εικόνα. Αυτές οι σχέσεις δεν αντιστοιχούν μονοσήμαντα σε συγκεκριμένα αισθήματα των θεατών, ωστόσο τους κατευθύνουν, όπως θα φανεί στην ανάλυση που ακολουθεί, προς κατηγορίες στάσεων απέναντι στα τεκταινόμενα. Μία ακόμα διαφοροποίηση επιτυγχάνεται στον οριζόντιο άξονα της εικόνας, με την παραλλαγή της πλάγιας λήψης που αποκρύπτει μέρος των εικονιζόμενων, αυξάνοντας τεχνητά την απόσταση (ένας άνθρωπος που αντικρίζουμε από το πλάι, ένα κτίριο του οποίου διακρίνουμε μόνο μία γωνία κτλ).

007_Layout 1 30/09/2014 7:45 μ.μ. Page 71

ΚΩΣΤΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΝΔΥΛΗΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΣΑΓΙΑ

4. Απεικονίσεις των απειλών Η κατηγοριοποίηση των απειλών πραγματοποιείται σε μεγάλο βαθμό ήδη από τους τίτλους και τις περιγραφές των βίντεο, όπως καταχωρούνται στο YouTube. Με αυτό το κριτήριο, στο σύνολο των τριάντα βίντεο που εξετάσαμε, δεκατρία έχουν ως θέμα την παρουσία αλλοδαπών, συνήθως με αναφορά στην επιχείρηση «Ξένιος Ζευς», οχτώ το παραεμπόριο, πέντε τις καταλήψεις κτιρίων, δύο την πορνεία και δύο τα ναρκωτικά. Η πραγματικότητα είναι όμως πιο σύνθετη, καθώς τα περισσότερα βίντεο που αφορούν το παράνομο εμπόριο συνδέουν, λεκτικά ή εικονογραφικά, το ζήτημα αυτό με τη μετανάστευση, ενώ σε δύο βίντεο σχετικά με «επιχείρηση κατά του παραεμπορίου στην ΑΣΟΕΕ», πραγματοποιείται πλήρης εικονογραφική σύνδεση του παραεμπορίου, της μετανάστευσης και των καταλήψεων κτιρίων. Η απεικόνιση των μεταναστών περιλαμβάνει άντρες, κατά κύριο λόγο Αφρικανούς και Ασιάτες και συνήθως νεαρής ηλικίας, τους οποίους ο αστυνομικός φακός συναντά να κυκλοφορούν στον δημόσιο χώρο μόνοι ή σε ομάδες. Στις περισσότερες περιπτώσεις παρακολουθούμε επιχειρήσεις μαζικών προσαγωγών στο δρόμο, όπου πολυπληθής αστυνομική δύναμη (πεζοί αστυνομικοί και οχήματα) πραγματοποιεί σωματικούς ελέγχους και ελέγχους εγγράφων. Οι μετανάστες συγκεντρώνονται σε συγκεκριμένα σημεία, μεταφέρονται σε αστυνομικά τμήματα (όπου ο έλεγχος επαναλαμβάνεται), και από κει κάποιοι μεταφέρονται και πάλι με κλούβες σε προορισμούς που δεν βιντεοσκοπούνται. Ο θεατής αφήνεται να υποθέσει ότι πρόκειται για χώρους κράτησης παράνομων αλλοδαπών. Ως επί το πλείστον πρόκειται για την απεικόνιση μίας ρουτίνας που περιλαμβάνει περιπολίες, ελέγχους, προσαγωγές, χωρίς να προβάλλεται άσκηση φυσικής βίας3. Η έμφαση δίνεται στον επίμονο και επαναλαμβανόμενο έλεγχο της νομιμότητας, στον έλεγχο των αντικειμένων που οι μετανάστες φέρουν και στο γεγονός ότι πρόκειται για επιχειρήσεις που αφορούν ταυτόχρονα μεγάλο αριθμό υπόπτων. Κατά συνέπεια, εντοπίζουμε ως τεκμήρια της απειλής την παράνομη παρουσία, το παράνομο εμπόριο αλλά και απλά το ίδιο το πλήθος, με άλλα λόγια την ίδια την παρουσία των μεταναστών.

Εικόνα 1. «29-05-2013. Αστυνομική επιχείρηση σε περιοχές του κέντρου της Αττικής»2.

Σε άλλο βίντεο, παρακολουθούμε την πραγματοποίηση ελέγχου σε κτίριο κατοικίας μεταναστών. Έπειτα από μερικά εξωτερικά πλάνα πολυκατοικιών που περιλαμβάνουν την εμφάνιση αστυνομικής δύναμης, η κάμερα εισέρχεται σε ένα κτίριο ακολουθώντας κατά πόδας και από χαμηλότερο ύψος κάποιον αστυνομικό με πολιτικά. Κατά τη διάρκεια της έρευνας ο φακός εστιάζει στην «ακαταστασία» του χώρου (σε σωρούς άχρηστων αντικειμένων, κακοσυντηρημένους χώρους υγιεινής, σακούλες σκουπιδιών, αλλά και παπούτσια στοιβαγμένα έξω από κάποιο δωμάτιο και σωρούς ρούχων). Την «ανακάλυψη» μεταναστών ενοίκων που είτε αναπαύονται στα δωμάτια, είτε συζητούν καθισμένοι σε ομάδες, ακολουθεί η προσαγωγή ορισμένων για τη διενέργεια ιατρικών εξετάσεων επί τόπου, από προσωπικό του ΚΕΕΛΠΝΟ. Το όλο σκηνικό παραπέμπει σε δύο άλλα βασικά τεκμήρια απειλής: τη βρωμιά και την ασθένεια, που στοιχειοθετούν τους μετανάστες, παραφράζοντας την Mary Douglas (2007), ως ανθρώπινη ύλη εκτός τόπου ή ως ανθρώπινα απορρίμματα (Bauman, 2005). Η απειλή που ενσαρκώνουν οι μετανάστες είναι κατά κανόνα παρούσα και στα βίντεο σχετικά με το παράνομο εμπόριο. Η απειλή από τα διακινούμενα αντικείμενα έγκειται στο γεγονός ότι βρίσκονται συνήθως κρυμμένα σε τσάντες και σακούλες. Παρόμοια απειλή μέσω απόκρυψης εμφανίζεται και στις περιπτώσεις που ο φακός διεισδύει διερευνητικά σε εντοπισμένους χώρους παράνομης αποθήκευσης (κατά κανόνα ημιυπόγειους), όπου ανακαλύπτει πλήθος κιβωτίων και άλλων αντικειμένων. Παρατηρούμε επομένως το σύνολο των

007_Layout 1 30/09/2014 7:45 μ.μ. Page 72

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 66-78

άτυπων πρακτικών (κατοίκησης, εργασίας, κοινωνικής συναναστροφής) των μεταναστών να εικονογραφείται ως απειλή ασφαλείας, από τη στιγμή που είναι αυτές ακριβώς οι πρακτικές που διακόπτονται και καταστέλλονται από τις αστυνομικές επιχειρήσεις.

Αντίθετα, στα βίντεο που αφορούν τις καταλήψεις διαπιστώνεται λιγότερο έντονη σωματοποίηση της απειλής. Οι καταληψίες εμφανίζονται σπάνια4. Τεκμήρια της παρουσίας τους και της απειλής που συνιστούν γίνονται τα είδη των αντικειμένων όπου ο φακός εστιά-

Εικόνα 2. «Αστυνομική επιχείρηση κατά του παρεμπορίου στην ΑΣΟΕΕ».

Εικόνα 3. «18-12-12. Έλεγχοι για ναρκωτικά στο κέντρο της Αθήνας».

Στα βίντεο σχετικά με τα ναρκωτικά και την πορνεία, τα απειλητικά σώματα υπόκεινται και πάλι σε έλεγχο, συγκέντρωση και προσαγωγή. Η απειλή τεκμαίρεται στην περίπτωση των χρηστών από την ακινητοποίηση και τον προσεκτικό σωματικό έλεγχο για την υποψία εύρεσης παράνομων ουσιών. Τα σώματα των χρηστών, τοποθετημένα στην άκρη ενός κατά τα άλλα άδειου δρόμου βρίσκονται σε εμφανώς αδύναμη θέση σε σχέση με τα δραστήρια σώματα των αστυνομικών που τους ψάχνουν. Στη δεύτερη περίπτωση η απειλή φαίνεται να εγγράφεται στα σώματα των γυναικών εξαιτίας της ίδιας της παρουσίας τους στους συγκεκριμένους χώρους εργασίας (οίκοι ανοχής και νυχτερινά κέντρα). Η κάμερα περιηγείται και εδώ διερευνητικά, εστιάζοντας σε χαρακτηριστικά αντικείμενα (κρεβάτια, νιπτήρες, διακόσμηση), μέχρι την «ανακάλυψη» των γυναικείων σωμάτων. Παρά τη θόλωση της εικόνας στην τελική επεξεργασία, τα σώματα των γυναικών είναι εκτεθειμένα στο φακό, έτσι ώστε η προκλητική ενδυμασία να καταστήσει προφανή τον ρόλο τους. Μάλιστα η ενσαρκωμένη απειλή αντιμετωπίζεται επί τόπου, καθώς αυτά καλύπτονται πριν προωθηθούν για περαιτέρω εξακρίβωση.

Εικόνα 4. «Επιχείρηση για έλεγχο νυχτερινών κέντρων strip show».

ζει. Δεν πρόκειται μόνο για εν δυνάμει μέσα άσκησης βίας (μπουκάλια, κοντάρια κλπ), αλλά και για αντικείμενα που καταδεικνύουν την πολιτική ταυτότητα των καταληψιών (αφίσες, προκηρύξεις, ακόμα και βιβλία), όπως και για υποδομές και εξοπλισμό που επιτρέπει την επεξεργασία και τη διακίνηση ιδεών (συνθήματα και γκράφιτι στους τοίχους, υπολογιστές, ραδιοπομπός, τυπογραφείο). Σε κάποιο βαθμό, η απειλή έγκειται στη συνολική εικόνα του χώρου, είτε αυτή αφορά απεικονίσεις ακαταστασίας και φθοράς, είτε απλά την ίδια τη

007_Layout 1 30/09/2014 7:45 μ.μ. Page 73

ΚΩΣΤΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΝΔΥΛΗΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΣΑΓΙΑ

μετατροπή της χρήσης του χώρου και τις λογής υποδομές αξιοποίησης και κατοίκησης. Κρίνοντας από τα ίχνη που αφήνουν πίσω τους, οι καταληψίες είναι επικίνδυνοι καθότι βίαιοι, ακατάστατοι και φθοροποιοί, αλλά και επιπλέον ως κάτοχοι ύποπτης πολιτικής ταυ-

Εικόνα 5. «Επιχείρηση στο υπό κατάληψη κτίριο Βίλα Αμαλία».

τότητας και ως κάποιοι που οικειοποιούνται αυτό που δεν τους ανήκει. Την απειλή τελικά εκφράζουν αλλότρια δρώντα υποκείμενα, απρόσκλητοι εισβολείς που παράγουν την εικόνα του ανοίκειου και απρόβλεπτου, άρα και απειλητικού. Η αστυνομική κάμερα τους συναντά σε γνώριμους χώρους της πόλης που καθίστανται και αυτοί ανοίκειοι εξαιτίας τους.

5. Αντικείμενα αναφοράς: Οι απειλούμενοι τόποι Στις εικόνες των βίντεο δεν εμφανίζονται απειλούμενα ανθρώπινα υποκείμενα. Πρωταρχικά απειλούμενη είναι η ίδια η πόλη, το ίδιο το οικιστικό περιβάλλον του κέντρου της Αθήνας, και όχι μόνο: η πολιτισμική και ιστορική υπόστασή της-όπως έχει εγγραφεί τεχνηέντως και εν πολλοίς επιτυχώς στο συλλογικό ασυνείδητο. Η καθημερινότητα, η αίσθηση του οικείου, η κανονικότητα της ροής των πραγμάτων, ο αδιατάρακτος ρυθμός λειτουργιών και πρακτικών της πόλης απειλούνται από την ανατροπή της συνθήκης μιας «συνηθισμένης» ημέρας.5 Η ιδιαίτερη έμφαση που δίνεται σε εικόνες υποβαθμισμένου κτιριακού αποθέματος (φθορές στις όψεις, απλωμένα ρούχα σε μπαλκόνια νεοκλασικών κτιρίων, πρόχειρες κατασκευές σε δώματα κλπ) ή δημόσιου χώρου (βρωμιά, συνωστισμός σε πλατείες και πεζοδρόμια) είναι χαρακτηριστικά ως προς τη γενίκευση του αισθήματος της απειλής, τόσο για την ει-

κόνα, όσο και για τη λειτουργία του κέντρου της πόλης, από ανθρώπους και χρήσεις οι οποίες δεν θα έπρεπε να βρίσκονται εκεί. Οι χώροι στους οποίους πραγματοποιούνται οι επιχειρήσεις μπορούν να διακριθούν καταρχάς σε ιδιωτικούς χώρους/κτίρια (όπως κατοικίες μεταναστών, καταστήματα/αποθήκες παραεμπορίου, νυχτερινά κέντρα και οίκοι ανοχής), κτίρια δημόσιας ή συλλογικής χρήσης (πανεπιστημιακά κτίρια ΑΣΟΕΕ και Πολυτεχνείου, Σιδηροδρομικός Σταθμός, καταλήψεις «Βίλα Αμαλία» και «Βίλα Κάλλας») και δημόσιους χώρους της πόλης (πλατείες, δρόμοι, γειτονιές/οικιστικές ενότητες). Στην πρώτη και ως ένα βαθμό στη δεύτερη περίπτωση η περιήγηση του φακού ενέχει το στοιχείο της αποκάλυψης κρυμμένων απειλών που συσσωρεύονται στο εσωτερικό. Η αποκάλυψη αυτή, που συντελείται προφανώς χάρη στην αστυνομική επιχείρηση, ικανοποιεί αφενός την περιέργεια του θεατή. Εμπορεύματα στοιβαγμένα σε χαρτοκιβώτια σε σκοτεινά υπόγεια, μετανάστες που κοιμούνται σε στρώματα αραδιασμένα στο πάτωμα μιας αίθουσας, ιερόδουλες και χορεύτριες που προσάγονται από τους χώρους εργασίας τους είναι μορφές θεάματος που προσφέρονται σε ένα λιγότερο ή περισσότερο ηδονοβλεπτικό κοινό που (θα πρέπει να) αρέσκεται στην παραβίαση και την παρατήρηση της ιδιωτικής ζωής. Αφετέρου, η αποκάλυψη των απειλών επισημαίνει τον κίνδυνο αυτές να διαχυθούν πέρα από τα κλειστά όρια του εσωτερικού χώρου, προσβάλλοντας και χώρους που βρίσκονται στο εξωτερικό του. Αυτό επιτυγχάνεται ιδίως μέσα από τη διαδοχή και την αντιπαράθεση εσωτερικών και εξωτερικών πλάνων, όπου οι κλειστοί εσωτερικοί χώροι τοποθετούνται στο δημόσιο πλαίσιό τους. Το αποκαλυπτικό στοιχείο είναι παρόν και στην οπτικοποίηση των επιχειρήσεων σε δημόσιους χώρους, π.χ. με τη μορφή του ελέγχου νομιμοποιητικών εγγράφων, του σωματικού ελέγχου, της ακινητοποίησης ύποπτων οχημάτων κλπ. Ένα διαφοροποιητικό στοιχείο εδώ είναι ότι οι απειλές είναι αναγκαστικά πιο σύνθετες, εμφανώς τοποθετημένες στο πλαίσιο της δημόσιας ζωής της πόλης, όπου οι διαβάτες εξακολουθούν να περνάνε, τα αυτοκίνητα να κυκλοφορούν, οι τουρίστες να επισκέπτονται μουσεία. Επομένως ο δημόσιος χώρος δέχεται απειλές περισσότερο διάσπαρτες ανάμεσα στις «κανονικές» (μη-απειλητικές) καθημερινές δραστηριότητες.

007_Layout 1 30/09/2014 7:45 μ.μ. Page 74

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 66-78

Σε ένα δεύτερο επίπεδο, οι απειλούμενοι χώροι κατηγοριοποιούνται με βάση τον σαφή ή μη χωρικό εντοπισμό τους, όπως αυτός επιλέγεται σε κάθε βίντεο. Οι επιχειρήσεις μπορεί να λαμβάνουν χώρα α. σε τόπους συγκεκριμένους, οι οποίοι προσδιορίζονται συνήθως ήδη από τον τίτλο (π.χ. «Επιχείρηση ‘Ξένιος Δίας’ στην ευρύτερη περιοχή των Πατησίων»), ενώ σε πολλές περιπτώσεις επιβεβαιώνονται με ζουμ σε ταμπέλες οδών και αστυνομικών τμημάτων ή προσόψεις κτιρίων και β. σε κτίρια και δημόσιους χώρους που βρίσκονται κάπου στο «κέντρο της Αθήνας» (εν δυνάμει οπουδήποτε). Αυτή η επιλογή δεν είναι ασύνδετη με το είδος της επιχείρησης. Η τακτική του ασαφούς χωρικού εντοπισμού δημιουργεί την εντύπωση ότι η απειλή βρίσκεται διάχυτη στο ευρύτερο κέντρο και αντίστοιχα οι αστυνομικές δυνάμεις επιχειρούν εξίσου παντού. Οι έλεγχοι για ναρκωτικά, πορνεία και παραεμπόριο, αλλά κυρίως τα βίντεο που αφορούν την επιχείρηση «Ξένιος Δίας», αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα. Σε αντιπαραβολή, οι εστιασμένες επιχειρήσεις εκκένωσης καλούνται να αποκαταστήσουν την εικόνα της τάξης η οποία απειλείται από συγκεκριμένα κτίρια – «εστίες ανομίας» («Βίλα Αμαλία», «Βίλα Κάλλας») ή από χρήσεις οι οποίες υποβαθμίζουν συγκεκριμένα κτίρια-σύμβολα (κτίρια πανεπιστημίων, Αρχαιολογικό Μουσείο). Άλλωστε, οι αστυνομικές επιχειρήσεις σε δημόσια κτίρια συνήθως ακολουθούν ή ακολουθούνται από μία έντονη δημόσια ρητορική περί απαξίωσης της δημόσιας ιδιοκτησίας με αντίκτυπο σε μια ευρύτερη οικιστική ενότητα αλλά και στην εικόνα της ευνομούμενης πόλης.

6. Μέτρα αστυνόμευσης / αποκατάστασης της τάξης Τα αστυνομικά μέτρα τα οποία καλούνται να αποκαταστήσουν το αίσθημα ασφάλειας καλύπτουν ένα αρκετά μεγάλο εύρος αντιμετώπισης των απειλών, από τον συνήθη έλεγχο νομιμοποιητικών εγγράφων, μέχρι τη μεγάλης κλίμακας δεύτερη «αστυνομική επιχείρηση στη Βίλα Αμαλία». Κοινό σημείο είναι η αποφυγή δημοσιοποίησης εικόνων χρήσης βίας. Ωστόσο η δυνατότητα άσκησης βίας υπονοείται από την απεικόνιση του αστυνομικού εξοπλισμού και από την εστίαση σε επιβλητικά σώματα αστυνομικών που είναι πιθανόν να ποζάρουν για αυτόν τον σκοπό.

Εικόνα 6. «Έλεγχοι της ΕΛ.ΑΣ. στο κέντρο της Αθήνας».

Στον δημόσιο χώρο, η πιο συστηματική καταγραφή της συνήθους πρακτικής των επιχειρήσεων προέρχεται από το οπτικό υλικό της επιχείρησης «Ξένιος Δίας». Περιλαμβάνει μία τυπική σεναριακή διαδοχή με έλεγχο της κυκλοφορίας, εντοπισμό και συγκέντρωση υπόπτων, σωματικό έλεγχο και μερικές φορές ταυτόχρονη διενέργεια ιατρικού ελέγχου από κλιμάκια του ΚΕΕΛΠΝΟ. Σε κάθε περίπτωση, καταλήγει εμφατικά στην απομάκρυνση των απειλητικών σωμάτων από τους τόπους όπου εντοπίστηκαν αρχικά. Ο προορισμός των εκτοπισμένων άλλοτε περιλαμβάνεται στο σενάριο (εικόνες από προσαγωγές σε κάποιο αστυνομικό τμήμα) και άλλοτε παραμένει άγνωστος για τον θεατή. Στις κατοικίες των μεταναστών, τους οίκους ανοχής και τα νυχτερινά κέντρα η σεναριακή διαδοχή περιλαμβάνει γενική εξωτερική επισκόπηση των «προβληματικών» χώρων, που ακολουθείται από την είσοδο των αστυνομικών δυνάμεων στο εσωτερικό των κτιρίων και από προσεκτική διερεύνηση, ώστε να εντοπιστούν ύποπτοι και τεκμήρια ενοχής. Η έμφαση σε αυτές τις περιπτώσεις δίνεται στην αντιμετώπιση της απειλής για τη δημόσια υγεία, μέσω της ιατρικοποίησης της αστυνόμευσης, καθώς παρακολουθούμε τη λήψη ιατρικού ιστορικού και τη διενέργεια εξετάσεων σε κινητές μονάδες. Είναι ίσως σημαντικό να τονιστεί ότι οι εξετάσεις φαίνεται να διεξάγονται στο πλαίσιο της διαδικασίας προσαγωγής, χωρίς να ζητηθεί η συναίνεση των προσαχθέντων, με τρόπο που οπτικοποιεί την ιατρική εξέταση ως ένα είδος αυτονόητης ρουτίνας αντίστοιχης με την απλή εξακρίβωση στοιχείων.

007_Layout 1 30/09/2014 7:45 μ.μ. Page 75

ΚΩΣΤΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΝΔΥΛΗΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΣΑΓΙΑ

Αρκετά ενδιαφέρον είναι το βίντεο με τον ενδεικτικό τίτλο «Τοσίτσα. Η κατάσταση μετά τους ελέγχους6», που είναι το μοναδικό στο οποίο προβάλλεται αναλυτικά το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα του εκτοπισμού. Συνεργείο καθαριότητας του Δήμου με βυτιοφόρο όχημα πλένει το οδόστρωμα, ενώ τρεις αστυνομικοί περιπολούν στον άδειο πεζόδρομο. Η κάμερα εστιάζει στους λιγοστούς περαστικούς που κατά τα φαινόμενα συνιστούν τους αποδεκτούς χρήστες: ένα ζευγάρι τουριστών που επισκέπτεται το επιγραφικό μουσείο, μία μητέρα που συνοδεύει την κόρη της στο σχολείο, κάποια κυρία με τα ψώνια της. Στις επιχειρήσεις που αφορούν την αποκατάσταση της τάξης σε δημόσια κτίρια, οι λύσεις που δίνονται φαίνονται κατά κανόνα πιο δυναμικές, με την έννοια ότι η αστυνομική επέμβαση είναι συνήθως μεγαλύτερης κλίμακας. Χαρακτηριστικό είναι το βίντεο από την αστυνομική επιχείρηση στο πλαίσιο του «Ξένιου Δία» στον σιδηροδρομικό σταθμό, όπου πολυπληθής δύναμη ανδρών των ΜΑΤ έχει παραταχθεί στις αποβάθρες αναμένοντας την άφιξη της πρωινής αμαξοστοιχίας. Ακολουθεί έλεγχος μέσα και έξω από τα βαγόνια, στον οποίο οι μετανάστες επιβάτες διαχωρίζονται από τους υπόλοιπους, συγκεντρώνονται και προσάγονται μαζικά, μέσα σε αστυνομικό κλοιό. Πρόκειται για μια επίδειξη ισχύος σε μία από τις βασικές πύλες εισόδου της πόλης που πιστοποιεί ότι οι εισερχόμενοι οφείλουν να υποστούν έλεγχο στη βάση φυλετικών χαρακτηριστικών. Η αίσθηση ισχύος επιτείνεται από το γεγονός ότι τα πλάνα είναι τραβηγμένα από ψηλά, έτσι ώστε να αποδίδουν την κλίμακα και τη μαζικότητα της επιχείρησης. Μεγάλη κινητοποίηση και σπουδή επιδεικνύεται επίσης σε βίντεο επιχείρησης καταπολέμησης του «παραεμπορίου» έξω από το κτίριο της ΑΣΟΕΕ στην οδό Πατησίων. Στο πρώτο πλάνο παρακολουθούμε από πίσω πλήθος αντρών των ΜΑΤ σε θέση αναμονής. Αμέσως μετά η κάμερα τους ακολουθεί στην εφόρμησή τους προς το κτίριο για να καταλήξει να εστιάσει στον πάγκο κάποιου μικροπωλητή. Οι άντρες των ΜΑΤ αποκλείουν την είσοδο του κτιρίου, περιμένοντας την προσαγωγή, από άλλους αστυνομικούς, των μικροπωλητών που έχουν καταφύγει στο εσωτερικό. Στις επιχειρήσεις σε κατειλημμένα κτίρια εμφανίζεται επίσης μεγάλη αστυνομική ισχύς που κάποτε φτάνει μέχρι τη χρήση πολιορκητικού κριού, τη συμμετοχή ειδικών δυνάμεων, αστυνομικού σκύλου κλπ. Οι καταληψίες συνήθως απουσιάζουν από τα πλάνα, ωστόσο

το μέγεθος της δύναμης που κινητοποιείται εναντίον τους συνδηλώνει το μέγεθος της απειλής που θα πρέπει να συνιστούν. Ταυτόχρονα όμως, η απουσία τους εντείνει την αίσθηση της αποτελεσματικής απομάκρυνσης, αφού στόχος είναι η εκκένωση των κτιρίων και η επαναφορά τους στο καθεστώς της νομιμότητας. Θα λέγαμε συνοψίζοντας ότι κύριο αστυνομικό μέτρο αποκατάστασης της τάξης είναι η ίδια η εξασφάλιση της ορατότητας της απειλής, η οποία φέρνει τα απειλητικά σώματα ή τα ίχνη τους στο αποκαλυπτικό φως της δημοσιότητας. Με μία όμως διαφορά: το φως είναι τόσο εκθαμβωτικό όσο χρειάζεται για να καταστήσει διαφανείς και τελικά να εξαφανίσει τις απειλές. Στην πιο χαρακτηριστική περίπτωση, το βλέμμα του θεατή έχει την ευκαιρία να διαπεράσει κυριολεκτικά το σώμα ενός μετανάστη, παρατηρώντας την επί τόπου ληφθείσα ακτινογραφία του στην οθόνη ενός οχήματος του ΚΕΕΛΠΝΟ. Άλλοτε ορατά και άλλοτε αφανή, τα απειλητικά σώματα μένουν πάντως εκτεθειμένα και ανίσχυρα απέναντι στο βλέμμα (και το χέρι) του Νόμου, που πιστοποιεί έτσι την κυριαρχία του αλλά και την ικανότητά του για αποτελεσματική βιοπολιτική διαχείριση του πλεονάζοντος πληθυσμού (Αθανασίου, 2012).

Εικόνα 7. «Έλεγχοι της ΕΛ.ΑΣ. στο κέντρο της Αθήνας».

7. Η θέση του θεατή Ο θεατής των βίντεο της ΕΛ.ΑΣ κατέχει την προνομιακή θέση του ασφαλούς εξ αποστάσεως παρατηρητή. Τα αναπαριστώμενα εξελίσσονται σε κάποιον άλλο χώρο και χρόνο, ερήμην φυσικών αυτοπτών μαρ-

007_Layout 1 30/09/2014 7:45 μ.μ. Page 76

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 66-78

τύρων. Η σποραδική διέλευση αμέριμνων περαστικών και «περίεργων» σε κάποια βίντεο επιτείνει αυτήν την εντύπωση, ακριβώς γιατί η παρουσία τους καταγράφεται ως διακοσμητικών στοιχείων και όχι ως ενεργών υποκειμένων. Η επιλεκτικότητα στη μεγέθυνση, την απόκρυψη, τον υπερτονισμό κλπ της οπτικής αφήγησης, η απουσία ήχου (στην πλειονότητα του υλικού) και κυρίως η τοποθέτηση της κάμερας και η οπτική γωνία λήψης τοποθετούν τον θεατή κατά κανόνα σε μία θέση πίσω ή ανάμεσα στις γραμμές των αστυνομικών δυνάμεων και απέναντι στους υπόπτους (και όχι, για παράδειγμα, πλάγια ή πίσω από τους υπόπτους). Αυτή θέση επιτρέπει αφενός την ταύτιση με τα αστυνομικά όργανα και αφετέρου την ασφαλή «συμμετοχή» στην αστυνομική έρευνα, σε μια επαναλαμβανόμενη διαδοχή έρευναςανακάλυψης που ικανοποιεί την περιέργεια και αυξάνει την αίσθηση ότι τα πλάνα αναπαριστούν την πραγματικότητα όπως είναι. Είναι χαρακτηριστικά τα πλάνα όπου ο θεατής παρατηρεί με ελαφρά καθοδική γωνία και από σχετικά κοντινή (κοινωνική) απόσταση, μετανάστες σε δωμάτια κατοικίας, ενδείξεις βρωμιάς και ακαταστασίας ή τα ευρήματα σε κατειλημμένους χώρους. Η μεγαλύτερη (δημόσια) απόσταση, συνδυασμένη μερικές φορές με έντονα καθοδική γωνία λήψης ή μεταβολή της γωνίας οριζόντια ή κάθετα, χρησιμεύει στην αναπαράσταση ευρύτερων χωρικών κλιμάκων όπου ενδημούν οι απειλές και εξελίσσονται οι αστυνομικές επιχειρήσεις. Τέτοιου είδους πλάνα καθιστούν τον θεατή παρατηρητή της εξιστορούμενης υποβάθμισης του αθηναϊκού κέντρου. Από την άλλη μεριά, κοντινή (προσωπική) απόσταση συνδυασμένη ενίοτε με ελαφρά ανοδική γωνία χρησιμεύει στην επισήμανση του αστυνομικού εξοπλισμού και των κινήσεων που πιστοποιούν την επιτέλεση αλλά και την ισχύ του αστυνομικού έργου. Η προσωπική απόσταση επιλέγεται ειδικά για να δραματοποιήσει τις στιγμές των εφόδων, των σωματικών ελέγχων και των συλλήψεων. Απρόσβλητος από τις απειλές και ισχυρός απέναντι στα απειλητικά σώματα, ανίσχυρος απέναντι στην αστυνομική υπεροχή, φιλοπερίεργος, ενήμερος και οπτικά συμμέτοχος στις αστυνομικές επιχειρήσεις, ο θεατής καλείται πρώτα και κύρια να ενστερνιστεί το μήνυμα της ασφάλειας, να πιστοποιήσει ιδίοις όμμασι τις πραγματικές απειλές και να επικροτήσει την αποτελεσματική απομάκρυνσή τους. Καλείται με άλλα

λόγια να συμμετέχει εικονικά στη θεαματική επιχείρηση ανακατάληψης του κέντρου της Αθήνας.

8. Συμπεράσματα: Η ασφαλής πόλη και οι πολίτες της Η επιχειρησιακή στρατηγική της ΕΛ.ΑΣ σχεδιάζεται και συναποφασίζεται σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο και η εφαρμογή της αντανακλά ιεραρχημένες προτεραιότητες, σε κοινωνικό και χωρικό πεδίο αναφοράς που υπερβαίνει τους αυτοτελείς αστυνομικούς σχεδιασμούς. Αυτός ο σχεδιασμός αποβλέπει τόσο στο να κεφαλαιοποιήσει ήδη υιοθετημένες κατά το παρελθόν κοινωνικές πρακτικές, όσο και να προεξοφλήσει επερχόμενες –επιθυμητές από την κεντρική πολιτική εξουσία– αλλαγές. Η διαχρονική συναίρεσή τους οδηγεί στην περιχαράκωση και οριοθέτηση του ευρύτερου κέντρου της Αθήνας, ως μιας χωρικής ενότητας στην οποία απαιτούνται επείγουσες παρεμβάσεις, με στόχο την αποκατάσταση και αναζωογόνηση της «χαμένης» λειτουργικότητάς της. Η εμπέδωση του κλίματος ασφάλειας γίνεται το κλειδί για την επίτευξη αυτού του στόχου. Το οπτικό υλικό που εξετάστηκε εδώ αναδεικνύει την ιδιαίτερη αστυνομική προσέγγιση του ζητήματος της ασφάλειας. Είναι προφανές ότι από την οπτική γωνία της αστυνομίας, η ασφάλεια ταυτίζεται με την αντιμετώπιση (κατασταλτική ή/και προληπτική) ποικίλων μορφών παράβασης του Νόμου. Αλλά η θεαματική εξιστόρηση που περιλαμβάνεται στα βίντεο στοχεύει στο να απεικονίσει το ακριβές περιεχόμενο της παραβατικότητας, εξειδικεύοντας τις πραγματικές ή δυνητικές απειλές για την ασφάλεια της πόλης. Η ανάλυση περιεχομένου φανερώνει ότι οι απειλές στα επίσημα αστυνομικά βίντεο εντάσσονται σε μια σειρά από ετερόκλητες θεματικές ενότητες: μετανάστευση, «παραεμπόριο», χρήση ναρκωτικών, πορνεία, καταλήψεις. Στους φορείς αυτών των απειλών αποδίδονται ποικίλες ορατές ιδιότητες (συγκέντρωση, εξάπλωση, απόκρυψη, παρανομία, βρωμιά, ασθένεια, εξαθλίωση, φθορά, βία), οι οποίες, όχι σπάνια, συγχέονται έτσι ώστε να δίνουν την εντύπωση ενός οπτικά ενιαίου κοινωνικού περιθωρίου της πόλης. Η αντιμετώπιση των απειλών συνίσταται στην αποκάλυψή τους και, στη συνέχεια, στον εκτοπισμό των φορέων τους. Η αναγνώριση των απειλών και τα μέτρα αντιμετώπισής τους προσδιορίζουν και ορισμένα διακριτά

007_Layout 1 30/09/2014 7:45 μ.μ. Page 77

ΚΩΣΤΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΝΔΥΛΗΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΣΑΓΙΑ

επιθυμητά χαρακτηριστικά της ασφαλούς πόλης. Συγκεκριμένα: α. Η καταγραφή στοιχείων, οι επαναλαμβανόμενοι έλεγχοι νομιμοποιητικών εγγράφων, οι περιπολίες, η ελεγχόμενη -ή περιστασιακά απαγορευόμενη- κυκλοφορία οχημάτων στοχεύουν στην επανάκτηση της διαταραγμένης ευταξίας/ευκρίνειας, δηλαδή την κατά το δυνατόν ακριβή χαρτογράφηση και επαναχαρτογράφηση όσων κινούνται και ενεργούν στις ελεγχόμενες περιοχές. β. Αντίστοιχα, ο εντοπισμός των εστιών βρωμιάς, η εξουδετέρωση της υγειονομικής βόμβας που κυοφορούν η πορνεία και η διακίνηση ναρκωτικών, οι επιτόπιες ιατρικές εξετάσεις και οι προσαγωγές ή συλλήψεις με στόχο τον υγειονομικό έλεγχο, αναδεικνύουν την καθαριότητα/αποστείρωση ως ένα βασικό ζητούμενο χαρακτηριστικό. γ. Η αντιμετώπιση μιας άλλης κατηγορίας απειλών, που περιλαμβάνει από την απλή συνάθροιση μεταναστών σε δημόσιους χώρους έως τις καταλήψεις ιδιωτικών και δημόσιων κτιρίων, στρέφεται εναντίον ενοχλητικών μορφών οικειοποίησης χώρων της πόλης και επιδιώκει να τις καταστείλει, προβάλλοντας ως εικόνα ασφάλειας την κοινωνική απονεύρωση/στεγανοποίηση. δ. Τέλος, η χωροκατακτητική ανάπτυξη των αστυνομικών δυνάμεων, η επίδειξη υλικοτεχνικής αρτιότητας (κλούβες, μηχανοκίνητα παντός τύπου, εκπαιδευμένα σκυλιά, ανιχνευτικά μηχανήματα, ο κλοιός που συχνά δημιουργούν τα εν πλήρει εξαρτήσει πεζά τμήματα) και η επισήμανση της σωματικής ρώμης και την ικανότητας άσκησης βίας, προβάλλουν ως αποτελεσματικό μέσο αντιμετώπισης των απειλών (αλλά και αναγκαίο χαρακτηριστικό της ασφαλούς πόλης) την επιβλητικότητα/αρρενωπότητα των εκφραστών του Νόμου, που επιβάλλονται έτσι στα απειλητικά αλλά ευάλωτα σώματα των φορέων των απειλών. Οι οπτικές αναπαραστάσεις των επιχειρησιακών πρακτικών της ΕΛ.ΑΣ συγκροτούν έναν αυτόνομο επικοινωνιακό μηχανισμό, του οποίου δυνάμει δέκτης είναι το σύνολο των πολιτών. Οι αναπαραστάσεις αυτές επιδέχονται διαφορετικών προσλήψεων από κατηγορίες αποδεκτών, που συναρτώνται με την κοινωνική θέση τους, τις υποκειμενικές αντιλήψεις τους, το βαθμό χρηστικότητας και τη γωνία θέασης από πλευράς τους του κέντρου της Αθήνας, ως χωρικής ενότητας στην οποία αναπτύσσονται ποικίλες κοινωνικές και επαγγελματικές δραστηριότητες.

Υπό την έννοια αυτή, η πρόσληψη του μηνύματος «εξειδικεύει» και τους επιδιωκόμενους στόχους. Ενδεικτικά, για τους κατοίκους του ευρύτερου κέντρου της Αθήνας στο διαχεόμενο μήνυμα φαίνεται να προτάσσεται αυτή καθαυτή η συνθήκη της ασφάλειας. Αντιστοίχως, για τους καταστηματάρχες και λοιπούς επιχειρηματίες επιδιώκεται να εκληφθεί ότι δημιουργούνται οι προϋποθέσεις ανάκαμψης της εμπορικής κίνησης. Για τους περιστασιακούς επισκέπτες επιδιώκεται να εντυπωθεί η εικόνα της «φιλόξενης» και ήσυχης πόλης, πρόσφορης για βόλτες, ψώνια και γενικώς δραστηριότητες κατανάλωσης και αναψυχής. Η απειλή αντιστρέφεται όταν αποδέκτες γίνονται οι πάσης φύσεως δυνητικοί παραβάτες, εφόσον η επίδειξη παντεποπτείας και πυγμής στοχεύει στην αποθάρρυνσή τους. Δεδομένου όμως ότι οι σημασιολογικές φορτίσεις από πλευράς αποδεκτών δεν είναι δυνατό να προδιαγραφούν γραμμικά και στατικά, αλλά χαρακτηρίζονται από πολυμορφία και δυναμική μεταλλαγή, παραμένει μετέωρο το ερώτημα τι (θα) είναι η Αθήνα, τόσο στην εύθραυστη και ρευστή τωρινή συγκυρία, όσο και στο άμεσο μέλλον.

Σημειώσεις 1. «Η ‘αλήθεια’ συνδέεται με μια κυκλική σχέση με συστήματα εξουσίας που την παράγουν και τη διατηρούν και με αποτελέσματα εξουσίας τα οποία προκαλεί και τα οποία την επεκτείνουν. Ένα ‘καθεστώς’ αλήθειας». (Foucault, 1980, σ.133). 2. Όλες οι φωτογραφίες του άρθρου είναι στιγμιότυπα από τα βίντεο των αστυνομικών επιχειρήσεων. Στη λεζάντα καταγράφεται ο εκάστοτε επίσημος τίτλος. 3. Σε μία περίπτωση απεικονίζεται η προσαγωγή μετανάστη δεμένου πισθάγκωνα με χειροπέδες. 4. Εξαίρεση αποτελεί το βίντεο σχετικά με την καταστολή της ανακατάληψης της Βίλλας Αμαλίας, όπου αποτυπώνεται η μαζική εκκένωση του κτιρίου και η επιβίβαση των καταληψιών στις κλούβες της αστυνομίας. Τα σώματα των καταληψιών εμφανίζονται από σχετικά μεγάλη (δημόσια) απόσταση. Επιτρέπεται στον θεατή να αντιληφθεί το στοιχείο της πολιτικής ταυτότητάς τους (όταν παραβιάζεται η πόρτα οι καταληψίες είναι παρατεταγμένοι σε αλυσίδες, ενώ αργότερα φαίνονται να φωνάζουν συνθήματα με υψωμένες γροθιές). Ωστόσο, αυτό γίνεται μέσα στον κλοιό που δημιουργούν οι αστυνομικοί, οι οποίοι είναι τοποθετημένοι ανάμεσα στον θεατή και τους καταληψίες, μεγεθύνοντας την απόσταση μεταξύ τους. 5. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι οι απειλούμενοι χώροι δεν συνδέονται νοηματικά με απειλούμενους χρήστες. Είναι προφανές ότι στόχος των βίντεο είναι οι θεατές να ταυτιστούν τελικά με εν δυνάμει απειλούμενα υποκείμενα.

007_Layout 1 30/09/2014 7:45 μ.μ. Page 78

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 66-78

6. Πρόκειται, σύμφωνα με τη δημοσιευμένη περιγραφή, για τη “μεγάλη αστυνομική επιχείρηση στο κέντρο της Αθήνας για την καταπολέμηση των ναρκωτικών”.

Βιβλιογραφία Αθανασίου, Α. (2012) Η Κρίση ως Κατάσταση Έκτακτης Ανάγκης, Αθήνα: Σαββάλας. Αράπογλου, Β. (2013) «Κρίση στο κέντρο της Αθήνας: προνοιακές πολιτικές στη νεοφιλελεύθερη εποχή». Στο: Μαλούτας, Θ., Κανδύλης, Γ., Πέτρου Μ., Σουλιώτης, Ν. (επιμ.), Το Κέντρο της Αθήνας ως Πολιτικό Διακύβευμα, Αθήνα: ΕΚΚΕ, σ. 283-303. Καλαντζοπούλου, M., Κουτρολίκου, Π., Πολυχρονιάδη, K. (2011) «Ο κυρίαρχος λόγος για το κέντρο της Αθήνας», Εισήγηση στην εκδήλωση Ποια Κρίση στο Κέντρο της Αθήνας;, ΕΜΠ, 16/5/2011. Διαθέσιμο στο: [http://encounterathens.files. wordpress.com/2011/05/encounter-logos-15052011.pdf]. Προσπέλαση: 11/9/2011. Κανδύλης, Γ. (2013) «Ο χώρος και ο χρόνος της απόρριψης των μεταναστών στο κέντρο της Αθήνας». Στο: Μαλούτας, Θ., Κανδύλης, Γ., Πέτρου Μ., Σουλιώτης, Ν (επιμ.), Το Κέντρο της Αθήνας ως Πολιτικό Διακύβευμα, Αθήνα: ΕΚΚΕ,, σ. 257-279. Κωνσταντινίδου, Χ. (1999) «Κοινωνικές αναπαραστάσεις του εγκλήματος: Η εγκληματικότητα των Αλβανών μεταναστών στον αθηναϊκό Τύπο». Στο: Κουκουτσάκη, Α. (επιμ.), Εικόνες Εγκλήματος, Αθήνα: Πλέθρον, σ. 103-141. Balzacq, T. (2005) «The three faces of securitization: political agency, audience and context». European Journal of International Relations 11(2), σ. 171-201. Bauman, Z. (2005) Σπαταλημένες Ζωές: Οι Απόβλητοι της Νεοτερικότητας, μτφρ. Μ. Καρασαρίνη, Αθήνα: Κατάρτι. Bell, P. (2001) «Content analysis of visual images», Στο: Van Leeuwen T., Jewitt, C. (eds) The Handbook of Visual Semiotics, London, New Delhi: Sage, σ. 10-34. Bigo, D. (2002) «Security and immigration: towards a critique of the governmentality of unease». Alternatives, 27, σ. 63-92.

Douglas, M. (1966) Purity and Danger: An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo, London: Routledge & Kegan Paul. CASE Collective (2006) «Critical Approaches to Security in Europe: A Networked Manifesto», Security Dialogue, 37(4), σ. 443-487. Foucault, M. (1980) «Truth and power». Συνέντευξη με τους A. Fontana και P. Pasquino. Στο: Gordon, C. (ed.) Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings, 1972-1977, New York: Pantheon Books. Graham, S. (2010) Cities Under Siege: The New Military Urbanism, London - New York: Verso. Kress, G.R., Van Leeuwen, T. (1996) Reading Images: The Grammar of Visual Design, New York: Routledge. McDonald, M. (2008) «Securitization and the Construction of Security», European Journal of International Relations, 14(4), σ. 563–587. Pavarini, M. (1999) «Ο μύθος της ‘σωφρονιστικής λύτρωσης’». Στο: Κουκουτσάκη, Α. (επιμ.), ό.π., σ. 307-326. Scollon, R., Wong Scollon, S. (2003) Discourses in Place: Language in the material world, London, New York: Routledge. Stemler, S. (2001) «An overview of content analysis», Practical Assessment, Research & Evaluation, 7(17). Διαθέσιμο στο: [http://PAREonline.net/getvn.asp?v=7&n=17]. Προσπέλαση: 31/8/2013. Van Dijk, D. (2006), «Is the EU policy on illegal migration securitized? Yes of course! A study into the dynamics of institutionalised securitization». Paper presented at the 3rd PanEuropean Conference on EU Politics, Istanbul, 2123/9/2006. Διαθέσιμο στο: [www.jhubc.it/ecpr-istanbul/virtualpaperroom/054.pdf�]. Προσπέλαση: 7/12/2012. Van Leeuwen, T. (2001), «Semiotics and iconography». Στο: Van Leeuwen, T., Jewitt, C. (eds), ό.π., σ. 92-118. Wæver, O. (1995), «Securitization and desecuritization». Στο: Lipschutz, R.D. (ed.) On Security, Columbia University Press, σ. 46–86. Xenakis, S., and Chelioti, L. (2013), «Spaces of contestation: Challenges, actors, and expertise in the management of urban security in Greece», European Journal of Criminology, 10(3), σ. 297-313.

008_Layout 1 30/09/2014 7:47 μ.μ. Page 79

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 79-90

ΜΕΤΑΚΙΝΟΥΜΕΝΟΙ1 ΠΛΗΘΥΣΜΟΙ ΚΑΙ ΧΕΙΡΑΦΕΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Βασιλική Μακρυγιάννη*

Περίληψη Οι σύγχρονες μητροπόλεις δεν είναι μόνο τόποι αναφοράς της παγκόσμιας οικονομικής και πολιτικής εξουσίας, αλλά και χώροι συνάντησης εκατομμυρίων ανθρώπων. Αν ο χώρος προκύπτει από την καθημερινή ζωή των υποκείμενων, τότε, αυτές οι πόλεις οφείλουν την δημιουργία τους στην ταυτόχρονη παρουσία όσων την κατοικούν. Επιπλέον αποτελούν κόμβους επικοινωνίας και συνάντησης πλήθους ανθρώπων που διασχίζουν τον πλανήτη εκούσια ή ακούσια. Οι μεταναστευτικοί αυτοί πληθυσμοί, εκτός από το να εξαναγκάζονται σε ένα «καθεστώς εξαίρεσης» συχνά καταφέρνουν να παράγουν τις δικές τους «ετεροτοπίες». Επιτελώντας την καθημερινή ζωή δρουν ως απορρυθμιστές της κυρίαρχης εικόνας της πόλης, αμφισβητούν έμπρακτα θεσμοθετημένα όρια και σύνορα και παράγουν χώρους αντίστασης και χειραφέτησης. Το άρθρο αυτό θα επιχειρήσει να φωτίσει δυναμικές συνύπαρξης στον αστικό ιστό του κέντρου της Αθήνας. Αναδεικνύοντας τη σημασία χώρων παράγωγων όχι του φόβου αλλά της αντίστασης, θα εστιάσει σε χωρικές πρακτικές χειραφέτησης που προκύπτουν από συναντήσεις και συγκρούσεις των νέων κατοίκων της πόλης.

Moving populations and emancipatory practices in contemporary Athens in a crisis era Vasiliki Makrygianni Abstract Contemporary metropoles do not act only as places of global economy and power but also as places of encounter and emancipation. If we consider space as a derivative of everyday life experiences, then, those cities derive from the simultaneous presence of millions of people coming from different places of the planet. These populations apart from being in a ‘state of exception’ they often produce their own ‘heterotopias’. While performing everyday life they act as deregulators of the hegemonic image of the city, question vividly institutionalized limits, fragments and borders and produce spaces of resistance and emancipation. This paper aims to enlighten dynamics of coexistence in the Athenian urban fabric. It will focus on spatial emancipatory practices that derive from encounters and conflicts in local level that affect different parts of the city and form spaces that come in direct opposition with the dominion policies and allow us to imagine geographies of resistance instead of fear.

Εισαγωγή Στα τέλη της δεκαετίας του ’90 άρχισε να γίνεται αρκετά διάσημη η λίστα κατάταξης των «παγκόσμιων πόλεων» (global cities), του πανεπιστημίου Loughborough2. Η λίστα αφορούσε την αξιολόγηση με βάση τον ρόλο που ασκούν οι πόλεις στον έλεγχο και την οργάνωση της παγκόσμιας οικονομίας. Εκείνη τη χρονική περίοδο η Αθήνα, πρωτεύουσα της Ελλάδας, μετά τη λεγόμενη «δεκαετία της ανάπτυξης» του ’90, ετοιμαζόταν πυρετωδώς να υπο-

* Υποψήφια Διδάκτορας, Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνική Σχολή, ΑΠΘ, e-mail : makrygianniv@arch.auth.gr

008_Layout 1 30/09/2014 7:47 μ.μ. Page 80

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 79-90

δεχτεί τους Ολυμπιακούς αγώνες και διαπραγματευόταν την θέση της στον παραπάνω χάρτη κατάταξης3. Την ίδια στιγμή στην πόλη έφταναν χιλιάδες μετανάστες. Ελάχιστοι από τους «παλιούς» ή τους «νέους» κατοίκους φανταζόντουσαν τη συνθήκη στην οποία θα βρισκόταν η χώρα και η πόλη λίγα χρόνια αργότερα. H σχέση της Αθήνας με άλλα μέρη του κόσμου τις τελευταίες δεκαετίες, υπήρξε διαλεκτική και ορίστηκε τόσο από τοπικές όσο και από υπερτοπικές διαδικασίες. Από τη δεκαετία του 80 διαπραγματεύτηκε την «παγκοσμιότητά» της εντασσόμενη σε ένα πλαίσιο ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και ανταγωνιστικότητας. Τα τελευταία χρόνια έγινε επίκεντρο «παγκόσμιου» ενδιαφέροντος εντός της κρίσης με την βίαιη εφαρμογή νεοφιλελεύθερων πολιτικών αλλά και το ξέσπασμα αγώνων για τη ζωή και την ελευθερία. Ταυτόχρονα, συνδέθηκε με μακρινά μέρη του κόσμου μέσω μεταναστευτικών πληθυσμών που είτε έφεραν νέες χωρικότητες στην πόλη είτε «εξήγαγαν» αθηναϊκές χωρικότητες στις πόλεις μετεγκατάστασης. Η Αθήνα σήμερα, μια πόλη στο επίκεντρο της κρίσης, φέρεται να κατοικείται από περίπου τρία εκατομμύρια ανθρώπους, εκ των οποίων περίπου το 10% αφορά σε μεταναστευτικούς πληθυσμούς, προερχόμενους κυρίως από ασιατικές, βαλκανικές και αφρικανικές χώρες (ΕΛΣΤΑΤ 2013)4. Oι πληθυσμοί αυτοί διαμορφώνουν ενεργά την πόλη του 21ου αιώνα, αναμετρώνται με την κρίση και συχνά παράγουν χώρους χειραφέτησης, αντιστεκόμενοι και αντιστεκόμενες στον φόβο που γεννά η νέα οικονομική και κοινωνική συνθήκη. Στο σύγχρονο πεδίο μάχης της Αθήνας αναπτύσσονται πολύμορφες δράσεις , συλλογικές και ατομικές μορφές αγώνα και δίνονται καθημερινές μάχες για την επιβίωση. Το παρόν άρθρο, που γράφεται σε καιρούς οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, στόχο έχει να θέσει το ερώτημα της πόλης με διαφορετικούς όρους, επαναπροσδιορίζοντας τα εργαλεία με τα οποία κατανοούμε την κρίση. Θα δοκιμάσει να προσεγγίσει τις σύγχρονες μητροπόλεις και δη την Αθήνα ως προνομιακό πεδίο ανάδυσης πρακτικών αντίστασης και να στρέψει το ενδιαφέρον όχι στις εξονυχιστικά εξερευνημένες γεωγραφίες του φόβου αλλά στις αναδυόμενες γεωγραφίες της αντίστασης και της χειραφέτησης.

Εργαλεία σκέψης και κατανόησης: χώρος, κλίμακες και διαθεματικότητα Οι κοινωνικές συγκρούσεις και οι αντιστάσεις στις σύγχρονες μητροπόλεις ως προεκτάσεις της υπάρχουσας κοινωνικοοικονομικής κρίσης είναι μια ενδιαφέρουσα και αρκετά διαδεδομένη θεματική σε χώρους έρευνας και παραγωγής θεωρητικού λόγου. Ωστόσο, εισάγοντας την διάσταση του χώρου ως αναλυτικό εργαλείο, οι παραπάνω έννοιες αποκτούν υλικότητες και γίνονται σε βάθος κατανοητές. Ακολουθώντας τη σκέψη του Palasmaa (2012) ο χώρος αφορά στην εφαρμογή όλων των αισθήσεων και με αυτόν τον τρόπο συμβάλλει στην ανάδυση των δυναμικών που συνθέτουν τις σύγχρονες πόλεις. Αφετηρία του άρθρου θα αποτελέσει η σχεσιακή αντίληψη για τον χώρο που αναδεικνύει την πολλαπλότητα και την ετερογενή συνύπαρξη των υποκειμένων στο ίδιο η σε διαφορετικά χωρικά επίπεδα. Ο Lefebvre (1991:73) υποστήριξε πως ο αστικός χώρος παράγεται τόσο υλικά όσο και εννοιολογικά μέσα από τις κοινωνικές σχέσεις και τον τρόπο που φανταζόμαστε και βιώνουμε το περιβάλλον. Ενάντια στην πρότερη μονοδιάστατη θεώρηση του χώρου ως υλικού προϊόντος εισάγει στην ανάλυσή του τον τριαλεκτικό χαρακτήρα του χώρου και τον συλλαμβάνει ως φυσικό, νοητό και κοινωνικό. Παράλληλα, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία της δουλειάς του παραμένει η θεώρηση της πόλης ως αποτέλεσμα κοινωνικών, ταξικών σχέσεων συγκρούσεων και ανταγωνισμών, (αν και συχνά αγνοημένο σε νεότερες αναγνώσεις όπου η καθημερινή ζωή αποτυπώνεται ως πεδίο του ατομικού εις βάρος του συλλογικού). Με σαφείς μαρξικές καταβολές, ο γάλλος φιλόσοφος αναδεικνύει τον αστικό χώρο ως τόπο συλλογικής ζωής και ως πεδίο χειραφέτησης και ανατροπής και στοχεύει όχι μόνο να καταλάβει την πόλη αλλά να αναδείξει εκείνες τις δυνάμεις που μπορεί να την αλλάξουν (Lefebvre,1991: 59) . Με τον τρόπο αυτό ο χώρος αποκτά ιδιαίτερη σημασία ως άμεσο αποτέλεσμα της καθημερινής ζωής των κατοίκων5-πολιτών και έτσι η καθημερινή ζωή έρχεται στο προσκήνιο της συζήτησης ως εν δυνάμει πεδίο ανατροπής. Βέβαια, η σχέση χώρου και υποκειμένων είναι αμφίδρομη καθώς τα δύο αυτά μέρη αλληλοτροφοδοτούνται. Έτσι, ο φυσικός χώρος με τις αντικειμενικές του δυνατότητες, επιδρά καταλυτικά στην διαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων των κατοίκων του και μπορεί

008_Layout 1 30/09/2014 7:47 μ.μ. Page 81

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ

να λειτουργήσει ως προνομιακό πεδίο διεκδίκησης της ελευθερίας αλλά και ως σοβαρός ανασταλτικός παράγοντας προς μια χειραφετική κατεύθυνση. Ενάντια σε απόλυτες θεωρήσεις, η σχεσιακή αντίληψη του χώρου επιτρέπει την θέαση παραμέτρων που συχνά παραμένουν στην αφάνεια. Όπως παρατηρεί η Massey (2008) η παράμετρος του χώρου δίνει την πιθανότητα της συγχρονίας και καθιστά με αυτό τον τρόπο ορατή την συνύπαρξη. Ο χώρος αμφισβητεί την χρονική γραμμικότητα, «το ιστορικό χρονικό μονοπάτι» στο οποίο «τοποθετούνται» διαφορετικές κοινωνίες. Η χωρική διάσταση εισάγει στη συζήτηση την πολλαπλότητα των χρονικών τροχιών (multiplicity of temporal trajectories) και της, κατά συνέπεια, ταυτόχρονης συνύπαρξης διαφορετικών υποκειμένων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο αναδύονται και επιστρέφουν στη σφαίρα του πραγματικού (με την έννοια του αντιληπτού) συναντήσεις και συγκρούσεις μικρής ή μεγάλης κλίμακας που σε μια ολοκληρωτική ή γραμμική ανάλυση θα παρέμεναν θαμμένες κάτω από ηγεμονικές θεωρήσεις του χώρου και του χρόνου. Ακόμη, η εισαγωγή της παραμέτρου του χώρου ως αποτέλεσμα των ανθρώπινων σχέσεων και κινήσεων θέτει το ζήτημα της ανάλυσης πολλαπλών κλιμάκων. Η εναλλαγή στις χωρικές κλίμακες έχει σημασία γιατί αμφισβητεί τη διάκριση τοπικού και παγκόσμιου ως διαλεκτική δύο ξεχωριστών και αντικρουόμενων σφαιρών και επιτρέπει την παρέκκλιση από γραμμικές αναλύσεις (top-down ή bottom-up). Φωτίζεται έτσι η διαπλοκή των τάξεων αυτών, αναδεικνύονται τρόποι με τους οποίους το παγκόσμιο πηγάζει από το τοπικό (και αντιστρόφως) ενώ γίνεται σαφές πως η διάκριση ανάμεσα σε «μικρές» και «μεγάλες» κλίμακες, όπως και οι διαφοροποιήσεις ανάμεσα σε παγκόσμιο και τοπικό δεν είναι μόνο ποσοτικές αλλά πρωτίστως ποιοτικές. Για παράδειγμα, οι ενταγμένες σε μια διαδικασία παγκοσμιοποίησης πόλεις, χαρακτηρίζονται από εντατικοποίηση των κοινωνικών διαδικασιών αλλά και μια αυξανόμενη έκθεση σε διαφορετικές πολιτισμικές νόρμες που επηρεάζουν τις τοπικότητες. Όπως αναφέρουν οι Jarvis, Kantor, και Cloke, « Η παράδοξη αλληλοεξάρτηση τοπικού-παγκόσμιου υποδηλώνει πως οι πόλεις είναι εν δυνάμει χειραφετικές και περιοριστικές». (Jarvis H., Kantor P. και Cloke J, 2009:111). Καθώς ο χώρος νοείται ως παράγωγο των καθημερινών σχέσεων των υποκειμένων, αναδεικνύονται οι

έμφυλες, φυλετικές, ταξικές και πολιτισμικές του προεκτάσεις. Οι φεμινιστικές αναλύσεις (hooks 1984, Mc Dowell, 1993, Colomina et all, 1992) έφεραν στην επιφάνεια την ύπαρξη και σημασία τέτοιων διαστάσεων με την εισαγωγή του φύλου, ενώ με την εξέλιξη του μαύρου φεμινισμού (hooks, 1991[1982], Davis,1983, Crenshaw 2005) η διαθεματικότητα (intersectionality) αναδείχθηκε ως εργαλείο σκέψης και ανάλυσης. Όπως παρατηρεί η Dorlin (2012) το εργαλείο αυτό είναι χρήσιμο όχι μόνο για να καλύψουμε μεγαλύτερο, σε έκταση, πεδίο αλλά για να αντιληφθούμε σε βάθος και να φέρουμε στην επιφάνεια εξουσιαστικές σχέσεις και πρακτικές που διαμορφώνουν το χώρο της πόλης. Έτσι χρησιμοποιείται όχι απλώς ως εργαλείο αναγνώρισης του διαφορετικού αλλά (σύμφωνα και με τη γενεαλογία του, τον μαύρο φεμινισμό) ως εργαλείο ανάγνωσης και κριτικής της κυριαρχίας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Dorlin (2012) η διαθεματικότητα δεν αφορά σε μια πρόσθεση δομημένων εννοιών-ταυτοτήτων, δεν σχηματοποιείται δηλαδή ως ένα άθροισμα (φύλου +φυλής +τάξης) αλλά αναφέρεται σε μια ταυτοχρονία όπου ο χώρος της κυριαρχίας είναι μια σύνθεση σχέσεων τάξης φύλου ή φυλής. Ως αναλυτικό εργαλείο αναδεικνύει την έννοια της καθημερινής ζωής ως βασικό μέσο παραγωγής της πόλης και αποτελεί συνεπώς δομικό και αναπόσπαστο κομμάτι της σχεσιακής θεώρησης του χώρου. «Παγκόσμιες» πόλεις, μεταναστευτικοί πληθυσμοί και διεθνοτικές χωρικότητες Η σχέση της κάθε πόλης με τον υπόλοιπο κόσμο, ακόμη και η εν δυνάμει ένταξή της σε ένα δίκτυο πόλεων, προκύπτει από την ανθρώπινη μετακίνηση, στον χώρο του πραγματικού του φανταστικού του εικονικού ή του βιωμένου, και τους δεσμούς ή τις σχέσεις που αναπτύσσονται κάθε φορά. Αρκετοί μελετητές και μελετήτριες συχνά συνδέουν την παγκοσμιότητα (τη σχέση δηλαδή της πόλης με τον κόσμο) αποκλειστικά με την κυκλοφορία του κεφαλαίου (ή ακριβέστερα με την κυκλοφορία της σχέσης κεφάλαιο) και παραγκωνίζουν άλλες πτυχές της καθημερινής ζωής. Για παράδειγμα, η ανάδυση των «παγκόσμιων πόλεων» (global cities) ως κέντρων παγκόσμιου επιχειρηματικού και χρηματιστηριακού ελέγχου (Sassen 2001, Beaverstock, Smith,Taylor 1999),

008_Layout 1 30/09/2014 7:47 μ.μ. Page 82

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 79-90

στηρίχθηκε σε ένα συγκεντρωτικό και ομογενοποιητικό μοντέλο ανάλυσης του χώρου τοποθετώντας την οικονομική διάσταση στο κέντρο της σκέψης. Τέτοιες χωρικότητες (ανταγωνιστικότητας, καινοτομίας και ανάπτυξης) εμφανίζονται να προσφέρουν μια διέξοδο στην «παρακμή» του αστικού περιβάλλοντος παρόμοια με αυτή που προτείνεται για την «ανάκαμψη» σε καιρούς οικονομικής κρίσης. Δεν είναι μόνο ο οικονομοκεντρισμός του μοντέλου σκέψης στον οποίο εδώ γίνεται κριτική αλλά και η εμμονή σ ένα πλαίσιο καπιταλισμού εγγενές της ανθρώπινης εκμετάλλευσης και των χωρικών ανισοτήτων. Τα εργαλεία κατανόησης του χώρου και δη του χώρου εντός μιας συνθήκης κρίσης οφείλουν να είναι κριτικά τόσο απέναντι στη γενεαλογία όσο και στην αναπαραγωγή του. Η επισκόπηση στην κριτική τέτοιων μοντέλων συνιστά ένα χρήσιμο οπλοστάσιο και απέναντι σε ηγεμονικές αφηγήσεις της σημερινής κρίσης. Οι παγκόσμιες πόλεις εμφανίζονται σε αρκετά κομμάτια της βιβλιογραφίας (Friedmann, Wolff, 1982, Sassen 1991, Πετράκος 2001,) όχι μόνο ως ένα επιθυμητό μοντέλο αλλά και ως η αναπόφευκτη συνθήκη την οποία θα πρέπει να ακολουθήσει μια πόλη για να είναι βιώσιμη. Η γκραμσιανή έννοια της ηγεμονίας (hegemonic common sense) όπως αυτή αναπτύχθηκε στα «Τετράδια της Φυλακής», εξηγεί θαυμάσια τη συνήθη αυτή πρακτική των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, που κυριαρχεί στην κατασκευή της ταυτότητας των παγκοσμιουπόλεων, μη αφήνοντας εναλλακτικό πεδίο για τη θεώρηση διαφορετικών χωρικοτήτων. Όπως αναφέρουν οι Gibson- Graham «οι ρητορείες για την παγκοσμιοποίηση αναπαριστούν τις τοπικότητες ως οικονομικά εξαρτημένες, ως παθητικούς δέκτες των συνεπειών οικονομικών δυνάμεων που μοιάζουν αναπόφευκτες» (Gibson-Graham, 2003:54). Στο σημείο αυτό η Massey μας καλεί να σκεφτούμε πέρα από τέτοια «ηγεμονικά γεωγραφικά φαντασιακά» καθώς, όπως επισημαίνει, «αφορούν μια κατανόηση του χώρου που αρνείται την συγχρονικότητα, καθιστά αδύνατη τη θεώρηση του «διαφορετικού» και τονίζει το αναπόφευκτο της συνθήκης της παγκοσμιοποίησης» (Massey 2007:23) Η φυσικοποίηση τέτοιων μοντέλων αλλά και η προβολή τους ως η μόνη δυνατή εκδοχή επιτυχούς έκβασης της χωρικότητας παραβλέπει πλήθος χωρικότητες ανταγωνιστικές ή και πολέμιες στο κυρίαρχο νεοφιλελεύθερο μοντέλο ανάπτυξης.

Παράλληλα κριτική ασκείται και στη μονοθεματικότητα τέτοιων μοντέλων. Οι Amin και Gibson -Graham αμφισβήτησαν την τάση να λαμβάνονται ορισμένα αστικά πλαίσια (όπως «global» ή «creative») ως παραδείγματα της γενικότερης αλλαγής, καθώς οι πόλεις αποτελούν όλο και περισσότερο σημεία συνάντησης πολλαπλών δικτύων της οικονομικής ζωής. Οι αφηγήσεις για τις «παγκόσμιες πόλεις» ακολουθούν ένα ιεραρχικό μοντέλο ανάλυσης, συχνά εκτός ιστορικού πλαισίου, αγνοώντας τις περισσότερες φορές αναλυτικές κατηγορίες όπως το φύλο τη φυλή ή την τάξη και συνεπώς σημαντικές πτυχές της καθημερινής ζωής και της διαμόρφωσης του αστικού χώρου. Η αφαίρεση τέτοιων χαρακτηριστικών καταλήγει στην προώθηση έντονα ταξικών φυλετικών και έμφυλων διακρίσεων. Οικοδομείται μια ταυτότητα παγκόσμιων πόλεων που όχι μόνο δεν αμφισβητεί τη σχέση κεφάλαιο αλλά παραγκωνίζει υποκείμενα και σχέσεις εναντιωμένες στην κυριαρχία και κατά συνέπεια άλλες πτυχές του χώρου της πόλης όπως πεδία αντίστασης και χειραφέτησης. Όπως χαρακτηριστικά περιγράφει η Μάσσευ «ο χαρακτηρισμός των πόλεων ως «παγκόσμιων» είναι μια στρατηγική(…) όπου η πόλη ορίζεται από την ελίτ της και υπόλοιποι στέλνονται στην αφάνεια» (Massey 2007:216). Όμως η παγκοσμιότητα μιας πόλης ορίζεται κατά κύριο λόγο απ’ τους ανθρώπους της. Οι πόλεις είναι κόμβοι περάσματος μετακινούμενων πληθυσμών και μήτρες ζωντάνιας και ετερότητας. Για να τεθεί το ερώτημα της πόλης συχνά απαιτείται η παρουσία ενός «ξένου». Μέσα από μια (φαινομενικά τουλάχιστον) εξωτερικότητα η πόλη γίνεται προϊόν μιας διαλεκτικής (ξένου και οικείου) που αποσταθεροποιεί κυρίαρχες παγιωμένες και στατικές εικόνες. Οι «ξένοι» εγκαθίστανται ή περνούν, όχι απλώς πάνω από το έδαφος της πόλης, αλλά από τον χώρο στο σύνολό του, τον οποίο και μεταστρέφουν. Εισάγουν τη διαφορετικότητα, την πολλαπλότητα, αμφισβητούν ηγεμονικά χαρακτηριστικά και θέτουν εξ ορισμού μια σειρά από ζητήματα που επαναπροσδιορίζουν την κυρίαρχη εικόνα των σύγχρονων μητροπόλεων. Ο «ξένος» ταυτίζεται πολύ συχνά με το μετανάστη. Στον κυρίαρχο λόγο οι μετανάστες συνιστούν το «έτερο» το «άλλο», το «έξωθεν τιθέμενο» σε μια παγιωμένη συνθήκη. Επιτελώντας όμως, την καθημερινή ζωή και παράγοντας τον αστικό χώρο νοηματοδοτούν εκ νέου την έννοια του πολίτη και αμφισβητούν κρατικές μεταναστευτικές πολιτικές. Όπως επεσήμανε ο Lefebvre στο

008_Layout 1 30/09/2014 7:47 μ.μ. Page 83

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ

«Δικαίωμα στην Πόλη», γράφοντας για ένα ευρύτερο πλαίσιο υποκειμένων, «αυτοί που επιτελούν την καθημερινότητά τους στην πόλη, με το να ζουν και να παράγουν χώρο, είναι αυτοί που έχουν νόμιμα δικαίωμα στην πόλη» (Lefebvre 2007[1968]). Κατ’ αυτόν τον τρόπο η σχέση πόλης και πολίτη επαναπροσδιορίζεται μέσω του κατοικείν, και όχι μέσω του ανήκειν σε ένα σχηματισμό όπως αυτόν του έθνους-κράτους. Στο πλαίσιο αυτό οι «νέοι» 6 αυτοί κάτοικοι δικαιωματικά συνιστούν πολίτες της πόλης την οποία κατοικούν. Διεκδικώντας έμπρακτα το χώρο τους στην πόλη αποδεικνύουν καθημερινά πως δεν είναι λιγότερο πολίτες από τους πολιτογραφημένους αθηναίους. Την ίδια στιγμή αμφισβητούν το δίπολο της ενσωμάτωσης-αποκλεισμού, ενός ακόμη ηγεμονικού σχήματος της κυριαρχίας που προϋποθέτει έναν στατικό και ομοιογενή υποδοχέα (Hatziprokopiou 2006), το «σώμα» του έθνους- κράτους. Παράλληλα, η ιδιότητα του μετανάστη, η κατάσταση δηλαδή μετακίνησης στην οποία βρίσκεται ή έχει βρεθεί, εμφανίζεται ταυτόσημη μιας συνθήκης ανομίας ή εξαίρεσης (Δουζίνας 2011, Αgamben 2007). Ο τρόπος όμως με τον οποίο προσεγγίζουμε την κάθε κατηγορία έχει άμεσο αντίκτυπο στους χώρους που αυτή σηματοδοτεί, για παράδειγμα, όσο «διαβάζουμε» καταπιεσμένους μετανάστες τόσο θα βλέπουμε χώρους άμυνας και όσο «διαβάζουμε» αντιστεκόμενα υποκείμενα, αντίστοιχους χώρους χειραφέτησης θα αντιλαμβανόμαστε στην πόλη. Η «χωροθέτηση» του μετανάστη και της μετανάστριας σε μια ζώνη ανομίας ή εξαίρεσης είτε γίνεται από τη μεριά αυτών που παράγουν την εξαίρεση (θεσμικά μέσω της κρατικής εξουσίας) είτε από τη μεριά όσων εναντιώνονται σε αυτή συχνά αποκρύπτει πτυχές όπως αυτές της αντίστασης και του αγώνα των μεταναστών και μεταναστριών και τους ταυτοποιεί ως παθητικούς δέκτες καταστολής και όχι ως δρώντα υποκείμενα. Όπως αναφέρουν οι Casas-Cortes et all (2014), η συνθήκη της μετανάστευσης υπονοεί μια διπλή υπόσταση αγώνα, αντίστασης και χειραφέτησης. Αφενός υπάρχει μια δομική σχέση μεταξύ μεταναστών και αγώνα όπως αυτή ορίζεται από την πράξη του περάσματος/της ρήξης των συνόρων και την ταυτόχρονη αμφισβήτηση διακρατικών πολιτικών (συνθήκη Σένγκεν, Δουβλίνο ΙΙ ). Αφετέρου αναδύονται χειραφετικές κινήσεις μέσα από την επιτέλεση της καθημερινής ζωής και τους καθημερινούς αγώνες, τις αρνήσεις και τις αντι-

στάσεις στους τόπους παραμονής-κατοικίας, όσο εφήμεροι κι αν είναι. Η διπλή υπόσταση ορίζεται εδώ χωρικά σε διαφορετικές κλίμακες, αφενός σε μια υπερτοπική κατά τη διάρκεια του περάσματος των συνόρων και σε μια τοπική κατά τη διάρκεια της κατοίκησης. Η μετανάστευση, ορίζεται ως συνθήκη τόσο από την παγκοσμιοποίηση της εργασίας όσο και από δεσμούς με έθνη, κράτη και δομημένες ταυτότητες. Η εθνική και πολιτισμική ταυτότητα συχνά εμφανίζονται ως μία φυσική πραγματικότητα που οργανώνει την δημόσια ζωή και τις σχέσεις των ανθρώπων. Ωστόσο οι εν λόγω πληθυσμοί μέσω της μετακίνησής τους αλλά και των σχέσεων που δομούν αποσταθεροποιούν τέτοιες ακλόνητες κατασκευές προσδίδοντας δικά τους χαρακτηριστικά και διαμορφώνοντας ενδιάμεσους χώρους. (Βαίου 2007, Λαφαζάνη 2014, Casas-Cortes et all 2014).Ακολουθώντας τη σκέψη της Massey (2007) η παρουσία των «ξένων» στην πόλη καθιστά δυνατή την πιθανότητα ταυτόχρονης παρουσίας στο χώρο, μιας ετερογένειας που έρχεται σε αντίθεση με μια ηγεμονική κοινή γνώμη. Η ετερογένεια αυτή συχνά δοκιμάζεται με τη δόμηση της ταυτότητας του μετανάστη. Το φύλο η τάξη ή φυλή παραμένουν ισχυρά διαφοροποιητικά στοιχεία που δεν επιτρέπουν την ομογενοποίηση τέτοιων πληθυσμών. Επιπλέον (και χωρίς να αμφισβητούνται στο ελάχιστο οι δολοφονικές συνθήκες υπό τις οποίες συχνά διώκονται μεταναστευτικοί πληθυσμοί από τους αρχικούς τόπους παραμονής τους) χρειάζεται να αμφισβητηθεί ακόμη μια «πραγματικότητα» και να τεθεί το ερώτημα αν πρέπει να θεωρείται δεδομένη η επιθυμία παραμονής στον τόπο γέννησης (και συνεπώς κάθε μετακίνηση να θεωρείται «ξεριζωμός» από την πατρίδα) ή μπορεί να αναπτύσσεται επιθυμία για μετακίνηση ή φυγή. Ιστορικά, η μετανάστευση είναι αναπόσπαστο στοιχείο του καπιταλισμού. Αυτό όμως δεν αποκλείει την θεώρηση της μετακίνησης ως πράξης χειραφέτησης από την ηγεμονική αυτή συνθήκη. Χειραφετικές πρακτικές και χώροι αντίστασης στην Αθήνα της κρίσης Από το 2008 η Αθήνα, μια πόλη στο επίκεντρο της οικονομικής κρίσης, διαμορφώνεται σύμφωνα και με τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές που επιβάλλονται στην ελληνική κοινωνία. Αλλαγές στην εργασία, την εκπαί-

008_Layout 1 30/09/2014 7:47 μ.μ. Page 84

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 79-90

δευση και τη φορολογία που συντελούνται σε ένα καθεστώς εξαίρεσης έχουν αλλάξει ριζικά την καθημερινή ζωή των κατοίκων οδηγώντας σε φτωχοποίηση ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού της πόλης. Όπως επισημαίνουν οι Encounter Athens «ευρύτερα κομμάτια πληθυσμού ζουν πλέον σε συνθήκες μιας «νέας φτώχειας» καθώς οι περικοπές σε εισοδήματα και κοινωνικές παροχές συμπιέζουν τα πλατιά μεσαία στρώματα που λίγα χρόνια πριν βίωναν μέρες πλασματικήςευημερίας και αφθονίας» (encounter Athens 2013). Η υποβάθμιση της ζωής σημαντικού μέρους του πληθυσμού της πόλης, εντείνεται από την κατάρρευση των κοινωνικών υποδομών, την ανεργία και την κατακόρυφη αύξηση της φορολογίας. Ταυτόχρονα, η συνθήκη της κρίσης συνιστά μια εξαιρετική ευκαιρία για την αναδιανομή του πλούτου και την υφαρπαγή της γης και της δημόσιας και ιδιωτικής περιουσίας (Χατζημιχάλης 2013). Βασικοί στόχοι για την πόλη της Αθήνας όπως έχουν εκφραστεί, εν μέσω κρίσης, από διάφορους κρατικούς και δημοτικούς φορείς (Καλτσά, 2011,Καμίνης 2010, 2013) είναι, μεταξύ άλλων, η ανακατάληψη (από τους μετανάστες) του κέντρου της πόλης, η διευκόλυνση ιδιωτικών επενδύσεων μέσω «fast tracκ» ρυθμίσεων και o έλεγχος του δημόσιου χώρου. Βέβαια, η μονομερής θέαση της κρίσης ως απόλυτης κυριαρχίας των νεοφιλελεύθερων πολιτικών κατασκευάζει μια πλαστή εικόνα της πόλης. Από την έναρξη της κρίσης το 2008(αν μπορούμε να υποθέσουμε μια τέτοια στιγμή) η Αθήνα αποτελεί ένα πεδίο μάχης αγώνων και αντιστάσεων, ένα πειραματικό εργαστήριο συλλογικών και ατομικών χειραφετικών πρακτικών. Χαρακτηριστικά εκτός από το κίνημα της πλατείας Συντάγματος του 2011 και τις δεκάδες γενικές απεργίες που έλαβαν χώρα από το 2008 ως σήμερα ,δημιουργήθηκαν πάνω από 50 συνελεύσεις γειτονιάς στην Αττική, σωματεία βάσης εργαζομένων και ανέργων και κοινωνικές δομές υγείας και αλληλεγγύης. (Tsavdaroglou και Makrygianni, 2013) Την ίδια στιγμή, το πέρασμα αλλά και η εγκατάσταση μεταναστευτικών πληθυσμών στην Αθήνα δημιούργησε νέες7 χωρικότητες η οποίες δεν αφορούν γκετοποιημένους χώρους. Παίρνοντας ως παράδειγμα το ζήτημα της κατοικίας, ο Μπαλαμπανίδης σημειώνει πως «παρά τον εντοπισμό μικρο-συγκεντρώσεων, στην πόλη παρατηρείται υψηλή ανάμειξη «ντόπιων» και μεταναστών, τουλάχιστον συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές πόλεις» (Μπαλαμπανίδης 2011). Ακόμη, η επιχει-

ρηματική και εμπορική δραστηριότητα τους εμφανίζει επίσης μία σχετική διάχυση στην πόλη αλλά και μία συμπληρωματικότητα με το εμπόριο των «ντόπιων», ενώ έχει παίξει σπουδαίο ρόλο στην αναζωογόνηση ορισμένων γειτονιών της πόλης. (Hatziprokopiou και Frangopoulos 2013, Balampanidis και Polyzos 2013) Η αυτονόητη, για αρκετούς, επιτέλεση της καθημερινής ζωής στην πόλη συνιστά για τους «νέους» κατοίκους όχι μόνο πράξη διεκδίκησης εδάφους αλλά και προσπάθεια χειραφέτησης από τους ήδη διαμορφωμένους χώρους του αποκλεισμού και του φόβου. Οι γεωγραφίες της μετανάστευσης δεν αφορούν μόνο χώρους απαγόρευσης, άμυνας και γκετοποίησης αλλά και χώρους καινοτομίας, δημιουργίας και αντίστασης. Μέσα από τα επόμενα παραδείγματα θα φωτιστούν αμφισβητήσεις των ορίων και ρωγμές σε παγιωμένους χώρους και ταυτότητες. Κοινό τους στοιχείο η συλλογική επιτέλεση αντιστάσεων και χειραφετικών πρακτικών στο δημόσιο χώρο. Τον Μάιο του 2009, στον απόηχο της εξέγερσης του Δεκέμβρη του 2008, και με αφορμή το σκίσιμο σελίδων από το Κοράνι από έναν άντρα της ελληνικής αστυνομίας κατά τη διάρκεια αστυνομικής επιχείρησης στο κέντρο της πόλης, δύο πολυπληθείς διαδηλώσεις γίνονται στην Αθήνα. Περίπου 2000 διαδηλωτές στη συντριπτική τους πλειοψηφία άντρες μουσουλμάνοι μετανάστες, συγκεντρώθηκαν στην Ομόνοια και κατευθύνθηκαν στη πλατεία Συντάγματος, ενώ κατά τη διάρκεια της πορείας (και μετά το τέλος της) σημειώθηκαν αρκετοί ξυλοδαρμοί διαδηλωτών από την αστυνομία που απαντήθηκαν με πετροπόλεμο και συγκρούσεις σώμα με σώμα (Ελευθεροτυπία, 2009) Εκείνες τις μέρες οι δημόσιοι χώροι της πόλης (δρόμοι και πλατείες) αλλά και τα σώματα των διαδηλωτών αποτέλεσαν τους χώρους αντίστασης στην κυριαρχία. Το σημείο συγκέντρωσης, η πλατεία Ομονοίας, δεν επιλέχθηκε μόνο ως ένα από τα κεντρικότερα σημεία της πόλης και αφετηρία αρκετών διαδηλώσεων, αλλά και ως σημείο συνάντησης αρκετών μεταναστών-κατοίκων της ευρύτερης περιοχής και βέβαια ως τόπος αναφοράς των επιχειρήσεων καταστολής του ελληνικού κράτους. Για αρκετούς η Ομόνοια είναι ενταγμένη στην καθημερινότητα τους (όπως παρόμοια συνέβαινε για πολλούς Έλληνες εσωτερικούς μετανάστες των δεκαετιών 50 και 60) γι’ αυτό και δεν ήταν η πρώτη φορά που χρησιμοποιήθηκε ως χώρος συγκέντρωσης8. Το σημείο κατάληξης, η πλατεία Συντάγματος και οι γύρω δρόμοι λειτούργησαν ακόμη μια φορά συμ-

008_Layout 1 30/09/2014 7:47 μ.μ. Page 85

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ

βολικά ως σημεία διαλόγου αλλά και σύγκρουσης με το ελληνικό κράτος. Οι μετανάστες οικειοποιήθηκαν τους ίδιους χώρους-σύμβολα που χρησιμοποιούν οι «ιθαγενείς» αθηναίοι, και δημιούργησαν τις δικές τους στιγμές αντίστασης στους πιο κεντρικούς δρόμους της Αθήνας. Ταυτόχρονα, παρήγαγαν εικόνες και στιγμιότυπα σύγκρουσης αρκετά κοντινά σε όσα διαδραματίζονται στην πόλη τα τελευταία χρόνια και συνεπώς αρκετά οικεία στους «γηγενείς». Ο χώρος που παρήχθη ακόμη και μέσω των εικόνων που κυκλοφόρησαν τις επόμενες ημέρες αποτέλεσε και μια γέφυρα επικοινωνίας με τους «ιθαγενείς» αγωνιζόμενους και αγωνιζόμενες της πόλης. Περίπου ενάμιση χρόνο αργότερα, το Νοέμβρη του 2010, και με αφορμή το «Κουρμπάν Μπαϊράμι» οργανώθηκε μια δημόσια προσευχή σε περίπου 14 ανοιχτούς δημόσιους χώρους της Αθήνας με πρωτοβουλία της Μουσουλμανικής Ένωσης Ελλάδας (Καλυβιώτου 2010, Βονάτσου 2010). Παρότι τα προηγούμενα χρόνια για τον ίδιο λόγο είχαν επιλεχθεί κλειστοί μεγάλοι χώροι (όπως το ΟΑΚΑ) αυτή τη φορά η προσευχή τελέστηκε σε ανοιχτούς δημόσιους χώρους, σηματοδοτώντας και μια ταυτόχρονη διαμαρτυρία για την μη ανέγερση τζαμιού στην Αθήνα.9 Ανάμεσα στους χώρους που επέλεξαν να προσευχηθούν ήταν η πλατεία Κοτζιά (μπροστά στο δημαρχείο της Αθήνας) και τα Προπύλαια στην οδό Πανεπιστημίου. Οι μουσουλμάνοι συγκεντρώθηκαν με σκοπό να ασκήσουν θρησκευτική λατρεία σε φορτισμένους συμβολικά δημόσιους χώρους της πόλης, συνδεδεμένους με την τοπική εξουσία, την ακαδημαϊκή ελευθερία αλλά και την εκκίνηση αρκετών εκδηλώσεων διαμαρτυρίας. Εκείνη τη μέρα εκτιμάται πως τουλάχιστον είκοσι χιλιάδες μουσουλμάνοι και μουσουλμάνες συγκεντρώθηκαν, ως επί το πλείστον στους δημόσιους χώρους της πόλης για να προσευχηθούν .Τόσο η «από τα πάνω» διοργάνωση (από τη Μουσουλμανική Ένωση) όσο και η συγκέντρωση υπό μια σκληρά δομημένη ταυτότητα (και μάλιστα θρησκευτική) είναι αμφίβολο αν μπορούν να ενταχθούν σε μια χειραφετική λογική. Ωστόσο, η κίνηση της εξόδου από τα 65 περίπου άτυπα τζαμιά (Χατζηπροκοπίου 2014) που λειτουργούν στην Αθήνα, ώστε να τελέσουν μια ορατή, δημόσια προσευχή στο αφιλόξενο περιβάλλον μιας ορθόδοξης χριστιανικής χώρας υποδηλώνει μια πράξη αγώνα, αντίστασης και έμπρακτης διεκδίκησης χώρου στην πόλη. Στην κίνηση αυτή διακυβεύονται πολύ περισσότερα από την επιτέλεση της ταυτότητας του μουσουλμάνου σε δημόσια θέα. Η αυτονόητη για τους ορθόδοξους χριστιανούς

επιτέλεση των θρησκευτικών λειτουργιών σε δημόσιους χώρους (και συχνά με την παρουσία δημοσίων προσώπων) συνιστά για τους μη ορθόδοξους πράξη απαγορευτική και συχνά επικίνδυνη.10 Συνεπώς η εν λόγω προσευχή αποτέλεσε και τόπο αντίστασης καθώς αμφισβήτησε, για κάποιες ώρες, τις ηγεμονικές χρήσεις των πλατειών. Επιπλέον αποτέλεσε ευκαιρία παρουσίας γυναικών στο δημόσιο χώρο καθώς αρκετές μετανάστριες εξαιτίας της πατριαρχικής συνθήκης, που εμφανίζεται πιο έντονη και δυνατή σε αρκετές μεταναστευτικές κοινότητες (λόγω πολιτισμικών ή /και θρησκευτικών αντιλήψεων), σπάνια εμφανίζονται στους δημόσιους χώρους της πόλης. Ακολούθως με την παραπάνω παρατήρηση , η τέλεση μιας θρησκευτικής λατρείας δεν αναγνωρίζεται στην κατεύθυνση της γυναικείας χειραφέτησης, ωστόσο αποτέλεσε αφορμή για την εμπλοκή των γυναικών στη δημόσια σφαίρα της πόλης. Τέτοιες κινήσεις διεκδίκησης δεν συμβαίνουν μόνο σε ανοιχτούς δημόσιους χώρους. Τον ίδιο χειμώνα, και πιο συγκεκριμένα τον Ιανουάριο του 2011, 300 μετανάστες κατέλαβαν ένα χώρο στη Νομικής σχολή της Αθήνας με σκοπό να διεξάγουν απεργίας πείνας. Η απεργία διήρκεσε συνολικά σαράντα τέσσερις (44) μέρες και στόχο είχε τη νομιμοποίηση τους, την ελεύθερη δηλαδή παραμονή τους στη χώρα. Χρησιμοποιώντας το σώμα τους , το δημόσιο χώρο του πανεπιστημίου αλλά και τον χώρο των ΜΜΕ αντιτάχθηκαν στις θεσμικές διώξεις της κυριαρχίας. Μετέστρεψαν το κτίριο σε τόπο αγώνα με σκοπό να γίνουν, μέσω της σταθερής τους παρουσίας και της απεργίας, ορατοί στην πόλη και τους κατοίκους της. Ύστερα από παρέμβαση της κρατικής εξουσίας οι απεργοί μεταφέρθηκαν με τη συνοδεία πορείας αλληλέγγυων σε ένα ιδιωτικό κτίριο, επίσης στο κέντρο της Αθήνα, στο Μέγαρο Υπατία στην οδό Πατησίων.(Δεληθανάση, 2011) Η επιμονή από τη μεριά της κρατικής εξουσίας (με αλλεπάλληλα διαγγέλματα και ανακοινώσεις για εισβολή της αστυνομίας αλλά και την πολιορκία της νομικής από αστυνομικούς της ομάδας «Δ») για την εκκένωση του χώρου της νομικής φανέρωσε τόσο τη σημασία που έχει ένα δημόσιο κτίριο στο κέντρο της πόλης όσο και τη δύναμη που κατέχει ο συμβολικός χώρος .Η «κατάληψη»11 ενός πανεπιστημιακού κτιρίου στο κέντρο της πόλης ανέδειξε τον αγώνα και τον έφερε στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης. Παράλληλα η υπεράσπισή του από τις δυνάμεις καταστολής έγινε υπόθεση όχι μόνο όσων σχετίζονταν με την απεργία πείνας αλλά και

008_Layout 1 30/09/2014 7:47 μ.μ. Page 86

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 79-90

των έτερων /κύριων χρηστών του χώρου της νομικής, των φοιτητών και φοιτητριών της σχολής. Ο χώρος της νομικής ως διακύβευμα ανέδειξε τόσο πως η επιβολή της κυριαρχίας αφορά πολλαπλά πεδία αγώνα όσο και πως οι πρακτικές και οι χώροι αντίστασης και χειραφέτησης όχι μόνο δεν είναι μονοθεματικοί αλλά αναδεικνύουν κοινά μεταξύ αγωνιζόμενων υποκειμένων. Η διεκδίκηση του δημόσιου χώρου ωστόσο δεν συνιστά μόνο σημειακή (χωρικά και χρονικά) συμβολική πρακτική αλλά είναι ενταγμένη στην καθημερινότητα αρκετών νεοαφιχθέντων κατοίκων. Οι δρόμοι, τα πεζοδρόμια και οι πλατείες της πόλης εκτός από χώρο εκτόνωσης και αναψυχής αποτελούν τον χώρο εργασίας για μεγάλη μερίδα του μεταναστών που εργάζονται ως μικροπωλητές στο κέντρο της Αθήνας. Οι μεταναστευτικοί πληθυσμοί και ιδιαίτερα όσοι έρχονται από χώρες της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής έχουν συχνά στιγματιστεί πρωτίστως οι ίδιοι ως λαθραίοι και στη συνέχεια ως διακινητές «λαθραίων» προϊόντων. Με πρόσχημα την «πάταξη του παραεμπορίου» οι μικροπωλητές έρχονται αντιμέτωποι στην καθημερινή τους εργασία. με ένα ανελέητο κυνηγητό από την αστυνομία και «αγανακτισμένους πολίτες». Απέναντι σε αυτό το καθεστώς φόβου προσέγγισαν χώρους παρακείμενους σε πανεπιστημιακές σχολές, στα Προπύλαια, στην Ερμού (κοντά στο τμήμα Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αθηνών) και στο πεζοδρόμιο έξω από την ΑΣΟΕΕ αφενός λόγω μιας παράδοσης καθεστώτος ασύλου αφετέρου λόγω εγγύτητας με φοιτητές και φοιτήτριες που συχνά συνδέονται ως αλληλέγγυοι και αλληλέγγυες στους αγώνες των μεταναστών. Στην περίπτωση της ΑΣΣΟΕΕ δημιουργήθηκε ένα ισχυρό δίκτυο υποστήριξης από φοιτητές και αλληλέγγυους πολίτες. Οι μετανάστες εκεί σε συνεργασία με «ντόπιους» υπερασπίζονται καθημερινά την εργασία και συνεπώς την ύπαρξή τους στην πόλη. Όπως οι ίδιοι αναφέρουν (συνέλευση μεταναστών και αλληλέγγυων ΑΣΣΟΕ 2013), η αστυνομική παρουσία είναι ιδιαίτερα συχνή έξω από τη σχολή και στοχεύει τόσο τους μικροπωλητές όσο και τους αλληλέγγυους σε αυτούς. Με καθημερινές σχεδόν επιχειρήσεις καταστολής επιτίθενται και καταλαμβάνουν τον χώρο ενώ συχνά μπαίνουν και μέσα στον περίβολο της σχολής. Ο χώρος του πεζοδρομίου της Πατησίων γίνεται ακόμη μια φορά διακύβευμα μεταξύ των πολιτών και της κρατικής εξουσίας υποδηλώνοντας την τεράστια σημασία που φέρει ως σύμβολο επιβολής και εξουσίας. Ταυτόχρονα μετανάστες και ιθαγενείς δημιουργούν μια

ζώνη αντίστασης καθώς υπερασπίζονται τον ίδιο χώρο ως χώρο εργασίας και χώρο ακαδημαϊκής ελευθερίας. Για μια ακόμη φορά ο ηγεμονικός λόγος που παράγεται ενάντια σε αυτούς τους πληθυσμούς έχει σαφείς κατευθύνσεις που δεν απορρέουν τόσο από φυλετικές όσο από ταξικές διακρίσεις και η κρίση γίνεται ευκαιρία κατανόησης των καταβολών του φυλετικού μίσους. Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο Δήμαρχος της πόλης Γιώργος Καμίνης στην Επιτροπή Περιβάλλοντος της Βουλής, εν μέσω κρίσης, «Το κέντρο έχει λυγίσει εξαιτίας δύο πραγμάτων: από το παραεμπόριο και από τις πορείες» (Καμίνης 2011). Κατά το ίδιο περίπου χρονικό διάστημα με τις περιπτώσεις που περιγράφηκαν πιο πάνω, και όχι πολύ μακριά από τους δρόμους όπου συνελήφθησαν και διαπομπευτήκαν αρκετές γυναίκες , φερόμενες ως οροθετικές, το 2012, μια ομάδα η «ένωση αφρικανών γυναικών» διεκδικούσε και απαιτούσε, μέσα από συλλογικές διαδικασίες, την γυναικεία παρουσία στο δημόσιο χώρο. Το Σεπτέμβρη του 2010 διοργάνωσαν σε συνεργασία με την κίνηση Κατοίκων του 6ου Διαμερίσματος στην πλατεία Αμερικής το Τρίτο Φεστιβάλ Αλληλεγγύης και Πολιτισμού με το χαρακτηριστικό σύνθημα «Μαζί να δώσουμε ζωή στη γειτονιά μας». Έχοντας να αντιπαρατεθούν με πολλαπλούς αποκλεισμούς, περιχαρακωμένες από την ταυτότητα της γυναίκας μετανάστριας, σε μια -στην πλειοψηφία της- «λευκή πόλη» αλλά και σε μια γειτονιά όπου η παρουσία μη λευκών στο δημόσιο χώρο άρχισε να γίνεται επικίνδυνη μετά την εμφάνιση ναζιστικών ομάδων, κατάφεραν να μεταστρέψουν τις μέρες του φεστιβάλ την πλατεία σε ένα χώρο ανοικτό και προστατευμένο από τις καθημερινές ρατσιστικές επιθέσεις. Συνεχίζοντας την προσπάθεια τους για παρουσία στο δημόσιο χώρο της γειτονιάς τους οργάνωσαν τον επόμενο χρόνο ένα παζάρι στην κατειλημμένη Δημοτική Αγορά Κυψέλης σε συνεργασία με τη συνέλευση των διαχειριστών του χώρου. Οι κινήσεις της ομάδας αμφισβήτησαν και αμφισβητούν τη θεώρηση των γυναικών ως παθητικών δεκτών του χώρου, ενώ αντίθετα επιβεβαιώνουν την οπτική που τις θέλει ζωντανές και δραστήριες παραγωγούς χώρων αντίστασης και χειραφέτησης. Παρότι, οι χειραφετικές πρακτικές δεν καταφέρνουν πάντα να απεκδυθούν έμφυλες διακρίσεις και σχέσεις εξουσίας, η οπτική του φύλου δεν είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη σε ότι αφορά διαδικασίες αγώνα και αντίστασης. Απέναντι σε αυτή την ηγεμονία λόγου και πράξης οι ίδιες οι γυναίκες δια-

008_Layout 1 30/09/2014 7:47 μ.μ. Page 87

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ

πραγματέυτηκαν την ορατότητά τους στο χώρο και τόνισαν πως η κρίση δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά έχει έμφυλες ταξικές και φυλετικές προεκτάσεις και χαρακτηρίζεται από υλικότητες που αποτυπώνονται στις έμφυλες σχέσεις. Η σχεδόν γραμμική, χρονολογικά, αφήγηση των παραπάνω περιπτώσεων επιλέχθηκε για να τονίσει τη συνέχεια στο χρόνο και το χώρο χειραφετικών κινήσεων και πρακτικών αντίστασης και αγώνα και σε καμία περίπτωση δεν εξαντλεί το εύρος και την ποικιλομορφία τέτοιων κινήσεων. Οι εντοπισμένες στο χώρο και το χρόνο πρακτικές αμφισβητούν τη θεώρηση χωριστών σφαιρών καθημερινότητας Ελλήνων και «ξένων» και αποκαλύπτουν ,εν μέσω κρίσης, την ταυτοχρονία αλλά και τη χωρική εγγύτητα με άλλους αγώνες ενάντια στις πολιτικές της κυριαρχίας. Χώροι χειραφέτηση στην κρίση: προς ένα νέο εξπρεσιονισμό της πόλης Ιδιαίτερα σε καιρούς κρίσης όπου οι κινήσεις του κεφαλαίου γίνονται πιο επιθετικές και οι αγώνες για τη ζωή και την ελευθερία πληθαίνουν και ριζοσπαστικοποιούνται ο χωροχρόνος της μητρόπολης συμπιέζεται με αποτέλεσμα την καθημερινή δημιουργία χώρων πολλαπλότητας, συνύπαρξης και ταυτοχρονίας. Την ίδια στιγμή που οι αφρικανές δημιουργούσαν έναν ανοιχτό χώρο στην αγορά της Κυψέλης, σε κοντινή απόσταση λάμβαναν χώρα διαδοχικά πογκρόμ κατά μεταναστών από μέλη ναζιστικών ομάδων. Λίγο καιρό αργότερα στον χώρο της ΑΣΣΟΕ ξεκίνησαν παράλληλοι αγώνες μικροπωλητών και φοιτητών που συνεχίζονται ως σήμερα αναδεικνύοντας κοινούς χώρους αγώνα. Οι κινήσεις αντίστασης και χειραφέτησης ανέδειξαν μια πολλαπλότητα κλιμάκων δράσης από το επίπεδο της γειτονιάς και της πλατείας (όπως στην περίπτωση του Φεστιβάλ των αφρικανών γυναικών), ως τη δικτύωση των δράσεων και των πλατειών σε επίπεδο πόλης (όπως στην περίπτωση της δημόσιας προσευχής) ή την ηχηρή παρουσία στο πιο κεντρικό σημείο της πόλης (στις διαδηλώσεις για το Κοράνι). Οι παραπάνω κινήσεις των μεταναστών και των μεταναστριών έχουν ταξικά, έμφυλα, εθνοτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά που τις διαμορφώνουν και τις φέρνουν περισσότερο ή λιγότερο κοντά σε αντίστοιχες κινήσεις των «ιθαγενών» αθηναίων. Ενώ στις συ-

γκρούσεις των διαδηλώσεων για το Κοράνι κυριάρχησε η ανδρική ταυτότητα, στην πλατεία Αμερικής και στη δημοτική αγορά της Κυψέλης παρήχθη ένας προνομιακός χώρος έμφυλων διεκδικήσεων που αποσταθεροποίησε την «ανδρική» ταυτότητα του υποκειμένου-μετανάστη και του χώρου που αυτός (περισσότερο) και αυτή (λιγότερο) καταλαμβάνουν. Ταυτόχρονα η φυλή, ή καλύτερα η εθνικότητα, γίνεται συχνά παράγοντας που ομαδοποιεί τα υποκείμενα και ορίζει διαφορετικούς κάθε φορά χώρους αντίστασης. Παρόλα αυτά η εθνικότητα δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αποκλειστικό εργαλείο εξαγωγής συμπερασμάτων για τις νέες χωρικότητες. Για παράδειγμα, η αναζήτηση συλλογικής ταυτότητας γύρω από τη θρησκεία παρήγαγε πολυεθνοτικούς χώρους χειραφέτησης τόσο στις διαδηλώσεις όσο και στις πλατείες προσευχής ενώ ο αγώνας των 300 μεταναστών υπήρξε επίσης ένα πολυεθνοτικό μόρφωμα. Στην περιγραφή του για το «πλήθος» ο Σπινόζα αναφέρει πως είναι «μια πολλαπλότητα που παρουσιάζεται δημόσια, δρα συλλογικά αλλά δεν μετατρέπεται σε ένα σώμα σε μια ενιαία ενότητα» (Σπινόζα 2013[1677]). Αν ανάγουμε αυτή την περιγραφή στους χώρους που όλοι αυτοί και αυτές παράγουν, (θεωρώντας το « πλήθος» ως σύνθεση διαφορετικοτήτων και όχι ως ομοιογενές σώμα) συμπεραίνουμε πως συνιστούν χώρους πολλαπλούς, ενίοτε συλλογικούς αλλά όχι ομογενοποιημένους, δημιουργήματα των σχέσεων εξουσίας αλλά και των δυνάμεων αντίστασης. Από τα παραπάνω παραδείγματα είναι ευνόητο πως οι «νέοι» κάτοικοι της πόλης όπως και οι χώροι που παράγουν δεν χαρακτηρίζονται από ομοιογένεια και βεβαίως δεν είναι πιο επικίνδυνοι για την πόλη από το μακροχρόνιο «πείραμα» του καπιταλισμού. Παράλληλα οι διαδικασίες χειραφέτησης και οι χώροι που παρήχθησαν χαρακτηρίστηκαν στην πλειοψηφία τους από μια έμπρακτη αμφισβήτηση του χωρικού συμβολαίου του καπιταλισμού, που θέλει το δημόσιο χώρο υποταγμένο στην κυκλοφορία της σχέσης κεφάλαιο. Οι μετανάστριες και οι μετανάστες «κατέλαβαν» τους χώρους της πόλης για να τους οικειοποιηθούν, για να δημιουργήσουν τις δικούς τους χώρους ελευθερίας ώστε να επιβιώσουν στην πόλη. Δεν διαπραγματεύτηκαν με την κυριαρχία αντίθετα αμφισβήτησαν το δίπολο νόμιμος-λαθραίος και δημιούργησαν χώρους έξω από τις σφαίρες του νόμιμου και του άνο-

008_Layout 1 30/09/2014 7:47 μ.μ. Page 88

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 79-90

μου χώρου. Δεν διεκδίκησαν μια διεύρυνση των είδη υπαρχόντων ορίων του ώστε να «χωρέσουν» σε αυτόν ως έξωθεν τιθέμενοι αλλά παρήγαγαν από την αρχή νέες χωρικότητες. Υπό αυτή την έννοια δημιούργησαν τις δικές τους ετεροτοπίες που δεν αφορούν σε γκετοποιημένους χώρους αλλά σε μια νέα συνθήκη συνύπαρξης στο δημόσιο χώρο. Οι μεγάλες και ομογενοποιητικές αφηγήσεις για την πόλη αρνούνται τις πολλαπλότητες του χώρου και υποβιβάζουν την ιστορία του σε μια μονοδιάστατη γραμμική αφήγηση που δεν αφήνει περιθώρια για εναλλακτικές θεωρήσεις. Στη σημερινή συγκυρία της κρίσης έχει ιδιαίτερη σημασία να σταθούμε κριτικά σε τέτοια μοντέλα προσέγγισης του αστικού χώρου με σκοπό όχι μόνο να αναγνώσουμε αιτίες της σημερινής συνθήκης αλλά και να φανταστούμε πιθανές ρήξεις με αυτή. Αν ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά στο χάρτη, επαναδιαπραγματευθούμε τις κλίμακες του χώρου και προσεγγίσουμε το τοπικό και υπερτοπικό όχι πια ως δίπολο αλλά ως συγχρονικότητα θα συναντήσουμε πιθανότατα αρκετά παραδείγματα που φωτίζουν διαφορετικές πτυχές της καθημερινής ζωής. Απέναντι στον «υπαρκτό νεοφιλελευθερισμό» στέκονται εξίσου υπαρκτές αντιστάσεις και χειραφετικές κινήσεις. Αν μέσα από μια διαλεκτική ανάγνωση προκύπτει η πόλη και ως πεδίο συγκρούσεων (Lefebvre 2007 [1968]) τότε μέσα από τη διαλεκτική φόβου και αντίστασης είναι πιθανό να αναδυθούν χώροι χειραφέτησης. Η πορώδης σύνθεση του χώρου επιτρέπει την αμφισβήτηση των ορίων και κυρίως των δομημένων ταυτοτήτων. Για να συμβεί όμως αυτό χρειάζεται να αποσταθεροποιηθούν σχέσεις εξουσίας και έννοιες όπως «παράνομοι», «μυαρές», «λαθραίοι» ή «άνομοι» που γεννούν χώρους εξαίρεσης γκετοποίησης και αποκλεισμού. Μόνο τότε είναι πιθανό να σπάσει το πρότερο χωρικό συμβόλαιο και να διαμορφωθεί εκ νέου η σχέση κατοίκων –πόλης προωθώντας τη «στάση» και όχι το διωγμό από το χώρο της πόλης. Οι σύγχρονες πόλεις δεν είναι ούτε αυθύπαρκτες ούτε ανιστορικές. Δεν είναι μόνο κόμβοι της κυκλοφορίας του κεφαλαίου αλλά διαμορφώνονται από το πέρασμα και την επιτέλεση της καθημερινής ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων. Οι πόλεις σήμερα λειτουργούν όχι μόνο ως πυκνωτές κυκλοφορίας -συσσώρευσης κεφαλαίου και αρπαγής των κοινών, αλλά ως πυκνωτές αγώνων συγκρούσεων αντιστάσεων και χειραφετικών

κινήσεων(Μayer 2013, de Souza2010, Stavrides 2011, Χάρβευ,2013 ) Ακριβώς εκεί βρίσκεται η αφετηρία της παγκοσμιότητάς τους . Ένας νέος εξπρεσιονισμός των σύγχρονων μητροπόλεων γεννιέται εντός της κρίσης. Ένας εξπρεσιονισμός φόβου και αντιστάσεων. Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν οι τάσεις και κατευθύνσεις του θα ακολουθήσουν τις γεωγραφίες της εξουσίας και του φόβου ή της αντίστασης και της χειραφέτησης.

Σημειώσεις 1. Ο όρος «μετακινούμενοι» αναφέρεται στους μεταναστευτικούς πληθυσμούς. Ετυμολογικά η έννοια του μετανάστη (μετα+ίστιμι) συνδέεται με τη μετακίνηση. Συνδέεται όμως και με πλήθος άλλων χαρακτηριστικών καταλήγοντας να υποδηλώνει μια ομοιογενή, κατά βάση ανδρική -άλλοτε ευπαθή και άλλοτε επικίνδυνη- κοινωνική ομάδα. Η χρήση του όρου «μετακινούμενοι» επιλέχθηκε εδώ με σκοπό να στρέψει την προσοχή στα δρώντα υποκείμενα που διασχίζουν τον πλανήτη, και με δεδομένες ταξικές έμφυλες και φυλετικές διαφοροποιήσεις αγωνίζονται για χειραφέτηση και ελευθερία. 2. Περισσότερες πληροφορίες μπορούν να εξαχθούν από εδώ : http://www.lboro.ac.uk/gawc/ 3. Για μια πιο εμπεριστατωμένη επισκόπηση προτείνεται το σχετικό αφιέρωμα στις «Γεωγραφίες» τεύχος 7, «Αθήνα 2004 στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης;» 4. Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 το ΠΣ Αθηνών κατοικείται από 3.090.508 ανθρώπους, και ο κεντρικός τομέας από 1.029.520 .Όπως καταγράφεται στην περιφέρεια Αττικής σε σύνολο 3.421.852 οι 405.772 είναι μη ελληνικής υπηκοότητας , δηλαδή περίπου το 10%. Ωστόσο οι επίσημες στατιστικές δύσκολα αποτυπώνουν τον πραγματικό αριθμό των μεταναστριών και μεταναστών καθώς αρκετοί από αυτούς επιλέγουν να μην καταγραφούν υπό το φόβο απέλασης ή/και λόγω του καθεστώτος προσωρινής παραμονής στο οποίο βρίσκονται. Όπως σημειώνουν αναλυτές για την απογραφή του 2011 «Διεξήχθη ταυτόχρονα, στο τέλος μιας δεκαετίας που χαρακτηρίστηκε από σημαντικές αλλαγές των μεταναστευτικών ροών προς την χώρα μας (μείωση των εισόδων από ευρωπαϊκές χώρες και ταχύτατη αύξηση των εισόδων από την Ασία και – δευτερευόντως – από την Αφρική), ροών που άλλαξαν σημαντικά την αναλογία ανάμεσα στους νομίμως και μη νομίμως διαμένοντες αλλοδαπούς (προφανώς οι τελευταίοι, και στην χώρα μας, όπως σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες, εν απουσία προοπτικών νομιμοποίησής τους, δεν προστρέχουν να απογραφούν)» (Κοντζαμάνης, Ντυκέν, 2012) 5. Χρειάζεται να διευκρινιστεί εδώ πως η έννοια του «κατοίκου» και κατ επέκταση της «κατοίκησης» στην παρούσα εργασία δεν συνδέεται μόνο με την κατοικία (ως «σπίτι», ως «οίκο») αλλά αφορά μια ευρύτερη χρήση του χώρου η οποία νοείται μέσα από την οικειοποίηση και τη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή. 6. Αρκετοί και αρκετές βέβαια μετράνε είδη αρκετά χρόνια διαμονής στην πόλη.

008_Layout 1 30/09/2014 7:47 μ.μ. Page 89

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ

7. Οι νέες αυτές χωρικότητες δεν συνιστούν εξ ολοκλήρου καινούριους χώρους αλλά αναφέρονται στο μετασχηματισμό ήδη υπαρχόντων χώρων του αστικού ιστού 8. Ενδεικτικά αναφέρονται οι πανηγυρισμοί Αλβανών μεταναστών για τη νίκη της εθνικής ομάδας της Αλβανίας 2004 (Παπαηλία,2004 και εξέγερση του Δεκέμβρη 2008 (Μakrygianni, Τsavdaroglou 2010) 9. Τη μόνη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα χωρίς τζαμί (Lowen 2012) 10. Βλέπε και σχετικές επιθέσεις σε τζαμιά (Χατζηπροκοπίου 2014) 11. Ο όρος «κατάληψη» χρησιμοποιείται εδώ καταχρηστικά. Αντιστρέφοντας τα επιχειρήματα του κυρίαρχου λόγου, μοιάζει παράδοξο η κατάληψη του δημόσιου χώρου να επιτελείται από τους πολίτες, καθώς ο δημόσιος χώρος είναι πρωτίστως ο χώρος των πολιτών και όχι της κρατικής εξουσίας.

Βιβλιογραφία Amin, Α.και Graham, S.(1997). «The Ordinary City», Transactions of the Institute of British Geographers 80: 247-267. Agamben, G. (2007) Κατάσταση εξαίρεσης, Αθήνα:Πατάκης. Anthias, F.και Lazaridis, G. (2000), Gender and migration in southern Europe : women on the move. Oxford, New York :Berg. Βαίου,Ν. Μαντουβάλου, Μ., Μαυρίδου Μ. (2004) Εισαγωγικό σημείωμα «Αθήνα 2004: στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης», Γεωγραφίες (7)2: 13-25. Αθήνα : Εξάντας . Βαΐου, Ντ. (επιστ. υπεύθ.), (2007), Διαπλεκόμενες καθημερινότητες και χωροκοινωνικές μεταβολές στην πόλη. Μετανάστριες και ντόπιες στις γειτονιές της Αθήνας. Αθήνα.: ΕΜΠ – Σχολή Αρχιτεκτόνων, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας. Balampanidis D.και Polyzos I., (2013) «Residential and entrepreneurial settlement of migrants in Athens. A comparative study of Kypseli and Metaxourgeio neighborhoods», πρακτικά του International Conference on “Changing Cities” Spatial, morphological, formal & socio-economic dimensions, Σκιάθος, Graphima, σελ. 735-748. Beaverstock, J. V., Smith, R. G. and Taylor, P. J. (1999) ‘A roster of world cities’, Cities, 16(6):445–458. Brenner, N., Marcuse, P. and Mayer, M., (2009) Introduction, City, Special Issue ‘Cities for People, not for Profit’, 13(2/3): 176–184. Βονάτσου, Π., (2010) «Η Μέκκα» ήρθε στα... Προπύλαια» , Έθνος 13/10/2010, Διαθέσιμο στο : http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=41976979[Πρόσβαση 3 /9/ 2013]. Γκράμσι, Α. (1973[1935]) Ιστορικός Υλισμός. Τετράδια της φυλακής. Αθήνα: Οδυσσέας Crenshaw, K. (2005), « Cartographie des marges: Intersectionnalité, politiques de l’identité et violences contre les femmes de couleur », Cahiers du genre, 39: 51-82 Colomina, B. (1992) Sexuality & Space. Princeton Architectural Press. Δαμά, Γ.και Αντωνιάδη, Κ. (2009), «Ρατσισμός χωρίς ιερό και όσιο», Ελευθεροτυπία, 22/5/2009, Διαθέσιμο στο: http://

www.enet.gr/?i=news.el.article&id=46713 [Πρόσβαση 3 /9/ 2013]. Davis, A. Y. (1983), Women, race & class. New York: Vintage Books. De Souza, L.M., (2010) “Which right to which city? In defence of political-strategic clarity” Interface: a journal for and about social movements Volume 2 (1): 315 – 333. Δεληθανάση, Μ. (2011), «Aποφασισμένοι να μείνουν στη βίλα Υπατία οι μετανάστες»,Καθημερινή,9/2/2011, Διαθέσιμο στο:http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_5_09/ 02/2011_431901 [Πρόσβαση 18 /9/ 2013]. Dorlin, E. (ed.)( 2009), Sexe, race, classe: pour une épistémologie de la domination. Paris : PUF. Dorlin, E.(2012), « L’Atlantique feministe. L’intersectionnalité en débat »,Papeles de CEIC,83,(2) Δουζίνας, Κ. (2011), Αντίσταση και φιλοσοφία στην κρίση : Πολιτική, ηθική και Στάση Σύνταγμα. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. ΕΛΣΤΑΤ. (2013), «Ανακοίνωση δημογραφικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών του μόνιμου πληθυσμού της χώρας σύμφωνα με την απογραφή πληθυσμού-κατοικιών 2011» Διαθέσιμο στο : http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ ESYE/BUCKET/General/nws_SAM01_GR.PDF [Πρόσβαση 20 /9 /2013]. Encounterathens. (2013), «Το κέντρο της Αθήνας σε “κρίση”: συμβολή στην ανάπτυξη ενός κριτικού λόγου», Διαθέσιμο στο: http://encounterathens.wordpress.com/2011/02/27/kentrokrish/#more-253[Πρόσβαση 10 /7/ 2013]. Falquet, J., Hirata, H. S. και Kergoat, D. (eds) (2010) Le sexe de la mondialisation: genre, classe, race et nouvelle division du travail. Paris: Presses de la fondation nationale des sciences politiques (Fait politique). Friedmann, J. and Wolff, G. (1982), «World city formation: an agenda for research and action», International Journal of Urban and Regional Research, 6(3), pp. 309–344. Gibson-Graham, J.K. (2003), «An ethics of the local», Rethinking Marxism15 (1) 49-74 hooks, b. (2000) Feminist Theory: From Margin to Center. 2nd edition. Cambridge, MA: South End Press. hooks, b. (1991[1982]), Ain’t I a woman: Black women and feminism. Boston, MA.: South End Press. Hatziprokopiou, P. A., (2006)Globalisation, migration and socioeconomic change in contemporary Greece : processes of social incorporation of Balkan immigrants in Thessaloniki. Amsterdam : Amsterdam University Press. Hatziprokopiou P., Frangopoulos Y. (2013), «Ethnic economies and everyday spaces in Athens at times of crisis» πρακτικά του International Conference on “Changing Cities” Spatial, morphological, formal & socio-economic dimensions, Σκιάθος, Graphima, σελ. 714-726 Hatziprokopiou, P.και Evergeti, V. (2014) «Negotiating Muslim identity and diversity in Greek urban spaces», Social & Cultural Geography, 15(6), pp. 603–626. Jarvis, H., Kantor, P., Cloke, J. (2009), Cities and Gender. New York: Routledge, Oxon. Καλυβιώτου, Μ. (2010), «Δημόσια προσευχή μουσουλμάνων σε 14 σημεία της Αθήνας», Αυγή 17/11/2010 Διαθέσιμο στο: http://archive.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=581914 [Πρόσβαση 20/9/2013].

008_Layout 1 30/09/2014 7:47 μ.μ. Page 90

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 79-90

Καλτσά, Μ. (2011), ομιλία, 24/11/2010, Συμπόσιο “Αθήνα σε Kρίση”, Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη. Καμίνης, Γ. (2010), «Συνέντευξη στη Lifo», 13/10/2010, Διαθέσιμο στο: www.lifo.gr [Πρόσβαση30/7/ 2013]. Καμίνης, Γ. (2011), Ομιλία στην Επιτροπή Περιβάλλοντος της Βουλής (15/3/2011). Καμίνης, Γ.(2013), «Συντονισμός δράσεων για την αστική παρέμβαση στο κέντρο της Αθήνας», Ναυτεμπορική, 4/09/2013, Διαθέσιμο στο: http://www.naftemporiki.gr/story/693920 [Πρόσβαση 3 /9/ 2013]. Κωτσάκης, Δ. (2012), 3 και 1 κείμενα:Το κοινό και η δημοκρατία. Για τη δημόσια παιδεία. Αλλοτρίωση και κομμουνισμός. Δημόσιος χώρος: Χώρος των πολιτών, χώρος των ιδιωτών. Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων. Κωτσάκης, Δ. (2013) «Σημειώσεις για τον φασισμό», σημειώσεις της στέπας: Φασισμός και καθημερινή ζωή, (3) Θεσσαλονίκη: εκδόσεις των ξένων.. Λαφαζάνη, O.(2014) Δια-εθνικές γεωγραφίες της μετανάστευσης: διαπραγματεύσεις συνόρων και ορίων, Διδακτορική Διατριβή, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα διαθέσιμη στο http://estia.hua.gr:8080/dspace/handle/123456789/2402[Πρ όσβαση 3 /7/ 2014]. Κοντζαμάνης, Β., Ντυκέν, Μ., (2012) «Πληθυσμός της Ελλάδας μειώνεται; Μια πρώτη κριτική ανάλυση των προσωρινών αποτελεσμάτων της απογραφής του 2011», Δημογραφικά Νέα, (17), Βόλος: Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων. Lefebvre, H., (1991), The production of space, Oxford : Blackwell. Lefebvre, H. (2007[1968]), Δικαίωμα στην πόλη - Χώρος και πολιτική. Αθήνα :Κουκκίδα. Lowen M.,(2012) Athens - the EU capital city without a mosque, BBC News Europe, 28/12/2012, Διαθέσιμο στο http://www.bbc.com/news/world-europe-20820349[Πρόσβαση 1 /7/ 2013]. Makrygianni ,V.και Tsavdaroglou, H. (2011), «Urban planning and revolt: a spatial analysis of the December 2008 uprising in Athens» στο Dalakoglou, D., Vradis, Antonis (2011) Revolt and crisis in Greece: between a present yet to pass and a future still to come. Oakland AK Press & Occupied London. Martin, F. (ed.), (2000), «World migration report 2000», Διαθέσιμο στο: http://publications.iom.int/bookstore/free/WMR_ 2000_edited.pdf [Πρόσβαση 3 /9/ 2013]. Massey, D. (1999) ‘Imagining globalization: Power-geometries of time-space’, στο Brah, A., Hickman, M. J., and an Ghaill, M. M. (eds) London : Global futures. Macmillan Press Ltd. Massey, D. (2007), World city.Polity, Cambridge, Malden. Massey, D. (2008), Για το χώρο, Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα. Casas-Cortes, M., Cobarrubias, S., De Genova, N., Garelli, G., Grappi, G., Heller, C., Hess, S., Kasparek, B., Mezzadra, S., Neilson, B., Peano, I., Pezzani, L., Pickles, J., Rahola, F., Riedner, L., Scheel, S. and Tazzioli, M. (0) ‘New Keywords: Migration and Borders’, Cultural Studies, 0(0), pp. 1–33. Mayer, M. (2013) «First world urban activism», City, 17(1), pp. 5– 19. McDowell, L. (1993) «Space, place and gender relations: Part II. Identity, difference, feminist geometries and geographies», Progress in Human Geography, 17(3): 305–318.

Μπαλαμπανίδης, Δ. (2011), «Συνθήκες στέγασης των μεταναστών στο δήμο Αθηναίων. Μελέτη περίπτωσης: η ιδιόκτητη κατοικία.» Διαθέσιμο στο http://encounterathens.wordpress.com/2011/05/18/stegash-metanastvn/ [Πρόσβαση 3 /5/ 2014]. Pallasmaa, J. (2012) The eyes of the skin: architecture and the senses. Chichester: Wiley. Παπαηλία, Π.(2004) H μετανάστευση ως αφήγηση και μύθος ,Το Βήμα, 19/09/2004, Διαθέσιμο στο: http://www.tovima.gr/ opinions/article/?aid=161243[Πρόσβαση 3 /9/ 2013]. Robinson, J. (2006), Global and world cities: A view from off the map, In: Neil Brenner, Πετράκος, Γ. (2001) «Ο Διεθνής Ρόλος της Αθήνας», Βόλος:ΥΠΕΧΩΔΕ-Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας. Sassen, S. (2001) The Global City: New York, London, Tokyo. Princeton University Press. Spinoza, B. de (2013[1677]) Πολιτική πραγματεία. Αθήνα: Πατάκης. Σταθάκης Γ. και Χατζημιχάλης, Κ. (2004), «Αθήνα Διεθνής Πόλη : Από την επιθυμία των ολίγων στην πραγματικότητα των πολλών», Γεωγραφίες (7)2: 13-25. Αθήνα : Εξάντας . Σταυρίδης, Σ. (2010), Μετέωροι χώροι της ετερότητας, Αθήνα: Αλεξάνδρεια. Σταυρίδης, Σ. (2011), «Στις πλατείες: επινοώντας ξανά το κοινό , ανιχνεύοντας ξανά δρόμους προς τη συλλογική χειραφέτηση» στο Γιοβανόπουλος, Χ. και Μητρόπουλος, Δ. (2011) Δημοκρατία under construction: από τους δρόμους στις πλατείες ,A /Συνέχεια, Αθήνα. Συνέλευση μεταναστών και αλληλέγγυων ΑΣΣΟΕ (2014). http://immigrants-asoee.espivblogs.net/ Συνέλευση των μεταναστών απεργών πείνας, (2011), «Κείμενο Απεργών Μεταναστών, Ιανουάριος 2011» Διαθέσιμο στο : http://hungerstrike300.espivblogs.net/page/133/ [Πρόσβαση 3 /9/ 2013]. Taylor, P. (2003), World City Network, Routledge, New York. Τhe Globalization and World Cities (GaWC) Research Network, «World City Relational Data», Διαθέσιμο στο: http://www. lboro.ac.uk/gawc/data.html [Πρόσβαση 3 /9/ 2013]. Tsavdaroglou, H., Makrygianni, V. (2013) Athens Urban Space Riots: From December 2008 Revolt to Mobilizations in the Era of Crisis, Quaderns-e, 18(2): 22-39, Barcelona:Institut catala d’ antropologia, Χαλάτσης, Δ.( 2013) «Η Δημοτική Αγορά της Κυψέλης ήταν ένα παράδειγμα αυτοοργάνωσης, ανάχωμα στον φασισμό», Αυγή, 3/1/2013 Διαθέσιμο στο : http://archive.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=740318[Πρόσβαση 3 /9/ 2013]. Χάρβεϊ, N.(2013), Εξεγερμένες πόλεις. Αθήνα : ΚΨΜ. Χατζημιχάλης, Κ. (2013), «Η υφαρπαγή της γης στην Ελλάδα της κρίσης», Η Εποχή, Διαθέσιμο στο http://www.epohi.gr/portal/themata/13870-2013-03-24-19-02-15 [Πρόσβαση 3 /9/ 2013]. Χ.Σ. «Έκρηξη μεταναστών για το «σκισμένο Κοράνι», Ελευθεροτυπία, 22/5/2009, Διαθέσιμο στο http://www.enet.gr/?i= news.el.article&id=47004[Πρόσβαση 3 /9/ 2013].

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 91

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 91-106

ΧΩΡΙΚΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΕΝΙΑΙΑΣ ΕΝΙΣΧΥΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Θανάσης Κίζος*, Χρήστος Κολοβός**, Μηνάς Μεταξάκης***

Περίληψη Η εισαγωγή της ενιαίας ενίσχυσης αποτελεί μια από τις σημαντικότερες μεταβολές στην καταβολή ενισχύσεων στην ύπαιθρο από την Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ). Με την εισαγωγή της το 2003 η έμφαση μετατοπίζεται από τις ενισχύσεις στην παραγωγή στις άμεσες εισοδηματικές ενισχύσεις στους παραγωγούς, μέσω της απόδοσης ατομικών δικαιωμάτων στους αρχηγούς αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Στην εργασία αυτή εξετάζεται η χωρική διαφοροποίηση των ατομικών αυτών δικαιωμάτων σε επίπεδο Περιφερειακών Ενοτήτων από τη βάση δεδομένων του ΟΠΕΚΕΠΕ και χρήση τυπολογίας αγροτικών χαρακτηριστικών των Ελληνικών Περιφερειακών Ενοτήτων και των δεδομένων της Απογραφής Γεωργίας – Κτηνοτροφίας. Τα ευρήματα δείχνουν πολύ σημαντικές χωρικές διαφοροποιήσεις, αλλά και πολύ μεγάλη ετερογένεια στο εσωτερικό των Περιφερειακών Ενοτήτων, ενώ και η φυσική γεωγραφία της χώρας παίζει σημαντικό ρόλο με επίπεδες εκτάσεις με δημόσια αρδευτικά δίκτυα να είναι εξ ορισμού περισσότερο ευνοημένες σε σχέση με επικλινείς, άνυδρες περιοχές. Η γεωγραφία και η ετερογένεια δεν λαμβάνεται υπόψη στο σχεδιασμό πολιτικών για τον αγροτικό χώρο και την ύπαιθρο.

Spatial differentiation of Single Farm Payment payment rights of Common Agricultural Policy in Regional Units of Greece

Thanasis Kizos, Christos Kolovos, Minas Metaxakis Abstract The introduction of the Single Farm Payment (SFP) has been one of the most important changes in the Common Agricultural Policy of the EU. In this paper, the spatial differences of the personal rights of the beneficiaries of the SFP in Greece are examined in the spatial level of former Prefectures, with data provided by OPEKEPE. Findings reveal important spatial differences and heterogeneity. Existing typologies can not account these differences due to this heterogeneity between but also inside the spatial units used and due to the physical geography of Greece. This physical geography is not taken into account for rural and agricultural policy planning and this appears to be negative for their effectiveness.

* Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Λόφος Πανεπιστημίου, Μυτιλήνη, 81100, akizos@aegean.gr ** Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, geom10015@geo.aegean.gr ***Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, mmetaxakis@gmail.com

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 92

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 91-106

1. Εισαγωγή Η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) αποτελεί την πρώτη ιστορικά και τη σημαντικότερη από άποψη ποσών και επιπτώσεων στα Κράτη Μέλη πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) και θεωρείται σήμερα ως συστατικό κομμάτι της πραγματικότητας στην αγροτική παραγωγή και στην ύπαιθρο των Κρατών Μελών. Στη μεγάλη διάρκεια εφαρμογής της, έχει αναθεωρηθεί πολλές φορές, με πιο πρόσφατη και σημαντική τη μετάβαση από ένα καθεστώς πληρωμών με βάση την παραγωγή σε ένα καθεστώς πληρωμών με βάση την έκταση. Στην εργασία αυτή διερευνάται η ετερογένεια των χαρακτηριστικών των δικαιούχων της Ενιαίας Αποδεσμευμένης Ενίσχυσης (ΕΑΕ) στην Ελλάδα σε επίπεδο Περιφερειακών Ενοτήτων (ΠΕ, πρώην Νομαρχιών) για την ηλικία των δικαιούχων, την έκταση και τη χρήση γης των των αγροτικών εκμεταλλεύσεων τους και το ποσό των δικαιωμάτων τους. Στη συνέχεια παρουσιάζονται συνοπτικά οι κυριότερες μεταβολές της ΚΑΠ ως την εισαγωγή της ΕΑΕ. Ιστορικά, η συνθήκη της Ρώμης το 1957 έθεσε τις βάσεις της ΚΑΠ και το 1962 εφαρμόστηκαν οι πρώτες Κοινές Οργανώσεις Αγορών (ΚΟΑ). Οι αιτίες για τις οποίες η ΚΑΠ αποτέλεσε μια από τις βάσεις της μακριάς πορείας της Ευρωπαϊκής ενοποίησης ήταν πολλές. Η αγροτική παραγωγή σε όλες τις χώρες της Ευρώπης ήταν κάτω από διαφορετικά καθεστώτα κρατικής προστασίας μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου εξαιτίας της ανάγκης επίτευξης διατροφικής ασφάλειας και προστασίας του αγροτικού πληθυσμού και η Κοινή Αγορά δεν θα μπορούσε παρά να ακολουθήσει αυτή τη διαδεδομένη πρακτική θέτοντας κοινούς κανόνες. Έτσι, βασικοί στόχοι ήταν η αύξηση της γεωργικής παραγωγής και η προστασία των Ευρωπαίων αγροτών (Μαραβέγιας, 1992). Η επιτυχία της ΚΑΠ αποτέλεσε και έναν από τους σημαντικότερους λόγους για την αναθεώρηση της (Λουλούδης, 1999). Ως «επιτυχία» νοείται η αύξηση της παραγωγικότητας και της παραγωγής αγροτικών προϊόντων, με αποτέλεσμα την ύπαρξη τεράστιων αποθεμάτων σε πολλά από αυτά («βουνά από βούτυρο» και «λίμνες από κρασί» σε αποθήκες σύμφωνα με τον τύπο της εποχής, Λουλούδης και Μαραβέγιας, 1999, Fennell, 1999). «Επιτυχία» μπορεί να θεωρηθεί και η αύξηση ή η σταθεροποίηση του εισοδήματος πολλών αγροτών (αν και όχι όλων). Η «επιτυχία» όμως αυτή

ήρθε με σημαντικό οικονομικό, κοινωνικό, περιβαλλοντικό, πολιτικό και θεσμικό κόστος. Θεσμικά, η εφαρμογή της ΚΑΠ ήταν εξαιρετικά πολύπλοκη και με υψηλό διοικητικό κόστος, χωρίς ταυτόχρονα να εξασφαλίζεται διαφάνεια στη διαχείριση των ενισχύσεων ή να αξιολογείται η αποτελεσματικότητα τους (Fennell, 1999). Πολιτικά, οι μηχανισμοί της ΚΑΠ δεν ήταν συμβατοί με τις διεθνείς υποχρεώσεις της ΕΕ στα πλαίσια αρχικά της GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) και αργότερα στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ). Οικονομικά, οι υψηλές τιμές που δίνονταν στην παραγωγή και η σύνδεση της ενίσχυσης με το ύψος της παραγωγής, οδήγησαν σε μεγάλη αύξηση των παραγόμενων ποσοτήτων και σε πλεονάσματα, με αποτέλεσμα να επιδοτείται η παραγωγή προϊόντων που δεν καταναλώνονταν τελικά. Ταυτόχρονα, το σύστημα ενίσχυσε τις υπάρχουσες ανισότητες της παραγωγικότητας και της συγκέντρωσης γης, καθώς οι μεγαλύτεροι παραγωγοί και όσοι είχαν γη υψηλής παραγωγικότητας ευνοήθηκαν σκανδαλωδώς και περίπου το 80% των ενισχύσεων δίνονταν σε λιγότερο από το 20% των παραγωγών (Λουλούδης, 1999). Κοινωνικά, οι ανισότητες αυτές και τα πλεονάσματα, δημιούργησαν μεγάλες ανησυχίες στους Ευρωπαίους καταναλωτές σχετικά με την αποτελεσματικότητα των κεφαλαίων που δίνονταν από την ΚΑΠ και έντονη αμφισβήτηση της ίδιας της ΚΑΠ, καθώς επιδοτούσε πλεονάσματα και τους «πλούσιους» αγρότες αντί για τους «φτωχούς» (Μαραβέγιας και Γούσιος, 1994). Οι ανησυχίες αυτές εντάθηκαν με τις τακτικά επαναλαμβανόμενες κρίσεις διατροφικής ασφάλειας, καθώς όλο και συχνότερα εμφανίστηκαν προϊόντα προβληματικής ποιότητας ή και άμεσα επικίνδυνα για την ανθρώπινη υγεία. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα συνδέονται πολύ στενά με τα κοινωνικά και τα οικονομικά. Η εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής που ενισχύθηκε σημαντικά από την ΚΑΠ, βασίστηκε σε νέα συστήματα καλλιέργειας και εκτροφής ζώων με πολλές εξωτερικές και ανεξέλεγκτες εισροές (λιπάσματα, φυτοπροστασία, αντιβιοτικά, νερό) που επέφεραν σημαντικά προβλήματα ρύπανσης υδάτων και εδαφών, πολύ κακές συνθήκες διαβίωσης των εκτρεφόμενων ζώων, ομοιόμορφα και μη ποιοτικά προϊόντα που μπορούσαν να προκαλέσουν σημαντικά προβλήματα υγείας.

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 93

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΙΖΟΣ, ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΛΟΒΟΣ, ΜΗΝΑΣ ΜΕΤΑΞΑΚΗΣ

Η ανάγκη για αλλαγή έφερε σημαντικές μεταβολής τη δεκαετία του 1990 (όπου εισάγονται τα αγροπεριβαλλοντικά μέτρα, μέτρα ενίσχυσης ποιοτικών και τοπικών προϊόντων και αυξάνεται η σημασία διαρθρωτικών πολιτικών) και κορυφώθηκε στο τέλος της με τη μεταρρύθμιση του 1999 (Λουλούδης και Μαραβέγιας, 1999). Έτσι, οι στόχοι αλλάζουν προς αύξηση της ανταγωνιστικότητας, διασφάλιση ασφάλειας και ποιότητας τροφίμων και ένταξη περιβαλλοντικών στόχων σε όλη τη δομή της ΚΑΠ, εξασφάλιση επαρκούς βιοτικού επιπέδου σε παραγωγούς και απλοποίηση της Κοινοτικής Νομοθεσίας. Για την επίτευξη των στόχων αυτών, εισήχθησαν μία σειρά από δράσεις, με τις σημαντικότερες να είναι (α) η ενοποίηση όλων των διαρθρωτικών μέτρων σε μια «πολιτική ανάπτυξης της υπαίθρου», η εφαρμογή της οποίας γίνεται σε εθνικό επίπεδο με ειδικό σχέδιο εφαρμογής κατά τα πρότυπα των λοιπών διαρθρωτικών ταμείων με εθελοντική συμμετοχή των εν δυνάμει δικαιούχων και (β) η εισαγωγή απευθείας πληρωμών στους παραγωγών, σε μερική ή ολική αντικατάσταση του συστήματος της εγγύησης των τιμών. Η εργασία αυτή ασχολείται με αυτές τις απευθείας πληρωμές στους παραγωγούς μέσω του καθεστώτος ενισχύσεων της Ενιαίας Αποδεσμευμένης Ενίσχυσης (ΕΑΕ). Για πρώτη φορά η ενίσχυση δίνεται ως εισοδηματική βοήθεια ανά εκμετάλλευση και δεν εξαρτάται από το ύψος της παραγωγής, με την αποκαλούμενη «αποσύνδεση». Ταυτόχρονα, η χορήγηση της ενίσχυσης συνδέεται με την τήρηση συγκεκριμένων καλλιεργητικών πρακτικών στα πλαίσια της μείωσης των αρνητικών εξωτερικοτήτων της αγροτικής παραγωγής (ρύπανση υδάτων, υποβάθμιση εδαφών, μείωση βιοποικιλότητας) στα πλαίσια της λεγόμενης «πολλαπλής συμμόρφωσης» που έχει ως στόχο τη προστασία του περιβάλλοντος και των λεγόμενων «δημοσίων αγαθών» που περιλαμβάνουν τη βιοποικιλότητα, τη διαθεσιμότητα και ποιότητα των υδάτων, τη σταθερότητα του κλίματος, τα αγροτικά τοπία, κτλ. (Cooper et al., 2009). Άλλες αιτίες αυτής της ριζικής αναθεώρησης του μοντέλου παροχής ενισχύσεων αναφέρονται στην τήρηση των διεθνών δεσμεύσεων της ΕΕ στα πλαίσια του ΠΟΕ (Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου) για παύση των συνδεδεμένων πληρωμών, η ανάγκη εκτατικοποίησης της αγροτικής παραγωγής, αλλά και η

σταθεροποίηση και μείωση του προϋπολογισμού της ΚΑΠ (Πέζαρος, 2008). Η καταβολή της ΕΑΕ συνδέεται με τα Ατομικά Δικαιώματα Πληρωμής (δικαιώματα από εδώ και στο εξής). Το ύψος των δικαιωμάτων προκύπτει από την έκταση που καλλιεργήθηκε σε μια δεδομένη περίοδο αναφοράς. Τα δικαιώματα μπορούν να μεταβιβάζονται μέσα στο ίδιο κράτος μέλος και να ενοικιάζονται (μαζί με την αντίστοιχη γεωργική έκταση). Στην Ελλάδα, το ύψος των δικαιωμάτων ανά παραγωγό υπολογίστηκε με ιστορικά στοιχεία έκτασης και ενισχύσεων που είχε εισπράξει κάθε δικαιούχος (συνήθως για την τριετία 2000-2002). Αντίθετα, άλλες χώρες –κυρίως του Βορρά με σχετικά ομοιόμορφη παραγωγική δομή και διαρθρώσειςυιοθέτησαν το λεγόμενο «περιφερειακό μοντέλο», που διαμορφώνει το ύψος των δικαιωμάτων με βάση τις χρήσεις γης σε περιφερειακό επίπεδο (Πέζαρος, 2008). Η υιοθέτηση του συστήματος αυτού στην Ελλάδα σύμφωνα με τον ΟΠΕΚΕΠΕ (Οργανισμός Πληρωμών και Ελέγχου Κοινοτικών Ενισχύσεων Προσανατολισμού και Εγγυήσεων, www.opekepe.gr), θα οδηγούσε σε πολύ περισσότερο ανομοιόμορφες πληρωμές, εξαιτίας των έντονων Περιφερειακών διαφοροποιήσεων όσον αφορά στις εκτάσεις και στο είδος των καλλιεργειών. Όπως θα επιχειρηθεί να δειχθεί και στη συνέχεια της εργασίας, οι διαφορές αυτές είναι ήδη πολύ σημαντικές και το επιχείρημα αυτό αποδυναμώνεται. Για την ενεργοποίηση, δηλαδή την είσπραξη, των ατομικών δικαιωμάτων, ο κάθε δικαιούχος πρέπει να υποβάλει αίτηση στον φορέα πληρωμής (για τη χώρα μας στον ΟΠΕΚΕΠΕ), που καλύπτει την ΕΑΕ αλλά και κάθε είδους άμεσες ενισχύσεις που έχουν εξαιρεθεί από την πλήρη αποσύνδεση. Απαραίτητη προϋπόθεση για την πραγματοποίηση των πληρωμών είναι κάθε ατομικό δικαίωμα να συνοδεύεται από την αντίστοιχη επιλέξιμη έκταση (είτε καλλιεργείται είτε όχι, η έκταση πρέπει να διατηρείται σε καλή κατάσταση). Επιλέξιμη έκταση μπορεί να είναι το σύνολο των εκταρίων μιας εκμετάλλευσης (καλλιεργήσιμη γη ή βοσκότοπος), περιλαμβανομένων από το 2008 και των μόνιμων καλλιεργειών (δενδρώνες και αμπέλια). Από εκεί και πέρα, κάθε παραγωγός είναι απολύτως ελεύθερος να χρησιμοποιήσει την επιλέξιμη έκταση για την καλλιέργεια και παραγωγή οποιουδήποτε προϊόντος, περιλαμβανομένων και των κηπευτικών και πατάτας από το 2008

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 94

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 91-106

και μετά. Θα πρέπει επίσης ο παραγωγός να τηρεί τις υποχρεώσεις της λεγόμενης «πολλαπλής συμμόρφωσης» που αφορούν σε καλλιεργητικές πρακτικές που σέβονται τη δημόσια υγεία, την υγεία των φυτών και των ζώων και την προστασία του περιβάλλοντος (λεπτομέρειες διαθέσιμες στο www.opekepe.gr). Η σχέση μεταξύ αγροτικών εκμεταλλεύσεων και δικαιούχων ΕΑΕ πρέπει να σημειωθεί ότι δεν είναι πάντα μονοσήμαντη, δηλαδή σε μια εκμετάλλευση να αντιστοιχεί ένας δικαιούχος ΕΑΕ. Αντίθετα, παρατηρούνται περιπτώσεις όπου σε μια αγροτική εκμετάλλευση μπορεί να εμφανίζονται δύο ή περισσότεροι δικαιούχοι ΕΑΕ, γεγονός που μπορεί να συνδέεται με τις δηλώσεις δικαιούχων αγροτικών επιδοτήσεων παλαιότερα έτη, ή μια προσπάθεια επιμερισμού των επιδοτήσεων στα μέλη του αγροτικού νοικοκυριού. Αν και δεν υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα για την έκταση και ένταση του φαινομένου, αυτό αναμφισβήτητα διαφέρει μεταξύ των ΠΕ για λόγους που έχουν να κάνουμε με το είδος των καλλιεργειών – εκτροφών, καθώς φαίνεται να είναι περισσότερο διαδεδομένο σε μόνιμες φυτείες σε σχέση με ετήσιες καλλιέργειες ή εκτροφή ζώων, αλλά και με την περιοχή και τις δυνατότητες εξωγεωργικής απασχόλησης που αυτή προσφέρει (οι Kizos et al. (2010) συζητούν τέτοιες στρατηγικές επιβίωσης).

2. Μέθοδοι και Δεδομένα Ο σκοπός της εργασίας αυτής είναι η διερεύνηση της ετερογένειας των χαρακτηριστικών των δικαιούχων της ΕΑΕ στην Ελλάδα. Η διερεύνηση αυτή είναι σημαντική γιατί μπορεί να αποκαλύψει το εύρος των ανισοτήτων τόσο μεταξύ Περιφερειακών Ενοτήτων (ΠΕ), όσο και στο εσωτερικό κάθε ΠΕ για τα προσωπικά χαρακτηριστικά των δικαιούχων, τα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά των αγροτικών εκμεταλλεύσεων και το ποσό των ενισχύσεων που λαμβάνουν. Συγκεκριμένα, θα εξεταστεί αν η ετερογένεια σχετίζεται με την τυπολογία των αγροτικών χαρακτηριστικών της Ελλάδας σε επίπεδο ΠΕ των Σκούρα και Ψαλτόπουλου (2012), αν σχετίζεται με το είδος των αγροτικών χρήσεων γης που κυριαρχεί σε κάθε περιοχή, τη μέση έκταση των εκμεταλλεύσεων, με το πλήθος και τη ηλικία των δικαιούχων. Τέλος, θα γίνει και αντιπαράθεση ορισμένων βασικών διαρθρωτικών δεικτών από τη βάση δεδομένων των ατομικών δικαιωμάτων με τα δεδομένα

από την Απογραφή Γεωργίας και Κτηνοτροφίας του 2000. Τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν είναι: (α) Η βάση δεδομένων των ατομικών δικαιωμάτων που διατηρεί ο ΟΠΕΚΕΠΕ για το 2010 (β) Τα δημοσιευμένα δεδομένα της Απογραφής Γεωργίας - Κτηνοτροφίας 2009 από τον ΕΛ.ΣΤΑΤ. (www.statistics.gr), Η χωρική ανάλυση αφορά στο επίπεδο των ΠΕ. Η επιλογή των ΠΕ σε σχέση με ένα επίπεδο ανάλυσης που να αντικατοπτρίζει τον πραγματικό χώρο (όπως π.χ. με ορεινές και μη περιοχές, κλίσεις, κτλ.) έγινε εξαιτίας της διαθεσιμότητας δεδομένων. Οι πολλές ΠΕ και η δυσκολία κατηγοριοποίησης με βάση μεταβλητές σε επίπεδο ΠΕ, οδήγησαν στη χρήση της τυπολογίας αγροτικών περιοχών των Σκούρα και Ψαλτόπουλου (2012) που επιχειρεί να κατηγοριοποιήσει τις ΠΕ με βάση τέσσερις ομάδες μεταβλητών: αυτές που αφορούν στην αγροτική παραγωγή (5 μεταβλητές, περιλαμβάνεται και η μεταβλητή ενισχύσεις ανά εκτάριο), αυτές που αφορούν στο ανθρώπινο δυναμικό στη γεωργία (5 μεταβλητές), αυτές που αφορούν άλλες δραστηριότητες (4 μεταβλητές) και τέλος αυτές που αναφέρονται σε ευημερία – προσβασιμότητα – και «μειονεκτήματα» των περιοχών (4 μεταβλητές). Παρόλο που από τις μεταβλητές αυτές απουσιάζουν (κατά ομολογία και των συγγραφέων) χωρικά χαρακτηριστικά και το φυσικό περιβάλλον, εντούτοις αποτελεί μια προσπάθεια κατηγοριοποίησης που απουσιάζει από τη βιβλιογραφία. Από την ανάλυση προκύπτουν τελικά έξι συστάδες ΠΕ (5 συστάδες και η Αττική, Πίνακας 1, Εικόνα 1): Στη συστάδα 1 συμμετέχουν ΠΕ με πολύ υψηλή και σαφή διαφοροποίηση της οικονομικής τους βάσης στον τουρισμό (9 Νομοί, σχεδόν όλοι νησιωτικοί). Στις συστάδες 2 και 3 περιλαμβάνονται όλες οι ΠΕ για τις οποίες η ύπαρξη του αγροτικού τομέα είναι σημαντική σε όρους απασχόλησης και ακαθάριστης αξίας παραγωγής. Στη συστάδα 2 περιλαμβάνονται ΠΕ στους οποίους η αξία της παραγωγής κατάφερε κατά την τελευταία δεκαετία να διατηρηθεί περίπου στα ίδια επίπεδα ή και να αυξηθεί και η παραγωγικότητα εργασίας είναι υψηλότερη του μέσου εθνικού όρου (7 ΠΕ). Αντιθέτως στη συστάδα 3 η ακαθάριστη αξία παραγωγής υπέστη σοβαρή μείωση και η μέση παραγωγικότητα της εργασίας είναι πολύ χαμηλότερη του μέσου εθνικού όρου (9 ΠΕ). Στις συστάδες 4 και 5 περιλαμβάνο-

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 95

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΙΖΟΣ, ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΛΟΒΟΣ, ΜΗΝΑΣ ΜΕΤΑΞΑΚΗΣ

νται όλες εκείνες οι ΠΕ όπου υπάρχει σαφής διαφοροποίηση προς τη μεταποίηση ή τις υπηρεσίες και η σημασία του αγροτικού τομέα δεν είναι τόσο ισχυρή όσο για τις ΠΕ των συστάδων 2 και 3. Στη συστάδα 4 περιλαμβάνονται οι ΠΕ εκείνες που εκτός χαμηλής παραγωγής και παραγωγικότητας εργασίας, εμφανίζουν εξαιρετικά αρνητική σύνθεση ανθρώπινου δυναμικού τόσο σε όρους ηλικιακής δομής όσο και σε όρους κατάρτισης/ εκπαίδευσης (οι περισσότεροι, σύνολο 17 ΠΕ). Αντιθέτως στη συστάδα 5 περιλαμβάνονται ΠΕ με διαφοροποιημένη οικονομική βάση προς τη μεταποίηση και/ή τις υπηρεσίες, που όμως εμφανίζουν πολύ θετική σύνθεση του ανθρώπινου δυναμικού στον πρωτογενή τομέα και εντοπίζονται όλοι σε περιφέρειες της Βόρειας Ελλάδας (8 ΠΕ). Οι ΠΕ της συστάδας 1 μπορούν να χαρακτηριστούν ως «τουριστικές ΠΕ», αυτές στη συστάδα 2 ως «δυναμικές αγροτικές ΠΕ», στη συστάδα 3 οι «στάσιμες αγροτικές ΠΕ», αυτές στη συστάδα 4 ως «λιγότερο αγροτικές ΠΕ με γηρασμένο δυναμικό» και αυτές στη συστάδα 5 ως «λιγότερο αγροτικές ΠΕ». Από την τυπολογία αυτή δημιουργούνται ερωτήματα για κάποιες ταξινομήσεις, όπως π.χ. η συμπερίληψη ΠΕ σαν τη Φλώρινα, το Κιλκίς και τη Δράμα στη συστάδα 5, αλλά πρόκειται για την πιο ολο-

κληρωμένη δουλειά σε επίπεδο ΠΕ και έτσι χρησιμοποιείται. Από τη βάση δεδομένων των ατομικών δικαιωμάτων εξήχθη πληροφορία σχετική με τις χρήσεις γης που δηλώνουν οι δικαιούχοι, την έκταση που δηλώνουν, την ημερομηνία γέννησης τους, το φύλο τους και το ύψος των δικαιωμάτων τους. Όσον αφορά στις χρήσεις γης, υιοθετήθηκαν δύο κατηγοριοποιήσεις (Πίνακας 2): (α) μια σε πέντε κατηγορίες χρήσεις, που αντιστοιχούν με αυτές των Απογραφών Γεωργίας – Κτηνοτροφίας, και (β) μια σε 11 κατηγορίες, όπου επιχειρείται η διάκριση μεταξύ περισσότερο και λιγότερο εντατικών χρήσεων και έτσι, διακρίνονται τα κηπευτικά από τις υπόλοιπες ετήσιες καλλιέργειες και τα εσπεριδοειδή από τους ελαιώνες. Η ηλικία των δικαιούχων προέκυψε αφαιρώντας την ημερομηνία γέννησης τους με το έτος που αναφέρεται η βάση δεδομένων (2010). Εκτός από τα συνεχή δεδομένα, χρησιμοποιήθηκαν δύο κατηγοριοποιήσεις, μια που ακολουθεί αυτή των Απογραφών Γεωργίας – Κτηνοτροφίας σε τρεις κλάσεις (15 – 40 ετών, 40 – 65 ετών και >65 ετών) και μια που εστιάζει στους ηλικιωμένους αρχηγούς με 2 κλάσεις (<75 ετών και >75 ετών).

Πίνακας 1. Κατηγοριοποίηση των ΠΕ σε συστάδες Συστάδα 1 1.Ζάκυνθος, 2. Κέρκυρα 3. Δωδεκάνησος 4. Ηράκλειο 5. Λασίθι 6. Χανιά 7. Κυκλάδες 8. Χαλκιδική 9. Ρέθυμνο

Συστάδα 2 1. Αργολίδα 2. Βοιωτία 3. Ηλεία 4. Λάρισα 5. Πέλλα 6. Ημαθία 7. Καβάλα

Συστάδα 3 1. Κορινθία 2. Αιτωλοακαρνανία 3. Άρτα 4. Τρίκαλα 5. Καρδίτσα 6. Σέρρες 7. Πιερία 8. Ροδόπη 9. Ξάνθη

Πηγή: Σκούρας και Ψαλτόπουλος, 2012

Συστάδα 4 1. Ευρυτανία, 2. Φωκίδα 3. Αρκαδία 4. Ιωάννινα 5. Μεσσηνία 6. Λακωνία 7. Φθιώτιδα 8. Αχαΐα 9. Λέσβος 10. Θεσπρωτία 11. Πρέβεζα 12. Σάμος 13. Χίος 14. Κεφαλονιά 15. Λευκάδα, 16. Μαγνησία 17. Εύβοια

Συστάδα 5 1. Γρεβενά, 2. Καστοριά 3. Κοζάνη 4. Φλώρινα 5. Κιλκίς 6. Θεσσαλονίκη 7. Έβρος 8. Δράμα

Συστάδα 6 1. Αττική

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 96

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 91-106

Εικόνα 1

Η βάση δεδομένων των ατομικών δικαιωμάτων διατέθηκε από τον ΟΠΕΚΕΠΕ. Αρχικά εξασφαλίστηκε η ανωνυμία των δικαιούχων με την αντικατάσταση των ΑΦΜ με τυχαίους μοναδικούς κωδικούς και τη διαγραφή των επωνύμων. Στη συνέχεια διορθώθηκαν προφανή σφάλματα που αφορούσαν κυρίως στην ημερομηνία γέννησης (π.χ. το 176 αντικαταστάθηκε από 1976, το 19991 από 1991, το 1692 από 1962, κτλ.) και στα ονόματα των δικαιούχων, από τα οποία προέκυψε το φύλλο. Παρά τις προσπάθειες μας όμως ένα μικρό μέρος των δεδομένων δεν μπόρεσαν να διορθωθούν (π.χ. δεν υπήρχε ονοματεπώνυμο ή ημερομηνία γένεσης). Ωστόσο, οι τιμές αυτές είναι ελάχιστες σε σχέση με τους 800.000 δικαιούχους. Ένα άλλο θέμα που προέκυψε έχει να κάνει με τον τρόπο καταλογισμού των δικαιωμάτων στους δικαιούχους και στην άθροιση τους. Η δομή της βάσης δεδομένων του ΟΠΕΚΕΠΕ είναι τέτοια ώστε να αντιστοιχίζει σε κάθε δικαιούχο όλες τις διαφορετικές χρήσεις γης που δηλώνει και τα δικαιώματα προκύπτουν από κάθε μια χωριστά και στη

συνέχεια αθροίζονται για κάθε δικαιούχο. Το πρόβλημα που προκύπτει κατά την επεξεργασία που έγιΠΕ σε αυτή την εργασία είναι ότι καθώς πολλοί δικαιούχοι δηλώνουν περισσότερες της μιας χρήσης (οι δικαιούχοι είναι 802.803 και τα τεμάχια με διαφορετικές χρήσεις 1.186.443) η αντιστοίχηση των δεδομένων που αφορούν στις χρήσεις γης με αυτά που αθροίζονται στους αρχηγούς δεν είναι εφικτή. Έτσι, στην παρουσίαση των δεδομένων οι μεταβλητές που αφορούν στις χρήσεις αναγκαστικά θα αντιστοιχίζονται με τα τεμάχια (σύνολο 1.186.443), ενώ οι μεταβλητές που αφορούν στους αρχηγούς με τους δικαιούχους (σύνολο 802.803). οπότε, τα ατομικά δικαιώματα θα αφορούν τους δικαιούχους, αλλά για λόγους διερεύνησης της ετερογένειας θα υπολογιστούν και ανά χρήση γης, που όμως θα αντιστοιχούν στο ατομικό δικαίωμα μόνο για όσους δικαιούχους έχουν δηλώσει μια χρήση γης μόνο.

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 97

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΙΖΟΣ, ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΛΟΒΟΣ, ΜΗΝΑΣ ΜΕΤΑΞΑΚΗΣ

Πίνακας 2: Κατηγοριοποιήσεις χρήσεων γης 1η Κατηγοριοποίηση 2η Κατηγοριοποίηση 1. Ετήσιες 1. Εκτάσεις αγρανάπαυσης 2. Δενδρώνες 2. Κηπευτικά 3. Αμπελώνες 3. Λοιπές Ετήσιες 4. Βοσκότοποι 4. Ελαιώνες 5. Λοιπές Καλλιέργειες 5. Eσπεριδοειδή 6. Μαστίχα 7. Λοιποί Δενδρώνες 8. Χορτονομές 9. Λοιποί Βοσκότοποι 10. Αρωματικά φυτά 11. Λοιπές Καλλιέργειες Πηγή: επεξεργασία από συγγραφείς

3. Ευρήματα 3.1. Γενικά Περιγραφικά Στατιστικά Σύμφωνα με τα στοιχεία της βάσης δεδομένων οι δικαιούχοι ΕΑΕ λαμβάνουν τις ενισχύσεις για 6,4 εκα. Ha ή 64 εκατ στρ. (Πίνακας 3). Η συγκεκριμένη έκταση είναι 86% μεγαλύτερη από αυτή που δίνει για τη Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Γη (ΧΓΓ) η Απογραφή Γεωργίας – Κτηνοτροφίας του 2009 (ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2012). Οι μεγαλύτερες διαφορές εντοπίζονται στους βοσκότοπους με 310% μεγαλύτερες εκτάσεις στην ΕΑΕ (κατά 37 εκατ στρ.), μια ιδιαίτερα εντυπωσιακή

διαφορά, που δημιουργεί αμφιβολίες για τη συγκρισιμότητα των δεδομένων. Πιθανοί λόγοι στους οποίους οφείλεται αυτή η διαφορά συζητώνται στην επόμενη ενότητα. Αντίθετα, οι εκτάσεις με αροτραίες καλλιέργειες στη βάση της ΕΑΕ είναι λίγο μεγαλύτερες από αυτές της Απογραφής (16,3 σε σύγκριση με 16,1 εκατ στρ. στην Απογραφή). Η κατανομή αυτή στη χρήση γης στην ΕΑΕ φαίνεται να ευνοεί την κτηνοτροφία, καθώς το 17.1% των δικαιούχων που δηλώνουν βοσκότοπους, έχει κατωχυρώσει το 25% των δικαιωμάτων (Πίνακας 3). Οι διαφορές αυτές αντικατοπτρίζονται και στη μέση έκταση ανά χρήση γης, με 185 στρ. για τους βοσκότοπους, 52 στρ για αροτραίες, 17 στρ για δενδρώνες και 7,7 για αμπελώνες (Πίνακας 3). Με βάση τη διάκριση της χρήσης γης σε 11 κατηγορίες, προκύπτει η πολύ μεγάλη σημασία των ελαιώνων συνολικά στους δενδρώνες, αλλά και γενικά στη συνολική έκταση που έχει δηλωθεί (12,6% του συνόλου και 90% των εκτάσεων των δενδρώνων). Το πλήθος όμως των δικαιωμάτων ανά χρήση είναι πολύ μεγαλύτερο σε δενδρώνες με το 46,3% των δικαιούχων να δηλώνουν δενδρώνες. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει τη δομή των αγροτικών εκμεταλλεύσεων στην Ελλάδα, με πολλούς κατόχους μικρών εκμεταλλεύσεων με μόνιμες φυτείες και λίγους με μεγάλους σε έκταση βοσκότοπους. Οπότε, οι διαφορές στο μέσο ποσό των δικαιωμάτων ανά χρήση γης ακολουθούν τη δομή αυτή, με το υψηλότερο ποσό κατά μέσο όρο να αφορά βοσκότοπους και το μικρότερο δενδρώνες, ενώ η χρήση της διαμέσου δίνει μια καλύτερη εικόνα των διαφορών, καθώς

Πίνακας 3: Πλήθος και ποσά δικαιωμάτων ανά χρήση γης Κατηγορίες Καλλιεργειών

Πλήθος δικαιωμάτων ανά χρήση γης

Τεμάχια Ετήσιες 308.979 Δενδρώνες 549.488 Αμπελώνες 116.151 Βοσκότοποι 202.743 Λοιπές 9.082 Σύνολο 1.186.443

% 26,0 46,3 9,8 17,1 0,8 100,0

Έκταση (στρ.)

Μ.Ο Έκτασης (στρ.)

16.339.190 9.669.322 901.929 37.638.460 230.437 64.779.340

25,2 14,9 1,4 58,1 0,4 100,0

Δικαιώματα ανά χρήση γης (€)

N 52,8 17,5 7,7 185,6 25,3 54,6

Πηγή: Βάση Δεδομένων ΟΠΕΚΕΠΕ, επεξεργασία από συγγραφείς

1.303.167.916 1.132.433.354 390.124.763 955.065.511 39.672.013 3.820.463.557

Μ.Ο δικαιωμάτων ανά χρήση γης (€)

Διάμεσος δικαιωμάτων ανά χρήση γης (€)

% 34 30 10 25 1 100

4.217 2.061 3.359 4.711 4.368 3.220

2.291 813 1.860 2.798 1.865 1.456

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 98

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 91-106

το 50% των δικαιούχων με δενδρώνες έχουν δικαιώματα ως 813 € ανά δικαιούχο, ενώ στο αντίστοιχο ποσοστό για δικαιούχους με βοσκότοπους τα δικαώματα είναι 2798 € (Πίνακας 3, οι διαφορές των μέσων όρων είναι στατιστικά σημαντικές). Η διερεύνηση της ετερογένειας των εκτάσεων των δικαιούχων αναδεικνύει τις διαφορές αυτές ακόμη περισσότερο. Έτσι, μόνο για τους αμπελώνες οι εκτάσεις κάτω από 10 στρ είναι σημαντικό μέρος του συνόλου (31%) ποσοστό που αντιστοιχεί όμως στο 77,3% των δικαιούχων, ενώ για τους δενδρώνες το αντίστοιχο ποσοστό έκτασης ανέρχεται σε 14%, αλλά αντιστοιχεί στο 46% των δικαιούχων. Για τους δενδρώνες, το 52,7% της έκτασης είναι μικρότερο από 30 στρ και αντιστοιχεί στο 87% των δικαιούχων. Στις ετήσιες καλλιέργειες υπάρχει μεγαλύτερη ισοκατανομή, αλλά και πάλι παρατηρείται η ύπαρξη ενός μικρού σε αριθμό, αλλά πολύ σημαντικού σε έκταση κομματιού δικαιούχων με πολύ μεγάλες εκτάσεις για τα Ελληνικά δεδομένα. Έτσι, το 21,9% των δικαιούχων με αροτραίες εκτάσεις δηλώνει το 64,8% των εκτάσεων με εκμεταλλεύσεις μεγαλύτερες των 70 στρ, ενώ το 4,5% (ή 13.755 αρχηγοί) δηλώνει εκμεταλλεύσεις μεγαλύτερες των 200 στρ που αντιστοιχούν στο 27,5% των εκτάσεων. Για τους βοσκότοπους, κυριαρχούν ακόμη περισσότερο οι μεγάλες εκμεταλλεύσεις, με το 25% των δικαιούχων να δηλώνει εκτάσεις μεγαλύτερες των 200 στρ που αντιστοιχούν στο 86% της συνολικής έκτασης. Οι παραπάνω διαφορές αντικατοπτρίζονται και στις ηλικίες των δικαιούχων για τις διαφορετικές χρήσεις γης. Οι περισσότερο ηλικιωμένοι δικαιούχοι είναι

αυτοί που δηλώνουν δενδρώνες (61 ετών), ενώ συγκριτικά οι λιγότερο ηλικιωμένοι είναι αυτοί που δηλώνουν βοσκότοπους (55 ετών). Η διάκριση των ηλικιών σε κλάσεις δείχνει ακόμη πιο ξεκάθαρα το πρόβλημα της μεγάλης ηλικίας των δικαιούχων, ιδιαίτερα σε δενδρώνες και αμπελώνες, καθώς 39,8% των δικαιούχων που δηλώνουν δενδρώνες και 36,3% που δηλώνουν αμπελώνες είναι μεγαλύτεροι των 65 ετών (21% και 19% αντίστοιχα είναι μεγαλύτεροι των 75 ετών), ποσοστό ελαφρά μικρότερο για δικαιούχους που δήλωσαν αροτραίες (30% μεγαλύτεροι των 65 ετών) και δικαιούχων που δήλωσαν βοσκότοπους (28% μεγαλύτεροι των 65 ετών), με το συνολικό ποσοστό να ανέρχεται σε 36,7% (και 17,5% να είναι μεγαλύτεροι των 75 ετών). Όσον αφορά στο φύλο, 41% των δικαιούχων είναι γυναίκες, ποσοστό που είναι μικρότερο μόνο σε δικαιούχους που δηλώνουν αμπελώνες και βοσκότοπους (37% και στις δύο κατηγορίες). Όσα ισχύουν για τις εκτάσεις ισχύουν και για τα δικαιώματα. Το 83% των εκμεταλλεύσεων δηλώνει δικαιώματα που αντιστοιχούν στο 53% των συνολικών δικαιωμάτων, είναι οι δικαιούχοι που δηλώνουν εκμεταλλεύσεις έκτασης μικρότερης από 40 στρ. Αντίθετα, το 18% των δικαιούχων με εκτάσεις μεγαλύτερες των 50 στρ, έχει δικαιώματα που αντιστοιχούν στο 41% περίπου του συνόλου των δικαιωμάτων (Πίνακας 4). Η διερεύνηση των ακραίων τιμών δείχνει ότι 43000 περίπου εκμεταλλεύσεις με αροτραίες έχουν δηλώσει εκτάσεις μεγαλύτερες των 100 στρ. και μέσο όρο δικαιωμάτων 12400€ περίπου, με χαμηλότερο μέσο όρο ηλικίας από το γενικό (53 έτη έναντι 56) και 1291 εκ-

Πίνακας 4: Πλήθος και ποσά δικαιωμάτων ανά κατηγορία έκτασης Έκταση < 10 στρ 10 - 20 στρ 20 - 30 στρ 30 - 40 στρ 40 - 50 στρ > 50 στρ Total

Πλήθος δικαιωμάτων

491.540 237.859 126.244 72.171 45.283 213.139 1.186.236

41,4 20,1 10,6 6,1 3,8 18,0 100,0

Μέσος όρος δικαιωμάτων (€) 1.857,9 2.169,9 2.859,7 3.529,6 4.120,2 7.451,3 3.220,1

Πηγή: Βάση Δεδομένων ΟΠΕΚΕΠΕ, επεξεργασία από συγγραφείς

Διάμεσος δικαιωμάτων (€) 688,8 1.079,8 1.711,8 2.348,5 2.986,0 5.593,2 1.456,1

% Συνόλου δικαιωμάτων 23,9 13,5 9,5 6,7 4,9 41,6 100,0

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 99

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΙΖΟΣ, ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΛΟΒΟΣ, ΜΗΝΑΣ ΜΕΤΑΞΑΚΗΣ

μεταλλεύσεις έχουν δηλώσει εκτάσεις μεγαλύτερες των 500 στρ. και μέσο όριο ηλικίας ακόμη χαμηλότερο (49 έτη), ενώ βρέθηκαν και 149 εκμεταλλεύσεις που δήλωσαν εκτάσεις μεγαλύτερες από 1000 στρ., με μέσο όρο δικαιωμάτων 52.500€ περίπου και μέσο όρο ηλικίας ακόμη χαμηλότερο (48 έτη), οι περισσότεροι από τις οποίες έχουν έδρα τους Νομούς Έβρου, Σερρών, Λάρισας και Θεσσαλονίκης. Στην τελευταία αυτή κατηγορία πολύ μεγάλων εκμεταλλεύσεων έχουν δηλωθεί και 18 εκμεταλλεύσεις με δενδρώνες (κυρίως στη Λακωνία) και 5 εκμεταλλεύσεις με αμπελώνες, δείχνοντας ότι υπάρχει μια δυναμική μεγέθυνσης των εκμεταλλεύσεων. Σημαντικές είναι και οι διαφορές στο μέσο όρο των δικαιωμάτων για τις διαφορετικές ηλικιακές κλάσεις (και οι διαφορές είναι στατιστικά σημαντικές), με τους δικαιούχους που είναι μικρότερης ηλικίας από τα 40 να δηλώνουν δικαιώματα 3.822€ κατά μέσο όρο, αυτοί που είναι ηλικίας 40-65 ετών να δηλώνουν 2.849€ κατά μέσο όρο και αυτοί που είναι μεγαλύτεροι των 65 να δηλώνουν 1.872 € κατά μέσο όρο. 3.2. Χωρικές Διαφοροποιήσεις Όπως είναι αναμενόμενο, οι χωρικές διαφοροποιήσεις είναι ιδιαίτερα σημαντικές σε επίπεδο Νομαρχιακής Ενότητας (ΠΕ) (Εικόνα 1 και 2). Αν και είναι αναμενόμενο ότι στις μεγαλύτερες σε έκταση ΠΕ απαντώνται και οι περισσότερες εκμεταλλεύσεις με πρώτη τη ΠΕ Ηρακλείου με μεγάλη διαφορά από τη δεύτερη ΠΕ (64.000 περίπου με δεύτερη ΠΕ τη Μεσσηνία με 45.000 δικαιούχους, Πίνακας 5). Το είδος των χρήσεων γης παίζει επίσης πολύ σημαντικό ρόλο, με την ΠΕ Λάρισας, όπου δηλώνεται η μεγαλύτερη έκταση καλλιεργειών με σχεδόν 5.000.000 στρ. να είναι 4η σε αριθμό δικαιούχων/ Ο μικρότερος αριθμός δικαιούχων έχει δηλωθεί σε μικρούς σε έκταση ή/και πληθυσμό ΠΕ, όπως Ευρυτανία, Λευκάδα και Κεφαλονιά (λιγότεροι από 2500). Όσον αφορά στη μέση ηλικία των δικαιούχων, στη ΠΕ Λευκάδας καταγράφηκαν οι περισσότερο ηλικιωμένοι δικαιούχοι κατά μέσο όρο (67 ετών) και ακολουθούν οι ΠΕ Κέρκυρας και Αττικής. Στις ΠΕ αυτές και το ποσοστό των δικαιούχων που είναι μεγαλύτεροι των 65 ετών ξεπερνά το 50% (στις ΠΕ Λευκάδας και Κέρκυρας) ή είναι πολύ κοντά στο 50%. Αντίθετα, οι ΠΕ με το μικρότερο μέσο όρο ηλικίας είναι της Πέλλας (52 χρονών), Καστοριάς (53 χρονών) και Πιερίας (54

χρονών), όπου και το ποσοστό των δικαιούχων που είναι νεότεροι από 40 ετών είναι μεγαλύτερο από τον εθνικό μέσο όρο (12%) και φτάνει το 21% στην ΠΕ Πέλλας (Πίνακας 5). Διαφοροποιήσεις με βάση το φύλο είναι επίσης σημαντικές, καθώς σε έξι ΠΕ οι γυναίκες δικαιούχοι είναι περισσότερες από τους άντρες (στις ΠΕ Ιωαννίνων, Κοζάνης, Λέσβου, Σάμου, Φωκίδας και Χίου), με το υψηλότερο ποσοστό να καταγράφεται στη ΠΕ Χίου. Η πολύ μεγάλη ετερογένεια μεταξύ των ΠΕ, αλλά και στο εσωτερικό κάθε ΠΕ και ιδιαίτερα η ύπαρξη πολλών ακραίων τιμών έκτασης και δικαιωμάτων δίνει πολύ χαμηλές τιμές γραμμικών συσχετίσεων μεταξύ του ύψους των δικαιωμάτων, της έκτασης (Pearson’s rh0= 0,382, p<0,001) και της ηλικίας (Pearson’s rh0= -0,162, p<0,001). Η σύγκριση με τα δεδομένα της Απογραφής Γεωργίας – Κτηνοτροφίας 2009 δείχνει ότι στην πλειοψηφία των ΠΕ οι δικαιούχοι της ΕΑΕ είναι συστηματικά περισσότεροι από τους κατόχους αγροτικών εκμεταλλεύσεων που καταγράφηκαν στην Απογραφή. Συνολικά για τη χώρα οι δικαιούχοι της ΕΑΕ είναι 12% περισσότεροι και μόνο σε 13 ΠΕ είναι λιγότεροι, σε μερικές μάλιστα σημαντικά λιγότεροι, όπως στην Άρτα (-68%) και στην Ευρυτανία (-54%). Ο μεγαλύτερος αριθμός δικαιούχων ΕΑΕ θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως αποτέλεσμα μεγάλου αριθμού κατόχων αγροτικών εκμεταλλεύσεων που κατοικούν μόνιμα αλλού από την έδρα της εκμετάλλευσης και έτσι δεν καταγράφονται στην Απογραφή, αλλά και από το γεγονός που έχει ήδη αναφερθεί περιπτώσεων όπου σε μια αγροτική εκμετάλλευση αντιστοιχούν δύο ή περισσότεροι δικαιούχοι ΕΑΕ. Παρόμοιες διαφορές παρατηρούνται και στη συνολική έκταση που είναι πολύ μεγαλύτερη στις εκμεταλλεύσεις των δικαιούχων της ΕΑΕ, αλλά το γεγονός αυτό μπορεί να εξηγηθεί και από τις μεγαλύτερες εκτάσεις βοσκοτόπων που δηλώθηκαν για να μπορούν οι δικαιούχοι να δικαιολογήσουν το ζωικό κεφάλαιο τους και να είναι επιλέξιμοι για ΕΑΕ. Το φαινόμενο αυτό φαίνεται να δείχνει μια βασική πολιτική επιλογή στη διανομή των επιδοτήσεων, το να “μην χαθεί ούτε €”, που σημαίνει ότι σε πολλές περιπτώσεις στο παρελθόν, αλλά από ότι φαίνεται και σήμερα, η προτεραιότητα ήταν η απόδοση των ποσών των ενισχύσεων στους δικαιούχους χωρίς εξαντλητικούς ελέγχους (οι Kizos et al

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 100

100

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 91-106

Πίνακας 5: Πλήθος δικαιούχων, στατιστικά ηλικίας, στατιστικά αξίας δικαιωμάτων και διαφορές από Απογραφή 2000 ανά Νομαρχιακή Ενότητα Νομαρχιακή Ενότητα

Πλήθος Μ.Ο Δικαιούχων Ηλικίας

ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ ΑΙΤΩΛΟΑΚ/ΝΙΑΣ ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ ΑΡΤΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΑΧΑΙΑΣ ΒΟΙΩΤΙΑΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΔΡΑΜΑΣ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ ΕΒΡΟΥ ΕΥΒΟΙΑΣ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ ΖΑΚΥΝΘΟΥ ΗΛΕΙΑΣ ΗΜΑΘΙΑΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΚΑΒΑΛΑΣ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΑΣ ΚΙΛΚΙΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ ΚΥΚΛΑΔΩΝ ΛΑΚΩΝΙΑΣ ΛΑΡΙΣΑΣ ΛΑΣΙΘΙΟΥ ΛΕΣΒΟΥ ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΜΑΓΝΗΣΙΑΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ ΞΑΝΘΗΣ ΠΕΛΛΑΣ ΠΙΕΡΙΑΣ ΠΡΕΒΕΖAΣ

8 40.818 16.737 10.308 9.320 7.308 20.722 17.140 4.035 7.299 14.379 16.223 17.131 1.056 7.813 30.480 13.486 64.301 4.618 20.075 5.036 11.586 17.105 3.145 12.490 2.354 12.599 10.775 17.529 8.021 23.904 33.592 21.121 21.376 2.138 12.663 45.181 9.904 19.001 12.265 6.687

64,1 58,5 60,2 63,7 62,2 64,3 61,9 61,9 54,8 54,6 61,5 58,7 63,3 55,2 63,3 61,5 55,1 59,4 59,9 58,1 59,4 57,3 57,7 53,1 65,8 60,2 59,1 57,6 60,7 59,5 60,1 57,2 60,6 60,9 66,9 59,9 63,9 54,8 52,6 54,5 62,5

>65 % συνόλου

<40 % συνόλου

Μ.Ο δικαιωμάτων

Διάμεσος δικαιωμάτων

25,0 33,7 36,9 47,1 43,6 49,1 43,2 44,0 21,7 24,8 39,5 33,3 47,0 25,9 43,9 40,4 26,1 36,1 36,6 35,2 35,3 31,4 32,6 15,4 51,5 40,1 38,7 32,4 39,8 36,2 38,6 32,2 39,4 40,7 55,1 39,4 46,6 24,5 20,8 24,0 44,3

12,5 15 10 9 9 5 11 9 14 19 8 10 7 18 7 10 19 11 12 14 10 15 14 14 4 14 13 14 11 10 12 15 11 11 5 11 7 17 21 18 8

2.116 2.539 1.721 1.413 1.503 1.115 2.268 3.032 3.648 4.295 876 4.301 1.292 2.398 2.196 1.807 2.961 2.333 2.929 4.280 2.706 2.301 4.284 2.582 1.191 2.427 4.593 3.735 2.349 1.103 1.945 4.551 1.556 1.476 996 3.493 1.569 3.018 3.120 3.595 2.158

767 814 92.266 822 648 704 393 901 1.396 1.344 1.805 352 2.376 511 1.193 1.188 780 1.221 1.204 951 1.903 1.265 885 2.488 998 879 800 2.312 1.659 859 407 984 2.235 881 556 548 1.091 768 1.488 1.307 2.423 1.043

Μεγ. Διαφορά Διαφορά Τιμή Εκμεταλ- εκτάσεις δικαιω- λεύσεων ΕΕμάτων ΕΑΕ – Απογραφή 2009% Απογραφή 2009% 10.316 25,6 164,5 67.821 7,1 56,3 30.287 -12,8 112,2 49.101 -17,3 132,8 80.847 -68,4 -30,3 34.601 -13,2 76,3 65.460 3,2 48,4 77.888 18,9 21,4 83.237 35,2 180,6 30.152 7,1 19,6 92.249 14,5 64,5 81.292 -28,4 12,8 35.287 -53,4 891,9 31.049 20,8 15,6 93.294 -3,6 19,1 137.434 3,4 53,6 96.981 50,1 28,3 128.724 -26,9 350,8 169.251 6,6 47,7 105.307 -36,5 477,4 389.224 7,5 126,0 77.619 27,1 121,6 107.751 5,1 67,7 38.468 -11,7 -4,8 32.004 -49,6 20,3 82.502 19,1 47,8 112.198 -3,5 58,5 43.586 -0,2 41,2 29.302 0,7 18,1 38.597 19,5 124,4 158.241 41,4 171,3 45.035 57,3 50,1 46.221 19,4 4,8 19.810 -42,7 36,9 105.369 -12,0 123,8 39.888 56,2 62,7 91.603 22,2 185,7 165.807 12,9 186,2 144.153 35,0 59,8 71.595 -12,1 426,1

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 101

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΙΖΟΣ, ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΛΟΒΟΣ, ΜΗΝΑΣ ΜΕΤΑΞΑΚΗΣ

ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΡΟΔΟΠΗΣ ΣΑΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ ΤΡΙΚΑΛΩΝ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΦΩΚΙΔΑΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ ΧΑΝΙΩΝ ΧΙΟΥ Σύνολο

23.619 18.279 8.819 27.524 12.600 24.760 6.146 4.741 14.189 25.129 5.276 802.811

57,6 55,6 61,6 56 56,7 60,5 56,1 62,9 59,1 61,5 59,3 59,5

32,7 27,4 42,3 28,4 28,4 39,5 27,4 44,9 37,6 41,1 34,4 36,7

17 17 10 17 14 10 15 7 13 10 11 12

2.803 3.392 430 4.003 3.210 3.679 3.371 1.605 2.604 2.049 453 2.609

1.174 2.174 192 1.807 1.440 1.501 1.583 458 978 1.023 133 1.059

69.497 96.039 17.133 172.193 97.000 80.424 68.207 96.741 126.248 44.226 27.638 389.224

78,4 35,3 24,9 38,7 19,3 20,0 -1,0 -27,8 21,4 21,7 0,1 12,0

60,6 130,5 49,4 96,5 327,6 44,1 84,3 127,2 46,2 29,3 67,1 86,3

Πηγή: Βάση Δεδομένων ΟΠΕΚΕΠΕ, επεξεργασία από συγγραφείς

(υπό έκδοση) παρουσιάζουν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από την Κρήτη). Η εξέταση των δεδομένων για τους δικαιούχους και τις εκτάσεις ανά συστάδα δείχνει ότι η ποσοστιαία κατανομή τους ακολουθεί σε γενικές γραμμές τον αριθμό των ΠΕ ανά συστάδα. Εξαίρεση αποτελεί η συστάδα 5, όπου ο αριθμός των δικαιούχων είναι μικρός σε

σχέση με τις υπόλοιπες, αλλά οι εκτάσεις είναι πολύ περισσότερες συγκριτικά (Πίνακας 6), καθώς πρόκειται για ΠΕ (Γρεβενά, Καστοριά, Κοζάνη, Φλώρινα, Κιλκίς, Θεσσαλονίκη, Έβρος και Δράμα) με μεγάλες εκτάσεις και κυρίως σε αροτραίες καλλιέργειες (και βοσκότοπους) και που δίνουν μέσο όρο έκτασης ανά δικαιούχο 70% υψηλότερο από τον εθνικό μέσο όρο.

101

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 102

102

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 91-106

Πίνακας 6: Πλήθος δικαιούχων, στατιστικά έκτασης και δικαιωμάτων ανά Συστάδες Περιφερειακών Ενοτήτων Τυπολογία Αγροτικών Περιοχών

Πλήθος Δικαιούχων

Συστάδα 1: «τουριστικές ΠΕ» 191.062 Συστάδα 2: «δυναμικές αγροτικές ΠΕ» 142.022 Συστάδα 3: «στάσιμες αγροτικές ΠΕ» 165.344 Συστάδα 4: «λιγότερο αγροτικές ΠΕ με γηρασμένο δυναμικό» 216.770 Συστάδα 5: «λιγότερο αγροτικές ΠΕ» 80.297 Συστάδα 6: Αττική 7.308 Σύνολο 802.803

% των Δικαιούχων

% της Έκτασης στρ.

Μ.Ο έκτασης ματος

23,8

13,0

44,1 (12)

17,7

18,8

20,6

% του Αθροίσδικαιω(Διάμεσος, στρ.)

Μ.Ο δικαιωμάτων (€) μάτων

Διάμεσος δικαιωμάτων (€) μάτων (€)

Μεγ. Τιμή δικαιω-

18,7

2.046

954,6

126.248

85,9 (26)

19,8

2.919

1178,2

389.224

22,8

89,1 (23)

24,8

3.137

1460,7

172.193

27,0

27,9

83,2 (19)

20,7

2.001

749,5

128.724

10,0

17,0

137,3 (49)

15,7

4.094

1933,1

169.251

0,9 100,0

0,5 100,0

44,8 (17) 80,7 (20)

0,4 100,0

1.115 2.609

392,8 1059,1

80.847 389.224

Πηγή: Βάση Δεδομένων ΟΠΕΚΕΠΕ, επεξεργασία από συγγραφείς

Όπως είναι αναμενόμενο, οι διαφορές αυτές παρατηρούνται και στα δικαιώματα (οι διαφορές των μέσων όρων είναι στατιστικά σημαντικές), με το μέσο όρο στη συστάδα 5 να είναι σημαντικά υψηλότερος από τις υπόλοιπες συστάδες (4.094€ /δικαιούχο) σε σχέση με τη συστάδες 3 και 2 που ακολουθούν με 3.137€ /δικαιούχο και 2.919€ /δικαιούχο αντίστοιχα (Πίνακας 6), παρά το γεγονός ότι πολλές από τις ακραίες τιμές δικαιωμάτων απαντώνται στη συστάδα 2. Όσον αφορά στην ηλικία των δικαιούχων, οι μέσοι όροι, αλλά και τα ποσοστά των δικαιούχων που είναι μικρότεροι των 40 και μεγαλύτεροι των 65 ετών (Πίνακας 7), επιβεβαιώνουν την παραπάνω εικόνα σε γενικές γραμμές. Έτσι, ο χαμηλότερος μέσος όρος ηλικίας (περίπου 57 έτη) καταγράφεται στις συστάδες 3 και 5, με μικρή διαφορά από τη συστάδα των «δυναμικών αγροτικών περιοχών» (συστάδα 2), ενώ η ίδια κατανομή ισχύει και για τις ηλικιακές κλάσεις που χρησιμοποιούνται, με περισσότερους δικαιούχους κάτω

των 40 ετών σε σχέση με τον εθνικό μέσο όρο σε αυτές τις συστάδες και λιγότερους δικαιούχους άνω των 65 ετών. Αξιοσημείωτο τέλος είναι το γεγονός ότι στη συστάδα 5 το ποσοστό των γυναικών δικαιούχων είναι το υψηλότερο με 49% σε σχέση με 43,8% που είναι ο εθνικός μέσος όρος και 41% που είναι το χαμηλότερο ποσοστό στη συστάδα 2.

4. Συζήτηση και Συμπεράσματα 4.1. Η καταλληλότητα της ερευνητικής προσέγγισης Η συγκεκριμένη εργασία εξέτασε ορισμένα από τα χαρακτηριστικά των αγροτικών εκμεταλλεύσεων που λαμβάνουν ΕΕ, των κατόχων τους και χωρικές διαφοροποιήσεις τους. Τα χαρακτηριστικά αυτά περιλαμβάνουν την έκταση των εκμεταλλεύσεων, τις χρήσεις γης, την ηλικία των κατόχων και τα ατομικά τους δικαιώ-

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 103

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΙΖΟΣ, ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΛΟΒΟΣ, ΜΗΝΑΣ ΜΕΤΑΞΑΚΗΣ

Πίνακας 7: Πλήθος δικαιούχων και στατιστικά ηλικίας ανά Συστάδες Περιφερειακών Ενοτήτων Τυπολογία Αγροτικών Περιοχών Συστάδα 1: «τουριστικές ΠΕ» Συστάδα 2: «δυναμικές αγροτικές ΠΕ» Συστάδα 3: «στάσιμες αγροτικές ΠΕ» Συστάδα 4: «λιγότερο αγροτικές ΠΕ με γηρασμένο δυναμικό» Συστάδα 5: «λιγότερο αγροτικές ΠΕ» Συστάδα 6: Αττική Σύνολο

Πλήθος Δικαιούχων 191.062 142.022 165.344

Μ.Ο Ηλικίας 60,33 58,27 57,48

<40 20.586 19.635 24.604

216.770 80.297 7.308 802.803

61,83 57,5 64,32 59,54

20.413 11.020 387 96.645

>65

10,8 13,8 14,9

73.329 47.849 52.083

38,4 33,7 31,5

9,4 13,7 5,3 12,0

92.105 25.663 3.578 294.607

42,5 32,0 49,0 36,7

Πηγή: Βάση Δεδομένων ΟΠΕΚΕΠΕ, επεξεργασία από συγγραφείς

ματα. Περισσότερα δεδομένα που θα αφορούν στη διαχείριση των εκμεταλλεύσεων θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμα, καθώς μια σειρά από εργασίες που βασίζονται σε εμπειρικές έρευνες αναφέρουν ότι πολλές φορές ο/η ιδιοκτήτης και ο/η διαχειριστής δεν είναι πάντα το ίδιο πρόσωπο (π.χ. Kizos et al., 2011, Σαφιλίου και Παπαδόπουλος, 2004, Gidarakou, 1999, Kasimis et al., 2010). Ταυτόχρονα, ακόμη και η μεταβίβαση της γης γίνεται σε μεγάλη ηλικία, αν και η ουσιαστική μεταβίβαση της διαχείρισης έχει ήδη πραγματοποιηθεί, είτε μέσω ενοικίασης, είτε με μεταβίβαση σε άλλα μέλη της οικογένειας. Τέτοιου είδους δεδομένα θα μπορούσαν να μειώσουν τις πολύ μεγάλες ηλικίες που παρατηρούνται, οι οποίες δεν είναι δυνατόν να αφορούν «ενεργούς» αγρότες, χωρίς αυτός βέβαια να συνεπάγεται ότι ο μέσος όρος των ηλικιών θα έπεφτε αισθητά. Δεδομένα για τις πρακτικές διαχείρισης α ήταν επίσης πολύ σημαντικά, όπως η ατομική και οικογενειακή εργασία και η χρήση εργατών. Οι Kasimis and Papadopoulos (2005) έχουν αναδείξει τη σημασία τέτοιων πρακτικών στην Ελλάδα σήμερα για την αναπαραγωγή και τη δυνατότητα μεγέθυνσης των εκμεταλλεύσεων. Παρόλα αυτά, τα διαθέσιμα δεδομένα είναι σε θέση να παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για την ετερογένεια της έκτασης των εκμεταλλεύσεων για βασικές κατηγορίες χρήσης γης, την κατανομή των δικαιωμάτων, τη χωρική κατανομή των παραπάνω χαρακτηριστικών, αλλά και για την αποτελεσματικότητα και τη δίκαιη κατανομή της πολιτικής ΕΑΕ.

4.2. Η Ετερογένεια των χαρακτηριστικών των εκμεταλλεύσεων Τα διαθέσιμα δεδομένα των δικαιούχων της ΕΑΕ φαίνεται να δείχνουν μια σημαντική τάση αύξησης των μεγάλων και των πολύ μεγάλων αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Τα ευρήματα του Μωυσίδη (1986, 2001) από προηγούμενες Απογραφές Γεωργίας – Κτηνοτροφίας δείχνουν αυτό ακριβώς, με το ποσοστό των εκμεταλλεύσεων με έκταση μεγαλύτερη από 100 στρ. να είναι 3,3% το 1951 (και 18,2% της έκτασης), 4,6% το 1961 (με 20% της έκτασης), 5% το 1971 (με 24,7% της έκτασης), 6,3% το 1981 (με 33,2% της έκτασης) και 10% το 1991 (με 44% της έκτασης). Την ίδια περίοδο το ποσοστό των μικρών εκμεταλλεύσεων μένει σχετικά σταθερό και πάνω από 20%. Οι μεγάλες αυτές εκμεταλλεύσεις είναι κυρίως με αροτραίες καλλιέργειες, καθώς οι βοσκότοποι δεν λαμβάνονται υπόψη στη συζήτηση αυτή, αλλά καταγράφηκαν και ορισμένες εκμεταλλεύσεις με δενδρώνες – κυρίως ελαιώνες- και με αμπελώνες, όπου αξίζει να σημειωθεί ότι εκμεταλλεύσεις με έκταση μεγαλύτερη από 1000 στρ. είναι μεσαίες προς μεγάλες σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Χωρικά, οι εκμεταλλεύσεις αυτές απαντώνται κυρίως σε πεδινές εκτάσεις, όπως φαίνεται από τις ΠΕ όπου βρίσκονται. Φαίνεται ότι οι συστάδες που αναπτύχθηκαν από τους Σκούρα και Ψαλτόπουλο (2012), αν και όντως είναι χρήσιμες για μια πρώτη διάκριση των ΠΕ της Ελλάδας με βάση τα χαρακτηριστικά του πρωτογενούς τομέα τους, εν τούτοις δεν μπορούν να αποδώσουν πλήρως τις διαφορές στα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά των αγροτικών εκμεταλλεύσεων και των δικαιωμάτων

103

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 104

104

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 91-106

των δικαιούχων ΕΑΕ. Ένας από τους λόγους που παρατηρείται αυτή η αστοχία είναι η σημαντική ετερογένεια στο εσωτερικό των ΠΕ. Ένας ακόμη φαίνεται να σχετίζεται με το σύστημα που έχουν αποδοθεί τα δικαιώματα και χορηγούνται οι ενισχύσεις της ΚΑΠ. Καθώς το παρόν σύστημα επιχειρεί να εστιάσει περισσότερο στους δικαιούχους και στο εισόδημα τους και όχι στην παραγωγή προϊόντων, όπως το προηγούμενο σύστημα χορήγησης ενισχύσεων, φαίνεται λογικό να δίνονται σημαντικά ποσά και σε χρήσεις γης ή περιοχές που δεν είναι από τις περισσότερο «παραγωγικές». Η φυσική γεωγραφία όμως της χώρας παραμένει ιδιαίτερα σημαντική για την αγροτική παραγωγή (Καρανικόλας και Μαρτίνος, 1999, Ανθοπούλου 2001) . Οι επίπεδες εκτάσεις με δημόσια αρδευτικά δίκτυα είναι εξ ορισμού περισσότερο ευνοημένες σε σχέση με επικλινείς, άνυδρες περιοχές και αυτό αντανακλάται στο είδος και στην έκταση των εκμεταλλεύσεων αλλά και στο ποσό των ενισχύσεων που δίνονται στους παραγωγούς από την ΕΕ. Το γεγονός ότι η γεωγραφία αυτή δεν λαμβάνεται υπόψη στο σχεδιασμό πολιτικών για τον αγροτικό χώρο και την ύπαιθρο είναι αρνητικό για την αποτελεσματικότητα των ενισχύσεων, καθώς οι διαφορές είναι πολύ μεγάλες και σημαντικές και από τα διαθέσιμα δεδομένα δεν φαίνεται να μπορεί κανείς να μιλήσει για «μια» αγροτική παραγωγή στην Ελλάδα, αλλά για πολλές διαφορετικές που σχετίζονται με το είδος των χρήσεων γης και τη φυσική γεωγραφία της χώρας. 4.3. Η αποτελεσματικότητα της πολιτικής Ενιαίας Αποδεσμευμένης Ενίσχυσης Είναι αποτελεσματική η πολιτική της ΕΕ; Η απάντηση στο συγκεκριμένο ερώτημα εξαρτάται από τους στόχους της. Από τη μια, όπως έχει ήδη αναφερθεί, φαίνεται να έχει συμβάλλει σε μεγαλύτερη δικαιοσύνη στην απόδοση των ενισχύσεων σε σχέση με το σύστημα των απευθείας πληρωμών το οποίο αντικατέστησε, αν και δεν υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα του τύπου που αναλύθηκαν εδώ για το σύστημα απευθείας πληρωμών. Ένας από τους βασικούς στόχους της πολιτικής της ΕΑΕ είναι η εισοδηματική ενίσχυση των Ευρωπαίων παραγωγών στα πλαίσια των διεθνών υποχρεώσεων της Ένωσης και της προσπάθειας εκτατικοποίησης της παραγωγής. Όσον αφορά στην εισοδηματική ενίσχυση, τα δεδομένα δείχνουν ότι πράγματι σημαντικά ποσά

διατίθενται σε παραγωγούς σε ετήσια βάση. Η κατανομή των ενισχύσεων ευνοεί σαφώς τις μεσαίες και μεγάλες εκμεταλλεύσεις εις βάρος των περισσότερων και μικρότερων, αλλά αυτό είναι κάτι αναμενόμενο, γιατί η πλειοψηφία των εκμεταλλεύσεων είναι μικρού μεγέθους. Η ύπαρξη πολλών μικρών εκμεταλλεύσεων δενδρώνων και αμπελώνων φαίνεται να είναι ένα χαρακτηριστικό που δεν θα μεταβληθεί εύκολα ή σε μεγάλο βαθμό, καθώς πολλές από αυτές τις εκμεταλλεύσεις αποτελούν για τους κατόχους τους περιουσιακό οικογενειακό στοιχείο και όχι «εκμετάλλευση» με τη στενά οικονομική έννοια του όρου. Όπως το είχε διατυπώσει ο Δαμιανάκος (2001) για αυτούς η κατοχή γης και η ενασχόληση με την αγροτική παραγωγή είναι μια «κοινωνική κατάσταση» ή κάτι που «είσαι» και όχι κάτι που «κάνεις» (οι Kizos et al., 2012 καταγράφουν τη συμβολική σημασία των ελαιώνων για τους κατόχους τους). Παρόλα αυτά, η ενίσχυση των μεγάλων και πολύ μεγάλων εκμεταλλεύσεων είναι πολύ σημαντική και εγείρει ερωτήματα σχετικά με τη σκοπιμότητα της απόδοσης τέτοιων ποσών μόνο στη βάση της έκτασης και ιστορικά καταγεγραμμένων παραγωγικών δεδομένων. Η επιλογή αυτή της Ελλάδας, να υιοθετήσει το λεγόμενο “ιστορικό” μοντέλο υπολογισμού των δικαιωμάτων σε σχέση με το λεγόμενο “περιφερειακό” (με το οποίο τα επιμέρους ατομικά δικαιώματα της ίδιας περιφέρειας θα έχουν την ίδια αξία, Πέζαρος, 2008), δείχνει ορισμένες από τις κεντρικές επιλογές παρέμβασης στον αγροτικό τομέα και κόσμο. Το περιφερειακό μοντέλο φαίνεται να προσφέρει πλεονεκτήματα που σχετίζονται (Πέζαρος, 2008) με λιγότερες διοικητικές και οικονομικές δυσκολίες στην εφαρμογή του και εξομάλυνση των εισοδηματικών διαφορών μεταξύ των δικαιούχων, ενώ αποφεύγεται ο κίνδυνος μετατροπής των δικαιωμάτων σε «χρηματιστηριακό» είδος. Τα Κράτη Μέλη που έχουν εφαρμόσει συνδυασμούς του περιφερειακού και του ιστορικού μοντέλου (όλα στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη) έχουν σχετικά ομοιόμορφη παραγωγική βάση, κι επομένως, οι διαφορές στην αξία των ατομικών δικαιωμάτων δεν είναι σημαντικές μεταξύ των δύο μοντέλων σύμφωνα με τον Πέζαρο (2008). Στην Ελλάδα αντίθετα, οι διαφορές αυτές θα ήταν σημαντικές, καθώς σύμφωνα με τον Πέζαρο (2008) “η αναγωγή σε ανά εκτάριο ενίσχυση μεταξύ π.χ. βάμβακος, καπνού, και σιτηρών, θα διέφεραν πολύ, πράγμα που θα συνεπαγόταν έντονη αναδιανομή των ενισχύσεων μεταξύ παραγωγών ή/και κλάδων πα-

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 105

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΙΖΟΣ, ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΛΟΒΟΣ, ΜΗΝΑΣ ΜΕΤΑΞΑΚΗΣ

ραγωγής”. Η επιλογή αυτή όμως φαίνεται να αναπαράγει προϋπάρχουσες ανισότητες στις διαρθρώσεις και στη δομή της αγροτικής παραγωγής σε μια περιοχή, το οποίο αντικατοπτρίζεται καθαρά στις διαφορές μεταξύ ΠΕ (π.χ. ΠΕ Λάρισας, Έβρου, Κιλκίς, Σερρών και Θεσσαλονίκης με μ.ο. πάνω από 4.000 €/δικαιούχο) και στο εσωτερικό τους. Έτσι, διατηρούνται και αναπαράγονται δίκτυα εξάρτησης και πολιτικής πατρωνίας και ουσιαστικά επιβραβεύονται πολύ εντατικές καλλιέργειες (κυρίως το βαμβάκι) σε σχέση με περισσότερο εκτατικές. Στα πλαίσια αυτά, η ανακατανομή των λεγόμενων «ιστορικών» ενισχύσεων, αν και θα δημιουργήσει εντάσεις, μπορεί να επιλύσει μια σειρά από στρεβλώσεις που αφορούν στην καλλιέργεια φυτών όπως το βαμβάκι που είναι περιβαλλοντικά πολύ επιβαρυντικό (όσον αφορά στην ποσότητα και ποιότητα νερού και εδάφους στις περιοχές όπου καλλιεργείται), δεν προμηθεύει με πρώτες ύλες πια την εθνική βιομηχανία κλωστοϋφαντουργίας (η οποία έχει συρρικνωθεί), αλλά συνεχίζει να βρίσκεται πολύ ψηλά στην πολιτική ατζέντα και στις επιλογές φυτών προς επιδότηση (δεν είναι μάλλον τυχαίο και το γεγονός ότι για το μόνο προϊόν για το οποίο προσφέρεται ενημέρωση για τις τιμές του από την ιστοσελίδα του ΟΠΕΚΕΠΕ www.opekepe.gr είναι το βαμβάκι). Όσον αφορά στην εκτατικοποίηση και στη μείωση των εισροών, τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν εδώ δεν προσφέρουν πληροφορίες για την εγκατάλειψη ή/και τις καλλιεργητικές πρακτικές που χρησιμοποιούνται. Αν και σαφώς υπάρχει θεωρητική σχέση μεταξύ αύξησης της έντασης της παραγωγής στις παραγωγικές ενισχύσεις, καθώς μέχρι ένα σημείο όσο μεγαλύτερη η παραγωγή τόσο υψηλότερη η ενίσχυση, η αντίθετη σχέση, η μείωση δηλαδή των εισροών με την αποσύνδεση της ενίσχυσης, δεν είναι ακόμη τεκμηριωμένη. Ακόμη και οι έλεγχοι της λεγόμενης «πολλαπλής συμμόρφωσης» δεν είναι τέτοιοι ώστε να ελέγχουν πραγματικά τις ποσότητες των εισροών, αλλά –το πιο σημαντικό- και το είδος τους. Η ανάγκη πολύ περισσότερο αναλυτικών ελέγχων είναι εδώ εμφανής στο πλαίσιο μέτρων και προγραμμάτων που θα μοιάζουν περισσότερο με τα σημερινά αγρο-περιβαλλοντικά προγράμματα και θα θέτουν συγκεκριμένους στόχους εισροών. Συμπερασματικά, η πολιτική της ΕΑΕ αποτελεί μια ιδιαίτερα σημαντική και φιλόδοξη προσπάθεια από την πλευρά της Ευρωπαϊκής Ένωσης να αναθεωρήσει την

αγροτική της πολιτική. Σύμφωνα με τον Πέζαρο (2008), ένα άλλο θετικό της σημείο είναι η κατάδειξη ότι τελικώς “η αγορά είναι εκείνη που προσδιορίζει τη μορφή αναδιάρθρωσης των καλλιεργειών και όχι οι κρατικο-διοικητικοί σχεδιασμοί και παρεμβάσεις”. Παρόλα αυτά, φαίνεται ότι η σύνδεση με παραγωγικά και περιβαλλοντικά κριτήρια θα μπορούσε να την καταστήσει πολύ περισσότερο αποτελεσματική και στοχευμένη σε εκμεταλλεύσεις και δικαιούχους που θα είναι διατεθειμένοι να εκτατικοποιήσουν την παραγωγή τους και να τηρήσουν συγκεκριμένα πρότυπα ασφάλειας και εισροών και όχι αδιάκριτα σε όλους.

Βιβλιογραφία Cooper, T., Hart, K. And Baldock, D. (2009) The Provision of Public Goods Through Agriculture in the European Union, Report Prepared for DG Agriculture and Rural Development, Contract No 30-CE-0233091/00-28, Institute for European Environmental Policy, London. Fennell R. (Ελλ. Μεταφρ. 1999) Η Κοινή Αγροτική Πολιτική: Συνέχεια και Αλλαγή, Εκδόσεις Θεμέλιο – Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα. Gidarakou, I. (1999) Young women’s attitudes towards agriculture and women’s new roles in the Greek counrtyside: a first approach, Journal of Rural Studies 15 148–58 Kasimis C. and Papadopoulos A.G. (2005), “The Multifunctional Role of Migrants in Greek Countryside: Implications for Rural Economy and Society”, Journal of Ethnic and Migration Studies, Vol. 31, No 1, pp. 99-127. Kasimis, C. Papadopoulos, A.G. Pappas C. (2010), “Gaining from rural migrants: migrant employment strategies and socioeconomic implications for rural labour markets”, Sociologia Ruralis, Vol. 50, No 3, pp. 258-276. Kizos, T., Marin-Guirao, J.I., Georgiadi, M.E., Dimoula, S., Karatsolis, E., Mpartzas, A., Mpelali A. and Papaioannou, S. (2011) Survival Strategies of farm households and multifunctional farms in Greece, The Geographical Journal, Vol. 177, No. 4, pp. 335–346, doi: 10.1111/j.1475-4959.2011. 00403.x Kizos, T., Detsis, V., Iosifides T., and M. Metaxakis (2014, in press) Social Capital and Socio-Ecological Resilience in the Asteroussia Mountains, Southern Crete, Greece, Ecology and Society, in press. Ανθοπούλου, Θ. (2001) Γεωγραφικές διαφοροποιήσεις, χωρικές και κοινωνικές ανασυνθέσεις του αγροτικού χώρου, στο Ανθοπούλου, Θ. και Μωυσίδης Α. (επιμ.) Από τον αγροτικό Χώρο στην Ύπαιθρο Χώρα: Μετασχηματισμοί και σύγχρονα δεδομένα του αγροτικού πληθυσμού στην Ελλάδα, Gutenberg, Αθήνα, σ. 102 – 148. Δαμιανάκος, Σ. (2002) Από τον χωρικό στον αγρότη: Η ελληνική αγροτική κοινωνία απέναντι στη παγκοσμιοποίηση, Εξάντας και ΕΚΚΕ, Αθήνα.

105

009_Layout 1 30/09/2014 7:49 μ.μ. Page 106

106

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 91-106

ΕΛ.ΣΤΑΤ. (2012) Απογραφή Γεωργίας – Κτηνοτροφίας 2009-10, διαθέσιμο στο www.statistics.gr, τελευταία πρόσβαση 30/08/2013. Καρανικόλας Π. Μαρτίνος Ν. (1999) «Χωρική Διαφοροποίηση της Ελληνικής Γεωργίας με Ορίζοντα το 2010» στο Μαραβέγιας Ν. (επιμ.) Η Ελληνική Γεωργία προς το 2010, Εκδόσεις Παπαζήση και Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, σελ. 245-308. Λουλούδης Λ. (1999), «Γεωπολιτικές Πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ο αγροτικός της Νότος», στο Λουλούδης Λ. Μπεόπουλος Ν. (επιμ.) Κριτικές Προσεγγίσεις της Ανάπτυξης και της Προστασίας του Περιβάλλοντος και της Υπαίθρου, Εκδόσεις Στοχαστής και Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, σελ. 99-102. Λουλούδης Λ. Μαραβέγιας Ν. (1999) «Αγρότες, κράτος και εξουσία στην Ελλάδα (1981- 1996)» στο Κασίμης Χ. Λουλούδης Λ. Ύπαιθρος Χώρα: Η Ελληνική Αγροτική Κοινωνία στο τέλος του Εικοστού Αιώνα, ΕΚΚΕ – Πλέθρον, Αθήνα. Μαραβέγιας Ν. (1992) Αγροτική πολιτική και οικονομική ανάπτυξη στην Ελλάδα, Νέα Σύνορα – Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα. Μαραβέγιας Ν. Γούσιος Γ. (1994) «Η Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση της Ελληνικής γεωργίας. Ένας απολογισμός της δεκαετίας του ‘80» Επιθεώρηση Αγροτικών Μελετών, Τεύχος 12, Νοε 1994, σελ. 5-21 .

Μωυσίδης, Α. (1986) Η Αγροτική Κοινωνία στη Σύγχρονη Ελλάδα, ΙΜΜ, Αθήνα. Μωυσίδης, Α. (2001) Σύγχρονα διαρθρωτικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του αγροτικού χώρου: προς αναζήτηση ενός νέου ρόλου των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, στο Ανθοπούλου, Θ. και Μωυσίδης Α. (επιμ.) Από τον αγροτικό Χώρο στην Ύπαιθρο Χώρα: Μετασχηματισμοί και σύγχρονα δεδομένα του αγροτικού πληθυσμού στην Ελλάδα, Gutenberg, Αθήνα, σ. 53–102. Πέζαρος, Π.Δ. (2008) «Η τελευταία μεταρρύθμιση της ΚΑΠ και η εφαρμογή της στην Ελλάδα – Θεσμικές και Πολιτικές Διαστάσεις» στο K. Κριμπάς & Λ. Λουλούδης (Επιμ.), (2008): «Η Ελληνική Γεωργία και η Αγροτική Πολιτική», Έκδοση της Ακαδημίας Αθηνών [ISBN: 978-960-404-126-8]. Μέρος I, Κεφάλαιο 2 (σελ. 27-50). Σαφιλίου, Κ. Και Παπαδόπουλος, Α. (2004) Μικροί αγρότες στην Ελλάδα: ποιοι θα επιβιώσουν και πως, Gutenberg, Αθήνα. Σκούρας, Δ. και Ψαλτόπουλος, Δ. (2012) Επιστημονική Υποστήριξη για Σύνταξη Τυπολογίας Αγροτικών Περιοχών στην Ελλάδα, ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ, Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, Θεματική Ομάδα Εργασίας ΕΑΔ «Η Πολιτική για την Αγροτική Ανάπτυξη στο Πλαίσιο της Περιφερειακής Ανάπτυξης», Αθήνα.

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 107

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 107-125

ΟΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ: ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ Μαριλένα Παπαγεωργίου*, Γεωργία Ποζουκίδου**

Περίληψη Οι παραδοσιακοί οικισμοί της Ελλάδας αποτελούν συνήθως μικρού μεγέθους οικισμούς (κάτω των 500 κατοίκων), οι οποίοι λόγω των αξιόλογων αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών τους χαρακτηριστικών προστατεύονται από τη νομοθεσία. Είναι σχεδόν ισόρροπα κατανεμημένοι στον ελληνικό χώρο (ηπειρωτικό και νησιωτικό), ενώ η πλειονότητά τους εντοπίζεται στις παράκτιες περιοχές και τους ορεινούς όγκους. Ανάλογα με τις γεωγραφικές και περιβαλλοντικές συνθήκες, τα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά τους χαρακτηριστικά ποικίλουν σημαντικά, ενσωματώνοντας τις τοπικές παραδοσιακές τεχνικές και υλικά. Οι πρώτοι παραδοσιακοί οικισμοί θεσπίστηκαν το 1978 με το Π.Δ.594 και μέχρι σήμερα -μετά από αλλεπάλληλες κηρύξεις- έχουν διπλασιαστεί αριθμητικά (924 ως το 2012). Αν και η πολιτεία εγκαίρως ενέταξε τους εν λόγω αξιόλογους οικισμούς στην πολιτιστική κληρονομιά της χώρας, αντιμετώπισε ανεπαρκώς τα ζητήματα προστασίας τους. Άλλωστε ακόμη και το Π.Δ. του 1978 που θεωρείται ορόσημο στην προστασία των παραδοσιακών οικισμών δεν διαφοροποιεί ούτε εξειδικεύει το είδος και το βαθμό προστασίας που αρμόζει στους παραδοσιακούς οικισμούς ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Στο πλαίσιο αυτό, το άρθρο επιχειρεί να διαμορφώσει μια βασική χωρική τυπολογία, συνδυάζοντας τα γεω-χωρικά και περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά των παραδοσιακών οικισμών. Ανάλογα με τον τύπο του παραδοσιακού οικισμού, το άρθρο προτείνει μια διαβαθμισμένη -σε τρία επίπεδα- προστασία (περιορισμένη, σημαντική και απόλυτη), η οποία αντανακλάται σε περιορισμούς και κατευθύνσεις που διατυπώνονται ξεχωριστά για τα βασικότερα επίπεδα σχεδιασμού: το αρχιτεκτονικό, το πολεοδομικό και το χωροταξικό.

Traditional settlements in Greece: Spatial Planning and protection issues Marilena Papageorgiou, Georgia Pozoukidou Abstract Traditional settlements are mostly small-scale villages that are under legislative protection due to their significant architectural and urban features. They are evenly distributed in the Greek territory (mainland and insular), while most of them are located in coastal and mountainous areas. Depending on the local geographical and environmental conditions, their architectural characteristics and urban form varies considerably. The first traditional settlements were designated in 1978 (with Presidential Degree 594) and up to today -after successive designations- their number has doubled (924 up to 2012). However, even if the state reacted at an early stage for the recognition of traditional settlements as part of Greece’s cultural heritage, protection issues are inadequately managed. The reason is that P.D. 594 - which is considered to be a milestone in the protection of traditional settlements - does not differentiate nor specify the type and degree of protection best suited for traditional settlements according to their special and sometimes unique features. In this context, this article attempts to form a basic spatial typology of traditional settlements, combining a set of geo-spatial and environmental characteristics. Depending on the type of the traditional settlement, the article proposes a - three level - protection degree which is reflected in a number of restrictions and guidelines, set out separately for all spatial planning scales/levels.

*Λέκτορας (ΠΔ 407/80) Τμ. Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, E-mail: mpapageorgiou95@hotmail.com ** Λέκτορας Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, E-mail: gpozoukid@plandevel.auth.gr

107

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 108

108

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 107-125

1. Εισαγωγή 1.1. Εννοιολογικές διευκρινήσεις και ορισμοί Οι παραδοσιακοί οικισμοί αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της νεώτερης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας. Με τον όρο «παραδοσιακός οικισμός» συνήθως χαρακτηρίζονται μικρά οικιστικά σύνολα με ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και πολεοδομική δομή, καθώς και μοναδικά κοινωνικά και ιστορικά χαρακτηριστικά, τα οποία ποικίλουν ανάλογα με τις τοπικές, γεωγραφικές και περιβαλλοντικές συνθήκες, καθώς και τις εκάστοτε οικοδομικές/ κατασκευαστικές παραδόσεις. Αν και η αναγκαιότητα προστασίας των αξιόλογων οικιστικών συνόλων της χώρας αναγνωρίστηκε από την ελληνική πολιτεία αρκετά νωρίς (ΓΟΚ 1973), ο όρος «παραδοσιακός οικισμός» εμφανίστηκε τέσσερα χρόνια αργότερα στο Ν.622/1977 και συγκεκριμένα στο άρ.4, που τροποποιούσε ρυθμίσεις του τότε ισχύοντος ΓΟΚ (Παπαπετρόπουλος, 2004). Ακόμη και τότε όμως, ο όρος «παραδοσιακός οικισμός» δεν συνοδεύτηκε από κάποιο ειδικότερο ορισμό. Αυτό βέβαια σε τίποτα δεν εμπόδισε τις πολυάριθμες κηρύξεις «παραδοσιακών οικισμών» που έγιναν μόλις ένα χρόνο αργότερα (1978) με το Προεδρικό Διάταγμα 594. Η έλλειψη ενός σαφούς ορισμού, αντιμετωπίστηκε τελικά σχετικά πρόσφατα, όταν για τις ανάγκες της νομολογίας, το Συμβούλιο της Επικρατείας προσδιόρισε και αποδέχτηκε ότι ως «παραδοσιακός οικισμός» νοείται «κάθε οικιστικό σύνολο που διατηρεί, κατά το μάλλον ή ήττον, τον παραδοσιακό πολεοδομικό του ιστό και παραδοσιακά οικοδομήματα και στοιχεία» (ΣτΕ 2526/2003, 3244/2004 κ.ο.κ.). Βέβαια, αξίζει να αναφερθεί ότι πριν από αυτό, ορισμός επιχειρήθηκε να δοθεί και το 1992, όταν με την ενσωμάτωση στο ελληνικό δίκαιο της Σύμβασης της Γρανάδας (Ν.2039/ 1992) οι παραδοσιακοί οικισμοί αντιμετωπίστηκαν ως «ομοιογενή σύνολα αστικών ή αγροτικών κατασκευών, σημαντικών λόγω ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού ενδιαφέροντος, συναφή μεταξύ τους ώστε να σχηματίζουν ενότητες, που να μπορούν να οριοθετηθούν τοπογραφικά». Ανεξάρτητα όμως από τον ακριβή ορισμό, η πεμπτουσία παραμένει ότι οι παραδοσιακοί οικισμοί αποτελούν μια σημαντική -ιστορικά και αριθμητικά- κατηγορία της νεώτερης κτισμένης κληρονομιάς της Ελ-

λάδας και για το λόγο αυτό θα πρέπει να προστατεύονται. Αναμφίβολα, χρήσιμα εργαλεία για τον σκοπό αυτό, τα οποία οφείλει να ενεργοποιήσει η ελληνική πολιτεία, είναι το θεσμικό πλαίσιο καθώς και η χωροταξική- πολεοδομική πολιτική, στην οποία η προστασία της πολιτιστικής και κτισμένης κληρονομιάς θα πρέπει να αποτελεί βασική συνιστώσα.

Χάρτης 1. Οι 924 παραδοσιακοί οικισμοί της Ελλάδας (2012) Πηγή: ιδία επεξεργασία

Στο παραπάνω πλαίσιο, και μετά τις εννοιολογικές διευκρινήσεις και ορισμούς που δόθηκαν, το άρθρο συνεχίζει με μια σύντομη παρουσίαση της αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής φυσιογνωμίας των παραδοσιακών οικισμών. Ακολούθως, παρουσιάζονται οι κυριότερες προσπάθειες εντοπισμού και καταγραφής των αξιόλογων οικισμών της χώρας καθώς και του ισχύοντος θεσμικού καθεστώτος προστασίας, εστιάζοντας στις αδυναμίες και ελλείψεις αυτού. Το άρθρο συνεχίζει με την εκτενή παρουσίαση σειράς γεωγραφικών και χωρικών χαρακτηριστικών των παραδοσιακών οικισμών της χώρας, με στόχο τη διαμόρφωση μιας βασικής χωρικής τυπολογίας. Ανάλογα με τον τύπο κάθε παραδοσιακού οικισμού, η εργασία προτείνει την εφαρμογή μιας διαβαθμισμένης προστασίας (απόλυτης, σημαντικής, περιορισμένης), η οποία τελικά αντικατοπτρίζεται σε κατευθύνσεις σχεδιασμού τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στην πολεοδομική-χωροταξική κλίμακα.

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 109

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΟΖΟΥΚΙΔΟΥ

1.2. Αρχιτεκτονική και πολεοδομική φυσιογνωμία των παραδοσιακών οικισμών Όπως ειπώθηκε παραπάνω, οι παραδοσιακοί οικισμοί αποτελούν οικιστικά σύνολα ιδιαίτερης ιστορικής, πολεοδομικής, αρχιτεκτονικής, λαογραφικής, κοινωνικής και αισθητικής φυσιογνωμίας, που αναπτύχθηκαν από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα. Αν και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στα οποία οφείλεται κάθε φορά ο χαρακτηρισμός κάποιου οικισμού ως «παραδοσιακού» διαφοροποιούνται σημαντικά ανά περιοχή της Ελλάδας, οι παράγοντες που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση της εκάστοτε ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής φυσιογνωμίας των οικισμών αυτών μπορούν να διακριθούν σε δύο κύριες κατηγορίες: στους φυσικούς/υλικούς παράγοντες και στους πολιτιστικούς/άυλους παράγοντες (Μπούρας, 1982). Οι φυσικοί και υλικοί παράγοντες που επηρέασαν τη δομή των παραδοσιακών οικισμών αφορούν κυρίως στη γεωγραφική θέση και στην τοπογραφία/ανάγλυφο της περιοχής. Συγκεκριμένα, στην περίπτωση της νησιωτικής Ελλάδας και για λόγους ασφάλειας από πειρατικές επιδρομές, οι οικισμοί παρουσιάζουν ιδιαίτερα οχυρωματικά χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα στις Κυκλάδες, τα μικρά σπίτια των οικισμών ανήκουν σε συνεκτικά σύνολα με ενιαίο εξωτερικό οχυρωματικό μέτωπο, ενώ οι δημόσιοι χώροι περιορίζονται στους δρόμους κυκλοφορίας και τα μικρά πλατώματα όταν το ανάγλυφο το επιτρέπει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το αμυντικό οικοδομικό σύστημα του Κάστρου της Σίφνου που διαφέρει από τα κλασσικά οχυρωματικά τείχη, καθότι βασίζεται στην εν σειρά διάταξη των σπιτιών σε δακτύλιους ή ορθογώνια (Τζάκου, 1976). Τα σπίτια βλέπουν προς το εσωτερικό, με μικρά ανοίγματα προς τα έξω, σχηματίζοντας έτσι ένα αμυντικό τείχος (Εικόνα 1). Στη Μάνη, που κλονιζόταν από εσωτερικές αντιπαραθέσεις μεταξύ των κατοίκων, η οχύρωση αντιμετωπίζεται στην κατοικία κάθε οικογένειας ξεχωριστά, με την κατασκευή των λεγόμενων Πυργόσπιτων, δηλαδή σπιτιών-φρουρίων, τα οποία λόγω των μεγάλων αποστάσεων που αναγκαστικά τηρούσαν μεταξύ τους, διαμόρφωναν ιδιαίτερα διάσπαρτους οικισμούς. Επιπλέον, τις περισσότερες φορές, η επιλογή της θέσης για τη δημιουργία νέων οικισμών, γινόταν και βάσει της «δυσπροσιτότητας» αλλά και των έντονων εδαφικών κλίσεων μιας περιο-

χής, ούτως ώστε να αποφεύγεται ο κίνδυνος πειρατικών επιδρομών (Μπούρας, 1982).

Εικόνα 1: Συνεκτικός παραδοσιακός οικισμός με οχυρωματική δόμηση- Κάστρο Σίφνου Πηγή: Τζάκου, 1976

Πέραν όμως της πολεοδομικής μορφής, οι παραπάνω φυσικοί και υλικοί παράγοντες επηρέασαν και τη μορφή των κτισμάτων των παραδοσιακών οικισμών. Έτσι, σε περιοχές με έντονο ανάγλυφο και δριμείες κλιματολογικές συνθήκες (π.χ. στα ορεινά της Μακεδονίας), οι κατοικίες είναι κατασκευασμένες με προσανατολισμό τέτοιο, ώστε τα δωμάτια να προσλαμβάνουν όσο το δυνατόν περισσότερη ηλιακή ακτινοβολία κυρίως κατά τους χειμερινούς μήνες (Μπούρας, 1982 και Μποζινάκη 2009). Αντίθετα, στο νησιωτικό χώρο (π.χ. Κρήτη, Κυκλάδες και Δωδεκάνησα), όπου το κλίμα είναι ιδιόμορφο με ισχυρούς ανέμους, τα σπίτια έχουν μικρά παράθυρα και προσανατολισμό που να ελαχιστοποιεί την έκθεση στον ήλιο και τους ανέμους. Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει στις διαφορές που παρουσιάζει η στέψη του οικοδομικού κελύφους λόγω ακριβώς των ιδιαίτερων κλιματολογικών συνθηκών της κάθε περιοχής. Έτσι, σε περιοχές που απουσιάζουν οι βροχές και επικρατούν ισχυροί άνεμοι, όπως τα νησιά του Αιγαίου και ιδιαίτερα στις Κυκλάδες, η κεκλιμένη στέγη δίνει τη θέση της στο δώμα (Μουτσόπουλος, 1982). Τέλος όσον αφορά στα υλικά κατασκευής των κτισμάτων, αυτά ποικίλουν μεταξύ παραδοσιακών οικισμών και εξαρτώνται από τους φυσικούς πόρους της εκάστοτε περιοχής (Μπούρας, 1982).

109

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 110

110

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 107-125

Εικόνα 2: Παραδοσιακός οικισμός μονοκεντρικού τύπου - Μεγάλο Πάπιγκο Ιωαννίνων Πηγή: Φιλιππίδης, 1983

Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά στους πολιτιστικούς/άυλους παράγοντες που διαμόρφωσαν τη μορφή και δομή των παραδοσιακών οικισμών, αυτοί μπορούν να διακριθούν σε οικονομικούς και κοινωνικούς, ενώ επίσης σημαντικό ρόλο έπαιξαν και οι ιστορικές συνθήκες κάτω από τις οποίες αναπτύχθηκαν οι οικισμοί. Οι τουρκικές και ενετικές κατακτήσεις από το 15ο αιώνα και μετά δημιούργησαν νέες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες για τον ελληνικό πληθυσμό και επηρέασαν σημαντικά την αρχιτεκτονική και πολεοδομική φυσιογνωμία των οικισμών. Την περίοδο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, η ηπειρωτική Ελλάδα ήταν ως επί τω πλείστον αγροτική χώρα, με τον οθωμανικό πληθυσμό να κατοικεί κυρίως στα πεδινά και τον χριστιανικό στις ημιορεινές και ορεινές περιοχές (Φιλιππίδης, Attali και Γερόλυμπος, 2007). Οι παραγωγικές δραστηριότητες διαφοροποιούνταν χωρικά και ήταν αγροτικές, βιοτεχνικές και εμπορικές. Η επιρροή του νέου τρόπου οργάνωσης της κοινωνικής και οικονομικής ζωής γίνεται ορατή και στην πολεοδομική οργάνωση των οικισμών, οι οποίοι κατά βάση παρουσιάζουν ελεύθερη οικιστική διάταξη που ακολουθεί τη μορφολογία του εδάφους, με ακανόνιστους δρόμους, γειτονιές και πλατώματα (Εικόνα 2). Οι οικισμοί αυτοί είναι κυρίως μονοκεντρικοί, με τα πλατώματα να αποτελούν τους τόπους συνάθροισης των κατοίκων, όπου σχεδόν πάντα συναντά κανείς την εκκλησία, την αγορά και την κρήνη, ενώ γύρω από το

πλάτωμα διαρθρώνεται ακανόνιστα - και σε συνάρτηση με το ανάγλυφο - ο υπόλοιπος οικισμός. Σε μεγαλύτερους πληθυσμιακά οικισμούς μπορεί κανείς να συναντήσει και περισσότερα «κέντρα» με την αντίστοιχη διαμόρφωση των οικισμών σε γειτονιές. Τέλος, τα σπίτια περιλαμβάνουν αγροτικές εγκαταστάσεις και αυλές για τις αγροτικές εργασίες, ενώ κάποιες φορές στους οικισμούς υπάρχει η κατοικία του ξένου επικυρίαρχου (Μπούρας, 1975). Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, που το εμπόριο αναπτύχθηκε σημαντικά, μια νέα κοινωνική τάξη κάνει την εμφάνιση της, χαρακτηριζόμενη από ιδιαίτερη οικονομική ευρωστία. Αυτή την περίοδο εισάγονται αρχιτεκτονικά στοιχεία που παραπέμπουν σε αντίστοιχα στοιχεία Οθωμανικών και Ενετικών κατοικιών των ανωτέρων εισοδηματικών τάξεων όπως π.χ. το τούρκικο κονάκι ή αλλιώς αρχοντόσπιτο, το οποίο συναντάται στη Βέροια, Καστόρια αλλά και τη Λέσβο. Ταυτόχρονα, στις περιοχές που βρίσκονταν κάτω από την κυριαρχία των Ενετών, υιοθετήθηκε ο δυτικός τρόπος ζωής, με αποτέλεσμα τα δυτικά αρχιτεκτονικά ρεύματα να καθορίσουν σημαντικά τόσο τη μορφή των οικισμών όσο και την αρχιτεκτονική των επιμέρους κτιρίων (βλ. Επτάνησα, Κρήτη, Μονεμβασιά κ.α.) (Μπούρας, 1982). Μετά την Επανάσταση και την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, οι συνθήκες διαμόρφωσης των οικισμών αλλάζουν. Σε μια περίοδο αμφισβήτησης οποιουδήποτε κατάλοιπου της Οθωμανικής κυριαρχίας υιοθετούνται στοιχεία δυτικού νεοκλασικισμού. Τα στοιχεία αυτά ενσωματώνονται τόσο στην πολεοδομική οργάνωση των οικισμών όσο και στα επιμέρους κτίσματα (Μπούρας, 1975). Ως εκ τούτου οι «παραδοσιακοί», μέχρι πρότινος, τρόποι οικοδόμησης περιορίζονται στην περιφέρεια, ενώ στις πόλεις επικράτησε το «νέο δυτικό ρεύμα». Ταυτοχρόνως, στη Μακεδονία, την Ήπειρο και τα νησιά, η παραδοσιακή αρχιτεκτονική συνέχισε να ακμάζει ως τα μέσα του 19ου αιώνα, μέχρις ότου η «μορφολογική ασυνέπεια» λόγω της επικράτησης τους νεοκλασικισμού, να την οδηγήσει στην παρακμή (Μπούρας, 1982). Από τα μέσα του 20ου αιώνα οι παραδοσιακοί οικισμοί όπως και οι υπόλοιποι οικισμοί της περιφέρειας εμφάνισαν σημεία εγκατάλειψης λόγω του πολέμου, του φαινομένου της αστυφιλίας αλλά και της γενικότερης μετανάστευσης του αγροτικού πληθυσμού σε μεγάλα αστικά κέντρα εντός και εκτός Ελλάδας. Από την άλλη πλευρά τα τελευταία χρόνια πολλοί παραδοσια-

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 111

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΟΖΟΥΚΙΔΟΥ

κοί οικισμοί -και δη όσοι παρουσιάζουν τουριστικό ενδιαφέρον- δέχονται σημαντικές πιέσεις (οικιστικές, περιβαλλοντικές κλπ) με αποτέλεσμα να έχουν υποστεί, πολλές φορές μη αναστρέψιμες αλλοιώσεις. Συνεπώς, οι σημερινοί παραδοσιακοί οικισμοί αντιμετωπίζουν προβλήματα διατήρησης της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομικής τους φυσιογνωμίας μέσα από δύο διαφορετικές διαδικασίες: αυτή της εγκατάλειψης και αυτής των έντονων οικιστικών και περιβαλλοντικών πιέσεων. Γι’αυτό και σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, είναι επιτακτική η ανάγκη για εφαρμογή μιας συντονισμένης πολιτικής προστασίας των παραδοσιακών οικισμών, που αποτελούν σημαντικό μέρος της κτισμένης κληρονομιάς της νεώτερης Ελλάδας.

2. Το χρονικό της προστασίας των παραδοσιακών οικισμών 2.1 Θεσμικό πλαίσιο Η ανάγκη για προστασία των αξιόλογων οικιστικών συνόλων της χώρας, δηλαδή των παραδοσιακών οικισμών, εκδηλώθηκε αρκετά νωρίς και κατοχυρώθηκε για πρώτη φορά θεσμικά με τον Γενικό Οικοδομικό Κώδικα – Γ.Ο.Κ. του 19731. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο 79, παρ. 6 του ΓΟΚ του 1973, οριζόταν ότι με την έκδοση Προεδρικών Διαταγμάτων «δύνανται να καθορίζονται οικισμοί ή τμήματά τους ως διατηρητέα λόγω του ιδιαίτερου, ιστορικού, λαογραφικού, πολεοδομικού, αισθητικού ή και αρχιτεκτονικού χαρακτήρος αυτών». Επίσης βάσει του άρθρου 80, παρ.2 οριζόταν ότι «εις οικισμούς ή περιοχάς τούτων αξίους ιδιαιτέρας προσοχής λόγω του φυσικού ή αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος αυτών» υπήρχε η δυνατότητα επιβολής ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης, υπό την επίβλεψη και έγκριση των κατά τόπους Επιτροπών Ενασκήσεων Αρχιτεκτονικού Ελέγχου (τις μετέπειτα ΕΠΑΕ). Εξετάζοντας κανείς προσεκτικά τις διατυπώσεις του ΓΟΚ, διαπιστώνει ότι ο όρος που επιλέγεται αρχικά από τη νομοθεσία είναι «διατηρητέοι» και όχι «παραδοσιακοί» οικισμοί. Ο όρος «παραδοσιακός οικισμός» -που θα επικρατήσει ως και σήμερα- θα προκύψει τελικά μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα, από το Νόμο 622/19772, ο οποίος τροποποιώντας τα άρθρα 79 και 80 του ΓΟΚ του 1973, θα εισάγει και θα διακρίνει τον

όρο «διατηρητέα κτίρια» και «παραδοσιακοί οικισμοί». Παράλληλα, ο εν λόγω Νόμος θα διατηρήσει τις διατάξεις των άρθρων 79 και 80 του ΓΟΚ, σύμφωνα με τις οποίες πράξεις χαρακτηρισμού παραδοσιακών οικισμών εκδίδονται μέσω Π.Δ. Έτσι, σε εφαρμογή των άρθρων 79 και 80 του ΓΟΚ του 1973 (όπως τροποποιήθηκαν το 1977) οι πρώτοι χαρακτηρισμοί «παραδοσιακών οικισμών» έγιναν με το Π.Δ. 594 της 13ης Νοεμβρίου του 19783. Συγκεκριμένα, με το εν λόγω Διάταγμα ανακηρύχτηκαν μαζικά οι πρώτοι 421 παραδοσιακοί οικισμοί της χώρας, ενώ επίσης καθορίστηκαν και κάποιοι γενικοί κανόνες και περιορισμοί, έως ότου εξειδικευμένες αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές μελέτες θα καθόριζαν ειδικότερους όρους και κανόνες, προσαρμοσμένους στις ανάγκες και τα χαρακτηριστικά έκαστου οικισμού. Αν και έκτοτε έχουν ακολουθήσει πολυάριθμες κηρύξεις παραδοσιακών οικισμών, το Π.Δ. του 1978 αποτελεί, από νομοθετικής πλευράς, σημείο αναφοράς και ορόσημο, καθώς οι πολεοδομικοί όροι και οι μορφολογικοί κανόνες που έθετε, θεωρήθηκαν από πολλούς ως το ελάχιστο όριο αυστηρότητας, το οποίο μεταγενέστερες πράξεις χαρακτηρισμού όφειλαν να τηρήσουν. Αυτό άλλωστε επιβεβαιώνεται και από τη σχετική νομολογία, καθώς σε πολλές περιπτώσεις πράξεων χαρακτηρισμού -μεταγενέστερων του 1978-, το Συμβούλιο της Επικρατείας ζητά την κατ΄ ελάχιστο συμμόρφωση προς τους όρους και περιορισμούς δόμησης που είχαν τεθεί από το Π.Δ. του 1978 (ΣτΕ Δ200/2008). Πέραν των παραπάνω, έμμεσες αναφορές στους παραδοσιακούς οικισμούς και την προστασία τους προβλέπουν και άλλα θεσμικά πλαίσια. Πρώτα απ’ όλα το ίδιο το Ελληνικό Σύνταγμα το οποίο ήδη από το 1975 (άρ.4, παρ.1) διακρίνει το φυσικό από το πολιτιστικό περιβάλλον, ενώ θέτει για πρώτη φορά ζητήματα κήρυξης και προστασίας για «μνημεία, παραδοσιακές περιοχές και στοιχεία». Έκτοτε, οι πρόσφατες αναθεωρήσεις του Συντάγματος (2001 και 2008) ενδυνάμωσαν ακόμη περισσότερο την προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος, εισάγοντας και κατοχυρώνοντας συνταγματικά την αρχής της «αειφορίας», σύμφωνα με την οποία το Κράτος έχει την υποχρέωση διαφύλαξης -ανάμεσα στ΄άλλακαι του πολιτιστικού περιβάλλοντος. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι αν και η προστασία των παραδοσιακών οικισμών διέπεται κυρίως από την

111

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 112

112

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 107-125

πολεοδομική νομοθεσία, τα αντικείμενα που τους αποτελούν -ήτοι τα αξιόλογα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά στοιχεία- δύνανται να προστατευτούν και μέσω των διατάξεων της αρχαιολογικής νομοθεσίας. Συγκεκριμένα, μέσω της κατηγορίας των «ιστορικών τόπων»4, ο αρχαιολογικός νόμος δίνει τη δυνατότητα προστασίας ομοιογενών χώρων που εμφανίζουν αξιόλογα λαογραφικά, εθνολογικά, κοινωνικά, τεχνικά αρχιτεκτονικά, βιομηχανικά ή εν γένει ιστορικά, καλλιτεχνικά και επιστημονικά στοιχεία. Γι’ αυτό και σε αρκετές περιπτώσεις έχει παρατηρηθεί, τμήματα ή το σύνολο ενός παραδοσιακού οικισμού να είναι επίσης χαρακτηρισμένα και ως «ιστορικοί τόποι» (π.χ. Φισκάρδο Κεφαλονιάς). 2.2 Ο ρόλος του χωρικού σχεδιασμού Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι παραδοσιακοί οικισμοί αποτελούν μέρος της πολιτιστικής/κτισμένης κληρονομιάς της χώρας και προστατεύονται ως τέτοιοι μέσα από την πολεοδομική (Γ.Ο.Κ. 1973/1985/2000) και την αρχαιολογική (Ν.3028/2002) νομοθεσία. Όμως δεν πρέπει να ξεχνάει κανείς ότι ταυτόχρονα αποτελούν και λειτουργικό «κομμάτι» του οικιστικού συστήματος της χώρας. Ως εκ τούτου, η προστασία τους αποτελεί εξίσου αντικείμενο της γενικότερης πολεοδομικής και χωροταξικής πολιτικής και σχεδιασμού της χώρας. Όσον αφορά στο χωροταξικό σχεδιασμό είναι σαφές ότι η προστασία των παραδοσιακών οικισμών έχει αποκτήσει μια νέα διάσταση μέσα από την υποχρέωση του Κράτους για την υιοθέτηση μιας «αειφόρου χωροταξικής πολιτικής» που θα εξασφαλίζει την αέναη προστασία και διατήρηση όλων των πολιτιστικών και φυσικών αγαθών, έτσι ώστε να διαφυλαχτούν για τις επόμενες γενεές (Σύνταγμα της Ελλάδος, Άρθρο 24, παρ. 2). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, είναι προφανές ότι η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς θα πρέπει να αποτελεί μέρος της ευρύτερης χωροταξικής πολιτικής της χώρας, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από το Ν.2742/1999 για το «Χωροταξικό Σχεδιασμό και την Αειφόρο Ανάπτυξη» και τα γενικά, τομεακά και περιφερειακά σχέδια-πλαίσια που αυτό προβλέπει. Στο ευρύτερο πολεοδομικό επίπεδο, έτσι όπως αυτό ορίζεται στο πλαίσιο του Ν.2508/1997 για τη «Βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη των πόλεων και οικισμών της χώρας και άλλες διατάξεις», οι παραδοσιακοί οικισμοί

αποκτούν ιδιαίτερη σημασία ως στοιχεία του αρχαιολογικού, ιστορικού, και πολιτιστικού περιβάλλοντος των πόλεων, των οικισμών και του περιαστικού χώρου (άρ.1, παρ.1γ), τα οποία θα πρέπει τόσο να προστατευθούν όσο και να αναδειχθούν. Με αφορμή και σκοπό λοιπόν την προστασία και την ανάδειξη τους, εντάσσονται σε ένα γενικότερο πλαίσιο σχεδιασμού, μέσα από τα ΓΠΣ/ΣΧΟΟΑΠ. Τέλος αξίζει να σημειωθεί ότι παρ’ότι κανονιστικές πράξεις που αφορούν στους παραδοσιακούς οικισμούς (όπως π.χ. καθορισμός ορίων, όρων, και περιορισμών δόμησης) πραγματοποιούνται αποκλειστικά και μόνο με Π.Δ., θέματα προστασίας και ρύθμισης του ευρύτερου περιβάλλοντος αυτών, καθορίζονται από σχετικές διατάξεις του Ν.2508/1997 (π.χ. Περιοχές Ειδικής Προστασίας). Συνεπώς, εμμέσως πλην σαφώς, δίδεται η δυνατότητα περαιτέρω προστασίας των παραδοσιακών οικισμών, μέσω του καθορισμού περιοχών προστασίας καθώς και της οργάνωσης των παραγωγικών δραστηριοτήτων στο χώρο, στον οποίο λειτουργικά εντάσσεται ένας παραδοσιακός οικισμός. 2.3 Οι πρώτες προσπάθειες εντοπισμού και απογραφής των αξιόλογων οικισμών της χώρας Όπως έχει αναφερθεί, το πρώτο Προεδρικό Διάταγμα που θεσπίστηκε το 1978, αφορούσε στην ταυτόχρονη κήρυξη ενός μεγάλου αριθμού παραδοσιακών οικισμών και μάλιστα από όλη την επικράτεια της χώρας – ηπειρωτική και νησιωτική. Αυτό δεν μπορεί παρά να σημαίνει ότι, η μαζική αυτή κήρυξη υπήρξε προϊόν μιας συστηματικής προεργασίας και όχι μιας αποσπασματικής πρωτοβουλίας, όπως ίσχυσε σε πολλές άλλες μεταγενέστερες περιπτώσεις κηρύξεων, που έγιναν για μεμονωμένους οικισμούς. Παρακάτω, παρουσιάζονται οι δύο βασικότεροι σταθμοί στην προσπάθεια της πολιτείας να καταγράψει τους οικισμούς της και ανάμεσα σε αυτούς να εντοπίσει τους πιο αξιόλογους, με απώτερο σκοπό να τους χαρακτηρίσει «παραδοσιακούς» και να τους εντάξει σε ειδικό καθεστώς προστασίας. Η απογραφή του Υπουργείου Εσωτερικών τη δεκαετία του 1970 Η πρώτη ολοκληρωμένη προσπάθεια απογραφής των οικισμών της χώρας υλοποιήθηκε στα μέσα της δεκα-

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 113

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΟΖΟΥΚΙΔΟΥ

του εγχειρήματος, ο ελληνικός χώρος διαιρέθηκε σε ετίας του 1970, από το τότε αρμόδιο Υπουργείο Εσωδέκα «περιφέρειες»5, καθεμία από τις οποίες ανέλαβε τερικών. Ειδικότερα, έχοντας ως στόχο την κατάρτιση ενός Μητρώου που θα περιλάμβανε όλους τους οικιδιαφορετικό μελετητικό γραφείο. Το αντικείμενο μεσμούς της Ελλάδας -καθώς και την αξιολόγηση αυτώντο Υπ. Εσωτερικών προχώρησε στη σύνταξη ειδικής μελέτης, με θέμα «Εντοπισμός και απογραφή αξιόλογων οικισμών της Χώρας ή τμημάτων αυτών» (Μπούρας, 1975). Όπως προκύπτει και από τον τίτλο της μελέτης, απώτερος σκοπός ήταν ο εντοπισμός των πιο αξιόλογων οικισμών της χώρας, προκειμένου αργότερα να υπάρξει ειδικός σχεδιασμός και προγραμματισμός για την προστασίας τους. Η χρονική στιγμή που επέλεξε το Υπουργείο να υλοποιήσει την παραπάνω μελέτη δεν ήταν τυχαία. Αντίθετα, συνέπεσε με μια περίοδο σημαντικών ιδεολογικών αλλαγών στα θέματα προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς τόσο στην Ελλάδα όσο και σε παγκόσμιο επίΕικόνα 3: Δελτίο απογραφής στοιχείων οικισμών της χώρας - εμπρός όψη πεδο. Μάλιστα, το εγχείρημα της Πηγή: Τ.Ε.Ε., 1977 Ελλάδας να καταγράψει τους οικισμούς της και να εντοπίσει τους πιο αξιόλογους εξ αυτών, σχεδόν υπαγορεύτηκε και από το Συμβούλιο της Ευρώπης, που εκείνη την εποχή υιοθετούσε πολιτικές για την αποτελεσματική προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της ευρωπαϊκής ηπείρου. Στο πλαίσιο αυτό, ένας από τους στόχους που έθετε το Συμβούλιο ήταν και η κατάρτιση από τις χώρες-μέλη του (άρα και από την Ελλάδα) εθνικών καταλόγων (Μητρώων) που θα περιλάμβαναν όλα τα μνημεία, τοπία και οικιστικά σύνολα, ώστε τα σημαντικότερα εξ αυτών να υπαχθούν σε καθεστώς προστασίας (Συμβούλιο της Ευρώπης, 1969). Όσον αφορά στη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε από το ΥπουρΕικόνα 4: Δελτίο απογραφής στοιχείων οικισμών της χώρας - πίσω όψη Πηγή: Τ.Ε.Ε., 1977 γείο Εσωτερικών, λόγω του όγκου

113

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 114

114

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 107-125

Πίνακας 1: Συγκεντρωτικός πίνακας των αξιόλογων οικισμών της Χώρας κατά περιφέρεια Πηγή: Τ.Ε.Ε., 1977

Πίνακας 2: Συγκεντρωτικός πίνακας των αξιόλογων οικισμών της Χώρας κατά νομό. Πηγή: Τ.Ε.Ε., 1977

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 115

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΟΖΟΥΚΙΔΟΥ

λέτης για κάθε «περιφέρεια» ήταν κοινό και συγκεκριμένα περιλάμβανε τα ακόλουθα τρία στάδια: α) βιβλιογραφική και επιτόπια έρευνα - καταγραφή ιδιαίτερων στοιχείων οικισμών β) συμπλήρωση ειδικού δελτίου απογραφής (βλ. Εικόνα 3 και 4) γ) αξιολόγηση και ταξινόμηση των οικισμών (για την ανάδειξη των πιο «αξιόλογων») Όσον αφορά το πρώτο στάδιο της μελέτης, εκτός από επιτόπια έρευνα περιλάμβανε επίσης τη συλλογή στοιχείων που αφορούσαν στα ιστορικά, κοινωνικά, οικονομικά, γεωγραφικά, πολεοδομικά, αρχιτεκτονικά και λαογραφικά χαρακτηριστικά των οικισμών. Παράλληλα, σε σχέση με τα δελτία που συμπληρώθηκαν στο δεύτερο στάδιο της μελέτης, αυτά περιλάμβαναν τυπικά στοιχεία απογραφής (ονομασία, θέση κτλ) καθώς και στοιχεία απαραίτητα για την αξιολόγηση της κατάστασης του οικισμού και της περαιτέρω προστασία τους, όπως π.χ. την επισήμανση αξιόλογων τμημάτων ή στοιχείων του οικισμού κ.ο.κ. (βλέπε Εικόνα 3 και 4). Σε σχέση με το τρίτο στάδιο της μελέτης, η αξιολόγηση της κατάστασης των οικισμών πραγματοποιήθηκε βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων, όπως αυτά προέκυψαν από τις αντίστοιχες προδιαγραφές του Συμβουλίου της Ευρώπης και αφορούσαν κυρίως: στην ιστορική, αισθητική και πολιτιστική αξία των οικισμών, σε ζητήματα διατήρησης ή αλλοίωσής τους, στη δυνατότητα επαναφοράς τους στην αρχική τους κατάσταση, στη δυνατότητα διατήρησης και συνεχούς προστασίας τους κτλ. (Τ.Ε.Ε. - Ομάδα Εργασίας Επιτροπής Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς, 1977). Με την ολοκλήρωση των παραπάνω σταδίων, το Μητρώο που προέκυψε τελικά περιλάμβανε 11.660 εγγραφές-οικισμούς, εκ των οποίων οι 2.238 κρίθηκαν ως «αξιόλογοι» (Πίνακας 1 και 2). Έτσι, ανάλογα με την εξαιρετικότητα και τη σημασία που παρουσίαζαν οι κριθέντες ως αξιόλογοι οικισμοί, αντιστοιχήθηκαν σε έναν από τους ακόλουθους -διεθνώς διαδεδομένουςβαθμούς προστασίας: α) Βαθμός Προστασίας 1: Απόλυτη προστασία, β) Βαθμός Προστασίας 2: Σημαντική προστασία, γ) Βαθμός Προστασίας 3: Περιορισμένη προστασία. Οι μελέτες του ΥΧΟΠ (1982-1984) Μια δεύτερη προσπάθεια που αξίζει αναφοράς είναι οι μελέτες που προκηρύχτηκαν και ανατέθηκαν την πε-

ρίοδο 1982-1984 από το τότε Υπουργείο Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλλοντος και αφορούσαν στην αναγνώριση, καταγραφή και αποτύπωση της πολεοδομικής και αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας των οικισμών της χώρας. Οι μελέτες αυτές εκπονήθηκαν παράλληλα με το πρόγραμμα της Επιχείρησης Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης (Ε.Π.Α.) και ανατέθηκαν ανά Νομό, σε τοπικά μελετητικά γραφεία. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα να προκύψει μια σειρά από μελέτες με σημαντικές ποιοτικές διαφορές ως προς το τελικό τους αποτέλεσμα. Σε μια προσπάθεια παρουσίασης του περιεχομένου και της μεθοδολογίας των εν λόγω μελετών, παρουσιάζονται επιλεκτικά οι μελέτες για τους Νομούς Καστοριάς, Πιερίας και Γρεβενών. Όσον αφορά το μεθοδολογικό πλαίσιο εκπόνησης των μελετών, αυτό διαπιστώθηκε ότι ήταν κοινό και για τις τρεις μελέτες. Συγκεκριμένα περιλάμβανε τη διαίρεση των Νομών σε υπο-περιοχές, βάσει ομοιογενών χωρικών χαρακτηριστικών ή/και συσχετίσεων (π.χ. ανάγλυφο, εξαρτήσεις, διασυνδέσεις), με σκοπό τη διευκόλυνση τόσο της καταγραφής των οικισμών όσο και της συλλογής των στοιχείων υπάρχουσας κατάστασης. Γενικά, όπως προκύπτει από την εξέταση των συγκεκριμένων μελετών, τα στοιχεία που συλλέχθηκαν διέφεραν αρκετά ανά Νομό. Συγκεκριμένα, μεταξύ των τριών περιπτώσεων που επιλέχθηκαν να εξεταστούν, η μελέτη για την Πιερία αν και υπήρξε η πιο συστηματική ως προς την καταγραφή στοιχείων, δεν ήταν η πληρέστερη, καθώς επικεντρώθηκε σχεδόν αποκλειστικά στη συλλογή στοιχείων που αφορούσαν τοπογραφικά, περιβαλλοντικά, οικονομικά, πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά των οικισμών. Αντίθετα, για τους άλλους δύο Νομούς, οι μελετητές αναζήτησαν επιπλέον στοιχεία, όπως: λειτουργικές εξαρτήσεις, συγκοινωνιακές εξυπηρετήσεις, ποιότητα δικτύων επικοινωνιών κτλ. Όπως και στην περίπτωση της μελέτης του Υπ. Εσωτερικών, έτσι και εδώ, την καταγραφή των χαρακτηριστικών των οικισμών, διαδέχτηκε το στάδιο της αξιολόγησης. Φυσικά και σε αυτές τις μελέτες απώτερος σκοπός ήταν η ταξινόμησή των οικισμών, λαμβάνοντας υπόψη την αρχιτεκτονική και πολεοδομική τους αξία, καθώς και την αναγκαιότητα προστασίας τους. Ωστόσο, για ιστορικούς λόγους, αξίζει να αναφερθεί ότι παρά την τεράστια προσπάθεια που καταβλήθηκε

115

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 116

116

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 107-125

εκείνη την εποχή για τη δημιουργία μιας βάσης δεδομένων με τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά όλων των οικισμών της χώρας (και ειδικότερα των οικισμών που ήταν αξιόλογοι και έπρεπε να προστατευτούν), το εγχείρημα δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Αυτό συνέβη καθώς στην περίπτωση των μελετών αυτών, οι αξιολογήσεις των οικισμών ανά Νομό δεν έγιναν με κοινά κριτήρια και προδιαγραφές για όλες τις ομάδες εργασίας. Αναμενόμενο ήταν επομένως, η αξιολόγηση των οικισμών που προέκυψε, να μην είναι συγκρίσιμη μεταξύ Νομών και ως εκ τούτου η κατάταξη κάποιων οικισμών στους «αξιόλογους» άρα στους υποψήφιους για κήρυξη και προστασία- να τίθεται υπό αμφισβήτηση. Συνοψίζοντας, θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρά τις όποιες αστοχίες παρουσιάστηκαν, οι μελέτες των ΥΠΕΣ και ΥΧΟΠ εξακολουθούν να αποτελούν σημείο αναφοράς, καθώς: α) παρουσιάζουν ένα σαφές μεθοδολογικό πλαίσιο καταγραφής και διερεύνησης της φυσιογνωμίας των οικισμών της χώρας, β) περιλαμβάνουν σειρά κριτηρίων που ενδείκνυνται διεθνώς για την αξιολόγηση οικιστικών συνόλων και γ) παραθέτουν μια σειρά κανόνων πολεοδομικής φύσεως που θα πρέπει να επιβάλλονται σε οικισμούς που χρήζουν προστασίας. Παράλληλα, είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι παρά τα ανεπίκαιρα -και ιστορικής μόνον αξίας- στοιχεία που περιλαμβάνουν για τους οικισμούς της χώρας, οι μελέτες αυτές αποτέλεσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα τη βασικότερη «δεξαμενή» από την οποία επιλέχθηκαν οι οικισμοί που σήμερα είναι κηρυγμένοι ως «παραδοσιακοί». 2.4 Ελλείψεις και ανεπάρκειες του υφιστάμενου πλαισίου προστασίας Έχοντας ως στόχο την αποτελεσματική προστασία των παραδοσιακών οικισμών, δύο είναι τα κύρια και βασικότερα εργαλεία που διαθέτει η ελληνική πολιτεία: το θεσμικό πλαίσιο και η πολεοδομική & χωροταξική πολιτική. Σε σχέση με το θεσμικό πλαίσιο, όπως αναφέρθηκε και σε προηγούμενο κεφάλαιο, πέραν του ΓΟΚ του 1973 που αναγνώριζε και προωθούσε το στόχο της προστασίας των αξιόλογων οικιστικών συνόλων της χώρας, η ελληνική πολιτεία ουδέποτε θεσμοθέτησε κάποιο συγκεκριμένο κείμενο για να θέσει το γενικό πλαίσιο προστασίας για τους παραδοσιακούς οικισμούς της.

Για πολλά χρόνια έως και σήμερα, το νομοθετικό αυτό κενό κλήθηκε να καλύψει -όχι πάντοτε με επιτυχία- το Π.Δ. του 1978. Όμως, το εν λόγω Π.Δ., το οποίο θεσπίστηκε με αποκλειστικό σκοπό το χαρακτηρισμό συγκεκριμένων οικισμών της χώρας, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί και δεν πρέπει να θεωρείται επαρκές για να καλύψει τις ποικίλεις ανάγκες και περιπτώσεις παραδοσιακών οικισμών που είτε έχουν κηρυχτεί είτε πρόκειται να κηρυχτούν στο μέλλον. Υπενθυμίζεται άλλωστε ότι το Π.Δ. του 1978, λόγω της ταυτόχρονης κήρυξης ενός μεγάλου αριθμού παραδοσιακών οικισμών απ΄όλη τη χώρα, εκ των πραγμάτων αρκέστηκε στη διατύπωση πολύ γενικών κατευθύνσεων, αδυνατώντας να υπεισέλθει σε λεπτομέρειες ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά καθενός οικισμού. Άλλωστε, ήταν το ίδιο το Διάταγμα το οποίο, αναγνωρίζοντας την αδυναμία του αυτή (δηλ. να περιλάβει διατάξεις προσαρμοσμένες στις ανάγκες έκαστου οικισμού), μετέθεσε την εξειδίκευση και τον προσδιορισμό των ρυθμίσεων προστασίας κάθε οικισμού σε επόμενη φάση. Ύστερα από τα παραπάνω, είναι προφανές ότι η δημιουργία ενός θεσμικού πλαισίου για την αποτελεσματική προστασία των παραδοσιακών οικισμών της Ελλάδας, παραμένει ένα διαρκές ζητούμενο. Όμως, προκειμένου το εν λόγω πλαίσιο να είναι αντιπροσωπευτικό και αποτελεσματικό, θα πρέπει να έχει ταυτόχρονα γενικό αλλά και ειδικό χαρακτήρα. Γενικό χαρακτήρα, με την έννοια ότι θα πρέπει να καλύπτει στο σύνολο των παραδοσιακών οικισμών της χώρας, αλλά και ειδικό χαρακτήρα, ώστε οι κατευθύνσεις προστασίας να ανταποκρίνονται στις διαφορετικές ανάγκες που παρουσιάζει κάθε παραδοσιακός οικισμός, ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Για να συμβεί αυτό, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η διαμόρφωση μιας βασικής τυπολογίας, η οποία θα ενσωματώνει τα ιδιαίτερα χωρικά, γεωγραφικά και περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά των παραδοσιακών οικισμών της χώρας. Μια τέτοια τυπολογία θα μπορούσε να λαμβάνει υπόψη της χαρακτηριστικά, όπως: το ανάγλυφο, την τοπογραφία, τη χωροταξική ένταξη, τη γεωγραφική θέση και κατανομή κ.ο.κ. Αυτό ακριβώς είναι που η παρούσα εργασία επιχειρεί στη συνέχεια, δηλαδή τη διαμόρφωση μιας τέτοιας βασικής τυπολογίας, που θα λαμβάνει υπόψη τα ιδιαίτερα γεωγραφικά και χωρικά χαρακτηριστικά των παραδοσιακών οικισμών της χώρας.

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 117

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΟΖΟΥΚΙΔΟΥ

3. Η γεωγραφία των παραδοσιακών οικισμών 3.1 Μεθοδολογία έρευνας Για την υλοποίηση της έρευνας, απαραίτητη προϋπόθεση υπήρξε η δημιουργία μιας επικαιροποιημένης βάσης δεδομένων για το σύνολο των κηρυγμένων παραδοσιακών οικισμών της Ελλάδας. Για τη δημιουργία της βάσης αυτής, η έρευνα επικεντρώθηκε ταυτόχρονα στο Υπουργείο Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής, το Υπουργείο Μακεδονίας και Θράκης, αλλά και τη Γενική Γραμματεία Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, καθώς ανάλογα με τη θέση του παραδοσιακού οικισμού, ο αρμόδιος φορέας κήρυξης και εποπτείας διαφέρει. Παράλληλα, στοιχεία αναζητήθηκαν και στην ΕΛ.ΣΤΑΤ. (Ελληνική Στατιστική Αρχή) προκειμένου η βάση δεδομένων να εμπλουτιστεί περαιτέρω, με δεδομένα όπως: διαχρονικά πληθυσμιακά στοιχεία, υψόμετρο κλπ. Το σύνολο των πινάκων και των χαρτών που περιλαμβάνονται στο άρθρο προέρχεται από την επεξεργασία των δεδομένων της βάσης αυτής. Ειδικότερα, η επεξεργασία των χαρτών έγινε σε υπόβαθρο της βάσης γεωχωρικών δεδομένων του Ινστιτούτου Πληροφοριακών Συστημάτων (www.geodata.gov). Τέλος, διευκρινίζεται ότι κατά την καταγραφή των παραδοσιακών οικισμών έγιναν και οι εξής παραδοχές: • το ιστορικό κέντρο Αθήνας, ο προσφυγικός οικισμός Νέας Φιλαδέλφειας και το κέντρο της Κηφισιάς που αποτελούν πλέον τμήμα του ενιαίου πολεοδομικού συγκροτήματος της Αθήνας, έχουν καταμετρηθεί ως ένας (1) παραδοσιακός οικισμός και όχι ως τρεις (3). • Οι -από το ΠΔ του 1978- κηρυγμένοι παραδοσιακοί οικισμοί Δίπορο, Καυκί και Βάτα (Ν.Λακωνίας), αν και δεν εντοπίστηκαν στον κατάλογο των παραδοσιακών οικισμών του ΥΠΕΚΑ, ούτε και στις τελευταίες απογραφές πληθυσμού της ΕΛΣΤΑΤ, δεν παραλήφθηκαν αλλά προσμετρήθηκαν και συγκεκριμένα στην κατηγορία των εγκαταλελειμμένων οικισμών. • Σε ελάχιστες περιπτώσεις (περίπου 20 οικισμών) που παρατηρήθηκε έλλειψη πληθυσμιακών στοιχείων (δεν εντοπίστηκαν στον κατάλογο της απογραφής του 2011), θεωρήθηκε ότι οι παραδοσιακοί οικισμοί ανήκουν στις πληθυσμιακές τάξεις των 0-10 και 11-50 κατοίκων, στις οποίες κατανεμήθηκαν ισόποσα. Η παραδοχή αυτή έγινε καθώς κατά την έρευνα εντοπισμού των εν λόγω οικισμών μέσω δορυφορικών εικόνων,

διαπιστώθηκε ότι αυτοί είναι υπαρκτοί και συνίστανται από μικρό αριθμό διάσπαρτων κτισμάτων, για τα οποία θεωρήθηκε ότι η κατοίκησή τους είναι εποχιακή και πολύ περιορισμένη. 3.2 Βασικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία (ΥΠΕΚΑ, 2012), οι παραδοσιακοί οικισμοί της Ελλάδας ανέρχονται σε 924 (Χάρτης 1). Ειδικότερα, οι 421 από αυτούς κηρύχθηκαν με το Π.Δ. του 1978, ενώ άλλοι τόσοι περίπου (ήτοι 503) θεσμοθετήθηκαν διαχρονικά έως και σήμερα. Εξ αρχής, οι παραδοσιακοί οικισμοί που κηρύχθηκαν με το Π.Δ. του 1978, χαρακτηρίστηκαν από σημαντική γεωγραφική διασπορά, αφού εντοπίζονταν στους 41 από τους 51 συνολικά τ.Νομούς της χώρας. Έκτοτε, αν και ο αριθμός τους διπλασιάστηκε, η γεωγραφική κατανομή δεν διαφοροποιήθηκε πολύ, αφού οι κηρύξεις που ακολούθησαν δεν εντοπίστηκαν σε νέες περιοχές, αλλά κυρίως σε γεωγραφικές ενότητες με ήδη κηρυγμένους παραδοσιακούς οικισμούς (Χάρτης 2). Αυτό συνέβη καθώς η ανακήρυξη παραδοσιακών οικισμών (όπως και εν γένει της νεώτερης κτισμένης κληρονομιάς της χώρας) προϋποθέτει σε μεγάλο βαθμό την κινητοποίηση των εκάστοτε τοπικών αρχών και της τοπικής κοινωνίας. Άρα, λογικό είναι οι μεταγενέστερες του 1978 κηρύξεις, να εντοπίζονται σε περιοχές με ήδη καλλιεργημένο το ενδιαφέρον για την ανάδειξη και την προστασία της νεώτερης κτισμένης κληρονομιάς. Παράλληλα, ένας άλλος λόγος για τον οποίο διαχρονικά οι κηρύξεις εντοπίστηκαν στις ίδιες περίπου περιοχές είναι γιατί, οι αρχικές κηρύξεις του 1978 συμπεριέλαβαν μέρος μόνο των αξιόλογων οικισμών που είχαν εντοπιστεί κατά την απογραφή του ΥΠΕΣ της δεκαετίας του ’1970 (που είχε υποδείξει ότι συνολικά στη χώρα υπάρχουν πάνω από 2.000 αξιόλογα οικιστικά σύνολα). Άρα, αρκετοί αξιόλογοι οικισμοί που δεν περιλήφθηκαν στην αρχική μαζική κήρυξη του 1978, δεν ξεχάστηκαν, αλλά εντάχθηκαν σε καθεστώς προστασίας λίγα χρόνια αργότερα. Σε σχέση με τη γεωγραφική θέση (Πίνακας 3), το μεγαλύτερο μέρος των παραδοσιακών οικισμών που έχουν κηρυχτεί έως σήμερα, εντοπίζονται στις Περιφέρειες: Νοτίου Αιγαίου, Βορείου Αιγαίου, Κρήτης, Ιονίων Νήσων, Πελοποννήσου και Ηπείρου6. Ειδικότερα, σημαντικές συγκεντρώσεις (συστάδες) εντοπίζο-

117

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 118

118

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 107-125

νται στα Κυκλαδονήσια, τα Δωδεκάνησα, τα νησιά του Ιονίου, το Ρέθυμνο, την ορεινή Λακωνία και Αρκαδία, τα Ζαγοροχώρια και το Πήλιο (Χάρτης 1 και 2). Μελετώντας συνδυαστικά τα στοιχεία των Πινάκων 3 και 4, αυτό που προκύπτει τελικά είναι ότι το μεγα-

Χάρτης 2. Γεωγραφική κατανομή παραδοσιακών οικισμών κατά χρονική περίοδο κήρυξης Πηγή: ιδία επεξεργασία

λύτερο μέρος των παραδοσιακών οικισμών της Ελλάδας εντοπίζεται είτε στο νησιωτικό χώρο είτε στους ορεινούς όγκους (κυρίως της ηπειρωτικής χώρας). Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι η γεωγραφική απομόνωση τόσο των νησιών όσο και του ορεινού χώρου συνέβαλε στη «θωράκιση» των οικισμών από εξωγενείς επιρροές και κατ’ επέκταση στη διαχρονική διατήρηση των αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών χαρακτηριστικών τους, κάτι που δεν συνέβη στους υπόλοιπους οικισμούς της χώρας, που δέχτηκαν αναπτυξιακές επιρροές και πληθυσμιακές πιέσεις. Παράλληλα, παρατηρώντας κανείς προσεκτικά τη χωρική κατανομή των παραδοσιακών οικισμών, διαπιστώνει ότι η συντριπτική πλειονότητα αυτών εντοπίζεται ‘έκκεντρα’ ως προς τους αναπτυξιακούς άξονες και πόλους της χώρας (όπως αυτοί προσδιορίζονται από το Εθνικό Χωροταξικό – ΓΠΧΣΑΑ), με εξαίρεση ελάχιστες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα είναι τα Ζαγοροχώρια με τα Γιάννενα, οι οικισμοί του Πηλίου με το Βόλο ή ακόμη και οι περιπτώσεις παραδοσιακών οικισμών που αποτελούν τμήμα πόλεων κλπ. Ωστόσο, αυτή η κατά κύριο λόγο ‘έκκεντρη’ θέση των παραδοσιακών οικισμών ως προς τους αναπτυξιακούς άξονες και πόλους της χώρας, δεν φαίνεται να επηρέασε την ανάπτυξή τους, ιδίως λόγω της ανάπτυξης του τουρισμού7. Συμπερασματικά, θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι οικισμοί που διαχρονικά κατάφεραν να διατηρήσουν

Πίνακας 3. Γεωγραφική κατανομή των παραδοσιακών οικισμών κατά Περιφέρεια Περιφέρειες

Αν. Μακεδονία και Θράκη Κεντρική Μακεδονία Δυτική Μακεδονία Ήπειρος Ιόνια Νησιά Θεσσαλία Στερεά Ελλάδα Αττική Δυτική Ελλάδα Πελοπόννησος Βόρειο Αιγαίο Νότιο Αιγαίο Κρήτη ΣΥΝΟΛΟ Πηγή: ιδία επεξεργασία

Ηπειρωτικοί παραδοσιακοί οικισμοί 27 24 6 81 74 15 3 5 173 407

Νησιωτικοί παραδοσιακοί οικισμοί 9 1 88 2 1 10 74 231 100 517

Σύνολο παραδοσιακών οικισμών 36 24 6 82 88 76 16 13 5 173 74 231 100 924

Ποσοστό (%) επί του συνόλου 3,89 2,59 0,64 8,87 9,52 8,22 1,73 1,40 0,54 18,72 8,00 25,00 10,82 100%

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 119

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΟΖΟΥΚΙΔΟΥ

Πίνακας 4. Γεωγραφική κατανομή των παραδοσιακών οικισμών ανά υψομετρική ζώνη Υψομετρική Ζώνη

0 – 100 μ. 101 – 200 μ. 201 – 300 μ. 301 – 400 μ. 401 – 500 μ. 501 – 600 μ. 601 – 700 μ. 701 – 800 μ. 801 – 900 μ. 901 – 1000 μ. 1001 – 1100 μ. 1101 – 1200 μ. 1201 – 1300 μ. 1301 – 1400 μ. TOTAL

Ηπειρωτικοί παραδοσιακοί οικισμοί 69 64 61 25 28 30 21 13 22 33 24 14 1 2 407

Νησιωτικοί παραδοσιακοί οικισμοί 179 132 95 58 32 11 6 3 1 517

Σύνολο παραδοσιακών οικισμών 248 196 156 83 60 41 27 16 22 33 25 14 1 2 924

Ποσοστό (%) επί του συνόλου 26,83 21,21 16,88 8,98 6,49 4,43 2,92 1,73 2,38 3,57 2,7 1,51 0,1 0,2 100%

Πηγή: ιδία επεξεργασία

εκτός της ζώνης επιρροής των αναπτυξιακών αξόνων και πόλων της χώρας), εκτός εάν επρόκειτο για τμήματα μεγάλων αστικών κέντρων. 3.3 Πληθυσμιακά μεγέθη

Χάρτης 3. Γεωγραφική κατανομή παραδοσιακών οικισμών ανά υψομετρική ζώνη Πηγή: ιδία επεξεργασία

αναλλοίωτα τα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά χαρακτηριστικά τους και ιδίως όσοι από αυτούς κηρύχτηκαν τελικά παραδοσιακοί και εντάχθηκαν σε καθεστώς προστασίας, ήταν αυτοί που χαρακτηρίζονταν από δυσπροσιτότητα τόσο με γεωγραφικούς (ορεινά και νησιά) όσο και με αναπτυξιακούς όρους (βρίσκονται

Από πληθυσμιακή άποψη, οι παραδοσιακοί οικισμοί ανήκουν σε μικρές έως πολύ μικρές πληθυσμιακές τάξεις. Χαρακτηριστικά, όπως προκύπτει από τον Πίνακα 5, η συντριπτική πλειονότητα των παραδοσιακών οικισμών (94,26%) έχουν πληθυσμό μικρότερο των 2.000 κατοίκων, ενώ σχεδόν οι μισοί (47%) έχουν πληθυσμό κάτω από 100 κατοίκους (Πίνακας 6)8. Αυτό ισχύει, καθώς οι παραδοσιακοί οικισμοί ακολουθούν σχεδόν κατ’αναλογία τα μεγέθη του οικιστικού δικτύου της χώρας, στο οποίο επίσης η συντριπτική πλειονότητα (περίπου 95%) των οικισμών ανήκει στις πολύ μικρές πληθυσμιακές τάξεις (<2.000 κατ.). Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά στις περιπτώσεις παραδοσιακών οικισμών που ανήκουν σε μεγάλες πληθυσμιακές τάξεις, αυτές αναφέρονται κυρίως σε τμήματα κάποιων μεσαίων ή/και μεγάλων αστικών κέντρων της Ελλάδας και όχι σε χαρακτηρισμούς/κηρύξεις του συνόλου των αστικών κέντρων (π.χ. ιστορικό κέντρο Αθήνας, Κηφισιάς, προσφυγικός οικισμός Νέας Φιλαδέλφειας, ιστορικό κέντρο Πάτρας, Ηρακλείου

119

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 120

120

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 107-125

Πίνακας 5. Κατανομή παραδοσιακών οικισμών κατά πληθυσμιακή τάξη (2011) Πληθυσμιακή τάξη

> 500.000 κατ. 100.000 - 500.000 κατ. 50.000 - 100.000 κατ. 10.000 - 50.000 κατ. 2.000 - 10.000 κατ. < 2.000 κατ. ΣΥΝΟΛΟ

Ηπειρωτικοί παραδοσιακοί οικισμοί 1 3 4 5 16 378 407

Νησιωτικοί παραδοσιακοί οικισμοί 1 7 16 493 517

Σύνολο παραδοσιακών οικισμών 1 4 4 12 32 871 924

Ποσοστό (%) επί του συνόλου 0,10 0,43 0,43 1,29 3,46 94,26 100%

Πηγή: απογραφή ΕΛΣΤΑΤ 2011 Πίνακας 6. Κατανομή παραδοσιακών οικισμών με πληθυσμό <2.000 κατ. κατά τάξη (2011) Πληθυσμιακή τάξη

1501 – 2.000 κατ. 1001 – 1.500 κατ. 701 – 1.000 κατ. 501 – 700 κατ. 401 – 500 κατ. 301 – 400 κατ. 201 – 300 κατ. 101 – 200 κατ. 51 – 100 κατ. 11 – 50 κατ. 0– 10 κατ. ΣΥΝΟΛΟ

Ηπειρωτικοί παραδοσιακοί οικισμοί

Νησιωτικοί παραδοσιακοί οικισμοί

1 11 12 22 16 30 28 42 63 109 44 378

8 21 24 36 21 39 53 73 75 101 42 493

Σύνολο παραδοσιακών οικισμών <2.000 κατ. 9 32 36 58 37 69 81 115 138 210 86 871

Ποσοστό (%) επί του συνόλου

1,03 3,67 4,13 6,65 4,24 7,92 9,29 13,20 15,84 24,11 9,87 100 %

Πηγή: απογραφή ΕΛΣΤΑΤ 2011, ιδία επεξεργασία

κ.ο.κ.). Συνολικά, οι περιπτώσεις αστικών κέντρων όπου τμήμα τους έχει χαρακτηριστεί ως παραδοσιακός οικισμός ανέρχονται σε 20 περίπου. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι πέραν των παραδοσιακών οικισμών που είναι τμήματα πόλεων, δεν εντοπίστηκαν παραδοσιακοί οικισμοί που να είναι δορυφόροι μεγάλων ή μεσαίων αστικών κέντρων, προφανώς γιατί μια τέτοια γειτνίαση -με τις συνακόλουθες οικιστικές και αναπτυξιακές πιέσεις- δεν έχει επιτρέψει τη διατήρηση αναλλοίωτων των αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών χαρακτηριστικών των εν λόγω (δορυφόρων) οικισμών. Γενικά, είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι, όπως προκύπτει και από τους Χάρτες 4 και 5 και τον Πίνακα 6,

οι ηπειρωτικοί παραδοσιακοί οικισμοί (και ειδικά της Πελοποννήσου) είναι πληθυσμιακά πιο ασθενείς από τους νησιωτικούς, οι οποίοι λόγω και της τουριστικής δυναμικής τους, εκτός από πληθυσμιακά πιο ανεπτυγμένοι, φαίνεται να είναι και περισσότερο ανθεκτικοί σε φαινόμενα πληθυσμιακού μαρασμού. Πιο συγκεκριμένα, συγκρίνοντας τα στατιστικά στοιχεία των τελευταίων απογραφών (1991, 2001 και 2011), προκύπτει ότι την τελευταία 20ετία σχεδόν το 20% των νησιωτικών παραδοσιακών οικισμών εμφάνισε πληθυσμιακή αύξηση άνω του 50%. Αντίθετα, στον ηπειρωτικό χώρο το 75% των παραδοσιακών οικισμών υπέστη πληθυσμιακή μείωση, με το 25% από αυτούς να σημειώνει

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 121

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΟΖΟΥΚΙΔΟΥ

απώλειες άνω του μισού (50%) του πληθυσμού τους. Τέλος, παρατηρώντας τα διαχρονικά στοιχεία απογραφών, προκύπτει ότι πιο ευάλωτοι στο να απολέσουν πληθυσμό είναι οι πολύ μικροί (κάτω των 50 κατοίκων) οικισμοί, τόσο του ηπειρωτικού όσο και του νησιωτικού χώρου (κυρίως των μεγάλων νησιών).

4. Προς μιας χωρική τυπολογία των παραδοσιακών οικισμών της Ελλάδας 4.1 Οι βασικοί τύποι παραδοσιακών οικισμών

Χάρτης 4. Πληθυσμιακά μεγέθη των παραδοσιακών οικισμών Ι Πηγή: ιδία επεξεργασία

Χάρτης 5. Πληθυσμιακά μεγέθη των παραδοσιακών οικισμών ΙΙ Πηγή: ιδία επεξεργασία

Βασικός στόχος της παρούσας εργασίας, είναι η διαμόρφωση μιας βασικής χωρικής τυπολογίας που θα αναφέρεται στο σύνολο των παραδοσιακών οικισμών (εθνική κλίμακα), με απώτερο σκοπό τη διατύπωση κατευθύνσεων χωρικού σχεδιασμού και προστασίας. Είναι προφανές ότι η διαμόρφωση χωρικής τυπολογίας για το σύνολο των παραδοσιακών οικισμών της χώρας (δηλαδή σε εθνική κλίμακα), δεν είναι ούτε απλή αλλά ούτε και εύκολη εργασία. Άλλωστε, κάθε απόπειρα δημιουργίας μιας τυπολογίας στηρίζεται σε υποκειμενικά κριτήρια, τα οποία μπορεί να ποικίλουν σημαντικά, ανάλογα με το σκοπό που καλείται να εξυπηρετήσει η τυπολογία αυτή. Για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας, η τυπολογία στηρίχτηκε κυρίως σε γεωμορφολογικά-τοπογραφικά καθώς και γεωγραφικά-χωροταξικά κριτήρια, επιχειρώντας να συνδυάσει όλους εκείνους τους παράγοντες που, όπως τεκμηριώθηκε από την προηγηθείσα ανάλυση, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση αλλά και διαφοροποίηση της φυσιογνωμίας μεταξύ των παραδοσιακών οικισμών. Ειδικότερα, το πρώτο κριτήριο που χρησιμοποιήθηκε ήταν γεωμορφολογικό/τοπογραφικό, καθώς όπως προέκυψε από την ανάλυση (κεφ. 1.2), το ανάγλυφο και το υψόμετρο (ορεινότητα κλπ) υπήρξαν καθοριστικοί παράγοντες στη διαφοροποίηση της αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής φυσιογνωμίας μεταξύ των παραδοσιακών οικισμών. Έτσι, με βάση το κριτήριο αυτό, διακρίθηκαν οι ακόλουθες κατηγορίες: Κριτήριο 1 (γεωμορφολογικό/τοπογραφικό): βάσει ανάγλυφου και υψομέτρου Κατηγορία 1α: πεδινοί (παράκτιοι) παραδοσιακοί οικισμοί: περιλαμβάνονται οι παραδοσιακοί

121

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 122

122

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 107-125

οικισμοί που εμπίπτουν στην πεδινή ζώνη (0200μ υψόμετρο), από τους οποίους βέβαια η συντριπτική πλειονότητα (91,25%) είναι παράκτιοι/παραλιακοί, δηλαδή εντοπίζονται σε απόσταση μικρότερη των 5 χιλιομέτρων από την ακτογραμμή. Το σύνολο των οικισμών της Κατηγορίας 1α αντιστοιχούν στο 48,04% του συνόλου των παραδοσιακών οικισμών της χώρας. Κατηγορία 1β: ορεινοί/ημι-ορεινοί παραδοσιακοί οικισμοί: περιλαμβάνονται οι παραδοσιακοί οικισμοί που εμπίπτουν στην υψομετρική ζώνη >200μ.. Η επιλογή της σύμπτυξης των ορεινών και ημι-ορεινών σε μια κατηγορία έγινε καθώς οι ορεινοί παραδοσιακοί οικισμοί (600μ.+ υψόμετρο) είναι αρκετά περιορισμένοι σε αριθμό (περίπου 15%), οπότε δε θεωρήθηκε αναγκαίο να αποτελέσουν ξεχωριστή κατηγορία. Το δεύτερο κριτήριο που χρησιμοποιήθηκε ήταν η γεωγραφική θέση των παραδοσιακών οικισμών, με την έννοια της χωροθέτησης/εντοπισμού τους στο νησιωτικό ή τον ηπειρωτικό χώρο, καθώς όπως προέκυψε πάλι από την προηγηθείσα ανάλυση (κεφ. 1.2), η αρχιτεκτονική και πολεοδομική φυσιογνωμία των παραδοσιακών οικισμών διαφοροποιείται σημαντικά μεταξύ νησιών και ηπειρωτικού χώρου. Έτσι, λαμβάνοντας υπόψη αυτό το κριτήριο, διακρίθηκαν οι ακόλουθες κατηγορίες παραδοσιακών οικισμών: Κριτήριο 2 (γεωγραφικό-χωροταξικό): βάσει γεωγραφικής/ χωροταξικής θέσης Κατηγορία 2α: ηπειρωτικοί παραδοσιακοί οικισμοί Κατηγορία 2β: νησιωτικοί παραδοσιακοί οικισμοί Τέλος, για τη διαμόρφωση της επιχειρούμενης χωρικής τυπολογίας, απαραίτητη θεωρήθηκε και η ενσωμάτωση ενός ακόμη χωροταξικού κριτηρίου. Πιο συγκεκριμένα, όπως προέκυψε από τη γεωγραφική ανάλυση (κεφ. 3.2 & 3.3), σημαντικές διαφοροποιήσεις στη λειτουργική φυσιογνωμία μεταξύ των παραδοσιακών οικισμών μπορεί να προκύψουν λόγω της ένταξης τους σε συστοιχίες-clusters καθώς και λόγω της δομής του ευρύτερου χώρου στον οποίο ανήκουν, με τις διαφορές αυτές να σχετίζονται κυρίως με αναπτυξιακά/περιβαλλοντικά ζητήματα ή/και τις προοπτικές των εν λόγω οικισμών. Με βάση λοι-

πόν το εν λόγω κριτήριο, προέκυψαν οι ακόλουθες κατηγορίες παραδοσιακών οικισμών: Κριτήριο 3 (χωροταξικό): βάσει χωροταξικής ένταξης ή/και χωρικών συσχετίσεων Κατηγορία 3α: συστάδα (cluster) παραδοσιακών οικισμών Κατηγορία 3β: μεμονωμένοι παραδοσιακοί οικισμοί Κατηγορία 3γ: παραδοσιακοί οικισμοί ως τμήμα αστικών κέντρων Έχοντας προσδιορίσει τις παραπάνω κατηγορίες, επόμενο στάδιο για τη διαμόρφωση της χωρικής τυπολογίας είναι ο συνδυασμός των κατηγοριών μεταξύ τους. Συνδυάζοντας λοιπόν τις κατηγορίες, προκύπτουν τελικά οι ακόλουθοι δώδεκα (12) τύποι παραδοσιακών οικισμών: Τύπος Ια: παραδοσιακοί οικισμοί σε συστάδες στον παράκτιο ηπειρωτικό χώρο Τύπος Ιβ: παραδ. οικισμοί σε συστάδες στον ορεινό/ημι-ορεινό ηπειρωτικό χώρο Τύπος ΙΙα: μεμονωμένοι παραδοσιακοί οικισμοί στον παράκτιο ηπειρωτικό χώρο Τύπος ΙΙβ: μεμονωμένοι παραδ. οικισμοί στον ορεινό/ημι-ορεινό ηπειρωτικό χώρο Τύπος ΙΙΙα: παραδοσιακοί οικισμοί ως τμήμα πόλεων στον παράκτιο ηπειρωτικό χώρο Τύπος ΙΙΙβ: παραδ. οικισμοί ως τμήμα πόλεων στον ορεινό/ημιορεινό ηπειρωτικό χώρο Τύπος ΙVα: παραδοσιακοί οικισμοί σε συστάδες στον παράκτιο νησιωτικό χώρο Τύπος ΙVβ: παραδ. οικισμοί σε συστάδες στον ορεινό/ημι-ορεινό νησιωτικό χώρο Τύπος Vα: μεμονωμένοι παραδοσιακοί οικισμοί στον παράκτιο νησιωτικό χώρο Τύπος Vβ: μεμονωμένοι παραδ. οικισμοί στον ορεινό/ημι-ορεινό νησιωτικό χώρο Τύπος VΙα: παραδοσιακοί οικισμοί ως τμήμα πόλεων στον παράκτιο νησιωτικό χώρο Τύπος VΙβ: παραδ. οικισμοί ως τμήμα πόλεων στον ορεινό/ημι-ορεινό νησιωτικό χώρο Είναι προφανές, ότι παραπάνω τύποι δεν αποτελούν τη μοναδική εκδοχή μιας χωρικής τυπολογίας, ωστόσο στην παρούσα φάση κρίθηκε ότι είναι κατάλληλοι και εξυπηρετούν σε μεγάλο βαθμό το σκοπό της εργασίας,

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 123

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΟΖΟΥΚΙΔΟΥ

που είναι η διατύπωση γενικών κατευθύνσεων χωρικού σχεδιασμού και προστασίας. 4.2 Η διαβάθμιση της προστασίας Έχοντας διαμορφώσει μια βασική χωρική τυπολογία για τους παραδοσιακούς οικισμούς, στο σημείο αυτό κρίθηκε σκόπιμη η υιοθέτηση μιας διαβαθμισμένης προστασίας, ανάλογα με τις ιδιαίτερες ανάγκες και τον τύπο των παραδοσιακών οικισμών. Πιο συγκεκριμένα, για τα ελληνικά δεδομένα θεωρήθηκε κατάλληλη η υιοθέτηση της πιο -διεθνώς- διαδεδομένης διαβάθμισης της προστασίας σε τρία επίπεδα, ως ακολούθως: Βαθμός Προστασίας 1: Απόλυτη Προστασία Βαθμός Προστασίας 2: Σημαντική Προστασία Βαθμός Προστασίας 3: Περιορισμένη Προστασία Στον Πίνακα 7 παρουσιάζεται κωδικοποιημένα και διαγραμματικά η χωρική τυπολογία με τους δώδεκα (12) τύπους παραδοσιακών οικισμών, καθώς και ο βαθμός προστασίας που έχει αντιστοιχηθεί σε κάθε τύπο. Ειδικότερα, για την επιλογή του κατάλληλου βαθμού προστασίας ανά τύπο παραδοσιακού οικισμού λήφθηκαν υπόψη κυρίως αναπτυξιακά, περιβαλλοντικά και χωροταξικά κριτήρια και συγκεκριμένα έγιναν οι ακόλουθες παραδοχές: σε παραδοσιακούς οικισμούς της παράκτιας ζώνης και ιδιαίτερα στο νησιωτικό χώρο, που συνήθως δέχεται ισχυρές τουριστικές και περιβαλλοντικές πιέσεις, ο βαθμός προστασίας θα πρέπει να είναι υψηλός. παραδοσιακοί οικισμοί του ορεινού/ημι-ορεινού χώρου, ανεξάρτητα από τις περιβαλλοντικές και αναπτυξιακές πιέσεις που μπορεί να δέχονται, λόγω ακριβώς της σχετικής γεωγραφικής τους δυσπροσιτότητας δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με υπερβολική αυ-

στηρότητα (σε σύγκριση π.χ. με αυτούς του παράκτιου χώρου) εκτός εάν πρόκειται για συστάδες (Τύπος Ιβ). παραδοσιακοί οικισμοί που είναι τμήματα μεσαίας ή μεγάλης πόλης, θα πρέπει να διέπονται από ειδικότερους κανόνες προστασίας, καθώς καλούνται να λειτουργήσουν ως μέρος / συνέχεια ενός ευρύτερου αστικού χώρου. Κλείνοντας, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η παραπάνω αντιστοίχηση βαθμού προστασίας ανά τύπο παραδοσιακού οικισμού, μπορεί να διαφοροποιηθεί, καθώς ενώ επιχειρήθηκε η κατά το δυνατόν χρήση αντικειμενικών κριτηρίων, το τελικό αποτέλεσμα εκ των πραγμάτων εμπεριέχει και υποκειμενική κρίση. 4.3 Παράμετροι και κατευθύνσεις σχεδιασμού Όπως έχει ήδη αναφερθεί, οι παραδοσιακοί οικισμοί παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις ακόλουθες κλίμακες σχεδιασμού: α) την αρχιτεκτονική (λόγω της ιδιαίτερης μορφολογίας των κτισμάτων) και β) την πολεοδομική (καθώς αποτελούν αξιόλογα οικιστικά σύνολα) και γ) τη χωροταξική (καθώς αποτελούν μέρος του οικιστικού δικτύου της χώρας). Επομένως, προκειμένου οι κατευθύνσεις σχεδιασμού να είναι πλήρεις, θα πρέπει να αναφέρονται σε όλες τις παραπάνω κλίμακες. Συγκεκριμένα, οι κατευθύνσεις σχεδιασμού και οι κανόνες προστασίας των παραδοσιακών οικισμών θα πρέπει να αφορούν τις ακόλουθες παραμέτρους (κατά κλίμακα σχεδιασμού): Αρχιτεκτονική κλίμακα: • μορφολογία κτιρίων • υλικά δόμησης Πολεοδομική κλίμακα: • πολεοδομική δομή και οργάνωση του δημόσιου χώρου

Πίνακας 7. Κωδικοποίηση χωρικής τυπολογίας παραδοσιακών οικισμών Πηγή: ιδία επεξεργασία

123

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 124

124

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 107-125

• χρήσεις γης • κινητικότητα / προσβασιμότητα (εντός οικισμού) Χωροταξική κλίμακα: • χωροταξική ένταξη (λειτουργικές εξαρτήσεις, δίκτυα κλπ) • χωροταξική οργάνωση χρήσεων γης ευρύτερης περιοχής • προσβασιμότητα (από βασικά εθνικά δίκτυα μεταφορικών υποδομών) Σε σχέση με την αρχιτεκτονική και πολεοδομική κλίμακα, είναι προφανές ότι όσο πιο υψηλός είναι ο επιδιωκόμενος βαθμός προστασίας σε έναν παραδοσιακό οικισμό, τόσο πιο αυστηροί θα πρέπει να είναι οι περιορισμοί και οι κανόνες για καθεμιά από τις παραμέτρους σχεδιασμού και αντιστρόφως. Επίσης, ειδικά στις περιπτώσεις παραδοσιακών οικισμών που ανήκουν σε συστάδες (Τύποι Ια, Ιβ, IVα και IVβ) οι κατευθύνσεις σχεδιασμού -τουλάχιστον στην αρχιτεκτονική κλίμακα- θα πρέπει να είναι κοινές και να διατυπώνονται συνολικά για τους οικισμούς της συστάδας. Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά στη χωροταξική κλίμακα, κύριο μέλημα του σχεδιασμού πρέπει να είναι η βέλτιστη λειτουργική ένταξη του παραδοσιακού οικισμού στο ευρύτερο -φυσικό, πολιτιστικό, οικιστικόπεριβάλλον του.

5. Συμπεράσματα Οι παραδοσιακοί οικισμοί της Ελλάδας αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι της νεώτερης πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας, γι’ αυτό και η αξία τους αναγνωρίστηκε εγκαίρως από την ελληνική πολιτεία. Όμως, παρά το γεγονός αυτό, ουδέποτε έως και σήμερα έχει υπάρξει κάποιο συγκεκριμένο νομοθετικό κείμενο που να ρυθμίζει συνολικά τα ζητήματα προστασίας, τόσο για τους υπάρχοντες παραδοσιακούς οικισμούς όσο και για όσους μελλοντικά κηρυχτούν ως τέτοιοι. Προϋπόθεση για να συμβεί αυτό -δηλαδή να δημιουργηθεί ένα θεσμικό κείμενο που θα ρυθμίζει και θα προωθεί την αποτελεσματική προστασία του συνόλου των παραδοσιακών οικισμών της χώρας, είναι η διαμόρφωση μιας βασικής χωρικής τυπολογίας. Μιας τυπολογίας δηλαδή, που κατ΄αρχήν θα ενσωματώνει τα γεωγραφικά, χωρικά, και περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά των παραδοσιακών οικισμών και θα προβλέπει

τον κατάλληλο βαθμό προστασίας ανάλογα με τον τύπο κάθε παραδοσιακού οικισμού αλλά και τις ειδικότερες αναπτυξιακές του ανάγκες. Αυτό ακριβώς ήταν και το κύριο εγχείρημα της παρούσας εργασίας. Η διαμόρφωση μιας βασικής χωρικής τυπολογίας, η οποία, ακόμη κι αν θεωρηθεί ότι επιδέχεται διαφοροποιήσεις, θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως βάση για μια γόνιμη και εποικοδομητική κριτική ή ακόμη και ως μεθοδολογική αφετηρία για μελλοντικές απόπειρες διαμόρφωσης μιας ενδεχομένως πιο βελτιωμένης εκδοχής της χωρικής τυπολογίας παραδοσιακών οικισμών από αυτή που παρουσιάστηκε. Κλείνοντας, πρέπει να τονιστεί ότι οι παραδοσιακοί οικισμοί της χώρας αποτελούν ένα σημαντικό κεφάλαιο του τόπου μας με διττή σημασία: είναι ταυτόχρονα μέρος της πολιτιστικής/κτισμένης κληρονομιάς της χώρας αλλά και «ζωντανοί οργανισμοί» του οικιστικού της δικτύου. Γι’ αυτό και είναι ιδιαίτερα σημαντικό η ελληνική πολιτεία να μεριμνήσει για την προστασία τους, τόσο μέσω της δημιουργίας ενός αποτελεσματικού -και διαρκώς επικαιροποιούμενου- θεσμικού πλαισίου όσο και μέσω της εφαρμογής ενός κατάλληλού χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Σημειώσεις 1. Ακόμη και οι μετέπειτα αναθεωρήσεις του Γ.Ο.Κ. (Νόμος 1577/85 και 2831/2000) με τελευταία αυτή του 2012 (Ν.4067/2012), δεν επέφεραν ουσιαστικές αλλαγές στις διατάξεις που αφορούν στους παραδοσιακούς οικισμούς. 2. ΦΕΚ 171/A/20-6-1977, «Περί εισπράξεως υπό του Δημοσίου Ταμείου των διά την έκδοσιν οικοδομικών αδειών καταβαλλόμενων φόρων, τελών, εισφορών και κρατήσεων και ρυθμίσεων συναφών θεμάτων» 3. ΦΕΚ 594/Α/1978 «Περί χαρακτηρισμού ως παραδοσιακών οικισμών τινών του Κράτους και καθορισμού των όρων και περιορισμών δομήσεως των οικοπέδων αυτών» 4. Βάσει του τελευταίου Αρχαιολογικού Νόμου 3028/2002 (άρ. 2), ως «ιστορικοί τόποι» ορίζονται «εκτάσεις στην ξηρά ή στη θάλασσα ή στις λίμνες ή στους ποταμούς που αποτέλεσαν ή που υπάρχουν ενδείξεις ότι αποτέλεσαν χώρο εξαίρετων ιστορικών ή μυθικών γεγονότων, ή εκτάσεις που περιέχουν ή στις οποίες υπάρχουν ενδείξεις ότι περιέχονται μνημεία μεταγενέστερα του 1830, τα οποία συνιστούν χαρακτηριστικούς και ομοιογενείς χώρους, που είναι δυνατόν να οριοθετηθούν τοπογραφικά, και των οποίων επιβάλλεται η προστασία λόγω της λαογραφικής, εθνολογικής, κοινωνικής, τεχνικής αρχιτεκτονικής, βιομηχανικής ή εν γένει ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστημονικής σημασίας τους». 5. Οι δέκα περιφέρειες της μελέτης -οι οποίες δεν συνέπιπταν ακριβώς με τις διοικητικές περιφέρειες- προέκυψαν βάσει πολιτιστικών, γεωγραφικών και διοικητικών κριτηρίων και ήταν οι εξής: Στερεά Ελλάδα και Εύβοια, Πελοπόννησος και Νότια Επτάνησα, Ήπειρος και Βόρεια Επτάνησα, Θεσσαλία, Κεντρική και Δυτική

010_Layout 1 30/09/2014 7:50 μ.μ. Page 125

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΟΖΟΥΚΙΔΟΥ

Μακεδονία, Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, Δωδεκάνησα, Κυκλάδες, Νομοί Λέσβου, Χίου και Σάμου και Κρήτη. 6. Οι περιοχές (τ. Νομοί) που παρουσιάζουν τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις κηρυγμένων παραδοσιακών οικισμών είναι αυτές που και στην απογραφή του ΥΠΕΣ (δεκαετία του ’1970) εντοπίστηκαν να έχουν ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό αξιόλογων οικισμών. Ωστόσο σημειώνεται ότι στην περίπτωση των Νομών της Στερεάς Ελλάδας, της Αν. Μακεδονίας & Θράκης, της Κρήτης (πλην Ρεθύμνου), της Αττικής και της Μεσσηνίας, ενώ η έρευνα του ΥΠΕΣ υπέδειξε αρκετές δεκάδες αξιόλογων οικισμών, οι μετέπειτα κηρύξεις παραδοσιακών οικισμών (έως και σήμερα) υπολείπονται σημαντικά (ενδεχομένως επειδή δεν ήταν επιθυμητή στις περιοχές αυτές η επιβολή αυστηρών πολεοδομικών όρων και περιορισμών που οι κηρύξεις αυτές συνεπάγονται για τους οικισμούς). 7. Στον ηπειρωτικό χώρο ο χαρακτηρισμός ενός οικισμού ως παραδοσιακού φαίνεται να συντέλεσε καθοριστικά στην περαιτέρω αναγνωρισιμότητα και επισκεψιμότητά του (και άρα στην τουριστική του ανάπτυξη). Αντίθεα, στην περίπτωση των νησιών (στα οποία απουσιάζουν εντελώς αναπτυξιακοί άξονες και πόλοι, πλην Κρήτης), η κήρυξη κάποιου οικισμού ως παραδοσιακού μάλλον υπήρξε δευτερεύων ή/και αδιάφορος παράγοντας προσέλκυσης της (τουριστικής) ανάπτυξης. 8. Σύμφωνα με τα στοιχεία των τελευταίων απογραφών της ΕΛΣΤΑΤ (1991 και 2001), το ποσοστό των παραδοσιακών οικισμών που ανήκει στις πληθυσμιακές τάξεις κάτω των 2.000 κατοίκων, παρουσιάζει αυξητικές τάσεις, σχεδόν κατά 3 ποσοστιαίες μονάδες από το 1991 έως το 2011.

Πηγές τεκμηρίωσης Γενική Γραμματεία Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής (ΓΓΑΝΠ). Οnline βάση δεδομένων Παραδοσιακών Οικισμών. Διαθέσιμο στο http://www.ypai.gr/site/home/Basic+Menu/ Centre+of+Information/Traditional_static.csp [πρόσβαση: 22 Νοεμβρίου 2012]. Δεσύλλας, Ν. (2008), Ελληνικοί ιστορικοί οικισμοί: Ηπειρωτική Ελλάδα, Αθήνα: Εκδόσεις Σύνολο. ΕΛΣΤΑΤ, απογραφή πληθυσμού 2011 (www.statistics.gr) Μποζινέκη-Διδώνη Π. (επιμ.) (2009), Preservation & development of traditional settlements in Greece (1975-1995); Cultural heritage showcase (2003-2009): the G.N.T.O. programme, Athens: Hellas. Ministry of Tourism; Greek National Tourism Organisation. Μπούρας Χ (επιμ.) (1975), «Η διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς: Η μελέτη εντοπισμού, καταγραφής και αξιολογήσεως παραδοσιακών οικισμών», Αρχιτεκτονικά Θέματα, τ. 9, σελ. 113-157. Μπούρας Χ. (1982). «Η αντιμετώπιση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής», στο Δ. Φιλιππίδης. Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική. Τόμος Α, Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα, σελ. 21-32. Μουτσόπουλος Ν. (1982). Οι ρίζες της παραδοσιακής μας αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών. Παπαπετρόπουλος Α. (2004), «Παραδοσιακοί οικισμοί και πολιτιστικό περιβάλλον. Διοικητική πρακτική και νομολογία», στο Ε. Τροβά (επιμ.), Συνέδριο Ευρωπαϊκού Κέντρου Δημοσίου Δικαίου - Η Πολιτιστική Κληρονομιά και το Δίκαιο, Αθήνα – Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα. Συμβούλιο της Επικρατείας (2008), Υπ’ αριθ. 200/2008 πρακτικό συνεδριάσεως και γνωμοδότηση, σε: Επεξεργασία σχεδίου προεδρικού διατάγματος «Περί χαρακτηρισμού ως παρα-

δοσιακού του οικισμού «Άγιος Γερμανός» του δήμου Πρεσπών του Νομού Φλώρινας και καθορισμού ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης και χρήσης σε αυτόν», Αθήνα: Γενική Γραμματεία Κυβέρνησης. Συμβούλιο της Ευρώπης (1969), First Conference of European Ministers responsible for the Preservation and Rehabilitation of the Cultural Heritage of Monuments and Sites, Brussels: 27-29 November 1969, στο European cultural heritage (Vol. 1): Intergovernmental co-operation collected texts, 2002, Strasburg: Council of Europe Publishing. Τ.Ε.Ε.- Ομάδα Εργασίας Επιτροπής Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς (1977), Επεξεργασία μελέτης του Υπουργείο Εσωτερικών « Εντοπισμός και απογραφή αξιόλογων οικισμών της Χώρας ή τμημάτων αυτών», Αθήνα: ΤΕΕ. Τζάκου Α. (1976), Κεντρικοί οικισμοί της Σίφνου: μορφή και εξέλιξη σε ένα παραδοσιακό σύστημα, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο ΥΠΕΚΑ Οnline βάση δεδομένων Παραδοσιακών Οικισμών. Διαθέσιμο στο <http://estia.minenv.gr> [πρόσβαση: 22 Νοεμβρίου 2012]. ΥΜΑΘ, Οnline βάση δεδομένων Παραδοσιακών Οικισμών. Διαθέσιμο στο < http://www.mathra.gr/default_2401.aspx> [πρόσβαση: 22 Νοεμβρίου 2012]. ΥΧΟΠ (1984α). Πρόγραμμα αναγνώρισης αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας για την ποιοτική αναβάθμιση των οικισμών του νομού Καστοριάς, Αθήνα: ΥΧΟΠ. ΥΧΟΠ (1984β). Μελέτη αναγνώρισης, καταγραφής και αποτύπωσης της πολεοδομικής και αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας του νομού Πιερίας, Αθήνα: ΥΧΟΠ. ΥΧΟΠ (1984γ). Μελέτη αναγνώρισης της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας των οικισμών του νομού Γρεβενών, Αθήνα: ΥΧΟΠ. ΦΕΚ 79/Α/9-4-2012, Νέος Οικοδομικός Κώδικας (Ν.4067/2012) ΦΕΚ140/Α/9-13-06-2000, Τροποποίηση των διατάξεων του ν.1577/1985 «Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός» και άλλες πολεοδομικές διατάξεις (Ν.2831/2000) ΦΕΚ 153/28.06.2002, Προστασία των αρχαιοτήτων και της πολιτιστικής κληρονομιάς (Ν.3028/2002) ΦΕΚ 207/Α/07.10.1999, Χωροταξικός σχεδιασμός και αειφόρος Ανάπτυξη & άλλες Διατάξεις (Ν.2742/99) ΦΕΚ 124/Α/13.6.1997, Βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη των πόλεων και οικισμών της χώρας (Ν.2508/97) ΦΕΚ 61/13.04.1992, Επικύρωση της Σύμβασης της Γρανάδας για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς (Ν.2039/1992) ΦΕΚ 124/Α/ 9.6.1973, Περί Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού (Ν.Δ. 8/1973) ΦΕΚ 210/18.12.1985, Γενικός Οικοδομικός Κώδικας - ΓΟΚ (Ν.1577/85) ΦΕΚ 594/13.11.1978, Περί χαρακτηρισμού ως Παραδοσιακών Οικισμών τινων του Κράτους και καθορισμού των όρων και περιορισμών δομήσεως των οικοπέδων αυτών (Π.Δ. 19-10-1978). ΦΕΚ 171/A/20-6-2977 Περί εισπράξεως υπό του Δημοσίου Ταμείου των διά την έκδοσιν οικοδομικών αδειών καταβαλλόμενων φόρων, τελών, εισφορών και κρατήσεων και ρυθμίσεων συναφών θεμάτων (Ν.622/1977) Φιλιππίδης Δ., Attali E. και Γερόλυμπος Γ. (2007), Νεοκλασικές πόλεις στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα. Φιλιππίδης Δ. (2003), Νησιά του Αιγαίου: αρχιτεκτονική, Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα Φιλιππίδης Δ. (1983), Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική. Τόμος Α’, Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα.

125

011_Layout 1 30/09/2014 7:51 μ.μ. Page 126

126

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 126-128

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Ε Σ

Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ

Α Ν Τ Ι Π Α Ρ Α Θ Ε Σ Ε Ι Σ

ΑΣΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ Ή ΑΣΤΙΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ; ΣΥΓΚΡΙΝΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΛΙΤΟΤΗΤΑΣ, ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ Ντίνα Βαΐου*, Φερενίκη Βαταβάλη*

* Καθηγήτρια, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας ΕΜΠ, divaiou@central.ntua.gr. ** Δρ. αρχιτέκτων-πολεοδόμος, fereniki3@hotmail.com.

Η λιτότητα αποτελεί βασικό συστατικό των νεοφιλελεύθερων πολιτικών που προωθούνται από εθνικές κυβερνήσεις και υπερεθνικούς οργανισμούς με πρόσχημα την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης. Πρόκειται είτε για εμβάθυνση πολιτικών που έχουν δρομολογηθεί από τις δεκαετίες του 1990 και του 2000, είτε για νέα σκληρά μέτρα που επηρεάζουν άμεσα τη ζωή πλατειών κοινωνικών στρωμάτων. Παρότι οι πολιτικές λιτότητας παρουσιάζουν σημαντικές διαφοροποιήσεις από τόπο σε τόπο, κοινή συνιστώσα τους αποτελεί η συρρίκνωση του δημόσιου τομέα, με περικοπές στις δημόσιες δαπάνες, υιοθέτηση σκληρών δημοσιονομικών μέτρων, εκτεταμένες ιδιωτικοποιήσεις υπηρεσιών, υποδομών και ακινήτων, καθώς και μεγάλες μειώσεις στον αριθμό των δημοσίων υπαλλήλων, δημιουργώντας έτσι νέα προσοδοφόρα πεδία για ιδιωτικές επενδύσεις. Προνομιακό πεδίο εφαρμογής των πολιτικών λιτότητας είναι οι πόλεις. Οι πόλεις είναι το πεδίο στο οποίο τόσο οι επιπτώσεις και οι εμπειρίες των πολιτικών λιτότητας, όσο και οι πρακτικές αντίστασης σε αυτές από διαφορετικές κοινωνικές ομάδες εκδηλώνονται πιο έντονα. Οι φτωχοί αλλά και τα μεσαία στρώματα των πόλεων, οι μετανάστες/τριες, οι γυναίκες, οι ηλικιωμέ-

νοι - και συνδυασμοί των παραπάνω – πλήττονται ιδιαίτερα τόσο από τη διάλυση όσο και από την ανεπάρκεια όσων δομών κοινωνικής πρόνοιας συνεχίζουν να υπάρχουν. Τελικά, οι πολιτικές λιτότητας εξαθλιώνουν συστηματικά μεγάλα κομμάτια του αστικού πληθυσμού, αυξάνουν τη φτώχεια και διευρύνουν τις ανισότητες στον αστικό χώρο, θέτοντας νέα ερωτήματα για την κριτική γεωγραφική σκέψη. Σε αυτό το πλαίσιο, πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα από 5 έως 7 Δεκεμβρίου 2013 το εργαστήριο με γενικό τίτλο «Αστική κρίση ή αστικές κρίσεις; Συγκρίνοντας τις πολιτικές λιτότητας, την καθημερινή ζωή και τις αντιστάσεις στις ελληνικές και τις γερμανικές πόλεις». Το εργαστήριο οργανώθηκε από το Τμήμα Γεωεπιστημών / Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Γκαίτε της Φρανκφούρτης και τον Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, με τη στήριξη της Γερμανικής Υπηρεσίας Ακαδημαϊκών Ανταλλαγών (DAAD), και σε αυτό συμμετείχαν περίπου τριάντα μεταπτυχιακοί φοιτητές/τριες, υποψήφιοι διδάκτορες, νέοι ερευνητές/τριες και διδάσκοντες/ουσες από ελληνικά και γερμανικά πανεπιστήμια. Στόχος του εργαστηρίου ήταν να διερευνηθούν ομοιότητες και διαφορές μεταξύ ελληνικών και γερμανικών πό-

011_Layout 1 30/09/2014 7:51 μ.μ. Page 127

ΝΤΙΝΑ ΒΑΪΟΥ, ΦΕΡΕΝΙΚΗ ΒΑΤΑΒΑΛΗ

λεων ως προς τις πολιτικές λιτότητας και τις εμπειρίες που συνδέονται με τις πολιτικές αυτές. Η παράλληλη μελέτη των πολιτικών λιτότητας που εφαρμόζονται στις ελληνικές και τις γερμανικές πόλεις αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την κατανόηση των διαδικασιών εμβάθυνσης του νεοφιλελευθερισμού στις πόλεις, οι οποίες προωθούνται με αφορμή την οικονομική κρίση, όχι μόνο σε ευρωπαϊκό, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι παρουσιάσεις του εργαστηρίου οργανώθηκαν γύρω από τρία βασικά θέματα: α) την κυρίαρχη ρητορική και τις αστικές πολιτικές στην Ελλάδα και τη Γερμανία, β) τις διαδικασίες αστικής ανάπτυξης και τις καθημερινές πρακτικές στις πόλεις και γ) τις μορφές συλλογικής δράσης και αντίστασης. Πραγματοποιήθηκαν συνολικά 16 παρουσιάσεις, αναδεικνύοντας διάφορες όψεις των πολιτικών που έχουν υιοθετηθεί τα τελευταία χρόνια στις πόλεις των δύο χωρών. Πιο αναλυτικά: Ο Bernd Belina (Πανεπιστήμιο Γκαίτε της Φρανκφούρτης) ανέλυσε όψεις της κυρίαρχης ρητορικής που αναπτύσσεται στη Γερμανία γύρω από το χρέος, τον ανταγωνισμό και τις εθνικές επικράτειες στον ευρωπαϊκό χώρο, υποστηρίζοντας ότι η ρητορική αυτή χρησιμοποιείται ως εργαλείο για την εισαγωγή μίας σειράς μεταρρυθμίσεων που φτωχοποιούν την εργατική τάξη της Γερμανίας και συμπιέζουν τους μισθούς. Η Ντίνα Βαΐου (ΕΜΠ) αναφέρθηκε στις επιπτώσεις που έχουν οι περικοπές των μισθών, η αύξηση της ανεργίας και η άνοδος της ακροδεξιάς σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Μέσα από προσωπικές ιστορίες ζωής γυναικών, ανέδειξε ζητήματα σχετικά με το φόβο, τη βία, τις διαπραγματεύσεις ταξικών και εθνοτικών ταυτοτήτων και τις καθημερινές πρακτικές επιβίωσης, ως ψηφίδες για μια συνολική κατανόηση της κρίσης.

Η Σοφία Τσάδαρη (ΕΜΠ), εξετάζοντας τις συγκρούσεις και τις αντιφάσεις μεταξύ παραγωγικών δραστηριοτήτων, τάσεων της κτηματαγοράς και χωρικού σχεδιασμού στην περιοχή του Ελαιώνα, επεδίωξε να διερευνήσει τους συσχετισμούς ανάμεσα σε τοπικές και παγκόσμιες εκφάνσεις της κρίσης, υπογραμμίζοντας το ιστορικό βάθος της. Ο Christian Smigiel (Πανεπιστήμιο Λειψίας) εμπλούτισε συζήτηση παρουσιάζοντας όψεις των πολιτικών λιτότητας που έχουν εφαρμοστεί στις χώρες τις Ανατολικής Ευρώπης, μέσα από το παράδειγμα της Σόφιας. Από τη δεκαετία του 1990 και μέσα από την αλληλεπίδραση υπερεθνικών οργανισμών με τις εγχώριες ελίτ, υιοθετήθηκε μία ποικιλία νεοφιλελεύθερων μέτρων που προωθούν τις ιδιωτικές επενδύσεις στον αστικό χώρο, οδηγώντας σε εξαθλίωση ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της πόλης. Ο Tino Petzold (Πανεπιστήμιο Γκαίτε της Φρανκφούρτης) αναφέρθηκε στις πολλαπλές γεωγραφικές κλίμακες της λιτότητας και στους πολλαπλούς παίκτες που συμμετέχουν στη διαμόρφωση σχετικών πολιτικών χρησιμοποιώντας την έννοια της «κλιμακωτής ελαστικοποίησης» και επεσήμανε την ανάγκη σύνδεσης των αιτημάτων για το δικαίωμα στην πόλη με τις κινητοποιήσεις εναντίον της λιτότητας. Η Conny Petzold (Πανεπιστήμιο Γκαίτε της Φρανκφούρτης) ανέλυσε την χρηματιστικοποίηση της τοπικής αυτοδιοίκησης στη Γερμανία, στο πλαίσιο της οποίας ιδιωτικά κεφάλαια συνδέονται με τους πόρους της αυτοδιοίκησης μέσω ομολόγων, αναπροσανατολίζοντας τις τοπικές πολιτικές προς τον ανταγωνισμό των πόλεων. Ο Κωστής Χατζημιχάλης (Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθήνας) εστίασε σε διαδικασίες υφαρπαγής της γης στην Ελλάδα με αφορμή την κρίση. Κάνοντας συνδέσεις με ανάλογες δια-

δικασίες σε άλλους τόπους, επεσήμανε τις ιδιαιτερότητες της ελληνικής περίπτωσης, λόγω των ποιοτικών χαρακτηριστικών της γης και των ακινήτων, της συμμετοχής της ελληνικής επικράτειας στην ΕΕ/ευρωζώνη και του ειδικού καθεστώτος των Μνημονίων. Η Anne Vogelpohl (Πανεπιστήμιο Αμβούργου) αναφέρθηκε στην αύξηση της επιρροής των διεθνών συμβούλων στις διαδικασίες αστικής ανάπτυξης στη Γερμανία. Στο πλαίσιο της κρίσης, οι διεθνείς σύμβουλοι υποστηρίζουν τις περικοπές και τη λιτότητα και μετατοπίζουν τη δημόσια συζήτηση από τα προβλήματα που προκύπτουν από την εφαρμογή οικονομικών μέτρων σε ζητήματα οικονομικής μεγέθυνσης και από τις διαδικασίες αναδιανομής σε εξατομικευμένες επιλογές. Ο Daniel Mullis (Πανεπιστήμιο Γκαίτε της Φρανκφούρτης), μέσα από το παράδειγμα του κινήματος Blockupy στη Φρανκφούρτη, διερεύνησε του τρόπους με τους οποίους οι χωρικές πρακτικές και δράσεις συμβάλλουν στην πολιτικοποίηση της κοινωνίας και στη διαμόρφωση προτάσεων για ένα άλλο πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης. Οι Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου, Μαρία Καλαντζοπούλου, Πέννυ Κουτρολίκου, Δήμητρα Σπανού και Φερενίκη Βαταβάλη από την ομάδα Encounter Athens επικεντρώθηκαν στην παρουσίαση του εργαστηρίου «Καθεστώτα κρίσης και αναδυόμενα κοινωνικά κινήματα στις πόλεις της

127

011_Layout 1 30/09/2014 7:51 μ.μ. Page 128

128

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 126-128

Νότιας Ευρώπης» που πραγματοποιήθηκε το Φεβρουάριο του 2013 στην Αθήνα, αναδεικνύοντας ομοιότητες και διαφορές σχετικά με τις εκφάνσεις και τα βιώματα της κρίσης στις πόλεις της Νότιας Ευρώπης, τις υιοθετούμενες πολιτικές «ανάκαμψης», καθώς και τις αντιδράσεις και τις διεκδικήσεις που συγκροτούνται σε τοπικό επίπεδο. Ο Felix Silimon-Pflug (Πανεπιστήμιο Γκαίτε της Φρανκφούρτης), μέσα από το παράδειγμα του Βερολίνου και της Φρανκφούρτης, ανέδειξε τις διαδικασίες με τις οποίες το γερμανικό δημόσιο εισάγει στην ελεύθερη αγορά την ακίνητη περιουσία που του ανήκει, αναγνωρίζοντας ως βασικό στοιχείο τη στρατηγική αποπολιτικοποίησης των διαδικασιών αστικής ανάπτυξης. Η παρουσίαση των Μαρία Μαντουβάλου, Θάνου Παγώνη και των μεταπτυχιακών φοιτητών/τριών Δημοσθένη Χούπα, Αλέξη Ιωάννου, Εύας Καραγκιοζίδου, Δόμνας Κατσάνη, Ιλιάνας Κελλά, Βερίνας Μυροφίδου, Εύας Παπατζανή, Ελένης Πλουμίδη, Βίκυς Πολυχρονοπούλου, Σοφίας Θεοδωράκη και Αντώνη Τσιλιγιάννη, βασισμένη σε μεταπτυχιακές εργασίες του μαθήματος «Θέματα Αστικού Σχεδιασμού» του ΔΠΜΣ ΠολεοδομίαΧωροταξία ΕΜΠ, ανέδειξε αντιφάσεις των επίσημων σχεδιασμών και οριοθετήσεις των επιλογών της κεντρικής εξουσίας και της αγοράς απέναντι σε συλλογικές μορφές οργάνωσης του

αστικού χώρου, καθώς και την πολυμορφία των εστιών αντίστασης σε κεντρικές περιοχές της Αθήνας. Στην παρουσίασή του, ο Felix Wiegand (Πανεπιστήμιο Γκαίτε της Φρανκφούρτης) επικεντρώθηκε στη δημοσιονομική κρίση της γερμανικής αυτοδιοίκησης, που επιτείνεται εξαιτίας της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, και οδηγεί -ανάμεσα σε άλλα- σε συρρίκνωση των κοινωνικών παροχών, εκτεταμένες ιδιωτικοποιήσεις και αντιδημοκρατικές μορφές διακυβέρνησης. Η Δήμητρα Σιατίτσα (ΕΜΠ) εστίασε στο ζήτημα της κατοικίας στην Αθήνα, ξεδιπλώνοντας όλο το εύρος των νεοφιλελεύθερων πολιτικών που επιδιώκουν τη συγκέντρωση της ιδιοκτησίας και τη χρηματιστικοποίηση της κατοικίας, περιγράφοντας μία σειρά από κοινωνικές πρακτικές που αναπτύσσονται από τα κάτω για την πρόσβαση σε στέγη και επισημαίνοντας την ανάγκη για διερεύνηση νέων συλλογικών μορφών ιδιοκτησίας κατοικίας. Μιλώντας επίσης για το ζήτημα της κατοικίας στη Γερμανία, η Susanne Heeg (Πανεπιστήμιο Γκαίτε της Φρανκφούρτης) αναφέρθηκε στις διαδικασίες συσσώρευσης στεγαστικού αποθέματος σε περιορισμένο αριθμό ισχυρών επενδυτικών ομίλων, στις επενδύσεις σε ακίνητα στις πιο δυναμικές πόλεις της Γερμανίας και στην εισαγωγή νέων περιαστικών εκτάσεων στην αγορά κατοικίας, που οδηγούν

σε άνοδο των τιμών της κατοικίας, εξευγενισμό αστικών περιοχών, εξώσεις, εκτοπισμούς και διεύρυνση των χωρο-κοινωνικών διαχωρισμών. Η Αθηνά Αθανασίου (Πάντειο Πανεπιστήμιο) διεύρυνε τη συζήτηση για την κρίση και την κριτική πέρα από τις πόλεις και τον αστικό χώρο. Επεσήμανε ότι η κριτική σκέψη είναι εξ ορισμού σκέψη σε κρίση που μπορεί να αποσταθεροποιήσει αποκρυσταλλωμένες αλήθειες και τόνισε ότι έχει ιδιαίτερη σημασία να διερευνήσουμε πώς η κρίση, ως εξουσιαστικός σχηματισμός του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, μας καλεί να ξαναφανταστούμε ή να επανεμπλακούμε με το πολιτικό. Τέλος, στο πλαίσιο του εργαστηρίου πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στο πρώην αεροδρόμιο του Ελληνικού, ένα εμβληματικό παράδειγμα σύγκρουσης μεταξύ πολιτικών ιδιωτικοποίησης και κοινωνικών αγώνων για την προστασία της δημόσιας περιουσίας και του δικαιώματος των πολιτών να αποφασίζουν για την πόλη τους. Η επίσκεψη περιλάμβανε επίσης ενημέρωση για το Μητροπολιτικό Κοινωνικό Ιατρείο Ελληνικού, τον Αυτοδιαχειριζόμενο Αγρό του Ελληνικού, την ελεύθερη παραλία του Αγ.Κοσμά και τις κοινωνικές υπηρεσίες του Δήμου Ελληνικού-Αργυρούπολης, που αποτελούν απάντηση στις προωθούμενες πολιτικές λιτότητας σε τοπικό επίπεδο, αλλά και πέρα από αυτό.

012_Layout 1 30/09/2014 7:52 μ.μ. Page 129

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 129-131

8ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΡΙΣΙ, 27-31 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2013 Σωτήριος Καραλής*, Κανέλλα Βαλκάνου**, Ευθύμιος Καρύμπαλης***

Τον περασμένο Αύγουστο και συγκεκριμένα μεταξύ 27 και 31, πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι το όγδοο κατά σειρά Διεθνές Συνέδριο Γεωμορφολογίας, με τίτλο «Γεωμορφολογία και Αειφορία». Το συνέδριο που διοργανώθηκε από την Παγκόσμια Ένωση Γεωμορφολόγων (IAG - International Association of Geomorphologists), διεξάγεται κάθε 4 έτη και είναι από τα πιο σημαντικά στον επιστημονικό και ακαδημαϊκό χώρο καθώς το εύρος της θεματολογίας του ελκύει όχι μόνο γεωμορφολόγους και γεωλόγους αλλά και πλήθος άλλων επιστημόνων πολλών παρεμφερών γνωστικών αντικει-

* Σωτήριος Καραλής (Υπ. Διδάκτορας, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, karalis@hua. gr) ** Κανέλλα Βαλκάνου (Υπ. Διδάκτορας, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, kvalkanou@hua. gr) *** Ευθύμιος Καρύμπαλης (Αν. Καθηγητής, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, karymbalis@hua. gr)

μένων. Το πρώτο από τη σειρά αυτή των συνεδρίων έλαβε χώρα το 1985 στο Μάντσεστερ ενώ το αμέσως προηγούμενο από τη Γαλλία έγινε στη Μελβούρνη και το επόμενο θα διεξαχθεί το 2017 στην Καλκούτα της Ινδίας. Μεταξύ των Διεθνών αυτών Συνεδρίων της Διεθνούς Ένωσης Γεωμορφολόγων πραγματοποιειούνται τοπικά, μικρότερης εμβέλειας συνέδρια. Το επόμενο ενδιάμεσο τοπικό συνέδριο ανακοινώθηκε ότι θα λάβει χώρα το 2015 στη Σιβηρία. Κατά τη διάρκεια των 5 ημερών του συνεδρίου, στις συνεδριακές εγκαταστάσεις του κέντρου «Citè de sci-

Ο εντυπωσιακός χώρος του κέντρου όπου έλαβε χώρα το συνέδριο.

129

012_Layout 1 30/09/2014 7:52 μ.μ. Page 130

130

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 129-131

Ο ιταλός καθηγητής Mauro Soldati, αντιπρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Διεθνούς Ένωσης Γεωμορφολόγων για την περίοδο 2013-2017.

ences et de l’industrie», συνέρρευσαν πάνω από 2.000 συμμετέχοντες από πλήθος Πανεπιστημίων και Ερευνητικών Ινστιτούτων προκειμένου να παρουσιάσουν τα αποτελέσματα της πρόσφατης ερευνητικής δουλειά τους στη διεθνή επιστημονική κοινότητα και να ανταλλάξουν ιδέες και προτάσεις με συναδέλφους τους από όλο τον κόσμο. Κάθε ημέρα έκλεινε με την ομιλία ενός κύριου ομιλητή στο κεντρικό αμφιθέατρο ενώ οι συνεδρίες λάμβαναν χώρα παράλληλα και διεξήχθησαν σε 3 αμφιθέατρα και 6 αίθουσες. Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου διοργανώθηκαν επτά συν-συνεδριακές εκδρομές ενώ μετά το πέρας αυτού πραγματοποιήθηκαν άλλες έξι μετασυνεδριακές, οι οποίες συντονίστηκαν από Γάλλους, Ιταλούς και Αυστριακούς γεωμορφολόγους. Οι εκδρομές έγιναν με τη βοήθεια δέκα επτά Πανεπιστημίων από τη Γαλλία και τριών από τη Ελβετία και την Ιταλία. Εκτός από τις περιλήψεις των ανακοινώσεων και το πρόγραμμα του συνεδρίου που μοιράστηκαν σε ψηφιακή μορφή, στους συμμετέχοντες δόθηκαν επίσης δύο βιβλία σχετικά με τη γεωμορφολογία της Γαλλίας: το «Géomorphologie de la France» coordinated του D. Mercier (Dunod), και το «Landscapes and Landforms of France» με επιμέλεια των M. Fort και M.F. André.

Εντός του χώρου του συνεδρίου ‒ άνω επίπεδο πόστερ παρουσιάσεων.

Αξίζει να σημειωθεί ότι από την Ελλάδα στην επιστημονική επιτροπή συμμετείχε από το Πανεπιστήμιο της Πάτρας ο κ. Στάθης Στείρος. Οι περιλήψεις των εργασιών κρίθηκαν από τους 105 συν-προεδρεύοντες των θεματικών ενοτήτων. Οι ενότητες αυτές στο σύνολό τους ήταν 27 και τα αντικείμενά τους αφορούσαν την πλανητική γεωμορφολογία, τη μέγα γεωμορφολογία, την τεκτονική γεωμορφολογία, τη γεωμορφολογία ηφαιστείων, τη γεωμορφολογία καρστικών και ψαμμιτικών δομών, τη γεωμορφολογία σε σχέση με την παγκόσμια κλιματική αλλαγή, τη σχέση μεγέθους και περιόδου επαναφοράς στη γεωμορφολογία (γεωμορφολογία ακραίων γεγονότων), τις διεργασίες κλιτύων και τις κινήσεις υλικών λόγω βαρύτητας, την ποτάμια γεωμορφολογία και διαχείριση λεκανών απορροής, την παράκτια γεωμορφολογία και διαχείριση παράκτιας ζώνης, την υποθαλάσσια γεωμορφολογία, το ισοζύγιο ιζημάτων, τη γεωμορφολογία των τροπικών περιοχών και τη γεωμορφολογία ψυχρών περιοχών (παγετώδης Γεωμορφολογία). Τέλος υπήρχε και μια ιδιαίτερη ενότητα που αφορούσε τις μεθόδους στη γεωμορφολογία με τις ενδιαφέρουσες υποκατηγορίες της μοντελοποίησης, της στατιστικής, των

μεθόδων χρονολόγησης, της τηλεπισκόπισης και της χωρικής ανάλυσης. Οι συμμετοχές στο σύνολό τους, έφτασαν τις 1.936, 931 από τις οποίες παρουσιάστηκαν προφορικά και 1.005 που παρουσιάστηκαν με τη μορφή πόστερ. Από τις ευρωπαϊκές χώρες ο μεγάλος αριθμός των συμμετοχών ήταν από τη Γαλλία και την Ιταλία, ενώ αρκετοί συμμετέχοντες ήταν από την Ισπανία, την Ελβετία, την Αγγλία, την Ιρλανδία, την Πολωνία, την Αυστρία, τη Ρουμανία, τη Ρωσία, τη Νορβηγία, την Τσεχία, την Ελλάδα και την Τουρκία. Από την αμερικάνικη ήπειρο, εκτός των ΗΠΑ και του Καναδά, εντυπωσιακή ήταν η συμμετοχή των γεωμορφολόγων από τη Βραζιλία. Στις ασιατικές χώρες την πλειοψηφία κατείχαν οι Ινδοί και οι Κινέζοι, ενώ μεγάλη ήταν και η συμμετοχή των Αυστραλών και Νεοζηλανδών. Μεγάλο ποσοστό τόσο των προφορικών παρουσιάσεων, όσο και των πόστερ έγινε από διδακτορικούς φοιτητές που παρουσίασαν την πορεία της διδακτορικής τους έρευνας ενώ υπήρξε και ειδική ενότητα με τη συμμετοχή νέων επιστημόνων. Οκτώ προφορικές παρουσιάσεις έγιναν από Έλληνες επιστήμονες με δύο από αυτές να αφορούν έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. Η μία από αυτές έγινε

012_Layout 1 30/09/2014 7:52 μ.μ. Page 131

ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΚΑΡΑΛΗΣ, ΚΑΝΕΛΛΑ ΒΑΛΚΑΝΟΥ, ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΚΑΡΥΜΠΑΛΗΣ

στη συνεδρία των μικρών λεκανών απορροής από τους Σ. Καραλή, Κ. Καλογερόπουλο, Ε. Καρύμπαλη και Χ. Χαλκιά και είχε θέμα την εκτίμηση των σχέσεων μεταξύ μορφομετρικών παραμέτρων και υδρολογικών δεικτών. Η δεύτερη με τίτλο «Λιθοστρωματογραφικά στοιχεία για την εξέλιξη της εξέλιξης της παλαιογεωγραφίας της λεκάνης των Αθηνών κατά τη διάρκεια του Ολόκαινου (6.000 χρόνια πριν από σήμερα)» έγινε στη συνεδρία της γεωαρχαιολογίας από τους Δ. Βανδαράκη, Κ. Παυλόπουλο, Κ. Βουβαλίδη και Ε. Fouache. Οι παρουσιάσεις με μορφή πόστερ από την Ελλάδα ήταν δεκαοκτώ και έγιναν από το τμήμα γεωλογίας και γεωπεριβάλλοντος του εθνικού και Καποδιστριακού πανεπιστημίου της Αθήνας, το τμήμα γεωλογίας του πανεπιστημίου της Πάτρας, το τμήμα φυσικής του πανεπιστημίου Ιωαννίνων, το τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο αλλά και από ερευνητικά κέντρα όπως το Ελληνικό κέντρο θαλάσσιων ερευνών. Ενδεικτικά αναφέρονται οι εξής: ‒ Ε. Καρύμπαλης, P. Giles, Δ. Παπαναστασίου, Μ. Φερεντίνου, Κ. Γάκη Παπαναστασίου με θέμα της ανάλυση των σχέσεων μεταξύ αλλουβιακών ριπιδίων και των αντίστοιχων λεκανών στη λίμνη Τριχωνίδα (Δυτική Ελλάδα)

‒ Ε. Σίμου, Β. Καραγκούνη, Γ. Παπαντωνίου, Π. Νομικού με θέμα τη μορφοτεκτονική ανάλυση της λεκάνης της Κοζάνης, Δυτική Μακεδονία ‒ Κ. Βαλκάνου, Ε. Καρύμπαλης, Δ. Παπαναστασίου, Χ. Χαλκιάς και Κ. Γάκη Παπαναστασίου με τίτλο «Μορφοτεκτονική μελέτη της Βόρειας Εύβοιας» ‒ Κ. Γάκη Παπαναστασίου, Γ. Μπαθρέλλος, Ε. Καρύμπαλης, Χ. Σκυλοδήμου με θέμα την εκτίμηση κινδύνου αστικής πλημμύρας με πολυκριτηριακή ανάλυση: περίπτωση μελέτης ο Κηφισός ποταμός, Αθήνα ‒ Κ. Τσανάκας, Κ. Γάκη Παπαναστασίου, Χ. Μαρουκιάν, Χ. Χαλκιάς, Π. Κατσαφάδος, Κ. Καλογερόπουλος με τίτλο «Μια ολοκληρωμένη εκτίμηση των αιτιών της πλημμύρας του χειμάρρου Ξερολάκι στη Βόρεια Ελλάδα, βασισμένη σε γεωμορφολογικά και μετεωρολογικά δεδομένα» -P. Giles, B. Whitehouse, E. Καρύμπαλης με θέμα της έρευνα των μοφολογικών χαρακτηριστικών των αλλουβιακών ριπιδίων που έχουν τροποποιηθεί από αλληλεπίδραση από άλλου ποταμούς σε ευρύτερες αξονικές κοιλάδες στην περιοχή Yukon, στον Καναδά και την Αλάσκα, Αμερική Στο τέλος του συνεδρίου διεξήχθησαν εκλογές για το νέο Διοικητικό Συμβούλιο της Διεθνούς Ένωσης Γεωμορφολόγων κατά την οποία νέος

πρόεδρος για την επόμενη τετραετία εξελέγη ο Γάλλος Καθηγητής Eric Fouache αντικαθιστώντας τον απερχόμενο ΝεοΖηλανδό Καθηγητή Michael Crozier. Ο νέος πρόεδρος, καθηγητής γεωμορφολογίας στο πανεπιστήμιο Paris Sorbonne και αντιπρύτανης στο πανεπιστήμιο Paris Sorbonne Abu Dhabi στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, αφού ευχαρίστησε όλους για την εμπιστοσύνη έθεσε τους στόχους για την ερχόμενη τετραετία έως το 2017 μεταξύ των οποίων είναι η υποστήριξη των νέων γεωμορφολόγων καθώς και καινοτόμες δραστηριότητες ομάδων εργασίας, η νομική διασφάλιση της βιωσιμότητας της ένωσης και τέλος τη διασφάλιση της οικονομικής βιωσιμότητας μέσω της καινοτομίας ώστε να βρεθούν πηγές χρηματοδότησης. Η συνέδριο ήταν εντυπωσιακό τόσο από πλευράς πλήθους συμμετεχόντων, όσο και παρουσιάσεων οι οποίες ήταν στο σύνολό τους πολύ ενδιαφέρουσες. Εκτός από τις εργασίες του συνεδρίου, το Παρίσι ήταν μια πόλη που άφησε τις καλύτερες εντυπώσεις τόσο με τις ομορφιές, τα αξιοθέατα και τα μουσεία του όσο και με τους κατοίκους του οι οποίοι ήταν πάντα ευγενικοί και πρόθυμοι να προτείνουν στους σύνεδρους τρόπους να γνωρίσουν την πόλη τους και τα αξιοθέατά της. Η συνάντησή μας, στο πλαίσιο του συνεδρίου, με επιστήμονες από άλλες χώρες και πανεπιστήμια του εξωτερικού ήταν αφορμή για εποικοδομητικές επιστημονικές συζητήσεις και νέες συνεργασίες σε γεωμορφολογικά θέματα αιχμής.

131

013_Layout 1 30/09/2014 7:53 μ.μ. Page 132

132

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 132-135

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

ΧΩΡΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟΥ1

Γεωργία Αλεξανδρή2

1. Διδακτορική Διατριβή στο Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, 2013. Επιβλέπων καθηγητής Θωμάς Μαλούτας 2. Διδάκτωρ Ανθρωπογεωγραφίας, Επιστημονική Συνεργάτης Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών Email: galexandri@ekke.gr

Η διδακτορική διατριβή με τίτλο «Χωρικές και κοινωνικές μεταβολές στο κέντρο της Αθήνας: η περίπτωση του Μεταξουργείου» ολοκληρώθηκε το 2013, υπό την επίβλεψη των Θωμά Μαλούτα, Κωστή Χατζημιχάλη και Ρωξάνης Καυταντζόγλου, στο τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου. Κύριο ερώτημα αυτής της εργασίας αποτελεί το πώς εμφανίζονται τάσεις gentrification, ή «εξευγενισμού» όπως έχει μεταφερθεί στα ελληνικά ο συγκεκριμένος όρος3, στο κέντρο της Αθήνας και ιδιαίτερα στην περιοχή του Μεταξουργείου, όπως και το αν οι συγκεκριμένες θεωρήσεις περί gentrification μπορούν να αποτελέσουν εργαλείο ερμηνείας των πρόσφατων χωρικών και κοινωνικών αναδιαρθρώσεων. Το κείμενο της διατριβής απαρτίζεται από δέκα κεφάλαια που εμπεριέχονται σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος αποτελείται από τη βιβλιογραφική επισκόπηση των θεωρήσεων της διαδικασίας gentrification και τη μεθοδολογική προσέγγιση της μελέτης περίπτωσης της περιοχής του Μεταξουργείου. Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στις ιστορικές και οικονομικές συνθήκες που συνέβαλαν στη χωρική και κοινωνική σύνθεση του κέντρου της Αθήνας και του Μεταξουργείου. Το τρίτο μέρος περιλαμβάνει την ανάλυση των στοιχείων της έρευνας πεδίου και τα συμπεράσματα της διατριβής.

Θεωρητικές ανησυχίες και αναζητήσεις απο την «περιφέρεια» Το gentrification αποτελεί βίαιη διαδικασία χωρο-κοινωνικών αναδιαρθρώσεων στη σύγχρονη πόλη (Smith, 1996). Με τον συγκεκριμένο όρο περιγράφεται ο τρόπος με τον οποίο υποβαθμισμένες συνοικίες της πόλης υφαρπάζονται από μελή της μεσαίας και της ανώτερης τάξης, με αποτελέσμα τον εκτοπισμό των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων. Συχνά αναδιαρθρώσεις τύπου gentrification συνοδεύονται από κρατικές παρεμβάσεις, με άμεσο (με εργαλεία κεντρικού σχεδιασμού) είτε με έμμεσο (φορολογικές ελαφρύνσεις κ.λπ.). Αν μελετήσουμε σε βάθος τη βιβλιογραφία που έχει αναπτυχθεί γύρω από τη διαδικασία του gentrification, θα συνειδητοποιήσουμε ότι δεν υπάρχει κάποια κεντρική θεωρία. Σε γενικές γραμμές, ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώνεται η σκέψη για το gentrification διέπεται από συγκεκριμένες υποθέσεις και παραδοχές του αγγλοσαξονικού κόσμου, τις οποίες οι ερευνητές της «περιφέρειας» καλούνται να ασπαστούν (Maloutas, 2012). Αυτό δε σημαίνει ότι σε άλλες πόλεις δεν μπορεί να αναπτυχθεί το φαινόμενο, ή ότι οι έρευνες σε πόλεις της περιφέρειας, που δεν μπορούν να ακολουθήσουν per se τις αρχικές περιγραφές και διατυπώσεις

013_Layout 1 30/09/2014 7:53 μ.μ. Page 133

ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ

έχουν μικρότερο επιστημονικό κύρος (Chatzimichalis and Vaiou, 2004). Τουναντίον, οι μη-αγγλοσαξονικες περιπτώσεις gentrification, προτάσσουν τοπικές ιδιαιτερότητες και χαρακτηριστικά που επηρεάζουν την πορεία της διαδικασίαςσε κάθε περίπτωση. Έτσι το gentrification έχει πολύ διαφορετική υπόσταση από δυτικά παραδείγματα, και η ακαδημαϊκή συνεισφορά των περιφερειακών μελετών, έγκειται ακριβώς σε αυτήν την επισήμανση των διαφοροποιήσεων της διαδικασίας που συνάδουν με τις ιδιαίτερες χρονο-γεωγραφίες του gentrification. Στην Αθήνα, δυναμικές gentrification εμφανίζονται στη μικροκλίμακα, στις γειτονιές που είναι συνδεδεμένες με το ισχνό βιομηχανικό παρελθόν της πόλης, όπως στις όμορες της Πειραιώς γειτονιές (Πλάκα, Θησείο, Πετράλωνα, Γκάζι). Για να μπορέσω να μελετήσω τον τρόπο με τον οποίο το gentrification εξελίσσεται, στράφηκα στην μελέτη του Μεταξουργείου: μια περιοχή που ενώ μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990 είχε τη φήμη μιας λαϊκής συνοικίας, από τα μέσα της δεκαετίας του 2000 άρχιζει να διαφημιζεται απο τον τύπο ως η «νέα» καλλιτεχνική συνοικία της πόλης με νέα «εναλλακτικά» στέκια, στην οποία εγκαθίστανται νέοι δραστήριοι κάτοικοι. Μεθοδολογικές προσεγγίσεις Για την εξέταση των χωρικών και κοινωνικών αναδιαρθρώσεων στην περιοή του Μεταξουργείου υιοθέτησα ποιοτικές μεθόδους διερεύνησης. Η χαρτογραφική αποτύπωση των τάσεων της διαδικασίας μέσα από τις μεταβολές στις χρήσεις γης συνοδεύτηκαν από συνεντεύξεις με τις κοινωνικές ομάδες τις περιοχής (50), επενδυτές, επιχειρηματίες, πολιτικούς και πολεοδόμους (24), και την επισκόπηση τεκμηρίων (ερευνητικά προγράμματα, άρθρα εφημερίδων, ιστοσελίδες που αναφέρονται στην περιοχή).

Διαδικασίες gentrification στο Μεταξουργείο- επιλεκτική αναφορά στην ανάλυση Νεοεισερχόμενοι κάτοικοι και χωροκοινωνικές καθημερινότητες και δυναμικές Στο Μεταξουργειο διακρίνονται δύο εισροές νέων κατοίκων με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, στην περιοχή εγκαθίστανται πιο εύπορα νοικοκυριά, που διακρίνονται από έντονο οικονομικό και πολιτισμικό κεφάλαιο και είναι ιδιοκτήτες ανακαινισμένων κατοικιών. Από τα μέσα της δεκαετία του 2000, αρχίζουν να εγκαθίστανται νοικοκυριά με έντονο πολιτισμικό, αλλά μικρότερο οικονομικό κεφάλαιο, οι οποίοι αυτοχαρακτηρίζονται ως «εναλλακτικοί» και συγκατοικούν με φίλους σε διαμερίσματα των πολυκατοικιών της αντιπαροχής ή σε παλιές μονοκατοικίες. Οι νεοεισερχόμενες ομάδες έχουν μετεγκατασταθεί στο Μεταξουργείο με αντίστροφους χρόνους και διαφορετικούς τρόπους από εκείνους που υποθέτει η θεωρία των σταδίων της διαδικασίας gentrification (Rose, 1984, Ley, 1996). Αυτή η αντιστροφή οφείλεται στις πληροφορίες που διέθετε η πρώτη ομάδα όσον αφορά τα σχέδια ανάπλασης της περιοχής από τη δεκαετία του 1990, στη δικτύωσή της με πολιτικούς φορείς, αλλά και στις προσωπικές εμπειρίες gentrification σε δυτικές πόλεις. Οι σχέσεις που αναπτύσσουν οι κοινωνικές ομάδες στην καθημερινότητά τους στο Μεταξουργείο ποικίλλουν, διαμορφώνοντας έτσι και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του gentrification στο Μεταξουργείο. Οι εύπορες νεοεισερχόμενες ομάδες χρησιμοποιούν αρκετά επιλεκτικά την περιοχή, καθώς απευθύνονται κυρίως στις νέες χρήσεις που ικανοποιούν τα πρότυπα κατανάλωσής τους για τις καθημερινές ανάγκες. Φιλικές σχέσεις ανα-

πτύσσονται με άτομα της ίδιας κοινωνικο-οικονομικής κατηγορίας, ενώ οι σχέσεις που αναπτύσσονται με τις άλλες κοινωνικές ομάδες της περιοχής είναι τυπικές. Οι πρακτικές που αναπτύσσουν σε καθημερινό επίπεδο, αλλά και η συνεργασία στη βάση της ομάδας πίεσης που αναπτύσσουν μέσα από το όχημα της Πρότυπης Γειτονιάς4, συμβάλλουν στη διεκδίκηση του χώρου για μεσαίες τάξεις και τη διεύρυνση του gentrification της περιοχής. Η καθημερινότητα των «εναλλακτικών» νεοκατοίκων αναφέρεται πιο έντονα στις νέες χρήσεις της περιοχής, κυρίως τους πολιτιστικούς χώρους και στα στέκια που συχνάζουν άτομα και παρόμοιες αισθητικές προδιαθέσεις και αναζητήσεις. Οι κοινές χωρικές αναφορές συμβάλλουν στην ανάπτυξη δικτύων που προάγουν την επαγγελματική σταδιοδρομία και τις καλλιτεχνικές δράσεις. Μέσα από τις καθημερινές πρακτικές των εναλλακτικών νεοκατοίκων και των καλλιτεχνών διαμορφώνεται μια διαφορετική ταυτότητα για την περιοχή η οποία υπογραμμίζει τη διαφορετικότητά της μέσα από την πολιτιστική υπεροχή των νεοεισερχόμενων. Οι υπόλοιπες κοινωνικές ομάδες καλούνται να προσαρμοστούν στη «νέα εποχή» που διαμορφώνεται, δηλαδή να προσαρμοστούν στο gentrification. Ωστόσο, οι υπόλοιπες κοινωνικές ομάδες, ιδιαίτερα οι παλιοί κάτοικοι και οι μετανάστες, ελάχιστα γνωρίζουν για τις δράσεις των εύπορων νεοκατοίκων, τις συμμαχίες και τις καλλιτεχνικές παρεμβάσεις στο χώρο. Οι διαφορετικές καθημερινότητες λειτουργούν παράλληλα στον ίδιο χώρο, όπου η κάθε κοινωνική ομάδα βιώνει απομνωμένα τη δικής της καθημερινότητα. Παρ’ όλα αυτά, κοινωνικές τεκτονικές και δυσφορία αναπτύσσονται απέναντι σε αυτόν που ενοχλεί, δηλαδή στον «Άλλο» που αποτελεί απειλή την ομαλή λειτουργία της καθημερινότητας του Μεταξουρ-

133

013_Layout 1 30/09/2014 7:53 μ.μ. Page 134

134

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 132-135

γείου. Οι κάτοικοι της περιοχής αντιλαμβάνονται τον μετανάστη χωρίς χαρτιά, τον χρήστη ουσιών και τον τσιγγάνο, τον «Άλλος» ως αίτιο υποβάθμισης. Ο φόβος του «Άλλου» αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία αναπτύσσονται οι αμυντικές συμπεριφορές και η διεκδίκηση του χώρου του Μεταξουργείου απο τις νεοεισερχόμενες ομάδες. Ο φόβος που επικαλείται τον εκτοπισμό του «Άλλου» αποτελεί το δούρειο ίππο του gentrification του Μεταξουργείου. Πολεοδομική πολιτική, νέοι επενδυτές και αλλαγές στις χρήσεις γης Σε θεσμικό πλαίσιο, οι διάφορες κρατικές πρωτοβουλίες υποβοηθούν τη διαδικασία. Όπως στοιχειοθετείται από συνεντεύξεις με δημοτικούς συμβούλους και πολεοδόμους, με συγκεκριμένες σημειακές κρατικές παρεμβάσεις, μπορεί να ενεργοποιηθεί το ενδιαφέρον της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και η αγορά σε συγκεκριμένες περιοχές να μπει σε κίνηση. Από τη δεκαετία του 1980, μέσα από μελέτες αναβάθμισης της περιοχής, προεδρικά διατάγματα (απο απογόρευση των βιομηνικών και βιοτεχνικών χρήσεων γης μέχρι τη μείωση του συντελεστή δόμησης και παροχή φορολογικών κίνητρων), το κράτος έχει «κάνει νεύμα» σε ιδιώτες να αναλάβουν την αποκατάσταση/ βελτίωση της συγκεκριμένης περιοχής. Αρκετοί επιχειρηματίες στις νέες χρήσεις γης (όπως εστιατόρια, καφενεία, μπαρ και μαγαζί βιολογικών προϊόντων), υποστηρίζουν ότι αποφάσισαν να επενδύσουν στην περιοχή λόγω του γενικότερου «ανεβάσματος» της περιοχής, καθώς και της περιρρέουσας φήμης περί ανάπλασης. Οι ιδιαίτερες σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα σε μεγαλοεπενδυτές στην περιοχή, και σε κρατικούς φορείς, δεν μπορούν να θεωρηθούν αμελητέες. Επί παραδείγματι, μέσα απο «πίεση», ή ακόμα και λόγω της διασύνδεσης της

Χάρτης 1 Χρήσεις γης του Μεταξουργείου το 1991 απεικόνιση μέσα από την περιγραφή και τις σημειώσεις των Δημητριάδη κ.α, ©Γ. Αλεξανδρή

εταιρείας Oliaros με την τοπική και την κεντρική εξουσία, εταιρεία η οποία κατέχει περίπου το 4% των ακινήτων της περιοχής το οποίο χρησιμοποιείται μέχρι τώρα (2013) μόνο για καλλιτεχνικές δράσεις και εκθέσεις, θεσμοθετούνται φορολογικά κίνητρα για την αποκατάσταση νεοκλασικών κτηρίων, εντατικοποιείται η αστυνόμευση και

προκρίνεται η πρόταση ανάπλασης της Oliaros, μέσα από το χρηματοδοτικό σχήμα του Jessica. Παράλληλα ο Δήμος προκυρήσσει σχέδια που εντάσσονται στο ΕΣΠΑ (έχει ήδη ξεκινήσει το έργο βιοκλιματικού βρεφονηπιακού σταθμού στη συμβολή των οδών Λεωνίδου και Θερμοπυλών στο πλαίσιο του έργο Αθήνα).

013_Layout 1 30/09/2014 7:53 μ.μ. Page 135

ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ

Οι κοινωνικές και χωρικές μεταβολές που έχουν προκληθεί λόγω των δυναμικών gentrification στο Μεταξουργείο, γίνονται ιδιαίτερα διακριτές μέσα από την αντιπαραβολή των χρήσεων γης του 1991 και του 2013. Οι λιγοστές βιοτεχνικές χρήσεις (συνεργεία, αποθήκες) που έχουν απομείνει στην περιοχή βρίσκονται στις περιφερειακές οδούς. Στο εσωτερικό της γειτονιάς οι νέες χρήσεις αναφέρονται στον πολιτισμό και τη διασκέδαση, και πύκνωση αυτών των χρήσεων παρατηρείται στο νοτιοδυτικό τμήμα της περιοχής. Στο ίδιο τμήμα οι ανακαινισμένες κατοικίες και οι νέες κατασκευές εμφανίζονται πιο έντονα, καθώς παρατηρείται ανανέωση του οικιστικού αποθέματος και μέσα από τη χρήση της κατοικίας. Σε αντίθεση με το 1991, οι οίκοι ανοχής βρίσκονται συγκεντρωμένοι στην οδό Ιάσωνος, δηλαδή στο τμήμα της περιοχής που βρίσκεται πιο κοντά στην Ομόνοια. Τα μαγαζιά των κινέζων και των μεταναστών εμφανίζονται με μεγαλύτερη πυκνότητα στο ίδιο τμήμα της περιοχής, πάνω από το σύνορο gentrification που φαίνεται να σχηματίζεται στην οδό Θερμοπυλών. Ο εκτοπισμός Οι χωρο-κοινωνικές αναδιαρθρώσεις και οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές και στην αγορά γης, έχουν ως αποτελέσμα τον εκτοπισμό των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων που κατοικούσαν, μέχρι πρότινως, στο Μεταξουργείο. Ο εκτοπισμός έχει πλήξει κυρίως τους τσιγγάνους, οι οποίοι εγκαθίστανται στις όμορες περιοχές του Κολωνού και της Ακαδημίας Πλάτωνος. Μετανάστες που ζουν σε διαμερίσματα πολυκατοικιών ή σε παλιές μονοκατοικίες, όπως και καλλιτέχνες με πενιχρά εισοδήματα, εκτοπίζονται από τις κατοικίες τους με την πώληση του ακινήτου ή την εκμίσθωσή του σε νεοκατοίκους ή νέους επιχειρηματίες.

Ηλικιωμένα νοικοκυριά που αναγκάζονται να φύγουν από την περιοχή και να ζήσουν με τις οικογένειες των απογόνων τους, αντικαθίστανται από νεότερους σε ηλικία νεοκατοίκους. Μετανάστες χωρίς χαρτιά που αναγκάζονται να μείνουν παράνομα σε εγκαταλειμμένα κτήρια της περιοχής, εκτοπίζονται από το καταφύγιό τους, σε περίπτωση απόδοσης στο ακίνητο στη βιομηχανία της διασκέδασης ή σε νέους κατοίκους. Ακαδημαϊκή συνεισφορά και ερευνητικές προτάσεις για μελλοντικές γενιές ανθρωπογεωγράφων Η προσφορά αυτής της διδακτορικής διατριβής είναι πολλαπλή. Υποστηρίζει ότι το αγγλοσαξονικό πρότυπο δεν μπορεί να υιοθετηθεί per se, αλλά υπό όρους, καθώς οι χωρο-κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες παραγωγής και αναπαραγωγής των γεωγραφιών της πόλης διαφέρουν συγκειμενικά από τις βορειο-δυτικές περιπτώσεις. Εξετάζει το φαινόμενο του gentrification σε μία συνοικία της Αθήνας, εισάγοντας, την αθηναϊκή εμπειρία στις «περιφερειακές» μελέτες περίπτωσης. Επιπλέον, μέσα από την εξέταση σε βάθος της διαδικασίας στην περιοχή του Μεταξουργείου, αυτή η έρευνα προτείνει ότι πέρα από τα οικονομικά και πολιτισμικά κίνητρα διεκδίκησης του χώρου, οι αστικοί φόβοι της πόλης συμβάλλουν στη διαμόρφωση αμυντικών στρατηγικών για τη χωρική και κοινωνική επικράτηση και επιβολή των μεσαίων τάξεων. Τον καιρό της κρίσης, ο φόβος αναδύεται ως μοχλός διεκδίκησης της περιοχής που διευρύνει τον ορίζοντα του gentrification. Ταυτόχρονα, η θεώρηση του φόβου ως δούρειου ίππου του gentrification μπορεί να υποστηρίξει την έρευνα για gentrification σε πόλεις που βρίσκονται εκτός του αγγλοσαξονικού μοντέλου. Η επεξεργασία και

ανάλυση των κινητήριων δυναμικών του gentrification συντείνει στην αποδόμηση της διαδικασίας, μεσα από την οποία μπορούν να αναδυθούν προτάσεις για την άμβλυνση της χωρο-κοινωνικής αδικίας. Άλλωστε, ιδιαίτερα σε καιρούς κρίσης, έργο του κοινωνικού ερευνητή αποτελεί η εξέταση φαινομένων που συμβάλλουν στην αναπαραγωγή των χωρο-κοινωνικών αδικιών και απειλούν το δικαίωμα ζωής στην πόλη, ιδιαίτερα των πιο ευάλωτων κοινωνικών ομάδων Σημειώσεις 3. Θεωρώ ότι ο όρος «εξευγενισμός» ξεγελάει τον αναγνώστη καθώς τον παραπέμπει και στην ετυμολογία της λέξης «ευγενικός». Ως εκ τούτου, προτιμώ τον αγγλικό όρο gentrification. 4. Η Πρότυπη Γειτονιά ΚεραμεικόςΜεταξουργείο (ΠΓ) αποτελεί αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία που έχει συσταθεί από τους εύπορους νεοκατοίκους της περιοχης και τον επιχειρηματία της real estate εταιρείας Oliaros, κ. Ιάσωνα Τσάκωνα, η οποία δραστηριοποιείται για την αναβάθμιση της περιοχής του Μεταξουργείου. 5. Kονδύλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης ανταποδοτικών επενδύσεων 6. Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς. 7. Το χαρτογραφικό υπόβαθρο μου παραχωρήθηκε από τον κ. Δημητριάδη, του οποίου το μελετητικό γραφείο είχε αναλάβει την Μελέτη Αναβάθμισης του Δήμου Αθηναίων (1991-1993) για το Μεταξουργείο. 8. Προσωπική καταγραφή.

Βιβλιογραφικές αναφορές Hadjimichalis, C. and Vaiou, D. (2004), «Local’ illustrations for ‘international’ geographical theory», in Baerenholdt, J.O. and Simonsen, K. (eds), Space Odysseys, Aldershot: Ashgate Maloutas, T. (2012), Contextual diversity in gentrification research, Critical Sociology, 38 (1), pp. 33-48. Smith, N. (1996), The new urban frontier: gentrification and the revanchist city, Oxon, New York: Routledge

135

014_Layout 1 30/09/2014 7:56 μ.μ. Page 136

136

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 136-141

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ

«Η ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΣΤΕΓΩΝ» ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ – Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Ελισάβετ Βαρελίδου*, Ξανθούλα Μιχαήλ**

Το φαινόμενο της αστεγίας1 είναι ένα φαινόμενο που τις τελευταίες δεκαετίες κάνει ολοένα και πιο έντονη την παρουσία στις σύγχρονες δυτικές πόλεις και αναμφισβήτητα βρίσκεται σε έξαρση σήμερα, στην εποχή της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Η επικαιρότητα του φαινομένου και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, οι διαστάσεις που τείνει να πάρει στη χώρα μας, καθώς και η έλλειψη σχετικής έρευνας και επεξεργασίας για τους αστέγους στην Ελλάδα υπήρξαν τα ισχυρότερα κίνητρα που μας ώθησαν στην εκπόνηση της συγκεκριμένης ερευνητικής εργασίας.

μέσα από πρωτογενή έρευνα, συγκεκριμένα από δύο συνεντεύξεις (ημιδομημένης μορφής) που πήραμε από τις ΜΚΟ (PRAKSIS και ΑΡΣΙΣ) που δραστηριοποιούνται στην πόλη, καθώς και από υλικό που μας έδωσαν. Παράλληλα, σαν υποστηρικτικό υλικό χρησιμοποιήθηκαν και άρθρα που βρήκαμε στον τοπικό τύπο και στο διαδίκτυο, καθώς και σε μια μεταπτυχιακή ερευνητική εργασία με παρόμοιο θέμα. Μέσα από την ανάλυση των δεδομένων επιχειρούμε να βγάλουμε τα δικά μας συμπεράσματα για τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο εκφράζεται το φαινόμενο στην πόλη και να δώσουμε δικούς μας χάρτες που το αποτυπώνουν.

Ερευνητικά ερωτήματα- Μεθοδολογία

Κοινωνική διάσταση

Στην εργασία μας αρχικά προσεγγίζουμε το φαινόμενο της αστεγίας θεωρητικά, την κοινωνική και χωρική του διάσταση, πράγμα για το οποίο στηριχτήκαμε κατά βάση σε ξένη βιβλιογραφία, η οποία τις περισσότερες φορές προερχόταν από χώρες όπου το φαινόμενο εξελίσσεται για πάνω από τριάντα χρόνια (Αγγλία, Αμερική κλπ.). Στη συνέχεια εξετάζουμε τα ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία του φαινομένου στην Ελλάδα και τέλος διερευνούμε το πώς αποτυπώνεται αυτό στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Όσον αφορά στη Θεσσαλονίκη, οι βασικές πληροφορίες αντλήθηκαν

Όσον αφορά στην κοινωνική διάσταση του φαινομένου, εμμένουμε κυρίαρχα στη διαδικασία με την οποία «παράγουν» τους άστεγους οι δυτικές κοινωνίες στη σύγχρονη εποχή, στη λεγόμενη Περίοδο της Μετανεωτερικότητας (Harvey 2007, Bauman 2002 κ.α). Οι άστεγοι από τη μία εξετάζονται σαν προϊόν της διαδικασίας του κοινωνικού αποκλεισμού (Τσαούσης 2007), ενώ από την άλλη διερευνώνται και κατηγοριοποιούνται οι διάφοροι προσδιορισμοί (ακαδημαϊκοί, επιχειρησιακοί, του ευρέως κοινού κλπ) που αφορούν στο υποκείμενο «άστεγος», καθότι μέσα από τους δια-

Εισαγωγή

*mail: kotsifi89@gmail.com ** mail: m_xanthoula@hotmail.com

014_Layout 1 30/09/2014 7:56 μ.μ. Page 137

ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΒΑΡΕΛΙΔΟΥ, ΞΑΝΘΟΥΛΑ ΜΙΧΑΗΛ

φορετικούς προσδιορισμούς φωτίζονται και οι διαφορετικές λογικές προσέγγισης, ανιχνεύονται οι αιτίες του φαινομένου και τελικά επηρεάζεται η στάση της υπόλοιπης κοινωνίας απέναντι στον «άστεγο». Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι οι προσδιορισμοί των «αστέγων» είναι σε άμεση συνάφεια με τους προσδιορισμούς του «σπιτιού», δηλαδή του αντικειμένου στέρησης, μια έννοια ωστόσο αμφίσημη. Στην αγγλική γλώσσα υπάρχουν δύο λέξεις που περιγράφουν το «σπίτι», “house” και “home”, με την πρώτη να αναφέρεται στο σπίτι ως υλικό, φυσικό στοιχείο και τη δεύτερη να ορίζεται ως house+x, όπου ο x είναι το σύνολο των κοινωνικών, ψυχολογικών και υποκειμενικών παραγόντων που περιβάλλουν την έννοια του σπιτιού και δομούνται στην εμπειρία της καθημερινής ζωής. Κατά συνέπεια, υπάρχουν και οι διαφορετικοί ορισμοί για τους άστεγους ανάλογα με την έννοια του σπιτιού, που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα μεταξύ της στενής έννοιας (house) και της διευρυμένης (home) (Ravenhill 2008, Fitzpatrick 2000, Κωτσάκης 2008 κ.α.). Αν και εμείς εστιάζουμε στους άστεγους με την στενή έννοια, δηλαδή στους ανθρώπους που μένουν στο δρόμο, μέσα από αυτή την ανάλυση προσπαθούμε να τονίσουμε ότι οι στερήσεις που βιώνει ένας άστεγος δεν αρχίζουν και τελειώνουν σε υλικά αντικείμενα, αντίθετα επεκτείνονται και σε ένα σύνολο λοιπών άυλων παραγόντων, η έλλειψη των οποίων δημιουργεί ένα προφίλ ατόμου (homeless lifestyle) κοινωνικά απορριπτέου που οδηγεί στον αποκλεισμό (Bauman 2002, Daly 1998 κ.α.). O κοινωνικός αποκλεισμός είναι κάτι που στιγματίζει και επιδρά καταστροφικά στο άτομο, το οποίο χάνει την ταυτότητα, το είναι, το πρόσωπό του στον κόσμο. Παράλληλα, είναι καταστροφικός και για την κοινωνία, μαρτυρά μια κοινω-

νία που νοσεί, που έχει διαρρηχτεί εσωτερικά. Το αποτέλεσμα του αποκλεισμού είναι η «απανθρωποποίηση» (dehumanization) των αστέγων και φτάνουμε στη χειρότερη μορφή αποστέρησης: «Αυτή που βιώνουν όσοι χάνουν στη μάχη για αναγνώριση, για πρόσβαση στο κοινωνικά αναγνωρισμένο κοινωνικό ον, με μια λέξη στην ανθρωπότητα» (Misetics 2012). Χωρική διάσταση Στη συνέχεια επιχειρούμε το χωρικό εντοπισμού του φαινομένου στο αστικό τοπίο και εξετάζουμε την επονομαζόμενη «πόλη των αστέγων» (Cloke, May &Johnsen 2008). Ο αποκλεισμός των αστέγων έχει αποτύπωση και στο χώρο, συνεπώς, η πόλη για τους αστέγους είναι ένα περιβάλλον εχθρικό. Μία σειρά απαγορεύσεων σε χώρους δημόσιους, ιδιωτικούς και ημιδημόσιους, με όρια φυσικά ή νοητά, καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό το πώς οι άστεγοι βιώνουν και κινούνται στο χώρο της πόλης. Καθοριστικό ρόλο παίζει, επίσης, η χωροθέτηση των υπηρεσιών που παρέχονται από τους διάφορους θεσμικούς φορείς. Ωστόσο, η καθημερινότητα των αστέγων στην πόλη δημιουργείται και από τους ίδιους, με πρωτοβουλίες που παίρνουν στην προσπάθειά τους να καλύψουν το φάσμα των βιολογικών και ψυχολογικών αναγκών τους. Η σύνθεση των τριών παραπάνω χωρικών πρακτικών διαμορφώνουν την πόλη, όπως την προσλαμβάνουν και την ανακατασκευάζουν οι άστεγοι, εμμένοντας σε σημεία και περιοχές που πιθανόν για εμάς του υπόλοιπους να είναι αδιάφορα. Χωρικός αποκλεισμός Οι πρακτικές του χωρικού αποκλεισμού είναι από τις πιο ακραίες και βίαιες μορφές άσκησης εξουσίας και εφαρμόζονται όταν η συνάντηση των διαφορετικών και ιδιαίτερων κοινωνι-

κών ομάδων που συνιστούν την πόλη είναι ανεπιθύμητη. Προωθούνται καταρχήν από το κράτος, αλλά συνήθως ενσωματώνονται και αναπαράγονται και από την υπόλοιπη κοινωνία. Ο χωρικός αποκλεισμός των αστέγων εκφράζεται τόσο στον ιδιωτικό χώρο (αποκλεισμός από την κατοικία μέσω διαφόρων πολιτικών) (Burgel 2003, Roy 2007 κ.α.) όσο και στο δημόσιο, ο οποίος, μέσα από μία σειρά πολιτικών που αποσκοπούν στην «βιώσιμη ανάπτυξη» της πόλης, την ανάπτυξη δηλαδή σε μία κατεύθυνση ευνοϊκή προς το κεφάλαιο και την αγορά, μετατρέπεται έμμεσα ή άμεσα σε «ιδιωτικό» χάνοντας τον ανοιχτό του χαρακτήρα και το ρόλο του ως χώρος δράσης του κοινωνικού συνόλου (Mitchell 1995, Kawash 1998 κ.α.) Χωρικές πρακτικές από πλευράς αστέγων (στο δημόσιο χώρο) Οι άστεγοι αναπτύσσουν μία πληθώρα στρατηγικών στο χώρο της πόλης και κατά βάση στο δημόσιο, προκειμένου να τον οικειοποιηθούν για ιδιωτικούς, οικονομικούς, και κοινωνικούς σκοπούς. Οι χώροι που χρησιμοποιούν για την κάλυψη των διαφόρων αναγκών τους έχουν να κάνουν τόσο με τις υπηρεσίες που παρέχονται από θεσμικούς φορείς, όσο και με ανεξάρτητες πρακτικές των ίδιων στο χώρο. Έτσι μπορούμε να τους διακρίνουμε σε χώρους: διαμονής, σίτισης, επαιτείας, προσωπικής υγιεινής και καθαριότητας, κοινωνικοποίησης και ελεύθερου χρόνου. Η επιλογή των σημείων διαμονής κατά τη διάρκεια της νύχτας δείχνει την καλή γνώση της μικροαρχιτεκτονικής της πόλης, ενώ όσον αφορά στους χώρους κοινωνικοποίησης, παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην απόκτηση μίας ταυτότητας πέραν αυτής του «άστεγου». Οι άστεγοι άλλοτε επιζητούν την ενσωμάτωση και την ίση αντιμετώπιση από την υπόλοιπη κοινωνία και άλλοτε προτιμούν να συναθροίζονται μεταξύ

137

014_Layout 1 30/09/2014 7:56 μ.μ. Page 138

138

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 136-141

τους, αλληλεπιδρώντας μεν με τους υπόλοιπους ανθρώπους, αλλά διατηρώντας παράλληλα μία διακριτότητα απ’ αυτούς. Η «πόλη των αστέγων» Ο χάρτης της πόλης των αστέγων, λοιπόν, συντίθεται από τους παραπάνω χώρους, ενώ διακόπτεται στα σημεία που τους απαγορεύεται η πρόσβαση. Διαπιστώνουμε δηλαδή μια σειρά ορίων και μαύρων ζωνών, αλλά και ιδιαίτερα σημεία ενδιαφέροντος και συνάθροισης. Παρόλο που σε αυτά εντάσσονται σίγουρα οι υπηρεσίες που προβλέπονται για τους αστέγους, υπάρχει και μία πληθώρα άλλων διαδρομών που διατρέχουν ολόκληρη την πόλη ανεξάρτητα από αυτές. Πρόκειται για συγκεκριμένες τακτικές που αναπτύσσουν οι άστεγοι στο χώρο αποδεικνύοντας το γεγονός ότι κατέχουν την «τέχνη» να αξιοποιούν, να προσπερνούν και να καταλαμβάνουν προσωρινά το χώρο της πόλης. Η «πόλη των αστέγων», επομένως, δεν αποτελείται από χώρους σχεδιασμένους που προορίζονται για τους άστεγους, αλλά από χώρους της πόλης οι οποίοι επιλέγονται και αποκτούν νόημα μόνο με τη φυσική και συναισθηματική αλληλεπίδραση των ίδιων σ’ αυτούς. Η «Θεσσαλονίκη των αστέγων» Περνώντας στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης, οι επίσημα καταγεγραμμένοι άστεγοι από τις ΜΚΟ είναι 422, ωστόσο ο αριθμός τους είναι κατά πολύ μεγαλύτερος και συνεχώς αυξάνεται, λόγω της οικονομικής κρίσης και της συνεπαγόμενης ανεργίας που πλήττει όλο και μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της πόλης. Κατηγορίες αστέγων Ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του άστεγου πληθυσμού ,το μεγαλύ-

τερο ποσοστό σήμερα είναι Έλληνες. Οι άστεγοι μετανάστες προέρχονται κυρίως από τις αραβικές χώρες, τη Βουλγαρία και την Αφρική και οι περισσότεροι δε διαθέτουν νομιμοποιητικά έγγραφα. Κατά συντριπτικό ποσοστό, αυτοί που είναι Έλληνες είναι άντρες κι αυτό διότι ο γυναικείος πληθυσμός στηρίζεται σε μεγαλύτερο βαθμό από την ελληνική κοινωνία. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού είναι άνω των 40 ετών, ενώ νεαρές ηλικίες συναντάμε σε άτομα που είναι χρήστες ναρκωτικών ουσιών. Το επίπεδο μόρφωσης τους είναι αρκετά υψηλό τόσο όσον αφορά στους Έλληνες όσο και στους μετανάστες. Οι περισσότεροι πάσχουν από σοβαρά προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας. Τεράστιο ποσοστό είναι εξαρτημένοι, κατά κύριο λόγο σε ναρκωτικές ουσίες, αλλά και σε αλκοόλ και στον τζόγο. Πολλοί μάλιστα έχουν οδηγηθεί στην κατάσταση της αστεγίας λόγω αυτού. Τέλος, με την επιδείνωση του φαινομένου της αστεγίας έχει αναδυθεί μία νέα κατηγορία αστέγων, οι νεοάστεγοι. Η κατηγορία αυτή έχει αλλάξει την καθιερωμένη εικόνα του άστεγου ως απροσάρμοστου, περιθωριοποιημένου ατόμου, που επικρατούσε πριν μερικά χρόνια, αφού πλέον βλέπει κανείς στο δρόμο αν-

Θεσσαλονίκη 2013

014_Layout 1 30/09/2014 7:56 μ.μ. Page 139

ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΒΑΡΕΛΙΔΟΥ, ΞΑΝΘΟΥΛΑ ΜΙΧΑΗΛ

χάρτης 1

θρώπους που είχαν σπίτι, δουλειά και σχετική οικονομική άνεση. Πολιτικές από τους διάφορους φορείς που αφορούν στους αστέγους Οι φορείς που ασχολούνται κατά βάση με την παροχή υπηρεσιών στους αστέγους είναι οι ΜΚΟ Άρσις και Πράξις, ο Δήμος και η Εκκλησία. Όπως φαίνεται και στο χάρτη που συγκεντρώνει τα σημεία παροχής υπηρεσιών (βλ. χάρτη 1), υπάρχουν πολλοί χώροι, στους οποίους οι άστεγοι μπορούν να απευθυνθούν. Υπάρχουν βέβαια πολλά παραδείγματα που αποδεικνύουν πως τόσο ο Δήμος όσο και η Εκκλησία προβαίνουν συχνά σε ενέργειες που αναιρούν σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική πολιτική που ακολουθούν, αφού έχουμε περιπτώσεις προχειρότητας, αποκλεισμού κάποιων αστέγων ή και εξώσεων. Γενικά, όπως ισχυρίζεται και η εκπρόσωπος της PRAKSIS, οι πολιτικές του κράτους είναι αυτές που επιδεινώ-

χάρτης 2

νουν το φαινόμενο της αστεγίας. Το Κράτος Πρόνοιας είναι πλέον ανύπαρκτο, ενώ η πλειοψηφία των υπηρεσιών προέρχονται από εκκλησίες ή ΜΚΟ και φιλανθρωπικά ιδρύματα. Ακόμα όμως κι αυτές δεν είναι σε καμία περίπτωση ικανές να επιλύσουν το πρόβλημα. Χωρικοί αποκλεισμοί των αστέγων στη Θεσσαλονίκη Οι αποκλεισμοί των αστέγων που έχουν παρατηρηθεί στην πόλη της Θεσσαλονίκης αφορούν κυρίως σε χώρους όπου θεωρείται ότι χαλάνε την εικόνα και την αισθητική τους. Η κοινωνία, όσο επιδεινώνεται το φαινόμενο, αποκτά όλο και πιο σκληρή στάση απέναντί τους. Τα επίσημα δεδομένα που συγκεντρώσαμε δείχνουν πως δεν υπάρχουν ακραία περιστατικά εκτοπισμού αστέγων, πέρα από συγκεκριμένες περιπτώσεις2. Βέβαια είναι πολύ πιθανό να υπάρχουν όρια και περιορισμοί που συμβάλλουν στο

χωρικό αποκλεισμό τους, τα οποία όμως δεν είμαστε σε θέση να αναλύσουμε εις βάθος, στα πλαίσια της παρούσας εργασίας. Θεωρούμε επίσης, κρίνοντας από τη διεθνή εμπειρία, πως το γεγονός ότι το φαινόμενο δεν έχει πάρει ακόμα μια πιο ακραία μορφή, η οποία όμως προοιωνίζεται, είναι ένας σημαντικός λόγος για τον οποίο δεν έχουν εκδηλωθεί και οι αντίστοιχες αρνητικές αντιδράσεις απέναντι τους σε όλο τους το φάσμα. Πρακτικές των αστέγων στο χώρο της πόλης Όσον αφορά στις πρακτικές των ίδιων των αστέγων, τα είδη καταλυμάτων ή «σπιτιών» που έχουν εντοπιστεί στη Θεσσαλονίκη είναι διάφορα παραπήγματα, κατειλημμένα κτίρια, διαμερίσματα που μισθώνονται από φορείς ή ενοικιασμένα διαμερίσματα χωρίς ρεύμα, θέρμανση ή νερό, στα οποία μπορεί και να βρίσκονται άνθρωποι σε συνθήκες συνωστισμού, δωμάτια που

139

014_Layout 1 30/09/2014 7:56 μ.μ. Page 140

140

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 24, 2014, 136-141

χάρτης 3

νοικιάζονται με τη μέρα, καθώς και καταλύματα κατασκευασμένα με εξαιρετικά ευτελή και προσωρινά υλικά στο δρόμο. Είναι σύνηθες φαινόμενο οι άστεγοι που διαμένουν στο δρόμο να κινούνται κατά τη διάρκεια της ημέρας κυρίως στο κέντρο, γύρω από τους χώρους που παρέχουν υπηρεσίες, επιβεβαιώνοντας την ιδιαίτερη σημασία που έχουν γι’ αυτούς. Ωστόσο όσον αφορά στη διανυκτέρευσή τους, οι περισσότεροι προτιμούν τις πιο απόμερες περιοχές της πόλης, όπως είναι ο Σιδηροδρομικός Σταθμός, τα Δικαστήρια και τα ΚΤΕΛ. Εντοπίζεται, λοιπόν, η κίνηση των αστέγων από τους περιθωριακούς στους κύριους χώρους της πόλης. Ωστόσο είναι δύσκολο να χαρτογραφηθούν στο σύνολό τους οι διαδρομές τους, και ιδιαίτερα αυτές που ορίζονται από του ίδιους και όχι από τους θεσμικά προκαθορισμένους γι’ αυτούς χώρους. Προκειμένου να εξασφαλίσουν ένα εισόδημα κάποιοι δουλεύουν μεροκάματα σε μαγαζιά και στην λαχαναγορά, ενώ πολλοί (οι χρήστες) εμπλέκονται και στο εμπόριο ναρκω-

τικών και άλλοι (κυρίως οι Ρομά) καταφεύγουν στην επαιτεία. Τα σημεία που επιλέγουν για εμπόριο ναρκωτικών και για επαιτεία δεν είναι τυχαία και έχουν να κάνουν με τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής. Έπειτα, σημεία με ιδιαίτερη σημασία για τους άστεγους είναι τα πάρκα και οι πλατείες, όπου έχουν τη δυνατότητα να κινούνται με μεγαλύτερη ελευθερία, χωρίς να τραβάνε τα βλέμματα ή να αισθάνονται στιγματισμένοι και περιθωριοποιημένοι. Στους χώρους αυτούς γίνεται πιο αισθητή η αλληλεπίδραση τους με την υπόλοιπη κοινωνία, καθώς αποτελούν χώρους στάσεις και καθημερινής χρήσης και για τους δύο, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι αποτελούν βασικά σημεία τομής της πόλης των αστέγων με τη συμβατική πόλη. (βλ. χάρτη 3) Έχει σημασία να αναφέρουμε ότι οι άστεγοι δεν συνιστούν μία ομοιογενή κοινωνική ομάδα. Στη Θεσσαλονίκη, ίσως η πιο βασική διαχωριστική γραμμή, που αποτυπώνεται και χωρικά, είναι αυτή μεταξύ χρηστών και μη χρηστών. Δεν θα δούμε δηλαδή συνήθως χρήστες και μη χρήστες στο

ίδιο μέρος. Επίσης, ομαδοποιήσεις με βάση κοινά εθνοτικά χαρακτηριστικά συναντάμε στις περιπτώσεις της συνωστισμένης συγκατοίκησης σε διαμερίσματα, που γίνεται κυρίως από μετανάστες. Υπάρχει η συνύπαρξη αστέγων διαφορετικών εθνοτήτων, ωστόσο, ο ρατσισμός μεταξύ τους δεν εκλείπει. Σε γενικές γραμμές δεν επικοινωνούν μεταξύ τους, ούτε δείχνουν εμπιστοσύνη ο ένας στον άλλον, ενώ ακόμα και στο δημόσιο χώρο είναι σπάνιο φαινόμενο η συνύπαρξη σε μεγάλες παρέες. Σε αντίθεση με πόλεις του εξωτερικού, όπου το φαινόμενο είναι πιο εξελιγμένο, στη Θεσσαλονίκη οι άστεγοι στο σύνολό τους δεν έχουν αναπτύξει - τουλάχιστον σε βαθμό που να είμαστε σε θέση να αντιληφθούμεκοινωνικά δίκτυα και κοινούς κώδικες επικοινωνίας, με εξαίρεση ίσως τους χρήστες παράνομων ουσιών. Ωστόσο σε διάφορες περιπτώσεις υπάρχουν δείγματα αλληλέγγυας συμπεριφοράς μεταξύ τους και ειδικά όταν πρόκειται για επεμβάσεις των δυνάμεων καταστολής. Τέλος αναφερόμενες στην «πόλη των αστέγων» στη Θεσσαλονίκη, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι βρίσκεται ακόμα σε πρωτόλειο στάδιο με την έννοια ότι τα δίκτυα που αναπτύσσουν οι άστεγοι είναι ακόμα πολύ αχνά αποτυπωμένα στο χώρο της πόλης, ενώ σε μεγάλο βαθμό εξαρτώνται από τις πολιτικές των θεσμικών φορέων και τη χωροθέτηση των υπηρεσιών που απευθύνονται σε αυτούς. Σημειώσεις 1. Η λέξη αστεγία, αν και δεν είναι επίσημη λέξη της ελληνικής γλώσσας, είναι ο πιο διαδεδομένος όρος μεταξύ των φορέων που ασχολούνται με το φαινόμενο, για να περιγράψει την κατάσταση και τη συνθήκη ζωής των αστέγων. Πρόκειται για τη μετάφραση στα ελληνικά της αγγλικής λέξης “homelessness”. 2. Τέτοια ήταν η περίπτωση της κατάληψης «Επιβίωση», χώρος αυτοοργάνω-

014_Layout 1 30/09/2014 7:56 μ.μ. Page 141

ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΒΑΡΕΛΙΔΟΥ, ΞΑΝΘΟΥΛΑ ΜΙΧΑΗΛ

σης αστέγων που γρήγορα έκλεισε από το Δήμο, μετά από κινητοποίηση της γειτονιάς εναντίον τους.

Βιβλιογραφία Bauman, Z. (2002)[1] Η εργασία, ο καταναλωτισμός και οι νεόπτωχοι. Αθήνα: Μεταίχμιο Bauman, Z. (2002)[2] Η μετανεωτερικότητα και τα δεινά της. Αθήνα: Ψυχογιός Burgel, G. (2008) Η σύγχρονη ευρωπαϊκή πόλη. Από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έως σήμερα. Αθήνα: Πλέθρον Cloke, P., May, J. & Johnsen, S. (2008) Performativity and affect in the homeless city, Environment and Planning D: Society and Space v. 26, pp. 241-263 Daly, G. (1998) Homelessness and the street: observations from Britain, Canada and the United States, στο

Fyfe, N. (ed.) Images of the street. Planning, identity and control in public space. London: Routledge Fitzpatrick S. (2000) Young Homeless People. Great Britain: Macmillan Press LTD Harvey, D. (2007) Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας. Διερεύνηση των απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής. Αθήνα: Μεταίχμιο Kawash, S. (1998) The homeless body, Public Culture v. 10, pp.319-339 Misetics, B. (2012) Criminalisation, discourse and symbolic violence, Homeless in Europe winter 2012/2013, pp. 12-14 Mitchell, D. and Staeheli, (2005) L.A. Clean and Safe? Property Redevelopment, Public Space, and Homelessness in San Diego, στο Low, S. and Smith, N. The Politics of Public Space. London: Routledge

Ravenhill, M. (2008) The culture of homelessness. Hampshire: Ashgate Publishing Limited Roy, A. (2007) Urban Informality: Toward an Epistemology of Planning. Journal of the American Planning Association, 71:2, 147-158 Κωτσάκης Δ. (2008) Ανθρώπινη Επικοινωνία και Χώρος. Θεσσαλονίκη: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνική Σχολή ΑΠΘ-Διδακτικές Σημειώσεις Τσαούσης, Δ. (2007) Πολιτισμός, ελεύθερος χρόνος και κοινωνικός αποκλεισμός, στο ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ (2007) Κοινωνικός αποκλεισμός: Η ελληνική εμπειρία, Αθήνα: Gutenberg

141

014_Layout 1 30/09/2014 7:56 μ.μ. Page 142

G E O - C O M M E N T A R Y ONSLAUGHT ON THE GREEK COAST

3 7

Eythimios Karympalis Introducing boundary lines, management and protection of foreshore and beach: An unacceptable law with nonexistent scientific criteria Eleni Portaliou The adoption of the draft law on the foreshore and beaches prevented. Let us be vigilant

ARTICLE. SPECIAL SECTION: CHANGES AND REDEFINITIONS OF SPACE IN CRISIS RIDDEN GREECE

12 16 25 39 53 66 79

Kostas Manolidis Urban space in crisis turmoil Eleni Portaliou

ARTICLES

91 107

Thanasis Kizos, Christos Kolovos, Minas Metaxakis Spatial differentiation of Single Farm payment rights of Common Agricultural Policy in Regional Units of Greece Marilena Papageorgiou, Georgia Pozoukidou Traditional settlements in Greece: Spatial Planning and protection issues

EVENTS AND DEBATES

126 129

Social and Spatial Reversals in Crisis-hit-Athens Maria Markou Such stuff as dreams are made on. The Faleron Bay through another grand narrative Georgia Alexandri Gentrification in Athens in times of crisis Miltiadis Zerboulis «Empty» Materialities under Crisis. The Re-production of Space in the area of Thessaloniki’s old Town Hall Kostas Theodoropoulos, Giorgos Kandylis, Alexandra Sagia Visual representations of security in Athens policies that become images, images that produce meanings Vasiliki Makrygianni Moving populations and emancipatory practices in contemporary Athens in a crisis era

Dina Vaiou, Fereniki Vatavali Urban crisis or urban crises? Comparing austerity policies, everyday life and resistance in Greek and German cities. A workshop presentation Sotirios Karalis, Kanela Valkanou, Eythymios Karympalis Conference: Changes and Redefinitions of Space in the Greek Crisis, Department of Architecture, university of Thessaly, Volos

RESEARCH BRIEFING

132

Georgia Alexandri Spatial and social changes in the centre of Athens: The case of Metaxourgio

STUDENTS’ FORUM

136

Elisavet Varelidou, Xanthoula Michail Homeless City: Theoretical Research - The case of Thessaloniki

cover_Layout 1 30/09/2014 8:02 μ.μ. Page 2

ISSN: 1109-186X

cover_Layout 1 30/09/2014 8:02 μ.μ. Page 1

ΓΕΩΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ Η επέλαση στις ακτές

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2014 - ΤΕΥΧΟΣ 24

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΕΞΑΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2014 - ΤΕΥΧΟΣ 24

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ

8ο διεθνές συνέδριο γεωμορφολογίας, Παρίσι, 27-31 Αυγούστου 2013

Τα παλιά τεύχη του περιοδικού είναι διαθέσιμα ηλεκτρονικά στο www.geographies.gr