Περιοδικό Γεωγραφίες_Τεύχος 23 by geographies magazine

cover3_Layout 1 30/04/2014 2:45 μ.μ. Page 1

ΕΞΑΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

10 χρόνια από την Ολυμπιάδα της Αθήνας ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Τεκμηρίωση χωρικής και χρονικής εξέλιξης του ελλαδικού χώρου: Οντολογική τυποποίηση των ιστορικών χαρτών μιας δικτυακής πύλης

ΑΝΟΙΞΗ 2014 - ΤΕΥΧΟΣ 23

ΓΕΩΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

Η νέα πολιτική οικονομικής, κοινωνικής και εδαφικής συνοχής 2014-2020: Μια πρώτη ανάλυση και κριτική Πρόταση μιας τυπολογίας για την ελληνική ύπαιθρο Συγκριτική προσέγγιση των χωρικών αλλαγών στις μητροπολιτικές περιοχές της Πόλης του Μεξικού και της Κωνσταντινούπολης

Τα παλιά τεύχη του περιοδικού είναι διαθέσιμα ηλεκτρονικά στο www.geographies.gr

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ

Ανιχνεύοντας τη χωρο-κοινωνική πόλωση μέσα από τις σηνδηλώσεις ενός μύθου: Τα «γαλατικά χωριά» της κρίσης

ΑΝΟΙΞΗ 2014 - ΤΕΥΧΟΣ 23 10 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΛΥΜΠΙΑΔΑ 2004 – ΤΥΠΟΠΟΙΗΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΧΑΡΤΩΝ ΧΩΡΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΕ ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΜΕΞΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ – ΤΑ «ΓΑΛΑΤΙΚΑ ΧΩΡΙΑ» ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΔΑΦΙΚΗΣ ΣΥΝΟΧΗΣ ΤΗΣ ΕΕ

cover3_Layout 1 30/04/2014 2:45 μ.μ. Page 2

ΤΕΥΧΟΣ 23 - ΑΝΟΙΞΗ 2014 Συντακτική Επιτροπή Ντίνα Βαΐου (ΕΜΠ), Παύλος Μαρίνος Δελλαδέτσιμας (Χαροκόπειο Παν.), Μαρία Μαντουβάλου (ΕΜΠ), Μύρων Μυρίδης (ΑΠΘ) Υπεύθυνος Συντακτικής Επιτροπής Κωστής Χατζημιχάλης, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, τηλ. 210 95 49 144, hadjimichalis@hua.gr Σύμβουλοι Συντακτικής Επιτροπής

Χρ. Αγριαντώνη (ΚΝΕ/ΕΙΕ), Ε. Ανδρικοπούλου (ΑΠΘ), Α. Γερολύμπου (ΑΠΘ), Β. Γκιζελή (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο), Π. Ζέικου (Οργανισμός Θεσσαλονίκης), Ε. Ηλιοπούλου (Οργανισμός Αθήνας), Ι. Καρνάβου (ΑΠΘ), Μπ. Κασίμης (Παν. Πατρών), Κ. Καυκούλα (ΑΠΘ), Χρ. Κουλούρη (ΑΠΘ), Α. Κωσταντακοπούλου (Παν. Ιωαννίνων), Α. Λαμπριανίδης (Παν. Μακεδονίας), Λ. Λουλούδης (Γεωπονικό Παν.), Θ. Μαλούτας (Παν. Θεσσαλίας), Χ. Μαρουκιάν (Παν. Αθηνών), Ν. Μπεόπουλος (Γεωπονικό Παν.), Ηλ. Μπεριάτος (Παν. Θεσσαλίας/ΥΠΕΧΩΔΕ), Κ. Παυλόπουλος (Χαροκόπειο Παν.), Ι. Σακέλης (Πάντειο Παν.), Γ. Σταθάκης (Παν. Κρήτης), Θ. Τερκενλή (Παν. Αιγαίου), Α. Τρούμπης (Παν. Αιγαίου), Μπ. Φιλιππακοπούλου (ΕΜΠ), Μ. Bruneau (CNRS/Univ. de Bordeaux ΠΙ), MD. Garcia-Ramon (Univ. Autonoma de Barcelona), R. Hudson (Univ. of Durham), V. Plum (Univ. of Roskilde), R. van der Vaart (Univ. of Utrecht). Μακέτα εξωφύλλου: Π. Καπόλα ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΑ ΤΟΥΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΔΕΣ 1. Οι ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ δημοσιεύουν πρωτότυπες επιστημονικές εργασίες οι οποίες αφορούν σε θέματα χώρου που ενθαρρύνουν συνεργασίες που θα καλύπτουν και θέματα διεθνούς ενδιαφέροντος, πέραν των ελληνικών. Το περιοδικό δέχεται επίσης σύντομα σχόλια στην επικαιρότητα, περιγραφές συνεδρίων και ερευνητικών εργασιών, φοιτητικές δραστηριότητες και βιβλιοκρισίες. Όλα τα επιστημονικά άρθρα κρίνονται από δύο κριτές και οι άλλες συνεργασίες από τη Συντακτική Επιτροπή. 2. Τα επιστημονικά άρθρα προς δημοσίευση θα πρέπει να είναι 6.500-8.000 λέξεις και οι άλλες συνεργασίες 1.500-2.000 λέξεις εκτός βιβλιογραφίας. Θα αποστέλλονται στην έδρα του περιοδικού με την ένδειξη «Για το περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ», σε τρία αντίγραφα, τυπωμένα από τη μία πλευρά του χαρτιού σε 1,5 διάστημα, με ικανά περιθώρια. Ο τίτλος του άρθρου, τα ονόματα των συγγραφέων και οι διευθύνσεις (ταχ. διεύθυνση, τηλ./fax και e-mail) θα είναι στην αρχή, σε ξεχωριστή σελίδα, γραμμένα και στα αγγλικά ή γαλλικά. Μετά την τελική αποδοχή της εργασίας θα αποστέλλεται το τελικό κείμενο με τις τυχόν διορθώσεις σε δύο αντίγραφα και σε δισκέτα Η/Υ σε μορφή .doc ή ascii. 3. Κάθε επιστημονικό άρθρο συνοδεύεται στο τέλος από περίληψη 200 λέξεων μεταφρασμένη στα αγγλικά ή γαλλικά. 4. Πιθανά σχήματα, χάρτες κ.λπ. πρέπει να είναι ασπρόμαυρα στο πρωτότυπο, εκτός των φωτογραφιών, οι οποίες μπορεί να είναι και έγχρωμες. Θα αποστέλλονται σε πρωτότυπη εκτύπωση και στην πρωτογενή τους ψηφιακή μορφή (δισκέτα, CD κ.λπ.) μετά την τελική αποδοχή της συνεργασίας, σε ξεχωριστό αρχείο, εκτός του αρχείου word του κειμένου. 5. Οι βιβλιογραφικές αναφορές θα ακολουθούν το σύστημα Harvard: εντός κειμένου συγγραφέας και χρονολογία, και πλήρης αναφορά στο τέλος του άρθρου. 6. Τα βιβλία για βιβλιοκριτική αποστέλλονται σε δύο αντίτυπα στην έδρα του περιοδικού.

Τιμή τεύχους: 15€ Συνδρομή ετήσια: 25€. Για φοιτητές: 20 €. Για οργανισμούς και βιβλιοθήκες: 45 € Διεύθυνση για την αποστολή συνεργασιών και βιβλίων για κρίση: Περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Ελ. Βενιζέλου 70, Καλλιθέα 176 71, τηλ.: 210 95 49 325, fax: 210 95 14 759, e-mail: geographies@hua.gr. Παραγωγή, διάθεση, διαφημίσεις και συνδρομές: Εκδόσεις νήσος, Σαρρή 14, 10553 Αθήνα, τηλ./φαξ: 210 3250058 e-mail: info@nissos.gr ISSN: 1109-186Χ Η Συντακτική Επιτροπή ευχαριστεί τις Πρυτανικές Αρχές τον Χαροκοπείου Πανεπιστημίου για τη φιλοξενία των ΓΕΩΓΡΑΦΙΩΝ στους χώρους του πανεπιστημίου.

N°23 - SPRING 2014 Editorial Committee Pavlos Marinos Delladetsimas (HUA), Maria Madouvalou (NTUA), Myron Myridis (AUTH), Dina Vaiou (NTUA) Managing Editor Costis Hadjimichalis, Harokopio University, Athens, Tel. ++30 210 95 49 144, hadjimichalis@hua.gr Editorial Advisors

Chr. Agriantoni (KNE/EIE), E. Andricopoulou (AUTH), B. Filipacopoulou (NTUA), A. Gerolymbou (AUTH), B. Gizeli (Pedagogical Institute), E. Heliopoulou (Athens Org.), K. Kafkoula (AUTH), I. Karnavou (AUTH), B. Kasimis (U. of Patras), Chr. Koulouri (U. of Thraki), A. Kostantakopoulou (U. of Ioannina), L. Lambrianidis (U. of Macedonia), L. Louloudis (Agricultural U.), Th. Maloutas, (U. of Thessaly), Ch. Maroukian (U. of Athens), N. Beopoulos (Agricultural U.), H. Beriatos (U. of Thessaly / Ministry of Planning), K. Pavlopoulos (HUA), Y. Sakelis (Panteion U. / NCSR), G. Stathakis (U. of Crete), Th. Terkenli (U. of Aegean), A. Troumbis (U. of Aegean), P. Zeikou (Thessaloniki Org.) M. Bruneau (CNRS / U. de Bordeaux III), M.-D. Garcia Ramon (U. Autonoma de Barcelona), R. Hudson (U. of Durham), V. Plum (Roskilde U. Center), R. van der Vaart (U. of Utrecht)

GUIDELINES TO AUTHORS 1. Geographies publish original theoretical and empirical papers and encourage international contributions beyond Greek-related themes. The journal also welcomes shorter comments, research briefings and conference reports as well as book reviews. All scientific papers are reviewed by two anonymous referees and all other material by the Editorial Committee. 2. Scientific papers should be 6500-8000 words and contributions to other sections 1500-2000 words. Authors should submit carefully checked manuscripts in three hard copies typed 1,5 line-spaced with 3 cm margins all round. The title of the paper with names, address, telephone, affiliation and e-mail should appear in the front page only. The title and the main text will follow. After final acceptance the author/s should send two hard copies and a disk in .doc or ascii format. 3. All papers should come with title, names and an abstract of 200 words in Greek and English or French. 4. Tables, diagrams and maps should be in black and white and should be submitted in both hard and disc format. Photos can be submitted in colour but they will be printed in black and white. Finally, they should be submitted in a separate file. 5. For references use the Harvard system (authors and year of publication in the text) and place the full reference in a List of References at the end of the main text.

Price: 15€ One-year subscription: 25€. Students: 20€. Organizations and Libraries: 45€ Address for correspondence: GEOGRAPHIES, Department of Geography, Harokopio University, EL Venizelou 70, Kallithea 176 71, Greece. Tel: ++30 210 95 49 325, geographies@hua.gr Publication, subscriptions and distribution: Nissos Publications, 14, Sarri str., 10553 Athens, Greece, tel./fax: ++ 210 3250058, info@nissos.gr

ISSN: 1109-186X

000_Layout 1 28/04/2014 12:04 μ.μ. Page 1

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ 10 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΛΥΜΠΙΑΔΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

3 7

Μαρία Καλατζοπούλου, Νίκος Μπελαβίλας Από την Ολυμπιάδα στο Μνημόνιο: Η εγκαθίδρυση «εκτάκτων συνθηκών» στον σχεδιασμό και την ανάπτυξη του χώρου

26 41 53 67

Αρτέμης Κουρτέσης, Βασίλης Αυδίκος Η νέα πολιτική οικονομικής, κοινωνικής και εδαφικής συνοχής 2014-2020: Μια πρώτη ανάλυση και κριτική Γιώργος Τσιμιλίγκας, Αθανάσιος Κίζος Πρόταση μιας τυπολογίας για την ελληνική ύπαιθρο Κρίστη (Χρυσάνθη) Πετροπούλου Συγκριτική προσέγγιση των χωρικών αλλαγών στις μητροπολιτικές περιοχές της Πόλης του Μεξικού και της Κωνσταντινούπολης Ειρήνη Μίχα Ανιχνεύοντας τη χωρο-κοινωνική πόλωση μέσα από τις σηνδηλώσεις ενός μύθου: Τα «γαλατικά χωριά» της κρίσης

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΙΣ

82 85

89 95

Η πολιτική οικονομία του Φοίβου και της Αθηνάς

Ελένη Γκαδόλου, Ελένη Τομαή, Εμμανουήλ Στεφανάκης, Γεώργιος Κρητικός Τεκμηρίωση χωρικής και χρονικής εξέλιξης του ελλαδικού χώρου: Οντολογική τυποποίηση των ιστορικών χαρτών μιας δικτυακής πύλης

Ελένη Τριανταφυλλοπούλου Συνέδριο RC21: «Πολυμήχανες πόλεις» (Resourceful cities), Νοέμβριος 2013 Κώστας Μανωλίδης Συνέδριο: Μεταβολές και ανασημασιοδοτήσεις του χώρου στην Ελλάδα της κρίσης, Νοέμβριος 2013, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Π. Θεσσαλίας, Βόλος

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΣΙΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

Γιώργος Σταθάκης, Μιχάλης Νικολακάκης

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

100

ΕΡΓΑ-

Παναγιώτης Μπουρλέσσας Χωρικές γειτνιάσεις και κοινωνικές αποστάσεις σε περιπτώσεις κάθετης κοινωνικής διαφοροποίησης Αναστάσιος Σταμνάς Διαχρονική μελέτη των γεωμετρικών και γεωγραφικών χαρακτηριστικών των προσφυγικών οικισμών του νομού Θεσσαλονίκης με τη χρήση φωτογραμμετρικών και χαρτογραφικών μεθόδων και στόχο τη χωρική τους τεκμηρίωση και ταξινόμηση Κωνσταντίνος Λιαρίκος, Παναγιώτα Μαραγκού, Θύμιος Παπαγιάννης Καταγραφή των καλύψεων γης και των αλλαγών τους στην Ελλάδα την περίοδο 1987-2007

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ

104 110 115

Θεοδώρα Λούκρη, Σοφία Περπινιά «Στην άκρη του κέντρου». Πρόγραμμα ανάπλασης στις γειτονιές της Ξηροκρήνης Ορέστης Αθανασόπουλος-Ρετσινάς, Βασίλης Αρωνίδης Μουσικοί τόποι - Ανακτώντας το τοπίο Ευαγγελία Παπατζανή Πόλη και πολύ-πολιτισμική συγκατοίκηση. Χωρικές ταυτότητες των μεταναστών στο ελληνικό αστικό τοπίο

000_Layout 1 28/04/2014 12:04 μ.μ. Page 2

κυκλοφορούν από τις εκδόσεις νήσος

Ντίνα Βαΐου, Κωστής Χατζημιχάλης

Ο χώρος στην αριστερή σκέψη Το βιβλίο εστιάζει στην αριστερή σκέψη για το χώρο επιχειρώντας ένα είδος συνθετικής («εσωτερικής» και «εξωτερικής») αριστερής ιστοριογραφίας. Ένα τέτοιο εγχείρημα θα απαιτούσε εκτεταμένη διερεύνηση, την οποία το βιβλίο ανοίγει χωρίς να εξαντλεί. Αφετηρία για μια αριστερή προσέγγιση της έννοιας του χώρου και της υπόστασής του ως χωρικότητας είναι η αναγνώριση ότι ο χώρος δεν είναι κάτι έξω από την κοινωνία, κάτι που περιμένει κάπου εκεί έξω να ανακαλυφθεί, αλλά ότι ο χώρος παράγεται από την κοινωνία, εμπεριέχει τις, και εμπεριέχεται στις, κοινωνικές σχέσεις και γι’ αυτό είναι βαθύτατα πολιτικός.

Μάνος Σπυριδάκης (επιμέλεια)

Μετασχηματισμοί του χώρου Κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις Σκοπός του τόμου είναι να αναδείξει τη διάσταση της έννοιας του χώρου ως διαδραστικής ολότητας, η οποία ενέχει κοινωνικές σχέσεις που, διαμεσολαβημένες καθώς είναι από οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες, με τη σειρά τους εκβάλλουν στον διαρκή ανασχηματισμό του διαμορφώνοντας επικράτειες τόσο κοινωνικών πρακτικών όσο και επιστημονικής έρευνας.

Νικόλαος Ίων Τερζόγλου

Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα Το βιβλίο επιχειρεί να διερευνήσει τους εννοιολογικούς μετασχηματισμούς της ιδέας του χώρου κατά την διάρκεια του 20ού αιώνα, μέσα από ένα διεπιστημονικό πρίσμα μελέτης. Η διερεύνηση αυτή φανερώνει πως η κατανόηση, η ερμηνεία και η νοηματοδότηση της ιδέας του χώρου στον 20ό αιώνα από διακριτές επιστημονικές περιοχές ακολούθησε πολλαπλές πορείες, ρήξεις, συγκλίσεις και μεταμορφώσεις.

001_Layout 1 28/04/2014 12:06 μ.μ. Page 3

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

10 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΛΥΜΠΙΑΔΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ 2004 Το 2014, εν μέσω κρίσης, εκτός από τις Ευρωεκλογές και τις δημοτικές/περιφερειακές εκλογές, είναι και η δεκαετής επέτειος από τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Αυτή η ολιγοήμερη γιορτή που σφράγισε με την νέα Μεγάλη Ιδέα την περίοδο του «εκσυγχρονισμού» και της «ισχυρής Ελλάδας». Δεν θα υπάρξουν μάλλον τελετές, όλοι και όλες οι τότε υπεύθυνοι θα προτιμήσουν να κρυφτούν γιατί σήμερα ξέρουμε καλά τι πληρώσαμε –ουσιαστικά και μεταφορικά– για εκείνη την φιέστα. Όταν έκλεισαν τα φώτα της Ολυμπιάδας ήμασταν απελπιστικά λίγοι όσοι και όσες δεν πανηγυρίζαμε. Γιατί ξέραμε ότι η πολύχρονη προετοιμασία που υποβίβασε όλες τις αναπτυξιακές προτεραιότητες στους Αγώνες, ο τρόπος υλοποίησης των έργων, τα σκόρπια στάδια σε όλη την Ελλάδα, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις και οι τραγικές υπερβάσεις των προϋπολογισμών –για να περιοριστούμε μόνο σε αυτά– υπομόνευαν μακροπρόθεσμα την επιβίωση της χώρας. Οι ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ θα οργανώσουν ένα ειδικό αφιέρωμα σε προσεχές τεύχος, σήμερα όμως ζητήσαμε από τέσσερις ειδικούς συνεργάτες να φωτίσουν δυο ιδιαίτερες πλευρές των αρνητικών επιπτώσεων της Ολυμπιάδας οι οποίες είναι καθοριστικές για τη σημερινή συγκυρία: την αρνητική εμπειρία προγραμματισμού και σχεδιασμού του χώρου και τον ρόλο του κόστους των αγώνων στο δημόσιο χρέος.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΛΥΜΠΙΑΔΑ ΣΤΟ ΜΝΗΜΟΝΙΟ: Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ «ΕΚΤΑΚΤΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ» ΣΤΟΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ Μαρία Καλαντζοπούλου,1 Νίκος Μπελαβίλας2 Δέκα χρόνια μετά τον Αύγουστο του 2004, η αίσθηση της τόσο διαφημισμένης τότε «εθνικής ανάτασης» την οποία έφερε σε αρκετούς η ανάληψη της Ολυμπιάδας έχει μάλλον εξανεμισθεί. Οι Αγώνες που με τόσο πάθος διεκδικήθηκαν, πέρασαν στην κοινή συνείδηση περισσότερο ως μία πολυδάπανη χίμαιρα, παρά ως ένα επιτυχές διεθνούς εμβέλειας επιτυχές εγχείρημα. Αυτό που δεν έχει γίνει αντιληπτό, είναι πως η διοργάνωση «Αθήνα 2004» αποτέλεσε ένα σημαντικό εργαλείο, προάγγελο θεσμικών εκτροπών και μεταλλάξεων οι οποίες έμελε να γενικευθούν λίγο αργότερα, την εποχή του Μνημονίου μετά το 2010. Η αρχική –και αποτυχημένη– διεκδίκηση της «Χρυσής Ολυμπιάδας» του 1996 στηρίχθηκε κυρίως στον εθνικό μύθο της επιστροφής των Αγώνων στην κοιτίδα τους. Η όλο και μεγαλύτερη ηγεμονία του νεοφιλελεύθερου μοντέλου ανάπτυξης, των μεγάλων έργων και ο καλπασμός του Χρηματιστηρίου ενέτειναν, από τα

1 Πολεοδόμος-Χωροτάκτρια, Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, markal146@hotmail.com 2 Επίκουρος Καθηγητής, Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, nbelavil@arch.ntua.gr

001_Layout 1 28/04/2014 12:06 μ.μ. Page 4

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014

μέσα της δεκαετίας του ’90, την ψευδαίσθηση του ισχυρού ρόλου της Ελλάδας, και ειδικότερα της Αθήνας, στο διεθνές στερέωμα, ρόλος που επιδιωκόταν να επιβεβαιωθεί με την ανάληψη των Αγώνων. Οι όποιες επιφυλάξεις για το κόστος και το ρίσκο της ανάληψης, υποχώρησαν μπροστά στο δέλεαρ του επερχόμενου πλούτου, των πολλαπλών κερδών, η προοπτική των οποίων ενθουσίαζε υπουργεία, δήμους και, κυρίως, τον κατασκευαστικό τομέα. Ταίριαζε αυτή η διεκδίκηση με το κυρίαρχο παγκόσμιο δόγμα του ώριμου πια νεοφιλελευθερισμού περί «ανταγωνισμού των πόλεων» και συνακόλουθα του «διεθνούς» τους ρόλου. Η υιοθέτησή του τότε είχε παρασύρει σχεδόν όλες τις ευρωπαϊκές μητροπόλεις σε μια κούρσα γιγαντιαίων αναπλάσεων και μεγα-διοργανώσεων. Η Αθήνα ετοιμαζόταν να τοποθετήσει τον εαυτό της σε αυτό το τοπίο και το κατόρθωσε το 1997, εξασφαλίζοντας την Ολυμπιάδα του 2004. Οι φορείς των μηχανικών, η αυτοδιοίκηση, η συντριπτική πλειονότητα των διανοουμένων και των πολιτικών δυνάμεων, καθώς και η κοινή γνώμη, στοιχήθηκαν, συνήθως με ενθουσιασμό και με λιγοστές εξαιρέσεις, πίσω από τον μεγάλο στόχο. Έργα υποδομών, αναγκαία και μη, θεσμοθετημένα ή όχι, μερικά από τα οποία εκκρεμούσαν για δεκαετίες ή είχαν απορριφθεί προ πολλού, αποφασίστηκαν με συνοπτικές διαδικασίες, επιταχύνθηκαν και ολοκληρώθηκαν μέσα σε ελάχιστο διάστημα, την επταετία που προηγήθηκε των Αγώνων. Τα αμιγώς ολυμπιακά έργα χωροθετήθηκαν και σχεδιάστηκαν αρχικά μέσα σε ένα πλαίσιο-ιδέα υπερεκμετάλλευσης δωρεάν δημόσιας γης με κριτήριο τις επιθυμητές χρονοαποστάσεις, η οποία ήταν κατανεμημένη σε υψηλής αξίας περιοχές του αττικού τοπίου: στο θαλάσσιο μέτωπο του Σαρωνικού, σε θεσμοθετημένα πάρκα της πρωτεύουσας, στον υγροβιότοπο του Σχοινιά, στις δασώδεις παρυφές της Πάρνηθας. Ιδέες για εναλλακτικές χωροθετήσεις σε υποβαθμισμένες περιοχές ή σε brownfields με στόχο την αναβάθμισή τους (πρακτική εξαιρετικά οικεία στις μεγάλες ευρωπαϊκές και βορειοαμερικανικές αναπλάσεις) απορρίφθηκε. Η επιλογή των τόπων μοιάζει να αποφασίστηκε με κριτήρια αγοραίας τουριστικής αισθητικής ή μελλοντικής εμπορευματικής αξίας των ακινήτων, και όχι με βάση το όφελος για την πόλη ή τον μετα-ολυμπιακό ρόλο τους. Ορισμένα έργα, μετά τις πρώτες έντονες αντιδράσεις άλλαξαν θέση, τα περισσότερα όμως παρέμειναν ως είχαν στον αρχικό φάκελο. Η σχεδόν πεντάχρονη καθυστέρηση στην προετοιμασία, που οφείλεται κυρίως στον διαγκωνισμό πολιτικών και επιχειρηματικών λόμπυ, τα ανυπέρβλητα εμπόδια νομιμότητας αρκετών χωροθετήσεων λόγω των αρχικών αστοχιών και δασικών ή αρχαιολογικών δεσμεύσεων, οδηγούσαν σε όλο και περισσότερο αυθαίρετες και τυχαίες επιλογές θέσεων της τελευταίας στιγμής, απαιτούσαν όλο και περισσότερη θεσμοθέτηση έργων «κατά παρέκκλιση». Το «κατά παρέκκλιση» της ολυμπιακής νομολογίας συνοδεύτηκε και από το «κατεπείγον» (πρόδρομο του μελλοντικού fast track), καθώς και από διαβεβαιώσεις περί του «προσωρινού» των εγκαταστάσεων. Τα ολυμπιακά έργα παρουσιάζονταν είτε ως λυόμενα και προσωρινά, είτε/και ως υποδομές προς απόδοση σε δημόσια χρήση την επόμενη μέρα, ενώ για τα πράσινα τμήματα της πόλης που θυσιάζονταν, εισήχθη το σόφισμα της αποκατάστασης του ισοζυγίου πρασίνου με αντικατάσταση πρασίνου σε άλλες περιοχές. Όλα αυτά αποτυπώνουν με ακρίβεια τις προσπάθειες: να αρθούν οι αντιστάσεις και οι αντιδράσεις για ακραίες πολεοδομικές και περιβαλλοντικές χωροθετήσεις, που επιχειρούνταν εκτός οποιουδήποτε ορθολογικού και περιβαλλοντικά ισορροπημένου πλαισίου ή, απλώς, ισχύοντος σχεδιασμού.

001_Layout 1 28/04/2014 12:06 μ.μ. Page 5

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

Έτσι στήθηκε ένα ιδιότυπο καθεστώς «εκτάκτων συνθηκών» εν ονόματι του εθνικού στόχου της επιτυχίας των Αγώνων, το οποίο έμελλε να αποτελέσει ένα πρόπλασμα και υπόδειγμα, που επεκτάθηκε την εποχή του Μνημονίου, μετά το 2010. Παράλληλα, στον βωμό της ολυμπιακής προετοιμασίας, το δημόσιο αποποιήθηκε εκουσίως την αρμοδιότητα διεκπεραίωσης και ελέγχου των έργων, υποκαθιστώντας τον εαυτό του μέσα από μια πλειάδα νέων φορέων με τη μορφή ΝΠΙΔ (κυρίως Ανώνυμων Εταιρειών), που αντιπροσώπευαν την περιλάλητη «αποτελεσματικότητα» την οποία εξ ορισμού φαινόταν ως να διέθετε ο ιδιωτικός τομέας, ή εκχωρώντας την ευθύνη στις ιδιωτικές εταιρείες-χρήστες. Εμβληματική ανάμεσα τους, η διά νόμου συσταθείσα Οργανωτική Επιτροπή «Αθήνα 2004» Α.Ε., η οποία ανέλαβε το σύνολο της προετοιμασίας. Η Επιτροπή αποτέλεσε τον βασικό κόμβο συντονισμού και υπαγόρευσης της πολιτικής με υπεραρμοδιότητες και υποχρέωση να λογοδοτεί μόνο στο κράτος και τη Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή, ή τις επιμέρους αθλητικές ομοσπονδίες. Η συνέχεια απέδειξε τον διακοσμητικό ρόλο των διαχειριστριών αυτών εταιρειών του δημοσίου, προγόνων του σημερινού ΤΑΙΠΕΔ, καθώς το έργο τους συνοδεύτηκε από εκτόξευση των αρχικών προϋπολογισμών σε υπερπολλαπλάσια τελικά κόστη, τεράστια διαφυγόντα κέρδη πωλήσεων-ενοικιάσεων όπως και από την εγκατάλειψη και απαξίωση της μεγάλης πλειοψηφίας των νέων πανάκριβων ακινήτων. Μαζί με τη φήμη τους όμως, οι νέες Α.Ε. κόμιζαν ένα νέο καθεστώς αδιαφανούς διοίκησης, μη λογοδοσίας στις τοπικές κοινωνίες και ιδιόμορφης συγκέντρωσης εξουσιών στην κεντρική διοίκηση, η οποία νομοθετούσε για λογαριασμό τους και προσέδιδε τη συνταγματικά αναγκαία εγγύηση-επίφαση νομιμότητας. Την κουλτούρα αυτή θα ενέτεινε, μερικά χρόνια αργότερα, η μνημονιακή πολιτική δημοσιονομικής προσαρμογής και ελαστικοποίησης του σχεδιασμού ή νομιμοποίησης ενός νέου σχεδιασμού α λα καρτ, στο όνομα ενός άλλου εθνικού συμφέροντος αυτή τη φορά: της εξυπηρέτησης του χρέους. Το πραγματικό πρόβλημα και το άδηλο πρόγραμμα για τις ολυμπιακές εγκαταστάσεις έγινε σαφές αμέσως μετά τους Αγώνες: όταν οι περισσότερες απαξιώθηκαν από την εγκατάλειψη, όταν φάνηκε πως καμία δεν ήταν προσωρινή, ότι το μόνο που προβλεπόταν σε επίπεδο διαχείρισης ήταν η εμπορευματική τους αξιοποίηση. Οι «ευκαιρίες» αξιοποίησης της μετα-ολυμπιακής περιόδου περιέλαβαν εμπορικά κέντρα, μαρίνες, συνεδριακά, ενώ σε δημόσια χρήση με κοινωνικό αντίκρισμα αποδόθηκαν πολύ λίγες από τις υποδομές. Οι προσδοκίες άμεσων επενδύσεων ματαιώθηκαν, παρά την επίκληση του «Invest in Greece» S.A. και τo διάσημο σλόγκαν «Live your myth in Greece». Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η γρήγορη κατάρρευση, μετά το 2004, της πλειοψηφίας των κατασκευαστικών εταιρειών που είχαν απογειωθεί χρηματιστηριακά και οικονομικά κατά τη διάρκεια των Αγώνων. Και ακολουθεί το Μνημόνιο και το νέο απροσχημάτιστο πλέον καθεστώς διεθνούς οικονομικού ελέγχου. Η χώρα από το 2010 ξαναμπαίνει σε μια τροχιά εθνικού σκοπού, χωρίς αυτή τη φορά την «εθνική ανάταση» που συμβόλιζε για πολλούς η Ολυμπιάδα. Το «κατά παρέκκλιση», το «κατεπείγον», η αποσπασματικότητα του σχεδιασμού, η ανάσυρση έργων ή ιδεών για έργα από μια δεξαμενή μη υλοποιημένων για δεκαετίες προτάσεων, η συνειδητά αντισυνταγματική θεσμοθέτηση (ας θυμηθούμε τον Ν. 3207/2003 και τον Ν. 4014/2011), οι παλινωδίες και η διάλυση της νομοθεσίας με διορθώσεις επί διορθώσεων σκορπισμένες σε άσχετα

001_Layout 1 28/04/2014 12:06 μ.μ. Page 6

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014

νομοθετήματα – όλη αυτή η «θεσμική κουλτούρα» εμβαθύνεται και καλύπτει όλο το φάσμα της πρόσφατης νομολογίας για τον χώρο, το περιβάλλον και την ανάπτυξη. Ιδιωτικά σχέδια για εκτάσεις ιδιωτικές ή δημόσιες από επενδυτές που θα ανταποκρίνονται στον όρο «στρατηγικοί», με βάση μια υπουργική αξιολόγηση και απόφαση, κατισχύουν οιουδήποτε σχεδιασμού. Όλοι οι νόμοι της περιόδου, που αφορούν από αυτό καθαυτό το καθεστώς σχεδιασμού και τον οικοδομικό κανονισμό μέχρι την δασική νομοθεσία και το Κτηματολόγιο ή τα αυθαίρετα, χαρίζουν α λα καρτ προϋποθέσεις εκμετάλλευσης της γης (και κατεξοχήν της εκτός σχεδίου) με ευνοϊκούς όρους σε καταπατητές ή/και «επενδυτές» κάθε κλίμακας. Υποστηρίζουμε, επομένως, ότι η νέα «μνημονιακή» περίοδος δεν συνιστά στην πραγματικότητα μείζονα ρήξη σε ό,τι αφορά τον σχεδιασμό, ο οποίος σε όλη την περίοδο μετά τους Αγώνες, και παρά τις διαπιστωμένες αστοχίες μοιάζει να εξακολουθεί να υποστηρίζει, σαν από αδράνεια, το όραμα του «διεθνούς ρόλου» της Αθήνας, ενισχυμένο από το πρόταγμα να γίνει πιο «επιχειρησιακός», κυρίως προς όφελος των κατασκευαστικών εταιρειών που γιγαντώθηκαν δυσανάλογα στην περίοδο της ολυμπιακής προετοιμασίας. Και μολονότι το αποτυχημένο πρότυπο οργάνωσης και εκμετάλλευσης του χώρου βρίσκεται καταφανώς στη βάση της πολυδιάστατης σημερινής κρίσης (οικονομικής, κοινωνικής, παραγωγικής, περιβαλλοντικής) και παράγει απτά αποτελέσματα στον χώρο, οι συγκεκριμένες «συνταγές» ανταγωνιστικότητας για την πόλη και συγκεκριμένους παραγωγικούς κλάδους (κατασκευές, τουρισμός), σήμερα, όχι μόνο δεν ενοχοποιούνται για την κρίση, αλλά επανα-νομιμοποιούνται στο όνομα της εξόδου απ’ αυτήν. Η αποτίμηση της δεκαετίας από τη οργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα του 2004 οδηγεί εκ των πραγμάτων στην αποτίμηση μιας ευρύτερης διαδικασίας, η οποία ξεκίνησε περί τα μέσα της δεκαετίας του ’90 και τείνει να ολοκληρωθεί με την πλήρη επιβολή μιας κατάστασης «εξαίρεσης» διά των νέων μνημονιακών όρων και στον χωρικό σχεδιασμό και στις πόλεις. Οι Αγώνες υπήρξαν ένα εργαλείο εξαιρετικής αποτελεσματικότητας για τις μεταλλάξεις που ακολούθησαν. Εμπειρία τέτοιων δραματικών αλλαγών, σε τόσο σύντομο διάστημα, δεν έχει ξαναϋπάρξει στη σύγχρονη ιστορία της χώρας. Είναι σίγουρο ότι οι αλλαγές αυτές, που μπορούν να αντιστοιχηθούν μόνο με βίαιους θεσμικούς αναπροσανατολισμούς οι οποίοι ιστορικά συντελούνται σε περιόδους πολέμου ή ανατροπής καθεστώτων, συγκροτούν ένα νέο πρωτόγνωρο πλαίσιο το οποίο έχει κυριαρχήσει (πλέον και) στην Ελλάδα. Είναι ταυτόχρονα αδύνατον να προβλεφθεί το μέλλον, το τελικό πλαίσιο αλλά και οι μακροεπιπτώσεις αυτών των αλλαγών, καθώς, συν τοις άλλοις, δεν είναι ακόμα διακριτό αν οι αλλαγές θα διαιωνιστούν ή θα υπάρξουν νέες πολιτικοοικονομικές ανατροπές πριν τις οριστικές αποκρυσταλλώσεις.

001_Layout 1 28/04/2014 12:06 μ.μ. Page 7

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΦΟΙΒΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Γιώργος Σταθάκης1, Μιχάλης Νικολακάκης2 Το Νοέμβριο του 2013 ο Αναπληρωτής Υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης Σαμαρά απαντώντας σε ερώτηση των εκπροσώπων της αξιωματικής αντιπολίτευσης αναφορικά με το κόστος των Ολυμπιακών αγώνων του 2004 δήλωσε ότι η συνολική επιβάρυνση του Ελληνικού Δημοσίου ήταν 8,486 δις ευρώ. Τα συγκεκριμένα στοιχεία ήρθαν να τοποθετηθούν στην άκρη μιας μακράς σειράς αριθμών που με διαφορετικό τρόπο κατά καιρούς έχουν αποπειραθεί να αποτυπώσουν το συνολικό κόστος των αγώνων των οποίων ο Φοίβος και η Αθηνά ήταν οι μασκότ. Το σχετικό μέγεθος κυμαίνεται ανά τα χρόνια στο δημόσιο διάλογο, από το αρχικό κόστος στο φάκελο διεκδίκησης που προσέγγιζε τα 2,2 δις χωρίς τα αναμενόμενα έξοδα της οργανωτικής επιτροπής, μέχρι τα 4,5 δις που δήλωνε το 2003 ο σημερινός αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Ε. Βενιζέλος· και από τα 7 δις που δήλωνε η τότε κυβέρνηση την επομένη των αγώνων έως τα 14 δις που έδιδε ως επίσημα στοιχεία η κ. Φ. Π. Πετραλιά και ο κ. Π. Δούκας το 2005 στο πλαίσιο του πολιτικού ανταγωνισμού της μεταολυμπιακής περιόδου μεταξύ ΠΑΣΟΚ και ΝΔ. Στις σημερινές συνθήκες η κατάρρευση των παραδοσιακών κομμάτων και οι μεταξύ τους πολιτικές συμμαχίες περιορίζουν εκ νέου τις επίσημες εκτιμήσεις. Η δυσκολία, όμως, υπολογισμού του συνολικού κόστους των Ολυμπιακών αγώνων δεν σχετίζεται αποκλειστικά με την πολιτική αντιπαράθεση και την «δημιουργική λογιστική». Είναι αποτέλεσμα και της ίδιας της δυσκολίας να προσδιοριστούν επιστημονικά τα έξοδα των διαφορετικών αγώνων. Π.χ. είναι μέρος του συνολικού κόστους μόνο τα έξοδα της διοργάνωσης και των αθλητικών εγκαταστάσεων ή συμπεριλαμβάνονται σε αυτά και τα έργα υποδομής και ασφάλειας; Τα ερωτήματα αυτά, όμως, με τι σειρά τους μας φέρνουν αντιμέτωπους και με τον ίδιο το χαρακτήρα των Ολυμπιακών Αγώνων ως ένα ολικό κοινωνικό φαινόμενο που συγκεφαλαιώνει σε συγκεκριμένες ιστορικές συγκυρίες διάχυτες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές ανησυχίες της εκάστοτε κοινωνίας υποδοχής τους. Και στην ελληνική περίπτωση δεν έχουμε απλά να κάνουμε με κάποιους αγώνες αλλά με το γεγονός εκείνο για το οποίο η ελληνική κοινωνία προετοιμαζόταν πυρετωδώς τη δεκαετία του ’90, τα χρυσά χρόνια, δηλαδή, του νεοφιλελευθερισμού. Οι ελληνικές κυβερνήσεις αισιοδοξούσαν να αναλάβει η χώρα τους Ολυμπιακούς αγώνες του 1996 και στη συνέχεια κατέβαλαν εκ νέου ένα ελαφρώς αναθεωρημένο φάκελο για την διοργάνωση το 2004. Την εποχή που κατατίθεται ο φάκελος η υποχώρηση του ψυχρού πολέμου και η ανάπτυξη των διεθνών χρηματαγορών έχουν αρχίσει σταδιακά να μεταμορφώνουν τους Ολυμπιακούς από ένα γεγονός με γεωπολιτικές όψεις πίσω στην αρχική τους μορφή: αυτή δηλαδή ενός οικονομικού κυρίως εγχειρήματος. Την δεκαετία του ’90 η ανάληψη των Ολυμπιακών αγώνων νοούταν ως μια κίνηση η οποία θα μπορούσε να συμβάλει στην ένταξη μιας πόλης σε ένα διεθνή μητροπολιτικό ανταγωνισμό για την προσέλκυση επενδύσεων υποδομών και αναψυχής σε ένα διεθνοποιημένο και ανταγωνιστικό οικονομικό περιβάλλον. Η προσέγγιση αυτή, που αποκρυσταλλώνονταν με

1 Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης και βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ, .stathakis@parliament.gr 2 Δρ. Πανεπιστημίου Κρήτης και επιστημονικός συνεργάτης KO του ΣΥΡΙΖΑ, m_nikolakakis@yahoo.gr

001_Layout 1 28/04/2014 12:06 μ.μ. Page 8

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014

μεγαλύτερη διαύγεια στην υλοποίηση των Ολυμπιακών της Βαρκελώνης του 2000, νοούσε του αγώνες ως ένα εγχείρημα στο οποίο τοπικές κυβερνήσεις ή δήμοι συνεργάζονταν με την ΔΟΕ και προωθούσαν χρηματοδοτικά σχήματα μέσα από τις νέες, την εποχή εκείνη μορφές, δημόσιας και ιδιωτικής σύμπραξης για την δημιουργία υποδομών. Υπό αυτό το πρίσμα η ανάληψη εκ μέρους μιας πόλης της ευθύνης διοργάνωσης των Ολυμπιακών ήταν πρωτίστως ένα εγχείρημα διά του οποίου τοπικές κυβερνήσεις «άπλωναν τα δίκτυά» τους στις διεθνείς χρηματαγορές και αποπειρούνταν να τις στρέψουν προς την αναμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντος της δικής τους γεωγραφικής ενότητας. Το εγχείρημα, όμως, αυτό «ελληνοποιείται» με απροσδόκητους τρόπους. Ο «εκσυγχρονισμός» ως συνολικό πολιτικό εγχείρημα στηρίζονταν στα υποτιθέμενα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα που θα αποκτούσε η ελληνική οικονομία μέσα από την συρρίκνωση του κράτους αλλά και από την ικανότητα της ελληνική οικονομίας να αποκτήσει δίκτυα και υποδομές που θα την ενέτασσαν στο νέο αναδυόμενο διεθνοποιημένο οικονομικό τοπίο. Η ροή πόρων στις οποίες προσδοκούσαν οι ελληνικές κυβερνήσεις για την κατασκευή ανάλογων υποδομών ήταν οι διαφορετικές μορφές επιδοτήσεων ή οι επενδύσεις των κεντρικών ευρωπαϊκών θεσμών όπως το Γ΄ΚΠΣ, το Ταμείο Συνοχής, η δανειοδότηση από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης. Όλα τα μεγάλα έργα υποδομής της περιόδου, όπως το αεροδρόμιο Ελ. Βενιζέλου, η γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου, το Μετρό, ή η Αττική Οδός, ανεξάρτητα από την συμμετοχή των ιδιωτών στη διαχείριση και στα οφέλη που προέκυπταν από αυτά, υλοποιούνται κατά προτεραιότητα μέσα από ένα μεικτό χρηματοδοτικό σχήμα κατά το ήμισυ ευρωπαϊκής και κατά το ήμισυ δημόσιας χρηματοδότησης. Η προοπτική της δημιουργίας των Ολυμπιακών εγκαταστάσεων αποτελούσε τη συμπύκνωση της παραπάνω προοπτικής τόσο σε συμβολικό όσο και σε διαπραγματευτικό επίπεδο αναφορικά με τις αξιώσεις τις χώρας για επιπλέον πόρους από την Ε.Ε. Έτσι, το εγχείρημα της τοποθέτησης του κατασκευαστικού κλάδου στη θέση της ατμομηχανής της ελληνικής οικονομίας επιτυγχάνει. Το 1994 η συμμετοχή των κατασκευών στο Α.Ε.Π. είναι 10,8% ενώ το 2004 έχει πλέον φτάσει στο 20,7%, ενώ την ίδια περίοδο η απασχόληση σε αυτόν αυξάνεται κοντά στο 40%. Η συμμετοχή, όμως, του ιδιωτικού τομέα στο Αθήνα 2004, σε αντίθεση με ανάλογα διεθνή εγχειρήματα, αναβάλλεται για το μέλλον. Η αδυναμία προσέλκυσης κεφαλαίων και η κεφαλαιώδης πολιτική σημασία των αγώνων οδηγεί τις προολυμπιακές κυβερνήσεις στο να υλοποιήσουν αυτές καθ’ εαυτές τις αθλητικές εγκαταστάσεις με τρόπο που να αποβλέπει προς την μελλοντική τους ιδιωτικοποίηση. Αυτό είναι έκδηλο από την ποσότητα των έργων που επιλέγεται να υλοποιηθούν με σταθερές υποδομές (σε αντίθεση με προηγούμενους Ολυμπιακούς, όπως π.χ. της Ατλάντας) όσο και από την ίδια την δημιουργία το 2002 της εταιρείας Ολυμπιακά Ακίνητα Α.Ε.. Τελικά, όλες οι αθλητικές εγκαταστάσεις πραγματοποιούνται αποκλειστικά και μόνο μέσα από την δημόσια συμμετοχή ακόμα και σε περιπτώσεις όπως αυτή του Ολυμπιακού χωριού, όπου το κράτος εμπλέκει τον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας εν απουσία ενδιαφέροντος από τον ιδιωτικό τομέα. Επιπλέον, σε αντίθεση με άλλες «Ολυμπιακές» πόλεις, φορέας υλοποίησης των αγώνων είναι το ίδιο το ελληνικό δημόσιο και όχι ο δήμος, καθώς η δημόσια διοίκηση σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης στη χώρα δεν είναι σε θέση να φέρει ένα τέτοιο εγχείρημα εις πέρας. Έτσι, ο θεσμός που την ίδια περίοδο διαφημίζε-

001_Layout 1 28/04/2014 12:06 μ.μ. Page 9

ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

ται διεθνώς ως σημαίνουσα διεθνή πρακτική σχετικοποίησης των ορίων μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, στην δική μας περίπτωση καθίσταται μια αυστηρά κρατική υπόθεση. Πέρα όμως από τα παραπάνω, το όλο εγχείρημα αποκτά τη δική του λογιστική δυναμική. Από την εποχή υποβολής των αιτήσεων μέχρι την υλοποίησή τους, οι απαιτήσεις τις ΔΟΕ ως προς τις απαραίτητες υποδομές διαρκώς αυξάνονται, γεγονός που αποκτάει, όσο πλησιάζει η τελετή έναρξης, την δική του αυτοποιητική δυναμική νέων εξόδων και νέων επιβαρύνσεων για τα δημόσια ταμεία. Ταυτόχρονα, η διεθνή συγκυρία καθιστά το Αθήνα 2004 την πρώτη Ολυμπιάδα μετά την 11 Σεπτεμβρίου του 2001 και οι αγώνες τραυματίζονται και από το κύμα τρομοϋστερίας και παράλογων απαιτήσεων σε υποδομές ασφάλειας, που ταυτόχρονα ενέπλεκαν αυτόνομους πολιτικούς και οικονομικούς δρώντες στο όλο εγχείρημα με αποτέλεσμα την εκτίναξη του κόστους «ασφάλειας» κοντά στο 1,5 δις ευρώ. Τέλος, κατά δήλωση του ίδιου του κ. Χριστοδουλάκη, η καθυστέρηση στην υλοποίηση των έργων και το επείγον καθεστώς υπό το οποίο καταλήγουν να ολοκληρώνονται στην πλειονότητά τους, έδωσε περιθώρια για δυσθεώρατες υπερτιμολογήσεις που μερικώς εξηγούν και την τεράστια απόκλιση, ακόμα και με τους πιο συντηρητικούς υπολογισμούς, από το κόστος των αγώνων κατά το στάδιο της αρχικής υποβολής της αίτησης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο διαμορφώνεται και η σχέση των Ολυμπιακών αγώνων με το δημόσιο χρέος της χώρας. Όχι τυχαία, η ιστορικά υψηλότερη τιμή μεγέθυνσης του δημοσίου χρέους ετησίως αποτυπώνεται το 2003 σε 5,9%. Αξίζει να σημειωθεί ότι την ίδια περίοδο η ελληνική οικονομία σημείωνε αλματώδεις ρυθμούς ανάπτυξης, ρυθμοί, όμως, οι οποίοι δεν ενσωματώνονταν στο κόστος της εργασίας στο όνομα ενός αυστηρού δημοσιονομικού πλαισίου το οποίο για την υλοποίηση των Ολυμπιακών αγώνων συστηματικά παραβιάζονταν από τις κυβερνήσεις της εποχής. Αλλά αυτή δεν θα ήταν η τελευταία φορά που οι δημοσιονομικοί περιορισμοί θα αφορούσαν προνομιακά τις κοινωνικές παροχές και το κόστος της εργασίας και όχι την κρατική συμμετοχή προς όφελος του ιδιωτικού τομέα. Η κρίση δημόσιου χρέους από το 2010 και μετά θα αναγάγει όλες τις «κατεπείγουσες» ανάγκες που αυτή δημιουργούσε, από τις μορφές ενισχύσεων των τραπεζών μέχρι εξωφρενικές ιδιωτικοποιήσεις όπως του ΟΠΑΠ και από την εισαγωγή της νομοθεσίας περί fast track μέχρι την σημερινή διελκυστίνδα γύρω από την εκποίηση του Ελληνικού, σε αφορμή κρατικά ελεγχόμενης παρέμβασης υπέρ μερίδων του ιδιωτικού τομέα εις βάρος των δημόσιων οικονομικών και του δημοσίου συμφέροντος. Και μάλλον αυτή είναι και η σημαντικότερη κληρονομιά με την οποία ο Φοίβος και η Αθηνά μας έχουν προικίσει.

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 10

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 10-25

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΧΩΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ: ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΗ ΤΥΠΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΧΑΡΤΩΝ ΜΙΑΣ ΔΙΚΤΥΑΚΗΣ ΠΥΛΗΣ Ελένη Γκαδόλου1, Ελένη Τομαή2, Εμμανουήλ Στεφανάκης3, Γεώργιος Κρητικός4 Περίληψη Οι ιστορικοί χάρτες αποτελούν σημαντικό τμήμα της πολιτιστικής κληρονομιάς μιας χώρας. Αφενός, εκτός από την αισθητική αξία τους, φέρουν πολύτιμη ιστορική πληροφορία και αποτελούν το απαραίτητο γεωγραφικό υπόβαθρο για πλήθος εφαρμογών. Αφετέρου, αποδίδουν την εξέλιξη και τις μεταβολές στο χώρο και το χρόνο των γεωγραφικών οντοτήτων που απεικονίζουν. Προκειμένου, ωστόσο, να τυποποιηθούν σαφέστερα οι ιστορικοί χάρτες και να αποτελέσουν εύχρηστη πηγή ανάκτησης ιστορικών δεδομένων είναι απαραίτητη η σημασιολογική τεκμηρίωσή τους. Για την επίτευξη αυτού, προτείνεται ως μέθοδος η δόμηση χαρτογραφικών οντολογιών. Μια χαρτογραφική οντολογία ορίζει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του χάρτη αλλά και τις έννοιες και τις σχέσεις των οντοτήτων που αναπαριστώνται, αποκαθιστώντας έτσι, τυχόν εννοιολογικές ασάφειες και αποκαθιστώντας τη σύνδεση μεταξύ ιστορικού και σύγχρονου γεωγραφικού υπόβαθρου. Η παρούσα εργασία παρουσιάζει τα πρώτα βήματα της ανάπτυξης μιας οντολογίας για το χάρτη «Carte de la nouvelle frontière Turco-Grecque», εστιάζοντας στα σύνορα της χώρας που αυτός απεικονίζει και τις αλλαγές τους έως σήμερα.

Documentation of the spatio-temporal evolution of the Greek state: Ontological standardization for the historical maps of a web portal Eleni Gadolou, Eleni Tomai, Emmanuel Stefanakis, George Kritikos Abstract Historical maps are a major component of a country’s cultural heritage collection. On one hand, historical maps, usually of great aesthetic value, deliver valuable historical information and are the necessary geographical background in several domains. On the other hand, they document the spatiotemporal evolution of the geographical entities that are depicted therein. Nevertheless, in order to standardize the collections of historical maps and model their spatial information thoroughly, it is necessary to define them semantically. Cartographic ontologies are proposed as a method since they eloquently define the attributes of a map as well as the concepts and relationships among the geographic entities, eliminating any conceptual vagueness and connecting the historical geographical background to the current one. This paper presents the first steps for the development of the ontology for the map «Carte de la nouvelle frontière TurcoGrecque» with special focus on the Greek borderlines that are depicted therein.

1. Εισαγωγή Οι συλλογές των ιστορικών χαρτών αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς μιας χώρας. Εστιάζοντας σε αυτό το γεγονός, σημειώνονται διεθνώς πρωτοβουλίες (π.χ., ICA Working Group on Digital 1 Διδάκτορας, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, egkadolou@hua.gr 2 Δρ. Αγρονόμος & Τοπογράφος Μηχανικός, Εργαστήριο Χαρτογραφίας, Σχολή Αγρονόμων & Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, etomai@mail.ntua.gr 3 Αναπληρωτής καθηγητής, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, estef@hua.gr 4 Επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, gkriti@hua.gr

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 11

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΔΟΛΟΥ, ΕΛΕΝΗ ΤΟΜΑΗ, ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΡΗΤΙΚΟΣ

Technologies in Cartographic Heritage) με στόχο την ανάδειξη των συλλογών και τον καθορισμό μεθοδολογιών για την καλύτερη αξιοποίησή τους και μέσω διαδικτύου. Οι ιστορικοί χάρτες απαντώνται στο διαδίκτυο είτε ως αντικείμενα τέχνης και βασική συνιστώσα στα συστήματα διαχείρισης πολιτιστικού αποθέματος (π.χ., Europeana), είτε ως το γεωγραφικό υπόβαθρο για την ανάρτηση και οπτικοποίηση ιστορικής ή άλλης πληροφορίας (π.χ., το έργο PhilaPlace όπου οπτικοακουστικό υλικό και αφηγήσεις έχουν συσχετιστεί με γεωγραφικές –ιστορικές5 ή μη– περιοχές σε ιστορικούς χάρτες). Η δημοσιοποίηση των χαρτών στο διαδίκτυο πραγματοποιείται είτε μέσω ψηφιακών καταλόγων, ακολουθώντας πρότυπα βιβλιογραφικών μεταδεδομένων (π.χ., MARC21) (Montaner, 2009), είτε μέσω δικτυακών πυλών (π.χ., DIGMAP) επαναχρησιμοποιώντας τα μεταδεδομένα που τηρούν οι πάροχοι συλλογών (Borbinha et al., 2009). Εξέχουσα σημασία, ωστόσο, έχει η μελέτη των ιστορικών χαρτών όσον αφορά το γεωμετρικό και θεματικό περιεχόμενό τους. Αφενός, οι ιστορικοί χάρτες αποδίδουν την εξέλιξη και τις μεταβολές μιας οντότητας στο χώρο και το χρόνο. Αφετέρου, η πληροφορία που φέρουν οι χάρτες δύναται να χρησιμοποιηθεί σε πλήθος εφαρμογών ιστορικού, πολιτιστικού και εκπαιδευτικού ενδιαφέροντος, είτε ως το απαραίτητο γεωγραφικό υπόβαθρο, είτε ως μια χρονοσειρά ιστορικών χωρικών δεδομένων. Για τα παραπάνω, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η σημασιολογική τεκμηρίωση των χαρτών. Ο εννοιολογικός καθορισμός των γνωρισμάτων (γεωμετρικά, θεματικά, ταυτότητας) ενός χάρτη και της περιεχόμενης πληροφορίας του αποκαθιστά τα όποια σημασιολογικά κενά και ορίζει πλήρως τη σχέση μεταξύ ιστορικού και σύγχρονου υποβάθρου. Έτσι ως αποτέλεσμα: α) αποδίδεται σαφέστερα η συσχέτιση των χωροχρονικών μεταβολών μιας οντότητας και των αιτιών που τις προκάλεσαν, β) καθίσταται δυνατή η σημασιολογική αναζήτηση γεωγραφικής πληροφορίας με κριτήρια χωρικά και εννοιολογικά (π.χ., βάσει τοπωνυμίου ή γεωμετρίας) και γ) διευκολύνεται η ανάπτυξη μηχανισμών διαλειτουργικότητας για ορθή χρήση του χάρτη σε πολλαπλές δικτυακές –χωρικές ή μη– εφαρμογές (π.χ., ψηφιακός κατάλογος τοπωνυμίων, ιστορικά αρχεία κ.ά.). Ως μεθοδολογία, για τη σημασιολογική τεκμηρίωση των χαρτών, προτείνεται η δόμηση χωρικών οντολογιών. Πρώτο βήμα της μεθοδολογίας είναι ο σχεδιασμός μιας οντολογίας για τους ιστορικούς χάρτες και του περιεχο-

μένου τους και η ένταξή της σε μια οντολογία ανώτερου επιπέδου. Τα επόμενα βήματα περιλαμβάνουν την υλοποίηση της οντολογίας σε γλώσσα μηχανής (Ontology Web Language – OWL) και την εισαγωγή και σύνδεσή της σε μια δικτυακή πύλη. Η παρούσα εργασία έχει ως σκοπό να αναδείξει την αναγκαιότητα χρήσης της προτεινόμενης μεθόδου στη μελέτη των ιστορικών χαρτών εστιάζοντας στη χωροχρονική εξέλιξη των οντοτήτων που αποδίδονται σε αυτούς και να παρουσιάσει το πρώτο βήμα της εφαρμογής της με την ανάπτυξη μιας οντολογίας για έναν ιστορικό χάρτη.

2. Ορισμός του προβλήματος 2.1 Χωροχρονικές μεταβολές οντοτήτων και ιστορικοί χάρτες Οι χάρτες είναι οι πιο αναγνωρισμένες γραφικές αναπαραστάσεις των χωρικών φαινομένων και χρησιμοποιούνται ευρέως λόγω της εκφραστικής τους δύναμης και της ευκολίας μετάδοσης της γεωγραφικής πληροφορίας. Οι γραφικές αναπαραστάσεις χωρικών φαινομένων καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα τύπου χαρτών από τους τοπογραφικούς ως τα χαρτογράμματα, τους αναλογικούς και ψηφιακούς, τους στατικούς ή διαδραστικούς, καθένας εκ των οποίων παρέχει συγκεκριμένο είδος πληροφορίας. Για παράδειγμα, οι τοπογραφικοί χάρτες δίνουν πληροφορίες για τη θέση, τις αποστάσεις μεταξύ των σημειακών χαρτογραφικών δεδομένων, τα μεγέθη, τις μορφές και τους προσανατολισμούς των γραμμικών και επιφανειακών χαρτογραφικών δεδομένων. Επιπλέον, οι χάρτες περιέχουν ταξινομητική πληροφορία των πραγματικών χωρικών αντικειμένων, αφού μπορούν να αναπαραστήσουν μια εκκλησία ως σημείο, έναν δρόμο ως γραμμή και μια χώρα ως πολύγωνο. Επιπροσθέτως, οι χάρτες μπορούν να αναπαραστήσουν τα σημειακά/ γραμμικά/επιφανειακά χωρικά αντικείμενα μέσω των διαφορετικών σημειακών/ γραμμικών/ επιφανειακών συμβόλων, τα οποία ταξινομούν τα χωρικά αντικείμενα όχι μόνο ως προς την χωρική έκφανσή τους αλλά και κατηγοριοποιώντας τα, μια πολύ σημαντική γνωστική διαδικασία. Οι ιστορικοί χάρτες περιέχουν πληροφορία η οποία προβαλλόμενη στην –και συγκρινόμενη με– την παρούσα κατάσταση παρουσιάζουν την εξέλιξη και τις με-

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 12

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 10-25

ταβολές των χωρικών φαινομένων ή οντοτήτων που αναπαριστούν. Οι σημαντικότερες μεταβολές σε ό,τι αφορά την περιεχόμενη πληροφορία των χαρτών εντοπίζονται: • στην ύπαρξη πληροφορίας στο παρελθόν αλλά όχι στο παρόν (εξαφάνιση οντότητας/ φαινομένου), • στην ύπαρξη πληροφορίας στο παρόν αλλά όχι στο παρελθόν (γένεση οντότητας/ φαινομένου), • στην αλλαγή των γεωμετρικών ιδιοτήτων της οντότητας/φαινομένου (π.χ. μεταβολή έκτασης πολυγωνικής οντότητας), • στην αλλαγή των θεματικών ιδιοτήτων της οντότητας/φαινομένου (π.χ. αλλαγή ονομασίας). 2.2 Υφιστάμενα μοντέλα περιγραφής χωροχρονικών μεταβολών οντοτήτων Στη διεθνή βιβλιογραφία (Abraham and Roddick, 1996· Pavlopoulos and Theodoulidis, 1998· Langran, 1992) συναντώνται διάφορα μοντέλα για χωροχρονικές οντότητες τα σημαντικότερα των οποίων περιγράφονται στη συνέχεια (εκτενής αναφορά στα διάφορα μοντέλα γίνεται στο Τομαή και Πανόπουλος, 2004). Πέρα από το απλούστατο μοντέλο των Διαδοχικών Χρονικών «Στιγμιότυπων» (Snapshot Model), μία από τις πλέον βασικές προσεγγίσεις στην περιγραφή μιας μεταβολής είναι το μοντέλο της Αποτύπωσης του Χρόνου (Time-Stamping). Στο μοντέλο αυτό, η κάθε οντότητα έχει προσαρτημένα δύο αποτυπώματα χρονικών στιγμών, τη στιγμή δημιουργίας της και τη στιγμή παύσης της. Μία άλλη αρκετά ενδιαφέρουσα προσέγγιση εκφράζεται στο μοντέλο του Ιστορικού Γραφήματος (History Graph). Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, ορίζονται τρία διαφορετικά είδη συμπεριφοράς των οντοτήτων στον χρόνο: α) συνεχώς μεταβαλλόμενα αντικείμενα, β) στατικά αντικείμενα που μεταβάλλονται σε συνεχείς περιόδους και γ) στατικά αντικείμενα που μεταβάλλονται σε απότομα συμβάντα. Τα αντικείμενα μίας κτηματολογικής βάσης αποτελούν παραδείγματα της τρίτης συμπεριφοράς (Pavlopoulos and Theodoulidis, 1998). Ο ορισμός του μοντέλου των Τριών Περιγραφικών Περιοχών (Three-Domain) εισήγαγε μία ακόμη ενδιαφέρουσα άποψη για τα μοντέλα χωροχρονικών βάσεων δεδομένων. Το μοντέλο απεικονίζει το χώρο, το χρόνο και τις σημασιολογικές οντότητες ξεχωριστά. Η περιοχή των σημασιολογικών οντοτήτων διατηρεί καθορισμένα αντικείμενα που αντιστοιχούν σε ανθρώπινες έννοιες,

ανεξάρτητα από τη χρονική και γεωγραφική τους θέση (Pavlopoulos and Theodoulidis, 1998). Άλλες προσπάθειες εστιάζουν στην ανάπτυξη μοντέλων χωροχρονικών βάσεων χρησιμοποιώντας την έννοια των Κινούμενων Αντικειμένων (Moving Objects). Η προσέγγιση αυτή επιτρέπει την γενικευμένη αντιμετώπιση των μεταβαλλόμενων γεωμετρικών στοιχείων είτε αυτά μεταβάλλονται σταδιακά ή συνεχώς (Pavlopoulos and Theodoulidis, 1998). Τέλος, με βάση την αντικειμενοστραφή μεθοδολογία, υπάρχουν αντικειμενοστραφή μοντέλα, τα οποία περιλαμβάνουν αντικείμενα, κατηγορίες, κληρονομικότητα και πολλαπλές απεικονίσεις. Ο Worboys (1994) ήταν ο πρώτος που εισήγαγε την αντικειμενοστραφή προσέγγιση σε μοντέλα χώρου και χρόνου. Η βασική ιδέα του ήταν το χωροχρονικό αντικείμενο το οποίο είναι μία δυάδα ενοποιημένων αντικειμένων, το ένα με χωρικές επεκτάσεις και το άλλο με χρονικές. Οι Claramunt και Thériault (1996) όρισαν ένα αντικείμενο με τρία σετ περιγραφικών ιδιοτήτων (χρονική περιγραφική περιοχή, χωρική περιοχή, θεματική περιοχή). 2.3 Χρήση των υφιστάμενων μοντέλων στους ιστορικούς χάρτες Τα μοντέλα περιγραφής χωροχρονικής εξέλιξης που προαναφέρθηκαν αδυνατούν να τεκμηριώσουν πλήρως τη χωροχρονική εξέλιξη οντοτήτων, όπως αποτυπώνονται σε μια σειρά ιστορικών χαρτών ενώ επιπλέον, δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη σημασιολογική αναζήτηση επί του περιεχομένου του χάρτη. Η αδυναμία αυτή συνίσταται στα εξής: • Το μοντέλο Αποτύπωσης του Χρόνου περιγράφει τη μεταβολή μέσω των αποτελεσμάτων της και όχι ως συγκεκριμένη πληροφορία. Δεν υπάρχει πληροφορία, συνεπώς, για το «τι συνέβη» ή «πότε συνέβη». • Το μοντέλο Ιστορικού Γραφήματος παρουσιάζει ως πλεονέκτημα τη θεώρηση μιας κατάστασης ενός αντικειμένου ως «έκδοση» και την εισαγωγή της έννοιας «μετάβαση» ως οντότητα, η οποία συνδέει τις εκδόσεις του αντικειμένου με τις προηγούμενες και τις επόμενές του. Η περίοδος των μεταβάσεων, επίσης, περιγράφεται από δύο χρονικές αποτυπώσεις. Ωστόσο, η οντότητα «μετάβαση» δεν τεκμηριώνεται ως προς το «γιατί» και «πώς» πραγματοποιήθηκε.

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 13

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΔΟΛΟΥ, ΕΛΕΝΗ ΤΟΜΑΗ, ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΡΗΤΙΚΟΣ

• Στα θετικά του μοντέλου Τριών Περιγραφικών Περιοχών προσμετράται η απεικόνιση του χώρου, του χρόνου και των σημασιολογικών οντοτήτων ως τρεις ξεχωριστές περιγραφικές περιοχές. Παρόλα αυτά, η προσέγγιση υστερεί, εφαρμοζόμενη στην υπό μελέτη περίπτωσή μας, γιατί θεωρεί τις σημασιολογικές οντότητες ανεξάρτητες του χώρου και του χρόνου, κάτι που δεν ισχύει για το σύνολο των οντοτήτων που περιλαμβάνονται σε σειρές ιστορικών χαρτών. • Η προσέγγιση των Κινούμενων Αντικειμένων επιτρέπει την γενικευμένη αντιμετώπιση των (σταδιακά ή συνεχώς) μεταβαλλόμενων γεωμετρικών στοιχείων ως κινούμενα σημεία, γραμμές και επιφάνειες που θεωρούνται τρισδιάστατες (δισδιάστατος χώρος συν το χρόνο) οντότητες. Μόνο που ένας ιστορικός χάρτης δεν εμφανίζει κινούμενα αντικείμενα από μόνος του αλλά μόνο συγκρινόμενος με κάποιον άλλον, άλλης ιστορικής περιόδου, ή προβαλλόμενος στην παρούσα κατάσταση. Έτσι, στην περίπτωση μας, η προσέγγιση αυτή δε εφαρμόζεται για την τυποποίηση της περιεχόμενης πληροφορίας. • Στο πλαίσιο της αντικειμενοστραφούς προσέγγισης, οι Claramunt και Thériault (1996) ορίζουν ένα αντικείμενο με τη χρονική, τη χωρική και τη θεματική περιοχή του για την τυποποίηση χωροχρονικών «διαδικασιών» που αντιστοιχούν στις μεταβολές στις οποίες υποβάλλεται το αντικείμενο, γεγονός που κάνει αρκετά πολύπλοκη τη διαχείριση των αλλαγών αφού κάθε φορά θα πρέπει να μοντελοποιείται το παρελθόν και το παρόν κάθε αντικειμένου έτσι ώστε να ορίζονται πλήρως η χρονική, η χωρική και η θεματική του περιοχή. Η δόμηση γεωγραφικών οντολογιών για τη μελέτη των ιστορικών χαρτών αποφασίστηκε στο πλαίσιο αυτής της έρευνας πρωτίστως επειδή καλύπτει τις παραπάνω αδυναμίες και δευτερευόντως επειδή δίνει νέες δυνατότητες τόσο στην αναζήτηση με χωροχρονικά κριτήρια όσο και στην ανάλυση και απεικόνιση της περιεχόμενης πληροφορίας των χαρτών. Η μεθοδολογία που προτείνεται περιγράφεται στο κεφάλαιο 3. 2.4 Σχετική έρευνα Το θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η παρούσα έρευνα ορίζεται από την επιτροπή Θεωρητικής Χαρτογραφίας της Διεθνούς Χαρτογραφικής Ένωσης (I.C.A. Commission on Theoretical Cartography) όπου μεταξύ των θεμάτων ερευνητικού ενδιαφέροντός της περιλαμ-

βάνονται η εννοιολογική ανάλυση (conceptual analysis) και η δόμηση οντολογιών (cartographic ontologies) για τους χάρτες (Virrantaus, 2009). Οι πρώτοι που ανέδειξαν τη στενή σχέση μεταξύ χαρτών και οντολογιών ήταν οι Bittner και Smith αναφέροντας πως ένας χάρτης είναι μια συγκεκριμένη και γενικευμένη –και ως εκ τούτου– άκρως ικανοποιητική απεικόνιση της οντολογίας ενός τμήματος του γεωγραφικού χώρου. Είναι μια οντολογία, δεδομένου πως καταγράφει τις οντότητες που υπάρχουν στο χώρο, τις ιδιότητές τους και τις μεταξύ τους σχέσεις (Bittner and Smith, 2003). Ο Wolf (2009) αναφέρεται στο χάρτη ως ένα εννοιολογικό συλλογισμό (conceptualization). Αυτός ο όρος μπορεί να αποδοθεί σε ένα χάρτη καθώς αυτός παρέχει ένα αφηρημένο μοντέλο ενός φαινομένου στο χώρο και μέσω της χαρτογραφικής γενίκευσης αναγνωρίζονται οι σχετικές έννοιες του φαινομένου. Ο εννοιολογικός συλλογισμός του χάρτη κωδικοποιείται σε γεωμετρικά σχήματα, χρώματα και υφές. Τα είδη και οι κατηγορίες των εννοιών του αφηρημένου μοντέλου περιγράφονται σαφώς στο υπόμνημα του χάρτη και απεικονίζονται μέσω οπτικών μεταβλητών και χαρτογραφικών κανόνων (Wolf, 2009). Οι Svedjemo και Jungert (2005) εφάρμοσαν τη θεωρία των SNAP οντολογιών (βλ. κεφάλαιο 3.3) στις σειρές των κτηματολογικών διαγραμμάτων και πινάκων για την περιοχή Gotland της Σουηδίας, αναφέροντας πως πλεονεκτεί έναντι άλλων μεθόδων μιας και έχει ως αποτέλεσμα ένα πιο πλούσιο και καθαρό –εννοιολογικά– μοντέλο πληροφοριών. Συμπερασματικά καταλήγουν, μια οντολογία δίνει ευκολότερα απαντήσεις σε ερωτήματα εννοιών και όρων και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την απεικόνιση ενός μοντέλου γνώσης (Svedjemo and Jungert, 2005). Χαρακτηριστικό παράδειγμα της χρήσης οντολογιών σε συστήματα διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς αποτελεί το έργο CultureSampo το οποίο αφορά στην ανάπτυξη μιας σημασιολογικής δικτυακής πύλης για τη διαχείριση του πολιτιστικού αποθέματος (Semantic Cultural Heritage Portal) της Φινλανδίας (www.kulttuurisampo.fi). Με τη χρήση οντολογιών για διαφορετικές πολιτιστικές συλλογές ή πεδία εφαρμογής, προκύπτει ότι μπορεί να επιτευχθεί η διαλειτουργικότητα όσον αφορά τη χωρική διάσταση και να δημιουργηθεί η δυνατότητα για σημασιολογικές αναζητήσεις και απεικονίσεις της σχετικής πληροφορίας (Kauppinen et al., 2010).

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 14

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 10-25

Επιπλέον τρέχουσες προσεγγίσεις που αναφέρονται στην σημασιολογική αξιοποίηση των ιστορικών χαρτών και της φέρουσας πληροφορίας τους, αφορούν τη χρήση ετικετών (tagging) και σχολίων (annotations) επί των ιστορικών χαρτών. Ακολουθώντας την έννοια της διασύνδεσης δεδομένων (Linked Data) του σημασιολογικού ιστού (Semantic Web) και στο πλαίσιο του έργου EuropeanaConnect (www.europeanaconnect.eu), οι «σημειώσεις» (tags/annotations) των χρηστών, συσχετιζόμενες με τα βιβλιογραφικά και χωρικά δεδομένα ενός χάρτη, μπορούν να λειτουργήσουν ως ο συνδετικός ιστός (linked spatiotemporal data) για τη διαλειτουργικότητα με άλλες εφαρμογές πολιτιστικού περιεχομένου (Simon et al., 2010).

3. Προτεινόμενη μεθοδολογία Όπως προαναφέρθηκε, η μεθοδολογία που προτείνεται για την τυποποίηση της φέρουσας πληροφορίας των ιστορικών χαρτών και τη χρήση της σε μια διαδικτυακή πύλη, αφορά τη δόμηση κατάλληλων οντολογιών. Οι οντολογίες δομούνται για να τεκμηριώσουν ουσιαστικά τη χωρική και χρονική εξέλιξη των οντοτήτων στις οποίες αναφέρονται και να αποδώσουν τη σχέση αυτών με τους χάρτες στους οποίους απεικονίζονται. Το πρώτο βήμα είναι η ανάπτυξη της οντολογίας ενός ιστορικού χάρτη για να ορισθούν οι έννοιες και οι μεταξύ τους σχέσεις όπως αποδίδονται σε αυτόν. Το δεύτερο βήμα, που είναι και το πιο σημαντικό, είναι η ένταξη αυτής της οντολογίας σε μια οντολογία ανώτατου επιπέδου. Στις ενότητες που ακολουθούν, ορίζεται ο όρος οντολογία ανώτατου επιπέδου και παρουσιάζεται η αναγκαιότητα χρήσης μιας τέτοιας οντολογίας. Τέλος, παρουσιάζεται αναλυτικά η προτεινόμενη οντολογία ανώτατου επίπεδου που θα υιοθετηθεί στην παρούσα εργασία. 3.1 Οντολογίες Οι οντολογίες, όπως είναι γνωστό, χρησιμοποιούνται ευρύτατα από διάφορες κοινότητες και για πλήθος εφαρμογών, με στόχο την τεκμηρίωση της γνώσης με τρόπο φορμαλιστικό και όσο το δυνατόν πιο ρεαλιστικό. Ο όρος Οντολογία για την επιστήμη της Τεχνητής Νοημοσύνης εμπεριέχει την έννοια του σαφούς προσδιορισμού ενός εννοιολογικού συλλογισμού (Gruber, 1993). Επειδή

ο εννοιολογικός συλλογισμός είναι η αποσπασματική, απλοποιημένη θεώρηση του φυσικού κόσμου τον οποίο θέλει να αναπαραστήσει μια βάση γνώσης, η οντολογία λειτουργεί ως μηχανισμός συγκεκριμενοποίησης ο οποίος καθορίζει το λεξιλόγιο της βάσης γνώσης. Όμως, ένας εννοιολογικός συλλογισμός, εκτός από αποσπασματική θεώρηση που είναι, φέρει και διαφορετικά επίπεδα ανάλυσης ανάλογα με τον τρόπο θεώρησής του, γι’ αυτό ένας καλύτερος ορισμός είναι ο εξής: μια οντολογία είναι μια σαφής, μερική περιγραφή ενός εννοιολογικού συλλογισμού (Guarino and Giaretta, 1995). Οι οντολογίες απασχολούν τους επιστήμονες τα τελευταία χρόνια λόγω του ότι μπορούν να προσφέρουν ένα τυποποιημένο πλαίσιο για την αναπαράσταση της γνώσης και την εξαγωγή συμπερασμάτων. Ανάλογα με το επίπεδο λεπτομέρειάς τους είναι δυνατό να αναπτύσσονται διαφορετικά είδη οντολογιών. Μια οντολογία ανώτατου επιπέδου περιγράφει γενικές έννοιες (π.χ. χώρος, χρόνος, αντικείμενο) ανεξάρτητα από κάποιο πεδίο ή πρόβλημα. Οι οντολογίες πεδίου και οι οντολογίες δραστηριότητας περιγράφουν αντίστοιχα έννοιες που σχετίζονται με ένα πεδίο ή μια δραστηριότητα με την εξειδίκευση των όρων της οντολογίας ανώτατου επιπέδου. Οι οντολογίες εφαρμογής περιγράφουν έννοιες που εξαρτώνται τόσο από ένα πεδίο όσο και από μια δραστηριότητα και συνήθως αποτελούν εξειδίκευση και των δύο σχετικών οντολογιών (Guarino, 1998). 3.2 Οντολογίες ανώτατου επιπέδου Οι οντολογίες ανώτατου επιπέδου περιγράφουν την πραγματικότητα σε δύο διαστάσεις. Καταρχήν, δηλώνουν τις βασικές κατηγορίες της πραγματικότητας. Κατά δεύτερον, δηλώνουν τις βασικές σχέσεις ανάμεσα και μεταξύ των αντικειμένων τα οποία ανήκουν στις βασικές κατηγορίες της πραγματικότητας. Ο όρος οντολογική κατηγορία, όπως χρησιμοποιείται εδώ, μπορεί να ερμηνευθεί ως «το γενικό που ισχύει για κάθε υλική περιοχή της πραγματικότητας» στην περίπτωση των οντολογιών ανώτατου επιπέδου και «το γενικό της υψηλότερης γενίκευσης σε ένα πεδίο» στην περίπτωση των οντολογιών πεδίου. Οι οντολογικές κατηγορίες σε μια οντολογία ανώτατου επιπέδου πρέπει να περιλαμβάνουν μόνο πολύ βασικές και γενικές οντότητες και τις αντίστοιχες σχέσεις τους. Κάθε μια από τις κατηγορίες πρέπει να οριστεί με

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 15

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΔΟΛΟΥ, ΕΛΕΝΗ ΤΟΜΑΗ, ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΡΗΤΙΚΟΣ

προσοχή, περιλαμβάνοντας συνθήκες ταυτοποίησης της μορφής «το Χ ανήκει στην κατηγορία Υ σε περίπτωση που είναι α, β, και γ…», δύο κατηγορίες δεν πρέπει να είναι ταυτόσημες ή να αποτελούνται από επικαλυπτόμενες κατηγορίες (καμία οντότητα στον κόσμο δεν πρέπει να ανήκει ταυτόχρονα σε δύο διαφορετικές οντολογικές κατηγορίες ανώτατου επιπέδου) (Guarino, 1998). Οι σχέσεις που περιλαμβάνονται σε μια οντολογία ανώτατου επιπέδου είναι εξαιρετικά σημαντικές. Χρησιμεύουν για να διευκρινίσουν και την εσωτερική δομή των αντικειμένων των οντολογικών κατηγοριών και τις σχέσεις μεταξύ των διαφορετικών οντολογικών κατηγοριών. Ένα παράδειγμα μιας σχέσης που περιγράφει το πρώτο είδος λειτουργίας είναι η σχέση «part_of» (σχέση μέρους-όλου ή σχέση μερονυμίας). Ο ορισμός των ρητών σχέσεων ανώτατου επιπέδου σε ένα σύστημα οντολογικών κατηγοριών βοηθά στον καθορισμό της φύσης των ίδιων των κατηγοριών (Guarino, 1998). 3.3 Χωροχρονική οντολογία ανώτατου επιπέδου: η περίπτωση της BFO Η Basic Formal Ontology (BFO) που αναπτύχθηκε από τους Grenon και Smith (2004) αποτελείται από μία σειρά υπο-οντολογιών σε διαφορετικά επίπεδα. Η οντολογία διαιρείται σε δύο κατηγορίες: τις SNAP οντολογίες που κατανοούν τις συνεχείς οντότητες όπως τα τρισδιάστατα αντικείμενα και τις SPAN οντολογίες που κατανοούν τις διαδικασίες όπως μεταβάλλονται στο χρόνο. Η BFO ενσωματώνει με αυτό τον τρόπο την τρισδιάστατη αλλά και την τετραδιάστατη προοπτική της πραγματικότητας σε ένα ενιαίο πλαίσιο. Κάθε SNAP οντολογία αποτελεί ένα κατάλογο όλων των οντοτήτων που υπάρχουν σε μια χρονική στιγμή. Κάθε SPAN οντολογία είναι ένας κατάλογος όλων των διαδικασιών που εκτυλίσσονται σε ένα δεδομένο χρονικό διάστημα. Και οι δύο τύποι οντολογιών χρησιμεύουν ως βάση για μια σειρά υπο-οντολογιών κάθε μια από τις οποίες μπορεί να αντιμετωπιστεί ως μέρος ενός τμήματος της πραγματικότητας σε δεδομένο επίπεδο. Οι αμοιβαίες σχέσεις καθορίζονται μεταξύ των δύο τύπων οντολογιών με τέτοιο τρόπο που δίνει στη BFO τη δυνατότητα να εξετάζει και τα στατικά/χωρικά και τα δυναμικά/χρονικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της πραγματικότητας. Η BFO δημιουργήθηκε με στόχο να λαμβάνει υπόψη και να αντιπροσωπεύει τα διάφορα είδη οντοτήτων που

αποτελούν την πραγματικότητα, είτε αυτά είναι θεμελιώδη μόρια της φυσικής, είτε χειρουργικές διαδικασίες, είτε προεδρικές εκλογές. Ο σχεδιασμός της βασίζεται στην αντίληψη ότι όλες οι προοπτικές και οι τρόποι κατηγοριοποίησης της πραγματικότητας δεν είναι πάντα καλές, αναγνωρίζει εντούτοις, ότι υπάρχουν πολλοί εξίσου καλοί (εξίσου αληθινοί ή πραγματικοί) τρόποι κατηγοριοποίησης και παρουσίασης της πραγματικότητας από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Η BFO αναγνωρίζει μια βασική διάκριση μεταξύ δύο ειδών οντοτήτων: Substantial Entities ή Continuants και Processual Entities ή Occurrents (Smith, 2012). Σε αυτά τα δύο είδη οντοτήτων αντιστοιχούν δύο βασικές και ευδιάκριτες προοπτικές για τον κόσμο, καμία εκ των οποίων δεν μπορεί να συλλάβει πλήρως ή να αντιπροσωπεύσει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της πραγματικότητας που παρουσιάζονται από την άλλη: αυτές είναι η SNAP και η SPAN προοπτικές ή οντολογίες αντίστοιχα. Κάθε μια από αυτές τις βασικές προοπτικές μπορεί, επίσης, να χρησιμοποιηθεί για να αντιπροσωπεύσει τις οντότητες σε διαφορετικά επίπεδα γενίκευσης, έχοντας ως αποτέλεσμα τις περαιτέρω υποδιαιρέσεις των βασικών οντολογιών SNAP και SPAN. Τέλος, η BFO περιλαμβάνει τις προδιαγραφές των σχέσεων γενικού επιπέδου μεταξύ των αντικειμένων των οντολογικών κατηγοριών, των σχέσεων μεταξύ των κατηγοριών σε μια οντολογία και επίσης των σχέσεων μεταξύ των οντολογιών.

4. Εφαρμογή μεθοδολογίας 4.1 Τα σύνορα του ελληνικού κράτους Για την εφαρμογή της μεθοδολογίας, θεωρήσαμε σκόπιμο να μελετήσουμε την εξέλιξη των συνόρων του ελλαδικού χώρου. Αφενός, το «σύνορο» είναι μια οντότητα που αλλάζει χωροχρονικά και αφετέρου οι αλλαγές αυτές μπορούν να τεκμηριωθούν με ακρίβεια και εγκυρότητα καθώς υπάρχει όλη η απαραίτητη πληροφορία (χάρτες, συνθήκες, ιστορικά αρχεία) που να τις επιβεβαιώνουν αλλά και τους λόγους που οδήγησαν σε αυτές. Επιπλέον, η έννοια του συνόρου εμπλέκει ένα πλήθος άλλων εννοιών (ιστορικά γεγονότα, πολιτικά πρόσωπα, κοινωνικές μεταβολές) ανοίγοντας έτσι και άλλα πεδία ερευνητικής δράσης, επέκτασης και χρήσης της παρούσας μελέτης.

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 16

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 10-25

Εικόνα 1. Οι αλλαγές στα σύνορα της Ελλάδας (πηγή: Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού)

Το σύνορο είναι μια γεωγραφική οντότητα κι η απεικόνιση της θέσης του (ως αφηρημένο χαρτογραφικό αντικείμενο) αποτυπώνεται στους χάρτες που συνοδεύουν ή επακολουθούν των εκάστοτε συνθηκών επικύρωσής του. Έχει μια ταυτότητα και χαρακτηρίζεται από χωρικά και θεματικά γνωρίσματα τα οποία μπορούν να μεταβάλλονται στο χρόνο καθιστώντας το δυναμικό. Οι μεταβολές αυτές αναφέρονται στη ζωή (υπαρξιακές μεταβολές) ή την κίνηση (μεταβολές των χωρικών ή θεματικών χαρακτηριστικών) της οντότητας αυτής (Στεφανάκης, 2002). Επιπλέον, επιφέρουν αλλαγές και σε πλήθος άλλων γεωγραφικών οντοτήτων, όπως για παράδειγμα στις όμορες χώρες (έκταση, πληθυσμός, πολιτιστική ταυτότητα κ.ά.) και στις περιοχές που προσαρτώνται ή χάνονται. Η έννοια του συνόρου της Ελλάδας έχει υπόσταση από τη στιγμή σύστασης και αναγνώρισης του ελληνικού κράτους ως ανεξάρτητο το 1832. Έως σήμερα τα σύνορα της χώρας έχουν αλλάξει αρκετές φορές και επισημαίνοντας τους σημαντικότερους σταθμούς στην πορεία εξέλιξής τους, καταγράφονται τα έτη 1864, 1881, 1913, 1920, 1923 και 1947 (Εικόνα 1).

Οι αλλαγές αυτές ήταν το αποτέλεσμα πολεμικών συρράξεων, διπλωματικών συζητήσεων και πολιτικών διαπραγματεύσεων, πλαισιωμένες κάθε φορά από μια σειρά νομικών συμφωνιών (Πίνακας 1). Για την παρούσα μελέτη, επιλέχθηκε η σύγκριση της μεταβολής του βόρειου συνόρου της χώρας μεταξύ δύο χρονικών στιγμών, του 1881 και σήμερα. 4.2 Η σειρά φύλλων χάρτη «Carte de la nouvelle frontière Turco-Grecque» Για τις ανάγκες της μελέτης χρησιμοποιήθηκε η σειρά φύλλων χάρτη «Carte de la nouvelle frontière TurcoGrecque» που αφορά στη 2η αλλαγή των συνόρων της χώρας. Ο χάρτης, αντίγραφο του οποίου συντηρείται στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.), δημιουργήθηκε από την Επιτροπή οριοθέτησης των ελληνοτουρκικών συνόρων του 1881, με τοπογραφικές εργασίες υπό την επίβλεψη του βρετανού ταγματάρχη K. Ardagh και εκδόθηκε από το Γραφείο Πολέμου (War Office) της Μεγάλης Βρετανίας, στο Λονδίνο το 1881

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 17

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΔΟΛΟΥ, ΕΛΕΝΗ ΤΟΜΑΗ, ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΡΗΤΙΚΟΣ

Έτος

Εδάφη που προσαρτώνται

1832

Ίδρυση ελληνικού κράτους – Καθορισμός πρώτων συνόρων

Πρωτόκολλο περί ανεξαρτησίας της Ελλάδος (3-2-1830) Συνθήκη Κωνσταντινουπόλεως (9-7-1832) Πρωτόκολλο της Συνδιάσκεψης του Λονδίνου (30-8-1832)

1864

Επτάνησα

Συνθήκη Λονδίνου (2-11-1863) Πρωτόκολλο Λονδίνου (25-1-1864) Ψήφισμα Βουλής Επτανήσου (23-9-1864)

1881

Θεσσαλία, Ήπειρος (ένα τμήμα)

Συνθήκη Κωνσταντινούπολης (2-7-1881)

1913

Ήπειρος, Μακεδονία, Κρήτη, Νησιά Ανατολικού Αιγαίου

Συνθήκη Λονδίνου (17-5-1913) Συνθήκη Βουκουρεστίου (28-7-1913) Διακοίνωση των ευρωπαϊκών δυνάμεων (31-1-1914)

1920

Ανατολική Θράκη, Ίμβρος, Τένεδος, Σμύρνη, Δυτική Θράκη

Συνθήκη Νεϊγύ (14-11-1919) Συνθήκη Σεβρών (28-7-1920) Συνθήκη της Θράκης (28-7-1920)

1923

1947

Εδάφη που χάνονται

Ανατολική Θράκη, Ίμβρος, Τένεδος, Σμύρνη Δωδεκάνησα

Νομικό πλαίσιο

Συνθήκη της Λωζάνης (24-7-1923)

Συνθήκη Παρισίων (10-2-1947) Υπ’ αρ. 518 νόμος της Δ΄ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων (9-1-1948)

Πίνακας 1. Το νομοθετικό πλαίσιο της εξέλιξης των συνόρων του ελληνικού κράτους (πηγή: ιδία επεξεργασία).

και 1882. Ο χάρτης περιλαμβάνει μία σειρά από δεκατέσσερα φύλλα, κλίμακας 1:50.000, με αρχή γεωγραφικών μηκών το μεσημβρινό των Παρισίων και εγκρίθηκε από τους οκτώ επιτρόπους της Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας, Γαλλίας, Βρετανίας, Ελλάδας, Ιταλίας, Ρωσίας και Τουρκίας (Λιβιεράτος, 2009). Ο χάρτης ακολούθησε τη συνθήκη της Κωνσταντινούπολης (2 Ιουλίου 1881), η οποία αποτελεί την επικύρωση της διμερούς συμφωνίας (24 Μαΐου 1881) μεταξύ Ελλήνων και Οθωμανών σύμφωνα με την οποία καθορίζεται η γραμμή του νέου συνόρου των δύο κρατών. Τα εδάφη της Θεσσαλίας και μέρος της Ηπείρου (ό,τι σήμερα οριοθετείται ως νομός Άρτας), συνολικής έκτασης 13.395 τετραγωνικών χιλιομέτρων, προσαρτήθηκαν στην Ελλάδα αυξάνοντας ταυτόχρονα τον πληθυσμό της κατά 300.000 με τελική απογραφή τους 2.187.208 κατοίκους. Η προσάρτηση αυτή ήταν και η πρώτη που σημειώθηκε μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και του ελληνικού κράτους από την αρχή της ίδρυσής του (Συνθήκη Κωνσταντινούπολης, 1881). Οι χάρτες γεωαναφέρθηκαν με τη βοήθεια των φύλλων χάρτη της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού κλίμακας 1:50.000 και η ανάλυση της ακρίβειάς τους τεκμη-

ριώθηκε με το λογισμικό MapAnalyst (Jenny, 2007). Με την ολοκλήρωση της γεωαναφοράς, εκτός από τη διανυσματοποίηση του συνόρου του 1881 (Εικόνα 2), έγινε κι η καταγραφή και μοντελοποίηση της φέρουσας πληροφορίας των χαρτών ανά γεωγραφική οντότητα προκειμένου στη συνέχεια να χρησιμοποιηθεί για τη δόμηση της οντολογίας του ιστορικού χάρτη.

Εικόνα 2. Το σύνορο της χώρας το 1881 (έντονη γραμμή) όπως ψηφιοποιήθηκε από τον χάρτη «Carte de la nouvelle frontiére TurcoGrecque» (πηγή: ιδία επεξεργασία).

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 18

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 10-25

4.3 Η οντολογία για τη σειρά φύλλων χάρτη «Carte de la nouvelle frontière Turco-Grecque» 4.3.1 Κλάσεις και υποκλάσεις Η οντολογία για τη σειρά φύλλων χάρτη «Carte de la nouvelle frontiére Turco-Grecque» συντάχθηκε στη γλώσσα Ontology Web Language – OWL, όπως ορίζεται από την κοινοπραξία W3C, χρησιμοποιώντας το λογισμικό Protégé – OWL editor 3.4.4. Η ιεραρχική δομή της εκφράζει τις σχέσεις υπερνυμίας/υπονυμίας (hypernym/hyponym) μεταξύ των κλάσεων και υποκλάσεων. Κάθε κλάση με την υποκλάση της υπακούσει σε μια isa / kind-of σχέση. Μελετώντας το χάρτη, οι κλάσεις που δημιουργήθηκαν είναι οι εξής: • HistoricalMap που αφορά στην οντότητα «ιστορικός χάρτης». Ως υποκλάση ορίστηκε η MapSheet δεδομένου πως το φύλλο χάρτη οντολογικά είναι ένας χάρτης και συνεπώς κληρονομεί όλες τις ιδιότητές του. • MapElements που αφορά τα χαρακτηριστικά του χάρτη και περιλαμβάνει τις υποκλάσεις MapMathematicalElement, MapLayoutElement και MapObjectElement που περιγράφουν τα μαθηματικά χαρακτηριστικά του χάρτη, τις ιδιότητες της σύνθεσης του σχεδίου του χάρτη και τα χαρακτηριστικά του ως ένα φυσικό αντικείμενο αντίστοιχα. • GeographicFeature που αφορά τις γεωγραφικές οντότητες που απεικονίζονται υπό μία κλίμακα σε ένα χάρτη μέσω των χαρτογραφικών συμβόλων. Δημιουργήθηκαν τρεις κύριες υποκλάσεις ανάλογα με τη φύση της οντότητας, οι Abstract_Feature, Man-made_Feature και Physical_Feature (αφηρημένη, τεχνητή ή φυσική οντότητα αντίστοιχα). Η ονομασία της γεωγραφικής οντότητας δίνεται από την κλάση GeographicalName και η γεωμετρία της από την κλάση Geometry με υποκλάσεις τις Point, Line και Surface (για σημειακές, γραμμικές ή πολυγωνικές οντότητες). • Actor που αφορά οποιονδήποτε παράγοντα (φυσικό πρόσωπο ή όχι) ενεργεί σε κάποιο από τα στάδια ζωής ενός χάρτη. Έχει ως υποκλάσεις τις Surveyor (αυτός που έκανε τις μετρήσεις και συνέλεξε τα απαραίτητα δεδομένα για τη δημιουργία του χάρτη), Cartographer και Publisher (ο δημιουργός και ο εκδότης του χάρτη αντίστοιχα).

• MapCollection που εκφράζει τη συλλογή χαρτών στην οποία ανήκει ένας χάρτης. Μία συλλογή ανήκει σε έναν τουλάχιστον MapCollector (υποκλάση της Actor). Document που αφορά σε ένα ιστορικό έγγραφο που σχετίζεται με ένα HistoricalMap. Έχει ως υποκλάση τη Convention που αποδίδει την έννοια της διεθνούς συνθήκης. • Instant και DateTimeDescription που προέρχονται από την οντολογία Time (http://www.w3.org/TR/owltime/) που εισήχθη στη χαρτογραφική οντολογία. Η οντολογία Time παρέχει το λεξικό για την περιγραφή των τοπολογικών σχέσεων μεταξύ (χρονικών) στιγμιότυπων και διαστημάτων, για τη διάρκεια και το χρόνο. Η κλάση MapMathematicalElement περιλαμβάνει τις υποκλάσεις MapScale (χαρτογραφική κλίμακα), MapProjection (χαρτογραφική προβολή), PrimeMeridian (κύριος μεσημβρινός), Orientation (ένδειξη βορά) και ReferenceSystem (σύστημα αναφοράς). Η κλάση MapLayoutElement περιλαμβάνει τις υποκλάσεις MapLegend (υπόμνημα), MapSymbol (χαρτογραφικό σύμβολο), Note (σημειώσεις που αναγράφονται στο χάρτη), CartographicExtent (χαρτογραφημένη επιφάνεια), Subject (θέμα), Title (τίτλος) και Language (που αναφέρεται στον τίτλο, υπόμνημα και σημειώσεις του χάρτη). Η κλάση MapObjectElement έχει ως υποκλάσεις τις Material (υλικό στο οποίο σχεδιάζεται ή εκτυπώνεται ο χάρτης) και Technique (η μέθοδος εκτύπωσης). Οι υποκλάσεις των Abstract_Feature, Manmade_Feature και Physical_Feature της GeographicFeature, όπως προέκυψαν από την καταγραφή της πληροφορίας που απεικονίζεται στο χάρτη, φαίνονται στην Εικόνα 3. Εστιάζοντας στη γεωγραφική οντότητα του συνόρου, οι κλάσεις που το περιγράφουν (υποκλάσεις της Abstract_Feature) είναι η NationalBorder (με υποκλάσεις Northern, Southern, Eastern και Western), Country και Territory (για τα εδάφη που προσαρτώνται ή χάνονται από τον καθορισμό ενός συνόρου). Οι αλλαγές στις γεωγραφικές οντότητες αποδίδονται με κλάσεις από την οντολογία Change (http://linkedearth.org/change/ns/) που επίσης εισήχθη στη χαρτογραφική οντολογία. Σκοπός της Change είναι η μοντελοποίηση όλων των αλλαγών που υφίσταται μια γεωγραφική οντότητα και περιγράφονται από τις κλάσεις Establishment (καθορισμός μιας οντότητας) και η αντίθετή της EndOfExistence, Merge και Split (συγχώνευση

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 19

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΔΟΛΟΥ, ΕΛΕΝΗ ΤΟΜΑΗ, ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΡΗΤΙΚΟΣ

και διαίρεση μιας οντότητας), Namechange (αλλαγή ονομασίας), Typechange (αλλαγή στον τύπο μιας οντότητας) και Changepartof (αλλαγή μέρους μιας οντότητας π.χ. προσάρτηση μιας περιοχής σε μια χώρα).

Εικόνα 3. Οι υποκλάσεις της GeographicFeature (πηγή:ιδία επεξεργασία).

4.3.2 Ιδιότητες Οι ιδιότητες αντικειμένων (object properties) που δημιουργήθηκαν για τις κλάσεις της οντολογίας και οι οποίες αφορούν τις σχέσεις μεταξύ των κλάσεων είναι οι ακόλουθες: • Για να αποδοθούν οι ιδιότητες του χάρτη ως φυσικού αντικειμένου δημιουργήθηκαν οι εξής ιδιότητες που δόθηκαν στην κλάση HistoricalMap: hasMapSheet, isMadeOf (με εφαρμογή στην κλάση Material), isPartOf (μέρος μιας συλλογής) και isRelatedTo (με εφαρμογή στη Document). Επιπλέον, η συλλογή των δεδομένων, η δημιουργία και η εκτύπωση του χάρτη αποδίδονται αντίστοιχα από τις σχέσεις dataCollectedBy, isCreatedBy και isPublishedBy με εφαρμογή στις Surveyor, Cartographer και Publisher. Ο τόπος και ο χρόνος έκδοσης και η μεθοδολογία εκτύπωσης εκφράζονται από τις σχέσεις isPublishedIn, isPublishedAt και techniqueUsed ενώ ο χρόνος δημιουργίας του χάρτη από την isCreatedAt.

• Για να αποδοθούν οι ιδιότητες του σχεδίου του χάρτη δημιουργήθηκαν οι hasTitle, hasSubject, hasCartographicExtent, hasNote, hasLegend και hasLanguage με εφαρμογή στις αντίστοιχες κλάσεις (π.χ. Title). • Για να αποδοθούν τα μαθηματικά χαρακτηριστικά του χάρτη δημιουργήθηκαν οι ιδιότητες hasMapScale, hasMapProjection, hasOrientation και ReferenceSystem με εφαρμογή στις αντίστοιχες κλάσεις (π.χ. MapScale). Σημειώνεται πως ένας χάρτης μπορεί να έχει παραπάνω από μια χαρτογραφημένη επιφάνεια (π.χ. χάρτης αναφοράς ή ένθετος χάρτης) διαφορετικής κλίμακας. • Η αναπαράσταση των γεωγραφικών οντοτήτων στο χάρτη αποδίδεται με την ιδιότητα represents και την αντίστροφή της isRepresentedIn που δίνεται στην κλάση GeographicFeature. Η ιδιότητα αυτή σε συνδυασμό με τις ιδιότητες που περιγράφουν τα μαθηματικά χαρακτηριστικά του χάρτη αποτελούν τις αναγκαίες και βασικές συνθήκες για τον πλήρη ορισμό της κλάσης HistoricalMap. • Στην κλάση GeographicFeature αποδίδονται επίσης οι ιδιότητες isRepresentedBy (με εφαρμογή στη MapSymbol), isDescribedIn (με εφαρμογή στη Document), hasName, isLocatedAt, hasGeometry (με εφαρμογή στη GeographicalName, GeographicFeature και Geometry αντίστοιχα). Οι ιδιότητες isRepresentedIn και isRepresentedBy με την έννοια της «αναπαράστασης» που εμπεριέχουν αποδίδουν τη διάκριση μεταξύ γεωγραφικών και χαρτογραφικών οντοτήτων. Επιπλέον, οι ιδιότητες establishedAt και endOfExistenceAt εκφράζουν το χρόνο γέννησης και κατάργησης μιας οντότητας. • Η απεικόνιση των γεωγραφικών οντοτήτων εντός της χαρτογραφημένης επιφάνειας του χάρτη δίνεται από τη σειρά των σχέσεων: GeographicFeature within some Area, Area hasGeometry some Surface και Area isRepresentedIn some CartographicExtent. Επιπλέον δημιουργήθηκαν οι παρακάτω ιδιότητες αντικειμένου (datatype properties) που αποδίδονται στην HistoricalMap: • dimension: αναφέρεται στις διαστάσεις του χάρτη. Στην οντολογία έχει συμπεριληφθεί η έννοια του επίπεδου χάρτη συνεπώς οι δύο διαστάσεις θα είναι το πλάτος (υπο-ιδιότητα width) και το ύψος (υπο-ιδιότητα height). • copyOf: εκφράζει αν ο χάρτης είναι πρωτότυπος ή αντίγραφο. • identifier: αποδίδει στο χάρτη ένα μοναδιαίο κωδικό (θεωρούμε αυτό που έχει αποδοθεί από τον κάτοχο της συλλογής χαρτών π.χ. ένα μουσείο).

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 20

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 10-25

• numberOfSheets: εκφράζει τον αριθμό των φύλλων από τα οποία αποτελείται ο χάρτης (όπου αυτό ισχύει). • type: αναφέρεται στον τύπο του χάρτη π.χ. τοπογραφικός. Εστιάζοντας στην οντότητα του συνόρου, οι ιδιότητες που δημιουργήθηκαν είναι οι εξής: • isBorderOf: η σχέση δόθηκε στην κλάση NationalBorder με εφαρμογή στην κλάση Country με τον περιορισμό να παίρνει τουλάχιστον δύο τιμές μόνο από αυτήν (ένα σύνορο αφορά τουλάχιστον δύο χώρες). Αυτός ο περιορισμός (NationalBorder isBorderOf only Country min 2) καθιστά την κλάση πλήρως ορισμένη. Η αντίστροφή της είναι η hasBorder που αποδίδεται στην Country. • isGuardedBy: η σχέση δημιουργήθηκε για να εκφράσει τη σχέση μεταξύ μεθοριακών σταθμών (κλάση Outpost, υποκλάση της Man-made_Feature) και του συνόρου (ένα σύνορο «φυλάσσεται» από μεθοριακούς σταθμούς). Η αντίστροφή της είναι η guards και αποδίδεται στην κλάση Outpost. • isDesignatedBy: η ιδιότητα δόθηκε στην κλάση NationalBorder και εφαρμόζεται στην κλάση Convention παίρνοντας τουλάχιστον μία τιμή από αυτήν (ένα σύνορο για να έχει εννοιολογική υπόσταση πρέπει να καθορίζεται από μια συνθήκη). • Οι σχέσεις establishedAt και endOfExistenceAt εκφράζουν τις ημερομηνίες καθορισμού και ακύρωσης αντίστοιχα ενός συνόρου και παίρνουν μία μόνο τιμή

από την κλάση Instant (υπάρχει μόνο μία ημερομηνία κατά την οποία καθορίζεται ή παύει να ισχύει ένα σύνορο). Στην NationalBorder δίνεται επίσης η ιδιότητα length για το μήκος του (datatype property). • Ως υποκλάση της GeographicFeature κληρονομεί τις ιδιότητές της isRepresentedIn, isRepresentedBy, isDescribedIn, hasName, isLocatedAt και hasGeometry. Τα εδάφη που προσαρτώνται ή χάνονται από μια χώρα ως συνέπεια του καθορισμού ενός νέου συνόρου περιγράφονται από τις σχέσεις: • isPartOf: η σχέση αποδίδει σε ποια χώρα (μόνο μία) ανήκει το έδαφος • changepartFrom: η σχέση αποδίδει από ποια χώρα (μόνο μία) προσαρτήθηκε το έδαφος. • changepartTo: η σχέση αποδίδει σε ποια χώρα (μόνο μία) προσαρτήθηκε το έδαφος. • results: η σχέση αποδίδει το αποτέλεσμα μιας αλλαγής. Για παράδειγμα, ο καθορισμός ενός συνόρου (κλάση Establishment της Change οντολογίας) έχει ως αποτέλεσμα την προσάρτηση μιας περιοχής (κλάση ChangepartOf της Change οντολογίας). Σημειώνεται πως για το σύνολο των ιδιοτήτων δημιουργήθηκαν και οι αντίστροφές τους (inverse properties) ώστε να δηλωθεί κι η ισοδύναμη αντίστροφη σχέση μεταξύ των κλάσεων στις οποίες αφορούν. Τμήματα της οντολογίας απεικονίζονται στα διαγράμματα που ακολουθούν (Εικόνα 4, Εικόνα 5 και Εικόνα 6).

Εικόνα 4. Οι κύριες κλάσεις της οντολογίας για τον ιστορικό χάρτη – κλάση HistoricalMap (πηγή: ιδία επεξεργασία).

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 21

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΔΟΛΟΥ, ΕΛΕΝΗ ΤΟΜΑΗ, ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΡΗΤΙΚΟΣ

Εικόνα 5. Τμήμα της οντολογίας για το σύνορο – κλάση NationalBorder (πηγή: ιδία επεξεργασία).

Εικόνα 6. Τμήμα της οντολογίας για τη γεωγραφική οντότητα– κλάση GeographicFeature (πηγή: ιδία επεξεργασία).

4.3.3 Στιγμιότυπα Για τις κλάσεις και υποκλάσεις που περιγράφηκαν δημιουργήθηκαν στιγμιότυπα (instances) που περιλαμβάνουν: • Περιγραφή του χάρτη «Carte de la nouvelle frontiére Turco-Grecque» με το σύνολο των ιδιοτήτων και των σχέσεων που του αποδόθηκαν και ενδεικτικά ένα σετ από τις γεωγραφικές οντότητες που απεικονίζονται σε αυτόν.

• Αλλαγές στις γεωγραφικές οντότητες του ίδιου χάρτη. Αυτό έγινε ενδεικτικά για 12 περιπτώσεις για όλους τους τύπους των αλλαγών. • Σύνορα της Ελλάδας (συνολικά 15 στιγμιότυπα). Οι διαφορετικές περιπτώσεις της κλάσης NationalBorder αποδίδουν τα εκάστοτε σύνορα της χώρας για το χρονικό διάστημα 1832-1947. Έτσι, για παράδειγμα, το βόρειο σύνορο της Ελλάδας περιγράφεται από πέντε περιπτώσεις της υποκλάσης Northern, Northern_1832,

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 22

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 10-25

Northern_1881, Northern_1913, Northern_1920, Northern_1923 ανάλογα με την ημερομηνία θέσπισής του λαμβάνοντας και τα αντίστοιχα γνωρίσματά του μέσω των ιδιοτήτων που του αποδόθηκαν (Εικόνα 7). • Εδαφικές αλλαγές ως αποτέλεσμα των αλλαγών στα σύνορα. Για παράδειγμα, ο καθορισμός του συνόρου του 1881 είχε ως συνέπεια την κατάργηση του συνόρου του 1832 και την προσάρτηση της Θεσσαλίας (εκτός της Ελασσόνας) και μέρους της Ηπείρου στην Ελλάδα. Αυτό

διήρκησε μέχρι το 1913 όπου πλέον και οι δύο περιοχές έγιναν ελληνικές. Κάθε μία από αυτές τις αλλαγές είναι ένα διαφορετικό στιγμιότυπο της κλάσης Change με την αντίστοιχη ημερομηνία (π.χ. Split of Epirus_1881). Τα εδάφη (στιγμιότυπα της κλάσης Territory) εξίσου διαχειρίζονται ανάλογα με τη χρονική στιγμή στην οποία αυτά αναφέρονται (π.χ. Epirus_1 ως το ένα τμήμα της Ηπείρου κατά το 1881). Η μοντελοποίηση εννοιολογικά απεικονίζεται στην Εικόνα 8.

Εικόνα 7. Τμήμα της οντολογίας με στιγμιότυπα για το σύνορο του 1881 (πηγή: ιδία επεξεργασία).

Εικόνα 8. Τμήμα της οντολογίας με στιγμιότυπα για τη σειρά των αλλαγών που έφερε ο καθορισμός του συνόρου του 1881 (πηγή: ιδία επεξεργασία).

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 23

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΔΟΛΟΥ, ΕΛΕΝΗ ΤΟΜΑΗ, ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΡΗΤΙΚΟΣ

4.4 Η ένταξη της οντολογίας στη BFO Η διαδικασία ένταξης μιας οντολογίας σε μια οντολογία ανώτατου επιπέδου μπορεί να ερμηνευθεί ως η αντιστοίχισή της στην «άποψη» της οντολογίας ανώτατου επιπέδου σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι οντότητες είναι ταξινομημένες. Με άλλα λόγια, ο μηχανικός της οντολογίας πεδίου βασίζεται στη σύλληψη που κρύβεται πίσω από τη γενική οντολογία και την καθορίζει περαιτέρω. Στην παρούσα εργασία μόνο κάποιες κλάσεις της οντολογίας αντιστοιχίσθηκαν με τις κατηγορίες της ΒFO και συγκεκριμένα της SNAP οντολογίας αφού ο υπό εξέταση χάρτης μπορεί να θεωρηθεί ως ένα στιγμιότυπο των οντοτήτων και φαινομένων του χώρου σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Στις ενότητες που ακολουθούν παρουσιάζεται το αποτέλεσμα της αντιστοίχισης κάποιων βασικών κλάσεων της οντολογίας του χάρτη «Carte de la nouvelle frontiére Turco-Grecque», στις βασικές κατηγορίες της SNAP οντολογίας (Εικόνα 9).

Εικόνα 9. Οι βασικές κατηγορίες της SNAP οντολογίας (πηγή: Grenon and Smith, 2004).

• Στην οντολογία έχει ορισθεί η κλάση Country6, η οποία μπορεί να κατηγοριοποιηθεί στη SNAP οντολογία ως υποκατηγορία της κατηγορίας Object (Substance) που είναι Independent Continuant οντότητα που εκτείνεται στο χώρο, απόλυτα συμπαγής και ανεξάρτητη και κατέχει μια εσωτερική ενότητα. Η ταυτότητα του Object είναι ανεξάρτητη των άλλων οντοτήτων και μπορεί να διατηρηθεί μέσα στο χρόνο και παρά την απώλεια και το κέρδος μερών και ιδιοτήτων (παραδείγματα: ένας οργανισμός, μια καρέκλα, ένα μήλο). Τα Objects (υπό τη φιλοσοφική έννοια «substance») είναι ίσως οι πιο οικείες και άμεσα προσιτές οντότητες που υπάρχουν. Για παράδειγμα, όταν ένα άτομο καλείται να ονομάσει μερικές οντότητες, είναι πιθανό να αποκριθεί χρησιμοποιώντας ένα κατάλογο σαν τον εξής: ένα λεωφορείο, ένα μήλο, ένα γραφείο, μια γάτα, ένα κτίριο, ένα δέντρο, ένα μολύβι, κ.λπ.. • Η ίδια η κλάση NationalBorder μπορεί να κατηγοριοποιηθεί, στη SNAP, ως υποκατηγορία της κατηγορίας

Boundary of object (Όριο Αντικειμένου) που είναι χαμηλού επιπέδου τμήματα χωρικών οντοτήτων (Smith και Varzi, 2000). Το Όριο Αντικειμένου, όπως το αντιλαμβανόμαστε, εξαρτάται από τις οντότητες τις οποίες περιορίζει, όπως τα μέρη βασίζονται στο όλο (σχέση partwhole). Μερικά παραδείγματα είναι η επιφάνεια του δέρματος, η επιφάνεια της γης, η εξωτερική επιφάνεια ενός κυττάρου. Στις φυσικές οντότητες, τα όρια είναι συχνά μια δισδιάστατη επιφάνεια (εσωτερική ή εξωτερική) ενός πράγματος. Ένας άλλος τρόπος σκέψης για τα όρια είναι ότι είναι εκείνα τα μέρη των αντικειμένων που βρίσκονται ακριβώς στο σημείο όπου το αντικείμενο χωρίζεται από τις υπόλοιπες οντότητες στον κόσμο. • Η κλάση NationalBorder αντανακλά τα σύνορα ως έννοια, καθορίζοντας τα όρια ή την έκταση μιας χώρας. Ο ορισμός ενός εθνικού συνόρου, μέσω συμφωνιών κ.λπ., ορίζει στη SNAP θεώρηση του κόσμου, μία Site7 (Τοποθεσία) και ουσιαστικά ορίζει το χώρο που καταλαμβάνει η χώρα σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Η Site είναι Independent Continuant οντότητα χαρακτηριστικής χωρικής μορφής σε σχέση με κάποια συσχέτιση άλλων Continuants και του μέσου που εσωκλείεται γενικά ή εν μέρει από αυτήν τη χαρακτηριστική χωρική μορφή. Οι Sites είναι Continuants που μπορούν να καταληφθούν από άλλες Continuants (όπως π.χ. μια πόλη, τα κανάλια, η θέση της μάχης του Austerlitz, το δωμάτιο στο οποίο κάποιος βρίσκεται συμπεριλαμβανομένων των πραγμάτων που είναι σε αυτό). • Η κλάση Length που αναφέρεται στο μήκος μιας περίπτωσης της κλάσης Εθνικά σύνορα από τον ορισμό που περιέχει η SNAP, είναι σαφώς μια υποκατηγορία της Quality, Dependent Continuant που εμφανίζεται μόνον όταν αφορά μια οντότητα ή στις οντότητες στο σύνολό τους (μια ιδιότητα της κατηγορίας). Μερικά παραδείγματα είναι το χρώμα μιας ντομάτας, η θερμοκρασία του αέρα, η περιφέρεια μιας μέσης, η μάζα ενός κομματιού χρυσού, το βάρος ενός χιμπατζή. • Η κλάση Convention μπορεί να κατηγοριοποιηθεί ως υποκατηγορία της SNAP κατηγορίας Role, που είναι μια Realizable Entity που επιφέρει κάποιο αποτέλεσμα ή τέλος που δεν είναι ουσιαστικό σε μια Continuant οντότητα για το τι αυτή είναι αλλά μπορεί να συμμετέχει μέσα από εκείνη την Continuant οντότητα σε ορισμένες φυσικές, κοινωνικές ή θεσμικές συνθήκες (όπως π.χ. ο ρόλος ενός ατόμου ως χειρούργος, ο ρόλος μιας χημικής ένωσης σε ένα πείραμα, ο ρόλος ενός δέντρου στη διατήρηση της σταθερότητας σε ένα οικοσύστημα κ.λπ.).

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 24

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 10-25

Στην περίπτωση μας, αφορά το ρόλο που έχει μια συνθήκη για τον καθορισμό του εθνικού συνόρου.

5 Συμπεράσματα Η παρούσα εργασία παρουσιάζει την ανάπτυξη μιας οντολογίας για τους ιστορικούς χάρτες ως προτεινόμενη μεθοδολογία για τη σημασιολογική τεκμηρίωση αυτών και της φέρουσας πληροφορίας τους. Οι οντότητες και σχέσεις της οντολογίας αφορούν τόσο στα περιγραφικά και γεωμετρικά χαρακτηριστικά του χάρτη όσο και στη γεωγραφική πληροφορία που απεικονίζεται. Η ανάπτυξη του Σημασιολογικού Ιστού (Semantic Web) προστάζει την υιοθέτηση νέων μεθόδων για τη διαχείριση και τεκμηρίωση των χαρτογραφικών συλλογών και καθιστά πλέον αναγκαία τη σημασιολογική τους περιγραφή. Η χρήση των οντολογιών αφορά ουσιαστικά στη μετάφραση της χαρτογραφικής πληροφορίας σε γλώσσα κατανοητή για τις εφαρμογές του Semantic Web (OWL) και στην υποστήριξη ερωτημάτων SPARQL και GeoSPARQL (http://www.w3.org/TR/rdf-sparql-query/). Έτσι, τα αναμενόμενα οφέλη είναι: • Υποστήριξη της διαχείρισης και εναρμόνισης των χαρτογραφικών βάσεων δεδομένων και εφαρμογών δεδομένου ότι οι οντολογίες δημιουργούν ένα κοινό πλαίσιο για διαφορετικές υπάρχουσες ορολογίες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη διαλειτουργικότητα και την ευκολότερη ανάκτηση της πληροφορίας ανεξαρτήτως πεδίου γνώσης. Για παράδειγμα, μια οντολογία μπορεί να υποστηρίξει έναν κατάλογο ιστορικών χαρτών ενσωματωμένο σε μια γεω-πύλη διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς. • Αναζήτηση γεωγραφικών δεδομένων και ιστορικών χαρτών στο διαδίκτυο με χωρικά και σημασιολογικά κριτήρια (π.χ. με χρήση τοπωνυμίων, γεωμετρίας κλπ.). Για παράδειγμα, το ερώτημα «Βρες τους χάρτες που απεικονίζουν το χωριό με την παλαιότερη ονομασία Πλατανούλια» μπορεί να δώσει αποτελέσματα δεδομένου ότι η σύνδεση παλαιών και νέων ονομάτων για μια γεωγραφική οντότητα μπορεί να αποδοθεί με την οντότητα GeographicalName και τις σημασιολογικές σχέσεις που τη χαρακτηρίζουν. • Σαφής περιγραφή της συσχέτισης μεταξύ της χωροχρονικής εξέλιξης των γεωγραφικών οντοτήτων και των αιτιών για αυτές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δυνατότητα δημιουργίας νέων «έξυπνων» ερωτημάτων. Για πα-

ράδειγμα, ο καθορισμός ενός συνόρου οδηγεί και στον καθορισμό «νέων περιοχών» (π.χ. προσάρτηση ή διαίρεση εδαφών) με διαφορετικές ιδιότητες (όνομα, έκταση, ιδιοκτησιακό καθεστώς, όρια). Έτσι, η χωρική και σημασιολογική συσχέτισή τους είναι απαραίτητη για την ανάκτηση σχετικής πληροφορίας από μια σειρά ιστορικών χαρτών (π.χ. αναζήτηση ενός χάρτη βάσει μιας ιστορικής περιοχής που απεικονίζει). Τα επόμενα βήματα της παρούσας έρευνας είναι η δόμηση σύνθετων ερωτημάτων τα οποία θα απαντώνται με τη χρήση της οντολογίας που αναπτύχθηκε και η σύνδεσή της με μια γεωπύλη αναζήτησης και επισκόπησης συλλογών ιστορικών χαρτών. Ευχαριστίες Οι συγγραφείς της παρούσας εργασίας θα ήθελαν να ευχαριστήσουν το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο για τη διάθεση του χαρτογραφικού υλικού. Η παρούσα εργασία χρηματοδοτείται στα πλαίσια της πράξης «Ηράκλειτος ΙΙ – Ενίσχυση του ανθρώπινου ερευνητικού δυναμικού μέσω της υλοποίησης διδακτορικής έρευνας» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων.

Σημειώσεις 5 Περιοχές των οποίων τα γεωγραφικά όρια ή ονομασίες έχουν αλλάξει στο χρόνο. 6 Για τις κλάσεις της οντολογίας χρησιμοποιούνται πλάγιοι χαρακτήρες (italics), ενώ για τις κατηγορίες της SNAP οντολογίας, η γραμματοσειρά Calibri, έτσι ώστε να αποφευχθεί η σύγχυση του αναγνώστη μεταξύ των δύο οντολογιών. 7 Σύμφωνα με το WordNet: «Site is the piece of land on which something is located».

Βιβλιογραφία Ελληνική Λιβιεράτος Ε., 2009. Χαρτογραφικές περιπέτειες της Ελλάδας 18211919. Εκδόσεις Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. Στεφανάκης Ε., 2002. Φύση και καταγραφή γεωγραφικών δεδομένων. Σημειώσεις μαθήματος, Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Γεωγραφίας. Τομαή Ε., Πανόπουλος Γ., 2004. Ανάπτυξη Μοντέλων Χώρο-Χρονικής Συμπεριφοράς Οντοτήτων. Τεχνική Έκθεση, Πρόγραμμα Ενίσχυσης Βασικής Έρευνας «Θαλής», Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

002_Layout 1 28/04/2014 12:07 μ.μ. Page 25

ΕΛΕΝΗ ΓΚΑΔΟΛΟΥ, ΕΛΕΝΗ ΤΟΜΑΗ, ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΡΗΤΙΚΟΣ

Ξενόγλωσση Abraham, T. and Roddick, J.F., 1996. Survey of Spatio-Temporal Databases. Technical Report CIS-96-011, School of Computer and Information Science, University of South Australia. Bittner T., Smith B., 2003. Directly depicting granular ontologies. 1st International Workshop on Adaptive Multimedia Retrieval, Hamburg. Borbinha J., Pedrosa G., Luzio J., Manguinhas H., Martins B., 2009. The DIGMAP Virtual Digital Library. e-Perimetron, 4(1), pp. 1-8. Claramunt, C. and Thériault, M., 1996. Towards Semantics for Modeling Spatio-Temporal Processes within GIS, Advances in GIS Research II. Seventh International Symposium on Spatial Data Handling (SDH’96). Grenon P., Smith B., 2004. SNAP and SPAN: Towards Dynamics Spatial Ontology. Spatial Cognition and Computation, 4(1), pp. 69-104. Gruber T., 1993. A Translation Approach to Portable Ontology Specifications. Knowledge Acquisition, 5(2), pp. 199-220. Guarino N., 1998. Formal Ontology and Information Systems. Formal Ontology in Information Systems, Amsterdam: IOS Press. Guarino, N. and Giaretta, P., 1995. Ontologies and knowledgebases: towards a terminological clarification. In Mars N. (editor), Towards very large knowledge bases, pp. 25-32. Amsterdam: IOS Press. Jenny B., Weber A., Hurni L., 2007. Visualizing the Planimetric Accuracy of Historical Maps with MapAnalyst. In: Oehrli, M. (editor). 22nd International Conference on the History of Cartography ICHC, pp. 62-63, Berne, Switzerland, July 813, 2007. Kauppinen T., Paakkarinen P., Mäkelä E., Kuittinen H., Jari Väätäinen J., Hyvönen E., 2010. Geospatio-temporal Semantic Web for Cultural Heritage. Chapter in Digital Culture and ETourism: Technologies, Applications and Management Approaches. Miltiadis Lytras, Ernesto Damiani, Lily Diaz and Patricia Ordonez De Pablos (editors), IGI Global. Langran, G., 1992. Time in Geographic Information Systems. Taylor & Francis. Montaner C., 2009. Disseminating Digital Cartographic Heritage: Standards and infrastructures. e-Perimetron, 4(1), pp. 53-54. Pavlopoulos, A., and Theodoulidis, B., 1998. Review of Spatio-Temporal Data Models. Technical Report, University of Manchester Institute of Science and Technology, Manchester, United Kingdom. Simon R., Sadilek C., Korb J., Baldauf M.,Haslhofer B., 2010. Tag Clouds and Old Maps: Annotations as Linked Spatiotemporal Data in the Cultural Heritage Domain. Workshop On Linked Spatiotemporal Data 2010, held in conjunction with the 6th International Conference on Geographic Information Science (GIScience 2010), September 14 - 17, 2010, Zurich, Switzerland. Smith, B., 2012. Basic Formal Ontology 2.0, Draft Specification and User’s Guide, http://ncorwiki.buffalo.edu/index.php/Basic_Formal_Ontology_2.0. Smith, B., Varzi, A. C., 2000. Fiat and bona fide boundaries. Philosophy and phenomenological research, 60(2), pp. 401–420.

Svedjemo G., Jungert E., 2005. Ontology over the Historical Maps of Gotland 1693-1705. SCANGIS, June 13-15, 2005, Stockholm. Virrantaus, K. V., Fairbairn, D. F., & Kraak, M. J., 2009. ICA research agenda on cartography and GI science. The Cartographic Journal, 46, pp. 1-14. Wolf E.B., 2009. Ontology Driven Generalization of Cartographic Representations by Aggregation and Dimensional Collapse In: Bernstein, A., Karger,D. R.,Heath, T., Feigenbaum, L., Maynard,D., Motta, E. and Thirunarayan, K. eds., International Semantic Web Conference. Chantilly, VA: Springer Berlin /Heidelberg, pp. 990-997. Worboys, M. F., 1994. Unifying the Spatial and Temporal Components of Geographical Information, Advances in GIS Research. Sixth International Symposium on Spatial Data Handling (SDH’94). Σύνδεσμοι στο διαδίκτυο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. Διαθέσιμο στο: www.elia.org.gr [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης, 1881. Υπουργείο Εξωτερικών – Διεθνείς Συμβάσεις. Διαθέσιμο στο: http://www.mfa.gr/toypourgeio/diethneis-symvaseis/semantikes-diethneissunthekes-pou-aphoroun-ten-ellada.html [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. Change ontology. Διαθέσιμο στο: http://linkedearth.org/change/ns/ [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. CultureSampo - Finnish Culture on the Semantic Web 2.0. Διαθέσιμο στο: www.kulttuurisampo.fi [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. DIGMAP (Discovering our Past World with Digitised Maps). Διαθέσιμο στο: http://portal.digmap.eu/ [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. Europeana. Διαθέσιμο στο: http://www.europeana.eu/ [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. EuropeanaConnect. Διαθέσιμο στο: www.europeanaconnect.eu [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. ICA Working Group on Digital Technologies in Cartographic Heritage. Διαθέσιμο στο: http://xeee.web.auth.gr/ICA-Heritage/ [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. Linked Data. Διαθέσιμο στο: http://linkeddata.org [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. PhilaPlace. Διαθέσιμο στο: www.philaplace.org [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. SPARQL. Διαθέσιμο στο: http://www.w3.org/TR/rdf-sparql-query/ [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. Time ontology. Διαθέσιμο στο: http://www.w3.org/TR/owl-time/ [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. The Protégé Ontology Editor and Knowledge Acquisition System. Διαθέσιμο στο: http://protege.stanford.edu [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. W3C. Διαθέσιμο στο: www.w3.org [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013]. Wordnet, A lexical database for English. Διαθέσιμο στο: http://wordnet.princeton.edu/ [τελευταία πρόσβαση Αύγουστος 2013].

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 26

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 26-40

Η ΝEΑ ΠΟΛΙΤΙΚH ΟΙΚΟΝΟΜΙΚHΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚHΣ ΚΑΙ ΕΔΑΦΙΚHΣ ΣΥΝΟΧHΣ 2014-2020: ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ Αρτέμης Κουρτέσης1, Βασίλης Αυδίκος2

Περίληψη Το άρθρο παρουσιάζει και αναλύει τις προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την πολιτική Οικονομικής, Κοινωνικής και Εδαφικής Συνοχής, για την νέα προγραμματική περίοδο 2014-2020, όπως αυτές διαμορφώθηκαν μετά το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Φεβρουαρίου 2013. Στο πρώτο τμήμα του άρθρου αναλύονται τα ποσοτικά χαρακτηριστικά της νέας Πολιτικής Συνοχής (νέα ταξινόμηση περιφερειών, ποσά και διάρθρωση των ενισχύσεων ανά κατηγορία περιφέρειας, κ.λπ.) και οι διαφαινόμενες επιπτώσεις στην περίπτωση της Ελλάδας και των ελληνικών περιφερειών. Στο δεύτερο τμήμα αναλύονται οι προτεινόμενες μεταβολές στο θεσμικό και κανονιστικό πλαίσιο της Πολιτικής Συνοχής για την νέα προγραμματική περίοδο 2014-2020, ενώ στο τρίτο και τελευταίο τμήμα ακολουθεί μια συνθετική συζήτηση των ανωτέρω, που στοχεύει να αναδείξει τις αντιθέσεις του νέου πολιτικού και οικονομικού τοπίου της Πολιτικής Συνοχής της ΕΕ-27.

The new Economic, Social and Territorial Cohesion Policy 2014-2020: A first critical analysis

Artemios Kourtesis, Vassilis Avdikos Abstract The article presents and analyzes the European Commission proposals of the Economic, Social and Territorial Cohesion Policy for the new programming period 2014-2020. The first part of the article analyzes the quantitative elements of the EU Cohesion policy as they were decided at the European Council of February 2013 (e.g. new classification for the regions, the overall amounts and the structure of the financial aid, etc) and their likely impacts for Greece and its regions. The second part analyzes the proposed changes in the institutional and regulatory framework of the Cohesion Policy for the new programming period 2014-2020, while the third and final part attempts a synthesis of the findings of the two parts which aims to shed some light at certain contrasts of the new political and economic landscape of the EU’s-27 Cohesion Policy.

1. Εισαγωγή3 Στις πρόσφατες αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, 2013), για τις πολυετείς δημοσιονομικές προοπτικές της Ε.Ε. για το διάστημα 2014-2020, παρουσιάζονται οι συνολικές δαπάνες για την Πολιτική Συνοχής, οι οποίες αγγίζουν το ποσό των 325 δισεκατομμυρίων ευρώ, γεγονός που συνεπάγεται ότι για πρώτη φορά μετά την Ενιαία Πράξη (1986) (Μούσης, 2011), με την οποία η Συνοχή κατέστη βασικός Στόχος της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση, η Ευρωπαϊκή Ένωση μειώνει τους πόρους για την Πολιτική Συνοχής. Η μείωση αυτή σε πο1 Λέκτορας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, artemios.kourtesis@gmail.com 2 Λέκτορας (υπό διορισμό), Τμήμα Περιφερειακής Οικονομικής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Στερεάς Ελλάδος, v.avdikos@gmail.com

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 27

ΑΡΤΕΜΗΣ ΚΟΥΡΤΕΣΗΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΥΔΙΚΟΣ

σοστιαίους όρους είναι σχετικά μικρή (6,2% περίπου σε σχέση με την περίοδο 2007-2013) αλλά η συμβολική της σημασία μπορεί να είναι πολύ μεγαλύτερη, ιδίως με δεδομένο ότι αφορά μια χρονική περίοδο κατά την οποία οι παραδοσιακές 4 χώρες Συνοχής της Ε.Ε. των 15 κρατώνμελών βρίσκονται αντιμέτωπες με μια πρωτόγνωρη δημοσιονομική κρίση. Οι αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου καθώς και ο διάλογος των θεσμικών οργάνων της ΕΕ και των κρατών-μελών κατά την περίοδο της διαπραγμάτευσης4 σηματοδοτούν μια νέα εποχή για την Πολιτική Συνοχής, αφού φέρουν σημαντικές αλλαγές, τόσο στο θεσμικό πλαίσιο του προγραμματισμού, όσο και στους κανόνες εφαρμογής της Πολιτικής Συνοχής, και διαμορφώνουν νέες γεωμετρίες ισχύος στην Ευρώπη των 27. Οι κυριότερες αλλαγές, πέρα από την μείωση των συνολικών δαπανών για την Πολιτική Συνοχής και τις αυξομειώσεις των δαπανών στις επιμέρους κατηγορίες των περιφερειών, έχουν να κάνουν με την εισαγωγή δύο νέων αιρεσιμοτήτων (conditionalities) στην εφαρμογή των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων, με τον περιορισμό των θεματικών-επενδυτικών προτεραιοτήτων κάθε ταμείου (ΕΤΠΑ, ΕΚΤ) και την στενότερη σύνδεσή τους με τους στόχους της Ευρώπης 2020, καθώς και το επίπεδο εφαρμογής, όπου οι μεταβολές αφορούν κυρίως τη στενότερη σύνδεση των ροών χρηματοδότησης με την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων, την επέκταση της εφαρμογής των καινοτόμων χρηματοδοτικών εργαλείων (όπως τα Jessica, Jeremie), την επανεισαγωγή των πολύταμειακών επιχειρησιακών προγραμμάτων και τις προσπάθειες απλοποίησης της διαχειριστικής διαδικασίας. Όλα τα παραπάνω μεταβάλλουν άρδην τους κανόνες και το θεσμικό περιβάλλον μέσα από το οποίο εφαρμόζεται η Πολιτική Συνοχής, μεταφέροντας περισσότερη ισχύ στα θεσμικά όργανα της ΕΕ αποδυναμώνοντας μερικά την ισχύ του εθνικού κράτους. Οι μεταβολές ισχύος καθώς και πολλές θεσμικές-κανονιστικές μεταβολές φαίνεται ότι βρίσκουν οντολογικό καταφύγιο και εδράζονται ιδεολογικά σε έναν νέο κυρίαρχο λόγο, την λεγόμενη κατά τόπους προσέγγιση (place based approach5) η οποία πρωτοεμφανίζεται σε κείμενα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το 2008 (European Commission, 2008) και αργότερα μέσα από το Barca report (Barca, 2009). Μέσω της «κατά τόπους προσέγγισης» η ΕΕ προτείνει μια στροφή στην γενική θεώρηση των περιφερειακών ενισχύσεων. Η μέθοδος της «κατά τόπους προσέγγισης», θεωρητικά, επιβάλει την περιφερειακή εξειδίκευση των αναγκών και προγραμμάτων, καταργώντας

κατά έναν τρόπο πολλές από τις οριζόντιες πολιτικές των προηγούμενων ΚΠΣ. Σύμφωνα με το Barca report (2009), οι λύσεις που θα προτείνονται για την κάθε περιφέρεια «θα πρέπει να είναι κομμένες και ραμμένες στις ιδιαίτερες ανάγκες της κάθε περιφέρειας», όπως και ότι η κατά τόπους προσέγγιση «θα πρέπει να ενισχύει την ανάπτυξη στοχευμένων πολιτικών αλλά και τον σωστό συνδυασμό πολιτικών στις περιφέρειες» (Swedish Presidency, 2009). Η κατά τόπους προσέγγιση, έτσι όπως χρησιμοποιείται σε ακαδημαϊκά κείμενα ή κείμενα πολιτικής δίνει περισσότερη έμφαση στο τοπικό παρά στο εθνικό ή υπερεθνικό χωρικό επίπεδο (OECD, 2009) και ενισχύει την άποψη ότι οι «από τα κάτω» τοπικές στρατηγικές ανάπτυξης μπορούν να κινητοποιήσουν τα ενδογενή κεφάλαια (τοπικές δεξιότητες και κουλτούρες, τοπικές δι-επιχειρησιακές συνδέσεις και δίκτυα, κ.λπ.) να αναπτυχθούν ταχύτερα (Bachtler, 2010). Στην περίπτωση της ΕΕ όμως, το ιδεολογικό οικοδόμημα της «κατά τόπους προσέγγισης» ενισχύει στην πράξη, όπως θα δούμε και παρακάτω αναλύοντας το θεσμικό-κανονιστικό πλαίσιο της νέας Πολιτικής Συνοχής, ένα μονο-κεντρικά κατευθυνόμενο πολυ-επίπεδο μοντέλο διακυβέρνησης (βλέπε και Mendez, 2011), μέσα στο οποίο υπάρχουν μεγάλες διακρατικές διαφορές τόσο στην μεταβίβαση εξουσιών στο τοπικό επίπεδο, όσο και στην ύπαρξη των κατάλληλων μηχανισμών που θα αναλάβουν τον σχεδιασμό της κατά τόπους ανάπτυξης. Ακόμη, μέσα από τον νέο λόγο της κατά τόπους αναπτυξιακής προσέγγισης, φαίνεται να αποδυναμώνονται άλλες συζητήσεις που κυριάρχησαν τα προηγούμενα χρόνια στην Πολιτική Συνοχής, όπως o στόχος της σύγκλισης των λιγότερο ανεπτυγμένων οικονομιών, μέσω της αναδιανομής των ενισχύσεων. Οι Barca, McCann και Rodriguez-Pose (2012) αναφέρουν ότι «(πλέον) η σύγκλιση δεν θα πρέπει να είναι ο πρωταρχικός στόχος της αναπτυξιακής πολιτικής. Μάλλον μια (νέα) αναπτυξιακή προσέγγιση με στόχο τη μεγιστοποίηση των δυνατοτήτων ανάπτυξης όλων των περιφερειών θα πρέπει να είναι το επίκεντρο της αναπτυξιακής πολιτικής ... και εάν η σύγκλιση είναι να προωθηθεί, αυτό πρέπει να γίνει με ανάπτυξη και όχι με ανακατανομή6». Όταν, λοιπόν, ο στόχος της «ανάπτυξης» γίνεται αυτοσκοπός και προβάλλεται εκτός του πλαισίου της σύγκλισης και της αναδιανομής των ενισχύσεων, τότε υπάρχει πιθανότητα η συζήτηση για την περιφερειακή πολιτική να μετατραπεί σε μια α-πολιτικοποιημένη συζήτηση (βλέπε και Hadjimichalis, 2011), που εμπνέεται από νεοφιλελεύθερες

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 28

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 26-40

αφηγήσεις για την περιφερειακή ανάπτυξη (New regionalism), ενώ δεν λαμβάνει υπόψη της τα πολιτικά αίτια της άνισης ανάπτυξης και το κυρίαρχο μέσο για την μείωση των ανισοτήτων (αναδιανομή). Έτσι, μέσα από τις διαδικασίες διαπραγμάτευσης και τις αποφάσεις που θα παρθούν μέχρι το τέλος του 2013 για την Πολιτική Συνοχής δημιουργούνται διάφορες αντιθέσεις και νέες πολιτικές και χωρικές ιεραρχίες. Το άρθρο δεν θα ασχοληθεί εκτενώς με αυτές, αλλά θα προσπαθήσει, στο τελευταίο μέρος του, να αναδείξει μερικές από αυτές. Η μεθοδολογία του άρθρου βασίστηκε σε εκτενή βιβλιογραφική έρευνα των κειμένων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου σχετικά με το ΠΔΠ 2014-2020 και την Πολιτική Συνοχής 2014-2020. Στο πρώτο τμήμα του άρθρου αναλύονται οι ποσοτικές μεταβολές των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και των προτάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (νέα ταξινόμηση περιφερειών, διάρθρωση των ενισχύσεων ανά κατηγορία περιφέρειας κ.λπ.). Ως προς τις πρόσφατες αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (78/2/2013) θα πρέπει να επισημανθεί ότι εκκρεμεί η έγκριση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου7, το οποίο δεν μπορεί να προτείνει τροποποιήσεις, αλλά έχει το δικαίωμα να εγκρίνει ή να απορρίψει στο σύνολό της τη συμφωνία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Στο δεύτερο και τρίτο τμήμα αναλύονται οι προτεινόμενες μεταβολές στο θεσμικό και κανονιστικό πλαίσιο της Πολιτικής Συνο-

χής για την νέα προγραμματική περίοδο 2014-2020 (προτεραιότητες Ταμείων, αιρεσιμότητες, θεσμικό πλαίσιο εφαρμογής, κ.λπ.) ενώ στο τελευταίο τμήμα ακολουθεί μια συνθετική συζήτηση των παραπάνω, που στοχεύει να αναδείξει ορισμένες αντιθέσεις του νέου πολιτικού και οικονομικού τοπίου της Πολιτικής Συνοχής της ΕΕ-27. Τέλος, σε κάθε τμήμα του άρθρου υπάρχει ανάλυση των επιπτώσεων των μεταβολών στην περίπτωση της Ελλάδας.

2. Νέα ταξινόμηση περιφερειών και κατανομή των πόρων Σύμφωνα με τις αποφάσεις του Συμβουλίου (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, 2013) αλλάζει η διάκριση και η τυπολογία των περιφερειών που είναι επιλέξιμες για χρηματοδοτική ενίσχυση. Πλέον θα διακρίνονται σε περιφέρειες Λιγότερο Ανεπτυγμένες (‒πρώην σύγκλισης‒με κκ ΑΕΠ μικρότερο από το 75% του μ.ο της ΕΕ-27), περιφέρειες Μετάβασης (πρώην σταδιακής εισόδου/εξόδου‒ με κκ ΑΕΠ μεταξύ 75% και 90% του μο της ΕΕ-27) και περιφέρειες Περισσότερο Ανεπτυγμένες (πρώην ανταγωνιστικότητας‒με κκ ΑΕΠ μεγαλύτερο του 90% του μο της ΕΕ-27). Ειδικά για τις περιφέρειες οι οποίες ήταν περιφέρειες σύγκλισης (κκ ΑΕΠ<75%) κατά την προηγούμενη προγραμματική περίοδο 2007-2013, και στην επόμενη (2014-2020) θα έχουν αλλάξει κατηγορία (δηλαδή θα

Πίνακας 1. Κοινοτικές ενισχύσεις 2007-2013 και 2014-2020

Περιφέρεις/ Δράσεις Σύγκλισης Σταδιακής εξόδου Σταδιακής εισόδου

2007-2013 Αρ. Πληθ Ενισχ % Περιφε υσμός ύσεις ρειών (εκ) 153 199 57,4% 86

2014-2020 Αρ. κ.κ. Περιφέρεις/ Ενισχ Περιφε ενισχ % Δράσεις ύσεις ρειών ύσεις 1300 Λιγότερο-Ανεπτ. 163,3 50,5% 65

13,9

4,0%

16,4

848

11,4

3,3%

600

Ανταγωνιστικές

43,5 12,6%

155

296

147

Εδαφική Συνεργασία

8,7

2,5%

Ταμείο Συνοχής

20,2%

346,5

100

Σύνολο

Πληθ υσμός (εκ) 119

κ.κ. ενισχ ύσεις 1380

Σε μετάβαση

31,7

9,8%

72,4

437

Περισσότερο Ανεπτυγμένες

49,5 15,3%

155

307

161

Εδαφική Συνεργασία

8,9

2,7%

Ταμείο Συνοχής Λοιπές χρηματ/σεις

66,4 20,4% 4,2

1,3%

Σύνολο

325

100

Πηγή: EUROSTAT 2011, Ευρ. Συμβούλιο, 2013, ιδία επεξεργασία.

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 29

ΑΡΤΕΜΗΣ ΚΟΥΡΤΕΣΗΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΥΔΙΚΟΣ

είναι «μετάβασης» ή «περισσότερο ανεπτυγμένες») οι χρηματοδοτήσεις που θα λάβουν θα είναι τουλάχιστον το 60% των ενισχύσεων της προηγούμενης περιόδου. Ακόμη, για τις υπόλοιπες περιφέρειες σε μετάβαση, οι ενισχύσεις που θα λάβουν θα είναι αντιστρόφως ανάλογες με το κκ ΑΕΠ τους. Ο παραπάνω πίνακας δείχνει την διάρθρωση των ενισχύσεων. Σύμφωνα με τις αποφάσεις του Συμβουλίου, οι ενισχύσεις θα μειωθούν, σε απόλυτα ποσά, για τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες, ενώ αντίθετα θα αυξηθούν για τις περιφέρειες σε μετάβαση8 και για τις περισσότερο ανεπτυγμένες. Από τον πίνακα εξάγονται μερικά χρήσιμα συμπεράσματα: α) Η κατά κεφαλή δαπάνη για τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες θα φθάσει τα 1.380 ευρώ, ενώ στην προηγούμενη περίοδο, η αντίστοιχη δαπάνη ήταν 1.300 ευρώ9, β) οι ενισχύσεις που θα δοθούν στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες μαζί με το Ταμείο Συνοχής φθάνουν στο 70,9% (230,7 δισ. ευρώ) των συνολικών πόρων, ενώ στην προηγούμενη περίοδο οι αντίστοιχες ενισχύσεις έφθασαν στο 81,6% (282,9 δισ. ευρώ), γ) η ένταση της ενίσχυσης (κατά κεφαλή δαπάνη) για τις περιφέρειες μετάβασης μειώνεται από 724 ευρώ (μέσος όρος των περιφερειών σταδιακής εισόδου και σταδιακής εξόδου) σε 437 ευρώ κατά κεφαλή10, δ) αντίθετα, οι ενισχύσεις για τις περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες αυξάνονται κατά περίπου 6 δισ. ευρώ, με την κατά κεφαλή δαπάνη να φθάνει τα 161 ευρώ, από 147 την περίοδο 2007-2013. Συνεπώς, παρατηρείται μια μικρή μεταφορά στην κατανομή των πόρων και στην ένταση της ενίσχυσης σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο, με τις περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες (πρώην ανταγωνιστικότητας) να ενισχύονται σχετικά περισσότερο. Σύμφωνα με τις προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η έμφαση που δίνει στην ενίσχυση της απασχόλησης η στρατηγική για την Ευρώπη 2020, οδηγεί στην παράλληλη ενίσχυση του ρόλου του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΚΤ). Για το λόγο αυτόν, στην πρόταση της Επιτροπής για τον Οριζόντιο Κανονισμό των Διαρθρωτικών Ταμείων (EC, 2011a) προβλέπεται ότι το ΕΚΤ θα πρέπει να αντιπροσωπεύει το 25% των συνολικών πόρων για τη Συνοχή, δηλαδή 81 δισ. ευρώ τουλάχιστον. Με τους πόρους αυτούς, το ΕΚΤ θα συνεισφέρει στη χρηματοδότηση προγραμμάτων/δράσεων για την καταπολέμηση της ανεργίας, επενδύσεις σε δεξιότητες, την εκπαίδευση και τη διά βίου μάθηση, την κοινωνική εν-

σωμάτωση και την καταπολέμηση της φτώχειας. Επιπρόσθετα, σε επίπεδο περιφερειών, προβλέπεται ότι 25% των πόρων των λιγότερο ανεπτυγμένων περιφερειών θα προέρχεται από το ΕΚΤ, ενώ το ποσοστό αυξάνεται σε 40% για τις περιφέρειες σε μετάβαση και 50% για τις περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες (οι προτάσεις της Επιτροπής ειδικά για το Ε.Κ.Τ. εξετάζονται σε επόμενο τμήμα)11. Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης με περίπου 178 δισ. ευρώ, θα συνεχίσει να χρηματοδοτεί έργα στις τρεις κατηγορίες περιφερειών, με ιδιαίτερη έμφαση σε έργα έρευνας, τεχνολογίας και καινοτομίας, τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, έργα για την κλιματική αλλαγή και το περιβάλλον, βοήθειας στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, ενέργειας, κοινωνικών υποδομών, αστικής αειφορικής ανάπτυξης κ.λπ. ενώ θα υπάρχει μειωμένη έμφαση σε έργα υποδομών ιδίως στον τομέα μεταφορών. Ακόμη, θα υπάρξουν δυνατότητες συγχρηματοδότησης πολλών έργων μέσα από risk capital-risk funds και ταμεία τοπικής ανάπτυξης (local development funds). Το Ταμείο Συνοχής θα συνεχίσει να ενισχύει κράτημέλη των οποίων το Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα είναι μικρότερο του 90% του μέσου όρου της ΕΕ-27. Οι πόροι του ταμείου (66,4 δισ. ευρώ) θα κατευθυνθούν σε επενδύσεις για έργα στους τομείς των υποδομών μεταφορών και του περιβάλλοντος, ενώ πλέον θα μπορεί να χρηματοδοτεί και έργα στον τομέα της ενέργειας, τα οποία θα έχουν άμεσο όφελος στο περιβάλλον. Υπενθυμίζεται ότι σύμφωνα με τις αποφάσεις του Συμβουλίου, 10 δισεκατομμύρια από τους πόρους του Ταμείου Συνοχής θα είναι δεσμευμένα (ring fenced) για την ενίσχυση έργων μεταφορών που θα ενταχθούν στη Διευκόλυνση «Συνδέοντας την Ευρώπη», ένα νέο Ταμείο που προτάθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την ενίσχυση των Διευρωπαϊκών Δικτύων, με συνολικούς πόρους 29,3 δισ. ευρώ. Για το πρόγραμμα Εδαφικής Συνεργασίας (που καλύπτει το σύνολο της ΕΕ), συμφωνήθηκε να δοθούν 8,9 δισ. ευρώ, αν και οι αρχικές προτάσεις της Επιτροπής έκαναν λόγο για 11,3 δισ. ευρώ. Πιο συγκεκριμένα, θα δοθούν 6,6 δισ. ευρώ για τη διασυνοριακή συνεργασία, 1,8 δισ. ευρώ για την διακρατική συνεργασία και 0,5 δισ. ευρώ για τη διαπεριφερειακή συνεργασία. Σύμφωνα με τα προηγούμενα, αλλά και με βάση τα στατιστικά στοιχεία των ετών 2007-2008-2009 που θα ληφθούν υπόψη για την κατάταξη των Ελληνικών περιφερειών στις τρεις επί μέρους κατηγορίες περιφερειών,

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 30

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 26-40

η κατάταξη των ελληνικών περιφερειών διαμορφώνεται όπως δείχνει ο παρακάτω πίνακας: Πίνακας 2. Επιλεξιμότητα περιφερειών για την περίοδο 2014-2020 και σύγκριση με την περίοδο 2007-2013 2014-2020

20072013

Περισσότερο Ανεπτυγμένες (>90%) (2)

Λιγότερο Ανεπτυγμένες (<75%) (5)

Μετάβασης (75%-90%) (6)

Σύγκλισης

Ήπειρος, Α. Μακεδονία/Θράκη, Δ. Ελλάδα, Θεσσαλία

Πελοπόννησος, Ι. Νησιά, Β. Αιγαίο, Κρήτη

Σταδιακής Εξόδου

Κ. Μακεδονία

Δ. Μακεδονία

Αττική

Στ. Ελλάδα

Ν. Αιγαίο

Σταδιακής Εισόδου Ανταγωνιστικές

Έτσι, η Ελλάδα θα έχει πέντε περιφέρειες «λιγότερο ανεπτυγμένες», έξι σε «μετάβαση» και δύο «περισσότερο ανεπτυγμένες». Αυτό, θα επιφέρει σημαντικές μεταβολές στο συνολικό ύψος της χρηματοδότησης που θα λάβει η Ελλάδα. Στην προηγούμενη προγραμματική περίοδο, η Ελλάδα έλαβε συνολικά 20,4 δισ. ευρώ (ΕΤΠΑ+ΕΚΤ:16,7 δισ., ΤΣ:3,7 δισ. ευρώ) (ΕΣΠΑ, 2007). Σύμφωνα με τους αρχικούς ενδεικτικούς υπολογισμούς (EC,2011α, 2011β) οι χρηματοδοτήσεις των διαρθρωτικών ταμείων (ΕΤΠΑ, ΕΚΤ) ήταν πιθανόν να κυμανθούν σε περίπου 11,22 δισ. ευρώ για την περίοδο 2014-202012. Ο παρακάτω πίνακας δείχνει την τελική κατανομή ενισχύσεων για την Ελλάδα, όπως αποφασίστηκε στο Συμβούλιο του Φεβρουαρίου 2013. Πίνακας 3. Κοινοτικές Ενισχύσεις της Πολιτικής Συνοχής για την Ελλάδα, 2014-2020 (σε δις ευρώ) Λιγότερο ανεπτυγμένες

6,31

Μετάβασης

2,1

Περισσότερο ανεπτυγμένες

2,5

Ταμείο Συνοχής

3,41 13

Ρήτρα επανεξέτασης Σύνολο

2 16,32

δισ. ευρώ, ανεβάζοντας την συνολική ενίσχυση στα 16,32 δισ. ευρώ. Στα 2,5 δισ. ευρώ που θα λάβουν οι περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες (Αττική, Ν. Αιγαίο) συμπεριλαμβάνονται 1,375 δισ. ευρώ, ειδικά για την περίπτωση της Ελλάδας (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, 2013). Όσον αφορά το Ταμείο Συνοχής η Ελλάδα αν και δεν ήταν αρχικά επιλέξιμη, καθώς το Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα για τα έτη 2008-2009-2010 ήταν οριακά μεγαλύτερο του 90% του μέσου όρου ΕΕ27, τελικά θα λάβει την συνολική ενίσχυση των 3,41 δισ. ευρώ σε μεταβατική και ειδική βάση1. Όλα τα παραπάνω δείχνουν ότι η Ελλάδα λαμβάνει τελικά μειωμένες ενισχύσεις σε σύγκριση με την περίοδο 2007-2013. Αυτό συμβαίνει επειδή με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, η Ελλάδα έχει πλέον πέντε μόνον «λιγότερο ανεπτυγμένες» περιφέρειες (κατά κεφαλή ΑΕΠ < 75%) σε σύγκριση με την προηγούμενη περίοδο που είχε οκτώ, οι οποίες τις απέφεραν συνολικά 9,4 δισ. ευρώ από τα 16,7 εκ. ευρώ των Διαρθρωτικών Ταμείων. Είναι σαφές ότι η επιλογή της χρονικής περιόδου αναφοράς για τα στατιστικά στοιχεία που θα χρησιμοποιηθούν για τα κατά κεφαλή ΑΕΠ των περιφερειών είχε καθοριστική σημασία για το ύψος των πόρων που έλαβε η Ελλάδα, δεδομένης της συνεχούς και βαθειάς ύφεσης στην οποία έχει εισέλθει η χώρα από το τέλος του 2009. Η περίοδος αναφοράς 2007-2009 δεν αποτυπώνει τη σημαντική σχετική επιδείνωση των δεικτών για την Ελλάδα, δεδομένου ότι την περίοδο εκείνη και ειδικά το 2009, η Ελλάδα δεν είχε ακόμη πληγεί σε μεγάλο βαθμό από την κρίση, σε αντίθεση με τις περισσότερο αναπτυγμένες χώρες της Ένωσης. Κατά συνέπεια, το επίπεδο ανάπτυξης της χώρας και των περιφερειών της σε σχέση με τον μέσο όρο της ΕΕ εμφανίζεται σημαντικά αυξημένο σε σχέση με τη σημερινή κατάσταση. Η ρήτρα επανεξέτασης το (2016) που ενέκρινε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, όπως επίσης και η έκτακτη ενίσχυση των περισσότερο αναπτυγμένων περιφερειών της (ουσιαστικά της Αττικής) με 1,375 δισ. ευρώ εισήχθησαν ακριβώς για την «διόρθωση» της αδυναμίας των στατιστικών στοιχείων να εκτιμήσουν τις συνέπειες της ύφεσης.

Πηγή: Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, 2013, ιδία επεξεργασία

Έτσι, η Ελλάδα θα λάβει 14,32 δισ. ευρώ από τα τρία Ταμεία (ΕΚΤ, ΕΤΠΑ, ΤΣ), ενώ μέσω της ρήτρας επανεξέτασης του ΑΕΠ το 2016, ενδέχεται να λάβει άλλα 2

3. Τα ταμεία και οι θεματικές προτεραιότητες Σύμφωνα με τις προτάσεις της Επιτροπής το ΕΤΠΑ και το ΕΚΤ θα χρηματοδοτήσουν τις περιφέρειες με διαφο-

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 31

ΑΡΤΕΜΗΣ ΚΟΥΡΤΕΣΗΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΥΔΙΚΟΣ

ρετικές ποσοστώσεις ανάλογα τον τύπο της περιφέρειας. Ο Πίνακας 4 δείχνει τα ποσοστά χρηματοδότησης του κάθε Ταμείου: Πίνακας 4 Κατηγορία Περιφέρειας Λιγότερο Ανεπτυγμένη Μετάβασης Περισσότερο Ανεπτυγμένη

ΕΚΤ

ΕΤΠΑ

25% 40%

75% 60%

50%

EC, 2011, ιδία επεξεργασία

Όπως ήδη αναφέρθηκε ανωτέρω, η αρχική αυτή πρόταση της Ευρ. Επιτροπής έχει υποστεί διαφοροποιήσεις στις συζητήσεις στο Συμβούλιο, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει πλέον άμεση αναφορά στο ΕΚΤ αλλά στους 3 θεματικούς στόχους (8-10) που αναφέρονται κατά κύριο λόγο – αλλά όχι αποκλειστικά- στο ΕΚΤ.15 Παρά τις διαφοροποιήσεις αυτές, σύμφωνα με ενδεικτικούς υπολογισμούς, τα παραπάνω οδηγούν στην εκτίμηση ότι ως προς τα Διαρθρωτικά Ταμεία, η Ελλάδα θα λάβει περίπου το 30% των ενισχύσεων από το ΕΚΤ και το υπόλοιπο 70% από το ΕΤΠΑ. Στην προηγούμενη προγραμματική περίοδο (2007-2013) το μερίδιο του ΕΚΤ ήταν περίπου 25% και του ΕΤΠΑ 75%. Αυτό θα σημαίνει για την Ελλάδα μια μικρή αναλογικά μετατόπιση των ενισχύσεων από τις υποδομές και το παραγωγικό περιβάλλον προς τους ανθρώπινους πόρους. Η μετατόπιση αυτή θα ισχύει ειδικά στις περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες οι οποίες θα πρέπει να επανασχεδιάσουν τα επιχειρησιακά τους προγράμματα προς αυτήν την κατεύθυνση. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει τον καθορισμό σε κεντρικό επίπεδο 11 θεματικών στόχων16 στους οποίους θα πρέπει να επικεντρώνονται οι δράσεις που θα συγχρηματοδοτούνται από τα Διαρθρωτικά Ταμεία (και το Ταμείο Συνοχής). Οι στόχοι αυτοί είναι: 1. Έρευνα, τεχνολογική ανάπτυξη και καινοτομία 2. Τεχνολογίες της πληροφορίας και των επικοινωνιών (ΤΠΕ) 3. Ανταγωνιστικότητα μικρομεσαίων επιχειρήσεων (ΜΜΕ) 4. Μετάβαση προς μια οικονομία με μειωμένη χρήση άνθρακα 5. Προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή καθώς επίσης πρόληψη και διαχείριση κινδύνων 6. Προστασία του περιβάλλοντος και αποτελεσματική διαχείριση πόρων

7. Βιώσιμες μεταφορές και άρση προβλημάτων σε βασικές υποδομές δικτύων 8. Απασχόληση και υποστήριξη της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού 9. Κοινωνική ένταξη και καταπολέμηση της φτώχειας 10. Εκπαίδευση, απόκτηση δεξιοτήτων και δια βίου μάθηση 11. Ενίσχυση θεσμικής ικανότητας και αποτελεσματική δημόσια διοίκηση Επιπρόσθετα, οι στόχοι αυτοί δεν έχουν όλοι την ίδια βαρύτητα. Σε συνάφεια με τους κεντρικούς στόχους της στρατηγικής για την Ευρώπη 2020, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στους θεματικούς στόχους που αποβλέπουν στη ενίσχυση της γνώσης και της καινοτομίας, των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, της επιχειρηματικότητας (και ιδίως των μικρομεσαίων επιχειρήσεων), στην μείωση των εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα και στην κοινωνική ένταξη και την καταπολέμηση της φτώχειας. Έτσι, τουλάχιστον το 80% των πόρων του ΕΤΠΑ στις περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες και στις περιφέρειες μετάβασης θα πρέπει να διατίθεται στην ενίσχυση: της Έρευνας, Τεχνολογικής Ανάπτυξης και Καινοτομίας (Στόχος 1), των ΤΠΕ (Στόχος 2), της Ανταγωνιστικότητας των Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων (Στόχος 3), και της Μετάβασης προς μια οικονομία με μειωμένη χρήση άνθρακα (Στόχος 4), με τον 4ο Στόχο να δέχεται τουλάχιστον το 20% των πόρων του ΕΤΠΑ. Στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες, οι αντίστοιχοι στόχοι θα πρέπει να αντιπροσωπεύουν τουλάχιστον το 50% των πόρων του ΕΤΠΑ με τον 4ο στόχο να δέχεται τουλάχιστον το 6% των πόρων του. Για όσες περιφέρειες ανήκαν στην κατηγορία «σύγκλισης» (κκ ΑΕΠ< 75%) στην περίοδο 2007-2013, και τώρα εντάσσονται στις περιφέρειες σε μετάβαση ή στις περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες (για Ελλάδα: Κρήτη, Πελοπόννησος, Β. Αιγαίο, Θεσσαλία, Ιόνια Νησιά), τότε τουλάχιστον το 60% των πόρων του ΕΤΠΑ θα πρέπει να διατεθεί στους στόχους 1, 2, 3, και 4. Ως προς το ΕΚΤ, ο θεματικός στόχος 9 (Κοινωνική ένταξη και καταπολέμηση της φτώχειας), θα πρέπει να απορροφά το 20% των πόρων του, ενώ η συγκέντρωση της προσπάθειας του ΕΚΤ σε περιορισμένο αριθμό δράσεων θα διασφαλίζεται περαιτέρω με την επιλογή περιορισμού αριθμού δράσεων εντός των θεματικών στόχων. Οι 11 αυτοί θεματικοί στόχοι εξειδικεύονται ακόμη περισσότερο στους κανονισμούς του κάθε Ταμείου. Έτσι, ο κανονισμός του ΕΤΠΑ «αναλύει» τους 11 στό-

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 32

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 26-40

χους σε 39 ειδικότερες «επενδυτικές προτεραιότητες» δημιουργώντας με τον τρόπο αυτόν έναν δεσμευτικό κατάλογο «επιλέξιμων» τομέων δράσης. Αντίστοιχα, ο κανονισμός του ΕΚΤ «αναλύει» τους 4 θεματικούς στόχους (8-11) τους οποίους πρέπει να ενισχύσει, σε 18 επενδυτικές προτεραιότητες, από τις οποίες τα κράτη μέλη, σε κάθε επιχειρησιακό πρόγραμμα θα πρέπει να επικεντρώνουν το 80% των κατανομών τους σε μόλις τέσσερις (για τις περισσότερο αναπτυγμένες περιφέρειες). Τα αντίστοιχα ποσοστά επικέντρωσης σε 4 προτεραιότητες είναι 70% για τις περιφέρειες μετάβασης και 60% για τις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες.17 Η προσπάθεια της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να επηρεάσει τις επιλογές των Κ-Μ σχετικά με τη χρήση των πόρων των Διαρθρωτικών Ταμείων δεν είναι καινούρια. Και κατά την τρέχουσα περίοδο, τα Κ-Μ είχαν υποχρέωση να δεσμεύσουν μέρος των πόρων που ελάμβαναν για τη χρηματοδότηση τομέων που είχαν σχέση με τη στρατηγική της Λισσαβόνας18. Οι παρούσες προτάσεις της Επιτροπής όμως, προχωρούν περισσότερο τόσο στο θεματικό περιορισμό όσο και στο δεσμευτικό χαρακτήρα των θεματικών στόχων και μπορούν να δημιουργήσουν ένα αισθητά πιο δεσμευτικό πλαίσιο, ειδικότερα σε συνδυασμό με άλλες διατάξεις των προτεινόμενων κανονισμών.

Ο παρακάτω πίνακας συνοψίζει την κατανομή των πόρων ανά τύπο περιφέρειας όπως αυτή προκύπτει από τους θεματικούς περιορισμούς (σε επίπεδο θεματικών στόχων) που περιέχονται στις προτάσεις της Επιτροπής. Όπως φαίνεται και στον πίνακα21, οι αλλαγές που προτείνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μπορεί να οδηγήσουν σε αισθητό περιορισμό των βαθμών ελευθερίας που έχουν τα Κ-Μ στη διαμόρφωση και εφαρμογή της Πολιτικής Συνοχής. Προφανώς ο περιορισμός αυτός είναι μεγαλύτερος (και κρισιμότερος) για τα κράτη εκείνα για τα οποία οι πόροι των Διαρθρωτικών Ταμείων έχουν μετατραπεί στο βασικό τους χρηματοδοτικό εργαλείο ανάπτυξης, σε αντίθεση με τα κράτη για τα οποία οι πόροι αυτοί έχουν συμπληρωματικό μόνον χαρακτήρα. Οι περιορισμοί για τις παρεμβάσεις που θα προτείνουν τα κράτη μέλη προέρχονται από δύο διαφορετικούς παράγοντες και τον συνδυασμό τους: α) Την υποχρεωτική συμμετοχή του ΕΚΤ κατά ένα αυξημένο ποσοστό των συνολικών πόρων των Ταμείων (από 25-50%) και β) ως προς το ΕΤΠΑ, από την έμφαση σε 4 συγκεκριμένους θεματικούς στόχους από τους 11. Και ως προς τους δύο αυτούς παράγοντες, οι περιορισμοί αφορούν κατά μείζονα λόγο τις περιφέρειες «μετάβασης» και τις «περισσότερο αναπτυγμένες». Έτσι, όπως αποτυπώνεται και στον πίνακα, μια περιφέρεια που

Πίνακας 5. Ποσοστώσεις κάθε ταμείου ανά κατηγορία περιφέρειας Κάθε 100 ευρώ που παίρνει μια περιφέρεια Δράσεις

Ταμείο

ΕΚΤ

Μετάβασης20

Περισσότερο Ανεπτυγμένη

Καταπολέμηση φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού

Άλλες δράσεις ΕΚΤ (απασχόληση, κατάρτισηεκπαίδευση, υγεία)

Σύνολο ΕΚΤ

ΕΤΠΑ

Μετάβασης (60%)19

Λιγότερο Ανεπτυγμένη

Ε&Τ, ΤΠΕ, ανάπτυξη ΜΜΕ

Οικονομία χαμηλής εκπομπής άνθρακα

4,5

3,75

33,75

Αστική ανάπτυξη Άλλες δράσεις ΕΤΠΑ (μεταφορές περιβάλλον, ΤΠΕ,κλιματική αλλαγή , υγεία-πρόνοια, εκπαίδευση) Σύνολο ΕΤΠΑ Σύνολο

Πηγή: COM (2011a), ιδία επεξεργασία

60 100

2,5

9 50

60 100

7,5

100

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 33

ΑΡΤΕΜΗΣ ΚΟΥΡΤΕΣΗΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΥΔΙΚΟΣ

ανήκει στην κατηγορία των «περισσότερο αναπτυγμένων» θα πρέπει να διαθέσει υποχρεωτικά το 45-50% των πόρων του επιχειρησιακού της προγράμματος σε δράσεις του ΕΚΤ, εκ των οποίων μάλιστα το 20% (ή 10% των συνολικών πόρων) θα πρέπει να κατευθυνθούν σε δράσεις για την καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Από το υπόλοιπο 50% των συνολικών πόρων του προγράμματος που θα μπορεί να χρηματοδοτηθεί από το ΕΤΠΑ, το 80% (δηλαδή το 40% των συνολικών πόρων) θα πρέπει να κατευθυνθεί στους 4 θεματικούς στόχους που έχουμε αναφέρει και το 5% (δηλαδή το 2,5% των συνολικών πόρων) σε δράσεις αστικής ανάπτυξης. Οι περιορισμοί αυτοί, αφήνουν στη διακριτική ευχέρεια του κράτους –μέλους ή/και της περιφέρειας μόλις το 15% των πόρων του ΕΤΠΑ (ή το 7,5% των συνολικών πόρων) το οποίο μάλιστα θα πρέπει να κατευθυνθεί στους υπόλοιπους 6 θεματικούς στόχους, για τους οποίους ισχύουν πρόσθετοι περιορισμοί (όπως π.χ. η μη επιλεξιμότητα έργων υποδομών μεταφορών, περιβάλλοντος για την εξυπηρέτηση βασικών αναγκών των πολιτών). Το πλαίσιο αυτό γίνεται συγκριτικά λιγότερο δεσμευτικό όσο κινούμαστε στις κατηγορίες μετάβασης και στις λιγότερο αναπτυγμένες. Οι κατηγορίες μετάβασης έχουν περισσότερους πόρους του ΕΤΠΑ στη διάθεση τους (το 60% των συνολικών πόρων) αν και οι υπόλοιποι περιορισμοί παραμένουν οι ίδιοι. Επίσης, για τις περιφέρειες μετάβασης και τις λιγότερο αναπτυγμένες, παραμένει επιλέξιμη η χρηματοδότηση υποδομών στους τομείς μεταφορών, περιβάλλοντος. Τέλος, οι «λιγότερο αναπτυγμένες» περιφέρειες αφ’ ενός έχουν περισσότερους πόρους του ΕΤΠΑ στη διάθεση τους (δεδομένου ότι οι πόροι του ΕΚΤ θα πρέπει να είναι κατ’ ελάχιστον το 25% του συνόλου) αφ’ ετέρου μπορούν να διαθέσουν τους μισούς από αυτούς (50%) σε θεματικούς στόχους εκτός των 4 Στόχων που έχει θέσει ως προτεραιότητα η Επιτροπή. Όπως προκύπτει από τα ανωτέρω, για τις 8 ελληνικές περιφέρειες που θα βρεθούν στις κατηγορίες μετάβασης και περισσότερο αναπτυγμένων περιφερειών, θα υπάρξουν σημαντικοί περιορισμοί στον καθορισμό προτεραιοτήτων/επιλέξιμων δράσεων. Θα μειωθεί αισθητά ο ρόλος του ΕΤΠΑ σε σχέση με την τρέχουσα περίοδο και ακόμη περισσότερο οι δυνατότητες χρηματοδότησης υποδομών. Αυτό, σε συνθήκες γενικευμένης ύφεσης μπορεί να δράσει ανασταλτικά στην αναπτυξιακή προοπτική των συγκεκριμένων περιφερειών, δεδομένης της

ουσιαστικής έλλειψης εναλλακτικών πόρων από το αμιγώς εθνικό τμήμα του ΠΔΕ καθ’ όλη την επόμενη προγραμματική περίοδο. Επιπρόσθετα, ορισμένες από τις ελληνικές περιφέρειες που ανήκουν στις δύο κατηγορίες εκτός Σύγκλισης (π.χ. η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου) είναι αμφίβολο αν μπορούν να απορροφήσουν με τρόπο ουσιαστικό σημαντικούς πόρους από το ΕΚΤ δεδομένου του μικρού πληθυσμού και της οικονομικής τους διάρθρωσης, ενώ αντίθετα μπορεί να έχουν ακόμη σημαντικές ανάγκες σε επίπεδο υποδομών. Παρότι είναι εν μέρει κατανοητή η οπτική γωνία της Επιτροπής για την προσπάθεια συντονισμού και συγκέντρωσης όσο μεγαλύτερου ποσοστού των διαθέσιμων Κοινοτικών πόρων στην επίτευξη μιας ενιαίας στρατηγικής (όπως είναι η στρατηγική για την Ευρώπη 2020), αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι η προσέγγιση αυτή είναι το ίδιο αποτελεσματική για το σύνολο των κρατών –και ακόμη περισσότερο– των περιφερειών της Ε.Ε. Η αποτελεσματικότητα των διαφόρων τύπων παρεμβάσεων των Διαρθρωτικών Ταμείων συναρτάται με το επίπεδο ανάπτυξης των περιφερειών αλλά και με τις πιθανές ιδιαιτερότητες των περιφερειών (γεωγραφική μορφολογία, οικονομική διάρθρωση, κ.ο.κ.) και την «χωρικότητα» των αναπτυξιακών αναγκών τους. Η έμφαση που δίνει η Επιτροπή σε άυλες δράσεις για την καταπολέμηση της ανεργίας και την ενίσχυση της απασχόλησης (μέσω της ενίσχυσης του ρόλου του ΕΚΤ), καθώς και σε δράσεις για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων και της καινοτομίας μπορεί να έχει ιδιαίτερη σημασία για χώρες (και περιφέρειες) αναπτυγμένες που έχουν αντιμετωπίσει τις βασικές τους ελλείψεις σε υποδομές, και που βρίσκονται αντιμέτωπες με οικονομικές-κλαδικές αναδιαρθρώσεις του επιχειρηματικού τους ιστού. Για τις περιπτώσεις όμως περιφερειών που εμφανίζουν υστέρηση στο επίπεδο των υποδομών τους (τόσο ως προς την πιθανή έλλειψη υποδομών, ή την ανάγκη βελτίωσης και εκσυγχρονισμού αυτών) η επιβολή άνωθεν συγκεκριμένων θεματικών στόχων προσανατολισμένων στην ενίσχυση της οικονομίας της γνώσης και της έρευνας, ή της καινοτόμου επιχειρηματικότητας, μπορεί να αποδειχθεί λιγότερο αποτελεσματική στο να δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για προσέλκυση επενδύσεων και οικονομική ανάπτυξη. Επιπλέον, ειδικότερα λαμβανομένης υπόψη της τρέχουσας οικονομικής συγκυρίας, περιφέρειες που βρίσκονται αντιμέτωπες με οξεία οικονομική ύφεση θα πρέπει πιθανώς να μπορούν

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 34

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 26-40

να χρησιμοποιήσουν τους πόρους των Ταμείων για δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις με στόχο την σχετικά άμεση οικονομική ανάπτυξη και όχι να πρέπει να δεσμεύσουν σημαντικό τμήμα των Διαρθρωτικών Ταμείων για δράσεις σημαντικές μεν, αλλά των οποίων οι επιπτώσεις θα γίνουν αισθητές σε σημαντικό βάθος χρόνου. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να εναπόκειται σε μεγάλο βαθμό στις εθνικές και περιφερειακές αρχές να καθορίσουν τις αναπτυξιακές τους προτεραιότητες –φυσικά σε στενή συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή– και όχι να υπάρχει ένας αυστηρός καθορισμός άνωθεν (top down) των επιλέξιμων τομέων δράσης, οι οποίες μάλιστα να επιβάλλονται εξίσου σε πολύ διαφορετικές περιπτώσεις. Επισημαίνεται στο σημείο αυτό ότι αυτή η άνωθεν επιβολή θεματικών στόχων δεν φαίνεται να συμβαδίζει με την λεκτική έμφαση στις «κατά τόπους» προσεγγίσεις που υιοθετεί η Ευρωπαϊκή Ένωση και που αποσκοπούν ακριβώς στο να αναδείξουν τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιφέρειας/χωρικής ενότητας, να αντιμετωπίσουν τις ιδιαίτερες αδυναμίες της και να προωθήσουν τα αναπτυξιακά τους χαρακτηριστικά.

Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο με τις αποφάσεις του Φεβρουαρίου 2013, που βασίζονται στις προτάσεις της Επιτροπής, επιχειρεί να μεταβάλει δραστικά το πλαίσιο χρηματοδότησης των Κ-Μ και να το συνδέσει αφενός με την έγκαιρη ολοκλήρωση ορισμένων προϋποθέσεων κανονιστικού και θεσμικού χαρακτήρα, και αφετέρου με την πρόοδο της δημοσιονομικής και μακροοικονομικής προσαρμογής των K-M (αιρεσιμότητα). Θέτει συνεπώς δύο «αιρέσεις» (conditionalities) για την εφαρμογή και την ομαλή ροή των χρηματοδοτήσεων από τα Διαρθρωτικά Ταμεία22.

την έγκριση των σχετικών επιχειρησιακών προγραμμάτων είτε το αργότερο μέχρι τις 31/12/2016. Σε αντίθετη περίπτωση, η Επιτροπή έχει την ευχέρεια να διακόψει τις σχετικές χρηματοδοτήσεις μέχρι την εκπλήρωση των αντίστοιχων προϋποθέσεων. Στο παράρτημα IV της ίδιας πρότασης, η Επιτροπή αναφέρει 40 περίπου προϋποθέσεις (κατανεμημένες ανά θεματικό στόχο και Ταμείο) κυρίως κανονιστικού και θεσμικού χαρακτήρα, που θα πρέπει να έχουν εκπληρώσει τα Κ-Μ (ή να βρίσκονται σε διαδικασία εκπλήρωσης τους). Ενδεικτικά εδώ αναφέρουμε ορισμένες προϋποθέσεις σχετικά με: α) Τον Στόχο 1 -Έρευνα, τεχνολογική ανάπτυξη και καινοτομία: Απαιτείται η ύπαρξη διαμορφωμένης εθνικής ή περιφερειακής στρατηγικής για έρευνα, καινοτομία και την «έξυπνη εξειδίκευση» των περιφερειών, σε συνάφεια με τα Εθνικά Προγράμματα Μεταρρυθμίσεων, που να προωθεί τη μόχλευση ιδιωτικών πόρων στους τομείς αυτούς και που να συνάδει με τα χαρακτηριστικά επιτυχημένων εθνικών ή/και περιφερειακών συστημάτων καινοτομίας. β) Τον Στόχο 3 -Ανταγωνιστικότητα μικρομεσαίων επιχειρήσεων (ΜΜΕ): Απαιτείται η λήψη συγκεκριμένων μέτρων για την εφαρμογή της “Small Business Act” και την στήριξη στις μικρές επιχειρήσεις (π.χ. τη δυνατότητα ίδρυσης νέων επιχειρήσεων σε 3 ημέρες και με κόστος 100 ευρώ, τη λήψη μέτρων που να επιτρέπουν την έναρξη λειτουργίας των επιχειρήσεων εντός 3 μηνών) κ.λπ. γ) Τον Στόχο 8 -Απασχόληση και υποστήριξη της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού: Απαιτείται η διαμόρφωση πολιτικών για την αγορά εργασίας σύμφωνα με τις Κοινοτικές Κατευθυντήριες Γραμμές για την Απασχόληση, κ.ο.κ. Η υιοθέτηση των προτάσεων της Επιτροπής ως προς την εισαγωγή προϋποθέσεων για την έναρξη εφαρμογής των Διαρθρωτικών προγραμμάτων, θα δημιουργήσει ένα αρκετά πιο σύνθετο περιβάλλον στις εθνικές και περιφερειακές διοικήσεις για την προετοιμασία της επόμενης προγραμματικής περιόδου.

Εκ των προτέρων αιρεσιμότητα (ex-ante conditionality) Στο άρθρο 17 της πρότασης της Επιτροπής για τον Κανονισμό των Διαρθρωτικών Ταμείων (COM (2011) 615 final) η Επιτροπή συνδέει ρητά την έναρξη της εφαρμογής των επιχειρησιακών προγραμμάτων με την εκπλήρωση προϋποθέσεων ανά Διαρθρωτικό Ταμείο, είτε κατά

Μακρο-οικονομική αιρεσιμότητα Στο άρθρο 21 της πρότασής της, η Επιτροπή δημιουργεί στενή σύνδεση των χρηματοδοτήσεων από τα Διαρθρωτικά Ταμεία με την δημοσιονομική και μακρο-οικονομική προσαρμογή των Κ-Μ. Σύμφωνα με όσα προβλέπονται στο άρθρο αυτό, η Επιτροπή μπορεί να ζητήσει

4. Αιρεσιμότητες και μηχανισμοί εφαρμογής της Πολιτικής Συνοχής 4.1 Αιρεσιμότητες

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 35

ΑΡΤΕΜΗΣ ΚΟΥΡΤΕΣΗΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΥΔΙΚΟΣ

από τα Κ-Μ για τα οποία υπάρχει σύσταση του Συμβουλίου για υπερβολικό έλλειμμα ή χρέος (Άρθρο 126 (7)) ή που βρίσκονται σε καθεστώς ενίσχυσης από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Χρηματο-οικονομικής Σταθερότητας (EFSF) ή/και τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας (ESM), ή από τον αντίστοιχο κανονισμό του Συμβουλίου για χώρες εκτός Ευρωζώνης23, να τροποποιήσουν τη Σύμβαση Εταιρικής Σχέσης (Σ.Ε.Σ.) και τα επιχειρησιακά τους προγράμματα ώστε να συμβάλλουν στην μακρο-οικονομική προσαρμογή τους. Σε αντίθετη περίπτωση η Επιτροπή μπορεί να αναστείλει την πληρωμή μέρους ή και του συνόλου των πόρων για τα επιχειρησιακά προγράμματα. Ειδικότερα για χώρες που βρίσκονται υπό καθεστώς ενίσχυσης από τον EFSF και τον ESM, όπως η Ελλάδα, η Επιτροπή μπορεί επιπρόσθετα, χωρίς προηγούμενη πρόταση του κράτους-μέλους, να μεταβάλλει τη Σύμβαση Εταιρικής Σχέσης και να εμπλακεί άμεσα στην εφαρμογή και διαχείριση της24. Επίσης, η Επιτροπή θα αναστέλλει την καταβολή πόρων των Διαρθρωτικών Ταμείων μετά από σχετικές αποφάσεις του Συμβουλίου, μετά από δική της εκτίμηση σχετικά με την ελλιπή πρόοδο του προγράμματος προσαρμογής καθώς και μετά από σχετική εισήγηση του Δ.Σ. του ESM το οποίο δεν θα εγκρίνει την εκταμίευση πόρων από αυτό25. Η αιτιολογία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη στενή σύνδεση της πολιτικής Συνοχής με την ευρύτερη μακροοικονομική πολιτική των κρατών-μελών είναι «η διασφάλιση του ότι η αποτελεσματικότητα της πολιτικής Συνοχής δεν θα υπονομεύεται από ασθενείς μακρο-δημοσιονομικές πολιτικές» (COM, 2011b 500 final, σ. 26). Εντούτοις, δημιουργούνται ορισμένα ερωτήματα ως προς την λογική και την πιθανή αποτελεσματικότητα τέτοιων διατάξεων: α) Η πολιτική Συνοχής διαμορφώνεται σε επίπεδο περιφερειών (NUTS II) και όχι σε επίπεδο κρατών. Κατά συνέπεια, είναι πιθανό να πληγούν από αυτές τις διατάξεις περιφέρειες οι οποίες όμως δεν συμμετέχουν παρά ελάχιστα στον καθορισμό και την εφαρμογή των κεντρικών δημοσιονομικών και μακρο-οικονομικών επιλογών. β) Όπως έχει καταστήσει απολύτως σαφές η πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 που μετεξελίχθηκε σε δημοσιονομική κρίση για το σύνολο σχεδόν των χωρών της Ευρωζώνης, οι αιτίες που μπορούν να δημιουργήσουν σημαντικά δημοσιονομικά προβλήματα

είναι ποικίλες και κατά κανόνα ξένες προς την Πολιτική Συνοχής. Συνεπώς είναι εξαιρετικά δύσκολο να τεκμηριώσει κάποιος τη συσχέτιση μεταξύ δύο πολιτικών που επηρεάζονται από πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες και να θέσει συνθήκες αιρεσιμότητας ανάμεσα τους. γ) Με τις προτάσεις της Επιτροπής είναι δυνατόν να δημιουργηθούν δύο κατηγορίες περιφερειών/χωρών εντός της πολιτικής Συνοχής. Αυτές που έχουν προσφύγει στο μηχανισμό στήριξης (EFSF και ESM) και για τις οποίες η διακριτική ευχέρεια της Επιτροπής στη εφαρμογή της αιρεσιμότητας είναι αισθητά αυξημένη, και αυτές που είναι εκτός μηχανισμών στήριξης και για τις οποίες η εφαρμογή των διατάξεων της μακρο-οικονομικής αιρεσιμότητας απαιτεί πιο συλλογικές διαδικασίες (απόφαση του Συμβουλίου, κ.ο.κ). Μια τέτοια διάκριση θέτει θέμα ίσης μεταχείρισης και ισότιμης εφαρμογής μιας Κοινοτικής πολιτικής που αποτελεί έναν από τους βασικούς πυλώνες του Ευρωπαϊκού οικοδομήματος. δ) Η επιβολή ποινών στις περιπτώσεις που η δημοσιονομική εξυγίανση δεν προχωρά με τους επιθυμητούς ρυθμούς, δεν αποδεικνύεται πάντοτε αποτελεσματική. Αντίθετα, σε περιπτώσεις όπου η δημοσιονομική προσαρμογή των κρατών δυσχεραίνεται σημαντικά λόγω εκτεταμένης ύφεσης, η πρόσθετη αφαίρεση πόρων από δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις είναι πιθανόν να επιδεινώσει αντί να βελτιώσει το πρόβλημα, ιδίως σε περιπτώσεις όπου εκ των πραγμάτων οι πόροι των Διαρθρωτικών Ταμείων είναι και οι μόνοι διαθέσιμοι για προγράμματα Δημοσίων επενδύσεων και τη στήριξη των ιδιωτικών. 4.2 Μηχανισμοί Εφαρμογής της πολιτικής Συνοχής Ως προς τα βασικά στάδια και μηχανισμούς εφαρμογής, η Επιτροπή δεν προτείνει σημαντικές μεταβολές. Τα στάδια εφαρμογής της πολιτικής παραμένουν τρία όπως και στην τρέχουσα περίοδο, με διαφορετικές ονομασίες περισσότερο συμβολικού χαρακτήρα: 1. Το Κοινοτικό Στρατηγικό Πλαίσιο – Κ.Σ.Π. (αντικαθιστά ουσιαστικά τις Κοινοτικές Κατευθυντήριες Γραμμές της τρέχουσας περιόδου) είναι το βασικό στρατηγικό κείμενο αναφοράς που θα χρησιμεύσει για την εκπόνηση των Συμβάσεων Εταιρικής Σχέσης και των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων. 2. Οι Συμβάσεις Εταιρικής Σχέσης – Σ.Ε.Σ. (αντικαθιστούν τα Εθνικά Στρατηγικά Πλαίσια Αναφοράς) είναι τα κείμενα-πλαίσια που θα διέπουν τις δράσεις των Διαρ-

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 36

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 26-40

Έμφαση σε ολοκληρωμένες παρεμβάσεις Κατ’ αρχήν, προτείνεται η ουσιαστική επανένταξη των Ταμείων για την Ανάπτυξη της Υπαίθρου και για την Αλιεία και Ναυτιλία στο πλαίσιο δράσης των Διαρθρωτικών Ταμείων. Η Επιτροπή προτείνει επίσης την επανεισαγωγή των πολυταμειακών επιχειρησιακών προγραμμάτων αποσκοπώντας στη βελτίωση της δυνατότητας σχεδιασμού ολοκληρωμένων δράσεων. Τα πολυταμειακά επιχειρησιακά προγράμματα όμως θα υπόκεινται σε αρκετούς περιορισμούς. Ο πρώτος αφορά στην υποχρεωτική συμμετοχή του ΕΚΤ στα ΠΕ.Π. στα ποσοστά που αναφέρθηκαν σε προηγούμενη ενότητα, και ο δεύτερος αφορά στον μονοταμειακό χαρακτήρα των αξόνων προτεραιότητας εντός ενός Ε.Π. σε συνδυασμό με την υποχρέωση αντιστοίχισης αξόνων προτεραιότητας και θεματικών στόχων. Ως αντιστάθμισμα σε αυτούς τους περιορισμούς, οι κανονισμοί των Ταμείων προβλέπεται να παρέχουν διευρυμένο πεδίο δράσης σε κάθε Ταμείο σε σχέση με την υφιστάμενη περίοδο. Τέλος, εντός των Ε.Π. η Επιτροπή προωθεί στις προτάσεις της26 παρεμβάσεις τύπου Leader (community led local development27), με στόχο την εφαρμογή ολοκληρωμένης αναπτυξιακής στρατηγικής και παρεμβάσεων σε χωρικά επίπεδα μικρότερα της Περιφέρειας (Nuts II), με την ενεργό συμμετοχή των τοπικών δημοσίων και ιδιωτικών φορέων. Τα οποία αποτελούν μια πρώτη πρακτική εφαρμογή της κατά τόπους προσέγγισης, αν και δεν έχει ακόμη προσδιοριστεί το ύψος των ενισχύσεων που θα απορροφηθούν από τα συγκεκριμένα σχήματα τοπικής ανάπτυξης.

δων στηρίζεται στις δυνατότητες μόχλευσης των πόρων των Διαρθρωτικών Ταμείων (οι οποίοι χρησιμοποιούνται για την προσέλκυση πρόσθετων πόρων είτε από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Επενδύσεων είτε από ιδιωτικούς χρηματοδοτικούς φορείς) και στη δυνατότητα ανανέωσης των πόρων για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα (revolving funds). Στο βαθμό που τα εργαλεία αυτά πράγματι προσελκύουν πρόσθετα ιδιωτικά κεφάλαια σε συγκεκριμένες δράσεις αναπτυξιακού χαρακτήρα, η περαιτέρω εφαρμογή τους μπορεί να ενισχύσει τους συνολικούς πόρους (ιδιωτικούς και δημόσιους) που διατίθενται για τη Συνοχή και να έχει θετικές μακροχρόνιες επιπτώσεις. Υπάρχει όμως η πιθανότητα, η εκτεταμένη χρήση τους να οδηγήσει σταδιακά στη δέσμευση ολοένα και περισσότερων Κοινοτικών πόρων σε τέτοιες δράσεις, με επακόλουθο την σταδιακή υποκατάσταση των επιχορηγήσεων ως βασικού μηχανισμού χρηματοδότησης των Διαρθρωτικών Ταμείων από τα εργαλεία αυτά, και κατά συνέπεια τη δημιουργία ενός πλαισίου ενισχύσεων που να κυριαρχείται από δανειακές μορφές χρηματοδότησης και όχι από δημόσια (Ευρωπαϊκή) ενίσχυση. Επιπρόσθετα, η επιλογή των τομέων στους οποίους θα εφαρμόζονται αυτού του είδους οι χρηματοδοτήσεις θέλει εκτεταμένη ανάλυση ώστε να διασφαλιστεί ότι θα συνεχίσουν να χρηματοδοτούνται επαρκώς τομείς που δεν προσελκύουν ιδιωτική χρηματοδότηση (π.χ υποδομές Δημόσιας Υγείας, βασικές τηλεπικοινωνιακές υποδομές, κ.ο.κ.) ή που δεν παράγουν έσοδα. Είναι σημαντικό επίσης να αποτυπωθεί στις λεπτομέρειες του και να αξιολογηθεί ο τρόπος εφαρμογής μέχρι τον τελικό ωφελούμενο (π.χ για την περίπτωση των ΜΜΕ) επειδή στα τελικά στάδια εφαρμογής μπορεί να προκύπτουν προβλήματα που δεν εμφανίζονται κατ’ ανάγκην στο στάδιο του σχεδιασμού. Για παράδειγμα, οι δράσεις τύπου Jeremie στην Ελλάδα εφαρμόζονται μέσω ενδιάμεσων φορέων (ελληνικές τράπεζες) οι οποίοι λόγω της οικονομικής συγκυρίας αντιμετωπίζουν έντονα προβλήματα ρευστότητας και θέτουν προϋποθέσεις συμμετοχής για τις ΜΜΕ που ουσιαστικά τις αποθαρρύνουν.

Νέα χρηματοδοτικά εργαλεία Εκτός των μεταβολών που αναφέρθηκαν ανωτέρω, η Επιτροπή προτείνει την επέκταση της χρηματοδότησης μέσω νέων χρηματοδοτικών εργαλείων (όπως τα Jeremie και Jessica). Η λογική για την υιοθέτηση τέτοιων μεθό-

Έμφαση στην επίτευξη στόχων - σύνδεση της χρηματοδότησης με την αποτελεσματικότητα Η Επιτροπή προτείνει τη σύνδεση των ροών χρηματοδότησης με την επίτευξη στόχων και τη δημιουργία «αποθεματικού καλών επιδόσεων» ίσου με το 7% των

θρωτικών Ταμείων για την επόμενη προγραμματική περίοδο. 3. Τα Επιχειρησιακά Προγράμματα – Ε.Π. παραμένουν ο βασικός μηχανισμός εφαρμογής των δράσεων των Διαρθρωτικών Πολιτικών και εξειδικεύουν τις στρατηγικές προτεραιότητες, στόχους και δράσεις των Σ.Ε.Σ. Εντός των σταδίων αυτών, όμως η Επιτροπή προτείνει αρκετές μεταβολές στην εφαρμογή των Διαρθρωτικών πολιτικών.

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 37

ΑΡΤΕΜΗΣ ΚΟΥΡΤΕΣΗΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΥΔΙΚΟΣ

πόρων των Ταμείων, μέσω μιας ενδιάμεσης αξιολόγησης της εφαρμογής των ΣΕΣ το 2019, βάση της οποίας θα κατανεμηθεί το αποθεματικό αυτό στα επιχειρησιακά προγράμματα που επιτυγχάνουν τους στόχους τους. Η εισαγωγή ανάλογων κανόνων χρηματοδότησης θα δημιουργήσει ένα πλαίσιο εφαρμογής περισσότερο δεσμευτικό από το υφιστάμενο αλλά είναι δύσκολο να επιχειρηματολογήσει κάποιος υπέρ της αντίθετης κατεύθυνσης. Είναι προφανές ότι έχουν σημασία οι συγκεκριμένοι στόχοι που θα τεθούν κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων για τη σύνταξη της «Σύμβασης Εταιρικής Σχέσης» και των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων, καθώς και η πρόβλεψη κάποιων βαθμών ελευθερίας για έκτακτες συγκυρίες που μπορεί να εμποδίζουν τον προγραμματισμένο ρυθμό εφαρμογής των προγραμμάτων.

5. Επίλογος Όπως φαίνεται καθαρά από τα προηγούμενα, οι τελικές αποφάσεις για το Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο (ΠΔΠ) της περιόδου 2014-2020 και ειδικότερα για την νέα Πολιτική Συνοχής θα παίξουν τεράστιο ρόλο στην διαμόρφωση των πολιτικών για την περιφερειακή ανάπτυξη στην ΕΕ. Ιδιαίτερα δε, σε χώρες όπως η Ελλάδα, οι ενισχύσεις των διαρθρωτικών ταμείων ίσως να είναι οι μόνες ενισχύσεις που θα λάβουν οι περιφέρειες, αφού το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων φαίνεται να παραμένει «παγωμένο» για τα επόμενα χρόνια. Το άρθρο παρουσίασε τις κυρίαρχες προτάσεις και αποφάσεις για το θεσμικό και κανονιστικό πλαίσιο των νέων ενισχύσεων σε περιφερειακό και τομεακό επίπεδο, οι οποίες φαίνεται να αλλάζουν ουσιαστικά το τοπίο της περιφερειακής ανάπτυξης και προσπαθειών σύγκλισης, τουλάχιστον όπως το γνωρίζαμε έως σήμερα. Οι κυριότερες προτάσεις για την νέα προγραμματική περίοδο, αφορούν την νέα ταξινόμηση των περιφερειών, τη μείωση του προϋπολογισμού για την Πολιτική Συνοχής, την περαιτέρω ενίσχυση του ΕΚΤ έναντι του ΕΤΠΑ, τον περιορισμό του θεματικού εύρους των συγχρηματοδοτούμενων παρεμβάσεων και την άμεση σύνδεσή τους με την στρατηγική «Ευρώπη 2020», την εισαγωγή αιρεσιμοτήτων, όπου επιχειρείται η σύνδεση της Πολιτικής Συνοχής με την μακροοικονομική κατάσταση κάθε Κ-Μ και την διεύρυνση της χρήσης των χρηματοδοτικών εργαλείων (Jeremie, Jessica). Τα παραπάνω υποστηρίζονται σθεναρά από τα λεγόμενα «παλαιά» Κ-Μ, τα οποία εμμέ-

νουν σε μια πιο «σφιχτή» Πολιτική Συνοχής και των οποίων οι προτεραιότητες βρίσκονται πιο κοντά στην «Ευρώπη 2020». Για παράδειγμα, η Σουηδία προέβαλε ως εθνική προτεραιότητα την ισορροπία των φύλων (gender balance), ενώ μαζί με την Φινλανδία υποστήριξαν την αύξηση της χρηματοδότησης για τις απομακρυσμένες και αραιοκατοικημένες περιφέρειες. Ακόμη, το Βέλγιο και η Αυστρία έθεσαν ως προτεραιότητά τους την αειφορική διαχείριση του αστικού περιβάλλοντος (Council of the EU-General Affairs, 2011). Μέσα σε αυτό το νέο τοπίο συνυπάρχουν προτάσεις οι οποίες δημιουργούν αβεβαιότητα κατά πόσο μπορούν οι λιγότερο ανεπτυγμένες και πιο αδύναμες περιφέρειες της ΕΕ να ακολουθήσουν ταχείες αναπτυξιακές τροχιές. Αν και αναγνωρίζεται, μέσα από το ιδεολογικό κέλυφος της «κατά τόπους» προσέγγισης, η ανάγκη οι πολιτικές για την συνοχή να έχουν εδαφικό χαρακτήρα, τελικά η «χωρικότητα» των λύσεων απουσιάζει από τις προτάσεις για την Πολιτική Συνοχής. Δεδομένου ότι η κατά τόπους προσέγγιση νοείται, ως η από τα κάτω (bottom up) παραγωγή πολιτικών που θα βοηθήσουν τις (φτωχότερες) περιφέρειες να ενεργοποιήσουν τις όποιες λανθάνουσες δυναμικές τους και να προχωρήσουν ταχύτερα στην περιφερειακή σύγκλιση, θα περίμενε κανείς, οι προτάσεις για την νέα Πολιτική Συνοχής α) να διέπονται από ευελιξία ως προς τις διαδικασίες λήψεις αποφάσεων για τις τροχιές ανάπτυξης που μπορεί να ακολουθήσει μια περιφέρεια, β) να αναγνωρίζουν την περιπλοκότητα και την πολλαπλότητα των αναγκών τις κάθε περιφέρειας και γ) να προκρίνουν την ετερογένεια και την ενσωμάτωση των απόψεων στην σύνθεση των επενδυτικών προτεραιοτήτων. Αντί αυτών, οι προτάσεις για την Πολιτική Συνοχής εμφανίζουν σχετική ακαμψία, η οποία φαίνεται κατά κύριο λόγο στον δεσμευτικό χαρακτήρα των θεματικών προτεραιοτήτων που παρουσιάστηκαν πιο πάνω και ο οποίος αποκλείει την ενίσχυση περιφερειών από συγκεκριμένες δράσεις (πχ. βασικές υποδομές-μεταφορές). Έτσι, πέρα των παραδοσιακών ιεραρχιών μεταξύ των ΚΜ, μερικές νέες περιφερειακές ιεραρχίες αρχίζουν να διαμορφώνονται ή να ενισχύονται. Πόλεις ή μεγα-περιφέρειες (mega-regions) (Λονδίνο, Παρίσι, Φρανκφούρτη, Ρώμη) που παρουσιάζουν υψηλά επίπεδα οικονομικής ανάπτυξης, βρίσκουν τις θεματικές προτεραιότητες πολύ κοντά στις ιδιαίτερες αναπτυξιακές ανάγκες τους (π.χ. δράσεις του Κοινωνικού Ταμείου, δράσεις για αστική ανάπτυξη, εξοικονόμηση και καλύτερη χρήση της ενέργειας κ.λπ.), ενώ κάποιες άλλες περιφέ-

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 38

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 26-40

ρειες που έχουν ανάγκη από περισσότερα έργα υποδομών (π.χ. μεταφορές και δίκτυα), αυτά φαίνεται να μην βρίσκονται μέσα στις προτεραιότητες της Πολιτικής Συνοχής για την περίοδο 2014-2020. Ακόμη, τα διαφορετικά συστήματα τοπικής αυτοδιοίκησης και ο βαθμός αποκέντρωσης των εξουσιών σε τοπικό επίπεδο των 27 Κ-Μ δεν διαμορφώνουν μια ισότιμη βάση και αφετηρία για την αποτελεσματική λειτουργία μιας κατά τόπους προσέγγισης. Για παράδειγμα, οι Stahlecker και Koschatzky (2010) επισημαίνουν σε μελέτη τους ότι η Γερμανία (και η ομοσπονδιακή δομή της) βρίσκεται ήδη ένα βήμα μπροστά στην επιτυχή εισαγωγή του «κατά τόπους» μοντέλου πολιτικής αφού έχει ήδη διαμορφώσει την περιφερειακή πολιτικής της μέσω του συντονισμού των διαφόρων επιπέδων της δημόσιας διοίκησης, όπου οι επενδυτικές προτεραιότητες καθορίζονται μέσα από ένα είδος κοινής ευθύνης μεταξύ της ομοσπονδιακής κυβέρνησης και των κυβερνήσεων των ομοσπονδιακών κρατιδίων, τα οποία είναι υπεύθυνα για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή των δράσεων σύμφωνα με τις ανάγκες του κάθε κρατιδίου. Γίνεται λοιπόν σαφές ότι μέσω της κατά τόπους προσέγγισης δεν αναγνωρίζεται η χωρικότητα των προβλημάτων που γεννούν την άνιση-κατά τόπους-ανάπτυξη. Διάφορα θέματα που άπτονται εδαφικών πολιτικών, όπως η προσβασιμότητα (accessibility), οι χωρικές δυνατότητες (territorial capacities and assets), τα δίκτυα πόλεων-περιφερειών κ.λπ. τα οποία έχουν αναλυθεί μέσα από τις προσπάθειες του ESPON, δεν φαίνεται να έχουν επηρεάσει την αναπτυξιακή ατζέντα της περιφερειακής πολιτικής. Ο δεσμευτικός χαρακτήρας των προτάσεων της Επιτροπής, απορρέει κυρίως από την «ανάγκη» για ενιαίο συντονισμό και παρακολούθηση των αναπτυξιακών δράσεων της ΕΕ, η οποία ανάγκη, με την σειρά της, προβάλλεται ως μια απάντηση στην «ετερογονία» των σκοπών (Μητσός, 2012) της Πολιτικής Συνοχής, καθώς στην ΕΕ των 27 συμπλέουν διαφορετικές πολιτικές και στόχοι (οικονομική ανάπτυξη, σταθερότητα, έξοδος από την κρίση, δημοσιονομικά προβλήματα κ.λπ.), που πολλές φορές δεν μπορούν να συνυπάρξουν ή μπορούν και να αλληλοεξουδετερώνονται. Στο τέλος των διαπραγματεύσεων για την Πολιτική Συνοχής (λίγο πριν το τέλος του 2013) θα μπορούμε να έχουμε μια πιο καθαρή εικόνα για την μελλοντική περιφερειακή πολιτική της ΕΕ, τις νέες ιεραρχίες που αναπτύσσονται αλλά και για την θέση των ελληνικών περιφερειών μέσα σε αυτές. Μέχρι τότε, η διαδικασία των διαπραγματεύσεων

αποτελεί μια ενδιαφέρουσα πηγή πληροφοριών για τον συσχετισμό δυνάμεων στην ΕΕ και την μελλοντική περιφερειακή πολιτική. Σημειώσεις 3. Οι συγγραφείς επωφελήθηκαν μέσω της συμμετοχής τους στην ερευνητική ομάδα του ΕΛΙΑΜΕΠ για την μελέτη: Αξιολόγηση των επιδράσεων στην πορεία της ελληνικής οικονομίας των πολιτικών που χρηματοδοτούνται από τον προϋπολογισμό της ΕΕ. Μέρος 2ο:Οι Προτάσεις για την Προγραμματική Περίοδο 2014-2020 4. Αναλυτική παρουσίαση των θέσεων των θεσμικών οργάνων της ΕΕ και της διαδικασίας διαπραγμάτευσης στο http:// www.consilium.europa.eu/special-reports/mff 5. Για παλαιότερες θεωρήσεις της κατά τόπους προσέγγισης βλέπε Winnick, 1966; Bolton 1992 6. Ίσως αυτός είναι και ο λόγος που πλέον, όπως παρουσιάζεται παρακάτω, η ΕΕ μιλά για «λιγότερο ανεπτυγμένες» περιφέρειες και όχι περιφέρειες «σύγκλισης». 7. Σύμφωνα με το άρθρο 312 (2) της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ε.Ε. 8. Η σύγκριση των περιφερειών σε μετάβαση γίνεται με το άθροισμα των περιφερειών σταδιακής εισόδου και εξόδου της προηγούμενης περιόδου. 9. Αν και η κατά κεφαλή δαπάνη δεν αντανακλά τις πραγματικές κατά κεφαλήν ενισχύσεις, που μια περιφέρεια και εν συνεχεία το κράτος-μέλος λαμβάνει, γιατί χρησιμοποιούνται άλλες μέθοδοι υπολογισμού των πραγματικών ενισχύσεων (Berlin Formula κ.λπ.), χρησιμοποιείται εδώ ως ένα ενδεικτικό μέσο για να δούμε την τάση των αλλαγών στις κατανομές για την περιφερειακή πολιτική. 10. Αυτό προκύπτει επειδή παρά την αύξηση των κονδυλίων για τις περιφέρειες μετάβασης από 25,3 δισ. ευρώ σε 31,7 δισ., ευρώ, ο πληθυσμός των περιφερειών αυτών υπερδιπλασιάστηκε. 11. Ήδη οι συζητήσεις που γίνονται στο επίπεδο του Συμβουλίου έχουν οδηγήσει σε τροποποίηση (επί το ελαστικότερο) της «υποχρεωτικής» συμμετοχής του ΕΚΤ. Προς το παρόν φαίνεται πως αντικαθίσταται από την υποχρεωτική δέσμευση πόρων για τις 3 θεματικές προτεραιότητες (που αφορούν κυρίως - αλλά όχι μόνον- το ΕΚΤ) σε ποσοστά ελαφρώς μικρότερα των αρχικά προβλεπομένων ανά κατηγορία περιφέρειας. 12. Για τις μεθόδους υπολογισμού των ενισχύσεων τις κάθε κατηγορίας περιφέρειας βλέπε Συμβούλιο της EE, 2012 13. Ρήτρα επανεξέτασης των στατιστικών στοιχείων επιλεξιμότητας: το 2016 η Επιτροπή θα επανεξετάσει όλα τα συνολικά κονδύλια στη βάση μιας σύγκρισης των στατιστικών στοιχείων του 2012 και των ετών 2014-15 για το ΑΕΠ. Σε περίπτωση που υπάρξει σωρευτική παρέκκλιση άνω του +/- 5% τότε θα αναπροσαρμόσει όλα τα κονδύλια, με ανώτατο ποσό αναπροσαρμογής τα 4 δισ. ευρώ. Η όποια αναπροσαρμογή θα κατανεμηθεί σε ίσα μερίδια στα έτη 2017-2020. Η εκτίμηση για την πιθανή πρόσθετη ενίσχυση των 2 δισ., ευρώ για την Ελλάδα γίνεται με βάση τις τρέχουσες αλλά και εκτιμώμενες οικονομικές συνθήκες για την επόμενη διετία. 14. «Τα επιλέξιμα για χρηματοδότηση από το Ταμείο Συνοχής κράτη μέλη το 2013, αλλά με κατά κεφαλήν ονομαστικό ΑΕΕ που υπερβαίνει το 90% του μέσου κατά κεφαλήν ΑΕΕ της ΕΕ-27, όπως υπολογίζεται βάσει του πρώτου εδαφίου, λαμβάνουν υποστήριξη από το Ταμείο Συνοχής σε μεταβατική και ειδική βάση» (SEC (2011), 1142, final, σελ. 92).

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 39

ΑΡΤΕΜΗΣ ΚΟΥΡΤΕΣΗΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΥΔΙΚΟΣ

15. Council of the EU, 11027/12 ADD 1 REV 2, 26 June 2012 16. Οι στόχοι αυτοί αναφέρονται στο Άρθρο 9 της πρότασης της Επιτροπής για τον Οριζόντιο κανονισμό των Δ. Ταμείων COM (2011) 615 final. Για ποιο αναλυτική περιγραφή του κάθε στόχου βλέπε COM (2011b) 500 final 17. Στις συζητήσεις στο Συμβούλιο, εισήχθη μια σχετική ευελιξία στην εφαρμογή των ποσοστώσεων αυτών, με τη δυνατότητα παρέκλισης για μεμονωμένες περιφέρειες, υπό τον όρο ότι αυτές θα αντισταθμίζονται με μεγαλύτερα ποσοστά σε άλλες περιφέρειες, ούτως ώστε να τηρούνται τα ποσοστά αυτά σε εθνικό επίπεδο. (βλ. υποσημείωη 9 ανωτέρω). 18. Η υποχρέωση αυτή είναι γνωστή με τον Αγγλικό όρο earmarking 19. Μετάβασης 60%: αναφέρεται στις περιφέρειες Κρήτης, Πελοποννήσου, Ιον. Νήσων και Β. Αιγαίου, δηλαδή σε αυτές που εφαρμόζεται ο κανόνας του 60% της προηγούμενης (2007-2013) χρηματοδότησης. Ο διαχωρισμός γίνεται γιατί κατ εξαίρεση αυτές οι περιφέρειες εφαρμόζουν διαφορετικές ποσοστώσεις στο ΕΤΠΑ από τις υπόλοιπες περιφέρειες μετάβασης. 20. Μετάβασης: αναφέρεται στις υπόλοιπες περιφέρειες μετάβασης, Στερεάς Ελλάδας και Δ. Μακεδονίας, οι οποίες ακολουθούν τις ποσοστώσεις στο ΕΤΠΑ των περισσότερο ανεπτυγμένων περιφερειών 21. Ο πίνακας βασίζεται στις προτάσεις της Επιτροπής λαμβάνοντας υπόψη κάποιες από τις μεταβολές που έχουν επέλθει κατά τις συζητήσεις στο Συμβούλιο. 22. Υπενθυμίζεται ότι οι διατάξεις για τις δύο μορφές αιρεσιμότητας αφορούν και τα πέντε Ταμεία (ΕΤΠΑ, ΕΚΤ, Συνοχής, Αγροτικής Ανάπτυξης και Αλιείας). 23. Κανονισμός (EC) 332/2002 24. Παράγραφος 4 του Άρθρου 21 της πρότασης της Επιτροπής (COM (2011) 615 final 25. Παράγραφος 6 του Άρθρου 21 της πρότασης της Επιτροπής (COM (2011) 615 final 26. Άρθρα 28-31 της Πρότασης για τον Κανονισμό των Διαρθρωτικών Ταμείων COM (2011) 615 final 27. Βλέπε http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener / informat/2014/community_en.pdf

Βιβλιογραφία Ευρωπαϊκή Επιτροπή, COM (2012) 388 τελικό, Τροποποιημένη πρόταση “Κανονισμός του Συμβουλίου για τον καθορισµό του πολυετούς δηµοσιονοµικού πλαισίου για την περίοδο 2014-2020 ” 6/7/2012, Ε.Ε., Βρυξέλλες Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, EUCO 37/13 (2013), Συμπεράσματα, Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο 2014-2020, 8/2/2013, Ε.Ε., Βρυξέλλες ΕΣΠΑ (2007), Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς 2007-2013, Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών, Γενική Γραμματεία Επενδύσεων και Ανάπτυξης Μητσός, Α. (2012) Ο Κοινοτικός Προϋπολογισμός ως η Ευρωπαϊκή απάντηση στην πρόκληση της ανάπτυξης ή απλό εργαλείο αναδιανομής; Το νέο Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο και η θέση της Ελλάδας σε αυτό (Κεφ.2), στο τόμο Aξιολόγηση των επιδράσεων στην πορεία της ελληνικής οικονομίας των πολιτικών που χρηματοδοτούνται από τον προϋπολογισμό της ΕΕ. Μέρος 2ο, ΕΛΙΑΜΕΠ-ΤτΕ διαθέσιμο και στο

http://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2012/10/ΜΕΛΕΤΗ-ΕΛΙΑΜΕΠ-Β-ΜΕΡΟΣ1.pdf Μούσης, Ν. (2011), Ευρωπαϊκή Ένωση: Δίκαιο, Οικονομία, Πολιτική, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα Συμβούλιο της Ε.Ε (2012), 9772/12 Σημείωμα της Προεδρίας Διαπραγματευτικό Πλαίσιο, 14/5/2012, Βρυξέλλες Συμβούλιο της ΕΕ (2012), 11539/12, Σημείωμα της Προεδρίας: ΠΔΠ 2014-2020-Διαπραγματευτικό Πλαίσιο, 19/6/2012, Βρυξέλλες, διαθέσιμο και στο www.register.consilium.europa.eu/ pdf/el/12/st11/st11539.el12.pdf Bachtler, J. (2010) Place based policy and regional development in Europe, Horizons, 10 (44), 54-58 Barca, F., McCann, P. and Rodriguez-Pose, A. (2012), The case for regional development intervention: place based versus place neutral approaches. Journal of Regional Science, 52, pp.134–152. Barca, F. (2009) An Agenda for a Reformed Cohesion Policy: A placebased approach to meeting European Union challenges and expectations, Brussels Bolton, R. (1992) Place prosperity Vs people prosperity revisited an old issue with a new angle, Urban Studies 29(2), 185-203 Council of the European Union- General Affairs meeting (2011), Cohesion Policy post 2013, 16-12-2011 Council of the European Union- Presidency Note , 11027/12 ADD 4 REV 1, Cohesion Policy legislative package - Presidency compromise on thematic performance, 20/6/2012, Brussels Council of the European Union- Presidency Note , 11027/12 ADD 1 REV 2, Cohesion Policy legislative package - Presidency compromise on thematic concentration, 26/6/2012, Brussels Council of the European Union- Press release 11221/12 Presse 262, Council agrees on further elements of new EU cohesion policy , 26/6/2012, Luxembourg European Commission SEC (2008) Regions 2020: An Assessment of Future Challenges for EU Regions, Brussels European Commission, COM(2011α) 500 final “A Budget For Europe 2020 (2011)- Part I“ Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, EC: Brussels European Commission, COM(2011β) 500 final “A Budget For Europe 2020 (2011)- Part II - Policy Fiches “ Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, EC: Brussels European Commission, SEC (2011) 868 final, Staff Working Paper (2011), “A Budget for Europe 2020: the current system of funding, the challenges ahead, the results of stakeholders consultation and different options on the main horizontal and sectoral issues”, EC: Brussels European Commission, COM (2011) 615 final “Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council laying down common provisions on the ERDF, the ESF, the Cohesion Fund, the EAFRD, and the EMFF covered by the Common Strategic Framework and laying down general provisions on the ERDF, the ESF and the Cohesion Fund and repealing Regulation (EC) 1083/2006” EC: Brussels Hadjimichalis, C. (2011) “Uneven geographical development and socio-spatial justice and solidarity: European regions after

003_Layout 1 28/04/2014 12:11 μ.μ. Page 40

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 26-40

the 2009 financial crisis”, European Urban and Regional Studies, 48:3, pp. 254-274 Mendez, C. (2011) EU Cohesion Policy and Europe 2020: Between place-based and people-based prosperity, Paper for presentation at the RSA Cohesion policy network conference, 29-30 November 2011, Vienna OECD, (2009) Regions Matter. Economic recovery, innovation and sustainable growth. Paris:OECD Stahlecker, T. and Koschatzky, K., (2010), Cohesion policy in the light of place based innovation support: New approaches in

multi-actors, decentralized regional settings with bottom-up strategies?, Working Papers Firms and Region, No R1/2010, Fraunhofer ISI: Karlsruhe Swedish Presidency (2009) Make use of the territorial potential! Swedish EU Presidency Conference, Kiruna Winnick L. (1966), “Place Prosperity vs. People Prosperity: Welfare Considerations in the Geography of Economic Activity” Essays in Urban Land Economics. LA: Real Estate Program, UCLA.

004_Layout 1 28/04/2014 12:12 μ.μ. Page 41

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 41-52

ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΙΑΣ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΥΠΑΙΘΡΟ Γιώργος Τσιμιλίγκας1, Αθανάσιος Κίζος2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο ύπαιθρος χώρος στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από έντονη φυσικογεωγραφική διάσπαση και ιδιαίτερη κοινωνικοοικονομική πολυπλοκότητα. Στην εργασία επιχειρείται η σύνταξη μιας τυπολογίας διάκρισης της υπαίθρου με βάση φυσικό-γεωγραφικά και ανθρωπογενή χαρακτηριστικά. Οι μεταβλητές που χρησιμοποιούνται είναι, το ανάγλυφο και οι καλύψεις γης. Λαμβάνονται υπόψιν επίσης στην ανάλυση οι ζώνες σε εγγύτητα με τις πόλεις και τις τεχνικές υποδομές καθώς και οι περιοχές Natura 2000. Οι διαφορετικοί τύποι υπαίθρου χώρου προκύπτουν από την επίθεση επιπέδων γεωχωρικών δεδομένων. Στα ευρήματα απεικονίζονται αφενός πολλοί διαφορετικοί τύποι του υπαίθρου χώρου αφετέρου, η έντονη πολυπλοκότητα αποτέλεσμα της σύνθετης γεωγραφίας του Ελληνικού χώρου.

Proposal for a typology of Greek rural areas Giorgos Tsilimingas, Athanasios Kizos ABSTRACT Rural areas in Greece are fragmented and complex for both the physical and human geography. The existing regional planning framework has not managed in an efficient way this complex spatial reality and this has contributed to the production of significant pressures towards rural areas. This paper proposes a typology of rural areas based on this physical and human geography, with the use of relief and land cover. In the latter, two different buffer zones are included as well, the proximity with cities and important infrastructures and the Natura 2000 network areas. Fifteen different types of rural areas result from the superposition of these geospatial data layers.

1. Εισαγωγή Ο διαχωρισμός του αγροτικού χώρου από τον αστικό χώρο και ο προσδιορισμός των χαρακτηριστικών του αποτελεί διαχρονικά κεντρικό ερώτημα στον πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδιασμό, με σημαντικές επιπτώσεις τόσο στην άσκηση χωρικών πολιτικών όσο και στον χαρακτήρα των πολιτικών αυτών. Γενικά, οι ορισμοί της υπαίθρου (στην Ελλάδα ως “αγροτικές περιοχές”) την προσδιορίζουν ως “μη-πόλη” με κριτήρια διάκρισης το μέγεθος του πληθυσμού μιας περιοχής ή την πληθυσμιακή της πυκνότητα ή συνδυασμούς των δύο. Οι ορισμοί αφορούν το σύνολο των χωρικών επιπέδων αναφοράς, τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και υπερ-εθνικό (για μια επισκόπηση βλέπε Κίζος και Βακουφάρης, 2006). Ο ορισμός που χρησιμοποιεί η ΕΛ.ΣΤΑΤ. υιοθετεί ως επίπεδο αναφοράς το Δημοτικό Διαμέρισμα ή τις Δημοτικές Ενότητες (ΔΕ) των νέων Δήμων και ως κριτήριο διάκρισης το μέγεθος του πληθυσμού τους, με όριο τους 2.000 κατοίκους. Μια ΔΕ χαρακτηρίζεται ως “αστική περιοχή” αν έχει πληθυσμό μεγαλύτερο από 2.000 κατοίκους και “αγροτική περιοχή” αν έχει μικρότερο πληθυσμό (μια ενδιάμεση κατηγορία, οι “ημιαστικές περιοχές” με 1. Λέκτορας, Τμήμα Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, gtsil@geo.aegean.gr 2. Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, akizos@aegean.gr

004_Layout 1 28/04/2014 12:12 μ.μ. Page 42

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 41-52

πληθυσμό από 2.000 ως 10.000 κατοίκους ενσωματώθηκαν στις αστικές περιοχές μετά το 2001). Ορισμοί που υιοθετούν τη λογική που ανωτέρω περιγράφηκε δεν λαμβάνουν υπόψη τους τον πραγματικό χώρο, αφού δεν ενσωματώνουν μεταβλητές που να αφορούν ούτε στα φυσικό-γεωγραφικά του χαρακτηριστικά (π.χ. υψόμετρο, ανάγλυφο, φυσική διάσπαση του χώρου), ούτε στην ανθρωπογεωγραφία του (π.χ. απόσταση από και δυνατότητα πρόσβασης σε πόλεις, εγγύτητα σε μεταφορικά δίκτυα, κ.τλ.) της χώρας (ESPON, 2006). Έτσι, όλες οι περιοχές με όμοιο πληθυσμό θεωρούνται ουσιαστικά ίδιες, παρά το γεγονός ότι μια ΔΕ μπορεί να βρίσκεται π.χ. στα Μεσόγεια και μια με ίδιο πληθυσμό αριθμητικά στην ορεινή Ευρυτανία. Σε μια χώρα όπως η Ελλάδα όμως, λόγω των ιδιαίτερων φυσικο-γεωγραφικών της χαρακτηριστικών και της κοινωνικοοικονομικής πολυπλοκότητας, τέτοιες υποθέσεις απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Άλλο ζητούμενο που συνδέεται με την υιοθέτηση μιας δυαδικής λογικής στην θεώρηση του χώρου (πόλη – ύπαιθρος) αφορά στην αδυναμία αναγνώρισης μιας ιδιαιτέρως διευρυμένης υβριδικής κατηγορίας χώρου, προϊόν της οικιστικής διάχυσης στην ύπαιθρο. Η περιορισμένη δυνατότητα εφαρμογής των επιλογών τόσο του στρατηγικού όσο και του κανονιστικού σχεδιασμού και η συνήθης υιοθέτηση ad-hoc πρακτικών στην διαδικασία παραγωγής οικιστικών περιοχών (με νόμιμες ή παράνομες διαδικασίες) δημιούργησαν υβριδικούς χώρους ιδιαίτερης πολυπλοκότητας (Οικονόμου, 2004). Διευρυμένοι θύλακες διάσπαρτης δόμησης εκτείνονται στον ύπαιθρο χώρο, συνήθως στις περιαστικές ζώνες, στον παράκτιο χώρο, κατά μήκος των οδικών αξόνων και σε άλλες ιδιαίτερες περιοχές. Η χωροκοινωνική πραγματικότητα που δημιουργούν είναι πολύπλοκη: συγκρούσεις χρήσεων γης, σημαντικές πιέσεις στην αγροτική δραστηριότητα και υποβάθμιση του περιβάλλοντος αποτελούν συνήθη αποτελέσματα αυτής της πρακτικής. Περιοχές αυτού του χαρακτήρα παραμένουν χωρίς επίσημο ορισμό, άρα και αναγνώριση. Στην εργασία προτείνεται μια διάκριση της υπαίθρου σε κατηγορίες με βάση την επίθεση μεταβλητών που αφορούν σε κεντρικά φυσικο-γεωγραφικά και ανθρωπογενή χαρακτηριστικά της χώρας. Ο στόχος είναι οι κατηγορίες αυτές να αποτελέσουν ένα εργαλείο για μια περισσότερο αποτελεσματική πολιτική για την ύπαιθρο, λαμβάνοντας υπόψη τον πραγματικό χώρο και τις λει-

τουργίες του, προσδιορίζοντας περιοχές με κοινά χαρακτηριστικά και γεωγραφικές ιδιαιτερότητες. Η εργασία οργανώνεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα αναφερόμαστε σε κεντρικά ζητήματα που αφορούν στη σύγχρονη θεώρηση για τον ύπαιθρο χώρο αναλύοντας την σημασία των κοινωνικών και οικονομικών μεταβολών και τον τρόπο με τον οποίο αυτές συντέλεσαν στην ανάδυση των σύγχρονων θεωρήσεων. Ακολούθως, στην δεύτερη ενότητα αναφερόμαστε στις κεντρικές μεθοδολογικές επιλογές που υιοθετούνται στην εργασία. Εξετάζονται και αναλύονται τα γεωχωρικά δεδομένα που επιλέγονται και οι υποθέσεις που υιοθετούνται κατά την επίθεση αυτών και την σύνταξη των τύπων υπαίθρου. Στην τρίτη ενότητα, προτείνεται η τυπολογία για τον ύπαιθρο χώρο και ερμηνεύονται τα αποτελέσματα της επίθεσης των γεωχωρικών δεδομένων. Ακολούθως εξετάζονται ζητήματα που σχετίζονται πρώτα με την οικιστική διάχυση ως διακριτή μεταβλητή στις προτεινόμενες τυπολογίες του υπαίθρου χώρου και στη συνέχεια με τις περιοχές που αποτελούν το περιβαλλοντικό κεφάλαιο στην Ευρώπη, το δίκτυο NATURA 2000. Η εργασία ολοκληρώνεται με τη συζήτηση που αφορά στην σημασία της προτεινόμενης τυπολογίας για τη σύνταξη και εφαρμογή πολιτικών για την ύπαιθρο.

2. Από τον αγροτικό χώρο στην ύπαιθρο:κοινωνικοοικονομικοί μετασχηματισμοί και ο ρόλος του χωρικού σχεδιασμού Η εικόνα της υπαίθρου από τους ορισμούς που ανωτέρω αναλύθηκαν προκύπτει ως ένα “συνεχές” (continuum) εκτός του αστικού χώρου, ενώ υπονοείται σαφώς ότι στις περιοχές αυτές κυριαρχεί απόλυτα η αγροτική παραγωγή ως η μοναδική αξιόλογη οικονομική δραστηριότητα (Γούσιος, 1999). Προκύπτει επίσης η θεώρηση της υπαίθρου ως εξαρτημένου χώρου, η «ενδοχώρα» πόλεων (Λαμπριανίδης, 2012). Η ύπαιθρος είναι σε αυτό το πλαίσιο πολλαπλά «ανεπιθύμητη»: ως χώρος εργασίας προσφέρει απασχόληση μόνο στην αγροτική παραγωγή που δεν την επιθυμούν οι αγρότες για τους απογόνους τους και οι νέοι για τους ίδιους, ως τόπος κατοικίας χαρακτηρίζεται από απουσία βασικών υποδομών και κοινωνικών εξυπηρετήσεων (υγεία, παιδεία, διασκέδαση, κτλ.) και τέλος ως ιδεολογικός χώρος είναι «οπισθοδρομικός», σε αντίθεση με τις πόλεις. Το αποτέλεσμα αντικατοπτρίζεται στην εκτετα-

004_Layout 1 28/04/2014 12:12 μ.μ. Page 43

ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΜΙΛΙΓΚΑΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΙΖΟΣ

μένη πληθυσμιακή έξοδο από την ύπαιθρο στις πόλεις (στην Ελλάδα στις αρχές του 20ού αιώνα 80% του πληθυσμού κατοικούσε στην ύπαιθρο και 20% στις πόλεις και στο τέλος του 25% στην ύπαιθρο και 75% στις πόλεις), που αποψίλωσε τα πλέον δυναμικά στρώματα του πληθυσμού της. Με αυτό τον τρόπο παγιώθηκε ο περιφερειακός, περιθωριακός χαρακτήρας της υπαίθρου και ο άνισος χαρακτήρας των συνδιαλλαγών μεταξύ πόλης – υπαίθρου. Οι άνισες ανταλλαγές επιδιώχθηκε να αντιμετωπιστούν με δημιουργία υποδομών και τον εκσυγχρονισμό των αγροτικών δομών, σε ένα τυπικό μοντέλο εξωγενούς ανάπτυξης, όπου οι αναπτυξιακές πρακτικές «εμφυτεύονται» σε μια περιοχή απ’ έξω και ελέγχονται εξωτερικά, με επιδοτήσεις και εξωγενείς πολιτικές, με έμφαση μόνο σε συγκεκριμένους τομείς και επιχειρήσεις, υιοθετώντας μια λογική ομογενοποίησης της ποικιλομορφίας της υπαίθρου και υιοθέτησης πρακτικών που δημιούργησαν σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα (Παπαδόπουλος, 2004). Από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα, δύο διαφορετικά και στενά συνδεδεμένα ρεύματα σκέψης αμφισβήτησαν την θεώρηση αυτή για την ύπαιθρο. Το ένα αναφέρεται στις μεταβολές της ζωής στην ύπαιθρο αλλά και γενικά στην κοινωνία: η ύπαιθρος δεν αποτελεί πλέον μονοπώλιο της αγροτικής παραγωγής ή των αγροτών. Πολλοί «επιστρέφουν» στην ύπαιθρο για κατοικία (αν και όχι πάντα και για απασχόληση), ενώ παράλληλα αποτελεί όλο και σημαντικότερο πόλο επισκέψεων, με αποτέλεσμα η σημασία της αγροτικής παραγωγής να μειώνεται και νέες μορφές παραγωγής και κατανάλωσης να αναδύονται, που έχουν να κάνουν περισσότερο με παροχή υπηρεσιών, η λεγόμενη «μετα-παραγωγική» ύπαιθρος, (Woods, 2011). Οι εξελίξεις αυτές συνδέονται και με μια άλλη σημαντική εξέλιξη, που είναι η αύξηση της σημασίας του ελεύθερου χρόνου και της δυνατότητας ατομικής μετακίνησης με αυτοκίνητο. Έτσι, παρατηρείται μια σταδιακή διείσδυση της πόλης στην εξοχή, τόσο πραγματικά, με την κατασκευή κατοικιών, όσο και με τη συμβολική εισβολή των αστικών αξιών στην ύπαιθρο3. Νέες αγροτικές πολιτικές διαμορφώνονται που μεταθέτουν το ρόλο του αγρότη από παραγωγού τροφής σε «φύλακα της εξοχής» και της βιοποικιλότητας, των αγροτικών τοπίων και άλλων «δημόσιων αγαθών» (Cooper et al., 2009). Οι πολλαπλές διατροφικές κρίσεις, οδηγούν επίσης σε αμφισβήτηση των μαζικών προϊόντων, σε «ανακάλυψη» της

μικρής κλίμακας και της τοπικής παραγωγής και σε αυξανόμενη προτίμηση των καταναλωτών για προϊόντα ποιότητας, πολλές φορές με ονομασία προέλευσης. Το άλλο ρεύμα αναφέρεται στην προσπάθεια επανακαθορισμού της έννοιας της υπαίθρου. Ο Keith Hoggart ήδη από το 1990 (Hoggart, 1990) αμφισβητεί την έννοια της υπαίθρου και την ύπαρξη μιας υπαίθρου χωρίς σημαντικές οικονομικές και κοινωνικές διαφοροποιήσεις όσον αφορά π.χ. στο φύλλο, στην εθνικότητα, στην ύπαρξη μειονοτήτων κτλ. (Hoggart et al., 1996). Έτσι, αναζητήθηκε μια νέα προσέγγιση για να αποδοθούν οι μετασχηματισμοί και η πραγματικότητα των περιοχών και των κοινωνιών της υπαίθρου σήμερα, που θα ανανεώσει και τις μεθόδους των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών που τις εξετάζουν και σχεδιάζουν πολιτικές. Μια τέτοια προσέγγιση προχωράει πέρα από τα στενά χωρικά πλαίσια με τα οποία συνδέεται η ύπαιθρος (Woods, 2010) και συνδέεται με τις κοινωνικές αναπαραστάσεις όσων θεωρούνται «υπαίθρια» (Gray, 2000), μια «κοινωνική αναπαράσταση του χώρου» (Halfacree, 1995). Έτσι, από την μια ύπαιθρο ‒εξοχή‒ όχι πόλη οδηγούμαστε σε πολλές διαφορετικές «υπαιθρότητες», οι οποίες ορίζονται από τους χρήστες τους, λαμβάνοντας υπόψη τοπικές ιδιαιτερότητες και συνθήκες που μπορεί να είναι χωρικές, όπως η θέση των περιοχών (σύνορα, φυσικά όρια κτλ.), ή κοινωνικές, όπως η ηλικία, το φύλλο, η τάξη, η εθνικότητα κτλ. (Cloke et al., 2006). Η μελέτη των φαινομένων αυτών και της «ανεξαρτητοποίησης» της έννοιας της υπαίθρου από τον αγροτικό χώρο στην Ελληνική βιβλιογραφία ξεκινά από τα τέλη της δεκαετίας του 1990. Χρονικά προηγείται η δουλειά του Δαμιανάκου (2002) και των Σαμαρά κ.ά., (1996) που έθεσαν ζητήματα αποαγροτοποίησης και εναλλακτικών στρατηγικών επιβίωσης των αγροτικών νοικοκυριών και των κατοίκων της υπαίθρου. Οι Κασίμης και Λουλούδης (1999) και οι Ανθοπούλου και Μωυσίδης (2001) συνεχίζουν τη συζήτηση που κορυφώνεται με τον Παπαδόπουλο (2004). Επιμέρους θέματα όπως αυτό των ηλικιωμένων και του κοινωνικού αποκλεισμού θέτουν οι Μωυσίδης κ.ά. (2004), του περιβάλλοντος οι Μπεριάτος και Ψαλτόπουλος (2003), της αειφορικής ανάπτυξης ο Δαουτόπουλος (2005) και της επιχειρηματικότητας ο Λαμπριανίδης (2005). Οι Κίζος και Βακουφάρης (2006) επιχειρούν να συνοψίσουν τη μετάβαση αυτή, βασιζόμενοι και στην ευρύτερη σύνθεση του Χατζημιχάλη (Hadjimichalis 2003). Παρόλα αυτά, απου-

004_Layout 1 28/04/2014 12:12 μ.μ. Page 44

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 41-52

σιάζει μια προσπάθεια ευρύτερης σύνθεσης των φαινομένων αυτών και ιδιαίτερα της σύνδεσης μεταξύ κοινωνικών και χωρικών μεταβολών, αντίστοιχη με την Ευρωπαϊκή προσέγγιση στη μελέτη για λογαριασμό του ESPON (2006).

3. Μεθοδολογικές επιλογές 3.1 Χωρικό Επίπεδο Αναφοράς Οι κυριότερες μεθοδολογικές υποθέσεις για την ανάπτυξη της τυπολογίας διάκρισης της Ελληνικής υπαίθρου με τη χρήση γεωχωρικών δεδομένων αφορούν αφενός στο χωρικό επίπεδο αναφοράς, και αφετέρου στον τρόπο επίθεσης των μεταβλητών και διαμόρφωσης των τύπων. Όσον αφορά στο χωρικό επίπεδο αναφοράς, επιλέχθηκε η αναγωγή της ποσοτικής πληροφορίας σε εικονοστοιχείο και όχι σε επίπεδο επίσημα οριοθετημένων περιοχών, π.χ. σε όρια ΔΕ ή άλλα διοικητικά όρια, για τρεις κυρίως λόγους: (α) Τα διοικητικά όρια, ακόμα και στο επίπεδο ΔΕ, δεν ενσωματώνουν επαρκώς χωροκοινωνικές ιδιαιτερότητες που είναι χρήσιμες στην ανάπτυξη της προβληματικής μας. Αυτό συμβαίνει αφενός, λόγω της κλίμακας οριοθέτησης των ενοτήτων και αφετέρου, λόγω του ότι τα όριά τους συχνά προσδιορίζονται πρωτίστως στην βάση ιστορικών ή πολιτικών κριτηρίων και δευτερευόντως λαμβάνουν υπόψιν χωροκοινωνικές πραγματικότητες. (β) Η μέθοδος διευκολύνει για τεχνικούς και ουσιαστικούς λόγους την εποπτεία του μοντέλου και επιτρέπει την δυνητική σύνθεση περαιτέρω επιπέδων γεωχωρικής πληροφορίας, χωρίς τα ουσιαστικά προβλήματα συμβατότητας. (γ) Τέλος, η αναγωγή της επιλεγμένης ποσοτικής πληροφορίας σε εικονοστοιχείο επιτρέπει την αποτελεσματική διαχείριση της πληροφορίας για την σύνταξη ομαδοποιήσεων και τον προσδιορισμό κλάσεων. Η επίθεση (cross) των μεταβλητών γίνεται με raster αρχεία, στα οποία ποσοτικοποιείται η γεωχωρική πληροφορία που αφορά στις επιλεγμένες μεταβλητές. Τα raster αρχεία χρησιμοποιούνται αφού γίνει, όπου απαιτείται, αναγωγή (resample) ώστε να προκύψει ανάλυση εικονοστοιχείου (pixel) 100*100m.

3.2 Επιλογή Μεταβλητών Η επιλογή των μεταβλητών, βασίσθηκε σε γεωχωρική πληροφορία που αφορά τόσο στο φυσικογεωγραφικό όσο και στον ανθρωπογενή χώρο. Οι διαφορετικές μεταβλητές είναι: το ανάγλυφο που περιλαμβάνει το υψόμετρο και τις κλίσεις (κεφ. 3.3), και οι καλύψεις γης του αγροτικού χώρου (κεφ. 3.4). Επιπλέον, και εξαιτίας της σημασίας τους στην λειτουργία του υπαίθρου από τη μια και της περιβαλλοντικής τους σημασίας από την άλλη, επιλέχθηκε να εξεταστούν ως υπέρθεση ξεχωριστών επιπέδων της προτεινόμενης τυπολογίας (α) οι περιοχές του γειτνιάζουν άμεσα με τις τεχνητές επιφάνειες, (β) οι περιοχές κατά μήκος των αξόνων υποδομών και (γ) οι περιοχές του δικτύου ΝATURA 2000. Η βασική ανάλυση και ο καθορισμός των τύπων βασίζεται στο ανάγλυφο και στην κάλυψη γης, αν και υπάρχουν πολλά ακόμα περιθώρια για την προσθήκη και άλλης πληροφορίας. Υιοθετήθηκε μια απλή προσέγγιση για δύο λόγους: (α) επιλέχθηκε η τυπολογία να αφορά όλο το χώρο και όχι να δεσμεύεται από διοικητικά όρια, με αποτέλεσμα η διαθέσιμη πληροφορία να είναι πολύ περιορισμένη για μια σειρά από ζητήματα που πιστεύουμε ότι θα έπρεπε να περιλαμβάνονται, όπως η εγγύτητα σε μεγάλα δίκτυα και η προσβασιμότητα, κτλ., (β) θεωρήθηκε ότι σε εθνικό επίπεδο, μια τέτοια σχετικά απλή τυπολογία είναι επαρκής για τον χαρακτηρισμό βασικών διακρίσεων του χώρου, που θα αποτελέσουν εισροή σε αναλύσεις σε μικρότερη κλίμακα, οι οποίες θα περιέχουν περισσότερες λεπτομέρειες π.χ. σε περιφερειακό επίπεδο. Παρόλα αυτά, εισάγεται η επιπλέον πληροφορία που αναπτύχθηκε με επίθεση και άλλων επιπέδων γεωχωρικής πληροφορίας στην τυπολογία. Όσον αφορά σε περιοχές της υπαίθρου που βρίσκονται σε περιαστικές ζώνες, υφίστανται σημαντικές πιέσεις οικιστικής ανάπτυξης λόγω απουσίας ενός πλαισίου σχεδιασμού ικανού να διαχειριστεί με ορθολογικούς όρους την ανάπτυξη των πόλεων, αναχαιτίζοντας πρακτικές ad-hoc επεκτάσεων. Τα σύνθετα χωροκοινωνικά φαινόμενα που εμφανίζονται σε αυτές τις υβριδικού χαρακτήρα περιοχές απαιτούν ειδικές πολιτικές διαχείρισης. Παρόλα αυτά, η γειτνίαση (ή μη) με τεχνητές επιφάνειες δεν λαμβάνεται υπόψη στον χαρακτηρισμό των τυπολογιών του υπαίθρου και παρατίθεται ως υπέρθεση ξεχωριστού επιπέδου, αφού θεωρήθηκε ότι σε καμία περίπτωση ζητήματα που ανακύπτουν σε αυτές δεν μπορεί να ρυθμιστούν με γενικού χαρακτήρα οδηγίες και κα-

004_Layout 1 28/04/2014 12:12 μ.μ. Page 45

ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΜΙΛΙΓΚΑΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΙΖΟΣ

τευθύνσεις μιας πολιτικής για τον ύπαιθρο χώρο σε αυτήν την κλίμακα. Η προσβασιμότητα της υπαίθρου αποτελεί επίσης σημαντική παράμετρο. Εκτός από εξαιρέσεις, το πλέγμα που δημιουργείται από το κεντρικό και δευτερεύον οδικό δίκτυο αίρει την χωρική απομόνωση για τις περισσότερες περιοχές. Είναι προφανές ότι άλλες περιοχές εμφανίζονται σε περισσότερο (ή λιγότερο) πλεονεκτική θέση. Η μεταβλητή αυτή θα είχε νόημα να εξεταστεί σε τοπικό επίπεδο, όπου η κλίμακα επιτρέπει την ενσωμάτωση των τοπικών ιδιαιτεροτήτων στην ανάλυση. Οι περιοχές που βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με τις μεταφορικές υποδομές εξαιρούνται από τις τυπολογίες του υπαίθρου χώρου αφού έχουν ειδικό χαρακτήρα και επηρεάζονται από άλλες τομεακές πολιτικές (πολιτική μεταφορών) και από άλλες κλίμακες σχεδιασμού (Ευρωπαϊκό, διεθνή δίκτυα). Όμως, η απεικόνισή τους, ως επίθεση ενός γεωχωρικού επιπέδου πληροφορίας στην προτεινόμενη τυπολογία για τον ύπαιθρο χώρο, μπορεί να προσφέρει πολύτιμη πληροφορία για τον χαρακτήρα του χώρου, συμβάλλοντας στην σύνταξη αποτελεσματικών εξειδικευμένων πολιτικών. Οι περιοχές του δικτύου ΝATURA 2000 επίσης προστίθενται ως επιπλέον πληροφορία στην τυπολογία που αναπτύσσεται. Ο λόγος έχει να κάνει με την ανάγκη να περιληφθούν τα σημαντικά οικοσυστήματα της χώρας, καθώς οι περιοχές αυτές χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη φυσικού κεφαλαίου, είτε με ποσοτικά κριτήρια, με την έννοια υψηλής παρουσίας κάποιων ειδών ή ποικιλότητας, είτε ποιότητας με την έννοια της παρουσίας σπάνιων ή απειλούμενων ειδών. Χωρικά, δεν ακολουθούν διοικητικά όρια, αλλά έχουν θεσπιστεί συνήθως με βάση φυσικά όρια και οι χρήσεις γης σε αυτές τις περιοχές ρυθμίζονται από ποικίλες διοικητικές πράξεις. Ταυτόχρονα, στο πλαίσιο της διάκρισης της υπαίθρου σε κατηγορίες, τα όριά τους θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως περιοχές υψηλής περιβαλλοντικής αξίας.

Η ορεινότητα του χώρου, προκύπτει από την επίθεση των γεωχωρικών επιπέδων του υψόμετρου και των κλίσεων του εδάφους. Χρησιμοποιήθηκαν τα δημόσια δεδομένα Digital Elevation Model (DEM), προερχόμενα από το Shuttle Radar Topography Mission (SRTM). Η χωρική πληροφορία των δεδομένων είχε ανάλυση εικονοστοιχείου 90*90μ. Κρίθηκε απαραίτητη η αναγωγή τους σε 100*100μ, ώστε να είναι συμβατά με τα υπόλοιπα επίπεδα της γεωχωρικής πληροφορίας. Για το υψόμετρο ορίζονται 4 κλάσεις 0-400, 400-600, 600-800, 800-+ (Σχήμα 2-A: Υψόμετρο), για τις κλίσεις ορίζονται 3 κλάσεις, 0-3%, 4%-10%, 10%-+ (Σχήμα 2-B: Κλίσεις). Η επιλογή των κατηγοριών αφορά στη σύνθεση των κριτηρίων που υιοθετούνται στους ορισμούς της ΕΛ-ΣΤΑΤ για τον προσδιορισμό του πεδινού, ημιορεινού και ορεινού πληθυσμού της Ελλάδας καθώς και στα κριτήρια που έθεσε το ΥΠΕΚΑ 2003 στην πρόταση για το Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης του Ορεινού Χώρου. ΥΠΕΧΩΔΕ (2003) Η επίθεση δημιουργεί 12 υπο-κατηγορίες που ομαδοποιούνται σε 3 κύριες κατηγορίες: (α) πεδινές περιοχές με υψόμετρο 0-400 και οποιαδήποτε κλίση, συνολικά 70.383,19 χλμ2 ή το 53.48% της έκτασης της χώρας, (β) ημι-ορεινές περιοχές με υψόμετρο 401-600 & 601-800 αν η κλίση είναι <3%, συνολικά 23.918,68 χλμ2, ή το 18.19%

3.3 Ανάγλυφο Το ανάγλυφο του εδάφους αποτελεί σημαντική συνισταμένη για την ανάπτυξη μιας τυπολογίας της υπαίθρου. Φυσικο-γεωγραφικοί παράγοντες όπως το υψόμετρο, η κλίση, η συνέχεια των ορεινών όγκων, η διάσπαση του χώρου, κ.λπ., αποτελούν μεταβλητές που πρέπει να ληφθούν υπόψιν στην κατανόηση των λειτουργιών και στην εφαρμογή πολιτικών για την ύπαιθρο.

Σχήμα 1: Φυσικό-γεωγραφικός χώρος.

004_Layout 1 28/04/2014 12:12 μ.μ. Page 46

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 41-52

της έκτασης της χώρας και (γ) ορεινές περιοχές με υψόμετρο, 801-+ ή 601-800 με κλίση >3%, συνολικά 37.169,74 χλμ2, ή το 28.25% της έκτασης της χώρας (Σχήμα 1-C : Ανάγλυφο, ομαδοποίηση σε 3 κύριες κατηγορίες). 3.4 Καλύψεις γης αγροτικού χώρου Τα δεδομένα για καλύψεις γης προέρχονται από το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα COoRdinate INformation on the Environment (CORINE) 2000 (European Environment Agency (2012) Corine Land Cover 2000, Stathakis et al. 2008), με μετατροπή των αρχείων διανυσματικής δομής (vector) σε αρχεία δομής καννάβου (raster) με ανάλυση εικονοστοιχείου 100*100μ. Οι αγροτικές καλύψεις γης ομαδοποιήθηκαν από τις κατηγορίες επιπέδου 3 με βάση το είδος της κάλυψης, τη χρήση της γης που αντιστοιχεί σε αυτήν την κάλυψη και την ένταση των καλλιεργητικών πρακτικών που σε γενικές γραμμές αντιστοιχεί στις συγκεκριμένες καλύψεις, ως εξής: (α) εκτατικές αρόσιμες εκτάσεις, που περιλαμβάνουν μόνο ετήσιες καλλιέργειες χαμηλών σχετικά εισροών, κυρίως σιτηρών και που αντιστοιχεί στην κατηγορία «Μη αρδεύσιμη αρόσιμη γη» (211), (β) εντατικές αρόσιμες εκτάσεις και μόνιμες φυτείες, που περιλαμβάνουν καλύψεις γης υψηλών σχετικά εισροών, τόσο ετήσιων καλλιεργειών όπως βιομηχανικά φυτά, ορυζώνες, λαχανικά και κτηνοτροφικά φυτά, όσο και αμπελώνων και δεντρώνων υψηλών εισροών, όπως είναι τα περισσότερα καρποφόρα και που αντιστοιχούν στις κατηγορίες «Μόνιμα αρδευόμενη γη» (212), «Ορυζώνες» (213), «Αμπελώνες» (221), «Οπωροφόρα δένδρα και φυτείες με σαρκώδεις καρπούς» (222), «Ετήσιες καλλιέργειες που συνδέονται με μόνιμες καλλιέργειες» (241), «Σύνθετα συστήματα καλλιέργειας» (242), (γ) μόνιμες εκτατικές καλλιέργειες, που αντιστοιχεί στην κατηγορία «Ελαιώνες» (223), (δ) βοσκότοποι, που περιλαμβάνουν καλύψεις που συνήθως χρησιμοποιούνται για βόσκηση σε ημι-εντατικά ή εκτατικά κτηνοτροφικά συστήματα και που αντιστοιχούν στις κατηγορίες «Λιβάδια» (231), «Γη που καλύπτεται κυρίως από τη γεωργία με σημαντικές εκτάσεις φυσικής βλάστησης» (243), «Φυσικοί Βοσκότοποι» (321), ε) δάση, που περιλαμβάνει δασικές διαπλάσεις που χρησιμοποιούνται από αγροτικά (αγροδασικά, κτηνοτροφικά ή γεωργικά) συστήματα που αντιστοιχούν στις κατηγορίες «Σκληροφυλλική βλάστηση» (323), «Μεταβατικές δασώδεις θαμνώδεις εκτάσεις» (324), «Εκτάσεις με

αραιή βλάστηση» (333), (Σχήμα 4 : Κατηγορίες καλύψεων γης του αγροτικού χώρου.). Η διάκριση μεταξύ των κατηγοριών αυτών (βοσκότοποι και δάση), αλλά και ο αποκλεισμός άλλων κατηγοριών όπως τα κωνοφόρα και τα πυκνά δάση φυλλοβόλων (π.χ. οξιές) είναι συχνά προβληματική, καθώς από τη μια για την ίδια κατηγορία κάλυψης μπορεί να υπάρχουν πολύ σημαντικές διαφορές π.χ. μεταξύ περιοχών στα νησιά και στα ορεινά της Μακεδονίας ή της Ηπείρου, ενώ από την άλλη ορισμένες από τις εκτάσεις που χρησιμοποιούνται ως βοσκότοποι μπορεί να είναι στην κατηγορία «δάση» και το αντίθετο. Η τυπολογία όμως του CORINE δεν επιτρέπει περαιτέρω διακρίσεις. Όσον αφορά στην ένταση της χρήσης, η επιλογή να χρησιμοποιηθεί ένα τέτοιο κριτήριο για την τυπολογία έγινε για λόγους που έχουν να κάνουν με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και τις επιπτώσεις στα λεγόμενα «δημόσια αγαθά» (νερό, έδαφος, αέρας, βιοποικιλότητα, πολιτιστική κληρονομιά, κ.α. Cooper et al., 2009), αλλά και για την καλύτερη κατανόηση των λειτουργιών της αγροτικής παραγωγής στις περιοχές αυτές. Περισσότερο λεπτομερείς καλύψεις γης μπορούν να προσφέρουν καλύτερα αποτελέσματα.

4. Σύνθεση της τυπολογίας 4.1 Περιγραφή της τυπολογίας Οι κατηγορίες που προέκυψαν καταλαμβάνουν συνολικά περίπου το 78% της συνολικής έκτασης της επικράτειας. Η υπόλοιπη έκταση καταλαμβάνεται κυρίως από τεχνητές επιφάνειες, γυμνές εκτάσεις και δάση κωνοφόρων. Από την έκταση που περιλαμβάνεται στην τυπολογία, το 59,7% αφορά πεδινές περιοχές, το 18,3% ημιορεινές περιοχές και το 22% ορεινές περιοχές (46,3%, 14,1% και 17,1% της συνολικής έκτασης της χώρας αντίστοιχα). Όσον αφορά στην κάλυψη γης, από τις εκτάσεις που περιλαμβάνονται στην τυπολογία, το 15% αφορά εκτατικές αροτραίες καλλιέργειες, το 16% εντατικές αροτραίες και μόνιμες καλλιέργειες, 6% ελαιώνες, 26,3% βοσκότοπους και 36,7% δάση. Όπως είναι αναμενόμενο, στα ορεινά και στα ημιορεινά κυριαρχούν τα δάση και οι βοσκότοποι (95% και 75% της συνολικής έκτασης αντίστοιχα, Πίνακας 2), ενώ στα πεδινά είναι σημαντικές οι αροτραίες καλλιέργειες (44% περίπου της συνολικής έκτασης), αλλά απαντώνται και βοσκότοποι και δάση.

004_Layout 1 28/04/2014 12:12 μ.μ. Page 47

ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΜΙΛΙΓΚΑΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΙΖΟΣ

Σχήμα 2: Κατηγορίες καλύψεων γης του αγροτικού χώρου.

Σχήμα 3: Κατηγορίες του υπαίθρου χώρου.

Η κατηγορία με τις περισσότερες εκτάσεις είναι αυτή των πεδινών δασών που καταλαμβάνει περίπου το 15% των εκτάσεων της τυπολογίας και 11,5% περίπου της συνολικής έκτασης της χώρας, ενώ τα ορεινά δάση καταλαμβάνουν 13,7% (3η σε μέγεθος κατηγορία) και τα ημιορεινά 8% (6η σε έκταση κατηγορία) γεγονός μάλλον αναμενόμενο δεδομένου ότι οι συνολικές εκτάσεις των δασών είναι οι περισσότερες από όλες τις κατηγορίες κάλυψης που χρησιμοποιούνται. Χωρικά, τα πεδινά δάση απαντώνται στα όρια των πεδινών περιοχών με ημιορεινές / ορεινές περιοχές. Η 2η κατηγορία με τις περισσότερες εκτάσεις είναι των πεδινών εντατικών καλλιεργειών που καταλαμβάνει το 14% περίπου των εκτάσεων της τυπολογίας και χωρικά απαντάται στη Θεσσαλική πεδιάδα, στην πεδιάδα της Θεσσαλονίκης, στις Σέρρες και στον Έβρο και σε μικρότερο βαθμό σε άλλες πεδινές εκτάσεις (Βοιωτία, Ηλεία, Αργολίδα, Ηλεία και Άρτα). Σε αυτές τις περιοχές και στις πεδινές εκτάσεις στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη απαντώνται και οι περισσότερες εκτάσεις εκτατικών αροτραίων καλλιεργειών που καταλαμβάνουν περίπου 11,5% των εκτάσεων της τυπολογίας. Οι εκτάσεις με πεδινούς βοσκότοπους, που με 13,5% των συνολικών εκτάσεων της τυπολογίας, αντιπροσωπεύουν μια ακόμη σημαντική κατηγορία, απαντώνται και αυτές στα όρια των πεδινών εκτάσεων κυρίως στην Κεντρική και Νότια Ελλάδα και στα νησιά. Οι υπόλοιπες κατηγορίες αντιπροσωπεύουν λιγότερο από 10% των εκτάσεων της τυπολογίας έκαστη, με

σημαντική εκπροσώπηση ορεινών και ημιορεινών βοσκότοπων, ενώ οι πεδινές μόνιμες καλλιέργειες αντιπροσωπεύουν 5,5% περίπου των εκτάσεων της τυπολογίας, όσο περίπου και το άθροισμα των υπόλοιπων 6 κατηγοριών (Πίνακας 1). Εκτός όμως από τη σχετική κατανομή της έκτασης των διαφορετικών τύπων, αυτό που προκύπτει είναι η μεγάλη χωρική ετερογένεια τους. Αν και σε γενικές γραμμές η κατανομή στο χώρο ακολουθεί το ανάγλυφο της χώρας, εν τούτοις η διάκριση των καλύψεων γης με βάση την ένταση της χρήσης αποκαλύπτει το ετερογενές μωσαϊκό που εμφανίζεται ακόμη και σε εκτάσεις που θεωρούνται σχετικά ομοιογενείς. Η μεγαλύτερη ετερογένεια εμφανίζεται σε ημιορεινές εκτάσεις που αντιπροσωπεύουν μια μεταβατική ζώνη από τα ορεινά ‒όπου κυριαρχούν τα δάση και οι βοσκότοποι‒ και τα πεδινά ‒ όπου κυριαρχούν οι αροτραίες καλλιέργειες και οι εντατικές μόνιμες φυτείες. Οι πεδινές περιοχές όμως είναι και αυτές σημαντικά ετερογενείς, ανάλογα με την περιοχή και κυρίως στα «όρια» εντατικά καλλιεργούμενων και αρδευόμενων περιοχών. Το μωσαϊκό γίνεται περισσότερο πολύπλοκο αν ληφθούν υπόψιν και οι παράμετροι που συζητήθηκαν στην προηγούμενη ενότητα, δηλαδή (α) οι περιοχές που γειτνιάζουν άμεσα με τις τεχνητές επιφάνειες, (β) οι περιοχές κατά μήκος των αξόνων υποδομών και (γ) οι περιοχές ΝATURA 2000. Οι τύποι που προκύπτουν θα πρέπει να συμπεριλάβουν τέτοιες περιοχές για να μπορέσει

004_Layout 1 28/04/2014 12:12 μ.μ. Page 48

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 41-52

Πίνακας 1: Έκταση τύπων υπαίθρου % εκτάσεων έκταση (χλμ2) στην τυπολογία

% συνολικών εκτάσεων χώρας

Κατηγορία

CODE

Ορεινές μόνιμες καλλιέργειες (3-3)

CAT 01

0,04%

0,03%

Ορεινές εντατικές (3-2)

CAT 02

462

0,45%

0,35%

Ημιορεινές μόνιμες καλλιέργειες (2-3)

CAT 03

535

0,53%

0,41%

Ορεινές εκτατικές αροτραίες (3-1)

CAT 04

653

0,64%

0,50%

Ημιορεινές εντατικές (2-2)

CAT 05

1.330

1,31%

1,01%

Ημιορεινές εκτατικές αροτραίες (2-1)

CAT 06

2.855

2,80%

2,17%

Πεδινές μόνιμες καλλιέργειες (1-3)

CAT 07

5.542

5,44%

4,21%

Ημιορεινοί βοσκότοποι (2-4)

CAT 08

5.660

5,56%

4,30%

Ορεινοί βοσκότοποι (2-4)

CAT 09

7.289

7,16%

5,54%

Ημιορεινά δάση (2-5)

CAT 10

8.214

8,07%

6,25%

Πεδινές εκτατικές αροτραίες (1-1)

CAT 11

11.779

11,57%

8,96%

Πεδινοί βοσκότοποι (1-4)

CAT 12

13.820

13,57%

10,51%

Ορεινά δάση (3-5)

CAT 13

13.981

13,73%

10,63% 11,02%

Πεδινές εντατικές (1-2)

CAT 14

14.489

14,23%

Πεδινά δάση (1-5)

CAT 15

15.182

14,91%

11,55%

Σύνολο εκτάσεων τυπολογίας

101.837

100,00%

77,45%

Σύνολο εκτάσεων χώρας

131.483

να αποδοθεί καλύτερα η λεγόμενη «μετα-παραγωγική» ύπαιθρος που αναπτύσσεται κυρίως σε περιαστικές περιοχές και κοντά στο κύριο μεταφορικό δίκτυο. Ταυτόχρονα, η περαιτέρω ανάλυση των γενικών αυτών τύπων σε μεγαλύτερο επίπεδο λεπτομέρειας των καλύψεων γης μπορεί να προσφέρει και καλύτερη απεικόνιση των λειτουργιών του χώρου, τόσο σε επίπεδο «δημόσιων αγαθών» και επομένως και περιβαλλοντικών πιέσεων ή περιβαλλοντικού «αποθέματος» (με την συμπερίληψη π.χ. των προστατευόμενων περιοχών), όσο και σε επίπεδο των λειτουργιών που αφορούν την απασχόληση, την αξία της γης και τις πιέσεις που ασκούνται σε αυτή. 4.2 Οικιστική διάχυση Στο πλαίσιο της εργασίας αν και δεν επιχειρείται μία διεξοδική ανάλυση του πλαισίου του σχεδιασμού στην Ελλάδα, όπως αυτό εξελίχθηκε, αυτό άλλωστε αποτέλεσε αντικείμενο δημοσιευμένων μελετών βλέπε: Γιαννακούρου (2004), Καρύδης (2006), Κοκκώσης (2004), Μπεριάτος (2004), Οικονόμου (2004), Χριστοφιλόπουλος (2007) κ.ά. κρίνεται απαραίτητη η αναφορά σε κεντρικά στοιχεία αυτού. Αναφέρονται ζητήματα και διαδικασίες

100,00%

που εξυπηρετούν την προβληματική της εργασίας, ερμηνεύοντας την αδυναμία του σχεδιασμού να αναχαιτίσει την δυναμική της οικιστικής διάχυσης, που συστηματικά υποθηκεύει την λειτουργία του υπαίθρου χώρου. Το πλαίσιο σχεδιασμού, χαρακτηρίζεται από σημαντικές δυσλειτουργίες « ...η πολυνομία, οι ασάφειες και οι συγκρούσεις των ρυθμίσεων, ο ελλιπής συντονισμός μεταξύ των διαφόρων επιπέδων και εργαλείων χωρικού σχεδιασμού και οι βραδείες διαδικασίες κατάρτισης έγκρισης και αναθεώρησης ή επικαιροποίησης» αποτελούν κεντρικά στοιχεία τις παθογένειας του συστήματος (ΥΠΕΚΑ 2012). Αποτέλεσμα αυτού είναι η αδυναμία του να εξασφαλίσει ένα ικανό πλαίσιο για τη διαχείριση των κρίσιμων χωρικών προβλημάτων. Η διάχυση της οικιστικής ανάπτυξης, βαθύτατα ενσωματωμένη στην οικιστική πρακτική, αποτελεί σημαντική παράμετρο υποβάθμισης τόσο του οικιστικού όσο και του υπαίθρου περιβάλλοντος στην Ελλάδα. Η αδυναμία εφαρμογής χωρικών πολιτικών και προγραμμάτων εντείνεται επιπλέον και από την απουσία βασικών εργαλείων σχεδιασμού, κυριότερα αυτών είναι η έλλειψη σχεδίων χρήσεων γης για το σύνολο των περιοχών του υπαίθρου χώρου, στις οποίες δεν αποκλείεται

004_Layout 1 28/04/2014 12:12 μ.μ. Page 49

ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΜΙΛΙΓΚΑΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΙΖΟΣ

Πίνακας 2: Κατηγορίες αναγλύφου και κάλυψης γης αγροτικών περιοχών

Ορεινές έκταση (χλμ2) Εκτατικές αροτραίες

Ημιορεινές

έκταση (χλμ2)

653

2,9

Εντατικές

462

Μόνιμες καλλιέργειες

Πεδινές

έκταση (χλμ2)

2.855

15,4

2,1

1.330

0,2

Βοσκότοποι

7.289

Δάση Σύνολο

Σύνολο

έκταση (χλμ2)

11.779

19,4

15.287

15,0

7,2

14.489

23,8

16.281

16,0

535

2,9

5.542

9,1

6.122

6,0

32,5

5.660

30,4

13.820

22,7

26.769

26,3

13.981

62,3

8.214

44,2

15.182

25,0

37.377

36,7

22.430

100,0

18.594

100,0

60.812

100,0

101.836

100,0

de-facto η δόμηση (π.χ. δασικές εκτάσεις, αιγιαλός, αρχαιολογικοί χώροι κ.λπ.) και η έλλειψη κτηματολογίου με αποτέλεσμα να δημιουργείται σημαντική σύγχυση σε ιδιοκτησιακό επίπεδο και να ενθαρρύνονται πρακτικές καταπατήσεων, παράνομων κατατμήσεων κ.λπ. Άλλη σημαντική παθογένεια του Ελληνικού συστήματος χωρικού σχεδιασμού αφορά την έλλειψη μηχανισμών εφαρμογής και ελέγχου. Τέλος, δεν φαίνεται να διασφαλίζεται η απαραίτητη πολιτική βούληση, ούτε η κοινωνική αποδοχή στην εφαρμογή πολιτικών και προγραμμάτων που θα αποσκοπούν με ουσιαστικούς όρους στην προστασία του περιβάλλοντος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού αποτελεί η τακτοποίηση αυθαίρετων κατασκευών με την επιβολή ενός προστίμου (Οικονόμου, 2004). Η πρακτική, δεν εφαρμόζεται για πρώτη φορά στην χώρα μας και συνδέεται με τις διαδοχικές γενιές αυθαιρέτων, που οικοδομούνται παράγοντας οικιστικούς χώρους, συνδέεται επίσης με την αναπαραγωγή ενός ιδιαίτερα πολιτικά και θεσμικά χαλαρού περιβάλλοντος. (Καρύδης, 2006) Η οικιστική διάχυση αποτελεί ιδιαιτέρως σύνθετο ζήτημα, ως εκ τούτου κρίναμε ότι είναι σκόπιμο να ενσωματωθεί στην πρόταση της τυπολογίας για τον ύπαιθρο χώρο ως επίθεση ενός επιπλέον επιπέδου. Με αυτόν τον τρόπο προσδιορίζονται περιοχές που σε μικρότερη κλίμακα απαιτούν περαιτέρω ανάλυση. Για τον προσδιορισμό των περιοχών που εμφανίζουν σημαντικές πιθανότητες για οικιστική διάχυση επελέγησαν οι ζώνες που γειτνιάζουν άμεσα με τεχνητές επιφάνειες (1χλμ ), όπως αυτές προσδιορίζονται από το CORINE 2000, και οι ζώνες κατά μήκος των αξόνων υποδομών (2χλμ. κατά μήκος των κύριων αξόνων και 5 χλμ κατά μήκος των αυτοκινητοδρόμων). Θεωρήσαμε σκόπιμη την απόδοσή τους ως επίθεση του επιπέδου που αφορά στις ζώνες που

γειτνιάζουν με τις τεχνητές επιφάνειες και όχι την ενσωμάτωσή τους στον προσδιορισμό της τυπολογίας γιατί σε όλους τους τύπους του υπαίθρου χώρου δημιουργούν υβριδικού χαρακτήρα περιοχές που απαιτούν ειδική διαχείριση. Στο Σχήμα 4 απεικονίζονται αυτές οι περιοχές. Μεγαλύτερη συγκέντρωση παρουσιάζεται στους πεδινούς, περιαστικούς χώρους και στις παράκτιες ζώνες. Μακροσκοπικά προσδιορίζεται ότι κατά μήκος του παραδοσιακού άξονα «S» της ανάπτυξης (Πάτρα, Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Εύζωνοι) και στην Εγνατία οδό, εμφανίζεται η μεγαλύτερη ένταση ενώ στους κεντρικούς ορεινούς όγκους η μικρότερη. Προφανώς το φαινόμενο της οικιστικής διάχυσης πρέπει να μελετηθεί σε μικρότερη

Σχήμα 4: Ζώνες γειτνίασης με οικιστικές περιοχές και κύριους άξονες μεταφορών

004_Layout 1 28/04/2014 12:12 μ.μ. Page 50

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 41-52

κλίμακα, αλλά θεωρήθηκε σκόπιμη η ενσωμάτωσή του ως επιπλέον επίθεση στο σύνθετο μωσαϊκό που δημιουργούν οι τυπολογίες της υπαίθρου. 4.3 Προστατευόμενες περιοχές Η απεικόνιση των περιοχών του δικτύου ΝATURA 2000 αποκαλύπτει μια σειρά από ενδιαφέροντα ζητήματα που αναφέρονται στην τυπολογία της υπαίθρου. Όπως φαίνεται στο Σχήμα 5, η μεγάλη πλειοψηφία των περιοχών (εξαιρούνται οι θαλάσσιες περιοχές) βρίσκονται σε τύπους ημιορεινής ή ορεινής υπαίθρου και σε καλύψεις γης που καλύπτουν μεγάλη ποικιλία καλύψεων, αλλά ‒όπως είναι αναμενόμενο‒ πολλές από αυτές αντιπροσωπεύουν δασικές ή ημι-φυσικές καλύψεις και όχι εντατικά καλλιεργούμενες περιοχές. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό όσον αφορά σε αγρο-περιβαλλοντικές πολιτικές, καθώς αυτές μπορεί να εστιάσουν σε περιοχές όπου το περιβαλλοντικό κεφάλαιο είναι κατά τεκμήριο υψηλότερο, αλλά και σε περιοχές όπου οι εντατικές αγροτικές πρακτικές δημιουργούν προβλήματα και η τυπολογία αυτή, σε συνδυασμό με την απεικόνιση των περιοχών του δικτύου NATURA 2000, μπορεί να προσφέρει ένα πλαίσιο, το οποίο θα εξειδικευτεί περαιτέρω σε περιφερειακή και τοπική κλίμακα.

Σχήμα 5: Natura2000

5. Συζήτηση Στην εργασία αυτή γίνεται μια προσπάθεια για την ανάπτυξη μιας τυπολογίας της υπαίθρου για την Ελλάδα με την χρήση γεωχωρικών δεδομένων. Σε αυτό το πλαίσιο, η ποσότητα και ποιότητα της διαθέσιμης γεωχωρικής πληροφορίας είναι κρίσιμη, ιδιαίτερα όσον αφορά στην κάλυψη γης. Αν και η κλίμακα των γεωχωρικών δεδομένων κάλυψης γης του CORINE 2000 που χρησιμοποιήθηκε είναι συμβατή με τον χαρακτήρα της μελέτης, προκύπτουν δύο ζητήματα: Αφενός η μη συμμετοχή της Ελλάδας στο πρόγραμμα CORINE 2006 (European Environment Agency 2012) δημιουργεί ζητήματα μη επικαιροποιημένων στοιχείων. Το γεγονός αυτό κάνει την συγκεκριμένη τυπολογία λιγότερο αντιπροσωπευτική της σημερινής πραγματικότητας, ιδιαίτερα στο πολύ κρίσιμο την τελευταία δεκαετία θέμα της αστικής επέκτασης. Αφετέρου, σε πολλές περιπτώσεις λόγω της φυσικόγεωγραφικής πολυπλοκότητας του ελληνικού χώρου κάποιες κατηγορίες καλύψεων γης δεν αποδίδονται αξιόπιστα. Εκτός από τις μόνιμες φυτείες, οι σημαντικότερες αδυναμίες της κάλυψης αναφέρονται σε ημιφυσική βλάστηση, που χαρακτηρίζεται εδώ ως βοσκότοποι, και σε δάση φυλλοβόλων που εδώ θεωρούνται όλα είτε αγροδασικά συστήματα (εγκαταλειμμένα ή όχι) ή διαχειριζόμενα δάση. Η περαιτέρω εξειδίκευση σε περιφερειακό ή και τοπικό επίπεδο με τη χρήση επικαιροποιημένων, περισσότερο αξιόπιστων, και μεγαλύτερης ανάλυσης των καλύψεων γης μπορεί να προσφέρει και πολύ περισσότερες πληροφορίες και κατευθύνσεις για συγκεκριμένα ζητήματα που μπορεί να αφορούν τόσο στις λεγόμενες «αγροτικές» πολιτικές, όσο και στις ευρύτερες χωροταξικές πολιτικές. Για την πρώτη περίπτωση, τις αγροτικές πολιτικές, ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο ανασχεδιασμός των αγρο-περιβαλλοντικών μέτρων. Ο σχεδιασμός και η εφαρμογή των περισσότερων από αυτά τα πολύ σημαντικά μέτρα για τη διαχείριση του περιβάλλοντος δεν γίνεται ως σήμερα σε Περιφερειακό επίπεδο, ούτε λαμβάνεται υπόψη ο πραγματικός χώρος και οι καλύψεις γης. Η προτεινόμενη τυπολογία θα μπορούσε να διασφαλίσει ένα πλαίσιο εφαρμογής στοχευμένων χωρικά και θεματικά πολιτικών και άρα δυνητικά καλύτερα αποτελέσματα. Για την χωροταξική πολιτική, χαρακτηριστικό παράδειγμα (μεταξύ πολλών) είναι η διαχείριση των βιομηχανικών, βιοτεχνικών και εμπορικών χρήσεων εκτός αστικών και βιομηχανικών περιοχών και ιδιαίτερα

004_Layout 1 28/04/2014 12:12 μ.μ. Page 51

ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΜΙΛΙΓΚΑΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΙΖΟΣ

σε περιοχές με μεγάλη αξία για αγροτική παραγωγή (εύφορες, αρδευόμενες, πεδινές, περιαστικές εκτάσεις). H προτεινόμενη τυπολογία με την επίθεση των επιπέδων που αφορούν (α) περιοχές που γειτνιάζουν άμεσα με τις τεχνητές επιφάνειες, (β) περιοχές κατά μήκος των αξόνων υποδομών και (γ) περιοχές ΝATURA 2000 μπορεί να συμβάλει σε περισσότερο ορθολογικές λύσεις, προστατεύοντας πολύτιμες περιοχές από τέτοιες πιέσεις, μέσα από την υιοθέτηση οριζόντιων κατευθύνσεων. Έτσι, παρά τις δεδομένες αδυναμίες, η προτεινόμενη τυπολογία προσφέρει έναν πληρέστερο ορισμό για τον ύπαιθρο χώρο μέσα από την ουσιαστική ενσωμάτωση γεωχωρικής πληροφορίας. Μέσα από αυτό επιχειρεί να απαντήσει στην αδυναμία των πολιτικών για τον ύπαιθρο χώρο να ενσωματώσουν επαρκώς και με διακριτούς όρους την γεωγραφία του χώρου, αναδεικνύοντας και ενσωματώνοντας στις προτάσεις τους την πραγματική ετερογένεια των αγροτικών συστημάτων και των πιέσεων που αναπτύσσονται σε αυτά. Το σημαντικότερο πλεονέκτημα της μεθόδου είναι ότι απεικονίζει χωρικά τη σημαντική ετερογένεια και πολυδιάσπασή της Ελληνικής υπαίθρου και κατ’ επέκταση της αγροτικής παραγωγής διασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο ένα πολύτιμο εργαλείο χωρικού σχεδιασμού με δυνητική εφαρμογή στο σύνολο των πολιτικών που αναφέρονται στην ύπαιθρο και ιδιαίτερα των πολιτικών αγροτικής ανάπτυξης και ανάπτυξης της υπαίθρου.

Σημειώσεις 3. Παραδείγματα της αμφισβήτησης της πρωτοκαθεδρίας της αγροτικής παραγωγής ως κυρίαρχης οικονομικής δραστηριότητας και ως κυρίαρχης κατηγορίας χρήσης του χώρου στην Ελλάδα κυμαίνονται από ακραίες περιπτώσεις όπως τα Μεσόγεια στην Αττική (Chorianopoulos et al., 2010) και γενικά οι περιαστικές περιοχές, αλλά και σε περιοχές όπως η Αράχωβα, και η Μύκονος μεταξύ άλλων, όπου άλλες δραστηριότητες έχουν «αντικαταστήσει» την αγροτική παραγωγή.

Βιβλιογραφία Chorianopoulos, I. Pagonis, T. Koukoulas, S. & Drymoniti, S. (2010) Planning, competitiveness and sprawl in the Mediterranean city: The case of Athens, Cities, 27(4), 249-259. Cloke, P.J., Marsden, T., Mooney, P. (Eds.) (2006) Handbook of Rural Studies, SAGE, London. Cooper, T., Hart, K. And Baldock, D. (2009) The provision of public goods from agriculture in the European Union, Report prepared for DG Agriculture and Rural Development, No 30-

CE-0233091-0028, Institute for European Environmental Policy: London. ESPON (2006) Urban-rural relations in Europe, Final Report, ESPON 1.1.2 Edited by Christer Bengs & Kaisa SchmidtThomé, διαθέσιμο: http://www.espon.eu /main/Menu_Projects/Menu_ESPON2006Projects/Menu_ThematicProjects/urbanrural.html, πρόσβαση 05/03/2013 European Environment Agency (2012) Corine Land Cover 2000 raster data διαθέσιμο: http://www.eea.europa.eu/data-andmaps/data/corine-land-cover-2000-raster-2 Gray J. (2000) The Common Agricultural Policy and the Re-invention of the Rural in the European Community, Sociologia Ruralis, 40 (1), 30-52. Hadjimichalis C. (2003) Imagining Rurality in the New Europe and Dilemmas for Spatial Policy, European Planning Studies, 11 (2), 103-113. Halfacree K. (1995) Talking about Rurality: Social Representations of the Rural as Expressed by Residents of Six English Parishes, Journal of Rural Studies, 11(1), 1-20. Hoggart K. (1990) Lets do away with the rural, Journal of Rural Studies, 6, 245-257. Hoggart K., Buller H. and Black R. (1995) Rural Europe: Identity and Change, Arnold, London, New York, Sydney. Woods (2011, ελληνική έκδοση) Γεωγραφία της Υπαίθρου, Κριτική, Αθήνα. Woods, M. (2010) Rural (Key Ideas in Geography), Routledge, London. Ανθοπούλου, Θ. και Μωυσίδης Α. (2001) (επιμ.) Από τον αγροτικό Χώρο στην Ύπαιθρο Χώρα: Μετασχηματισμοί και σύγχρονα δεδομένα του αγροτικού πληθυσμού στην Ελλάδα, Gutenberg, Αθήνα. Γιαννακούρου Τ. (2004) «Το θεσμικό πλαίσιο του σχεδιασμού των πόλεων στην Ελλάδα: Ιστορικές μεταμορφώσεις και σύγχρονα αιτήματα» στο Δ. Οικονόμου, Γ. Πετράκος, (επιμ.), Η ανάπτυξη των Ελληνικών Πόλεων: Διεπιστημονικές προσεγγίσεις αστικής ανάλυσης και πολιτικής. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας-Gutenberg, Βόλος, σελ. 456-480. Γουργιώτης Α., Τσιλιμίγκας Γ. (2011) «Η νέα ταυτότητα του ελληνικού τοπίου: μηχανισμοί και εργαλεία για την διαχείρισή του», Στο Κ. Ροντος (επιμ.) Θέματα περιφερειακού σχεδιασμού και χωρικής ανάλυσης: Μέθοδοι, εργαλεία, και συστήματα υποστήριξης. Εκδόσεις Γ. Μπένος. Αθήνα, σελ. 265-290. Γούσιος Δ. (1999) «Ύπαιθρος, Αγροτικός Χώρος και Μικρή Πόλη: από την γεωργοποίηση στην τοπική ανάπτυξη», στο Οικονόμου Δ. Πετράκος Γ. (επιμ.) Η Ανάπτυξη των Ελληνικών Πόλεων: Διεπιστημονκές Προσεγγίσεις Αστικής Ανάλυσης και Πολιτικής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας – Gutenberg, Βόλος, σελ. 157-207. Δαμιανάκος Σ. (2002) Από τον Χωρικό στον Αγρότη: Η ελληνική Αγροτική Κοινωνία Απέναντι στην Παγκοσμιοποίηση, Εκδόσεις Εξάντας – ΕΚΚΕ, Αθήνα. Δαουτόπουλος Γ.Δ. (2005) Αειφορική Ανάπτυξη της Ελληνικής Υπαίθρου, Ζήτης, Θεσσαλονίκη. Καρύδης Δ. (2006) Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας. Εκδόσεις Παπασωτηρίου, Αθήνα. Κασίμης Χ. Και Λουλούδης Λ. (1999) Ύπαιθρος Χώρα: Η Ελληνική Αγροτική Κοινωνία στο τέλος του Εικοστού Αιώνα, ΕΚΚΕ – Πλέθρον, Αθήνα.

004_Layout 1 28/04/2014 12:12 μ.μ. Page 52

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 41-52

Κοκκώσης Χ. (2004) «Πολεοδομικός Σχεδιασμός για Βιώσιμες Πόλεις; Η Προοπτική του Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη», στο Δ. Οικονόμου, Κ. Σερράος και Γ. Μ. Σαρηγιάννης (επιμ.) Πόλη και Χώρος από τον 20ο στον 21ο αιώνα, τιμητικός τόμος για τον Καθ. Α. Ι. Αραβαντινό, ΕΜΠ, Αθήνα, σελ. 233-242. Λαμπριανίδης (2005) (επιμ.) Επιχειρηματικότητα στην Ευρωπαϊκή Ύπαιθρο: Η περίπτωση της Ελλάδας, Αθήνα, Πατάκης. Λαμπριανίδης Λ. (2012, 2η έκδοση) Οικονομική Γεωγραφία: Στοιχεία Θεωρίας και Εμπειρικά Παραδείγματα, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα. Μπεριάτος, Η. (2004) «Προς μια ολοκληρωμένη οικιστική ανάπτυξη στην Ελλάδα του 21ου αιώνα», στο Δ. Οικονόμου, Κ. Σερράος και Γ. Μ. Σαρηγιάννης (επιμ.) Πόλη και Χώρος από τον 20ο στον 21ο αιώνα, τιμητικός τόμος για τον Καθ. Α. Ι. Αραβαντινό, ΕΜΠ, Αθήνα, σελ. 365-370 Μπεριάτος, Η. Και Ψαλτόπουλος, Δ. (2003) (επιμ.) Περιβάλλον και ανάπτυξη της υπαίθρου: οικονομικές, γεωγραφικές και περιβαλλοντικές πτυχές, Θεμέλιο, Αθήνα. Μωυσίδης, Α., Ανθοπούλου, Θ. και Ντυκέν Μ.Ν. (2002) Οι Ηλικιωμένοι στον Αγροτικό Χώρο: Συνθήκες διαβίωσης και όψεις κοινωνικού αποκλεισμού, Gutenberg, Αθήνα. Οικονόμου, Δ. (2004) «Η πολεοδομική πολιτική στην Ελλάδα: Δομικά χαρακτηριστικά και σημερινές τάσεις», στο Δ. Οικονόμου, Κ. Σερράος και Γ. Μ. Σαρηγιάννης (επιμ.) Πόλη και Χώρος από τον 20ο στον 21ο αιώνα, τιμητικός τόμος για τον Καθ. Α. Ι. Αραβαντινό, ΕΜΠ, Αθήνα, σελ. 371-382.

Παπαδόπουλος Α. Γ. (2004) «Το διακύβευμα της αγροτικής ανάπτυξης σε μια πολυλειτουργική ύπαιθρο», στο Παπαδόπουλος Α.Γ. (επιμ.) Η Ανάπτυξη σε μια Πολυλειτουργική Ύπαιθρο, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, σελ. 13-50. Σαμαράς, Δαμιανός, Δ., Κασίμης, Χ., Μωυσίδης, Α. και Ντεμούσης Μ.(1996) Η πολυαπασχόληση στον αγροτικό τομέα και η αναπτυξιακή πολιτική στην Ελλάδα, ΙΜΜ, Αθήνα. Σταθάκης Δ., Περάκης Κ., Φαρασλής Ι., (2008). Διαχρονική ανάλυση χρήσεων γης με βάση τα δεδομένα του ευρωπαϊκού προγράμματος CORINΕ εξετάζοντας τον πίνακα αλλαγών, εργασία που παρουσιάστηκε στο 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο HellasGIs. ΥΠΕΚΑ, (2011) Προδιαγραφές μελετών αξιολόγησης – αναθεώρησης & εξειδίκευσης θεσμοθετημένων περιφερειακών πλαισίων χωροταξικού σχεδιασμού & αειφόρου ανάπτυξης. ΥΠΕΚΑ, Αθήνα. ΥΠΕΚΑ, (2012) πρόταση ΥΠΕΚΑ για την μεταρρύθμιση του συστήματος Χωροταξικού και Πολεοδομικού Σχεδιασμού, ΥΠΕΚΑ, Αθήνα. ΥΠΕΧΩΔΕ (2003) Εισηγητικό κείμενο προβληματισμού για το ειδικό πλαίσιο χωροταξικού σχεδιασμού και αειφόρου ανάπτυξης του ορεινού χώρου, ΥΠΕΧΩΔΕ, Αθήνα. Χριστοφιλόπουλος Δ. (2007) «Το νομοθετικό και οργανωτικό πλαίσιο του πολεοδομικού σχεδιασμού στην Ελλάδα», στο Α. Αραβαντινός (επιμ.) Πολεοδομικός σχεδιασμός: για μια βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου. Αθήνα, Εκδώσεις Συμμετρία σελ. 97-118.

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 53

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 53-66

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΣΤΙΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΟΥ ΜΕΞΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Κρίστη (Χρυσάνθη) Πετροπούλου1

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εργασία διερευνά τις χωρικές επιπτώσεις από τις τάσεις «μητροπολεοποίησης» στην Πόλη του Μεξικού και στην Κωνσταντινούπολη. Φωτίζει τους μηχανισμούς διαμόρφωσης των αστικών τοπίων και χρησιμοποιεί συγκριτική ανάλυση που βασίζεται στη λεγόμενη «οικο-τοπιακή» προσέγγιση. Χρησιμοποιεί τηλεπισκόπηση σε συγκεκριμένες περιοχές και ενδεικτικούς επιτόπιους ελέγχους.

A comparative approach os spatial changes in metropolitan areas of Mexico City and Istanbul Christy (Chryssanthi) Petropoulou

ABSTRACT The paper explores the spatial effects of “metropolization” in Mexico City and Istanbul. It highlights the mechanisms which form urban landscapes using a analytical comparative method, called “eco-landscape”. In doing this it uses remote sensing pictures and indicative fieldwork data.

1. Εισαγωγή Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία του ΟΗΕ, περισσότεροι από 500 εκατομμύρια άνθρωποι κατοικούν σε μητροπόλεις άνω των 5 εκατομμυρίων κατοίκων. Η αστική εξάπλωση, σε συνδυασμό με την άνιση πρόσβαση στα δίκτυα ύδρευσης, ενέργειας και επικοινωνίας, ενισχύει την άνιση ανάπτυξη σε αυτές (ONU-HABITAT, 2010). Παράλληλα, οι διαδικασίες υποβάθμισης-εγκατάλειψης τμημάτων του κέντρου των πόλεων ακολουθούνται από τη λεγόμενη gentrification που υλοποιείται με διαφορετικούς τρόπους σε κάθε πόλη ανάλογα με την παράδοση πολεοδομικής ρύθμισης που έχει η κάθε μία. Έτσι παράγονται νέες κοινωνικοχωρικές διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό των Μητροπόλεων που αναδεικνύουν πολύμορφα κοινωνικά αλλά και περιβαλλοντικά ζητήματα (Davis, Monk, 2008 και Sassen, 2006). Η εργασία αυτή διερευνά τις χωρικές επιπτώσεις από τις σύγχρονες τάσεις «μητροπολεοποίησης» στην Πόλη του Μεξικού και στην Κωνσταντινούπολη, διά μέσου μίας συγκριτικής προσέγγισης των πρόσφατων αλλαγών στη δομή του αστικού τους χώρου. Στοχεύει να φωτίσει τους μηχανισμούς διαμόρφωσης των αστικών τοπίων που διαμορφώθηκαν μέσα σε διαφορετικά πλαίσια, ενσωματώνει κριτικά προηγούμενες προσεγγίσεις και χρησιμοποιεί μια συγκριτική μεθοδολογία ανάλυσης που βασίζεται στη λεγόμενη οίκο-τοπιακή προσέγγιση (Petropoulou, 2011) στην οποία γίνεται χρήση μεθόδων τηλεπισκόπησης και επιτόπιων ελέγχων. Σε αυτό το πλαίσιο επιχειρεί την ανάλυση-ερμηνεία της σύγχρονης αστικής δομής των δύο μητροπόλεων καθώς και των εμφανών στο χώρο αστικών αναδιαρθρώσεων. 1. Τμήμα Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, christy.p@geo.aegean.gr

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 54

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 53-66

2. Οι συγκριτικές προσεγγίσεις Οι συγκριτικές προσεγγίσεις αστικής ανάπτυξης μιας πόλης σε σχέση με άλλες πόλεις εστιάζουν συνήθως σε δύο επίπεδα: (α) του συστήματος των πόλεων και του ρόλου της συγκεκριμένης πόλης μέσα σε αυτό το σύστημα, (β) της ίδιας της πόλης και των σχέσεων που αναπτύσσονται μέσα σε αυτήν. Αντίστοιχα, οι αστικές αλλαγές ερμηνεύονται: είτε από τις ίδιες τις ξεχωριστές ποιότητες που είναι ιδιαίτερες σε κάθε πόλη, είτε ως αποτέλεσμα γενικών λογικών που παράγουν τις πόλεις, είτε ως αποτέλεσμα της θέσης της πόλης στον διεθνή χώρο. Ακολουθώντας μια πιο σύνθετη λογική, που λαμβάνει υπόψη τις διαφορετικές χωρο-χρονικές κλίμακες ταυτόχρονα σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο, ορισμένες μελέτες (Dureau κ.ά., 2000) επιχειρούν συγκρίσεις μεταξύ πόλεων, μέσα από συλλογή κοινών δεδομένων και παρατηρήσεων στην κάθε πόλη ξεχωριστά, κάτω από μια κοινή λογική βάση (κοινά ερωτήματα) και καταλήγουν στον εντοπισμό σοβαρών διαφορών μεταξύ πόλεων Βορά και Νότου. Οι έρευνες αυτές υπογραμμίζουν την ανάγκη συγκριτικών προσεγγίσεων που θα λαμβάνουν υπόψη πολλούς παράγοντες και ιδιαίτερα την ιστορία των πόλεων. Αντίστοιχα, οι Harvey (2006) και Sassen (2006) έχουν δείξει ότι οι παγκόσμιες τάσεις μητροπολεοποίησης σχετίζονται με τις αλλαγές στην παγκόσμια οικονομία και πολιτική: ο τρόπος παραγωγής του χώρου σε διαφορετικές μητροπόλεις του κόσμου σχετίζεται με τον ρόλο που έχουν αυτές στη διαδικασία της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης. Τέλος υπάρχουν πολλές μελέτες παράλληλων αφηγήσεων (Bourdieu, 1993· Bolivar κ.ά., 1993) που επικεντρώνουν σε πιο ποιοτικές, κοινωνιολογικές ή εθνολογικές προσεγγίσεις συνοικιών των πόλεων, ενώ άλλες, προσπαθούν να προσεγγίσουν τη σχέση τοπικών και παγκοσμίων διαδικασιών (Massey, Allen, 1984) ή αναλύουν τις επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης στις πόλεις του λεγόμενου Νότου (Deler κ.ά. 1998). Όμως, απ’ ότι φαίνεται από μια έρευνα με λέξεις κλειδιά στα ευρετήρια του Citation Index και του Publish or Perish, υπάρχουν εκατοντάδες μελέτες κατατάξεων των πόλεων με βάση ποσοτικούς δείκτες, καθώς και αντίστοιχος αριθμός μελετών περίπτωσης που αγνοούν την ύπαρξη αντίστοιχων φαινόμενων, με αυτά που παρατηρούνται σε τοπικό επίπεδο, σε άλλες πόλεις του κόσμου. Oι περισσότερες ποσοτικές συγκρίσεις μεταξύ των σύγχρονων πόλεων συνιστούν και αναπαράγουν κυρίαρχα μοντέλα σκέψης και κυρίαρχες διαιρέσεις του κό-

σμου όπως «ανεπτυγμένου-υπανάπτυκτου κόσμου», ή ακόμα και την ίδια την πολιτική έννοια του τρίτου κόσμου, που καθόλου ομοιογενής δεν είναι μιας και περιλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη (McFarlane, 2010) ή δεν έχει νόημα μέσα σε μια σύγχρονη ανάλυση των παγκόσμιων συστημάτων (Wallerstein, 2009). Όπως σημειώνει η Massey, η σημερινή ηγεμονική ιστορία για την παγκοσμιοποίηση θυμίζει την παλιά ιστορία της νεωτερικότητας. «Για μια ακόμα φορά τοποθετεί τη χωρική διαφορά σε χρονική σειρά και επομένως αρνείται τη δυνατότητα πολλαπλών τροχιών. Το μέλλον δεν μπορεί να παραμείνει ανοικτό» (Massey, 2008:151). Στην εργασία αυτή δεν χρησιμοποιούνται οι όροι «ανεπτυγμένος», «υπανάπτυκτος» ή «υπό ανάπτυξη» που συνηθίζονται σε πολλές αστικές συγκριτικές έρευνες προκειμένου να κατατάξουν τις πόλεις του κόσμου ιεραρχικά. Κατ’εξαίρεση, χρησιμοποιούνται αυτοί οι όροι, μόνο όταν αναφέρονται σε εργασίες άλλων συγγραφέων που έχουν αποδεχτεί τον προαναφερόμενο τρόπο κατάταξης. Τελευταία, αναπτύσσεται ένας διάλογος (Robinson, 2011, Roy, 2009, McFarlane, 2010, INURA, 2010) που επιχειρεί να θέσει από την αρχή το ζήτημα των συγκριτικών μελετών, εστιάζοντας την κριτική του στον τρόπο με το οποίο δομήθηκαν οι περισσότερες από τις προγενέστερες ποσοτικές συγκριτικές έρευνες που είχαν (και έχουν) ως βάση στήριξης μοντέλα και τρόπους ανάπτυξης των πόλεων του Βορά ή γενικότερα του λεγόμενου πυρήνα των σύγχρονων καπιταλιστικών χωρών. Τα κείμενα αυτά προτείνουν την αναζήτηση νέων δρόμων συγκριτικών προσεγγίσεων με βάση τη συστηματική παρατήρηση τοπικών και διεθνών φαινομένων που επηρεάζουν την αστική ανάπτυξη. Η επισήμανση της ύπαρξης κοινών φαινομένων σε διαφορετικές πόλεις συνιστά το πρώτο βήμα μιας επιστημονικής έρευνας και ανοίγει το δρόμο στην αναζήτηση των διαδικασιών που γέννησαν αυτά τα φαινόμενα κάτω από διαφορετικές συνθήκες. «Ίσως είναι η στιγμή να αξιοποιήσουμε τη σύγκριση σαν μια εναλλακτική εφευρετική διαδικασία που δίνει τη δυνατότητα σύνθεσης διάσπαρτων προβληματικών που επικεντρώνουν στις ιδιαιτερότητες» (Bolivar κ.ά., 1993:20). Κάτω από αυτό το σκεπτικό, στην παρακάτω έρευνα, οι πόλεις δεν έχουν ιδωθεί ως απλά σημεία στο χάρτη. Κάθε πόλη και κάθε συνοικία της έχει ιδωθεί ως μοναδική, λόγω της ιδιαίτερης ιστορίας της και των γεωγραφικών, οικολογικών, κοινωνικών, οικονομικών, πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων της, που μπορεί να είναι συγκρί-

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 55

ΚΡΙΣΤΗ (ΧΡΥΣΑΝΘΗ) ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

σιμες ή όχι με αντίστοιχες ιδιαιτερότητες που παρατηρούνται σε άλλες πόλεις. Τα φαινόμενα όμως που εντοπίζονται μπορεί να είναι κοινά σε διαφορετικές πόλεις παρά το ότι εκφράζονται στο χώρο με διαφορετικούς τρόπους. Τελικά, αν ορισμένα φαινόμενα αφήνουν τα σημάδια τους πάνω στους τόπους, υποστηρίζουμε, ως υπόθεση εργασίας ότι τα οικο-τοπία τους μπορούν να αναδείξουν συγκρίσιμες διαδικασίες (Petropoulou, 2003, Ramadier κ.ά., 2007).

3. Θεωρητικό-μεθοδολογικό πλαίσιο: Η οικο-τοπιακή προσέγγιση Η εργασία αυτή στηρίζεται στη μεθοδολογία της οικο-τοπιακής προσέγγισης του αστικού χώρου (ή αλλιώς τοπιοοικοσυστημικής ως μετάφραση του «approche écopaysagère») που έχει εφαρμοστεί σε προηγούμενες έρευνες (Petropoulou, 2003 και 2011), αξιοποιώντας δεδομένα δορυφορικών εικόνων και χαρτογραφικού υλικού που εξετάζονται κριτικά με τη βοήθεια επιτόπιων ελέγχων. Η «οικοτοπιακή προσέγγιση» εφαρμόζει κριτικά στον αστικό χώρο τις προσεγγίσεις της οικολογίας του τοπίου, κρατάει στοιχεία σε ότι αφορά την παρατήρηση των αστικών δομών από τις πρόσφατες προσεγγίσεις της Κοινωνικής Οικολογίας της Σχολής του Chicago (Leontidou, 2006), και σε ότι αφορά την παρατήρηση του τοπίου από τις ολιστικές έρευνες οικολογίας του τοπίου (Naveh, 2000, Ζonneveld, 1994) και τις οικοσυστημικές έρευνες (Celecia,1998), ενώ εμπνέεται από την πολιτική οικολογία (Bοοkchin, 1979) και την Κριτική Γεωγραφία (Lefebvre 2000, Massey, 2008) δίνοντας έμφαση στην κοινωνική και οικολογική προσέγγιση του χώρου. Η οικολογική προσέγγιση αποκαλύπτει τις σχέσεις μεταξύ κοινωνικών και οικολογικών διαδικασιών ενώ η κριτική ιστορικο-γεωγραφική προσέγγιση ερμηνεύει τις βαθύτερες σχέσεις φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος στον αστικό και περιαστικό χώρο, που δεν είναι εύκολα ορατές. Έτσι, η οικο-τοπιακή προσέγγιση αποκαλύπτει την άνιση ενδοαστική κοινωνικο-οικονομική και οικολογική ανάπτυξη των πόλεων που τελικά λειτουργεί σαν ένα αλληλοεξαρτώμενο δίπολο. H σχέση της ολιστικής προσέγγισης της οικολογίας του τοπίου με την οικο-τοπιακή προσέγγιση που έχει προταθεί από τη συγγραφέα2 εξετάζεται στο: Πετροπούλου, Πάγκας, 2006: 74-76. Τα αστικά οικο-τοπία, που συνιστούν ερμηνευμένες εικόνες αστικών οικο-τόπων όπως αυτές φαίνονται με τη

βοήθεια δορυφορικών εικόνων, «αποτελούν σύνθετες ενότητες του αστικού οικοσυστήματος, η αλλιώς ψηφίδες ‘αστικού τοπίου’ όπως αυτό φαίνεται από μακριά (και από ψηλά). Κάθε ζώνη ενός αστικού οικο-τοπίου πρέπει να διαθέτει μια (οπτικά αναγνωρίσιμη σε συγκεκριμένη κλίμακα) εσωτερική συνοχή, να είναι διακριτή από τις διπλανές της και να είναι εύκολα αναγνωρίσιμη3» (Petropoulou, 2011:101 και 106). Η ερμηνεία της εικόνας συνιστά αποτέλεσμα μιας σύνθετης διαδικασίας που περιλαμβάνει την διαδικασία ορισμού και χαρακτηρισμού ενός οικο-τοπίου. Έτσι η έννοια του αστικού οικο-τοπίου ανοίγει το δρόμο στην συγκριτική και διαχρονική μελέτη των πόλεων μέσα από διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Η έννοια του οικο-τοπίου συμβάλει στην ερμηνεία του τοπίου. Σε μία πιο σύγχρονη προσέγγιση (Πετροπούλου, Ραμαντιέ, υπό έκδοση) το τοπίο προσεγγίζεται τελικά σαν ένα κοινωνικά κατασκευασμένο κοινωνικοοικολογικό σύστημα που έχει δημιουργηθεί μέσα από μια ιστορική διαδικασία αλλαγών και έχει σημαδευτεί από πολλαπλές χρονικότητες. Αυτή ακριβώς η κατάσταση της διαφορετικής αντίληψης και αναπαράστασης των πολλαπλών χωροχρόνων βρίσκεται στον πυρήνα της έννοιας των «βιωμένων οικο-τοπίων» με την οποία όμως δεν θα ασχοληθούμε σε αυτήν την εργασία.

4. Πόλη του Μεξικού και Κωνσταντινούπολη: Ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο Οι χωρικές επιπτώσεις από τις σύγχρονες τάσεις «μητροπολεοποίησης» στην Πόλη του Μεξικού και στην Κωνσταντινούπολη συνδέονται άμεσα με τις αλλαγές που επιφέρει η λεγόμενη «παγκοσμιοποίηση». Ο «παγκόσμιος ρόλος» αυτών των μητροπόλεων έχει αναλυθεί σε παλιότερα κείμενα που τις κατέτασσαν σε 2ού βαθμού (Πόλη Μεξικού) και 3ου βαθμού (Κωνσταντινούπολη) παγκόσμιες πόλεις (Taylor, 2000, Shatkin, 2007:3). Σε πρόσφατα όμως κείμενα (Taylor, 2005) σχετικά με τις leading (άρχουσες) παγκόσμιες πόλεις ή αλλιώς τα κέντρα δικτύων πόλεων, οι δύο παραπάνω μητροπόλεις λάμπουν με την απουσία τους, όπως και οι περισσότερες πόλεις των «οικονομικά ανεπτυγμένων» χωρών της παλιότερα ονομαζόμενης περιφέρειας και ημιπεριφέρειας. Οι επιπτώσεις της «παγκοσμιοποίησης» στην Πόλη του Μεξικού και στην Κωνσταντινούπολη αναλύονται στην έρευνα των Jimenes κ.ά. (2002) όπου αναφέρεται

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 56

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 53-66

ότι οι πόλεις αυτές παίζουν ένα ρόλο γέφυρας ανάμεσα στα παγκόσμια κέντρα του κεφαλαίου και τις αντίστοιχες περιφέρειες (Κεντρική - Νότια Αμερική και Ανατολική Μεσόγειος - Βαλκάνια αντίστοιχα) στις οποίες φαίνεται να έχουν επιρροή. Ειδικότερα, από τα μέσα της δεκαετίας ’80 και μετά, πολλές από τις υπερχρεωμένες ανεπτυγμένες χώρες όπως το Μεξικό και η Τουρκία, γνώρισαν μεγάλες εκροές κεφαλαίου προς τις πλούσιες

έκταση της περιοχής της είναι μεγαλύτερη από άλλες αντίστοιχες περιοχές ευρωπαϊκών και αμερικανικών πόλεων (Valenzuela, 2006), και αυξήθηκε τα τελευταία χρόνια λόγω εσωτερικής πληθυσμιακής αύξησης και εξωτερικών εισροών μεταναστευτικών ρευμάτων (κυρίως από τις νότιες περιοχές του Μεξικού και τις χώρες της Κεντρικής Αμερικής). Όμως το πολεοδομικό συγκρότημα της πόλης συνεχίζει να είναι αρκετά πυκνοδομημένο με αποτέλεσμα

Εικόνα 1: Μητροπολιτική Περιοχή Πόλης Μεξικού και περιοχές επιτόπιου ελέγχου. Με λευκή γραμμή διακρίνεται το οδικό δίκτυο και με μαύρη οι περιοχές επιτόπιου ελέγχου. Οι τελείες δείχνουν τα ονόματα των Δήμων. Πηγή: Google Earth, 2011

Εικόνα 2: Μητροπολιτική Περιοχή Κωνσταντινούπολης και περιοχές επιτόπιου ελέγχου. Με λευκή γραμμή διακρίνεται το οδικό δίκτυο και με μαύρη οι περιοχές επιτόπιου ελέγχου. Οι τελείες δείχνουν τα ονόματα των Δήμων. Πηγή: Google Earth, 2011

χώρες του κόσμου. Αυτό έγινε μέσω της προετοιμασίας για την ένταξή τους σε παγκόσμιους οικονομικούς οργανισμούς και της ριζικής αναδιάρθρωσης της οικονομίας τους (μέσω της λεγόμενης «θεραπείας σοκ») με στόχο την επικαλούμενη αύξηση της ανταγωνιστικότητάς τους. Η επικράτηση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών μοντέλων μπορεί να ανέβασε περιστασιακά τους δείκτες οικονομικής ανάπτυξης που ευνόησαν κυρίως τμήματα του μεταπρατικού κεφαλαίου, είχε όμως (όπως είναι αναμενόμενο κατά τη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου) αρνητικές επιπτώσεις στις δύο Μητροπόλεις με αύξηση της φτώχειας, εγκατάλειψη κάθε κοινωνικής πολιτικής (Jimenes, κ.ά., 2002) και σοβαρές επιπτώσεις στον αστικό χώρο. Η Μητρόπολη του Μεξικού (εικόνα 1) παίζει σημαντικό ρόλο στην Κεντρική - Βόρεια Αμερική. Σύμφωνα με την μελέτη PC_UK (2009:32) το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν της το 2008 την κατατάσσει στην 8η θέση παγκοσμίως. Όμως είναι μια από τις πιο άνισες κοινωνικά πόλεις του κόσμου (Pradilla, 2008) με σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα (Garza, 2000). Η Μεγάπολη του Μεξικού περιλαμβάνει 60 δήμους (INEGI, 2010) με περίπου 20 εκατομμύρια πληθυσμού4 (DF, 2010b). Η συνολική

να μην καταλαμβάνει αναλογικά με άλλες πολυπληθείς πόλεις μεγάλη έκταση (INEGI, 2010). Το Ρυθμιστικό της πόλης ανανεώθηκε και το 1995 έγινε το Χωροταξικό Πρόγραμμα το οποίο έθεσε ζητήματα για την συνολική μητροπολιτική περιοχή (CMAU, 2000). Η Μητρόπολη της Κωνσταντινούπολης (εικόνα 2) βρίσκεται μοιρασμένη ανάμεσα στην Ευρώπη και την Ασία και παίζει κεντρικό ρόλο στην Ανατολική Μεσόγειο. Το συνολικό εγχώριο προϊόν της το 2008 την κατατάσσει στην 34η οικονομική θέση παγκοσμίως (PC_UK, 2009:32) ενώ είναι από τις πόλεις με πολύ έντονους κοινωνικο-χωρικούς διαχωρισμούς (Esen, 2009, Erkip, 2000). Το Ρυθμιστικό της πόλης ανανεώθηκε πρόσφατα (MMI, 2005) και το 2004 αποφασίστηκε η διοικητική διαμόρφωση ενός μητροπολιτικού δήμου που περιλαμβάνει 27 δήμους που το 2007 είχε έκταση 5343 km2 με 10.061.000 κατοίκους. Το 2010 ο πληθυσμός της Μεγάπολης Κωνσταντινούπολης ήταν 12.915.000 περιλαμβάνοντας 39 δήμους σε 6000 km2. O πληθυσμός αυξήθηκε τα τελευταία 7 χρόνια κατά 2,5 εκατομμύρια κυρίως στις περιαστικές περιοχές της πόλης (Great Istanbul, 2010) πράγμα που οφείλεται παράλληλα σε εσωτερική και εξωτερική αύξηση (εισροές

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 57

ΚΡΙΣΤΗ (ΧΡΥΣΑΝΘΗ) ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

μεταναστευτικών ρευμάτων κυρίως από τις ανατολικές περιοχές της Τουρκίας και τις χώρες της Ασίας).

5. Μεθοδολογία Τέσσερα είδη υπόβαθρου χρειάστηκαν για την οικο-τοπιακή ανάλυση: (1) Δορυφορικές εικόνες υψηλής και πολύ υψηλής χωρικής ανάλυσης: μωσαϊκό από εικόνες SPOT πολυφασματικές (XS) 2008, ευκρίνειας 20 μέτρων, εικόνες SPOT παγχρωματικές (P) του 2008, ευκρίνειας 10 μέτρων και χρωματικές συνθέσεις μωσαϊκού εικόνων από εικόνες SPOT5 πολυφασματικές 2.5 μέτρων για την Πόλη του Μεξικού (29/12/09 και 28/5/11, 23/1/11, 3/1/11) και για την Κωνσταντινούπολη (16/6/10 και 16/3/11, 23/3/10) και άλλες εικόνες (λήψεις 2002 - 2009) πολύ υψηλής ανάλυσης SPOT και Digital Globe Coverage (0,5 μ) προερχόμενες από το Google Earth. (2) ψηφιακοί τοπογραφικοί χάρτες χρήσεων γης (όπου φαίνονται τα δημόσια κτήρια, οι υπηρεσίες, τα κοιμητήρια, κ.λπ.), (3) ψηφιακοί χάρτες του οδικού δικτύου των δύο πόλεων (πηγές: State Institute of Statistics και ΜΜΙ (Τουρκία) INEGI και DF (Μεξικό) καθώς και χάρτες του Google Earth του 2008 και 2011), (4) ιστορικοί και χωροταξικοί - πολεοδομικοί χάρτες των δύο πόλεων. Πηγές: ΜΜΙ (Τουρκία) και DF (Μεξικό). Διακρίνονται τα παρακάτω στάδια: 1. Επιλογή δειγμάτων σε μωσαϊκό εικόνων SPOT χρωματικής σύνθεσης XS της Πόλης του Μεξικού σε αντιστοιχία με χαρτογραφικά υπόβαθρα για τον προσδιορισμό των κύριων τύπων καλύψεων γης και των περιοχών με μεγάλου μεγέθους κτήρια σε σχέση με άλλους τύπους αστικού χώρου. 2. Υπολογισμός Δεικτών Βλάστησης (NDVI) επί των εικόνων SPOT XS για την επιλογή δειγμάτων για τα διάφορα είδη βλάστησης που χρησιμοποιούνται στην ερμηνεία των οικο-τοπίων. 3. Ταξινόμηση των κύριων τύπων καλύψεων γης με τη βοήθεια διακριτικής ανάλυσης και επιβλεπόμενης ταξινόμησης σε όλη την περιοχή της Μητρόπολης που καλύπτει η εικόνα. 4. Χρήση χαρτών χρήσεων γης για τον προσδιορισμό δημοσίων κτηρίων, ορισμένων βιομηχανικών περιοχών δυσδιάκριτων στη δορυφορική εικόνα και άλλων περιοχών. 5. Πρώτη οπτική ερμηνεία των εικόνων του 2008 (ευκρίνειας 10-20 μέτρων) με σκοπό την περιγραφή των πε-

ριοχών (και όχι των αντικειμένων όπως στην αστική μορφολογία), την ανεύρεση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, και τη δημιουργία κριτηρίων κατηγοριοποίησής τους. Πρώτη ταξινόμηση όλων των περιοχών που καλύπτει η εικόνα. Η ανάλυση ξεκίνησε από τις μεγαλύτερου μεγέθους περιοχές (κλίμακα 1:100.000) και κατέληξε σε κλίμακα 1:25.000 όπου ορίστηκε το σύνολο των τύπων των οικοτοπίων (που προέκυψαν μόνο από την ερμηνεία των δορυφορικών εικόνων και όχι ακόμα από άλλες πηγές) των οποίων όμως ο χωρικός προσδιορισμός παρέμεινε ανακριβής. Η πλειοψηφία των περιοχών τύπου 1 «Αστικές περιοχές – κυρίαρχο στοιχείο κατοικία» δεν διαφοροποιούνταν ικανοποιητικά. Οι περιοχές με μεγάλου μεγέθους κτήρια δεν διακρίνονταν μεταξύ τους και ορισμένες δεν μπορούσαν να οριστούν λόγω απουσίας πληροφοριών των χρήσεων γης. Ιδιαίτερα αν ο αστικός χώρος είναι πυκνοδομημένος, δεν διακρίνονται τα μεγάλα κτήρια ούτε οι περιοχές βλάστησης, νερού και γυμνού εδάφους μικρότερες των 2 εκταρίων. Για παράδειγμα μια βιομηχανική περιοχή (πίνακας 1, τύπος 2.1) μπορεί να εμπεριέχει (σ’ αυτό το επίπεδο ανάλυσης) περιοχές γυμνού εδάφους, βλάστησης, υδάτινες επιφάνειες καθώς και διάσπαρτες κατοικίες ή περιοχές άθλησης που διακρίνονται στο τρίτο επίπεδο με τη βοήθεια εικόνων υψηλότερης ανάλυσης και καλύτερης ευκρίνειας. 6. Χρήση επεξεργασμένων εικόνων SPOT 5 πολύ υψηλής ανάλυσης (2.5μ) από τον ιστότοπο του Google Earth για διαχωρισμό των τύπων αστικού ιστού στο δομημένο χώρο. 7. Δεύτερη ερμηνεία οικο-τοπίων και σύνθετων δομών καλύψεων - χρήσεων γης: Αναζήτηση αντίστοιχων οίκο-τοπίων σε δορυφορικές εικόνες Digital Globe Coverage πολύ υψηλής ανάλυσης (0,5μ) από τον ιστότοπο του Google Earth για την Πόλη του Μεξικού και την Κωνσταντινούπολη 8. Χαρακτηρισμός των τύπων των οικο-τοπίων μέσω προγενέστερου πίνακα που έγινε με στοιχεία και έρευνα του 1995 (Petropoulou, 2011: 357-358), ο οποίος αναθεωρήθηκε και εμπλουτίστηκε με βάση χαρτογραφική και βιβλιογραφική έρευνα λαμβάνοντας υπόψη προσεγγίσεις από διαφορετικά επιστημονικά πεδία (πολεοδομία, δασολογία, γεωγραφία). 9. Επιτόπιος έλεγχος, που περιλαμβάνει ακτινωτή κάλυψη της μητροπολιτικής περιοχής ακολουθώντας τους κεντρικούς δρόμους της πόλης (με χρήση GPS) και επιτόπιους ελέγχους στις περιοχές που φαίνονται στις εικόνες 1 και 2.

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 58

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 53-66

Στο σημείο αυτό συντάχθηκε ο πίνακας 1 σε μια πρωτόλεια μορφή που απλοποίησε και εμπλούτισε την τυπολογία των αστικών οικο-τοπίων που προτάθηκε το 1995 με νέους τύπους, εμφανείς σε κλίμακα 1/50.000 1/100.000 σε δορυφορικές εικόνες πολύ υψηλής ανάλυσης, που προκύπτουν από τις σύγχρονες παρατηρήσεις μας στις δύο πόλεις. Παραδείγματα τύπων είναι οι παρακάτω: σύγχρονο επιχειρηματικό κέντρο, μεγάλα οικιστικά συγκροτήματα που περιλαμβάνουν περίκλειστες ή όχι περιοχές. Οι παραπάνω τύποι διακρίνονται από τις περιοχές άλλων μεγάλων κτηρίων και ειδικών περιοχών (κατηγορία 2 στον πίνακα 1) τις οποίες έχουμε από πριν εντοπίσει με τη βοήθεια τοπογραφικών ψηφιακών χαρτών και έχουμε εξαιρέσει από την κατηγορία 1 στον πίνακα 1. 10. Επαλήθευση, και διόρθωση όπου χρειάζεται, των ορισμών των τύπων με επιτόπιο έλεγχο πεδίου τυχαία επιλεγμένων δειγμάτων πάνω στον χάρτη (που προκύπτει από τη δορυφορική εικόνα και τις τοπογραφικές πληροφορίες), αρχικά στην Πόλη του Μεξικού και στη συνέχεια στην Κωνσταντινούπολη σε 3 επιλεγμένες ζώνες (εικόνες 1 και 2) οι οποίες περιλαμβάνουν όλους τους τύπους αστικών περιοχών που ορίστηκαν στον πίνακα 1. Η διαδικασία ήταν η εξής: • Επιλέχτηκαν (στις δορυφορικές εικόνες SPOT του 2008) οι ζώνες και οι περιοχές ελέγχου (ένα τετράγωνο (100Χ100) μ² στο έδαφος), έγινε επίσκεψη στην περιοχή με τη βοήθεια του GPS με σκοπό τον έλεγχο της τυπολογίας (3 δείγματα Χ 40 τύποι του πίνακα 1 = 120 δείγματα για κάθε πόλη). Στους τύπους της κατηγορίας 1 ελήφθησαν επιπλέον 15 δείγματα για την καλύτερη διάκριση μεταξύ τους. • Λόγω της διαφοράς που υπήρχε μεταξύ λήψης της εικόνας, επιτόπιου ελέγχου και τελικής επεξεργασίας των στοιχείων, χρησιμοποιήθηκαν επίσης οι μεταγενέστερες εικόνες πολύ υψηλής ανάλυσης της SPOT (2009 – 2011 των 2,5μ), και της Digital Globe Coverage (2009 του 0,5μ) προερχόμενες από το Google Earth. • Η διαδικασία αυτή βοήθησε να διακρίνουμε καλύτερα στις δορυφορικές εικόνες: • Τον τύπο 1.4 (επιχειρηματικό κέντρο, τύπος που ορίστηκε με τη βοήθεια του τοπογραφικού χάρτη) από τον 1.5 (μεγάλα οικιστικά συγκροτήματα, τύπος που προκύπτει μόνο από την ερμηνεία της δορυφορικής εικόνας), • Τους τύπους συνοικιών αυθόρμητης γέννησης – λαϊκής αυτοκατασκευής (1.9 από τον 1.10.) από άλλες

περιοχές κατοικίας που χαρακτηρίζονται από διώροφα με κήπους, ιδιαίτερα στην Βορειοανατολική περιοχή της Κωνσταντινούπολης και στην Βορειοδυτική περιοχή της πόλης του Μεξικού. Ο εντοπισμός αυτών των συνοικιών ήταν δύσκολος λόγω της έντονης συνύπαρξης διαφορετικών τύπων αστικού ιστού. • Στην Κωνσταντινούπολη η διάκριση ήταν δύσκολη λόγω του ότι τα σπίτια έχουν σκεπές και η εικόνα τους δεν διακρίνεται εύκολα από άλλες κατοικίες, γίνεται όμως αντιληπτή από την μικρή στο έδαφος κάλυψη της κατοικίας. • Τους τύπους 1.6 (πυκνοδομημένες περιοχές) από 1.11 (ανάμεικτες περιοχές βιομηχανίας με κατοικία) • Τους τύπους 1.12 (χωριά ή περιαστικές κοινότητες) από 1.7 (περιοχές κατοικίας στον περιαστικό χώρο με 2-5 ορόφους και κήπους) • Τους τύπους 1.13 και 1.14 που αφορούν τις περίκλειστες περιοχές “gated communities” που διακρίνονται επίσης μεταξύ τους από το ύψος των κτηρίων και το είδος και την πυκνότητα της βλάστησης. Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτοί οι τύποι δεν διακρίνονται στη δορυφορική εικόνα, επειδή δεν διακρίνεται το όριο (τοίχος ή μπάρα) που δημιουργεί την περίκλειστη περιοχή. Οι τύποι αυτοί προέκυψαν από βιβλιογραφική έρευνα και επιτόπιο έλεγχο και αποτελούν επί της ουσίας υποομάδες των τύπων 1.5, 1.7 και 1.8. Ορισμένες από αυτές τις περιοχές μοιάζουν μορφολογικά με τις περιοχές συλλογικών κατοικιών ή κοινωνικής κατοικίας που όμως είναι σε ανοιχτές περιοχές χωρίς είσοδο και έχουν άμεση σχέση με τον δημόσιο χώρο. 11. Ειδικότερα εξετάσθηκαν: οι κεντρικές περιοχές των δύο πόλεων (εσωτερικά του περιφερειακού δρόμου), βιομηχανικές περιοχές και περιοχές πρασίνου, η Βορειοδυτική πλευρά της Μητροπολιτικής Περιοχής της Κωνσταντινούπολης και η Βορειοανατολική πλευρά της Μητροπολιτικής Περιοχής της Πόλης του Μεξικού όπου αναπτύσσονται ραγδαία περιοχές κατοικίας. Στις περιοχές αυτές διεξήχθησαν συνεντεύξεις με δρώντες της περιοχής (κατοίκους, εκπροσώπους κινήσεων πολιτών, κατασκευαστικές εταιρείες, και τοπικές αρχές). Οι επισκέψεις αυτές έγιναν στην μεν Κωνσταντινούπολη, στα πλαίσια έρευνας του δικτύου INURA το 2009 και στο δε Μεξικό στα πλαίσια έρευνας για το χωροταξικό της Πόλης του Μεξικού το 2009 σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Κουερναβάκας (UAEM). Τέλος, χρησιμοποιήθηκαν πρόσφατα δείγματα από εικόνες μεταξύ

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 59

ΚΡΙΣΤΗ (ΧΡΥΣΑΝΘΗ) ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

Πίνακας 1. ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑΣ ΟΙΚΟ-ΤΟΠΙΩΝ ΠΟΛΗΣ ΜΕΞΙΚΟΥ και ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Σύνοψη (συνδυασμός μορφολογικών, οικολογικών, κοινωνικών, οικονομικών και ιστορικών χαρακτηριστικών) 5 Τύποι 6 1. Αστικές περιοχές – υπερισχύουσα κατοικία7 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10 1.11 1.12 1.13 1.14 1.15

Ιστορικό κέντρο και ιστορικοί πολιτιστικοί χώροι μέσα σε αυτό Μοντέρνο κέντρο με μεγάλα κτήρια και μικτές χρήσεις Παλιοί αστικοί πυρήνες ενσωματωμένοι στην πόλη και επεκτάσεις Σύγχρονο επιχειρηματικό κέντρο (Business center) Μεγάλα οικιστικά συγκροτήματα (ψηλά κτήρια και μη συνεχές σύστημα δόμησης) Πυκνοδομημένες περιοχές κατοικίας με ανάμικτες χρήσεις Περιοχές κατοικίας με 2-5 ορόφους και κήπους Περιοχές κατοικίας με μεγάλους κήπους (βίλλες) Συνοικίες «αυθόρμητης γέννησης» (που ξεκίνησαν ως λαϊκή αυτοκατασκευή και στη συνέχεια ολοκληρώθηκαν) και περιοχές με μικρά στο έδαφος 2-3όροφα, ανάμεικτα Συνοικίες «αυθόρμητης δόμησης» – λαϊκής αυτοκατασκευής (αραιές, υπό κατασκευή) Μεικτές πυκνές αστικές περιοχές με βιομηχανία και κατοικία Χωριά και αστικές επεκτάσεις Περίκλειστες περιοχές (gated communities) με κατοικίες υψηλών προδιαγραφών και πράσινο (α. χαμηλά κτήρια, β. πύργοι) Περίκλειστες περιοχές με μεσαίες – λαϊκές κατοικίες (α. χαμηλά κτήρια, β. πύργοι) Διάστικτες περιοχές (μικρά κτήρια διάσπαρτα γύρω από την πόλη)

2. Μεγάλα σε μέγεθος - διακριτά κτήρια (βιομηχανία, δημόσια κτήρια, πολιτισμός, εκπαίδευση, υγεία, υποδομές κ.α.) (άνω των 2 εκταρίων και/ή εκτός τύπου 1) 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 2.13

Βιομηχανικές περιοχές εκτός κέντρου πόλης Περιοχές ιστορικής – πολιτιστικής παράδοσης εκτός κέντρου πόλης Ζώνες δημοσίων κτηρίων – υπηρεσιών (α. διοίκηση, β.παιδεία, γ.υγεία, δ.θρησκεία) Ζώνες ιδιωτικών ή μικτών κτηρίων εκπαίδευσης, έρευνας, νοσοκομείων, κ.λπ. Φυλακές, αναμορφωτήρια Σιδηροδρομικός σταθμός και κτήρια Λιμάνι και λιμενική βιομηχανική περιοχή Αεροδρόμιο Στρατόπεδα και άλλες περιοχές στρατιωτικών κτηρίων Ανοιχτοί χώροι αποθήκευσης, στάθμευσης/επισκευής αυτοκινήτων, άλλοι Περιοχές εμπορικών κέντρων, κέντρων πολλαπλών χρήσεων και τύπου Mall Περιοχές εγκαταλελειμμένων κτηρίων – στρατοπέδων, βιομηχανιών και άλλων χρήσεων Πρόσφατα κατεστραμμένες αστικές περιοχές

3. Γυμνό έδαφος, λατομεία, εργοτάξια (άνω των 2 εκταρίων και/ή εκτός τύπου 1) 3.1 3.2 3.3 3.4

Ενδιάμεσο γυμνό έδαφος (μεταξύ δύο περιοχών) Περιοχές πολύ μεγάλου μεγέθους κυκλοφοριακών κόμβων Περιοχές εργοταξίων Λατομεία και περιοχές εξόρυξης

4. Χώροι πράσινου και αθλητικοί (άνω των 2 εκταρίων και/ή εκτός τύπου 1) 8 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7

Πάρκα και μικρές δεντροφυτεμένες περιοχές Στάδια, γήπεδα γκολφ, και άλλοι χώροι αθλητισμού Αστικοί κήποι και άλλες καλλιέργειες μέσα στον αστικό ιστό Παρόδιες περιοχές φύτευσης Περιοχές φύτευσης γύρω από νερό Κοιμητήρια (α. με πολύ πράσινο, β. χωρίς πολύ πράσινο) Άλλες περιοχές πράσινου

5. Υδάτινο στοιχείο (άνω των 2 εκταρίων και/ή εκτός τύπου 1) (α. πολύ καλή ποιότητα έως ανεκτή, β. υποβαθμισμένο οικοσύστημα έως κατεστραμμένο), περιλαμβάνει: θάλασσα, λίμνες, ποτάμια και άλλες συγκεντρώσεις υδάτινου στοιχείου. 6. Αγροτικές περιοχές (άνω των 2 εκταρίων και/ή εκτός τύπου 1) (α. πολύ καλή ποιότητα έως ανεκτή, β. υποβαθμισμένο οικοσύστημα έως κατεστραμμένο) 7. Δάση (άνω των 2 εκταρίων και/ή εκτός τύπου 1) (α. πολύ καλή ποιότητα έως ανεκτή, β. υποβαθμισμένο οικοσύστημα έως κατεστραμμένο) 8. Βλάστηση και υδάτινο στοιχείο, υδροβιότοποι (άνω των 2 εκταρίων και/ή εκτός τύπου 1) (α. πολύ καλή ποιότητα έως ανεκτή, β. υποβαθμισμένο οικοσύστημα έως κατεστραμμένο) 9. Αμμώδεις, πετρώδεις, βραχώδεις περιοχές (άνω των 2 εκταρίων) (α. πολύ καλή ποιότητα έως ανεκτή, β. υποβαθμισμένο οικοσύστημα έως κατεστραμμένο) 10. Άλλες περιοχές (άνω των 2 εκταρίων και/ή εκτός τύπου 1) περιλαμβάνονται οι αποξηραμένες περιοχές, τα γυμνά εδάφη χωρίς βλάστηση κ.α.

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 60

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 53-66

2002-2011 που διατίθενται δωρεάν στο Google Earth με σκοπό την καλύτερη κατανόηση των οίκο-τοπιακών αλλαγών (εικόνες 3-8). 12. Ως αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, προτείνεται η τελική τυπολογία (Πίνακας 1) που συνιστά έναν συνδυασμό παρατηρήσεων στις δορυφορικές εικόνες (Eco) με επιτόπιες παρατηρήσεις (City) και με πληροφορίες για ορισμένες χρήσεις γης από ψηφιακούς τοπογραφικούς χάρτες (US). Στην παραπάνω τυπολογία γίνεται προσπάθεια να συμπεριληφθούν όλοι οι τύποι που συναντιόνται στις δύο πόλεις υπό εξέταση, η διάκριση των οποίων γίνεται καλύτερα κατά την χαρτογράφηση.

6. Ερμηνεία και συζήτηση των αποτελεσμάτων οίκο-τοπιακής ανάλυσης Η ερμηνεία των αποτελεσμάτων που προέκυψαν από την παραπάνω μεθοδολογία στηρίζεται σε πρόσφατες έρευνες της αστικής γεωγραφίας σχετικές με τη διαμόρφωση των σύγχρονων προαστίων, την αντιμετώπιση της εκτός σχεδίου δόμησης, τις πολεοδομικές επεμβάσεις στο κέντρο των πόλεων (INURA, 1998 και 2009, Esen, 2009, Hiernaux, Tomas, 1994, Garza, 2000, Neuwirth, 2007) και τις gated communities (Bartu Candan, Kolluoglu, 2008, Tan, 2009 α&b). Σύμφωνα με παρατηρήσεις που έγιναν

Εικόνες 3 έως 8 : Ενδεικτικές αλλαγές σε περιοχές της Κωνσταντινούπολης και της πόλης του Μεξικού

Εικόνες 3α (2004), 3β (2009): Κατεδάφιση συνοικιών «αυθόρμητης δόμησης» λαϊκής αυτοκατασκευής δεκαετίας ’90 (τύπος 1.10) με σκοπό την οικονομική αξιοποίηση της περιοχής, δίπλα στην βιομηχανική ζώνη İkitelli και στο Ολυμπιακό χωριό στον Βορειοδυτικό περιαστικό χώρο της Κωνσταντινούπολης στην περιοχή Kuçükçekmece, όπου βρίσκεται και το ομώνυμο γήπεδο.

Εικόνες 4α (2004), 4β (2009): Κατασκευή μεγάλων οικιστικών συγκροτημάτων (τύπος 1.5) εκ των οποίων ορισμένες gated communities χαμηλών οικιστικών προδιαγραφών της εταιρείας ΤΟΚΙ (τύπος 1.14β) σε αγροτικές καλλιέργειες δίπλα σε παλαιότερες συνοικίες «αυθόρμητης γέννησης» δεκαετίας 60 (τύπος 1.9) στον Δυτικό περιαστικό χώρο της Κωνσταντινούπολης (Bezirganbahçe, Kuçükçekmece)

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 61

ΚΡΙΣΤΗ (ΧΡΥΣΑΝΘΗ) ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

κατά τη διάρκεια του επιτόπιου ελέγχου για τον εντοπισμό και καταγραφή των διαφορετικών οίκο-τοπίων κατά την περίοδο 2009-2010 διαπιστώνουμε τα παρακάτω: Στις δορυφορικές εικόνες, γίνεται ιδιαίτερα εμφανής η σχέση κέντρου - περιφέρειας σε ότι αφορά στην παρουσία αδόμητων χώρων και τις πυκνότητες δόμησης. Αντίθετα φαίνεται να επικρατεί ένα συγκεντρωτικό - τομεακό μοντέλο στην παρουσία – απουσία βλάστησης. Πράγματι, οι πυκνότητες δόμησης είναι πιο έντονες στο κέντρο της πόλης σε σχέση με την περιφέρεια είναι όμως πολύ μεγαλύτερες στην Πόλη του Μεξικού από την Κωνσταντινούπολη σε ότι αφορά στην πυκνότητα στο έδαφος, και πολύ μεγαλύτερες στην Κωνσταντινούπολη σε ότι αφορά στην συνολική πυκνότητα δόμησης λόγω της ύπαρξης πολλών πύργων. Οι περιοχές που έχουν πληγεί πρόσφατα από πλημμύρες καθώς και από πυρκαγιές και οι περιοχές μαζικής εναπόθεσης λυμάτων και απορριμμάτων είναι ιδιαίτερα εμφανείς στις δορυφορικές εικόνες υψηλής και πολύ υψηλής ανάλυσης. Πράγματι, από τον επιτόπιο έλεγχο προέκυψε ότι και οι δύο πόλεις αντιμετωπίζουν σοβαρά ζητήματα ρύπανσης και απειλής από μεγάλες φυσικές καταστροφές. Σε πολεοδομικό επίπεδο, στις δορυφορικές εικόνες πολύ υψηλής ανάλυσης, μπορούμε να διακρίνουμε διαφορετικών ειδών κέντρα: • παραδοσιακό ιστορικό κέντρο (που ο επιτόπιος έλεγχος δείχνει ότι παρουσιάζει χωρική διαφοροποίηση : υψηλών εξειδικευμένων από τη μια και καθημερινών αλλά και άτυπων από την άλλη οικονομικών εμπορικών δραστηριοτήτων), • μοντέρνο κέντρο (ο επιτόπιος έλεγχος δείχνει ότι παρουσιάζει ανάμικτα πολεοδομικά χαρακτηριστικά), • επιχειρηματικό κέντρο (ο επιτόπιος έλεγχος το δείχνει ιδιαίτερα προσανατολισμένο στον τριτογενή και τεταρτογενή τομέα αλλά αυτό του το χαρακτηριστικό είναι πρόσφατο και χρήζει περισσότερης έρευνας), • μικρότερα παραδοσιακά κέντρα προαστίων • νέες αμφίβολης ποιότητας κεντρικότητες γύρω από σύγχρονα εμπορικά κέντρα (τύπου Mall). Τα οίκο-τοπία τους είναι έντονα διαφορετικά και αποτυπώνονται πολύ χαρακτηριστικά στις δορυφορικές εικόνες πολύ υψηλής ανάλυσης. Πράγματι, η ιδιαίτερη ιστορία των δύο πόλεων τις κάνει να έχουν σημαντικά ιστορικά κέντρα, που είναι οικιστικά υποβαθμισμένα στις μέρες μας, κατοικούνται από προσωρινούς μετανά-

στες αλλά και παλαιότερους κατοίκους και βρίσκονται σε μιας ιδιαίτερης μορφής διαδικασία “gentrification” που εκτοπίζει τα λαϊκά στρώματα. Αντίστοιχη διαδικασία παρατηρούμε σε εγκαταλελειμμένες ανάμεικτες βιομηχανικές περιοχές που μετατρέπονται σε χώρους αναψυχής. Αυτό όμως δεν φαίνεται στις δορυφορικές εικόνες όταν οι αλλαγές γίνονται μόνο εσωτερικά. Όπως φαίνεται στις δορυφορικές εικόνες, ο βασικός πολεοδομικός ιστός της Κωνσταντινούπολης είναι ανάμικτος. Υπάρχουν περιοχές με πολύ χαμηλές πυκνότητες και παρουσία πρασίνου και άλλες με πολύ υψηλές πυκνότητες. Πράγματι, όπως και στην Πόλη του Μεξικού, άλλες περιοχές έχουν προκύψει από οργανωμένο σχέδιο δόμησης και άλλες χαρακτηρίζονται από εκτός σχεδίου δόμηση. Αντίθετα, ο βασικός ιστός της πόλης του Μεξικού φαίνεται να είναι ιδιαίτερα πυκνός. Οι επεκτάσεις στην περιφέρεια είναι ανάμεικτες στην Πόλη του Μεξικού (λαϊκή αυτοστέγαση, αυθαίρετες βίλλες, οργανωμένη δόμηση) όμως φαίνεται να υπάρχει πολύ μεγαλύτερη διάχυση της αστικοποίησης από αυτήν που παρατηρείται στην Κωνσταντινούπολη. Παράλληλα, όπως προκύπτει από συγκρίσεις με προγενέστερους χάρτες, την τελευταία κυρίως δεκαετία κατασκευάστηκαν πολλά υψηλά κτήρια πολύ υψηλών προδιαγραφών (κυρίως κέντρα υπηρεσιών και εμπορικά κέντρα) και πολυώροφα κτήρια κατοικίας κυρίως στην Κωνσταντινούπολη. Στις δορυφορικές εικόνες πολύ υψηλής ανάλυσης παρατηρούμε πολλές περιοχές με πολύ μικρά στο έδαφος κτίσματα, χαμηλή βλάστηση (όπου και αν υπάρχει), και οργανικό ιστό που, σε αρκετές περιπτώσεις, περιβάλλεται από κάθετους δρόμους που δημιουργούν πολύ μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα. Σε άλλες περιπτώσεις (κυρίως στα ορεινά) κυριαρχεί ένας δαιδαλώδης οργανικός ιστός. Πράγματι, ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά και των δύο πόλεων είναι η λαϊκή αυτοστέγαση και η δημιουργία στη συνέχεια διαμερισμάτων σε χαμηλά σχετικά κτήρια, διαδικασία που βοήθησε σε μεγάλο βαθμό στην μεσοαστικοποίηση ορισμένων λαϊκών κοινωνικών στρωμάτων. Συγκρίνοντας με προηγούμενες δορυφορικές εικόνες πολύ υψηλής ανάλυσης (Google Earth), σήμερα βλέπουμε πολλές από αυτές τις συνοικίες να έχουν πυκνώσει και να είναι πλέον χτισμένες με σταθερά κτήρια (εικόνες 4, 6, 7). Όπως δείχνει ο επιτόπιος έλεγχος, μόνο στις περιοχές όπου αναπτύχθηκε συλλογική δραστηριότητα και διεκδίκηση ή έγκαιρη πολεοδομική επέμβαση βλέπουμε να υπάρχουν πλατείες και χώροι αναψυχής και εκπαίδευσης. Εκεί όπου κυριάρχησε η πλήρης

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 62

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 53-66

εμπορευματοποίηση του χώρου, οι τόποι αυτοί είναι σχεδόν ανύπαρκτοι. Οι επεκτάσεις μέσω λαϊκής αυτοστέγασης σε χώρους που καταλαμβάνονται συλλογικά είναι σήμερα περιορισμένες έως ανύπαρκτες, αυτό όμως δεν αναιρεί το φαινόμενο της λαϊκής αυτοστέγασης σε υποβαθμισμένες ιδιωτικές ή άλλες περιοχές που αυξάνονται στην περιφέρεια των δύο πόλεων (εικόνα 7α). Στην Κωνσταντινούπολη υπάρχουν όμως και περιπτώσεις κατεδάφισης συνοικιών λαϊκής αυτοστέγασης με στόχο την οικονομική αξιοποίηση της περιοχής. Τέτοιο παράδειγμα είναι ο οικισμός που είχε αναπτυχθεί δίπλα στην βιομηχανική περιοχή Ikitelli (εικόνες 3α και β) που κατεδαφίστηκε λόγω της γειτνίασης του με μεγάλες αθλητικές εγκαταστάσεις. Πολλοί από τους κατοίκους αυτής της περιοχής μεταφέρθηκαν σε κτήρια τύπου 14β (εικόνα 4β).

Εικόνες 5α (2004), 5β (2011): Κατασκευή μεγάλων οικιστικών συγκροτημάτων τύπου gated communities υψηλών κατασκευαστικών προδιαγραφών της εταιρίας SINPAS (τύπος 1.13) δίπλα σε διάστικτες περιοχές κατοικίας (1.15) στον Δυτικό περιαστικό χώρο της Κωνσταντινούπολης και κοντά στη λίμνη Kuçükçekmece

Στις δορυφορικές εικόνες παρατηρούμε αρκετές περιοχές που εμφανίζουν αραιές πυκνότητες δόμησης με μεγάλα στο έδαφος κτήρια και έντονη παρουσία πρασίνου. Πράγματι, όπως προκύπτει από τον επιτόπιο έλεγχο, ορισμένες περιοχές στην Πόλη του Μεξικού και στην Κωνσταντινούπολη χαρακτηρίζονται από πολύ υψηλές προδιαγραφές κατασκευής κατοικιών (βίλες) σε χώρους πρασίνου, πολλές από τις οποίες βρίσκονται σε περίκλειστους ιδιωτικούς αστικούς χώρους («gated communities») που έχουν δημιουργηθεί μέσα σε δασικές εκτάσεις με νόμιμες ή παράνομες διαδικασίες. Στην Κωνσταντινούπολη φαίνεται να αναπτύσσονται επίσης ραγδαία τέτοιες περίκλειστες περιοχές με πύργους που απευθύνονται σε αστικά και μεσοαστικά κοινωνικά στρώματα (εικόνα 5β). Αντίθετα, στην Πόλη του Μεξικού οι περιοχές αυτές είναι χαμηλής δόμησης (εικόνα 8β). Το φαινόμενο της αστικής απομόνωσης επεκτείνεται τελευταία και στις λαϊκές – μεσοαστικές συνοικίες (εικόνες 4 και 6). Έτσι έχουμε παραδείγματα ιδιωτικών αστικών περιοχών σε δημόσια γη με πύργους αμφίβολης ποιότητας για λαϊκή κατοικία στην Κωνσταντινούπολη (εικόνα 4) και ιδιωτικές οργανωμένες επεκτάσεις σε δημόσια ή κοινοτική γη με αμφίβολης ποιότητας χαμηλές κατοικίες και περιβάλλοντα στην Πόλη του Μεξικού (εικόνα 6). Στις δορυφορικές εικόνες παρατηρούνται πολύ μεγάλα στο έδαφος κτήρια (από τη μία βιομηχανικά και από την άλλη μεγάλα κτήρια υπηρεσιών) που γειτνιάζουν με εντελώς διαφορετικά αστικά οικο-τοπία. Πράγματι, και στις δύο πόλεις αρχικά η βιομηχανία και η κατοικία ήταν ανάμεικτη σε όλη την πόλη, ενώ μετά τη δεκαετία του ’60 δημιουργήθηκαν βιομηχανικές ζώνες στις παρυφές των πόλεων που σήμερα έχουν ενσωματωθεί εν μέρει στον αστικό ιστό λόγω αστικής διάχυσης. Παράλληλα η επιλογή εγκατάστασης των υψηλού επιπέδου υπηρεσιών, των πανεπιστημίων και των καλύτερων κλινικών κοντά σε δασικές περιοχές έπαιξε έναν ρόλο στην έλξη και την οικιστική εγκατάσταση εύπορων κοινωνικο-οικονομικών στρωμάτων (και αντίστροφα). Παρατηρούνται επίσης νέες περιοχές κατοικίας με μεγάλες κατασκευές – κτήρια σύμβολα και εμπορικά κέντρα τύπου Mall. Στις δορυφορικές εικόνες παρατηρούνται πρόσφατα οικοδομημένες περιοχές με υψηλά κτήρια, κοντά στο παραδοσιακό κέντρο. Πράγματι, τα νέα χρηματο-πιστωτικά κέντρα και οι αντίστοιχες υπηρεσίες συγκεντρώνονται στις κεντρικές – βόρειες περιοχές της Κωνσταντινούπολης (Beyoglu, Besiktas, Sisli) καθώς και σε ορισμένα Νοτιο-ανατολικά επιμέρους κέντρα και αντίστοιχα, στις

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 63

ΚΡΙΣΤΗ (ΧΡΥΣΑΝΘΗ) ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

κεντρικές, δυτικές και Νοτιο-δυτικές περιοχές της πόλης του Μεξικού (Polanko, Satelite, Santa Fe) που εξυπηρετούνται επαρκώς από όλα τα δίκτυα (ύδρευσης, αποχέτευσης, τηλεπικοινωνιών) και τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς και διαθέτουν γρήγορη πρόσβαση στο διαδίκτυο σε αντίθεση με άλλες περιοχές της πόλης όπου κυριαρχούν οι λαϊκές συνοικίες και οι υπηρεσίες καθημερινής χρήσης (που δεν έχουν επαρκή κάλυψη από τα παραπάνω δίκτυα). Οι αλλαγές – αναδιαρθρώσεις των κέντρων των πόλεων και η δημιουργία νέων επιχειρηματικών κέντρων σε συνέχεια ή σε απόσταση από αυτά, δίνουν στις πόλεις αυτές μια επίφαση παγκόσμιου ρόλου που όμως είναι αρκετά αμφισβητήσιμη, μιας και παραμένουν έντονα εξαρ-

τημένες από άλλα κέντρα των λεγόμενων «παγκόσμιων πόλεων» όπου έχουν την έδρα τους οι επιχειρήσεις που κυριαρχούν στα επιχειρηματικά τους κέντρα. Όπως φαίνεται στις δορυφορικές εικόνες, οι δύο πόλεις έχουν αρκετά καλά ανεπτυγμένα δίκτυα μεγάλων δρόμων, ενώ, όπως έγινε γνωστό από τους αντίστοιχους χάρτες της κάθε πόλης και επιτόπιους ελέγχους, διαθέτουν επίσης δίκτυα metro, metro-bus tram-bus, που όμως δεν εξυπηρετούν επαρκώς τις ολοένα και περισσότερο απομακρυσμένες περιφέρειες λαϊκών συνοικιών που εξυπηρετούνται κυρίως από ένα σύστημα μικρών ιδιωτικών λεωφορείων (10-20 θέσεων) που καλύπτει όλη την μητροπολιτική περιοχή.

Εικόνες 6α (2002), 6β(2009): Κατασκευή οικιστικών συγκροτημάτων τύπου gated communities με μεσοαστικές – λαϊκές κατοικίες χαμηλού ύψους (τύπος 1.14α) δίπλα σε συνοικίες «αυθόρμητης γέννησης» (τύπος1.9) που ξεκίνησαν ως συνοικίες λαϊκής αυτοκατασκευής (τύπος 1.10) στον Βορειοανατολικό περιαστικό χώρο της πόλης του Μεξικού (Tepexpan του Ecatepec) πάνω σε υποβαθμισμένη περιοχή αποξηραμένης λίμνης.

Εικόνες 7α (2002), 7β (2009): Πύκνωση και σταθεροποίηση συνοικιών «αυθόρμητης γέννησης» δεκαετίας ’90 (τύπος1.9) που ξεκίνησαν ως συνοικίες λαϊκής αυτοκατασκευής (τύπος 1.10) και κατασκευή νέων ίδιου τύπου, στον Ανατολικό περιαστικό χώρο της πόλης του Μεξικού, Chicoloapan

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 64

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 53-66

Τελικά, στα σχήματα 1α και 1β παρουσιάζεται μια ενδεικτική πρόταση σχηματοποίησης της οίκο-τοπιακής δομής των δύο πόλεων με έμφαση στις σύγχρονες αλλαγές στον αστικό χώρο. Παρουσιάζονται ενδεικτικά ορισμένες από τις παραπάνω διαδικασίες και γίνεται προσπάθεια τα σχήματα να αντιστοιχούν σε γενικές γραμμές στο έδαφος. Δεν παρουσιάζονται αναλυτικά οι τύποι των κέντρων λόγω κλίμακας. Στα σχήματα κυριαρχεί το δίπολο: βιομηχανία – κατοικία από τη μια και υπηρεσίες, χρηματοπιστωτικά κέ-

ντρα, πανεπιστήμια – κατοικία από την άλλη που σχετίζεται άμεσα με τους συγκεκριμένους οδικούς άξονες. Έτσι και στις δύο πόλεις παρατηρείται μια δομική κοινωνικο-χωρική διαφοροποίηση που μπορεί να ερμηνευθεί εν μέρει με το μοντέλο του Hoyt και κυρίως με ένα διπολικό μοντέλο ασυμμετρίας που εξηγεί την εξάρτηση του ενός κοινωνικού πόλου από τον άλλο και αρθρώνεται γύρω από βασικούς άξονες κυκλοφορίας. Αντίθετα, η πρόσφατη δημιουργία περίκλειστων αστικών χώρων όλων των κοινωνικών ομάδων, αντίστοιχα, ενισχύει περισσότερο την διαμόρφωση ενός είδους μωσαϊκού που ταιριάζει περισσότερο με το μοντέλο των Harris & Ullman. Τα παραπάνω φαινόμενα φαίνεται να ενισχύουν τους κοινωνικο-χωρικούς διαχωρισμούς κάνοντας τους παράλληλα ιδιαίτερα πολύπλοκους. Η οικο-τοπιακή αυτή ανάλυση χρειάζεται να εμπλουτισθεί με ανάλυση κοινωνικο-οικονομικών στοιχείων και επιτόπια έρευνα (όπως και στο Petropoulou 2011).

7. Συμπεράσματα

Εικόνες 8α (2002), 8β (2009): Κατασκευή μεγάλων οικιστικών συγκροτημάτων τύπου gated communities (τύποι 1.13 α και β) σε περιοχή παλαιών λατομείων δίπλα σε περιοχές κατοικίας με κήπους και παλαιότερη κοινότητα (pueblo de Tetelpan) (τύποι 1.8, 1.12) και σε κοντινή απόσταση από συνοικίες «αυθόρμητης γέννησης» (Barranca El Moral και La Malinche) δεκαετίας 70 που στο μεταξύ έχουν πυκνώσει (τύπος 1.9) στον Νοτιοδυτικό περιαστικό χώρο της πόλης του Μεξικoύ. Πηγές: Google Earth (2002 - 2011), INEGI, Guia Roji, Basar Soft και επιτόπια έρευνα (2009) στην Πόλη του Μεξικού και στην Κωνσταντινούπολη στις περιοχές που φαίνονται στις εικόνες 1 και 2.

Η βασική ιδέα αυτής της εργασίας στηρίζεται στο ότι οι μητροπόλεις της Μεσογείου (Leontidou, 2006), και της Λατινικής Αμερικής (Deler, 1994), παρά την διαφορετικότητα τους, παρουσιάζουν παρόμοια χαρακτηριστικά στον τρόπο εξέλιξης της αστικής δομής και οργάνωσης τους, πράγμα που οφείλεται κυρίως στον τρόπο ανάπτυξής τους (Petropoulou, 2003 και 2011). Η προγενέστερη αυτή έρευνα καθώς και άλλες (Ramadier κ.ά., 2007) έδειξαν ότι η οικο-τοπιακή ανάλυση μπορεί να χρησιμεύσει ως εργαλείο για τη σύγκριση του τρόπου εξέλιξης της αστικής δομής των σύγχρονων μητροπόλεων. Από αυτήν την σκοπιά, μελετήθηκαν οι οικο-τοπιακές κατηγορίες της Πόλης του Μεξικού και έγιναν συγκρίσεις με αυτές της Κωνσταντινούπολης. Τελικά, το σύνολο των οικο-τοπίων αυτών των πόλεων φαίνεται να αναδεικνύει συγκρίσιμες διαδικασίες ανάπτυξης, αποτέλεσμα ταυτόχρονων αλληλεπιδράσεων διεθνών και τοπικών παραγόντων, δηλαδή τοπικο-παγκόσμιων διαδικασιών. Πράγματι, στις αρχές του 21ου αιώνα παρατηρούνται νέα χαρακτηριστικά στη δομή των δύο πόλεων και γίνονται πιο έντονα εμφανείς οι επιδράσεις της μητροπολεοποίησης (INURA, 2010). Κύρια χαρακτηριστικά είναι: οι νέες αποκλεισμένες – απομονωμένες περιοχές (gated communities), η έμφαση στην δημιουργία Business center και σε νέα σύγχρονα πλούσια

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 65

ΚΡΙΣΤΗ (ΧΡΥΣΑΝΘΗ) ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

Σχήματα 1α και 1β: Ενδεικτικά σχήματα οργάνωσης του χώρου των μητροπολιτικών περιοχών της πόλης του Μεξικού και της Κωνσταντινούπολης (Αποτύπωση σε κίνηση)

Το παραπάνω μοντέλο εμπλουτίζει με νέα φαινόμενα το μοντέλο που παρουσιάστηκε από την Petropoulou C. (2003, 2004, 2011) στη σύγκριση Μητροπολιτικών Περιοχών Αθήνας και Πόλης του Μεξικού το οποίο με τη σειρά του βασίστηκε και επέκτεινε το μοντέλο που παρουσιάστηκε στο Deler (1994)για τις λατινοαμερικάνικες πόλεις.

προάστια και η μεταφορά κατοίκων του κέντρου και ορισμένων συνοικιών σε απομονωμένες ελεγχόμενες περιοχές που εύκολα μπορεί να γκετοποιηθούν. Το φαινόμενο της αστικής απομόνωσης επεκτείνεται τελευταία και στις λαϊκές – μεσοαστικές συνοικίες. Παράλληλα, ορισμένες παλαιότερες περιοχές λαϊκής αυτοκατασκευής, μεσοαστικοποιούνται. Τα παραπάνω φαινόμενα προκαλούν νέους κοινωνικο-χωρικούς διαχωρισμούς που μπορούν να παρουσιαστούν σχηματικά μέσω ενός αφαιρετικού σχήματος οργάνωσης του χώρου, χρήζουν όμως περαιτέρω έρευνας. Μια πληρέστερη προσέγγιση αυτών των φαινομένων μπορεί να γίνει με επιτόπιες ποιοτικές κοινωνικές έρευνες που δεν περιλαμβάνονται στα πλαίσια αυτής της εργασίας.

Σημειώσεις 2. Η προσέγγιση του «τοπίου» πλησιάζει σε αυτήν που χρησιμοποιείται στην Οικολογία Τοπίου (με ιδιαίτερη έμφαση στις κοινωνικο-οικονομικές και οικολογικές δομές που συνεισφέρουν στη δημιουργία των αστικών «οίκο-τόπων»). Όμως δεν γίνεται δεκτή από τη συγγραφέα η χρήση της έννοιας του «τοπίου» μιας και δεν έχει λάβει υπόψη τον παρατηρητή. Από τη στιγμή που διαφορετικοί παρατηρητές ερμηνεύουν αυτούς τους «οίκο-τόπους», κάνουν μία διϋποκειμενική ερμηνεία η οποία εξαρτάται από την εμπειρία τους, την γνώση τους, το ή τα πολιτιστικά μοντέλα που τους έχουν επηρεάσει αλλά κυρίως τη γνώση της ιστορίας και της γεωγραφίας του τόπου που αναλύουν και τα βιώματα τους (Berque, 1995, Terkenli, 2001) καθιστώντας αυτούς εμπλεκόμενους θεατές και όχι «αντικειμενικούς» παρατηρητές. Τελικά ο ερμηνευμένος «οίκο-τόπος» συνιστά το λεγόμενο «οικο-τοπίο» («éco-paysage») και όχι το «τοπίο». 3. Οι οικο-τόποι, επομένως και τα οίκο-τοπία δεν είναι ομοιογενή παρ’ότι μπορεί να φαίνονται ως τέτοια σε μία κλίμακα μιας και δεν υπάρχει ομοιογένεια στο χώρο. Παρατηρώντας τις εικόνες των οίκο-τόπων σε μια δορυφορική εικόνα οι περιοχές που μπορεί να οριστούν ως ομοιογενείς σε μία κλίμακα μπορεί να είναι πιο σύνθετες σε μία άλλη. Τελικά είναι η εσωτερική συνοχή και ποικιλότητα μιας περιοχής σε σχέση με τις διπλανές της που δίνουν την εντύπωση της ομοιογένειας. 4. Ο Δήμος του Μεξικού (DF) είχε το 2005, 8.721.000 κατοίκους σε 1485 km2 (INEGI, 2010) η Μητροπολιτική Περιοχή με 18 Δήμους επιπλέον είχε 17.600.000 (DF, 2010), η περιοχή της κοιλάδας του Μεξικού 19.232.000 κατοίκους σε έκταση 9560 km2 (INEGI, 2010). 5. Τυπολογία αστικών οίκο-τοπίων που προέρχεται από τρείς διαδικασίες: Eco: από δορυφορικές εικόνες SPOT υψηλής ανάλυσης με τη βοήθεια άλλων εικόνων πολύ υψηλής ανάλυσης, US: από τοπογραφικούς χάρτες, City: από επιτόπιες παρατηρήσεις. 6. Αναλύονται μόνο οι 4 πρώτοι τύποι εντός του αστικού και του περιαστικού χώρου (κλίμακες 1/25.000 – 1/100.000) ενώ οι κατηγορίες 5-10 αντιστοιχούν σε κλίμακα 1/100.000. 7. Μπορούν να χωριστούν και με βάση τις πυκνότητες, όπως στην τυπολογία που προτείνεται στο : Πετροπούλου, Πάγκας (2006: 78). Κάθε τύπος οικο-τοπίου μπορεί να περιλαμβάνει σε ειδικές υποομάδες τις έντονα υποβαθμισμένες περιοχές λόγω ρύπανσης αν είναι δυνατή η διάκρισή τους. 8. Μπορούν να διακριθούν και σε: α. πολύ καλή ποιότητα περιβάλλοντος έως ανεκτή, β. υποβαθμισμένο οικοσύστημα έως κατεστραμμένο, καθώς και σε: α. ανοιχτούς ή δημόσιους χώρους χωρίς είσοδο β. κλειστούς με είσοδο χώρους γ. ιδιωτικούς χώρους

Βιβλιογραφία BARTU CANDAN, A., KOLLUOGLU, B. (2008), «Emerging spaces of neoliberalism: A gated town and a public housing project in Ιstanbul», New Perspectives on Turkey, 39, 2008: 5-46. BERQUE, A., (1995), Les raisons du paysage. De la Chine antique aux environnements de synthèse, Paris: Hazan. BOLIVAR, A., COULOMB, R., MUÑOZ, C., coordinadores (1993), «Metrópoli, Globalidad y Modernización. Mexico - Santiago de Chile». Mexico: Libros de Cotidiano. BOOKCHIN, M. (1979), Τα όρια της πόλης, Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος. BOURDIEU, P. (dir.), (1993), La misère du monde, Paris: Seuil. CELECIA, J. (1998), Desarrollo sostenible y ciudad : mas alla del virtuoso discurso. Ciudades, 37, 1-3/1998, RNIU, Puebla: 12-25

005_Layout 1 29/04/2014 10:40 π.μ. Page 66

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 53-66

CMAU (2000), «Programa de Ordenación de la Zona Metropolitana del Valle de México» Comisión Metropolitana de Asentamientos Humanos. DAVIS, M. MONK, D. (2008), Paradis Infernaux, Paris: Les Prairies Ordinaires. DELER, J.P., LE BRIS, E., SCHNEIER, G. (éditeurs) (1998), «Les métropoles du Sud au risque de la culture planétaire». Paris: Karthala DELER, J.P. (1994), «La ville en Amérique Latine». Problèmes d’Amérique Latine 14/1994, 37-46. La documentation Française. DF. (2010)a, http://www.mexicocity.gob.mx/ contenido. php? cat= 11300&sub=5&idioma=es (21/10/2010) DF. (2010)b, http://www.edomex.gob.mx/poblacion/ docs/2009/ PDF/ZMVM.pdf (21/10/2010) DUREAU, F., DUPONT, V., LELIÈVRE, E., LEVY, J.P., LULLE, T., (éditeurs) 2000, «Métropoles en mouvement. Une comparaison internationale». Paris: Anthropos-Economica, IRD ERKIP, F. (2000), «Global transformations versus local dynamics in Istanbul. Planning in a fragmented metropolis». Cities, Vol17, No5, 2000:371–377, ESEN, O. (2009), «Learning from İstanbul. The city of İstanbul» Material production and production of the discourse. Istanbul. GARZA, G. coord, (2000), La Ciudad de Mexico en el fin del segundo Milenio - Mexico: Colegio de Mexico GDF Great Istanbul (2010), http://www.greatistanbul.com/numbers.htm (21/10/2010) και http://www.ibb.gov.tr/en-US/Organization/MunicipalHistory/Pages/AnaSayfa.aspx HARVEY, D., (2006), Spaces of Global Capitalism: Towards a Theory of Uneven Geographical Development. London: Verso. HIERNAUX, D., TOMAS, F. coord., (1994), Cambios Económicos y periferia de las grandes ciudades. El caso de la Ciudad de México, Mexico: UAM-X&IFAL. INEGI, (2010), Απογραφή 2005, http://www.inegi.org. mx /lib/ Olap/consulta/ general_ver4 (21/10/2010) INURA (1998), Possible urban worlds. Urban strategies at the end of the 20th century, Birkhauser Verlag, Zurich INURA (2009), 19th INURA Conference. Istanbul 27/6-3/7/2009. http://inuraistanbul2009.wordpress.com INURA (2010), 20th INURA Conference Zurich 27-30/6/2010 http://www.inura.org/2010/welcome.html JALABERT, G. (coord.) (2001), Portraits des grandes villes. Sociétés, pouvoirs, territoires, Toulouse: Presses universitaires du Mirail JIMENES, M., TANG, BO-SIN., YALCHINTAN, M.C., ZIBEL, E. (2002), «The Global City Hypothesis for the periphery. A comparative case study of Mexico City, Istanbul and Guangzou», στο: Thomley A., Rydin Y., 2002 Plannining in a global Era, Ashgate Publishing, Ltd: 47-77. KEYDER, C. (2005), «Globalization and social exclusion in Istanbul». International Journal of Urban and Regional Research Vol.29.1, 3/2005:124–134. LEFEBVRE, H. (2000), La production de l’espace, Paris: Anhtropos. LEONTIDOU, L. (2006), The Mediterranean city in transition, New York, Cambridge: Cambridge University Press Human Geography. MASSEY, D. & ALLEN, J., coord. (1984), Geography Matters!, Cambridge University Press& Open University. MASSEY, D. (2008), Για το χώρο, Aθήνα: Ελληνικά Γράμματα.. McFARLANE, C. (2010), «The Comparative City: Knowledge, Learning, Urbanism». International Journal of Urban and Regional Research Vol.34.4, 12/2010: 725–742 MMI (2005), Metropolitan Municipality of Istanbul, Earthquake Master Plan for Istanbul, executive summary, 2005. http://www.greatistanbul.com/district.htm (πρόσβαση 6/10/2010 και 21/10/2010)

NAVEH, Z. (2000), «Wat is holistic landscape ecology ? A conceptual introduction». Landscape and Urban Planning, 50: 7-26. NEUWIRTH, R. (2007), «Security of tenure in Istanbul: the triumph of the ‘self service city’. Enhancing Urban Safety and Security: Global Report on Human Settlements 2007. http://www.unhabitat.org/grhs/2007 ONU-HABITAT (2010), STATE OF THE WORLD’S CITIES 2010/2011 PC_UK, (2009), Pricewaterhouse Coopers UK. Economic Outlook (11/2009) PETROPOULOU, C. (2003), “Étude comparée des changements périurbains. Les quartiers spontanés à Athènes et à Mexico”. Thèse de Doctorat. ULP-Στρασβούργο PETROPOULOU, C. (2011), Développement urbain et éco-paysages urbains, Paris: L’Harmattan. PRADILLA COBOS, E. (2008), Existen ciudades globales en America Latina ? CIUDADES 77, 1-3/2008: 2-8, Puebla: RNIU. RAMADIER, T., PETROPOULOU, C., HANIOTOU, H., BRONNER, A-C., ENAUX, C., (2007), «Mobilité quotidienne et morphologie urbaine» In Theriault M., Desrosiers F., «Information Géographique et Dynamiques Urbaines», Lavoisier-Hermès, Paris: 319-346. ROBINSON, J. (2011), «Cities in a World of Cities: The Comparative Gesture». International Journal of Urban and Regional Research Vol.35,1/1/ 2011: 1–23 ROY, Α. (2009), «The 21st-Century Metropolis: New Geographies of Theory». Regional Studies, Vol.43.6, 7/2009: 819–830 SHATKIN, G. (2007), «Global cities of the South: Emerging perspectives on growth and inequality» Cities, Vol.24, No.1, 2007: 1–15 SASSEN, S. (2006) Cities in a World Economy, N.Y: Pine Forge Press. TAN, P. (2009)a, «Tophane: The Closing-In of an Istanbul Neighbourhood». Sarai Reader, Frontiers, 2007:484-490. TAN, P. (2009)b, «Istanbul Gated communities». Bidoun Magazine www.bidoun.com TAΥLOR, P.J. (2000), «World Cities and Territorial States under Conditions of Contemporary Globalization. The 1999 Annual Political Geography Lecture». Political Geography, 19 (1), 2000: 5-32. TAYLOR, P.J. (2005), «Leading World Cities: Empirical Evaluations of Urban Nodes in Multiple Networks». Urban Studies, 42, 9: 1593-1608 TERKENLI T. (2001), «Towards a theory of the landscape: the Aegean landscape as a cultural image». Landscape and Urban Planning 57, 2001 : 197-208. VALENZUELA, A. (2006), «Mexico City – Megacity». Interim Report. Center for Sustainable Urban Regeneration. The University of Tokyo. Παρουσίαση στο ΤΜΧΑ – ΑΠΘ 2010. WALLERSTEIN, Ι. (2009), «Για να καταλάβουμε τον κόσμο μας. Εισαγωγή στην Ανάλυση Κοσμοσυστημάτων». Θεσσαλονίκη: Θύραθεν. ZONNEVELD, I. (1994), «Landscape ecology and ecological networks». In: Cook E., Van Lier H. κ.α. «Landscape planning and ecological networks». Amsterdam: Elsevier Science B.V.: 8-20. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ, Χ., ΠΑΝΓΚΑΣ, N. (2006), «Χωροταξική προσέγγιση του περιαστικού χώρου με βάση την τοπιο-οικοσυστημική θεώρηση», Γεωγραφίες No12, 2006: 69-83. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ, Χ., ΡΑΜΑΝΤΙΕ T. (υπό έκδοση), Αστικά τοπία και καθημερινή κινητικότητα.

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 67

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 67-81

ΑΝΙΧΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΗ ΧΩΡΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΩΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΥΝΔΗΛΩΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΜΥΘΟΥ: ΤΑ «ΓΑΛΑΤΙΚΑ ΧΩΡΙΑ» ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ* Ειρήνη Μίχα1

Περίληψη Με έναυσμα πολλαπλές πρόσφατες αναφορές στον ελληνικό έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο στο γαλατικό χωριό του Astérix, στην εργασία επισημαίνεται η όλο και πιο έντονη μετατόπιση του δημόσιου λόγου από την πολιτική στην ηθική, με συνέπεια τη χωροκοινωνική πόλωση και την ανακύκλωση του φόβου και της ανασφάλειας. Η απόδοση συγκεκριμένων μορφών συλλογικής δράσης με την εικόνα περιτειχισμένων ανυπότακτων χωριών εξυπηρετεί είτε την απαξίωση και καταστολή κάθε μορφής διαμαρτυρίας, είτε αντίθετα την ανάδειξη της θωράκισης και του ηρωισμού σε πρότυπο αντίστασης. Τα νοητά τείχη των γαλατικών χωριών περιχαρακώνουν κοινωνίες ιδανικές, στατικές και «αμόλυντες», απαξιώνοντας όσους και όσες δεν μπορούν να ενταχθούν στο εσωτερικό τους. Στόχος της εργασίας είναι, ανιχνεύοντας το ιδεολογικό υπόβαθρο αυτών των αναπαραστάσεων, να αναδειχθεί η σημασία των (αθέατων) ενδιάμεσων χώρων, εκεί όπου καθημερινές διεκδικήσεις, ποικίλα και συχνά συγκρουσιακά αιτήματα, σιωπηρές και επίμονες «παραβιάσεις» κανόνων αποσταθεροποιούν τη θεωρία της μοναδικής και αναπόφευκτης προοπτικής για την εξέλιξη του χώρου.

Tracing the socio-spatial polarization through the connotations of the gaulish village’s representations Irini Micha Abstract Focusing on the multiple recent references in the Greek media to the symbolic meaning of Asterix’s Gaulish village, this paper argues that, in public discourse, a constant reference to morality is suggested to substitute political critique, thus resulting in a socio-spatial polarization, recycling insecurity and fear. The repeated representation of specific forms of collective action as rebellious enclosed villages, serves either in devaluating and suppressing actions of protest, or in turning gated protection and heroism to a resistance model. Whether mental or moral, the walls of Gaulish villages entrench ideal, static and unspoiled communities, excluding those who differ. Investigating the ideological support of this representation, the paper aims to reveal the importance of the less examined intermediary spaces, where everyday multiple and often conflicting claims, silent but persistent trespasses of dominant rules, questioning the representation of clear and legible socio-spatial divisions, and the relevant “no alternative perspective” theory as well.

Εισαγωγή Διανύοντας στην Ελλάδα μια παρατεταμένη περίοδο ραγδαίων οικονομικών και κοινωνικών μεταλλαγών, που οδήγησε στην αποσάθρωση του παραγωγικού ιστού και των κοινωνικών παροχών, στην ανεργία, σε συνθήκες αυξανόμενης φτώχειας, θυμού και εξαθλίωσης, γίνεται πια επίπονα ορατό ότι η κρίση δεν αφορά μόνο οικονομικά μεγέθη και θεσμούς, είναι εξίσου κρίση κοινωνικοπολιτική και ακόμα πιο έντονα ιδεολογική. Συνεπώς αφορά επίσης νοήματα, χω1. Λέκτορας, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ e-mail: imicha@arch.ntua.gr και emi198@yahoo.com

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 68

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 67-81

ρικές σημασίες και κοινωνικές αξίες. Αφορά πρωταρχικά την ιδέα και τη λειτουργία της δημοκρατίας. Έναυσμα στην εργασία ήταν οι πολλαπλές αναφορές τα τελευταία χρόνια τόσο στα ΜΜΕ όσο και στον πολιτικό λόγο στη συμβολική σημασία του «γαλατικού χωριού», σε ένα μύθο ή μια «επινοημένη παράδοση», όπως ίσως θα χαρακτήριζε ο Eric Hobsbawm τις συνδηλώσεις αντίστασης, ανυπακοής, ηρωισμού και θωράκισης που η συγκεκριμένη αναπαράσταση (στις εγχώριες μεταλλάξεις της) συνήθως ενσωματώνει. Ανιχνεύοντας τις συνδηλώσεις αυτές και το ιδεολογικό τους υπόβαθρο, στην εργασία γίνεται μια προσπάθεια να αναδειχθούν κάποια από τα εμπόδια που δυσχεραίνουν την ικανότητά μας να αντιμετωπίσουμε συλλογικά την κρίση και το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που τη συντηρεί και την εδραιώνει. Ειδικότερα, με βάση έναν θεωρητικό προβληματισμό που επισημαίνει τη σημασία των, απαξιωμένων από τις κυρίαρχες αφηγήσεις, ενδιάμεσων χώρων −των χώρων όπου καθημερινά διεκδικούνται ποικίλα και συχνά συγκρουσιακά αιτήματα, βιώνεται η ετερότητα, αναπτύσσονται σχέσεις και μέσα από αυτές, όχι απαραίτητα συνειδητά, μετατοπίζονται όρια, αμφισβητούνται «κανονικότητες» και παγιωμένες ιεραρχίες−, στόχος είναι να διατυπωθούν ορισμένες σκέψεις για τον απεγκλωβισμό από το ερμηνευτικό εκείνο πλαίσιο που εγκαθιδρύει διπολικά σχήματα και χωρο-κοινωνικούς διαχωρισμούς εντείνοντας έτσι τα όρια ανάμεσα σε κάποιο «εμείς» και κάποιους «άλλους». Το 2001, στο φόρουμ «Απραγματοποίητη Δημοκρατία» που εξελίχθηκε στο πλαίσιο της διεθνούς έκθεσης σύγχρονης τέχνης Ντοκουμέντα 11, στο Κάσελ της Γερμανίας, η Chantal Mouffe υποστήριξε ότι η υπέρβαση της αριστεράς και της δεξιάς προς όφελος μιας συναινετικής πολιτικής του κέντρου έχει οδηγήσει σε μια συνεχώς αυξανόμενη τάση αναγωγής της πολιτικής στην ηθική και το δίκαιο. Στην εισήγησή της εξηγούσε: «όταν μια κοινωνία στερείται δυναμικής δημοκρατικής ζωής στην οποία αντιπαρατίθενται πολλές και ποικίλες δημοκρατικές πολιτικές ταυτότητες, τότε στρώνεται το έδαφος για την αντικατάσταση των πολιτικών ταυτοτήτων από άλλες ταυτίσεις, ταυτίσεις εθνοτικής, θρησκευτικής, ή εθνικιστικής φύσης, γεννώντας ανταγωνισμούς τους οποίους δεν μπορεί να διαχειριστεί η δημοκρατική διαδικασία» (στο: Hall κ.ά 2010:65-66). Δώδεκα χρόνια μετά, ο προβληματισμός αυτός αποκτάει ιδιαίτερη επικαιρότητα, καθώς βρισκόμαστε αντιμέτωποι και αντιμέτωπες με έναν πρωτοφανή κυβερνητικό αυταρχισμό. Η απώλεια ιδεολογικών ορίων ευνόησε και στη χώρα μας την ανά-

πτυξη ενός λαϊκίστικου επικοινωνιακού λόγου, που οδήγησε τελικά στη φθορά των θεσμών και στην άρση εμπιστοσύνης στα πολιτικά κόμματα. Η οικονομική κρίση συνοδεύεται σήμερα και από μια βαθύτερη πολιτική κρίση που κλονίζει το ίδιο το σύστημα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, ενώ η ελληνική κοινωνία μοιάζει σταδιακά να εγκλωβίζεται σε έναν «εθνικισμό παραδοσιακό, ανεπίκαιρο, φανατικό και ξενοφοβικό» (Φραγκουδάκη 2013:11-13). Σημαντικό διακύβευμα της σημερινής συγκυρίας είναι ότι τα «επικίνδυνα αυτά παραπροϊόντα» της, όπως τα αποκαλεί ο Arundhati Roy (στο: Bauman 2008:25), διαμορφώνουν έναν ηθικοπλαστικό (και έντονα ανιστόρητο) λόγο, ο οποίος εμφανίζεται ως όχημα για την αποκατάσταση της διαταραγμένης φυσικής τάξης των πραγμάτων. Ο λόγος αυτός εδραιώνει την πεποίθηση ότι υπάρχει μία και αδιαπραγμάτευτη αλήθεια, μια μοναδική λύση την οποία δε δικαιούμαστε να συζητήσουμε, να αμφισβητήσουμε ή ακόμα και να ερμηνεύσουμε. Ρίχνοντας νοσταλγικές ματιές στο παρελθόν (ή πιο σωστά σε μια εξιδανικευμένη εκδοχή του), κατασκευάζει ευανάγνωστους, καθαρούς διαχωρισμούς (ασφάλεια/εγκληματικότητα, ταυτότητα/ετερότητα, τακτοποίηση/αναρχία, ιδιωτικό/δημόσιο, συναίνεση/ασυμφωνία, ηρωισμός/δειλία, ουτοπία/δυστοπία κ.ά), που θωρακίζουν κοινωνικές ταυτότητες και χώρους.

Το υλικό της εργασίας «Βρισκόμαστε γύρω στο 50 π.Χ. Όλη η Γαλατία είναι υπό ρωμαϊκή κατοχή… Όλη; Όχι! Ένα χωριό ανυπότακτων Γαλατών αντιστέκεται ακόμη και θα αντιστέκεται για πάντα στους εισβολείς. Και η ζωή δεν είναι εύκολη για τους ρωμαίους λεγεωνάριους που φρουρούν τα οχυρά στρατόπεδα Babaorum, Aquarium, Laudanum και Petibonum…» (εικόνα 1). Έτσι ξεκινούν όλα τα άλμπουμ του Astérix, τόσο τα 24 πρώτα με κείμενα του René Goscinny όσο και τα 10 που εκδόθηκαν μετά το θάνατό του από το συνεργάτη του Alberto Uderzo, και ακολουθεί ένα λίγο πολύ σταθερό αφηγηματικό μοτίβο: ορισμένες εισαγωγικές σελίδες αφιερωμένες στην καθημερινότητα στο γαλατικό χωριό, η κατεξοχήν περιπέτεια που οδηγεί τους ήρωες (με μοναδικό όπλο το μαγικό φίλτρο του δρουίδη Panoramix) σε χώρες μακρινές, από το Βέλγιο έως την Αμερική, και τέλος η επιστροφή που συνοδεύεται από το καθιερωμένο

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 69

ΕΙΡΗΝΗ ΜΙΧΑ

Το γαλατικό χωριό του Astérix στη Βρετάνη δεν υπήρξε. Έχει τεκμηριωθεί πια και επιστημονικά από τη διεξοδική μελέτη των Ολλανδών καθηγητών κλασικής φιλολογίας και αρχαίας ιστορίας αντίστοιχα René Van Royen & Sunnyva Van Der Vegt (2002). Όμως αυτό ίσως να μην έχει και τόση σημασία, ούτε, όπως εξήγησε ο E. Hobsbawm (2013:281,287) σε μια πρόσφατα δημοσιευμένη διάλεξη για το μύθο του αμερικάνικου καουμπόη, τα προφανή κοινά στοιχεία που παρουσιάζουν ανάλογες «επινοημένες παραδόσεις» − όπως η γενναιότητα, η απειθαρχία, μια δόση βαρβαρότητας κ.ά. Το πιο σημαντικό είναι «η ιδεολογική και πολιτική τους ευελιξία». Η επινοημένη καουμπόικη παράδοση σχετίζεται με την άνοδο του φυλετικού διαχωρισμού και τον αντιμεταναστευτικό ρατσισμό, και για αυτό είναι επικίνδυνη κληρονομιά. Ο μύθος του γαλατικού χωριού δεν είναι βέβαια τόσο δημοφιλής. Αποδεικνύεται όμως χρήσιμο εργαλείο για να εντοπίσουμε τις αγκυλώσεις μιας ιδεολογίας σε παγιωμένες χωρο-κοινωνικές περιχαρακώσεις, μιας ιδεολογίας που μοιάζει στις μέρες μας, όπως ελίσσεται και θολώνει τα πολιτικά όρια, να βρίσκει ευρύτατη συναίνεση.

Εικόνα 1. Πηγή: Goscinny & Uderzo 1966:3

1. «Eμείς» και οι «άλλοι»: χωρο-κοινωνικοί διαχωρισμοί

νικητήριο φαγοπότι. Με σατιρικούς υπαινιγμούς για πολιτικά πρόσωπα και πρακτικές, με έξυπνους αναχρονισμούς και πλήθος ευρηματικών χιουμοριστικών στοιχείων που διακωμωδούν τον εκσυγχρονισμό της γαλλικής κοινωνίας, οι περιπέτειες του Astérix αποτελούν αξεπέραστο εκδοτικό φαινόμενο στη μεταπολεμική Γαλλία. Το υλικό της εργασίας αποτελούν άρθρα σε εφημερίδες, περιοδικά και ιστοσελίδες, στα οποία ο χώρος που παρουσιάζουν παραπέμπει στις ιστορίες του Astérix και ιδιαίτερα στο αρχικό σκίτσο του γαλατικού χωριού που αντιστέκεται στη ρωμαϊκή κατοχή. Εξετάστηκαν 10 μεταλλάξεις του σκίτσου (από το 2002 μέχρι σήμερα), τα κείμενα που τις συνοδεύουν και 12 ακόμα αναφορές (χωρίς σκίτσο)2. Η προσέγγιση των κειμένων στηρίζεται στην υπόθεση εργασίας ότι οι συγγραφείς (δημοσιογράφοι, επώνυμοι ή ανώνυμοι αρθρογράφοι και πολιτικά πρόσωπα) υιοθετούν μια συγκεκριμένη ερμηνεία για το χώρο. Η νοηματοδότηση αυτή, αλλά και οι οικείοι συμβολισμοί του ίδιου του σκίτσου, τους επιτρέπουν να συνομιλούν μέσω μιας παγιωμένης αντίληψης διπολισμού που στις μέρες μας θέτει τη βάση του κυρίαρχου πολιτικού λόγου.

Η πρώτη μετάλλαξη του αρχικού σκίτσου στις ιστορίες του Astérix είναι έργο της Μίκας Καραγιάννη, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Τα εν Δήμω Φιλοθέης το 2002 και εικονογραφούσε το εξώφυλλο και άρθρο της δημοσιογράφου Ντόριας Βαλληνδρά-Νικούδη που περιγράφει την εικόνα της Αττικής από ψηλά, με τον «επίγειο παράδεισο» του ομώνυμου Δήμου να ξεχωρίζει στη «μεγαλο-τσιμεντούπολη» της Αθήνας (εικόνα 2). Το κείμενο δεν είναι σατιρικό. Θυμίζει έντονα διαφημιστικά φυλλάδια οχυρωμένων κοινοτήτων, όπως, για παράδειγμα, της ημι-ιδιωτικής πόλης Celebration City στη Φλόριντα, που έχει οικοδομηθεί με βάση τις αρχές σχεδιασμού της Νέας Πολεοδομίας – αρχές που βρήκαν ιδιαίτερη απήχηση στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη στα τέλη του 20ού αιώνα, βασιζόμενες ρητά στην πεποίθηση ότι υπάρχει ένα ιδανικό, διαχρονικό πρότυπο πόλης. Η συγγραφέας με νοσταλγικό και συγκινησιακό λόγο περιγράφει «μια συνοικία όνειρο», «αποθησαύριση ομορφιάς που μόνο ένας ζωγράφος μπορεί να κλέψει τη στιγμή και να τη φυλάξει για πάντα». Δέκα χρόνια αργότερα, στο Έθνος, η Ελίνα Γιαννουλοπούλου (2012) σκιαγραφεί με αντί-

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 70

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 67-81

Εικόνα 2 (πηγή: Βαλληνδρά-Νικούδη 2002:24)

στοιχο τρόπο μια αρκετά διαφορετική συνοικία της Αθήνας, την «πόλη της ΑΕΚ»: «Μια γειτονιά original σε όλα της! Η Νέα Φιλαδέλφεια», εξηγεί, «είναι ιδιάζουσα περίπτωση. Διαθέτει τη δική της “θρησκεία” (την ΑΕΚ), το δικό της έμβλημα (τον Βυζαντινό Δικέφαλο), μοναδικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και μια ιδιαίτερη κουλτούρα, που είναι απόρροια της κληρονομιάς των μικρασιατικών της ριζών. Δεν είναι τυχαίο που οι κάτοικοί της την προσομοιάζουν με γαλατικό χωριό. Αν μη τι άλλο, δεν μοιάζει ούτε με τους γείτονές της, αλλά ούτε και με την υπόλοιπη Αθήνα. Εξάλλου, όπως τεκμηριώνει η αρθρογράφος, ο αντιδήμαρχος Παύλος Κότσαρας ισχυρίζεται πως «μετά την Πλάκα, δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο στην Αθήνα». Το γαλατικό χωριό παίρνει εδώ τη μορφή καταφυγίου από τον απειλητικό «έξω» κόσμο. Η θωράκιση της απλουστευτικής και λίγο μυθοποιημένης ταυτότητάς του προτείνεται ως λύση για τη διατήρηση της ιδανικότητάς του. Από τη μια πλευρά λοιπόν ο κόσμος των «άλλων», εγκληματικότητα, ρύπανση, τσιμέντο, οχλούσες χρήσεις. Από την άλλη ασφάλεια, πράσινο, κατοικία και χρήσεις γειτονιάς, ένα «εμείς» που διατηρεί, μέσα

στον αποστειρωμένο χώρο του, τις ιεραρχημένες κοινωνικές δομές, τα ήθη, τα έθιμα και τις παγιωμένες αξίες. Στους σύγχρονους ωστόσο «ρευστούς καιρούς», όπως επισημαίνει ο Zygmunt Bauman, οι επιλογές ενός τόπου έχουν επιπτώσεις στο πώς ζουν, τι ελπίζουν και τι προσδοκίες έχουν και αυτοί οι «άλλοι» των γειτονικών ή άλλων περιοχών. Και αυτό δε σημαίνει μόνο κοινωνική ανισότητα, σημαίνει επίσης μια ρεαλιστική διαπίστωση: ότι στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο μας «η ασφάλεια δεν μπορεί να αποκτηθεί ούτε να περιχαρακωθεί μέσα σε μία χώρα ή σε μία επιλεγμένη ομάδα χωρών: δεν επαρκούν τα μέσα που διαθέτουν από μόνες τους ούτε μπορεί να επιτευχθεί ανεξάρτητα απ’ ό,τι συμβαίνει στον υπόλοιπο κόσμο» − με τα λόγια του Milan Kundera (Bauman 2008:22,24-25) σημαίνει απλά ότι δεν υπάρχει τόπος όπου μπορεί κανείς να δραπετεύσει. Η δεύτερη παραποίηση στο σκίτσο του René Goscinny εμφανίστηκε σε blog το 2011 και αναπαράχτηκε σε ειδησεογραφικές ιστοσελίδες (εικόνα 3). Το γαλατικό χωριό εδώ έχει αρνητική χροιά. Οι «ιδανικές» κοινότητες των «ανυπότακτων πλουσίων» (Εκάλη, Φιλοθέη και Ψυχικό) στοχοποιούνται ως ανέγγιχτες από «τις περικοπές, τη φτώχεια, την ακρίβεια, την ανεργία, την απελπισία και όλα όσα επέβαλε στους υπόλοιπους η Κυβέρνηση» (Π.Μ. 2011). Είναι σαφές ότι η οικονομική κρίση στη χώρα μας πλήττει το μεγαλύτερο τμήμα του κοινωνικού φάσματος, αφήνοντας στο απυρόβλητο μόνο εκείνους που μπορούν να στηριχθούν σε συσσωρευμένο πλούτο (βλ. Μαλούτας 2011:68). Το σκίτσο ειρωνεύεται αυτή την ελίτ της πόλης και κυρίως την επιδεικτική πολυτέλεια και την αλαζονική αδιαφορία, που συχνά επιδεικνύει. Ίσως να σχολιάζει και τη χωρική απομόνωσή της σε «εθελοντικά γκέτο», όπως τα αποκαλεί ο Z. Bauman (2008:131), με στόχο την υπεράσπιση (ή την πρόφαση ασφάλειας) ενάντια σε εκείνους που έχουν κατηγοριοποιηθεί ως αντίπαλοι − όχι μόνο κοινωνικά, αλλά και από την ίδια την πράξη της χωρικής θωράκισης. Η αναπαράσταση σκιαγραφεί μια πραγματικότητα που αναμφίβολα βρίσκει ευρεία απήχηση στην πλειοψηφία όσων ζουν έξω από τα νοητά τείχη και αγανακτούν με την πρόκληση του πλούτου. Δε λέει ωστόσο όλη την αλήθεια και ορισμένα συμφραζόμενα της (που θα τα δούμε να επαναλαμβάνονται και σε άλλες αναφορές σε γαλατικά χωριά) δεν είναι καθόλου αυτονόητα. Στο χώρο υπάρχουν πάντα άκρα που δε συναντιούνται. Δεν έχουν όμως όρια τόσο ευδιάκριτα και τακτοποιημένα. Οι κοινότητες των άκρων δεν αντανακλούν «μια στατική οντο-

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 71

ΕΙΡΗΝΗ ΜΙΧΑ

λογία», αντίθετα πρόκειται για δυναμικές δομές υπό κατασκευή (βλ. Smith στο: Bauman 2008:135). Στα όριά τους αλληλεπιδρούν, διασταυρώνονται και συμπλέκονται από παγκόσμιες πιέσεις μέχρι στενά τοπικές αντιπαραθέσεις (Massey 2001:34) − οι οποίες, σε κάθε περίπτωση αφορούν τον πολύ ευρύτερο ενδιάμεσο χώρο. Οι κοινότητες των άκρων δε διαθέτουν επίσης μονολιθική κοινωνική ταυτότητα. Τα οικονομικά συμφέροντα αποτελούν τον βασικό παράγοντα κοινωνικού διαχωρισμού, δεν είναι ωστόσο ο μόνος (Hall, Massey & Rustin 2013:16). Λιγότερο ή περισσότερο ορατοί αποκλεισμοί και ανισότητες προκύπτουν στο χώρο της πόλης και από το φύλο, τη φυλετική καταγωγή, το έθνος, την ηλικία, την οικογενειακή κατάσταση, τη σεξουαλικότητα (και τις ακόμα πιο σύνθετες διασταυρώσεις τους). Όπως επισημαίνεται σε σχετικές μελέτες για τις χωρικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης στην Αθήνα, πράγματι οι κοινωνικά ακραίες περιοχές (όπως η Εκάλη, το Ψυχικό και από την άλλη τα Άνω Λιόσια και ο Ασπρόπυργος) εμφάνισαν τα τελευταία χρόνια αύξηση της κοινωνικής τους ομοιογένειας και, με την έννοια αυτή, συνέβαλαν στην ένταση του κοινωνικού διαχωρισμού. Όμως τόσο η κατασκευή περίκλειστων κοινοτήτων και η συγκρότηση μεγαλοαστικών «κάστρων», όσο και οι διαδικασίες «εξευγενισμού» κεντρικών περιοχών –τάσεις που εμφανίζουν έντονη εντατικοποίηση σε μεγάλες πόλεις του δυτικού και, ιδιαίτερα του αγγλόφωνου, κόσμου− στην Αθήνα είναι εμβρυακές, σημειακές και αδύναμες. Αντίθετα στις πολυπληθέστερες μεσοαστικές περιοχές η κοινωνική ανάμιξη αυξήθηκε τα τελευταία χρόνια ιδιαίτερα με τη μεταναστευτική εισροή, και είναι ακριβώς αυτές οι κοινωνικές ομάδες που στην Αθήνα βιώνουν πιο έντονα την κοινωνική ανισότητα, παρά τη χωρική εγγύτητα με τα γηγενή μεσαία στρώματα. Ζουν σε υποδεέστερες συνθήκες κατοικίας, αποκλεισμένες από σημαντικές κοινωνικές υπηρεσίες, σε άθλιες συνθήκες εργασίας (Μαλούτας 2011:58-9 και Χατζημιχάλης 2012), εκτεθειμένες στην εγκληματικότητα και ταυτόχρονα στιγματισμένες για αυτήν. Η εικόνα γίνεται ακόμα πιο σύνθετη αν σκεφτούμε, για παράδειγμα, τις μετανάστριες που εργάζονται (συχνά και εσωτερικές, σε ορισμένες περιπτώσεις μαζί με την οικογένειά τους) σε περιοχές όπως η Εκάλη, αναλαμβάνοντας τη φροντίδα του σπιτιού, παιδιών και ηλικιωμένων. Η απροβλημάτιστη διαίρεση του χώρου σε αναπαραστάσεις εξαρτημένες από εικόνες τομής, ρήξης και ασυ-

Εικόνα 3 (πηγή: Π.Μ. 2011)

νάφειας, αναφέρεται περισσότερο σε οικείους συμβολισμούς που σκιαγραφούν ηθικές και όχι πραγματικές τοποθεσίες. Κατασκευάζει όμως ένα σκληρό δίπολο μεταξύ κάποιου «εμείς» και κάποιων «άλλων» − δίπολο με πολυσήμαντη χωρική υπόσταση. 2. H περιχαράκωση του τοπικού Οι πιο γνωστές ίσως αναφορές σε γαλατικά χωριά αφορούν πρακτικές διαμαρτυρίας και διεκδίκησης σε περιοχές, όπως στην Κερατέα (για την αποτροπή δημιουργίας του ΧΥΤΑ στο Οβριόκαστρο) και πιο πρόσφατα στην Ιερισσό για την οποία χρησιμοποίησε τον όρο πρώτος ο Υπουργός Δημόσιας Τάξης, Νίκος Δένδιας. Η δήλωσή του ότι «αν οποιαδήποτε κοινότητα, χωριό ή κωμόπολη στην Ελλάδα έχει την εντύπωση ότι μπορεί να μετατραπεί σε γαλατικό χωριό και να εφαρμόσει δικό της Σύνταγμα και δίκαιο, … να γνωρίζει ότι αυτό δεν πρόκειται να περάσει» (Φωτόπουλος 2013), προκάλεσε εύλογα έντονες αντιδράσεις καθώς δεν απευθυνόταν μόνο στους κατοί-

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 72

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 67-81

Εικόνα 4 (πηγή: Δρόσου 2011)

κους που διαμαρτύρονταν για την εκμετάλλευση των μεταλλίων χρυσού στη Χαλκιδική. Ταυτίζοντας τη διαμαρτυρία με την ανυπακοή και την παρανομία, ο Υπουργός υπογράμμιζε την πολιτική καταστολής, που εφαρμόζεται όλο και πιο έντονα στη χώρα μας. Η χρήση ενός οικείου συμβολισμού εξυπηρέτησε την ευαναγνωσιμότητα του μηνύματος και οριοθέτησε σε ένα βαθμό το πλαίσιο στο οποίο εξελίχθηκε στη συνέχεια η αρθρογραφία. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια οι αναφορές σε ανυπότακτες στο σύστημα κοινότητες πληθαίνουν ενώ διαφοροποιούνται αρκετά ιδεολογικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τρεις αναφορές στο γαλατικό χωριό της Κερατέας. Η πρώτη σε άρθρο στην Καθημερινή είναι έμμεσα ειρωνική. «Το έργο στην Κερατέα θα προχωρήσει και η τοπική κοινωνία πρέπει να το πάρει απόφαση», ισχυρίζεται η Έλενα Καρανάτση (2011) σημειώνοντας ότι ο αγώνας είναι μάταιος αφού δεν υφίστανται νομικά εμπόδια. Αντίθετα λίγες εβδομάδες αργότερα στην Εποχή, κάτω από το μεταποιημένο σκίτσο (εικόνα 4), διαβάζουμε ότι «τέσσερις μήνες κράτησαν οι μάχες στο γαλατικό χωριό της Κερατέας και σήμερα φαίνεται να φτάνουν στο τέλος τους με την Κερατέα να έχει αποτρέψει την επέλαση του ΧΥΤΑ» (Δρόσου 2011). Η αντίθεση στα δύο άρθρα εντείνεται με την περιγραφή της καθημερινότητας στο «γαλατικό χωριό». Στο πρώτο ενημερωνόμαστε ότι

«κινείται στο γνωστό επεισοδιακό μοτίβο»: «μόλις προχτές, κάτοικοι της περιοχής επιτέθηκαν κατά των ΜΑΤ με βροχή από πέτρες, κροτίδες και βόμβες μολότοφ». Στο δεύτερο την περιγραφή αναλαμβάνει ο πρόεδρος του Σωματείου Εργαζομένων Χρήστος Βογιατζόγλου: «Στην Κερατέα δόθηκε ένας αγώνας σώμα με σώμα τεσσάρων μηνών από τον οποίο δεν ήθελε να λείψει κανείς. Στην πρώτη γραμμή ήταν οι νέοι που έπρεπε να κρατήσουν την άμυνα. Στη δεύτερη γραμμή ήταν οι γονείς και οι πιο μεγάλοι που τροφοδοτούσαν και εμψύχωναν τα παιδιά και στην τελευταία γραμμή ήταν οι γιαγιάδες και οι παππούδες. Ήταν πολύ όμορφο θέαμα και θα παραμείνουμε ενωμένοι μέχρι να νικήσουμε». Ενάμιση χρόνο αργότερα, αναπαράγοντας τον ίδιο ευανάγνωστο συμβολισμό, ο Στέφανος Τζανάκης (2012), σε άρθρο στα Νέα, εκφράζει μια εξόφθαλμα απλουστευτική επιχειρηματολογία: «Περίεργη που είναι η ζωή. Όταν το “γαλατικό χωριό” της Κερατέας είχε ξεσηκωθεί για να μη γίνει ΧΥΤΑ στην περιοχή του, ο ΣΥΡΙΖΑ του Αλέξη Τσίπρα ήταν σύμμαχός του […] Τώρα οι Γαλάτες της Κορίνθου που δεν θέλουν εκεί Κέντρο φιλοξενίας, κράτησης –όπως θέλετε πείτε το, η ουσία δεν αλλάζει (sic)− έχουν τον ΣΥΡΙΖΑ απέναντι, αλλά βρήκαν συμμάχους στη Χρυσή Αυγή». Οι κάτοικοι των δύο περιοχών χαρακτηρίζονται «εκλογική πελατεία», ομάδες που «δημιουργούν τηλεοπτικά γεγονότα» για να φορτώνουν το πρόβλημα στους διπλανούς τους. Ο Στ. Τζανάκης διερωτάται στο τέλος «τι θα συμβεί όταν όλη η Ελλάδα ανακαλύψει ότι μπορεί άνετα να γίνει Γαλατία. Όταν συνειδητοποιήσουν οι πάντες ότι φωνάζοντας τη γλυτώνεις. Ποιοι θα παίζουν τους Ρωμαίους;». Πρόκειται για ερώτημα το οποίο προκύπτει γραμμικά από εύπεπτες νοηματοδοτήσεις του χώρου ως κοινωνικά πολωμένου και ομογενοποιημένου, που αποσκοπούν στην ακύρωση (ή τη ματαιότητα) κάθε μορφής συλλογικής διεργασίας και αντίδρασης. Μήπως όμως στην ίδια παγίδα εγκλωβίζονται οι πρακτικές διαμαρτυρίας όταν στην περιγραφή τους αντί να αναπτύσσονται πολιτικά επιχειρήματα και να καταδεικνύονται οι βιαιότητες της αστυνομικής καταστολής, τονίζεται ο ηρωισμός των κατοίκων και η γοητεία της μάχης; Μήπως με άλλα λόγια η προβολή του ήρωα μαχητή (και πατριώτη) στη θέση του πολίτη με δικαιώματα, εδραιώνει ακόμη περισσότερο τη μορφή του κράτους ως μεγάλου αστυνομικού τμήματος; Την πρωτοχρονιά του 2012 σε blog αναρτήθηκε άλλη μια παραλλαγή του ανυπότακτου γαλατικού χωριού (εικόνα 5). Πρόκειται για την Ανθήλη στη Φθιώτιδα, όπου σε λαϊκή συνέλευση στην πλατεία του χωριού «οι “μι-

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 73

ΕΙΡΗΝΗ ΜΙΧΑ

Εικόνα 5 (πηγή: ανώνυμο 2012)

Εικόνα 6 (πηγή: Σερβετάς 2011)

κροί” Αστερίξ έδειξαν έτοιμοι να αντιμετωπίσουν τις ανάδελφες αποφάσεις των κυβερνώντων» αρνούμενοι να πληρώσουν το χαράτσι στη ΔΕΗ και αποφασισμένοι να μην αφήσουν κανένα συνεργείο να πλησιάσει σπίτι στην περιοχή για να κόψει την παροχή ηλεκτρικού ρεύματος. Το κείμενο κλείνει με το πατριωτικό σύνθημα «Το γαλατικό χωριό στην καρδιά της Ρούμελης αντιστέκεται!» (ανώνυμο 2012). Δυο μέρες νωρίτερα άρθρο στη στήλη Οικονομία του Βήματος ενημέρωνε για την ύπαρξη γαλατικού χωριού και εκτός της ελληνικής επικράτειας. Η αναφορά ήταν για τη Σαλβατέρα ντε Μίνιο, ένα μικρό οικισμό στα βόρεια σύνορα της Ισπανίας με την Πορτογαλία, που, σύμφωνα με τη δημοσίευση, «αντιστέκεται στο ευρώ» (ανώνυμο 2011). Η είδηση αφορούσε την επιχειρηματική κίνηση 50 εμπόρων στην περιοχή, οι οποίοι, εκμεταλλευόμενοι τη δυνατότητα εξαργύρωσης της παλιάς πεσέτας στην κεντρική Τράπεζα (χωρίς χρονικό περιορισμό μετά την είσοδο της χώρας στη ζώνη του ευρώ), αναζωπύρωσαν την αγορά του οικισμού προσελκύοντας πλήθος καταναλωτών που είχαν φυλαγμένα παλιά χαρτονομίσματα. Λίγες μέρες πριν τη δημοσίευση του σκίτσου της Κερατέας, στην Εποχή, βρίσκουμε άλλη μια παραποίηση που αφορά ολόκληρη χώρα. Πρόκειται για την Ισλανδία (εικόνα 6). Στην επεξήγηση του σκίτσου μέσα από τα «τείχη» τοποθετούνται «οι ψαράδες που δε μασάνε», οι οποίοι αρνούμενοι, ως φορολογούμενοι, να σώσουν τις ιδιωτικές τράπεζες, αντιστάθηκαν στο μηχανισμό των κερδοσκόπων (Σερβετάς 2011). Τα πολιτικά διακυβεύματα στην Κερατέα, την Κόρινθο, την Ανθήλη, τη Σαλβατέρα ντε Μίνιο και την Ισλανδία δεν είναι κοινά. Ωστόσο ζητούμενο στα κείμενα δε μοιάζει

να είναι, π.χ., η κατάργηση της δημόσιας διαβούλευσης, η υποκριτικά απούσα μεταναστευτική πολιτική, το φορολογικό σύστημα της λιτότητας ή τα οικονομικά «παιχνίδια» της ελεύθερης αγοράς (ούτε βέβαια η κατανόηση του χωρο-κοινωνικού τους πλαισίου), αλλά η ανυπακοή, η αντίσταση και ο ηρωισμός ως ηθικές αξίες που υπερβαίνουν τον (ούτως ή άλλως απαξιωμένο) πολιτικό λόγο. Εξετάζοντας την κατάσταση της δημοκρατικής πολιτικής σε χώρες όπου ο λαϊκισμός της δεξιάς έχει σημειώσει σοβαρές επιτυχίες, η Ch. Μouffe (2010:81) διαπιστώνει ότι η ανάπτυξή του οφείλεται πάντα στην απουσία πολιτικών επιχειρημάτων3. Ο ρόλος των ΜΜΕ στην αντικατάσταση του πολιτικού λόγου με ηθικοπλαστικές αφηγήσεις είναι καταλυτικός, και στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια μοιάζει να συμβαδίζει με την εντατικοποίηση της κρίσης. Ακόμα και όταν αρθρώνονται πολιτικά επιχειρήματα και αναλύσεις, συνήθως είτε αποσιωπούνται είτε χάνονται μέσα σε «έξυπνους» και εύκολους συμβολικούς εντυπωσιασμούς. Έχει ίσως ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι η είδηση στο Βήμα για τη Σαλβατέρα ντε Μίνιο αποτελεί αναδημοσίευση άρθρου από τη γαλλική εφημερίδα Le Monde4, στο οποίο ωστόσο δεν υπάρχει καμία αναφορά σε γαλατικό χωριό. «Από την Αλεξανδρούπολη στο Ηράκλειο, από την Θεσσαλονίκη στην Αθήνα, από την Ιερισσό σε όλη την Ελλάδα: Αύριο, Σάββατο, η χώρα μας γίνεται ένα μεγάλο, ανυπότακτο γαλατικό χωριό. Ανυπότακτο ενάντια στους κατακτητές: την Eldorado, το… μπομπολιστάν, την κυβέρνηση και τον πρωθυπουργό – Καίσαρα» (Δάφνη Σφέτσα, Η Αυγή 12/4/2013) (εικόνα 7)

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 74

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 67-81

Εικόνα 7 (πηγή: Σφέτσα 2013)

Για την Ιερισσό υπάρχει σήμερα πλούσιο υλικό. Έχουν γραφτεί επιστημονικά άρθρα, ενώ οι κάτοικοι έχουν οργανωθεί και δημοσιεύουν δικά τους κείμενα μέσα από τα οποία αποκαλύπτεται ότι ο αγώνας που δίνουν έχει αλλάξει την καθημερινότητά τους, έχει ανατρέψει θεσμούς, ιεραρχίες και έχει αναδείξει τη σημασία του χώρου στο να διαμορφωθούν κοινωνικά κινήματα που εισάγουν στρατηγικές επιβίωσης, πρακτικές αλληλεγγύης και νέες μορφές διεκδίκησης. Ωστόσο, ιδιαίτερα τους πρώτους μήνες, ορισμένα άρθρα στον Τύπο, αναπαράγοντας το συμβολισμό του γαλατικού χωριού, μοιάζει όχι μόνο να εγκλωβίστηκαν στην επιθυμία του Υπουργού Δημόσιας Τάξης η συζήτηση να μη διεξαχθεί σε πολιτικό επίπεδο, αλλά να υιοθέτησαν και την αντίληψη της περιχαρακωμένης ιδανικότητας. Δυο δημοσιεύματα στην Αυγή (28 Μαΐου και 2 Ιουνίου 2013) είναι χαρακτηριστικά. «Οι Γαλάτες στην κοινωνία του ύπνου», όπως αναφέρεται στον τίτλο της πρώτης, είναι νέοι χαμογελαστοί, οι οποίοι «αν και ζουν με το φόβο», «δεν ξεχνούν», «έκαναν τον πόνο τους δύναμη αντίστασης» για να μην καταστραφεί η «γενέθλια γη». «Κέρδισαν μόνοι τη ζωή τους, είτε παλεύοντας με τη θάλασσα είτε με τη γη, είτε τα τελευταία χρόνια με τον τουρισμό» και σήμερα βιώνοντας τη βία και τη στέρηση ελευθεριών «κατανόησαν ενστικτωδώς την ουσία της ριζοσπαστικότητας και της αλληλεγγύης». «Παραμέρισαν τους εγωισμούς και τις μικροαστικές συνήθειες και ενώθηκαν σε μια γροθιά ισχυρή». Μας καλούν λοιπόν «να ξυπνήσουμε» για να αντιμετωπίσουμε όλοι μαζί το «τέρας του καπιταλισμού» (οι υπογραμμίσεις δικές μου). Στο δεύτερο δημοσίευμα ο ηρωισμός των κατοίκων συνδέεται με

την ομορφιά της φύσης και, σε αντιπαραβολή με την αστυνομία, διαμορφώνουν ένα ισχυρό δίπολο: «Μέσα από τα πυκνά φυλλώματα ενός πανέμορφου δάσους, δίπλα σε τρεχούμενα νερά, ξεπροβάλλει ένας πάνοπλος άνδρας των ΜΑΤ με πλήρη εξάρτυση». Το φουτουριστικό αυτό σκηνικό, όπως χαρακτηρίζεται στο κείμενο, συμπληρώνουν σειρά από συναισθηματικές λεπτομέρειες που παραπέμπουν μάλλον σε μια εδραιωμένη κανονικότητα: «Μόλις κάνουν την εμφάνισή τους οι κλούβες των ΜΑΤ, ένα τηλεφώνημα αρκεί στον παπά του χωριού και οι ηλεκτρικές καμπάνες της εκκλησίας θα ηχήσουν αναστάσιμα. […] Τα φαγητά στα μπλόκα τα φέρνουν οι γυναίκες του χωριού, που είναι ομολογουμένως η ψυχή του αγώνα. Ό,τι τραβά η ψυχή σου. Ανάλογα με τα ήθη και τα έθιμα. Νηστεία τη Μεγάλη Εβδομάδα, κατσικάκι την Κυριακή του Πάσχα και ούτω καθ’ εξής» (Χατζηνικόλας 2013) − περιγραφή που μοιάζει να συνομιλεί περισσότερο με τα «γαλατικά χωριά» της Φιλοθέης και της Νέας Φιλαδέλφειας παρά να μεταφέρει ένα κλίμα ανατροπής και ριζοσπαστικότητας5. Η ψευδαίσθηση της χωρικά απομονωμένης και περιτειχισμένης ελευθερίας, όπως έχει επισημάνει ο Σταύρος Σταυρίδης (2011), τείνει να κατασκευάζει τη γεωγραφία της χειραφέτησης με τη μορφή ενός χάρτη όπου σημαδεύονται ξεκάθαρα ελεύθερες περιοχές, περιτριγυρισμένες από εχθρούς, εύκολα προσδιορίσιμες και ανιχνεύσιμες. Και επισημαίνει ότι αυτή «η έμφαση σε χωρικά εντοπισμένες μοριακές ετερότητες τείνει να ορίζει το χώρο ως διεσπαρμένο και διαφοροποιητικό…». Απαξιώνοντας το σύνθετο πλέγμα των χωρο-κοινωνικών σχέσεων, η εικόνα αυτή υιοθετεί «ένα συγκεκριμένο τύπο ηθικής που χωροποιεί: αυτό που βρίσκεται μακριά από το υπάρχον κακό είναι, εξ ορισμού, αμόλυντο, απόλυτα “άλλο”». Η αντίληψη αυτή παρακινεί όχι μόνο την υλική περιχαράκωση του τοπικού, αλλά και αμυντικές στρατηγικές υπεράσπισης και θωράκισης, οι οποίες, όπως έχει υποστηρίξει ο Ernesto Laclau (στο: Hall κ.ά 2010:29), μάλλον επιβεβαιώνουν τη μόνιμη περιθωριοποίησή του. Η νέα παγκόσμια ιεραρχία εξουσίας και δύναμης εμφανίζεται ακλόνητη, ακριβώς επειδή ο χώρος εμφανίζεται κερματισμένος και τοπικοποιημένος. Ο Manuel Castells (στο: Bauman 2008:143) ισχυρίζεται ότι με αυτόν τον τρόπο αποδυναμώνεται το τοπικό και η μόνη ευκαιρία αντίστασης που διαθέτει είναι να αρνηθεί την προσεδάφιση των ακατανίκητων παγκόσμιων ροών. Ωστόσο «ακόμα και τότε, το μόνο που καταφέρνει είναι να τις δει να προσεδαφίζονται στη διπλανή τοπικότητα, προκαλώντας έτσι τον παραμερισμό και την περι-

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 75

ΕΙΡΗΝΗ ΜΙΧΑ

θωριοποίηση των εξεγερμένων κοινοτήτων» − και την απαξίωσή τους σε δημοσιεύματα όπως αυτό για την Κερατέα και την Κόρινθο στο οποίο εξισώνονται με «εκλογική πελατεία» που επιδιώκει να τη γλυτώσει. Την ενότητα αυτή συμπληρώνουν τρεις ακόμα αναφορές σε γαλατικά χωριά ανυπακοής και διεκδίκησης. Η πρώτη αφορά άρθρο για την Ιερισσό, δημοσιευμένο στην Αυγή, με τίτλο «Δενδίξ» (Ανανδρανιστάκης 2013). Στο κείμενο η κριτική στον Υπουργό Δημόσιας Τάξης αναπτύσσεται με ηθικούς όρους. Ο αρθρογράφος διερωτάται στην εισαγωγή: «Πόσο ηλίθιος μπορεί να είναι κανείς για να χαρακτηρίσει την Ιερισσό Γαλατικό Χωριό; Για να ταυτίσει ένα μέρος υποτίθεται παραβατικό και αποτρόπαιο με ένα παγκόσμιο σύμβολο αντίστασης, καλοσύνης και χαβαλέ; Κι ο ίδιος να δίνει στον εαυτό του τον ρόλο του Ρωμαίου Εκατόνταρχου, που τρώει φάπες από τον Οβελίξ και δαγκωνιές από τον Ιντεφίξ; Αν δεν είναι ηλιθιότητα, είναι αμορφωσιά». Στη συνέχεια, υποδεικνύοντας τρία ακόμα γαλατικά χωριά (των εφοπλιστών, των ειδικών δυνάμεων της αστυνομίας και της ΝΔ και του ΠΑΣΟΚ όσον αφορά τα δάνειά τους), εγκλωβίζεται στην επικοινωνιακή στρατηγική του κατακερματισμού σε χωρικά και κοινωνικά ομαδοποιημένους ενόχους και θύματα. Τα δυο επόμενα κείμενα είναι παλιότερες δημοσιεύσεις στον Τύπο τον προσκείμενο και πάλι στην Αριστερά. Το πρώτο από την Εποχή έχει τίτλο «Ήταν κάποτε ένα γαλατικό χωριό που λεγόταν ελληνικό πανεπιστήμιο» (Βελισσαρίου 2011). Στο άρθρο γίνεται μια εμπεριστατωμένη κριτική στον νέο νόμο για την τριτοβάθμια εκπαίδευση, η συμβολική ωστόσο αναφορά σε «ανυπότακτους Γαλάτες» αναπαράγει την εικόνα των αμόλυντων χειραφετημένων κοινοτήτων, η οποία ενισχύεται στο κείμενο και με την αντιστοιχία του αγώνα των καθηγητών με εκείνο των ανθρακωρύχων στην Αγγλία της Θάτσερ. Η τελευταία δημοσίευση αφορά συνέντευξη του Αλέκου Αλαβάνου (Εφημερίδα Δρόμος) στο πλαίσιο της προεκλογικής καμπάνιας της «Ελεύθερης Αττικής» τον Οκτώβρη του 2010. Περιγράφοντας το όραμα μιας «ανυπότακτης» περιφέρειας, ο γνωστός πολιτικός ομολογεί: «Γαλατικό χωριό λοιπόν. Αστερίξ και Οβελίξ. Δε σας κρύβω την αμαρτία μου. Μου αρέσουν πολύ. Μου αρέσει που περιφρονούν, γελοιοποιούν και συντρίβουν τους Ρωμαίους. Θα ήθελα να μένω σε ένα τέτοιο χωριό» − σε ένα χωριό που, να θυμηθούμε, σχεδιάστηκε για να σατιρίσει την ψευδαίσθηση της χωρικά απομονωμένης και περιτειχισμένης ελευθερίας.

3. H ιδεολογία της υποταγμένης προστασίας Το σκίτσο του γαλατικού χωριού, έχει χρησιμοποιηθεί και για κεντρικές περιοχές της Αθήνας. Οι αναπαραστάσεις αυτές είναι λιγότερο διαδεδομένες, παρουσιάζουν όμως ξεχωριστό ενδιαφέρον γιατί εικονογραφούν πολιτικές δηλώσεις και πρακτικές με έντονες επιπτώσεις στο χώρο της πόλης. Το πρώτο σκίτσο δημοσιεύτηκε σε blog το 2009, τρεις μέρες πριν την επέτειο της 17ης Νοεμβρίου (εικόνα 8). Γαλατικό χωριό αυτή τη φορά τα Εξάρχεια, στις αράδες που συνοδεύουν το σκίτσο επισημαίνεται η έντονη παρουσία της αστυνομίας στην περιοχή, καταλήγοντας: «Μολοτοφιές και δακρυγόνα πηγαινοέρχονται στον αέρα ενώ το μόνο ανυπότακτο μέρος της Αθήνας πολιορκείται ξανά» (ανώνυμο 2009γ). Ένα μήνα νωρίτερα σε άρθρο στο Βήμα, με θέμα την επιστροφή του «εθνικού αστυνόμου» Μιχάλη Χρυσοχοΐδη στο Υπουργείο Δημοσίας Τάξης, η περιοχή των Εξαρχείων χαρακτηρίζεται «ανεξάρτητο γαλατικό χωριό», «γνωστή ευαίσθητη περιοχή», στην οποία σημειώνονται κατ’ επανάληψη επεισόδια (ανώνυμο 2009α). Μια ακόμα μετάπλαση του γνωστού σκίτσου αναρτήθηκε σε blog της Χρυσής Αυγής την ίδια χρονιά (εικόνα 9). Ως γαλατικό χωριό αναφέρεται ο Άγιος Παντελεήμονας και το επεξηγηματικό κείμενο αναπαράγει το ύφος γραφής της ναζιστικής ιδεολογίας: «Η δράση τοποθετείται στο 2009 μ.Χ. Όλη η χώρα του Ελλαδιστάν έχει πέσει στα χέρια των λαθρομεταναστών και των επαγγελματιών αντιρατσιστών. Όλη; Όχι! Οι κάτοικοι μιας μικρής περιοχής της πρωτεύουσας, χάρη στο μαγικό φίλτρο που παρασκευάζει ο δρυΐδης φιλοτιμίξ, που τους δίνει υπερφυσική δύναμη, συνεχίζουν να αντιστέκονται στους νεοταξίτες. Οι προσπάθειες να υποταχτεί η περιοχή, πάντα με αποτυχημένη κατάληξη, είναι το κύριο θέμα του κόμιξ. Οι δαιμόνιοι κάτοικοι, πάντα καταφέρνουν, με τη βοήθεια του μαγικού φίλτρου, του θάρρους αλλά και της γενναίας τους ψυχής, να χαλάσουν τα σχέδια των διακτινιζόμενων μισθοφόρων της νέας Ρώμης […]» (ανώνυμο 2009β). Τα τελευταία χρόνια η περιχαράκωση των συνοικιών του κέντρου της Αθήνας κατασκευάζεται στον πολιτικό λόγο με σαφείς και συχνά αρνητικούς χαρακτηρισμούς. Για παράδειγμα, πρόσφατα ο Δήμαρχος της Αθήνας, Γιώργος Καμίνης, σε ημερίδα για την εγκληματικότητα και τη βία στην πόλη, στοχοποίησε τις συγκεκριμένες περιοχές ως «σημαδιακά άβατα … με εκ διαμέτρου αντίθετη πολιτική ταυτότητα, με κοινό χαρακτηριστικό όμως

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 76

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 67-81

Εικόνα 8 (πηγή: ανώνυμο 2009γ)

εικόνα 9 (πηγή: ανώνυμο 2009β)

μια ατμόσφαιρα διάχυτης απειλής». Η απειλή, όπως εξήγησε, οφείλεται στην απουσία επαγγελματισμού στο πεδίο της δημόσιας τάξης, καθώς οι πολιτικές ηγεσίες των αρμόδιων υπουργείων διοχέτευσαν συνειδητά παράνομους μετανάστες στο κέντρο της Αθήνας (www.cityofathens.gr 2013)6. Το ζήτημα της ασφάλειας στις πόλεις κυριαρχεί τις τελευταίες δεκαετίες τόσο στις πολιτικές πρακτικές σε διεθνές, εθνικό και πιο τοπικό επίπεδο δήμου, γειτονιάς, όσο και στις θεωρητικές διατυπώσεις από ποικίλους επιστημονικούς κλάδους. Είναι σαφές ότι το νεοφιλελεύθερο μοντέλο ανάπτυξης απαιτεί ένα αυστηρότερα ελεγχόμενο αστικό περιβάλλον που να εγγυάται χώρους ελκυστικούς, «καθαρούς και τακτοποιημένους», ικανούς να προσελκύσουν επενδυτές και επισκέπτες. Επίσης έχει γίνει πια έντονα αντιληπτό ότι η ιδεολογία, που προτάσσει στο κοινωνικό κράτος, ένα κράτος ποινικού δικαίου, ελέγχου και καταστολής, καλλιεργείται από (και στηρίζεται σε) όλο και πιο αυταρχικές πρακτικές διακυβέρνησης. Είναι ενδεικτική η επισήμανση του Hugues Lagrange (στο: Bauman 2008:38-39) ότι οι πιο θεαματικοί «πανικοί ασφάλειας» και οι δυνατότεροι συναγερμοί για την άνοδο της εγκληματικότητας έχουν λάβει χώρα, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1960, σε χώρες όπου οι κοινωνικές παροχές περιορίστηκαν δραματικά (όπως οι ΗΠΑ και η Μεγάλη Βρετανία), αλλά και σε χώρες με τις λιγότερο ανεπτυγμένες κοινωνικές υπηρεσίες (όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα).

Οι πρώτοι «συναγερμοί» στη χώρα μας εμφανίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1990 από τον τότε Υπουργό Δημοσίας Τάξης Μιχάλη Χρυσοχοΐδη, ο οποίος εισήγαγε και τη ρητορεία της πολιτικής της «μηδενικής ανοχής». Η θεαματική επέκταση του ποινικού δικαίου ταυτόχρονα με τη μετάβαση σε μια αστυνομοκρατούμενη καθημερινότητα επιτεύχθηκε σταδιακά όλα αυτά τα χρόνια βρίσκοντας ευρύτερη αποδοχή και συναίνεση. Καταλυτικό ρόλο σε αυτό είχαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες και το επιτακτικό (εθνικό) καθήκον να διεξαχθούν με ασφάλεια, αφού είχε μεσολαβήσει το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στις ΗΠΑ προκαλώντας έναν από τους ηχηρότερους συναγερμούς στην ιστορία της Δύσης. Ισχυρό ρόλο όμως είχαν και εγχώριες παράμετροι όπως η πολιτική για την ασφάλεια που χαράζεται παράλληλα αυτό το διάστημα από τη δημοτική αρχή της πρωτεύουσας και την κεντρική εξουσία, και, πιο σημαντική ίσως ακόμα, η απουσία ιδεολογικής αντίστασης από όλες τις πολιτικές παρατάξεις7. Άμεσα συνυφασμένες με τη χωρο-κοινωνική δικαιοσύνη, καθώς διαμορφώνουν συγκεκριμένες γεωγραφίες από το τοπικό επίπεδο της πόλης μέχρι τον παγκόσμιο χώρο, οι αυταρχικές πρακτικές καταστολής ενισχύουν την περιχαράκωση εδραιώνοντας ταυτόχρονα και το ιδεολογικό δίπολο που την υπηρετεί. Τρία αλληλένδετα μηνύματα μπορούν να επισημανθούν, τα οποία εκφράζονται ρητά τόσο στις δηλώσεις του Δημάρχου της Αθήνας όσο και στις αναπαραστάσεις των «ανυπότακτων» γειτονιών της. Το πρώτο αφορά την ταύτιση της ασφά-

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 77

ΕΙΡΗΝΗ ΜΙΧΑ

λειας με την ποινική δίωξη των συνεπειών της κοινωνικής υποβάθμισης, σε αντίθεση με την κοινωνική ασφάλεια που αποσκοπεί στην πρόληψη της. Το δεύτερο μήνυμα αφορά στην ταύτιση του εγκλήματος με ορισμένες μόνο μορφές εγκληματικότητας που λαμβάνουν χώρα στον δημόσιο χώρο της πόλης (όπως διαρρήξεις αυτοκινήτων, ληστείες, καταστροφές αστικού εξοπλισμού)8 και συνακόλουθα την ενοχοποίηση συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων και χώρων. Το τρίτο και πιο σημαντικό αφορά την έννοια της δημοκρατίας. Οι εκστρατείες για την ασφάλεια μοιάζουν να ικανοποιούν το διάχυτο συναίσθημα ανασφάλειας (που προκαλείται κυρίως από τις πολιτικές συρρίκνωσης του κοινωνικού κράτους) με την κινητοποίησή του ενάντια σε καθετί που παρεκκλίνει ή διαφέρει (βλ. Λουίτζι Φεραγιόλι στο: Γιαλκέτσης 2010). Εξομοιώνοντας μετανάστες, αστέγους, άτομα τοξικοεξαρτημένα, εκδιδόμενες γυναίκες, μικροεμπόρους, διαδηλωτές με εγκληματίες, κατασκευάζουν ηθικά ένα «εμείς» απέναντι σε κάποιους «άλλους», ένα γιγάντιο απειλητικό πρόσωπο το οποίο πρέπει να αποκλείσουμε «έξω» από τον «αμόλυντο» χώρο μας. Το ιδεολογικό αυτό δίπολο αντιτάσσει μεταξύ τους χώρες, πόλεις (ο πιο καθαρός, ο πιο ασφαλής προορισμός), γειτονιές και συνοικίες. Αντιτάσσει επίσης τους «κατάλληλους» κατοίκους και επισκέπτες, που καλούνται να επιστρέψουν στο «υποβαθμισμένο» κέντρο της πόλης, σε εκείνους που σήμερα το κατοικούν, στις παραγωγικές δυνάμεις που διατηρούν επίπονα την αγορά του ή στον υπόκοσμο, που συνήθως βρίσκεται εκεί ως αποτέλεσμα κρατικών επιλογών και της ιδιωτικής κερδοσκοπίας. H ιδεολογία της υποταγμένης προστασίας, ενισχυμένη καθημερινά και από τα ΜΜΕ, διαμορφώνει πολύ πιο σκληρά όρια από εκείνα του τοίχου σε μια οχυρωμένη κοινότητα, ανακυκλώνει το φόβο, εδραιώνει τη μεικτοφοβία και το πιο ίσως σημαντικό μετατοπίζει τις κοινωνικές αντιθέσεις και συγκρούσεις από την πολιτική στην ηθική αντιπαράθεση – ανοίγοντας έτσι το δρόμο στην εθνικιστική και ρατσιστική ιδεολογία και βία. Λίγες μέρες μετά τα γεγονότα στη Μανωλάδα, με τον πυροβολισμό μεταναστών (θυμάτων απάνθρωπης εκμετάλλευσης στην παραγωγή φράουλας) σε blog δημοσιεύθηκε η παρακάτω περιγραφή από περιστατικό που έλαβε χώρα στη λαϊκή των Εξαρχείων μετά από σχετικό κάλεσμα για παρέμβαση. «…Όταν ο κόσμος της παρέμβασης έφτασε στο πρώτο πάγκο με φράουλες Μανωλάδας αφήσαμε κάποια αυτοκόλλητα και δώσαμε κείμενα σε περαστικούς. Ο σχετικά

“σφίχτης” τύπος με το ψιλοξυρισμένο μαλλάκι τσαμπουκαλεύτηκε προσπαθώντας να ανοίξει συζήτηση. Είπε φωναχτά πως “καλά έκαναν και τους πυροβόλησαν γιατί πήγαν 40 σε 3″. Αμέσως άρχισαν να κράζουν οι πάντες, από το κόσμο της παρέμβασης μέχρι κυρίες που περνούσαν με τα καρότσια και άκουσαν τι έγινε και άρχισαν και αυτές να διαμαρτύρονται. Αφού το ζώον είχε φάει ήδη τις πρώτες φράουλες στη μάπα, φαίνεται ότι προσπάθησε να χρησιμοποιήσει τα “μεγάλα μέσα”: ”Φύγετε ρε από εδώ εγώ είμαι Χρυσή Αυγή…” “Τι είπες ρε ότι είσαι…;” “Χρυσή Αυγή είμαι ρε και φύγετε από εδώ, καλά τους κάνανε και τους πυροβόλησαν…” Δεν πέρασαν ούτε 5 δευτερόλεπτα και ο ναζί έμπορας έφαγε καπέλο ΟΛΟ το πάγκο με καμιά 20ρια κιλά φράουλες σε κεσεδάκια. Αφού είδε ότι αυτές οι μαλακίες στα Εξάρχεια δεν περνάνε και αφού όλοι ήταν εκτός εαυτού, κυνηγήθηκε και κρύφτηκε σε παρακείμενη έξοδο υπόγειου γκαράζ σαν καλό σκουλήκι που είναι. Προφανώς πίστευε ότι θα ψαρώναμε αλλά αντί για αυτό, πήρε το πρώτο του μάθημα κοινωνικής ιστορίας…» (ανώνυμο 2013γ). Η βία είναι αυτο-αναπαραγόμενη. Έτσι αντικρούει και παρεμποδίζει κάθε προσπάθεια να αναπτυχθεί μια μη βίαιη κοινωνία (Springer 2011:550). Είναι σαφές ότι μια δημοκρατική κοινωνία δεν μπορεί να μεταχειρίζεται όσους αμφισβητούν τους βασικούς της θεσμούς ως νόμιμους αντιπάλους. Για να αντιμετωπιστεί ο «άλλος» ως ισότιμος συνομιλητής είναι απαραίτητο να υπάρχει ένας κοινός συμβολικός χώρος, χώρος ωστόσο πολιτικός και όχι συναισθηματικός και ηθικοπλαστικός (Mouffe 2010:147). Η δημοκρατία απαιτεί συγκρουσιακό διάλογο και αυτός δε γίνεται, όπως εύστοχα παρατηρεί η Δώρα Κοτσακά-Καλαϊτζιδάκη (2012), με ελιτισμό και θωράκιση σε ένα «εμείς» με δήθεν κοινά πολιτισμικά και ιδεολογικά σημαινόμενα, ούτε με ειρωνεία και απέχθεια, ούτε βέβαια αθετώντας τους κώδικες που έχουμε θεσπίσει στο πλαίσιο του συμβολικού αυτού χώρου, δηλαδή, βρίζοντας, απειλώντας και πετώντας φράουλες – ας θυμηθούμε τα λόγια του Α. Αλαβάνου για τη γοητεία του γαλατικού χωριού: «περιφρόνηση, γελοιοποίηση και συντριβή». Αντίθετα η συγκρουσιακή συναίνεση προκύπτει από την άρνηση συνομιλίας με όσους παραβιάζουν τις αρχές αυτού του διαλόγου, αρχές διαπραγματεύσιμες ως προς την ερμηνεία τους, όχι όμως ως προς την ύπαρξή τους. Η συγκρουσιακή συναίνεση προκύπτει επίσης καθημερινά μέσα από τη βραδυκίνητη αλλά ζωντανή αλλη-

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 78

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 67-81

λεπίδραση στον πραγματικό χώρο της πόλης, μακριά δηλαδή από τα συμβολικά τείχη των γαλατικών χωριών.

Συμπερασματικά: «Αν γίνουμε γαλατικό χωριό, θα μας πέσει ο ουρανός στο κεφάλι»9 Στην ιστοσελίδα όπου αναρτήθηκε πρόπερσι η είδηση για την αντίσταση του γαλατικού χωριού της Ανθήλης, τον Απρίλιο του 2013 ένα μεγαλύτερο κείμενο συνοδεύει το σκίτσο με τη «Διαπλανητική Ομοσπονδία Γαλατικών Χωριών» (εικόνα 10). Το έναυσμα έχει δώσει η δήλωση του «εκατόνταρχου» Δένδια, η οποία, σύμφωνα με τη δημοσίευση, αποκαλύπτει ότι η «Νέα Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία», με τη μορφή «Γερμανικού Δ΄ Ράιχ» είναι «Κατοχική Δύναμη σε όλη την Ευρώπη», ενώ η ελληνική κυβέρνηση λειτουργεί ως «δοσίλογο καθεστώς ντόπιων τοποτηρητών». Ο αρθρογράφος προτείνει την εξάπλωση των γαλατικών χωριών από την Κερατέα μέχρι τη Χαλκιδική, σε «ένα ενιαίο μέτωπο αντίστασης, με “γαλατικά χωριά” να ξεφυτρώνουν από άκρη σε άκρη της χώρας και στη συνέχεια της Ευρώπης». Στη νέα αυτή πραγματικότητα «το αίτημα μιας Γενικής Πολιτικής Απεργίας Διαρκείας θα γίνεται πράξη de facto, γεγονός το οποίο θα έδινε τη δυνατότητα στο Λαό να προσχωρήσει στα επόμενα βήματα για την εγκαθίδρυση ουσιαστικής δημοκρατίας με την οργάνωση Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης και την ανακήρυξη από τον ίδιο το Λαό της Λαϊκής και Εθνικής Κυριαρχίας της πατρίδας μας … Ας φτιάξουμε λοιπόν Γαλατικά Χωριά παντού» (ανώνυμο 2013β), μας παρακινεί εικόνα και κείμενο αφήνοντας πολλά αναπάντητα ερωτήματα για το ποια από τα παραπάνω γαλατικά χωριά θα συμμετέχουν στη Συντακτική Εθνοσυνέλευση και πότε θα ρίξουν τα μεταξύ τους τείχη. Εξετάζοντας την καουμπόικη παράδοση, ο Ε. Hobsbawm (2013:289-93) επισημαίνει την επανάκαμψή της ως εδραιωμένου μύθου της Αμερικής του Ρίγκαν − του πρώτου προέδρου μετά τον Τέντι Ρούσβελτ του οποίου η εικόνα ήταν εσκεμμένα γουέστερν και καβάλα σε άλογο. Πρόκειται για μύθο που εκφράζει τον ατομικιστικό αναρχισμό που είναι ενσωματωμένος στον αμερικανικό καπιταλισμό: τον αναρχισμό της αγοράς (της υπεροχής του κέρδους απέναντι στο νόμο και το κράτος), αλλά και «το ιδανικό ενός ατόμου ανεξέλεγκτου από κάθε περιορισμό της κρατικής αρχής». Κάτι αντίστοιχο εκφράζουν και τα γαλατικά χωριά στην Ελλάδα της κρίσης μολονότι συχνά

ο επινοημένος μύθος τους θεωρείται όχημα για να εκθειαστεί η αρετή της κοινωνικής αλληλεγγύης και της συλλογικής διεκδίκησης. Η πεποίθηση ότι η δημοκρατία και η ελευθερία μπορούν να περιχαρακωθούν σε ένα χωριό, μια πόλη ή μια χώρα, υπονοεί την ύπαρξη ενός προϋπάρχοντος ιδεατού συστήματος. Η δημόσια επίδειξη δύναμης και ρητορικών παλικαρισμών απέναντι στον «ξένο εχθρό» και τους «εσωτερικούς του πράκτορες», που απειλούν το έθνος, υπονοεί μια ιδεατή κοινωνία με στατική, «αμόλυντη» ταυτότητα, ομογενοποιημένη και ανδροκρατούμενη. Κοινωνία «καουμπόηδων» που υπερασπίζονται τα παραδοσιακά ιδανικά της κοινότητάς τους. Χαράσσοντας μια διαχωριστική γραμμή μεταξύ του αφηρημένου «κάπου στο πουθενά» χώρου των παγκόσμιων χειριστών (ή άλλοτε της ομογενοποιημένης γερμανικής επικράτειας) και του συγκεκριμένου «χωριού», εγκαθιδρύουν μια ηθική αντιπαράθεση που αναλώνεται σε στοχευμένες προκαταλήψεις, ανταγωνισμούς ομάδων και υποβόσκουσες εχθρότητες. Η συνθήκη της κρίσης θυμίζει αυτό που ο Z. Bauman (2008:29) περιγράφει σαν «ένα είδος αδυσώπητου και αδιάκοπου παιχνιδιού μουσικών καρεκλών, για το οποίο μια στιγμιαία απροσεξία συνεπάγεται την ανεπίστρεπτη ήττα και τον αμετάκλητο αποκλεισμό». Η ήττα με το τέλος της μουσικής, γίνεται σήμερα δυνητική προοπτική (όχι βέβαια ισότιμα) για καθένα και καθεμιά, χωρίς να έχει προηγηθεί υποχρεωτικά κάποια «απροσεξία», απλά με την εντατικοποίηση του ρυθμού με τον οποίο αποσύρονται οι καρέκλες. Από την άλλη οι τοπικοί αγώνες μοιάζουν «θανάσιμα ταλαιπωρημένοι» (Bauman 2008:139) και ίσως αδιέξοδοι όταν τα άτομα καλούνται να ενταχθούν σε ένα «γαλατικό χωριό» δύσκολα αναγνωρίσιμο στο μι-

Εικόνα 10 (πηγή: ανώνυμο 2013β)

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 79

ΕΙΡΗΝΗ ΜΙΧΑ

κρόκοσμό τους. Καθημερινά συναντούν σχέσεις αλληλεγγύης αλλά και συγκρούσεις, ποικίλες ταυτότητες σε περισσότερο ή λιγότερο έκδηλες αντιπαραθέσεις. Έτσι η πρόσκληση κατάταξης σε επαναστατημένες κοινότητες, χωρικά προσδιορισμένες, προκαλεί μια ενοχοποιητική σύγχυση, αν όχι έναν νοητό αποκλεισμό: ανήκουν στην «κοινωνία του ύπνου» ή μήπως δεν είναι «κατάλληλοι» (αρκετά ηρωικοί) για μια ιδεατή κοινότητα; Εξάλλου η γειτονιά τους δε μοιάζει να έχει την «ενστικτώδη» ριζοσπαστικότητα άλλων γειτονιών. Στο ίδιο πλαίσιο, ο αυταρχικός αντίλογος για τις επικείμενες καταστροφές εάν η γειτονιά μετατραπεί σε «ανυπότακτη κοινότητα» γίνεται πιο πειστικός γιατί δεν ενοχοποιεί το φόβο και την ανασφάλεια, αντίθετα τα ενδυναμώνει. Η ανακύκλωση του φόβου βαθαίνει το διχασμό και ενισχύει το συναίσθημα της ανημποριάς. Η ανάγκη απεγκλωβισμού από τις διπολικές διατυπώσεις που κατασκευάζουν αυτή την αόρατη παγίδα και τις πολύ πιο ορατές της χωρικές συνέπειες, μας οδηγούν σε δυο ακόμα επισημάνσεις. Η πρώτη αφορά την απομυθοποίηση της αντίληψης που εμφανίζει τις συνδέσεις λαών και τόπων ως σταθερές, υποκείμενες στην απλουστευτική λογική της ομοιογένειας. Για να αναδειχθεί η αστάθεια και η ρευστότητα των συνδέσεων αυτών, χρειάζεται μια διαφορετική ανάγνωση της ενότητας του «εμείς» και της ετερότητας του «άλλου», όχι όμως για να εγκατασταθεί μια διαλογική σχέση ανάμεσα σε γεωγραφικά διακριτές κοινωνίες, αλλά για να γίνουν ορατές (και διαπραγματεύσιμες) οι διαδικασίες παραγωγής της διαφοράς και των προνομίων σε έναν κόσμο, πολιτισμικά, κοινωνικά και οικονομικά, αλληλένδετο (βλ. Gupta & Ferguson 2005:82,87). Πρόκληση προς αυτή την κατεύθυνση θα ήταν, για παράδειγμα, να αναδειχθεί η παρανόηση που διέπει την κυρίαρχη στην Ελλάδα αφήγηση για το ρατσισμό. Όπως επισημαίνει η Άννα Φραγκουδάκη (2013:171), το μεγαλύτερο ποσοστό των ελλήνων πολιτών κατανοεί το ρατσισμό σαν τη δημόσια και ρητή αναγνώριση μιας κατωτερότητας που είναι αντικειμενικά δεδομένη. Αναλογικά αντιρατσιστική συμπεριφορά εκλαμβάνεται η φιλανθρωπική συμπάθεια προς συνανθρώπους με κατώτερα χαρακτηριστικά. Αποδυνάμωση αυτής της αντίληψης δε σημαίνει μόνο κατάδειξη και απομόνωση όσων δε σέβονται τη διαφορετικότητα, αλλά και παραδοχή αυτού που η D. Massey (2001:28) αποκαλεί «ταυτοχρονία της διαφοράς»: ότι δηλαδή «οι πραγματικά υπαρκτοί “άλλοι” ίσως να μη μας ακολουθούν απλώς, αλλά να έχουν να πουν τις δικές τους ιστορίες».

Για να μπορέσουμε να αμφισβητήσουμε την αντίληψη που ορίζει την πόλη σαν συνάθροιση ταυτοποιημένων περιοχών, οφείλουμε να είμαστε ανοικτοί σε μετασχηματισμούς της δικής μας ταυτότητας δημιουργώντας γέφυρες για να αναδειχθούν οι ενδιάμεσοι εκείνοι χώροι που παρέχουν τη δυνατότητα συνάντησης, ανταλλαγής και αμοιβαίας αναγνώρισης (βλ. Σταυρίδης 2011). Σημαίνει ότι αναγνωρίζουμε τις μυριάδες στάσεις και πρακτικές που καθημερινά αναπροσδιορίζουν σημασίες και μετατοπίζουν όρια. Σημαίνει πρωταρχικά αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε το χώρο και κυρίως στον τρόπο με τον οποίο συνθέτουμε τις μικρές τοπικές ιστορίες με τη μεγάλη «παγκόσμια εικόνα». Η αποδέσμευση από τη χωρική αντιπαράθεση μεταξύ ενός (αυθεντικού) μέσα και ενός έξω, απαιτεί επίσης την αλλαγή στάσης απέναντι στον αναγνωρισμένο εχθρό της ελίτ τάξης των παγκόσμιων χειριστών. Τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα καθορίζουν σήμερα τις παγκόσμιες ροές και τη «χωρο-χρονική συμπίεση» που αυτές διαμορφώνουν, δεν παύουν ωστόσο να αποτελούν μέρος της πόλης που κατοικούν, ενός φυσικού τοπικού χώρου ο οποίος αναδιαμορφώνεται καθημερινά μέσα από την προσπάθεια διαχείρισης του κοινού βίου, μέσα από αγώνες και συγκρούσεις που συχνά καταπνίγονται από τις σχέσεις εξουσίας, αλλά που εξίσου συχνά καταφέρνουν να επαναδιαπραγματεύονται τα κυρίαρχα νοήματα και να κλονίζουν τις υπάρχουσες ιεραρχίες. Η αντιμετώπιση του κυρίαρχου άλλου ως δεδομένου εχθρού εδραιώνει την εξουσία του αντί να την απογυμνώνει. Και αντίστοιχα, η αβίαστη αποδοχή μιας κατεστημένης χωρικής τάξης υποτιμά τις διαδικασίες κατασκευής της, αλλά και την ικανότητα των ανθρώπων να την ανατρέπουν, τόσο μέσα από τη φυσική κινητικότητα και τις κοινωνικές σχέσεις, όσο και μέσα από την αντιληπτική και πολιτική πράξη. Η δεύτερη επισήμανση αφορά τον παραγκωνισμό του ηθικού λόγου. Για να αλλάξουν οι όροι με τους οποίους διεξάγεται ο δημόσιος διάλογος, χρειάζεται να αναπτυχθεί ένας πολιτικός λόγος που δεν απαιτεί την απόλυτη συναίνεση. Αντίθετα, αναγνωρίζοντας ότι ο χώρος είναι ένα συγκρουσιακό πεδίο που έχει ανάγκη την πολλαπλότητα, να χαράζει όρια όχι με εργαλεία που υποβαθμίζουν τους ανθρώπους σε οριοθετημένες και πάγιες ταυτότητες, αλλά με επιχειρήματα που αναδεικνύουν τον πολιτικό «άλλο». Χρειάζεται να αναγνωρίζει ακόμα το δικαίωμα όλων να συμμετέχουν στην κοινότητά τους και στις αποφάσεις για το μέλλον της, αλλά επίσης να κατανοεί και να επισημαίνει κάθε φορά ότι οι δυνατότητες

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 80

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 67-81

και οι τρόποι συμμετοχής καθεμιάς και καθενός διαφέρουν, όπως πιθανά διαφέρουν και οι αντιλήψεις, τα αιτήματα και οι διεκδικήσεις. Ιστορικά δεν υπήρχαν γαλατικά χωριά ούτε ιδεατή δημοκρατία, αλλά και η ερμηνεία τους, όπως είδαμε, δεν είναι «κοινός τόπος». Η δημοκρατική κοινωνία κτίζεται καθημερινά σε πολλαπλούς χώρους μέσα από μικρές ή μεγαλύτερες αποκλίσεις από μια ηθικά κατασκευασμένη κανονικότητα. Για να αποσταθεροποιηθεί αυτή η κανονικότητα, χρειάζεται μια πολιτική που να επιδιώκει να δώσει διάρκεια και χώρο σε αυτές ακριβώς τις αποκλίσεις. Το μεγάλο στοίχημα της εποχής μας είναι να καταλαγιάσει ο στρόβιλος που ανακυκλώνει το φόβο. Και αυτό δε γίνεται με την επινόηση μύθων και παραδόσεων, ούτε με εθνοσωτήριες ρητορείες, αλλά με την κοπιαστική και επίμονη καθημερινή οικοδόμηση εναλλακτικών επιλογών.

και δημοτικές, ενώ το 2010 η εγκληματικότητα στο κέντρο της Αθήνας χαρτογραφείται με πρωτοβουλία του Νικήτα Κακλαμάνη στο πλαίσιο του προγράμματος ΑΘΗΝΑΙ, δηλαδή Ασφάλεια, Θαλπωρή, Ημέρα με την Ημέρα, Ναρκωτικά, Αναζωογόνηση-Αναπλάσεις, Ιστορία – έξι προτεραιότητες για την πόλη με βαρυσήμαντες ηθικές και εθνικιστικές σημασιοδοτήσεις. 8. Τα στατιστικά στοιχεία για την αύξηση της εγκληματικότητας προκύπτουν συνυπολογίζοντας τα μικρο-εγκλήματα του δρόμου με τις ανθρωποκτονίες. Δεν προσμετρούνται για παράδειγμα τα οικονομικά σκάνδαλα ή οι αυθαιρεσίες και η βιαιότητα της αστυνομίας. Είναι επίσης ενδεικτικό ότι στο δελτίο της «εγκληματικότητας» σπάνια αν αφέρονται τα (πολυπληθή) θύματα των τροχαίων ατυχημάτων (βλ. Morelle & Tardié 2011). 9. Η φράση παραπέμπει σε άρθρο του Θεόδωρου Πάγκαλου στο Βήμα (2013), με τίτλο «Δεν υπάρχει μαγικό φίλτρο εισαγωγής» και βασικό επιχείρημα την επιτακτική και απαραίτητη μη αλλαγή πορείας στην οικονομική πολιτική της κυβέρνησης.

Βιβλιογραφία Σημειώσεις * Μέρος της εργασίας παρουσιάστηκε στο συνέδριο «Μεταβολές κι ανασημασιοδοτήσεις του χώρου στην Ελλάδα της κρίσης», Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, 1-3 Νοεμβρίου 2013, Βόλος. 2. Τα 24 συνολικά άρθρα, που χρησιμοποιηθήκαν, αναφέρονται στο τέλος της βιβλιογραφίας. 3. Για παράδειγμα, η δραστική άνοδος του Αυστριακού Κόμματος Ελευθέρων (FPΟ), στα τέλη της δεκαετίας του 1990, δεν οφείλεται τόσο στη νοσταλγία για τους ναζί που απηχούσαν οι διατυπώσεις του Κόμματος, όσο στην ικανότητα του Γιοργκ Χάιντερ, εκμεταλλευόμενου την απουσία πολιτικού πλουραλισμού, να κατασκευάσει μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε έναν ισχυρό πόλο συλλογικής ταυτότητας, το «λαό», που μάχεται τον άλλο πόλο των «ελίτ της συναίνεσης». Σε ανάλογα επιχειρήματα στηρίχθηκε και η άνοδος του Εθνικού Μετώπου στη Γαλλία από τη δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα. Σε μια περίοδο που τα πολιτικά όρια γίνονται σταδιακά όλο και πιο δυσδιάκριτα, ο Ζαν-Μαρί Λεπέν ισχυριζόταν ότι είναι ο μόνος που αμφισβητούσε την κυρίαρχη συναίνεση (Mouffe 2008:82-84). 4. Το άρθρο είναι της Claire Gatinois έχει τίτλο «A Salvaterra de Mino, petite ville de Galice, les Espagnols renovent avec la peseta» και δημοσιεύτηκε στις 29/12/2011. 5. Μια φράση ακόμα από το ίδιο άρθρο θα ζήλευαν ίσως και αρκετά λαϊκίστικα blog: «Κυριαρχούμε στη φύση όταν υποτασσόμαστε σ’ αυτήν» έλεγε ο Βάκων, που σήμερα θα στεκόταν στο πλευρό των κατοίκων της πατρίδας του Αριστοτέλη. 6. Ο Γ. Καμίνης στην ίδια ομιλία αναφέρθηκε επίσης στο πανεπιστημιακό άσυλο θίγοντας άμεσα το ζήτημα της ανομίας (στο υπονοούμενο ως «άβατο» και «ανυπότακτο γαλατικό χωριό») του πανεπιστημίου – και προμηνύοντας την έφοδο της αστυνομίας στις 21 Αυγούστου στο ιστορικό συγκρότημα του ΕΜΠ στην Πατησίων. 7. Το διάστημα αυτό ενισχύεται διαρκώς ο ρόλος του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη με πρωταρχικό λόγο ακόμα και σε ζητήματα αστικού σχεδιασμού. Από τις αρχές του 2000 «η ασφάλεια των πολιτών» πρωταγωνιστεί σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις, εθνικές

Bauman, Zygmunt (2007), Ρευστός Φόβος, Αθήνα: Πολύτροπον. Bauman, Zygmunt (2008), Ρευστοί καιροί. Η ζωή την εποχή της αβεβαιότητας, Αθήνα: Μεταίχμιο. Gupta, Akhil & Ferguson, James (2005), «Πέρα από την κουλτούρα: Χώρος, ταυτότητα και η πολιτική της διαφοράς», στο Κυριακάκης, Γ. & Μιχαηλίδου, Μ., Η Προσέγγιση του Άλλου. Ιδεολογία, μεθοδολογία και ερευνητική πρακτική, Αθήνα: Μεταίχμιο. Hall, Stuart κ.ά (2010), Η απραγματοποίητη δημοκρατία, Αθήνα: Futura. Hall, Stuart, Massey, Doreen & Rustin, Michael (2013), “After neoliberalism: analyzing the present”, Available from http://www.lwbooks.co.uk/journals/soundings/manifesto.htm l [Accessed 12 September 2013]. Hobsbawm, Eric (2004), «Εισαγωγή: επινοώντας παραδόσεις», στο Hobsbawm, E. & Ranger, T. (επιμ.), Η επινόηση της παράδοσης, Αθήνα: Θεμέλιο, σ. 9-24. Hobsbawm, Eric (2013), Θρυμματισμένοι καιροί. Κουλτούρα και κοινωνία στον 20ό αιώνα, Αθήνα: Θεμέλιο. Marcuse, Peter (1993), “What’s So New About Divided Cities?”, International Journal of Urban and Regional Research, 17(3): 355-365. Massey, Doreen (2001), Φιλοσοφία και πολιτικές της χωρικότητας, Αθήνα: Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ – Παπασωτηρίου. Massey, Doreen (2008), Για το χώρο, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Morelle, Marie & Tardié, Jérôme (2011), «Pratiques de sécurité en ville», Justice Spatiale, 4, En ligne http://jssj.org/index.php [consulté le 3 février 2012]. Mouffe, Chantal (2010), Επί του πολιτικού, Αθήνα: Εκκρεμές. Royen, René Van & Der Vegt, Sunnyva Van, (2002), Astérix και ιστορία, Αθήνα: ΜΑΜΟΥΘΚΟΜΙΞ. Smith, Neil (2002), “New Globalism, New Urbanism: Gentrification as Global Urban Strategy”, Antipode, 34(3): 427-450. Springer, Simon (2011), “Public Space as Emancipation: Meditations on Anarchism, Radical Democracy, Neoliberalism and Violence”, Antipode, 43(2): 525-562. Αθανασίου, Αθηνά (2013), «Διανοητική και έμπρακτη κινητοποίηση κριτικής στην κρίση (και πέρα από αυτήν…)», Η Αυγή: Ενθέματα, 27 Ιανουαρίου, Διαθέσιμο και στο http://enthe-

006_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 81

ΕΙΡΗΝΗ ΜΙΧΑ

mata.wordpress.com/2013/01/27/athina-2/ [τελευταία επίσκεψη 7 Νοεμβρίου 2013] Βαΐου, Ντίνα & Καλαντίδης, Άρης (2009), «Πόλεις των “άλλων”. Καθημερινές πρακτικές και συγκρότηση του δημόσιου χώρου», στο Σπυριδάκης, Μ. (επιμ.), Χωρικοί μετασχηματισμοί και κοινωνική έρευνα, Αθήνα: Νήσος, σ. 23-47. Γιαλκέτσης, Θανάσης (2010), «Ο τρόμος ως πολιτικό εργαλείο», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία: & 7 Η τέχνη της ζωής, 14 Νοεμβρίου, σ. 22. Μαλούτας, Θωμάς (2011), «Χωρικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης στην Αθήνα. Από τις ρυθμίσεις του πελατειακού κράτους στην κρίση των ελλειμμάτων», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 134-135: 51-70. Σταυρίδης, Σταύρος (2011), «Χειραφετημένες χωρικότητες και η “πόλη των κατωφλιών”, Διαθέσιμο και στο http://ratnetblog2.blogspot.com/2011/04/b;og-post.html [τελευταία επίσκεψη 19 Ιουλίου 2013]. Χατζημιχάλης, Κωστής (2012), «Οι τόποι του ρατσισμού», Η Αυγή: Ενθέματα, 11 Νοεμβρίου, Διαθέσιμο και στο http://enthemata.wordpress.com/2012/11/11/kxatzimihalis/ [τελευταία επίσκεψη 12 Σεπτεμβρίου 2013] Φραγκουδάκη, Άννα (2013), Ο εθνικισμός και η άνοδος της ακροδεξιάς, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Το υλικό της εργασίας Gatinois, Claire (2011), «A Salvaterra de Mino, petite ville de Galice, les Espagnols renovent avec la peseta», Le Monde, 29 décembre, http://www.lemonde.fr/economie/ [dernière visite le 22 février 2014]. Goscinny, René & Uderzo, Alberto (1966), Astérix chez les Bretons, Paris: Hachette. Αλαβάνος, Αλέκος (συνέντευξη στο Μιχάλη Σιάχο) (2010), «Για να βρούνε δουλειά οι νέοι είμαστε έτοιμοι να πάμε και φυλακή», Δρόμος, 11 Οκτωβρίου, Διαθέσιμο και στο http://www.e-dromos.gr/ [τελευταία επίσκεψη 15 Ιουλίου 2013]. Ανανδρανιστάκης, Γιώργος (2013), «Δενδιίξ», Η Αυγή, 12 Απριλίου, Διαθέσιμο και στο http://www.avgi.gr/ [τελευταία επίσκεψη 15 Ιουλίου 2013]. ανώνυμο (2009α), «Η επιστροφή του «εθνικού αστυνόμου». Οι πέντε επείγοντες στόχοι του επικεφαλής του διευρυμένου υπουργείου Προστασίας του Πολίτη», Το Βήμα, 18 Οκτωβρίου, Διαθέσιμο και στο http://www.tovima.gr/ [τελευταία επίσκεψη 15 Ιουλίου 2013]. ανώνυμο (2009β), «Κυκλοφόρησε… Το γαλατικό χωριό που λεγόταν… Άγιος Παντελεήμονας», Διαθέσιμο στο http://www. eglimatikotita.blogspot.com/ [τελευταία επίσκεψη 8 Σεπτεμβρίου 2013]. ανώνυμο (2009γ), «Το άβατο», 14 Νοεμβρίου, Διαθέσιμο στο http://panosz.wordpress.com/ [τελευταία επίσκεψη 8 Σεπτεμβρίου 2013]. ανώνυμο (2011), «Ισπανία: Το χωριό που “επέστρεψε” στην πεσέτα», Το Βήμα, 29 Δεκεμβρίου, Διαθέσιμο και στο http://www. tovima.gr/ [τελευταία επίσκεψη 15 Ιουλίου 2013]. ανώνυμο (2012), «Ένα ολόκληρο χωριό αντιστέκεται στο χαράτσι της ΔΕΗ!», Νέμεσις Ραμνουσία, 1 Ιανουαρίου, Διαθέσιμο στο http://www.ramnousia.com/ [τελευταία επίσκεψη 8 Σεπτεμβρίου 2013]. ανώνυμο (2013α), «Γαλατικά χωριά παντού…», Νέμεσις Ραμνουσία, 13 Απριλίου, Διαθέσιμο στο http://www.ramnousia.com/ [τελευταία επίσκεψη 8 Σεπτεμβρίου 2013].

ανώνυμο, 2013β, «Ιερισσός: Οι Γαλάτες στην κοινωνία του ύπνου», Η Αυγή, 28 Μαΐου, Διαθέσιμο και στο: http://www.avgi.gr/ [τελευταία επίσκεψη 15 Ιουλίου 2013] ανώνυμο (2013γ), «Φασίστας στη Λαϊκή Εξαρχείων; Όχι ευχαριστούμε!!!», 20 Απριλίου, Διαθέσιμο στο http://risinggalaxy.wordpress.com/ [τελευταία επίσκεψη 8 Σεπτεμβρίου 2013]. Βαλληνδρά-Νικούδη, Ντόρια (2002), «Όταν κοιτάς από ψηλά…», Τα Εν Δήμω Φιλοθέης, 28: 24. Βελισσαρίου, Σίσσυ (2011), «Ήταν κάποτε ένα γαλατικό χωριό, που λεγόταν ελληνικό πανεπιστήμιο», Η Εποχή, 17 Ιουλίου, Διαθέσιμο και στο http://www.epohi.gr/ [τελευταία επίσκεψη 11 Ιουλίου 2013]. Γιαννουλοπούλου, Ελίνα (2012), «Η πόλη της ΑΕΚ», Το Έθνος, 5 Μαρτίου, Διαθέσιμο και στο http://www.ethnos.gr [τελευταία επίσκεψη 15 Ιουλίου 2013]. Δρόσου, Ιωάννα (2011), «Ανακωχή στην Κερατέα για τις μέρες του Πάσχα», Η Εποχή, 24 Απριλίου, Διαθέσιμο και στο http://www.epohi.gr/ [τελευταία επίσκεψη 11 Ιουλίου 2013]. Καρανάτση, Έλενα (2011), «Έκκληση για διάλογο στην Κερατέα», Η Καθημερινή, 25 Φεβρουαρίου, Διαθέσιμο και στο http://www.kathimerini.gr/ [τελευταία επίσκεψη 6 Σεπτεμβρίου 2013]. Λάμπρου, Πάνος (2012), «Στο δρόμο για τη “Ρώμη”…», Η Εποχή, 26 Ιουνίου, Διαθέσιμο και στο http://www.epohi.gr/ [τελευταία επίσκεψη 11 Ιουλίου 2013]. «Ομιλία δημάρχου Αθηναίων σε ημερίδα για την εγκληματικότητα και τη βία στην πόλη» (2013), 30 Ιανουαρίου, Διαθέσιμο και στο http://www.cityofathens/ [τελευταία επίσκεψη 31 Ιανουαρίου 2013]. Π.Μ. (2011), «Χωριά ανυπότακτων… πλουσίων», Η Νέα Ερυθραία on line, 22 Ιουλίου, Διαθέσιμο και στο http://www.sepik.net/ [τελευταία επίσκεψη 18 Μαΐου 2013]. Πάγκαλος, Θεόδωρος (2013), «Δεν υπάρχει μαγικό φίλτρο εισαγωγής», Το Βήμα, 2 Ιουνίου, Διαθέσιμο και στο http:// www.tovima.gr/ [τελευταία επίσκεψη 15 Ιουλίου 2013]. Πετρόπουλος, Δημήτρης (2013), «Τους έπεσε ο ουρανός στο κεφάλι», Ο διαδικτυακός MEDIA οργανισμός της Νέας Σμύρνης, 17 Μαρτίου, Διαθέσιμο στο http://www.nstv.gr/ [τελευταία επίσκεψη 15 Ιουλίου 2013]. Σερβετάς, Νίκος (2011), «Αντιστέκονται οι Ισλανδοί», Η Εποχή, 18 Απριλίου, Διαθέσιμο και στο http://www.epohi.gr/ [τελευταία επίσκεψη 19 Ιουλίου 2013]. Σφέτσα, Δάφνη (2013), «Σάββατο 13/4: Όλη η Ελλάδα ένα μεγάλο γαλατικό χωριό», Η Αυγή, 12 Απριλίου, Διαθέσιμο και στο http://www.avgi.gr/ [τελευταία επίσκεψη 15 Ιουλίου 2013]. Τζανάκης, Στέφανος (2012), «Γαλατικά χωριά», Τα Νέα, 25 Αυγούστου, Διαθέσιμο και στο http://www.tanea.gr/ [τελευταία επίσκεψη 11 Ιουλίου 2013]. Φωτόπουλος, Νίκος (2013), «Κράτος τρομοκράτης εναντίον… γαλατικού χωριού», Η Εφημερίδα των Συντακτών, 11 Απριλίου, Διαθέσιμο και στο http://www.efsyn.gr/ [τελευταία επίσκεψη 29 Σεπτεμβρίου 2013]. Χατζηνικόλας, Δημήτρης (2013), «Τέρμα οι αυταπάτες με τους Ρωμαίους ή με τους Γαλάτες», Η Αυγή, 2 Ιουνίου, Διαθέσιμο και στο http://www.avgi.gr/ [τελευταία επίσκεψη 15 Ιουλίου 2013].

007_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 82

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 82-84

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Ε Σ

Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ

Α Ν Τ Ι Π Α Ρ Α Θ Ε Σ Ε Ι Σ

ΣΥΝΕΔΡΙΟ RC21: «ΠΟΛΥΜΗΧΑΝΕΣ ΠΟΛΕΙΣ» (RESOURCEFUL CITIES),ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2013 Ελένη Τριανταφυλλοπούλου1

1 Υποψήφια διδάκτορας στον τομέα Γεωγραφίας και Περιφερειακού Σχεδιασμού, Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, email: Eleni.triant713@gmail.com

H Επιτροπή Ερευνών 21 (Research Committe 21) της Διεθνούς Ένωσης Κοινωνιολογίας (Internatiοnal Sociologie Association) ιδρύθηκε το 1970 για την προώθηση της θεωρίας και της έρευνας στην κοινωνιολογία της αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης, καθώς και για την ενίσχυση και δημιουργία μίας διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, η οποία θα συμβάλει στην ανάδειξη του συγκεκριμένου επιστημονικού πεδίου. Κάθε δύο χρόνια η Επιτροπή RC21 διοργανώνει διεθνή συνέδρια εστιάζοντας σε θέματα Ανάπτυξης και Σχεδιασμού, από τη σκοπιά της αλληλεπίδρασης τους με τον αστικό χώρο. Το τελευταίο συνέδριο της RC21 πραγματοποιήθηκε στις 28-30 Αυγούστου στο Πανεπιστήμιο Ηumbolt του Βερολίνου με γενική θεματική τις «Πολυμήχανες πόλεις» (Resourceful Cities). Σκοπός του συνεδρίου ήταν να εξετάσει τις αλλαγές που συντελούνται στις σύγχρονες πόλεις, μέσα από τις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές διαστάσεις που αυτές αποκτούν, δίνοντας έμφαση σε ζητήματα ετερογένειας και ποικολομορφίας των αστικών κέντρων. Όπως επισημαίνεται και στο εισαγωγικό κείμενο του Συνεδρίου, το πρόγραμμα διαμορφώθηκε προσπαθώντας να εκφράσει δύο διαφορετικά αναλυτικά επίπεδα στην προσέγγιση των πολυμήχανων πόλεων. Από τη μία πλευρά να προσεγγίσει ερωτήματα που αφορούν στην «ορατή» χωρική έκφραση των κοινωνικών ανισοτήτων και της άνισης πρόσβασης σε πόρους, εξετάζοντας και τις περιπτώσεις κοινωνικής μείξης.

Από την άλλη, να αναδείξει ότι η κοινωνική υποδομή της πόλης έχει και μία λιγότερο ορατή διάσταση, αυτή των καθημερινών πρακτικών των ανθρώπων που την διαμορφώνουν, μέσα από τις οποίες επίσης συγκροτούνται κοινωνικοί πόροι, στους οποίους κάποιοι αποκτούν πρόσβαση και κάποιοι όχι. Μέσα από πολυάριθμες θεματικές συνεδριάσεις και στρογγυλά τραπέζια (το συνέδριο φιλοξένησε συνολικά 33 θεματικές συνεδριάσεις), καθώς και μέσα από τις ολομελειακές συζητήσεις (plenary debates) εξετάστηκαν διαρθρωτικές και πολιτιστικές διαδικασίες ένταξης και αποκλεισμού, όπως αυτές πραγματώνονται σε διαφορετικές αστικές περιοχές του πλανήτη, προσφέροντας με αυτόν τον τρόπο τη δυνατότητα μίας συγκριτικής προσέγγισης των ζητημάτων. Παράλληλα, σε ειδικές συνεδριάσεις παρουσιάστηκαν τέσσερα βιβλία που εκδόθηκαν πρόσφατα και αναπτύχθηκε κριτικός διάλογος με τους ίδιους τους συγγραφείς τους. Ειδικότερα, η πρώτη μέρα του Συνεδρίου ξεκίνησε με την ολομελειακή εισαγωγική συνεδρίαση «Cities and Social Integration: Places, Spaces, Networks and Infrastructures» (Πόλεις και κοινωνική ολοκλήρωση: Τόποι, Χώροι, Δίκτυα και Υποδομές) με συντονίστρια την καθηγήτρια Talja Blokland (από το πανεπιστήμια του Humbolt στο Βερολίνο) και ομιλητές τους Craig Calhoun (Διευθυντή Πανεπιστήμιο Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του Λονδίνου London School of Economics and Political Science) και Patrick Le Galès

007_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 83

ΕΛΕΝΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΥ

(καθηγητή Πολιτικών Επιστημών και κοινωνιολογίας του Ινστιτούτου Sciences Po Paris). Εν συνεχεία, ακολούθησε η ειδική συνεδρίαση στην οποία παρουσιάστηκε το βιβλίο του Tim Butler «Mixed Communities- Gentrification by Stealth?» (Μεικτές κοινότητεςΕξευγενισμός υπό κάλυψη?), εστιάζοντας τη συζήτηση πάνω σε παραδείγματα πολιτικών που στοχεύουν στην «κοινωνική μείξη» σε διάφορες γωνιές του πλανήτη και στη συσχέτιση αυτών με ευρύτερους κοινωνικούς, οικονομικούς και αστικούς μετασχηματισμούς. Κατά τη δεύτερη ημέρα του Συνεδρίου πραγματοποιήθηκαν δύο κεντρικές ολομελειακές συζητήσεις. Η πρώτη με τίτλο «Urban theory: the Dream and its limits» (Θεωρία του αστικού ιστού: To όνειρο και τα όριά του), με συντονιστή τον Matthew Gandy (καθηγητή Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου UCL) και κεντρικό ομιλητή τον Jeremy Seekings (Καθηγητή Πολιτικών επιστημών και κοινωνιολογίας του πανεπιστημίου του Κέιπ Τάουν), καταπιάστηκε με την αναγκαιότητα ανάδειξης των ερευνητικών αναλύσεων και ανασυγκρότησης της θεωρίας και των μεθόδων προσέγγισης του αστικού χώρου στις πόλεις του παγκόσμιου Νότου. Η δεύτερη με τίτλο «The Coming Urban Regime – Gray Spacing or «Metrozenship“? (Τα επικείμενα καθεστώτα του αστικού χώρου, Γκρίζες ζώνες) με συντονιστή τον Henrik Lebuhn (Επίκουρο

καθηγητή της Αστικής και Περιφερειακής Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Humbolt) και ομιλητές τους Oren Yiftachel (καθηγητή Αστικού Σχεδιασμού και Πολιτικής Γεωγραφίας στο Ben-Gurion University, Beersheba), τη Susan Fainstein (συνεργάτρια-ερευνήτρια στη Σχολή Σχεδιασμού του Harvard) και τη Jennifer Robinson ( καθηγήτρια Ανθρωπογεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου UCL), προσέφερε μια εννοιολογική και συγκριτική ανασκόπηση της σύγχρονης ανακατασκευής των καθεστώτων του αστικού χώρου και της έννοιας της «πολιτειότητας» (citizenship), υποστηρίζοντας ότι στην πλειοψηφία των αστικών κέντρων του πλανήτη διευκολύνεται μια διαρθρωτική διαδικασία κοινωνικού διαχωρισμού, ενός «υφέρποντος Απαρτχάιντ», όπως χαρακτηριστικά το αποκάλεσαν οι ομιλητές. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης ημέρας έγιναν ακόμη δύο ειδικές συζητήσεις στις οποίες παρουσιάστηκαν τα βιβλία Opportunities and Deprivation in the Urban South - Poverty, Segregation and Social Networks in São Paulo (Ευκαιρίες και στέρηση στον Αστικό ΝότοΦτώχεια, Διαχωρισμός και Κοινωνικά Δίκτυα στο Σάο Πάολο) του Eduardo Marques και το βιβλίο International Handbook On Social Innovation (Διεθνές Εγχειρίδιο Κοινωνικής Καινοτομίας) των Frank Moualert, Marisol Garcia, και Serena Vicari.

Η τρίτη και τελευταία μέρα του Συνεδρίου ξεκίνησε με την παρουσίαση του βιβλίου της Suzanne Hall City, Street and Citizen – The Measure of the ordinary (Πόλη, Δρόμος και ΠολίτηςTο μέτρο του Συνηθισμένου), το οποίο επικεντρώνεται στο ερώτημα του κατά πόσον η τοπική ζωή μπορεί να επηρεάσει την ικανότητα των κατοίκων να ανταπεξέλθουν στις αστικές αλλαγές και στην πολιτιστική και εθνική ποικιλομορφία που τις συνοδεύει. Εν συνεχεία, το κεντρικό αμφιθέατρο του Συνεδρίου φιλοξένησε τους Martina Löw (καθηγήτρια της Αστικής Κοινωνιολογίας στο Πολυτεχνείο του Darmstadt), τον Neil Brenner (καθηγητή Αστικής Θεωρίας στο Τμήμα Σχεδιασμού του Χάρβαρντ) και τον Michael Storper (Καθηγητή Οικονομικής Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του Λονδίνου London School of Economics and Political Science ) στην κεντρική ολομελειακή συζήτηση με θέμα «Reloading urban studies beyond the intrinsic logic of its planetary confines?» (Επανεκκινώντας την αστική θεωρία πέρα από την εγγενή λογική των πλανητικών της ορίων;) στην οποία αναζητήθηκαν τα νέα ερευνητικά εργαλεία για την «επανεκκίνηση» των θεωριών του αστικού χώρου στη νέα πραγματικότητα της «πλανητικής αστικοποίησης». Οι συμμετέχοντες εκκινώντας από διαφορετικές θεωρητικές καταβολές προσπάθη-

007_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 84

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 82-84

σαν να στοιχειοθετήσουν κατά πόσο οι σύγχρονες προσεγγίσεις αναφορικά με την ανάπτυξη και την ευημερία ή την παρακμή και την κρίση των πόλεων θα πρέπει να εστιάσουν στις εσωτερικές και εγγενείς αντιφάσεις των αστικών κέντρων ή σε μια πιο καθολική, διαπλανητική δυναμική των παραγόντων που τις διαμορφώνουν Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ήταν και η συζήτηση «Questioning Berlin» (Εξετάζοντας το Βερολίνο), στην οποία συμμετείχαν διάσημοι ερευνητές της πόλης που φιλοξένησε για δεύτερη φορά μετά από δεκαετίες το Συνέδριο της RC21. Ακαδημαϊκοί όπως ο Allan Cochrane (Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Hνωμένου Βασιλείου), η Claire Coloumb (από το UCL), η Margit Mayer (από το Freie Universitaet του Βερολίνου), ο Matthias Bernt, (Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης και Δομικού Σχεδιασμού του Leibniz), η Sabina Uffer, (Πανεπιστήμιο Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του Λονδίνου London School of Economics and Political Science) και ο Johannes Novy (Πολυτεχνική Σχολή του Βερολίνου), προσπάθησαν παρουσιάζοντας τα επιμέρους αντικείμενα της έρευνάς τους να αναζητήσουν τη σχέση μεταξύ των το-

πικών ιδιαιτεροτήτων της πόλης και των παγκόσμιων εξελίξεων. Στις επιμέρους συζητήσεις των 33 θεματικών συμμετείχαν πάνω από 250 ερευνητές και ερευνήτριες από όλον τον κόσμο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον συγκέντρωσαν οι θεματικές που αφορούσαν στις χωρικές και κοινωνικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης, ενώ αξιοσημείωτη μπορεί να θεωρηθεί και η αύξηση των εισηγητών/-τριών από τις άμεσα «πληττόμενες» χώρες και ιδιαίτερα από την Ελλάδα. Αξίζει εδώ να επισημάνουμε δύο θεματικές ενότητες με θέμα την «ανθεκτικότητα» των πόλεων απέναντι στη νέα πραγματικότητα της οικονομικής κρίσης. Η πρώτη θεματική με τίτλο «Resilient cities and the crisis: Causes, processes and changing cities» (Ανθεκτικές πόλεις και η κρίση: αιτίες, διαδικασίες και μεταβαλλόμενες πόλεις) καταπιάστηκε με τις χωρικές πολιτικές και την επίδρασή τους στο μετασχηματισμό των ευρωπαϊκών πόλεων μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης με παραδείγματα από την Αγγλία, την Ισπανία και την Ιρλανδία. Η δεύτερη θεματική «Resilience cities and the crisis: Local responses, governance and citizen actions» (Ανθεκτικές πόλεις και η κρίση:

Τοπικές απαντήσεις, διακυβέρνηση και δράσεις των κατοίκων) εστίασε στις διάφορες δράσεις που αναπτύσσονται σε τοπικό επίπεδο για την αντιμετώπιση των κοινωνικών επιπτώσεων της κρίσης είτε από θεσμικούς φορείς είτε από πρωτοβουλίες κατοίκων και τοπικά κινήματα. Στην εν λόγω θεματική παρουσιάστηκαν παραδείγματα από χώρες που το τελευταίο διάστημα σφραγίστηκαν με ιδιαίτερο τρόπο από την οικονομική κρίση όπως η Ελλάδα, η Ισπανία και η Ιταλία. Μάλιστα, οι ποικίλες και πολυεπίπεδες χωρικές σηματοδοτήσεις της κρίσης φαίνεται ότι θα απασχολήσουν και το επόμενο Συνέδριο, το οποίο αναμένεται να λάβει χώρα σε μία από τις πόλεις του Ευρωπαϊκού Νότου. Όπως πάντα τα συνέδρια των RC 21 διοργάνωσαν με άρτιο τρόπο και έξι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες περιηγήσεις, οι οποίες έδωσαν τη δυνατότητα στους συμμετέχοντες να αποκτήσουν την καλύτερη δυνατή εικόνα του «πεδίου» έρευνας της πόλης, αλλά και να αντιληφθούν την κοινωνική της γεωγραφία μέσα από επιτόπια επίσκεψη στις πιο ενδιαφέρουσες γειτονιές του Βερολίνου (Kreuzberg, Wedding, Neukölln κ.ά.) Κλείνοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο πλαίσιο του Συνεδρίου RC21 οι ποικίλες διαστάσεις των κοινωνικών ανισοτήτων πράγματι αναδείχτηκαν ολοκληρωμένα, προβάλλοντας την ισχυρή διαλεκτική σχέση μεταξύ των ορατών, αλλά και των λιγότερο εμφανών χωρικών τους εκφράσεων, καθώς επίσης και εξετάζοντας τις επιπτώσεις των νέων αστικών πολιτικών στην σημερινή περίοδο της οικονομικής κρίσης.

008_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 85

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 85-88

ΣΥΝΕΔΡΙΟ: ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΗΜΑΣΙΟΔΟΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ, ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2013, ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ Π. ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, ΒΟΛΟΣ Κώστας Μανωλίδης1

1 Επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, kostman@arch.uth.gr

Στη διάρκεια του πρώτου τριημέρου του Νοεμβρίου 2013 πραγματοποιήθηκε στον Βόλο το Συνέδριο «Μεταβολές κι ανασημασιοδοτήσεις του χώρου στην Ελλάδα της κρίσης». Διοργανώθηκε από το Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας με στόχο να φέρει στο προσκήνιο και να εξετάσει διεξοδικά τις υλικές και σημασιολογικές μεταβολές που επιφέρει η τρέχουσα κρίση σε όλες τις εκφάνσεις και τις κλίμακες του χώρου. Το συνέδριο επιχείρησε για πρώτη φορά σε τέτοια κλίμακα να συγκεντρώσει σε ένα κοινό φόρουμ τις επιστημονικές προσεγγίσεις για τις επιπτώσεις της κρίσης στο υλικό περιβάλλον. Παρουσιάστηκαν 84 ανακοινώσεις από επιστήμονες που προέρχονται από τα πεδία της Αρχιτεκτονικής, της Πολεοδομίας, της Γεωγραφίας και των Κοινωνικών Επιστημών με συντριπτική την παρουσία νέων επιστημόνων και υποψηφίων διδακτόρων. Εκτός από την μεγάλη προσέλευση ακροατηρίου αυτό που χαρακτήρισε το συνέδριο ήταν η ιδιαίτερη φόρτιση των δυσμενών κοινωνικών εξελίξεων. Κυρίαρχη ήταν σε όλους τους συμμετέχοντες η αίσθηση του επείγοντος μπροστά στις αλλεπάλληλες ανατροπές και τις διευρυνόμενες απορρυθμίσεις. Η γεωγραφία της νέας τάξης μεταλλάσσεται ραγδαία πριν καν προλάβει να χαρτογραφηθεί και γι αυτό απαιτεί εγρήγορση αλλά και ορισμένες μετατοπίσεις στις διανοητικές έξεις και τις επιστημονικές ρουτίνες του ακαδημαϊκού κόσμου. Αξιοσημείωτη ως προς αυτό είναι

η αμηχανία του αρχιτεκτονικού λόγου που έχοντας σε μεγάλο βαθμό απομακρυνθεί από τις κοινωνικές αναφορές δυσκολεύεται να τοποθετηθεί κριτικά στη νέα κατάσταση πραγμάτων. Το βασικό κίνητρο πίσω από το εγχείρημα αυτής της διοργάνωσης δεν υπήρξε μόνο η επιθυμία να φωτίσει και να συστηματοποιήσει πτυχές της κρίσης. Οι τεκτονικές μετατοπίσεις του κοινωνικού εδάφους και το αποτύπωμά τους στον χώρο έχουν γίνει αντιληπτά κι έχουν αναλυθεί διεξοδικά σε πολλές ευκαιρίες. Στόχος του συνεδρίου υπήρξε η κατά το δυνατόν συνολική αποτίμηση των μέχρι τώρα δεδομένων και σύνθεση των επιμέρους προσλήψεών τους αλλά ταυτόχρονα και η διάσωσή τους από την αποσιώπηση. Αποσιώπηση που επέρχεται από ένα είδος συλλογικής απώθησης που επιδεικνύει η κοινωνία λόγω των αλλεπάλληλων αιφνιδιασμών και πληγμάτων που δέχεται αλλά και εξαιτίας των αντιπερισπασμών της κρατικής και μηντιακής προπαγάνδας. Το ιδιαίτερα ευρύ θέμα του συνεδρίου υποχρεωτικά επιμερίστηκε σε πολλές εστίες ενδιαφέροντος. Οι κλίμακες του χώρου που εξετάστηκαν ξεκινούν από το μέγεθος της κατοικίας και φτάνουν στο γεωγραφικό επίπεδο των εξορυκτικών και τουριστικών εκμεταλλεύσεων. Κυρίαρχο όμως υπήρξε το αστικό πεδίο με όλες τις καταπονήσεις, αλλοιώσεις και φορτίσεις που υφίσταται και με τα νέα κοινωνικά διαβήματα και τις πρακτικές πειθάρχησης κι εκφοβισμού που το διαπερνούν.

008_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 86

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 85-88

Αναλυτικά οι θεματικές ενότητες που αναπτύχθηκαν σε μία ή περισσότερες συνεδρίες έχουν ως εξής:

εμβληματική περίπτωση της εξόρυξης στις Σκουριές Χαλκιδικής και η κοινωνική αντίσταση, ο αναπτυξιακός λόγος και οι σημασιολογικές ολισθήσεις που τη συνοδεύουν.

1. Εδάφη καταφυγής και υφαρπαγής Η επικράτεια της ελληνικής υπαίθρου έχει καταστεί στα χρόνια της κρίσης πεδίο ανακατατάξεων και διεκδικήσεων. Καθώς η αγροτική δραστηριότητα επανακάμπτει ως επαγγελματική διέξοδος και η επαρχία αρχίζει να αντιπροσωπεύει μια δυνητική επιλογή διαβίωσης καταγράφονται ενδείξεις πληθυσμιακής επανόδου στην περιφέρεια. Την ίδια ώρα, πολύτιμοι φυσικοί και περιβαλλοντικοί πόροι αντιμετωπίζονται από τις μνημονιακές πολιτικές ως εξαργυρώσιμο αναξιοποίητο κεφάλαιο. Μεγάλα τμήματα δημόσιας περιουσίας μεταβιβάζονται στο ΤΑΙΠΕΔ προς ιδιωτικοποίηση ή εκχωρούνται άνευ όρων σε αμφιλεγόμενες επενδυτικές πρωτοβουλίες οδηγώντας σε ασύμπτωτες διαχειριστικές πρακτικές της υπαίθρου και σε πολλαπλές αντιπαραθέσεις. Μεταξύ πολλών σχετικών αναλύσεων κεντρική θέση κατέλαβε η

2. Χωρικές πολιτικές της αποδιάρθρωσης Η ελαστικοποίηση θεσπισμένων ρυθμίσεων του χωρικού σχεδιασμού και η προσήλωση σε καταστροφικές λογικές προσέλκυσης επενδύσεων χαρακτηρίζουν την τρέχουσα κυβερνητική χωρική πολιτική. Πτυχές αυτής της πολιτικής και της συνάδουσας μεταρρυθμιστικής ρητορικής έγιναν αντικείμενα πραγμάτευσης των εργασιών αυτής της ενότητας. Συγκεκριμένα, οι fast-track επενδύσεις, η δημιουργία Ειδικών Οικονομικών Ζωνών, η αναπαραγωγή μοντέλων τουριστικής μονοκαλλιέργειας, η κίβδηλη επίκληση της «πράσινης» ανάπτυξης και η αποσύνθεση των δημόσιων υγειονομικών υποδομών εξετάστηκαν ως συνιστώσες μιας επιθετικής αποδιάρθρωσης που υπονομεύει βασικές διαστάσεις της κοινωνικής βιωσιμότητας.

3. Μετασχηματισμοί του αστικού χώρου Στην εκτεταμένη αυτή ενότητα εντάχθηκαν ποικίλες προσεγγίσεις και εστιάσεις με κοινό παρονομαστή την μεταβολή, αναδιάταξη ή επιδείνωση των χαρακτηριστικών του αστικού χώρου στα χρόνια της κρίσης. Η αποσύνθεση των δημόσιων υποδομών, ο θάνατος του μικροεμπόριου, τα άδεια κτίρια και η ανθρωπιστική κρίση δημιουργούν νέα υλικά και συμβολικά συμφραζόμενα στο αστικό τοπίο αλλά και νέες δυναμικές διεκδίκησης του δικαιώματος στην πόλη. Μελέτες περίπτωσης προσέγγισαν συγκεκριμένες περιοχές της Αττικής αλλά και τις επιπτώσεις από την ραγδαία υποχώρηση της μικρομεσαίας επιχειρηματικότητας στα αστικά κέντρα. Παράλληλα παρουσιάστηκαν επιχειρούμενες στρατηγικές χωρικής ρύθμισης και πειραματικών επεμβάσεων στον αστικό ιστό.

4. Χώροι συλλογικότητας κι αντίστασης Διάφορες μορφές αντίδρασης και διαμαρτυρίας στην κρίση και στην πολιτική διαχείρισή της επαναφέρουν στον δημόσιο χώρο το θεμελιακό στοιχείο της συλλογικής εμπειρίας. Οι πλατείες έχουν ανακάμψει ως το κατεξοχήν πεδίο έκφρασης της κοινωνικής δυσαρέσκειας και διαμόρφωσης των κοινωνικών υποκειμένων και το νόημα του κοινού εδάφους συγκροτείται εκ νέου από την επιτέλεση της αδιαμεσολάβητης κοινωνικής συσπείρωσης και αλληλεπίδρασης. Οι ανακοινώσεις εδώ ανέδειξαν τη σημασία χώρων παράγωγων όχι του φόβου αλλά της αντίστασης, κι εστίασαν σε χωρικές πρακτικές χειραφέτησης. Η κατάληψη της πλατείας Συντάγματος από το κίνημα των Αγανακτισμένων υπήρξε σημείο αναφοράς για αρκετές αναλύσεις και η κομβική έννοια των «κοινών» αναπτύχθηκε από

008_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 87

ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΝΩΛΙΔΗΣ

διαφορετικές σκοπιές ως ερμηνευτικό εργαλείο και ως πολιτικό πρόταγμα των νέων συλλογικοτήτων.

5. Αποκλεισμοί κι εκτοπισμοί: η γεωγραφία του φόβου Οι μνημονιακές πολιτικές έχουν συνοδευτεί από συστηματική χρήση κατασταλτικών πρακτικών ασκούμενων στο όνομα της έννομης τάξης, της δημόσιας υγείας ή της ασφάλειας των επενδύσεων. Μια αυταρχική εξυγιαντική βούληση υλοποιείται σε πολιτικές εκτοπισμού των περιττών σωμάτων και των απείθαρχων δράσεων που δε συμμορφώνονται με το αίτημα μιας συγκεκριμένης κοινωνικής και χωρικής τάξης. Στην ομάδα αυτή εξειδικεύτηκαν οι εφαρμογές αυτής της βούλησης στην αντιμετώπιση των μεταναστών, στην νομοθετική περιστολή των διαδηλώσεων, στην αναπαραστατική ρητορική της ασφάλειας, και στην συμβολική οικονομία των νεοναζιστικών δράσεων. Παράλληλα εξετάστηκε η αξιοποίηση των πολιτικών του φόβου από τις κυβερνητικές τακτικές διαχείρισης της κρίσης.

6. Αναδυόμενες συλλογικές πρακτικές Μέσα στις συνθήκες κατάρρευσης των παραγωγικών δομών και κατεδάφισης του κοινωνικού κράτους έχει αναδυθεί μια σειρά εγχειρημάτων που βασίζονται στην συλλογική εθελοντική δράση για την υποστήριξη πληττόμενων ομάδων. Η πολιτική και ανθρωπολογική διάσταση τέτοιων πρωτοβουλιών αλληλεγγύης διερευνήθηκε μέσα από το παράδειγμα των Κοινωνικών Ιατρείων και του κινήματος Χωρίς Μεσάζοντες ενώ επιχειρήθηκε μια επισκόπηση της θεωρητικής συζήτησης και των μεθόδων ακαδημαϊκής υποστήριξης των εναλλακτικών οικονομιών. Η πραγμάτευση του πεδίου συμπληρώθηκε θεματικά από ένα πείραμα ανταλλακτικής οικο-

νομίας στον Βόλο και από πρωτοβουλίες χειραφέτησης του τοκετού από το τεχνο-ιατρικό σύστημα.

7. Αυτοοργανωμένες δράσεις για την πόλη Οι δράσεις πολιτών που εστιάζουν στον δημόσιο χώρο της πόλης αποτελούν ένα φαινόμενο των τελευταίων χρόνων. Αντιμετωπίζοντας τον αστικό χώρο ως κοινωφελή υποδομή που χρήζει φροντίδας κι αναβάθμισης ή ως πεδίο ποικίλλων συλλογικών δραστηριοτήτων λειτουργούν συνήθως στο πλαίσιο μιας μετα-πολιτικής συνθήκης. Στις ανακοινώσεις εξετάστηκαν πειράματα αστικού ακτιβισμού μεμονωμένα ή ενταγμένα στο ευρύτερο κίνημα διεκδικήσεων και αλληλεγγύης. Οι αμφιλεγόμενοι Atenistas είναι η πιο προβεβλημένη από αυτές τις πρωτοβουλίες και ενδεικτική της αξιοποίησης των διαδικτυακών μέσων και ενός φιλελεύθερου πραγματισμού που παρακάμπτει κρίσιμα πολιτικά διακυβεύματα.

8. Η κατοικία σε επισφάλεια Μια από τις σταθερές του νεοελληνικού βίου που ανατράπηκε από την κρίση είναι η οικονομική και συμβολική υπερεπένδυση στην απόκτηση ιδιόκτητης κατοικίας. Ωστόσο η κλιμάκωση των πολιτικών λιτότητας δεν έθεσε απλώς θέμα αναθεώρησης των βιοτικών προτεραιοτήτων αλλά επέφερε πιέσεις και οικονομικά αδιέξοδα που οριακά αγγίζουν και την ίδια τη δυνατότητα στέγασης. Το ζήτημα της κατοικίας προσεγγίστηκε στο συνέδριο ως ένα απειλούμενο πλέον ή και απωλεσθέν για κάποιους αγαθό. Διερευνήθηκαν οι μετατοπίσεις στις διαμορφωμένες κοινωνικές αντιλήψεις και προσδοκίες για την πρόσβαση στην κατοικία, οι παθογένειες του ελληνικού προτύπου οικιστικής παραγωγής ενώ επιχειρήθηκε μια αποτίμηση των νέων δεδομένων γύρω την αδυναμία στέγασης. Η ενότητα συμπληρώθηκε αντιστικτικά με μια εκ του σύνεγγυς καταγραφή των καθημερινών χωρικών πρακτικών ενός άστεγου ατόμου.

008_Layout 1 28/04/2014 12:15 μ.μ. Page 88

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 85-88

9. Ο χώρος και οι ρηγματώσεις της κρίσης Εδώ εντάχτηκαν εισηγήσεις που προσέγγισαν με διαφορετικές εμφάσεις τη ρευστή σχέση μας με τον χώρο και με τα θραυσματικά τοπία της κρίσης. Η περιπλανητική πρόσληψη της διαβρωμένης από την κρίση πόλης, η αποσταθεροποιητική δυναμική των σύγχρονων ερειπίων και οι σύγχρονες δυνατότητες κι επιπλοκές του συμμετοχικού σχεδιασμού αποτέλεσαν κάποιες τέτοιες εστιάσεις. Ενδιαφέρον παρουσίασε και η ανίχνευση των ψυχοδιανοητικών αυτοματισμών και των υπερβάσεων τους ως προς την αντίληψη των χωρικών επιτελέσεων της κρίσης.

10. Υλικότητες της κρίσης Η εστίαση στην υλική διάσταση της βιωμένης πραγματικότητας της κρίσης ήταν το αντικείμενο αυτής της ενότητας. Παρουσιάστηκε η έρευνα για τις προσλήψεις μεταβαλλόμενων χώρων και εκκενωμένων κτιρίων στο κέντρο της Θεσσαλονίκης ενώ μια περιήγηση στην αρχιτεκτονική φαινομενολογία των κατειλημμένων χώρων εξέτασε τις υλικές παραμέτρους των χώρων συλλο-

γικής αντίστασης. Ο πολιτικός σχολιασμός στα στένσιλ των δρόμων της Αθήνας και η ωμή υλικότητα των ευτελών πραγμάτων στην τέχνη του Κουνέλλη αναλύθηκαν σε δύο ανακοινώσεις που επικεντρώθηκαν στην πολιτική λειτουργία της εικαστικής ύλης. Η ενότητα συμπληρώθηκε με την παρουσίαση της πολύχρονης φωτογραφικής έρευνας του Αβραάμ Παυλίδη στα ερείπια παροπλισμένων παραγωγικών εγκαταστάσεων και δημόσιων υποδομών.

11. Ορίζοντες αρχιτεκτονικής

κι

αδιέξοδα

της

Η αρχιτεκτονική εγκλωβισμένη στην επαγγελματική της αδρανοποίηση και στον άσφαιρο ριζοσπαστισμό των πρωτοποριών αναζητεί τη δυνατότητα ενός δραστικού αναπροσανατολισμού. Άλλωστε, οι όροι παραγωγής της υπήρξαν απόλυτα συναρτημένοι με την λογική της συνεχούς οικονομικής μεγέθυνσης και με τις προτεραιότητες που έθεταν οι ηγεμονικές ομάδες κι επομένως και με τα σημερινά αδιέξοδα. Σε αυτήν την σύντομη ενότητα εξετάστηκε η εγγενής συστημικότητα και η προβληματική πολιτική θεμελίωση της

αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας όπως και η σχέση παλαιότερων οικονομικών πτωχεύσεων της χώρας με προγράμματα δημόσιων κτιριακών υποδομών. Επιπλέον μέσα από την ανάλυση των ψυχολογικών παραμέτρων της κατοίκησης προσεγγίστηκε η ιδιόμορφη σχέση της ελληνικής κοινωνίας με την κατοικία και οι επιπτώσεις της στην αντίληψη του δημόσιου χώρου. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ότι οι εργασίες του συνεδρίου περιελάμβαναν δύο συζητήσεις στρογγυλής τράπεζας για ειδικά θέματα. Η πρώτη με τίτλο «Όταν το φύλο (δεν) συνάντησε την κρίση. Εκτοπισμένα σώματα και απούσες προσεγγίσεις» επικεντρώθηκε στους τρόπους με τους οποίους τα στερεότυπα των έμφυλων σχέσεων δοκιμάζουν την αντοχή τους στις νέες συνθήκες κυρίως μέσα από την απουσία του κριτικού λόγου για το φύλο από τα αφηγήματα της κρίσης. Η δεύτερη συζήτηση με τίτλο «Ασκήσεις ανασυγκρότησης της τραυματισμένης πόλης. Μαθήματα αστικούπολεοδομικού σχεδιασμού» αναπτύχθηκε με βάση την παρουσίαση αναλύσεων και σχεδιαστικών προτάσεων για την πόλη της κρίσης από φοιτητικά εργαστήρια των Αρχιτεκτονικών Σχολών του Ε.Μ.Π. και του Α.Π.Θ.

009_Layout 1 28/04/2014 12:16 μ.μ. Page 89

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 89-94

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

ΧΩΡΙΚΕΣ ΓΕΙΤΝΙΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΘΕΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗΣ1

Παναγιώτης Μπουρλέσσας2

Eισαγωγή

1. Εργασία για το Μεταπτυχιακό Δίπλωμα στο Πανεπιστήμιο της Μανδρίτης. 2. pan.bourlessas@gmail.com

Η προβληματική για την άνιση στεγαστική εγκατάσταση των αστικών πληθυσμών δεν είναι νέα. Το 1845 ο Ένγκελς περιγράφει τις σκληρές στεγαστικές συνθήκες στις οποίες ο εργατικός κόσμος της βιομηχανικής Αγγλίας επιβιώνει. Παράλληλα εκτίθεται η «άλλη» πλευρά της πόλης, που χρησιμοποιείται από κοινωνικά υψηλότερες τάξεις ενώ η διαφορά τους βρίσκει απτή έκφραση στον διαχωρισμό οικιστικών συνόλων στο χώρο. Το ανάλογο επιστημονικό υπόβαθρο θεμελιώνεται στις αρχές του 20ού αιώνα από την Σχολή του Σικάγο σε μια προσπάθεια ερμηνείας κοινωνικών φαινομένων βάσει σχημάτων που προέκυπταν στους ιστούς αμερικανικών μεγαλουπόλεων λόγω της εγκατάστασης μεταναστευτικών πληθυσμών· οι χωρικές σχέσεις αποδίδονταν πλέον σε κοινωνικές (Park 1926). Στο παρόν, οι πρόσφατες μεταπλάσεις του μεταναστευτικού χάρτη καθιστούν τον Ευρωπαϊκό Νότο όψιμο υποδοχέα ανθρώπινων ρευμάτων από τη δεκαετία του 1990. Έτσι, ως μεσογειακή πρωτεύουσα, η Αθήνα ανανέωσε δυναμικά την ανθρωπογεωγραφία της στεγάζοντας ένα αμάλγαμα ετερόκλητων πληθυσμών οι οποίοι χαρακτηρίζονται από σχετικά διάχυτη κατανομή στον αστικό χώρο αφού απουσιάζουν ισχυρές συγκεντρώσεις ομοιογενών ομάδων· η συνοχή

της πόλης δείχνει να μην «απειλείται» (Maloutas et al. 2012, σ.223). Κάτι που συμβάλλει δραστικά στους χαμηλούς δείκτες στεγαστικού διαχωρισμού είναι η κάθετη κοινωνική διαφοροποίηση της αθηναϊκής πολυκατοικίας. Ο όρος αποδίδει τη «συμβίωση» πληθυσμιακών ομάδων διαφορετικού εθνικού υποβάθρου στην κυρίαρχη οικιστική μονάδα κεντρικών γειτονιών: τα υπόγεια και ισόγεια διαμερίσματα καταλαμβάνονται κυρίως από κατοίκους αλλοδαπής υπηκοότητας ενώ οι πιο προνομιούχοι, ψηλότεροι όροφοι στεγάζουν Έλληνες κι Ελληνίδες.

Επίκεντρο της Έρευνας Εκφράσεις χωρο-κοινωνικού διαχωρισμού μπορούν να εντοπιστούν σε οποιοδήποτε γεωγραφικό επίπεδο ή αστική κλίμακα (βλ. Préteceille 2004). Βάσει αυτού, η παρούσα έρευνα επικεντρώνεται στο καθέτως διαχωρισμένο και ετερογενές κτήριο ενώ πιστεύεται ότι οι καθημερινές πρακτικές και σχέσεις της κοινωνίας δομούνται στη χωρική μικροκλίμακα. Για μια ικανή προσέγγιση της πραγματικότητας της αθηναϊκής πολυκατοικίας ως μικροκλίμακα λοιπόν κρίνεται απαραίτητο να μην εμμείνουμε σε επιφανειακά συμπεράσματα που πηγάζουν αποκλειστικά από το γεγονός της τοπικής συνύπαρξης ντόπιου και μετα-

009_Layout 1 28/04/2014 12:16 μ.μ. Page 90

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 89-94

ναστευτικού πληθυσμού. Άλλωστε, ο χώρος και η οργάνωσή του επιδέχονται σχεσιακών ερμηνειών –αν όχι τις επιβάλλουν (βλ Bourdieu 1989· Massey 2005). Για παράδειγμα, η υψηλή γειτνίαση διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων και τα μεταξύ τους χαμηλά επίπεδα χωρο-κοινωνικού διαχωρισμού ενδέχεται να αποκρύπτουν άνισους συσχετισμούς και εναλλακτικές μορφές αποκλεισμού, περιθωριοποίησης και ασθενούς ένταξης (Kokkali 2007). Πιο συγκεκριμένα, οι Maloutas & Karadimitriou (2001) τονίζουν πως η κάθετη συνύπαρξη στις περιοχές του Αθηναϊκού κέντρου δεν είναι προϊόν επιλογής «γηγενών» και μη, ενώ υπονοείται και η απουσία ουσιαστικής επαφής μεταξύ τους. Επομένως, η πολυκατοικία είναι εδώ ιδωμένη σαν ένας κοινωνικός χώρος μέσα στον οποίο τα υποκείμενα καταλαμβάνουν συγκεκριμένες σχεσιακές θέσεις ‒δηλωτικές ανισοτήτων κι ιεραρχιών‒ αναφορικά με τα υπόλοιπα. Διερευνώνται έτσι οι κοινωνικές αποστάσεις που προκύπτουν ως τέτοιες σχέσεις σε περιπτώσεις υψηλής χωρικής γειτνίασης θέτοντας σε αμφισβήτηση την αρχή εξίσωσης χωρικής και κοινωνικής εγγύτητας.

Ερευνητικά Κίνητρα Πρωταρχικό κίνητρο της έρευνας ήταν αυτό που ο Mills (1985) αποκάλεσε «κοινωνιολογική φαντασία», να συνδεθεί δηλαδή η προσωπική εμπειρία με το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται με απώτερο στόχο την κατανόηση του ανθρώπινου περιβάλλοντος: πώς δηλαδή αυτό το μίγμα ντόπιων και μεταναστών που συναντά καθημερινά ο κάτοικος της πολυκατοικίας ερμηνεύεται κοινωνικά και ποιος ο ρόλος του. Επιπλέον, η παρούσα κρίσιμη κατάσταση της χώρας που εκδηλώνεται έντονα στο χώρο της πρωτεύουσας και, μέσω κυρίαρχων ΜΜΕ και κυβερνητι-

κών τακτικών, στοχοποιεί αδύναμες πληθυσμιακές ομάδες ‒στα πλαίσια μιας ισχυροποιούμενης ακροδεξιάς ιδεολογίας‒ καθιστά εξαιρετικά επίκαιρη τη διερεύνηση της «εγγύτητας» ελλήνων/ίδων-αλλοδαπών.

Μεθοδολογία Εξετάστηκαν συνολικά τέσσερις διαφορετικών χαρακτηριστικών πολυκατοικίες, στις εξής οδούς του κεντρικού δήμου: Αρκτίνου, Νικοσθένους, Σόλωνος και Ασκληπιού. Ένας συνδυασμός ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων επιχειρήθηκε για το βασικό ερευνητικό κομμάτι της εργασίας· κατά τον Mintzberg (στο Eisenhardt 1989) τα πρώτα αποκαλύπτουν σχέσεις ενώ τα δεύτερα τις επεξηγούν. Τα ποσοτικά στοιχεία αφορούν την καταγραφή των οικιστικών και οικονομικών συνθηκών, ενώ θεωρούνται ενδεικτικά ανισοτήτων. Έπειτα, επιχειρείται μια ποσοτικοποίηση των σχέσεων των κατοίκων με χρήση πινάκων. Σχετικά με τη διάδραση, οι ερωτηθέντες/θείσες κλήθηκαν να δηλώσουν τη συχνότητα και «φύση» (π.χ. φιλική, τυπική, εχθρική) της επικοινωνίας τους με γείτονες και γειτόνισσες. Για τη διερεύνηση της οικειότητας που κάτοικοι νιώθουν για άτομα άλλων εθνικοτήτων, χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα Bogardus: οι ερωτηθέντες/θείσες υπέδειξαν την «κοντινότερη σχέση» που θα ήταν διατεθειμένοι να έχουν με εθνικότητες που εκπροσωπούνται στο κτήριό τους. Σε ένα τελευταίο στάδιο, διεξήχθησαν οκτώ συνεντεύξεις με έλληνες και αλλοδαπούς κατοίκους. Η ποιοτική μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε είναι αυτή της μη-δομημένης/ μη-εστιασμένης συνέντευξης όπως περιγράφηκε από τους Hutchby & Wooffitt (1998). Επιχειρήθηκε μια συζήτηση γύρω από συγκεκριμένο θεματικό άξονα ‒αν και σε ποιον βαθμό γίνεται αντιληπτή η μικροκοινότητα της πολυκατοικίας‒ κατά τη

διάρκεια της οποίας οι ερωτήσεις εισάγονταν έμμεσα στο διάλογο· στόχος ο περιορισμός του ρόλου του «εισβολέα» εκείνου/ης που διεξάγει τη συνέντευξη με στόχο την κατά το δυνατόν αυθόρμητη άντληση στοιχείων. Το δείγμα περιλαμβάνει πέντε Έλληνες και Ελληνίδες και δυο αλλοδαπούς κατοίκους καθώς και μια χρήστη των υπό έρευνα κτηρίων. Η κατανομή μεταξύ Ελλήνων/ίδων και μεταναστών/στριών είναι άνιση λόγω της δυσκολίας στην επικοινωνία με τους/τις τελευταίους/ες σε συνδυασμό με τους χρονικούς περιορισμούς της έρευνας. Τονίζεται όμως η εξαιρετικά θετική πρόθεσή τους να συμβάλουν στην έρευνα, σε μια εποχή που μέρος της κοινής γνώμης στρέφεται ανοικτά εναντίον τους.

Θεωρητικό Πλαίσιο Κάθετη κοινωνική διαφοροποίηση Ο χωρο-κοινωνικός διαχωρισμός εκφράζει τη χωρική απόσταση του τόπου κατοικίας διαφορετικών ομάδων ενώ προκύπτει στον αστικό χώρο όταν οι κοινωνικές ανισότητες συναντούν την ετερογένεια (Leal 2004). Παρά όμως την κυριαρχία του οριζόντιου διαχωρισμού στη διεθνή βιβλιογραφία, μπορούν να προκύψουν παρεκκλίνοντα μοντέλα που αναδεικνύουν τοπικές ιδιαιτερότητες. Το φαινόμενο της κάθετης κοινωνικής διαφοροποίησης μπορεί να ειδωθεί ως τέτοιο κι εμφανίζεται όταν σε ένα κτήριο κατοικιών τα οικιστικά χαρακτηριστικά διαφοροποιούνται ανά όροφο ενώ τα νοικοκυριά κατανέμονται στα διαμερίσματα βάσει των μηχανισμών της αγοράς (Maloutas & Karadimitriou 2001). Στην Αθήνα προέκυψε έπειτα από τη σταδιακή μετατόπιση μεσοστρωματικών κατοίκων από τις κεντρικές και περι-κεντρικές συνοικίες προς τα, κυρίως βορειο-ανατολικά, προάστια, από τις αρχές της δεκαετίας του 1970.

009_Layout 1 28/04/2014 12:16 μ.μ. Page 91

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΠΟΥΡΛΕΣΣΑΣ

Προηγουμένως, το κέντρο της πρωτεύουσας είχε μετατραπεί σε ένα πυκνοδομημένο αστικό σύμπλεγμα με διαρκώς υποβαθμιζόμενες βιοτικές συνθήκες. Μετά από αυτήν την απομάκρυνση, τα εγκαταλελειμμένα, απαξιωμένα και σχετικώς προσιτά υπόγεια και ισόγεια διαμερίσματα των πολυκατοικιών ξαναζωντάνεψαν υποδεχόμενα το μεταναστευτικό κύμα που άρχισε να εμπλουτίζει τον αθηναϊκό χάρτη. Έτσι, οι πολύ χαμηλοί όροφοι κατοικούνται πια κυρίως από αλλοδαπούς κι αλλοδαπές ενώ οι υψηλότεροι από Έλληνες κι Ελληνίδες –κυρίως μεσοαστούς/ές- που δεν ακολούθησαν το ρεύμα προαστιοποίησης· αποτέλεσμα είναι η συνύπαρξη σε ένα κάθετο μωσαϊκό αυθόρμητης κοινωνικής μείξης. Κοινωνική απόσταση Ο Park (1924) όρισε αρχικά την κοινωνική απόσταση ως το βαθμό κατανόησης και οικειότητας μεταξύ των ανθρώπων ενώ ο όρος εξαρχής συνδέθηκε με την εθνο-φυλετική διάκριση. Εναλλακτικά, ως κοινωνική απόσταση μπορεί να θεωρηθεί η ομοιότητα ή διαφοροποίηση των κοινωνικο-οικονομικών χαρακτηριστικών μεταξύ νοικοκυριών (Alain στο Kokkali 2007). Μια βιβλιογραφική περιήγηση αποκαλύπτει την πληθώρα ορισμών γύρω όμως από δυο βασικούς πυλώνες: την αντικειμενική κοινωνική απόσταση (ΑΚΑ) και την υποκειμενική κοινωνική απόσταση (ΥΚΑ). Για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας, την ΑΚΑ απαρτίζουν οι στεγαστικές και οικονομικές συνθήκες των κατοίκων ‒ώστε να αναδειχθούν ιεραρχίες και ανισότητες‒ ενώ η ΥΚΑ ‒που σχετίζεται με την αναπαραγωγή ανισοτήτων και την έκφραση ιεραρχικών σχέσεων‒ συντίθεται από τρία σκέλη: α) την ύπαρξη ή όχι αίσθησης κοινότητας στην πολυκατοικία, β) το βαθμό οικειότητας που γίνεται αντιληπτή από τα άτομα σε σχέση με κοι-

νωνικές ομάδες και γ) τη συχνότητα και τον τύπο της επαφής των κατοίκων.

Ανάλυση δεδομένων Αντικειμενική κοινωνική απόσταση Σε ενα πρώτο επίπεδο, διαπιστώθηκαν αξιοσημείωτες διαφορές μεταξύ ελληνικών και αλλοδαπών νοικοκυριών στα κτήρια όπου συμβιώνουν. Λόγω της ανομοιομορφίας των περιπτώσεων όμως, δεν επιχειρούνται γενικεύσεις αλλά προβάλλονται πιθανές τάσεις ενδεικτικές της συνθετότητας της πραγματικότητας υπογραμμίζοντας την ανάγκη για προσεκτικά εστιασμένη και λεπτομερή έρευνα. Παρακάτω παρουσιάζονται συνοπτικά στοιχεία που τονίζουν τέτοιες ιδιαιτερότητες. Η συντριπτική πλειονότητα «γηγενών» κατοίκων (28 από 33) ζει σε ιδιόκτητα διαμερίσματα. Αντίθετα, τα 11 σε σύνολο 12 νοικοκυριών αλλοδαπών διαβιούν σε καθεστώς ενοικίασης· τονίζεται εδώ ότι οι μοναδικοί/ές μη-Έλληνες/ίδες ιδιοκτήτες/ριες είναι αλβανικής καταγωγής, γεγονός ίσως ενδεικτικό της σχετικά βελτιωμένης ένταξής τους, συγκριτικά με άλλες ομάδες, στην ελληνική κοινωνία. Όπως ήταν αναμενόμενο, η παρουσία «γηγενών» στους χαμηλότερους ορόφους είναι ισχή: από τα συνολικά δέκα ισόγεια και υπόγεια διαμερίσματα των μελετούμενων κτηρίων, μόνο δύο στεγάζουν Έλληνες/ίδες ενώ όλα τα υπόλοιπα, εκτός ενός κενού, μετανάστες. Παρ’ όλα αυτά, απαιτείται μια πιο εστιασμένη εξέταση: για παράδειγμα, στον πρώτο και δεύτερο όροφο της πολυκατοικίας της Αρκτίνου εντοπίζονται νοικοκυριά Φιλιππινέζων. Οι ίδιοι, σύμφωνα με τις περιγραφές του διαχειριστή, είχαν αρχικά εγκατασταθεί στο υπόγειο ή ισόγειο («ήταν οι πρώτοι που ήρθαν») ενώ με τα χρόνια «αναρριχήθηκαν» ψηλότερα. Σήμερα, τους αντικαθιστούν προσφάτως αφικνούντες

Μπαγκλαντεσιανοί στις τρεις από τις τέσσερις χαμηλότερες κατοικίες του κτηρίου. Η περίπτωση αναδεικνύει μια αναλογία μεταξύ του χρόνου παρουσίας στην πόλη και του ορόφου κατοικίας – φυσικά με τους ντόπιους στα υψηλότερα πατώματα. Αντίστοιχα, αλβανικά νοικοκυριά εντοπίζονται στον δεύτερο και τέταρτο όροφο της πολυκατοικίας της Ασκληπιού. Στη Νικοσθένους το ισόγειο είναι αφιερωμένο σε εμπορικές χρήσεις κι επομένως οι κατοικίες συναντούνται από εκεί και πάνω. Όμως, τα δύο νοικοκυριά αλλοδαπών (Ινδών και Αλβανών) εντοπίζονται όχι στον πρώτο αλλά στον τρίτο όροφο μιας που εκεί βρίσκονται τα χαμηλότερα μικρού μεγέθους –και άρα οικονομικότερα- διαμερίσματα. Διαφορές σημειώνονται και στις στεγαστικές συνθήκες από το υπόγειο ως το ρετιρέ. Οι μπαγκλαντεσιανοί ενοικιαστές στο υπόγειο της Σόλωνος περιμένουν μήνες τώρα τον ιδιοκτήτη να επιδιορθώσει τη θέρμανση, ενώ υγρασία καλύπτει μεγάλο μέρος του τοίχου στο κυρίως δωμάτιο. Τις διαφορές μεταξύ άνω και κάτω «άκρου» αντικατοπτρίζουν και τα κόστη για τις κοινόχρηστες παροχές, στα 43,14 και 3,65 ευρώ αντίστοιχα για τους μήνες Ιούνιο και Ιούλιο. Παρόμοιες συνθήκες επικρατούν και στο υπόγειο της Αρκτίνου χωρίς αυτό βέβαια να υπαγορεύει γενικεύσεις: οι μετανάστες/ριες της Νικοσθένους απολαμβάνουν σαφώς βελτιωμένο ηλιασμό με μπαλκόνι και θέα στο κοντινό άλσος. Και στις τέσσερις πολυκατοικίες οι ντόπιοι/ες είναι εμφανώς ευνοημένοι/ες όσον αφορά στον διαθέσιμο οικιστικό χώρο καθώς κατά μέσο όρο αντιστοιχεί διπλάσια επιφάνεια ανά κάτοικο συγκριτικά με τους αλλοδαπούς γείτονές τους. Και πάλι όμως προκύπτει η ανάγκη λεπτομερέστερης ματιάς αφού στο κτήριο της Αρκτίνου στα νοικοκυριά Φιλιππινέζων αντιστοιχούν 15τ.μ./ άτομο ενώ ο αντίστοιχος αριθμός για τα συλλογικά νοικοκυριά των Μπαγκλα-

009_Layout 1 28/04/2014 12:16 μ.μ. Page 92

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 89-94

ντεσιανών υπολογίζεται μόλις στα 8τ.μ./άτομο. Τέλος, οι μεσοστρωματικές επαγγελματικές κατηγορίες είναι παρούσες αποκλειστικά στους Έλληνες και τις Ελληνίδες των υπό εξέταση κτηρίων ενώ για τους μετανάστες και τις μετανάστριες είναι κυρίαρχα τα επαγγέλματα του/της οικιακού/ής βοηθού (Φιλιππινέζοι/ες) και των ειδικευμένων/ ανειδίκευτων εργατών και αργεργατών (κυρίως οι άνδρες Μπαγκλαντεσιανοί) χωρίς βέβαια να απουσιάζει και η περίπτωση του ελεύθερου επεγγελματία, όπως ο Ινδός ιδιοκτήτης συνοικιακού καταστήματος. Υποκειμενική κοινωνική απόσταση Πληθώρα ποιοτικών δεδομένων αντλήθηκε μέσω της κριτικής ανάλυσης λόγου συνεντεύξεων με κατοίκους των ανάμεικτων πολυκατοικιών. Η μέθοδος στοχεύει σε μια κριτική εξέταση των κοινωνικών ανισοτήτων που δημιουργούνται, εκφράζονται και αναπαράγονται μέσω του προφορικού λόγου (βλ. Wodak 2001). Κυρίαρχος μηχανισμός εκδήλωσης κοινωνικών αποστάσεων φαίνεται να είναι η διαφοροποίηση των μελών μιας ομάδας και μη-μελών, σημαίνον στοιχείο που αποτελεί τη βάση για τις υπόλοιπες τακτικές. Κυρίαρχη ομάδα λοιπόν θεωρείται εκείνη των «γηγενών» οι οποίοι/ες τείνουν, μέσω του προφορικού λόγου, να παίρνουν απόσταση από γείτονες/ισσες διαφορετικής εθνικότητας. Λέξεις όπως «αλλοδαποί», «ξένοι», «αυτοί» και «σκούροι» επαναλαμβάνονται για να προσδιορίσουν αλλοδαπούς/ές γείτονες/ισσες ως «άλλους/ες» ενώ σε πολλές περιπτώσεις οι «ντόπιοι» κάτοικοι αποκαλούνται με τα ονόματά τους σε μια ένδειξη οικειότητας. Επίσης, δύο από τους συνεντευξιαζόμενους ανέδειξαν τη σημασία της ιδιοκτησίας ως χαρακτηριστικό που συμβάλλει στην παγίωση ενωτικής ταυτότητας μεταξύ των «γηγενών».

Τα κοινωνικά υποκείμενα άλλων εθνοτήτων συχνά αποκτούν αρνητικά χαρακτηριστικά στις συνεντεύξεις ελλήνων/ίδων («μιλάνε δυνατά», «το φαγητό τους βρωμάει», «τούς φοβάμαι») ενώ μπορεί να θεωρηθούν και αιτία προβλήματος («δεν πληρώνουν ενοίκιαι»)· ορισμένες φράσεις μάλιστα δηλώνουν έντονα ρατσιστικές διαθέσεις («δε μού αρέσουν οι μετανάστες που μένουν εδώ», «θα τούς απαγόρευα από τη χώρα»). Ο ρατσιστικός λόγος όμως μπορεί να παρουσιαστεί και καλυμμένος σε μια προσπάθεια ακύρωσης προηγούμενων αρνητικών σχολίων («είμαι ανθρωπίστρια εγώ», χρήση του «αλλά»). Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι συνεντεύξεις αλλοδαπών κατοίκων. Ως μημέλη της «ντόπιας» κοινότητας, μπορούν να αποδεχτούν την κοινωνική απόσταση και διάκριση μέσω της οικειοποίησης του κυρίαρχου ρατσιστικού λόγου («αν ποτέ έχουν οι γείτονες πρόβλημα μαζί μου, θα τούς πω ότι είμαι μετανάστης και καταλαβαίνω», «[...] μπορεί να χρειαστεί να ζήσω κι εγώ σε υπόγειο»). Όμως, δεν απουσιάζουν οι αντιστάσεις μέσω μιας αντίστροφης διαδικασίας: ο κυρίαρχος λόγος μπορεί να αμφισβητείται με διαφορετικούς τρόπους («δε θα μπορούσε η γυναίκα μου να είναι Ελληνίδα» ή «θα ήθελα να ζω φυσιολογικά εδώ») κι άρα γίνεται αντιληπτός ο διαχωρισμός που υφίστανται ώστε να εκδηλώνεται αντίδραση. Σε μια απόπειρα εξομάλυνσης της κοινωνικής απόστασης, συναντιέται μια θετική τόσο αυτο-παρουσίαση («μού αρέσει που ζω εδώ», «εδώ είναι Κολονάκι!») όσο και ετερο-παρουσίαση («ο ιδιοκτήτης είναι πολύ-πολύ καλός», «είναι άνθρωπος») σε μια ωραιοποιημένη πραγματικότητα. Οι έλληνες/ίδες που ερωτήθηκαν θεωρούν ως κοινωνικά ίσους/ίσες μόνον «γηγενείς» ενώ καμμιά άλλη εθνοτική ομάδα δεν τοποθετείται στην βαθμίδα που αντιπροσωπεύει τη μεγαλύτερη οικειότητα. Φυσικά παρατηρού-

νται αποκλίσεις μεταξύ εθνικοτήτων· στην πολυκατοικία της Αρκτίνου οι Φιλιππινέζοι/ες θεωρούνται από τους τρεις «γηγενείς» πληροφορητές/τριες πιο «κοντινοί» απ’ ό,τι οι Μπαγκλαντεσιανοί γείτονες λίγα πατώματα χαμηλότερα. Αξίζει να σημειωθεί η πλευρά των αλλοδαπών κατοίκων στην κλίμακα Bogardus οι οποίοι δηλώνουν επιθυμία για σαφώς στενότερη σχέση με την κυρίαρχη ομάδα (μέχρι και κοινωνικά ίσοι/ες) απ’ ότι αντίστοιχα οι ντόπιοι. Τα όρια μεταξύ μελών και μημελών της ισχυρότερης πληθυσμιακής ομάδας γίνονται εμφανή μαζί με τις προσπάθειες των αδύναμων για ένταξη. Τέλος, και αναφορικά με την επικοινωνία, φαίνεται ότι και στις τέσσερις περιπτώσεις ντόπιοι/ιες σχηματίζουν ένα νοητό σχήμα «διαδραστικής συγκέντρωσης» αποκλείοντας στις περισσότερες περιπτώσεις μη-Έλληνες/ίδες με τους/τις οποίους/ες η επαφή γίνεται τυχαία και αποσπασματικά, δίχως να επιδιώκεται· κανείς ή καμμία όμως δε χαρακτηρίζει την όποια σχέση με άτομο άλλης εθνότητας που ζει στην ίδια πολυκατοικία ως «εχθρική». Παρ’ όλα αυτά, η αναλυτικότερη εξέταση των συνεντεύξεων αποκαλύπτει μια ίσως γενικότερη κρίση στις κοινωνικές σχέσεις, ακόμη και μεταξύ ντόπιων, που αναπτύσσονται στις πολυκατοικίες αφού η συχνότητα της επαφής είναι μειωμένη – κάτι που φαίνεται και σε συγκρίσεις πληροφορητών/ριών με παλιότερες εποχές όταν το μοντέλο της οικογένειας ήταν ισχυρό– ενώ ο χαρακτηρισμός «φίλος/η» δε χαρακτηρίζει εύκολα τους/τις εγγύς γείτονες/ισσες. Η συμμετοχική παρατήρηση που πραγματοποιήθηκε στο κτήριο της Αρκτίνου έδειξε μια αντίστοιχη «συγκέντρωση» στους χαμηλούς ορόφους: τα μεσημέρια, οι πόρτες των ισόγειων και υπόγειων διαμερισμάτων παραμένουν ανοικτές και οι κάτοικοι μπαινοβγαίνουν ελεύθερα στα σπίτια χρησιμοποιώντας ταυτόχρονα τον ενδιάμεσο χώρο για την επαφή τους

009_Layout 1 28/04/2014 12:16 μ.μ. Page 93

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΠΟΥΡΛΕΣΣΑΣ

και δίνοντας μια έντονη δυναμική «μικρο-γειτονιάς».

Παράρτημα

Συμπεράσαματα Η ιδέα του Bourdieu (1989) ότι άνθρωποι που αισθάνονται κοντά ο ένας στον άλλον τείνουν να σχηματίζουν ομοιόμορφες χωρικές συγκεντρώσεις μοιάζει αμφισβητήσιμη. Η αυθόρμητη κοινωνική μείξη της αθηναϊκής πολυκατοικίας είναι ένα ετερόκλητο ανθρωποπλέγμα που αναδεικνύει ιεραρχικές σχέσεις και ανισότητες εκφρασμένες και αναπαραγόμενες μέσω καθημερινών πρακτικών σε τοπικό επίπεδο. Κάθε μονόπλευρη προσέγγιση καθίσταται έτσι άκυρη αφού η εν λόγω υψηλή χωρική γειτνίαση σκιάζει αποκλεισμούς και αποστάσεις άλλων –πέραν του χωρικού– επιπέδων ενώ οι αναδυόμενες διαφοροποιήσεις και ιδιαιτερότητες αποκλείουν τυχόν γενικεύσεις. Οι κοινωνικές αποστάσεις που καταγράφηκαν λοιπόν καλύπτουν ένα εκτενές φάσμα ανισοτήτων στις στεγαστικές και οικονομικές συνθήκες νοικοκυριών, την καθημερινή επικοινωνία καθώς και την βιωμένη οικειότητα μεταξύ κοινωνικών υποκειμένων και ομάδων. Η εθνικότητα φαίνεται να αποτελεί τη βάση για μια διαφοροποίηση του «εμείς» από το «αυτοί», κάτι που κρατά σε απόσταση όσους/ες ενσαρκώνουν τον/την σιμμελιακό/ή «ξένο/η». Εστιάζοντας στη μικρο-κλίμακα του αστικού χώρου και δίνοντας έμφαση σε ποιοτικές μεθόδους προσέγγισης του στεγαστικού διαχωρισμού, η έρευνα που παρουσιάστηκε εδώ επιχειρεί να αποτελέσει μια έμμεση κριτική στην ιδέα της «κοινωνικής ανάμειξης» (social mix) που κυριαρχεί στις σημερινές ευρωπαϊκές αστεακές πολιτικές, ιδέα που νομιμοποιεί τη γενική πεποίθηση ότι η χωρική γειτνίαση και ανάμειξη κοινωνικών ομάδων συνεπάγεται και την κοινωνική εγγύτητα και ισότητα.

Εικόνα 1. Αντικειμενική Κοινωνική Απόσταση: Ενδεικτική «ανατομία» της πολυκατοικίας στην οδό Αρκτίνου, οπτικοποίηση δεδομένων από τον γράφοντα.

Εικόνα 2. Υποκειμενική Κοινωνική Απόσταση: «Σχήματα/συγκεντρώσεις διάδρασης» των κατοίκων της πολυκατοικίας στην οδό Αρκτίνου, οπτικοποίηση από τον γράφοντα δεδομένων από συνεντεύξεις και προσωπική παρατήρηση.

009_Layout 1 28/04/2014 12:16 μ.μ. Page 94

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 89-94

Αναφορές Bogardus, E. S 1925, “Measuring social distance”, Journal of Applied Sociology, 9, σσ. 299–308 Bourdieu, P 1989, “Social space and symbolic power”, Sociological Theory, Vol. 7, No. 1. (Spring, 1989), σσ. 14-25 Eisenhardt, K 1989, “Building theories from case study research”, The Academy of Management Review, Vol. 14, No. 4 (Oct., 1989), pp. 532-550 Engels, F 1845, The conditions of the working-class in England, Reprint, Marxists Internet Archive (marxists.org), 2000 Hutchby, I and Wooffitt, R 1998, Conversation Analysis, Polity Press, Cambridge

Kokkali, I 2007, “Spatial proximity and social distance: Albanian migrants’ invisible exclusions, an evidence from Greece”, Conference Paper- 3rd LSE PhD Symposium on Modern Greece Leal, J (2004), “Segregation and social change in Madrid metropolitan region”, The Greek Review of Social Research, 113, σσ. 81-104 Leontidou, L 1990, The Mediterranean City in Transition. Social change and urban development, Cambridge University Press, Cambridge Maloutas T; Arapoglou V; Kandylis G; Sayas J 2012, “Polarisation and desegregation in Athens” στο Maloutas, T and Fujita, K (eds.) 2012, Residential Segregation in Comparative Perspective. Making Sense of Contextual Diversity, Ashgate, Farnham

Maloutas, T and Karadimitriou, N 2001, “Vertical social differentiation in Athens: alternative or complement to community segregation?”, International Journal of Urban and Regional Research, 25, σσ. 699–716 Massey, D 2005 For Space, SAGE Publications Ltd, London Park, R. E 1926, “The concept of position in sociology”, Papers and Proceedings of the American Sociological Society, 20, σσ. 1-14 Préteceille,E 2004, “Η Κοινωνική Κατασκευή του Στεγαστικού Διαχωρισμού: Συγκλίσεις και Αποκλίσεις”, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 122 A, 2007, σσ. 107-135 Wodak, R & Meyer, M (eds.) 2001, Methods of Critical Discourse Analysis, Sage, London

010_Layout 1 28/04/2014 12:16 μ.μ. Page 95

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 95-99

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟ ΤΗ ΧΩΡΙΚΗ ΤΟΥΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ1

Αναστάσιος Σταμνάς2 1. Εισαγωγή

1. Η διατριβή με τίτλο «Διαχρονική μελέτη των γεωμετρικών και γεωγραφικών χαρακτηριστικών των προσφυγικών οικισμών του νομού Θεσσαλονίκης με τη χρήση φωτογραμμετρικών και χαρτογραφικών μεθόδων και στόχο τη χωρική τους τεκμηρίωση και ταξινόμηση» εκπονήθηκε στον Τομέα Κτηματολογίου, Φωτογραμμετρίας και Χαρτογραφίας του Τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών ΑΠΘ, με τριμελή συμβουλευτική επιτροπή την Όλγα Γεωργούλα, καθηγήτρια ΑΠΘ (επιβλέπουσα), τον Πέτρο Πατιά, καθηγητή ΑΠΘ και το Μύρωνα Μυρίδη, καθηγητή ΑΠΘ. Υποστηρίχτηκε το Φεβρουάριο του 2013. 2. Διδάκτωρ ΑΠΘ, tstamnas@yahoo.gr

Η ανάλυση της διαδικασίας αστικοποίησης, των αστικών λειτουργιών, μορφών και παραγόντων ανάπτυξης του δικτύου των οικισμών που δημιουργήθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα στη Θεσσαλονίκη με την άφιξη των προσφύγων αποτέλεσε την αφετηρία της μελέτης αυτής. Η εφαρμογή, αφενός, των εργαλείων και των μεθόδων, οι οποίες παρέχονται από την Φωτογραμμετρία και τη Χαρτογραφία, και από τεχνικές όπως αυτή των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών, και αφετέρου η ύπαρξη και διαθεσιμότητα διαχρονικών δεδομένων όπως χάρτες, αεροφωτογραφίες, τοπογραφικά διαγράμματα, στατιστικά στοιχεία, συνεισέφεραν αποφασιστικά στην διαχρονική μελέτη και έρευνα του γεωγραφικού χώρου που ορίζεται από τους προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης. Η ανάλυση, η σύγκριση και η σύνθεση των παραπάνω δεδομένων αποτέλεσε την βάση της μελέτης τεκμηρίωσης των οικισμών, η οποία επικεντρώθηκε κυρίως σε τέσσερις άξονες: 1. Εντοπισμός των οικισμών εγκατάστασης και των περιοχών προέλευσης. 2. Διαχρονική παρακολούθηση των χωρικών μεταβολών με την χρήση χαρτών, διαγραμμάτων και ορθοφωτοχαρτών που περιγράφουν την περιοχή ενδιαφέροντος.

3. Επεξεργασία και ενσωμάτωση όλων των χαρτογραφικών και φωτογραμμετρικών προϊόντων σε ένα ολοκληρωμένο σύστημα καταγραφής και διαχείρισης. 4. Χρήση του συστήματος καταγραφής για την μελέτη παραμέτρων που επηρέασαν την οργάνωση και την δομή των προσφυγικών οικισμών (κατηγοριοποίηση των οικισμών, γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά, γενικός χαρακτήρας του αστικού ιστού, αστική ανάπτυξη, ανθρώπινες δραστηριότητες) καθώς επίσης και τη γεωγραφική και χωροταξική τυπολόγηση και ταξινόμηση των οικισμών (καταγραφή των ομοιοτήτων και των διαφορών, συγκριτική μελέτη των δεδομένων και ανάλυση των οικισμών).

2. Οργάνωση αρχείου ιστορικών χαρτών και αεροφωτογραφιών Η παρακολούθηση των γεωγραφικών μεταβολών που έγιναν στη Θεσσαλονίκη και στους προσφυγικούς οικισμούς της από το πρώτο μισό του 20ού αιώνα μέχρι και σήμερα πραγματοποιήθηκε με τη χρήση ενός σημαντικού αριθμού ιστορικών χαρτών, διαγραμμάτων και αεροφωτογραφιών. Μελετήθηκαν, βάσει των διαθέσιμων διαγραμμάτων και αεροφωτογραφιών, οι παρακάτω 22 προσφυγικοί οικισμοί (Χάρτης 1): 1. Αγία Τριάδα, 2. Άγιος Αθανάσιος, 3.

010_Layout 1 28/04/2014 12:16 μ.μ. Page 96

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 95-99

Χάρτης 1. Χωροθέτηση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης.

Αγχίαλος, 4. Άδενδρο, 5. Βαθύλακκος, 6. Διαβατά, 7. Ευκαρπία, 8. Εύοσμος, 9. Θέρμη, 10. Καλοχώρι, 11. Κάτω Σχολάρι, 12. Μενεμένη, 13. Νέα Μάλγαρα, 14. Νέα Μεσημβρία, 15. Νέα Μηχανιώνα, 16. Νέα Ραιδεστός, 17. Νέοι Επιβάτες, 18. Πανόραμα, 19. Περαία, 20. Πολίχνη, 21. Σίνδος, 22. Ωραιόκαστρο, καθώς επίσης και οι παρακάτω προαστιακοί «συνοικισμοί» βάσει των διαθέσιμων αεροφωτογραφιών: 1. Αμπελόκηποι, 2. Καλαμαριά, 3. Νεάπολη, 4. Τούμπα, 5. Χαριλάου, καθώς και ο οικισμός της Καλλικράτειας. Οι χάρτες του Εθνικού Κέντρου Χαρτών και Χαρτογραφικής Κληρονομιάς (Εθνική Χαρτοθήκη) αποτέλεσαν αρχικά το χαρτογραφικό υπόβαθρο για την καταγραφή της μετακίνησης και της υποδοχής των προσφύγων του 1922 στους συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης, σύμφωνα με τις απογραφές του 1926 και του 1928. Το εν λόγω χαρτογραφικό υπόβαθρο χρησιμοποιήθηκε τόσο για

τον προσδιορισμό των χωρών και περιοχών προέλευσης των προσφύγων (Βαλκάνια, Μικρά Ασία, Καύκασος και Εύξεινος Πόντος) όσο και των πρώτων συνοικισμών εγκατάστασής τους στη Θεσσαλονίκη. Ο εντοπισμός των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης έγινε σε 55 διαγράμματα 1:5.000 και 8 Χάρτες 1:50.000 της Θεσσαλονίκης και της ευρύτερης της περιοχής της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (Γ.Υ.Σ.). Το σύνολο σχεδόν των οικισμών απεικονίζεται σε διαγράμματα οριστικών και συμπληρωματικών διανομών της Διεύθυνσης Πολιτικής Γης του Υπουργείου Γεωργίας. Τα διαγράμματα αυτά είναι κλίμακας 1:1.000 για τους οικισμούς (188 διαγράμματα) και 1:5.000 για τα αγροκτήματα τους (156 διαγράμματα). Έγινε επίσης η επεξεργασία 719 αεροφωτογραφιών από τη Διεύθυνση Αεροφωτογραφήσεων του Οργανισμού Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων

Ελλάδος (Ο.Κ.Χ.Ε.) και την Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, από τις οποίες παρήχθησαν οι αντίστοιχοι ορθοφωτοχάρτες των προσφυγικών οικισμών και της Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα, έγινε η επεξεργασία 456 αεροφωτογραφιών της Θεσσαλονίκης και των προαστίων της, όπως οι Αμπελόκηποι, η Καλαμαριά, η Νεάπολη, η Τούμπα, η Χαριλάου κ.α., κλίμακας 1:7.000 έως 1:42.000, από το 1938 έως το 1990 και 263 αεροφωτογραφιών κλίμακας 1:6.000 έως 1:16.000, από το 1951 έως το 1992, των οικισμών. Το σύνολο των παραπάνω χαρτογραφικών και φωτογραμμετρικών προϊόντων ενσωματώθηκαν σε ένα Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών (Σ.Γ.Π.), σε ένα δηλαδή ολοκληρωμένο σύστημα συλλογής, αποθήκευσης, διαχείρισης και ανάλυσης πληροφορίας. Στο εν λόγω Σ.Γ.Π. εκτός από την εισαγωγή και την επεξεργασία δεδομένων με στόχο τον προσδιορισμό των χωρών και περιοχών προέλευσης των προσφύγων (Χάρτης 2) και τον εντοπισμό των πρώτων προσφυγικών εγκαταστάσεων (Χάρτης 3) στην περιοχή της Θεσσαλονίκης έγινε η καταγραφή χωρικών στοιχείων των προσφυγικών οικισμών και των αγροκτημάτων τους βάσει των διαθέσιμων διανομών του Υπουργείου Γεωργίας και των ορθοφωτοχαρτών.

3. Διαχρονική μελέτη των οικισμών Στο πλαίσιο της διαχρονικής μελέτης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης εξετάστηκαν αρχικά τα γεωμορφολογικά τους χαρακτηριστικά, γενικά και άλλα στοιχεία τόσο για τους ίδιους όσο και τα αγροκτήματα τους, και επιλέχθηκαν μεταξύ άλλων τα προς διερεύνηση συστήματα που συνθέτουν τον οικιστικό τους ιστό. Στη συνέχεια επισημάνθηκαν, καταγράφηκαν συστηματικά και αξιολογήθηκαν τα στοιχεία και τα συστήματα που συγκροτούν το χώρο των οικισμών. Η ανάλυση αυτή

010_Layout 1 28/04/2014 12:16 μ.μ. Page 97

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΣΤΑΜΝΑΣ

περιελάμβανε τη συγκρότηση των οικοδομικών τετραγώνων και νησίδων, τη διάρθρωση των δημόσιων και ιδιωτικών ελεύθερων χώρων, τη διάταξη του κυκλοφοριακού δικτύου και του πλέγματος των δρόμων, το σύστημα διανομής των οικοπέδων κ.ά. Τα συστήματα των οικισμών (Χάρτης 4) που μελετήθηκαν στην παρούσα εργασία είναι τα εξής τρία (Νομικός 2004): - το σύστημα των οικόπεδων, - το σύστημα των δρόμων, - το σύστημα των κτισμένων χώρων. Εφαρμόστηκαν τέλος στατιστικοί δείκτες όπως η πυκνότητα του δομημένου χώρου και η εντροπία Shannon για την ανάλυση του δομημένου χώρου των οικισμών.

Χάρτης 2. Το ποσοστό επί του συνόλου των προσφυγικών οικογενειών που μετακινήθηκαν από τις περιοχές προέλευσης προς τους συνοικισμούς της Θεσσαλονίκης.

4. Στατιστική ανάλυση των ανθρωπογεωγραφικών χαρακτηριστικών των οικισμών Στο πλαίσιο της μελέτης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης, εκτός από τα στοιχεία τα οποία προέκυψαν για αυτούς μέσα από την μελέτη των χαρτογραφικών και των φωτογραμμετρικών τους προϊόντων, χρησιμοποιήθηκαν επίσης δεδομένα από τη Βάση Στατιστικών Δεδομένων της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) για τα έτη απογραφής 1991 και 2001. Η αναζήτηση των δεδομένων αυτών έγινε με στόχο την ανάλυση των κοινωνικοοικονομικών δομών των οικισμών και την ταξινόμηση τους σε ομάδες με κοινά χαρακτηριστικά με τεχνικές πολυμεταβλητής στατιστικής ανάλυσης (clustering) που επιτρέπουν την ταξινόμηση δεδομένων και κατηγοριοποίηση σε ομάδες με ομοιογενή χαρακτηριστικά. Η Μέθοδος Ιεραρχικής Ταξινόμησης (Λαφαζάνη 2004) που χρησιμοποιήθηκε επέτρεψε την αξιολόγηση και κατηγοριοποίηση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης βάσει συγκεκριμένων μεταβλητών. Διερευνή-

Χάρτης 3. Ο αριθμός των προσφυγικών οικογενειών σύμφωνα με την απογραφή του 1926.

θηκε κατά πόσο οι οικισμοί αυτοί εμφανίζουν ομοιότητες μεταξύ τους για έναν σημαντικό αριθμό δημογραφικών, οικονομικών, κοινωνικών και άλλων χαρακτηριστικών. Η συγκρότηση αρχικά των συστάδων και η δημιουργία στη συνέχεια των δενδρογραμμάτων για τα δύο έτη απογραφής (1991 και 2001), για τα οποία υπήρχαν διαθέσιμα δεδομένα, επέτρεψαν την ανάλυση και τη σύγκριση των οικισμών μεταξύ τους (Χάρτης 5). Για τους 23 προσφυγικούς οικισμούς της Θεσσαλονίκης, όλων δηλαδή εκτός των προαστιακών, που συμμετεί-

χαν στην ανάλυση σε συστάδες χρησιμοποιήθηκαν οι εξής οκτώ μεταβλητές: (1) η συμμετοχή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, (2) η συμμετοχή στην τριτογενή παραγωγή, (3) η ανεργία, (4) ο δείκτης γήρανσης, (5) το ποσοστό ιδιόκτητης κατοικίας, (6) το ποσοστό νοικοκυριών με 5 δωμάτια και άνω, (7) το ποσοστό ξένης υπηκοότητας και (8) η πυκνότητα πληθυσμού. 5. Συμπεράσματα Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι προσφυγικοί οικισμοί της

010_Layout 1 28/04/2014 12:16 μ.μ. Page 98

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 95-99

Χάρτης 4. Ο οικισμός της Νέας Μεσημβρίας στις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας (19691971): α) Ο οικιστικός ιστός, β) Το σύστημα των οικοπέδων, γ) Το σύστημα των δρόμων, δ) Το σύστημα των κτισμένων χώρων.

Θεσσαλονίκης παρουσιάζουν αφενός χαρακτηριστικά ομοιογένειας στο σύνολό τους (μορφολογία εδάφους, τοπογραφία, κλίμα, χωροθέτηση οικισμών, γενική πολεοδομική διάρθρωση, σύστημα δόμησης κ.ά.) και αφετέρου επιμέρους διαφοροποιήσεις (μορφή πολεοδομικού ιστού, πυκνότητα δόμησης, διατάξεις των κτισμάτων στο χώρο, ογκομετρική οργάνωση κτισμάτων, διαμόρφωση των μετώπων των δρόμων, τα ειδικά κτίσματα στον πολεοδομικό ιστό και η σχέση τους με τους ελεύθερους χώρους, η σχέση δημόσιων και ιδιωτικών χώρων κ.ά.). Αντίστοιχες διαφοροποιήσεις μπορεί να διακρίνει κανείς, όχι μόνο στα παραπάνω φυσικά και τεχνικά χαρακτηριστικά των οικισμών που καθορίζουν τη δομή και τη μορφή τους, αλλά και στο σύνολο των άυλων χαρακτηριστικών τους (κοινωνικά, πολιτιστικά, οικονομικά κ.ά.). Οι οικισμοί αυτοί, ευρισκόμενοι σήμερα στη συνέχεια ή την προέκταση του περιαστικού χώρου της πόλης ή

ακόμα ενσωματωμένοι στον αστικό της ιστό, παρουσιάζουν τις εξής ομοιότητες ή διαφορές, δίνοντας την δυνατότητα ομαδοποιήσεων και χωρικών διαφοροποιήσεων, που προκύπτουν ως αποτέλεσμα των διάφορων και διαφορετικών χαρακτηριστικών της ίδρυσής τους και της περεταίρω ανάπτυξής τους: Ι. Οι περισσότεροι προσφυγικοί οικισμοί αναπτύχθηκαν γύρω από τη Θεσσαλονίκη και σε μικρή απόσταση από αυτή σχηματίζοντας ένα τόξο που αναπτύσσεται από τα βορειοδυτικά της πόλης (Βαθύλακκος, Άγιος Αθανάσιος, Νέα Μεσημβρία, Αγχίαλος, Σίνδος, Διαβατά κ.ά.) προς τα νοτιοανατολικά (Καλαμαριά, Πανόραμα, Θέρμη, Νέα Ραιδεστός κ.ά.). Συνθέτουν χωρικά ένα συνεκτικό δίκτυο οικισμών γύρω από τη Θεσσαλονίκη και αποτελούν σήμερα αναπόσπαστο κομμάτι της. ΙΙ. Η διαφοροποίηση των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης σε παλαιούς και νέους και η οποία συνδέεται άμεσα με τα πρώτα χρόνια δημιουργίας

και οργάνωσής τους δεν αναφέρεται στη γενική πολεοδομική τους διάρθρωση και τα συστήματα δόμησής τους. Σε όλους σχεδόν τους οικισμούς με εξαίρεση τους ημιορεινούς, η έκταση των οικισμών διαρρυθμίστηκε σε οικοδομικά τετράγωνα. Οικοδομικές νησίδες υπάρχουν μόνο στους ημιορεινούς οικισμούς εξαιτίας του έντονου ανάγλυφου. Ακόμη και τα τμήματα των παλαιών οικισμών, τα οποία προϋπήρχαν πριν από την έλευση των προσφύγων, οργανώθηκαν με ισομεγέθη περίπου οικοδομικά τετράγωνα τα οποία διαιρέθηκαν σε εξίσου ισομεγέθη οικόπεδα. ΙΙΙ. Η δημιουργία ενός πυκνού δικτύου επαρχιακών δρόμων που συνδέουν τους οικισμούς με τη Θεσσαλονίκη αλλά και μεταξύ τους συνετέλεσε αποφασιστικά στην ανάπτυξη των προσφυγικών οικισμών. Στο πλαίσιο αυτό, καθοριστικής σημασίας για τους οικισμούς ήταν η δημιουργία της εθνικής οδού στα δυτικά, ιδίως για τους οικισμούς της Σίνδου, του Άδενδρου και των Νέων Μαλγάρων, αλλά κυρίως της περιφερειακής οδού η οποία συνδέει τους οικισμούς στα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης (Ωραιόκαστρο, Εύοσμος, Ευκαρπία, Πολίχνη κ.ά.) με αυτούς στα νοτιοανατολικά (Πανόραμα, Θέρμη, Νέα Ραιδεστός κ.α.). ΙV. Η έκταση των οικισμών στα νοτιοανατολικά της Θεσσαλονίκης είναι μικρότερη από αυτή των οικισμών στα βορειοδυτικά. Από αυτόν τον γενικό κανόνα διαφοροποιούνται στα νοτιοανατολικά οι οικισμοί της Καλαμαριάς, της Τούμπας και της Χαριλάου (μεγάλοι προαστιακοί οικισμοί σε χαμηλό υψόμετρο) και του Πανοράματος (ημιορεινός οικισμός), το οποίο αναπτύχθηκε ιδιαίτερα με τη δημιουργία της περιφερειακής οδού. V. Ο παραπάνω κανόνας ισχύει και για τα αγροκτήματα των οικισμών. Οι οικισμοί δηλαδή που βρίσκονται στα βορειοδυτικά έχουν μεγαλύτερα αγροκτήματα από αυτούς που βρίσκονται στα νοτιοανατολικά. Στους τρεις ποταμούς

010_Layout 1 28/04/2014 12:16 μ.μ. Page 99

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΣΤΑΜΝΑΣ

διαφορετική κοινωνική και οικονομική διαστρωμάτωση που διαμορφώθηκε σταδιακά σε αυτούς. Ενδεικτική βιβλιογραφία

Χάρτης 5. Διερεύνηση του επιπέδου διαβίωσης των προσφυγικών οικισμών της Θεσσαλονίκης για το έτος 2001 βάσει των 8 επιλεγμένων μεταβλητών.

της Θεσσαλονίκης, τον Αξιό, το Λουδία και το Γαλλικό, που εκβάλλουν στα δυτικά της πόλης, οφείλεται η οργάνωση και η ανάπτυξη των παραπάνω αγροκτημάτων. Εξαίρεση αποτελεί το μεγάλο αγρόκτημα του οικισμού της Θέρμης στα νοτιοανατολικά. VI. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του οικοδομικού συστήματος όλων των προσφυγικών οικισμών αποτελεί η πανταχόθεν ελεύθερη ή σημειακή δόμηση. Η μορφή αυτή του συστήματος των κτισμένων χώρων μετασχηματίστηκε με το πέρασμα του χρόνου σε μια πιο πυκνή ελεύθερη δόμηση με στοιχεία γραμμικής δόμησης κυρίως στους κεντρικούς άξονες του εκάστοτε οικισμού. Στους προαστιακούς συνοικισμούς η αρχική σημειακή μορφή του συστήματος των κτισμένων χώρων μετασχηματίστηκε στο μεγαλύτερο μέρος σε συνεχή δόμηση.

VΙI. Στο σύνολο των προσφυγικών οικισμών για το χρονικό διάστημα για το οποίο υπάρχουν διαθέσιμα χαρτογραφικά υπόβαθρα παρατηρείται αύξηση του αριθμού των κτισμάτων, του εμβαδού του δομημένου χώρου, της πυκνότητας δόμησης και της εντροπίας. Ο αρχικά διάσπαρτος δομημένος χώρος των οικισμών μετασχηματίστηκε ακολουθώντας μια πιο συμπαγή δομή σε όλη την έκταση τους. VΙΙI. Αν και οι οικισμοί αυτοί έχουν κοινή αφετηρία, την έλευση των προσφύγων μετά το 1922 και την εγκατάσταση/αποκατάσταση τους σε αυτούς, αναπτύχθηκαν στη συνέχεια με διαφορετικά κριτήρια, γεγονός που αντανακλάται και στους δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν στο πλαίσιο της διατριβής αυτής ως ενδεικτικά μέτρα του επιπέδου διαβίωσης και επαληθεύουν την

Γιαννακόπουλος, Γιώργος Α. (1992), Προσφυγική Ελλάδα, Αθήνα: Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Δήμος Θεσσαλονίκης (2004), Χαρτογραφώντας τη Μακεδονία, 1870-1930, Θεσσαλονίκη: Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα - Εθνική Χαρτοθήκη. Ιωαννίδου, Ελένη, Rontrinkes, Chose. (1998), Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού, Η Καλαμαριά στο Μεσοπόλεμο 1920-1940: πρόσφυγες, δημιουργώντας τη νέα πατρίδα, Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Λαμψίδης, Γιώργος Ν. (1989), Οι πρόσφυγες του 1922: η προσφορά τους στην ανάπτυξη της χώρας, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη. Μαραβελάκης, Μάξιμος Ιωσήφ, Βακαλόπουλος, Απόστολος Ευαγγέλου (1993), Οι προσφυγικές εγκαταστάσεις στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: Βάνιας. Οικονόμου, Γεώργιος Ε., Πετράκος, Γιώργος (1999), Η ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων: διεπιστημονικές προσεγγίσεις αστικής ανάλυσης και πολιτικής, Βόλος: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας- Gutenberg. Πελαγίδης, Ευστάθιος (1997), Προσφυγική Ελλάδα, 1913-1930: ο πόνος και η δόξα, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.

011_Layout 1 28/04/2014 12:17 μ.μ. Page 100

100

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 100-103

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΚΑΛΥΨΕΩΝ ΓΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1987-2007

Κωνσταντίνος Λιαρίκος1, Παναγιώτα Μαραγκού2, Θύμιος Παπαγιάννης3

1. Κωνσταντίνος Λιαρίκος Υπεύθυνος Περιβαλλοντικών Προγραμμάτων WWF Ελλάς (c.liarikos@wwf.gr) 2. Παναγιώτα Μαραγκού Συντονίστρια Δράσεων Επιστημονικής Τεκμηρίωσης WWF Ελλάς (p.maragou@wwf.gr) 3. Θύμιος Παπαγιάννης Αρχιτέκτων – Χωροτάκτης (thymiop@hol.gr)

Η παρακολούθηση και καταγραφή των καλύψεων της γης αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό κομμάτι κάθε προσπάθειας αποτίμησης των πιέσεων στο φυσικό περιβάλλον. Η μελέτη των τάσεων στις καλύψεις της γης μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε τις διαδικασίες που εκδηλώνονται στο χώρο και να ανιχνεύσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι πολιτικές αποκτούν χωρική διάσταση και επιδρούν πάνω στα οικοσυστήματα. Εν τέλει, μας δίνουν την κομβική πληροφορία που χρειαζόμαστε για να αποτιμήσουμε την περιβαλλοντική επίπτωση καίριων κοινωνικοοικονομικών διαδικασιών και να διατυπώσουμε αποτελεσματικές πολιτικές για την προστασία του φυσικού χώρου. Παρά την τεράστια σημασία αυτού του πεδίου έρευνας, και παρά τις πολλές σημειακές προσπάθειες που έχουν υλοποιηθεί, μέχρι πολύ πρόσφατα εξακολουθούσε να υπάρχει ένα τεράστιο κενό στη διαθεσιμότητα σχετικών δεδομένων. Το κενό αυτό επιχείρησε να καλύψει η σχετική εργασία του WWF Ελλάς και του Εργαστηρίου Δασικής Διαχειριστικής και Τηλεπισκόπησης της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.), η οποία χωρίς να επιδιώκει την απόλυτη ακρίβεια σε τοπικό επίπεδο, δίνει, ωστόσο, στοιχεία που οδηγούν σε ασφαλή συμπεράσματα στο χωρικό επίπεδο του νομού (σημερινές γεωγραφικές ενότητες) ή και του γεωγραφικού διαμερίσματος. Στο επίπεδο, δηλαδή, αυτό που είναι αφενός το πλέον

σχετικό για την άρθρωση χωρικών πολιτικών, και αφετέρου απόλυτα επαρκές για τον εντοπισμό εστιασμένων προβλημάτων και τη δρομολόγηση περαιτέρω λεπτομερών αναλύσεων. Η εργασία αυτή ξεκίνησε το 2008, στο πλαίσιο του προγράμματος του WWF Ελλάς με τίτλο «Το Μέλλον των Δασών». Έχοντας ως στόχο την αντιμετώπιση των βασικών αιτίων υποβάθμισης των ελληνικών δασών και την προώθηση ορθότερων πολιτικών για την προστασία τους, το πρόγραμμα αυτό αφιέρωσε ένα σημαντικό μέρος των πόρων του στην τεκμηρίωση των προβλημάτων τού δασικού μας πλούτου, στη συστηματική ανάλυση των αιτίων τους και στην κατάρτιση προτάσεων για την αντιμετώπισή τους. Η συστηματική αποτύπωση των καλύψεων της χώρας και των αλλαγών που αυτές έχουν διαχρονικά υποστεί, θεωρήθηκε από την αρχή του προγράμματος μια απόλυτη αναγκαιότητα. Η υποβάθμιση και η καταστροφή των δασών δεν αποτελεί ένα απομονωμένο ή τυχαίο γεγονός, αλλά το αποτέλεσμα χωρικών διεργασιών και πιέσεων για αλλαγές των καλύψεων και, εν τέλει, των χρήσεων της γης. Ως εκ τούτου, είναι αδύνατη η προστασία των πρώτων, εάν δεν γίνουν πρώτα πλήρως αντιληπτές οι δεύτερες. Στα πλαίσια της πρωτοβουλίας του WWF Ελλάς, το Εργαστήριο Δασικής Διαχειριστικής και Τηλεπισκόπησης της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.) ανέ-

011_Layout 1 28/04/2014 12:17 μ.μ. Page 101

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΙΑΡΙΚΟΣ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΜΑΡΑΓΚΟΥ, ΘΥΜΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ

λαβε την κοπιώδη και τεχνικά περίπλοκη εργασία χαρτογράφησης των καλύψεων γης, κάνοντας χρήση σύγχρονων μεθόδων τηλεπισκόπησης και γεωχωρικών αναλύσεων. Οι αναλύσεις αυτές, σε συνδυασμό με δειγματοληπτικούς ελέγχους στο πεδίο, απέδωσαν τη βασική πληροφορία που αποτυπώνεται σε αυτόν τον τόμο. Η πληροφορία αυτή έτυχε, στη συνέχεια, ανάλυσης και ερμηνείας από ομάδα επιστημόνων του WWF Ελλάς, ενώ, με τη συνδρομή μεγάλου αριθμού άλλων ειδικών και εμπειρογνωμόνων, διατυπώθηκαν τα ερμηνευτικά σχόλια που συνοδεύουν τα χαρτογραφικά και γεωστατιστικά δεδομένα στη σχετική έκδοση (βλ. στο τέλος). Παρά αυτήν την επιφύλαξη σε ό,τι αφορά την ερμηνεία επιμέρους τάσεων, η συνολική εικόνα όσον αφορά τις αλλαγές στις καλύψεις γης της χώρας μας είναι συντριπτική από την οπτική της προστασίας του περιβάλλοντος. Την εικοσαετία 1987-2007, η χώρα μας απώλεσε περισσότερα από έξι εκατομμύρια στρέμματα φυσικών εκτάσεων, έναντι μιας αντίστοιχης αύξησης των γεωργικών και δευτερευόντως των λοιπών, κυρίως αστικών, χρήσεων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η έκταση των τεχνητών καλύψεων θα ήταν σαφώς υψηλότερη εάν η ανάλυση μπορούσε να αποτυπώσει τη μικρής κλίμακας διάσπαρτη δόμηση. Το συνολικό μέγεθος της απώλειας των φυσικών εκτάσεων, όμως, δίνει μία μόνο από τις πολλές όψεις της μεταβολής της κάλυψης της χώρας μας τα τελευταία χρόνια. Πίσω από αυτήν τη συνολική αλλαγή «κρύβονται» άλλες – αντίρροπες – αλλαγές που και αυτές, όμως, φέρουν συχνά σημαντικές επιπτώσεις στη λειτουργία των οικοσυστημάτων. Η εγκατάλειψη των οριακών γεωργικών γαιών ή η δάσωση εκτάσεων χαμηλής βλάστησης λόγω μείωσης της κτηνοτροφίας, είναι δύο μόνο παραδείγματα από τα πολλά που εντοπίζονται από την εμπειρία και επιβεβαιώνονται από αυτήν την εργασία. Θα μπο-

Σχήμα 1: Αλλαγές στην έκταση των διαφορετικών τύπων καλύψεων, ανά υψομετρική ζώνη, την περίοδο 1987-2007. Κατά τη διάρκεια της περιόδου μελέτης, όλες οι φυσικές εκτάσεις μειώθηκαν, ως αποτέλεσμα της επέκτασης των ανθρωπογενών χρήσεων. Η επέκταση αυτή αφορά κυρίως τις γεωργικές εκτάσεις και δευτερευόντως την αστική επέκταση, η οποία υποεκτιμάται, καθώς η ανάλυση διακρίνει μόνο τη «συμπαγή» αστική επέκταση και όχι τη διάσπαρτη δόμηση. Η αστική επέκταση ομαδοποιείται στην τελευταία κατηγορία (λοιπές καλύψεις) μαζί με τις λοιπές τεχνητές επιφάνειες, τις βραχώδεις εξάρσεις, τις χιονοσκεπείς εκτάσεις κ.ο.κ.

ρούσε κανείς να πει ότι όλες αυτές οι αλλαγές αποτελούν διαφορετικές ψηφίδες μιας εικόνας εντατικοποίησης της χρήσης του χώρου και σταδιακής ομογενοποίησης της φυσιογνωμίας του. Συνολικά για τον Ελλαδικό χώρο, μπορούν να διατυπωθούν τα ακόλουθα συμπεράσματα: 1. Την τελευταία εικοσαετία έχει σημειωθεί στη χώρα μια έντονη επέκταση των ανθρωπογενών καλύψεων της γης εις βάρος όλων των τύπων φυσικής βλάστησης. Βασικός παράγοντας μετατροπής αναδεικνύεται πρωτίστως η επέκταση της γεωργικής γης και δευτερευόντως η σφράγιση των εδαφών λόγω της αστικοποίησης, δηλαδή διασποράς της δόμησης, επέκτασης των οικισμών, ανάπτυξης υποδομών κ.ο.κ. Όσον αφορά την αστικοποίηση, είναι

σημαντικό να τονισθεί ότι η περίοδος ανάλυσης (η οποία, πάντως, υπαγορεύτηκε από τη διαθεσιμότητα δορυφορικών δεδομένων) τοποθετείται στο τέλος πολλών δεκαετιών αλόγιστης οικιστικής επέκτασης, με αποτέλεσμα οι μεταβολές που διαπιστώνονται να αποτελούν μόνο μια μικρή ένδειξη των αλλαγών του χώρου της μεταπολεμικής Ελλάδας. Είναι εξίσου σημαντικό να υπογραμμισθεί ότι η λεπτομέρεια της χαρτογραφικής ανάλυσης δεν επέτρεψε την πλήρη καταγραφή τής σποραδικής εκτός σχεδίου δόμησης, η οποία, πέρα από την αθροιστική κατάληψη εδαφικού χώρου, έχει αλλοιώσει ανεπιστρεπτί πολλές φυσικές περιοχές της χώρας, διασπώντας βιοτόπους, αλλοιώνοντας φυσικά τοπία και δημιουργώντας αστικά συνεχή.

101

011_Layout 1 28/04/2014 12:17 μ.μ. Page 102

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 100-103

Σχήμα 2. Αποτυπώνοντας ξεχωριστά τις εκτάσεις που «απωλέσθηκαν» και «κερδήθηκαν» από κάθε κάλυψη, αναδεικνύονται σημαντικές εσωτερικές τάσεις οι οποίες είναι εξίσου μεγάλου ενδιαφέροντος σε ό,τι αφορά τις επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον.

2. Ανάμεσα στους τύπους φυσικής κάλυψης που έχουν μετατραπεί, ως πλέον θιγόμενες εμφανίζονται οι περιοχές χαμηλής βλάστησης, οι οποίες κατά κύριο λόγο απορροφούν τις πιέσεις επέκτασης της γεωργικής γης, των οικισμών και των υποδομών. Οι εκτάσεις αυτές σε μεγάλο βαθμό συμπίπτουν με τις νομικά χαρακτηριζόμενες «δασικές εκτάσεις», οι οποίες είναι γνωστό ότι βρίσκονται στο επίκεντρο πολλαπλών

πιέσεων για εκμετάλλευση, και ότι συχνά γίνονται αντικείμενο «εκπτώσεων» στην προστασία τους. Σε μικρότερο βαθμό, οι ανθρωπογενείς πιέσεις εκδηλώνονται εις βάρος των θαμνότοπων, ενώ ακόμη λιγότερο επηρεάζονται άμεσα τα δάση. Από την άλλη πλευρά, τα δάση παρουσιάζουν συχνά μια οπισθοχώρηση σε χαμηλότερους τύπους βλάστησης, γεγονός που υποδηλώνει την επίδραση των πυρκαγιών. Τέλος, ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ 2007

ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ

ΔΑΣΗ

ΔΑΣΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΧΩΡΑΣ 1987

102

ΘΑΜΝΟΙ 1.265.600,44

ΧΟΡΤΟΛΙΒΑΔΙΚΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ

ΓΥΜΝΕΣ/ ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ

1.029.309,81

656.666,34

40.624,63

2.367.006,70

Ν/Α

135.085,91

2.061.154,34

401.602,59

ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ

ΘΑΜΝΟΙ

826.780,61

ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ

445.635,00

1.268.084,66

ΧΟΡΤΟΛΙΒΑΔΙΚΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ

480.628,50

Ν/Α

5.895.620,78

Ν/Α

ΓΥΜΝΕΣ/ ΤΕΧΝΗΤΕΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ

427.854,93 Ν/Α

Πίνακας 1: Αλλαγές στις εκτάσεις των διαφορετικών καλύψεων γης το διάστημα 1987-2007 ανά κατηγορία. Οι εκτάσεις αναφέρονται σε στρέμματα.

είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι γεωργικές εκτάσεις επίσης απορροφούν ένα πολύ μεγάλο μέρος των υπόλοιπων ανθρωπογενών πιέσεων για οικιστική επέκταση και εγκατάσταση υποδομών. 3. Πέρα από τη στατική αυτή σύγκριση, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι πιέσεις για μετατροπή των καλύψεων (και κατά συνήθη συνέπεια των χρήσεων) της γης, δεν εκδηλώνονται πάντα στιγμιαία, αλλά είναι, συχνά, απόρροια πολλών διαδοχικών βημάτων. Αν και η απευθείας μετατροπή μιας έκτασης με δασική βλάστηση σε τεχνητή επιφάνεια είναι λιγότερο συχνή και συνοδεύεται από πολλές νομικές περιπλοκές, η σταδιακή αλλαγή της φυσιογνωμίας της μέσω επαναλαμβανόμενων πυρκαγιών και η μετέπειτα κατάληψή της από τεχνητές καλύψεις (με ή χωρίς το πραγματικό ή ενίοτε ψευδώς βεβαιούμενο ενδιάμεσο στάδιο της γεωργικής χρήσης) είναι ένα πρότυπο που επιβεβαιώνεται πολύ συχνά από την εμπειρία. Το πρότυπο αυτό κάποτε είναι το αποτέλεσμα μίας συστηματικής προσπάθειας αλλαγής της χρήσης μίας περιοχής, ενώ, σε άλλες περιπτώσεις, η αλλαγή της χρήσης εκδηλώνεται σε περιοχές όπου για συγκυριακούς λόγους έχει επέλθει αλλαγή της φυσιογνωμίας της βλάστησης. 4. Σε εθνικό επίπεδο, οι συνολικές τάσεις αλλαγής των επιμέρους καλύψεων δεν είναι μονοσήμαντες, αλλά αποτελούν τη συνισταμένη πολλών – σε αριθμό και κατεύθυνση – επί μέρους τάσεων, κάθε μία εκ των οποίων αναδεικνύει συγκεκριμένες πολιτικές επιλογές, διαχειριστικές αδυναμίες ή συγκυριακές αλλαγές: Η μείωση των εκτάσεων δασικής κάλυψης είναι μεν το αποτέλεσμα των δυσμενών επιπτώσεων των πυρκαγιών και των ανθρωπογενών πιέσεων, μετριάζεται, όμως, σε μέγεθος από την αντίρροπη τάση αύξησης των δασοσκεπών εκτάσεων σε περιοχές όπου εγκαταλείπεται η κτηνοτροφία ή η καλλιέργεια οριακών γαιών. Η μείωση των άλλων φυσικών καλύ-

011_Layout 1 28/04/2014 12:17 μ.μ. Page 103

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΙΑΡΙΚΟΣ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΜΑΡΑΓΚΟΥ, ΘΥΜΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ

Σχήμα 3: Κύριες τάσεις δυσμενών μετατροπών στις καλύψεις της γης (το πάχος των γραμμών αντιστοιχεί στην ένταση της πίεσης).

Σχήμα 4: Η μετατροπή των περιοχών με δασική βλάστηση σε τεχνητές καλύψεις (οικισμοί, υποδομές) είναι συνήθως το αποτέλεσμα πολλών διαδοχικών φάσεων και σπανιότερα το αποτέλεσμα μίας άμεσης σημειακής παρέμβασης.

Καλύψεις «χαμηλότερης» βλάστησης Δασική Βλάστηση Τεχνητές επιφάνειες

Θαμνότοπος

Τεχνητές επιφάνειες

Χαμηλή Βλάστηση

Τεχνητές επιφάνειες

Γεωργική γη

Τεχνητές επιφάνειες

ψεων εξίσου έρχεται ως αποτέλεσμα των πιέσεων για επέκταση της γεωργικής γης και των τεχνητών επιφανειών, εμπεριέχει, όμως, και ένα ποσοστό αλλαγής λόγω επέκτασης της φυσικής βλάστησης εκεί όπου μειώνονται οι ανθρώπινες πιέσεις και εξελίσσεται η φυσική διαδοχή. Τέλος, η μεγάλη αύξηση της γεωργικής γης είναι το αποτέλεσμα μιας τεράστιου εύρους αναδόμησης των καλλιεργούμενων εκτάσεων της χώρας, όπου συνυπάρχουν η εκτεταμένη εγκατάλειψη γεωργικών γαιών που παρατηρείται σε κάποιες περιοχές, οι αυξημένες πιέσεις για δόμηση της γεωργικής γης σε κάποιες άλλες, και οι αθρόες επεκτάσεις των καλλιεργούμενων εδαφών σε κάποιες τρίτες. Συνολικά, οι αλλαγές αυτές προωθούν την ομογενοποίηση των καλύψεων του χώρου, η οποία και συνολικά υποβαθμίζει τόσο τις οικολογικές αξίες όσο και την αξία του τοπίου. 5. Εξίσου, η κάθε επί μέρους τάση αλλαγής της κάλυψης της γης διαφοροποιείται ως προς την έντασή της ανάλογα με τη γεωγραφική θέση αλλά και τη σύμπτωση άλλων κοινωνικοοικονομικών συνθηκών. Εστιάζοντας στις ανθρωπογενείς πιέσεις, αξίζει να σημειωθεί ότι οι επεκτάσεις των γεωργικών γαιών λαμβάνουν χώρα κατά κύριο λόγο σε περιοχές υψηλής παραγωγικότητας και σε μεγάλο βαθμό σε περιοχές που γειτνιάζουν με εκτεταμένες υπάρχουσες γεωργικές εκτάσεις. Αντίστοιχα, οι πιέσεις για μετατροπή γεωργικών εκτάσεων σε τεχνητές επιφάνειες είναι πολύ μεγαλύτερες στις περιοχές που γειτνιάζουν με τα μεγάλα αστικά κέντρα, εφάπτονται με οδικές αρτηρίες και, σαφώς, σε όσες βρίσκονται κατά μήκος του παράλιου μετώπου και, εν γένει, στα όρια των παραθεριστικών οικισμών. Η πλήρης αποτύπωση των αλλαγών που περιγράφονται είναι διαθέσιμη στην διαδικτυακή βάση του WWF Ελλάς www.oikoskopio.gr , ενώ η σχετική πλήρης αναφορά είναι αναρτημένη στον ιστότοπο του WWF Ελλάς (www.wwf.gr).

103

012_Layout 1 28/04/2014 12:17 μ.μ. Page 104

104

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 104-109

ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ

ΣΤΗΝ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΣΤΙΣ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ ΤΗΣ ΞΗΡΟΚΡΗΝΗΣ.1 Λούκρη Δωροθέα2, Περπινιά Σοφία3

1. Εισαγωγή

1 Διπλωματική εργασία που εκπονήθηκε στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΑΠΘ, με την επίβλεψη της Χ. Χριστοδούλου 2 ntorilou@hotmail.com 3 sperping@gmail.com

Η παρούσα διπλωματική εργασία αποτελεί ολοκληρωμένη παρέμβαση σε πολεοδομική κλίμακα στην περιοχή της Ξηροκρήνης, στο δυτικό άκρο του κέντρου της Θεσσαλονίκης. (χάρτης 1) Ενώ η περιοχή θεωρείται διαχρονικά «υποβαθμισμένη» λόγω της χαμηλής ποιότητας της κατοικίας και της ιδιότυπης απομόνωσής της από τον αστικό ιστό της πόλης, η προγραμματιζόμενη εγκατάσταση δύο σταθμών του Μετρό της Θεσσαλονίκης αναμένεται να αλλάξει το σκηνικό. Επιχειρώντας λοιπόν μία ανάγνωση των τάσεων εξέλιξης της πόλης θεωρούμε ότι αν και σήμερα η περιοχή δεν εμφανίζει κάποια αναπτυξιακή δυναμική, η παραπάνω συνθήκη μπορεί να την καταστήσει ελκυστική για επιχειρηματική «αξιοποίηση» τα επόμενα χρόνια. Εν αναμονή αυτών των αλλαγών, επιχειρείται μία συνολική παρέμβαση η οποία θα σέβεται τις γενεαλογίες ανάπτυξης της περιοχής και θα αναφέρεται στους κατοίκους της, σε αντίθεση με λογικές εξευγενισμού, εξωραϊσμού και σημειακών παρεμβάσεων. Με εργαλείο την αναλυτική τυπολογική ανάγνωση της περιοχής, δίνεται έμφαση στη βιώσιμη κινητικότητα, στο δημόσιο χώρο και στους κοινόχρηστους και ακάλυπτους χώρους και στη σχέση όλων των προαναφερθέντων με την κατοικία.

Η διπλωματική παρουσιάστηκε στην Αρχιτεκτονική ΑΠΘ τον Φεβρουάριο του 2013, με επιβλέπουσα καθηγήτρια την Χ. Χριστοδούλου. Η μεθοδολογία της έρευνας που διεξήγαμε ως προς την ταυτότητα της περιοχής, την πολεοδομική της εξέλιξη, και τη διερεύνηση των δυναμικών μετασχηματισμού της, συνίσταται σε μια αμφίδρομη διαδικασία ιστορικής ανάγνωσης και επιτόπιας παρατήρησης. Η ανάλυση της περιοχής προέκυψε από την προσωπική καταγραφή της υπάρχουσας κατάστασης και την επικαιροποίηση των πολεοδομικών δεδομένων, τη μελέτη του υπάρχοντος θεσμικού πλαισίου, του υπό-διαμόρφωση Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης (1993) αλλά και την αξιοποίηση συλλογής δεδομένων από το Δήμο Θεσσαλονίκης. Σημαντικό στοιχείο ανάγνωσης της περιοχής, εντοπισμού των προβληματικών και των δυνατοτήτων της αποτελεί η συλλογή απόψεων και μαρτυριών των κατοίκων, με τους οποίους ήρθαμε σε επαφή μέσα από λέσχες γειτονιάς και συνεντεύξεις.

2. Αναγνώριση περιοχής Η Ξηροκρήνη, ως συνοικία της «πίσω, παρηκμασμένης αυλής» του κέντρου της πόλης, διαχρονικά αποτέλεσε πόλο συγκέντρωσης χαμηλών οικονομικών στρωμάτων, παλιννοστούντων από τις

012_Layout 1 28/04/2014 12:17 μ.μ. Page 105

ΘΕΟΔΩΡΑ ΛΟΥΚΡΗ, ΣΟΦΙΑ ΠΕΡΠΙΝΙΑ

Χάρτης 1. Περιοχή μελέτης / Ξηροκρήνη Θεσσαλονίκης

χώρες του ανατολικού μπλοκ και μεταναστών από τις ασιατικές χώρες, προσφέροντας φτηνή κατοικία και λοιπούς βοηθητικούς χώρους (αποθήκες κλπ). Οι συνθήκες κατοίκησης στην περιοχή είναι ιδιαίτερα προβληματικές, γεγονός που σχετίζεται με την χαμηλή ποιότητα του κτηριακού αποθέματος ‒ του οποίου η κυρίαρχη ηλικία εντοπίζεται τις δεκαετίες 60-70, την εποχή της αντιπαροχής και της μαζικής παραγωγής του νέου τύπου «κατοικίας», της πολυκατοικίας. Σήμερα τα σημάδια της υποβάθμισης και της «παρακμής» γίνονται ολοένα και εντονότερα. Τα υψηλά ποσοστά ανεργίας, ο ολοένα αυξανόμενος αριθμός κλειστών καταστημάτων, η συγκέντρωση ασυμβίβαστων και οχλουσών χρήσεων -γειτνίαση κατοικίας με μεγάλες υπεραστικές οδικές αρτηρίες (Λαγκαδά) και διαμετακομιστικά κέντρα (σταθμός ΟΣΕ), με νεκροταφεία (Αγ. Παρασκευή), με εργαστήρια όχλησης (περιοχή Βαρδάρη)- επισφραγίζουν τον χαρακτήρα της αστικής υποβάθμισης

στην περιοχή. Αυτόν τον χαρακτήρα συμπληρώνουν η πτώση των τιμών των ακινήτων, που ήδη βρίσκονταν σε ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα, η χαμηλή οικοδομική δραστηριότητα που εντοπίζεται σε μεμονωμένα τμήματα του αστικού ιστού, χωρίς να διαφαίνεται κάποια ιδιαίτερη επέκταση της τάσης αυτής καθώς και ο υψηλός δείκτης γήρανσης του πληθυσμού. Επιχειρώντας μια συνολική παρουσίαση της συνοικίας της Ξηροκρήνης κωδικοποιούμε τα βασικά χαρακτηριστικά που προέκυψαν από την ανάλυσηαναγνώριση της περιοχής μελέτης. α΄ χαρακτηριστικό: άθροισμα υπόπεριοχών (χάρτης 2) Όπως μαρτυρά και ο τίτλος της διπλωματικής εργασίας (...γειτονιές της Ξηροκρήνης), η Ξηροκρήνη δεν αποτελεί ενιαίο σύνολο, αντίθετα απαρτίζεται από ένα άθροισμα υπό-περιοχών με διαφορετική φυσιογνωμία και ταυτότητα. Οι υπό-περιοχές αυτές καθιστούν την έννοια του «ορίου» - τόσο στην

υλική, όσο και στην άυλη του διάσταση- ισχυρή στο εσωτερικό της4. β΄ χαρακτηριστικό: απομόνωση Εξίσου σημαντικό στοιχείο ανάγνωσης αποτελεί και ο χαρακτήρας της «απομόνωσης», της περιχαράκωσης της περιοχής από τον περιβάλλοντα αστικό ιστό. Τόσο η οδική αρτηρία της Λαγκαδά, σημαντικός συγκοινωνιακός άξονας της πόλης, όσο και η μεγάλης έκτασης ιδιοκτησία του ΟΣΕ – που είναι απροσπέλαστη– δημιουργούν ισχυρά φυσικά και λειτουργικά όρια για την περιοχή. Έτσι ενώ η περιοχή βρίσκεται στις παρυφές του κέντρου, αποτελεί περιοχή «φάντασμα», στην πίσω πλευρά του ΟΣΕ. γ΄ χαρακτηριστικό: μεταιχμιακός χαρακτήρας Η θέση της περιοχής στον αστικό ιστό, ανάμεσα στο κέντρο και τα δυτικά, αλλά και η πολεοδομική της εξέλιξη -συγγενής με αυτή των Δυτικών Συνοικιών- ορίζουν μια περιοχή στο μεταίχμιο. Η πρόβλεψη δυο σταθμών ΜΕΤΡΟ στην περιοχή ενδεχομένως να

105

012_Layout 1 28/04/2014 12:17 μ.μ. Page 106

106

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 104-109

Χάρτης 2. Εντοπισμός των υπο-περιοχών

ανατρέψει τα δεδομένα προσδίδοντας της μια νέα υπερτοπικότητα.

3. Πρόταση Λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής και την κοινωνική-οικονομική πραγματικότητα που διαμορφώνει η καπιταλιστική κρίση, αλλά και αξιοποιώντας τον σύγχρονο θεωρητικό διάλογο σχετικά με ζητήματα επεμβάσεων στον χώρο της πόλης και δη σε υποβαθμισμένες περιοχές κατοικίας, επιχειρούμε τη διατύπωση μιας υπό-προϋποθέσεις υλοποιήσιμης πρότασης. Οι διαφορετικές και συχνά αντικρουόμενες τοποθετήσεις για το ρόλο του σχεδιασμού, την πόλη και το δικαίωμα σε αυτή, αναδεικνύουν το ζήτημα της «ανάπλασης» σε πεδίο αντιπαράθεσης. Ερωτήματα όπως σε ποιον αναφέρεται η «ανάπλαση», ποιες ανάγκες επιδιώκει να ικανοποιήσει και τι επιπτώσεις επιφέρει φαίνεται να διχάζουν.

Τα παραδείγματα εφαρμογής των πρακτικών ανάπλασης στον ελληνικό χώρο, που συμπυκνώνονται στους μετασχηματισμούς του κέντρου της Αθήνας, είναι ενδεικτικά της νέας σχέσης οικονομίας-σχεδιασμού, με τον σχεδιασμό του χώρου να προηγείται της ανάπτυξης και να χρησιμοποιείται ως «εργαλείο» επίτευξής της. Έτσι λοιπόν ο σχεδιασμός του αστικού χώρου εφαρμόζεται περισσότερο ως μια σημειακή και αποσπασματική παρέμβαση στην πόλη, παρά ως μια συνολική ρύθμιση αυτής και αποκτά ένα «στενό» εξωραϊστικό χαρακτήρα. Οι διαδικασίες παραγωγής του αστικού χώρου σε αυτές τις συνθήκες έχουν σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία έντονων χωρικών ανισοτήτων με ολέθριες επιπτώσεων για τους «απόκληρους» των σύγχρονων μητροπόλεων. Με κριτήριο την ένταξη του σχεδιασμού στο πλαίσιο της διαρκώς μεταβαλλόμενης κοινωνικής ζωής και τον προσανατολισμό της Αρχιτεκτονικής σε λύσεις που δεν θα αγνοούν την κοινωνική-περιβαλλοντική διάσταση, δια-

μορφώνουμε ένα πρόγραμμα επέμβασης που θέτει στο επίκεντρο του τον ίδιο τον κάτοικο της περιοχής. Στον αντίποδα λογικών κοινωνικής ισοπέδωσης, προτείνουμε μέτρα ενίσχυσης της χρήσης της κατοικίας και βελτίωσης των συνθηκών κατοίκησης σε ένα πλαίσιο ήπιας παρέμβασης και συγκράτησης των υπαρχόντων πληθυσμών στην περιοχή. Στρατηγικοί άξονες της παρέµβασης αποτελούν η οργανική ένταξη της περιοχής στον αστικό ιστό µε την βελτίωση των συνδέσεων της - τόσο µε το κέντρο της πόλης, όσο και µε τις Δυτικές Συνοικίες- και η δημιουργία ενός συνεκτικού συνόλου γειτονιάς µε την άμβλυνση των ορίων μεταξύ των υπόπεριοχών που εντοπίζονται στο εσωτερικό της. Η έννοια της γειτονιάς προσεγγίζεται µε τρόπο διττό, ως μονάδας χώρου µε επαρκή κάλυψη των καθημερινών αναγκών, αλλά και ως κοινότητας µε άξονα τη συλλογικής ζωής. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη μελέτη του δημόσιου χώρου, ο οποίος στη συνθήκη της σύγχρονης πόλης ακολουθώντας μια πορεία συνεχούς συρρίκνωσης και λειτουργίας με επιχειρηματικά κριτήρια, παραμένει κατά κύριο λόγο ανενεργός και ανοίκειος για τους χρήστες του. Στον αντίποδα της συνθήκης αυτής, αναζητούμε εκείνο το σχεδιασμό που θα δημιουργήσει δυνατότητες οικειοποίησης, η οποία μπορεί να ενεργοποιήσει κοινωνικές δυναμικές που θα αρθρώσουν λόγο για την πόλη και τη ζωή στην πόλη, δικαιώνοντάς το δημόσιο χώρο ως το υλικό περιβάλλον της δημόσιας σφαίρας. Το πρόγραμμα της παρέμβασης θα εφαρμοστεί πιλοτικά εξασφαλίζοντας τη συμμετοχή των κατοίκων και αρθρώνεται χρονικά µε τρόπο τέτοιο, ώστε κάθε βήμα υλοποίησης του να δημιουργεί τους όρους συνέχισης και ολοκλήρωσής του. [χάρτης 3] Βασικός φορέας υλοποίησης της πρότασης είναι ο Δήμος Θεσσαλονίκης, συνεπώς προκρίνουμε εργαλεία και μέσα που μπο-

012_Layout 1 28/04/2014 12:17 μ.μ. Page 107

ΘΕΟΔΩΡΑ ΛΟΥΚΡΗ, ΣΟΦΙΑ ΠΕΡΠΙΝΙΑ

Χάρτης 3. Ενδεικτική χρπνική εξέλιξη του προγράμματος ανάπλασης

ρούν να ενεργοποιηθούν από αυτόν. Η επιλογή του Δήμου ως βασικού φορέα υλοποίησης στέκεται στον αντίποδα της κυρίαρχης λογικής της υπεροχής του μεγάλου κατασκευαστικού κεφαλαίου στον τομέα των αναπλάσεων. Προτείνονται επίσης ενδεικτικές σχεδιαστικές προτάσεις, κομβικών σημείων της περιοχής όπου δοκιμάζεται η εξειδίκευση της συνολικής πρότασης στον φυσικό χώρο. Σε επίπεδο υλοποίησης η προσέγγιση αυτή θα μπορούσε να μεταφραστεί σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς που θα προκηρύξει ο Δήμος Θεσσαλονίκης. [χάρτης 4]

4. Δράσεις • Δίκτυο δρόμων ήπιας κυκλοφορίας Στην περιοχή μας, η παγιωμένη μορφή του αστικού δεν επιτρέπει την ύπαρξη μεγάλων αδόμητων χώρων. Επαναδιαπραγματευόμαστε λοιπόν το ρόλο του δρόμου, που αν και φαίνεται να αποτελεί αποκλειστικά χώρο κίνησης των οχημάτων μπορεί σε μία νέα συνθήκη ανίχνευσης των κοινωνικών δυναμικών να συμμετάσχει ενεργά στην ενίσχυση της δημόσιας σφαίρας. Στην κατεύθυνση αυτή επανιεραρχούμε το τοπικό οδικό δίκτυο προκειμένου να δημιουργήσουμε ένα οργανωμένο δίκτυο κίνησης πεζών και ποδηλάτων, και να ενισχύσουμε το δίκτυο δημόσιων Μέσων

Μεταφορών στην κατεύθυνση του μοντέλου της συμπαγούς πόλης. Παράλληλα δημιουργούμε ένα δίκτυο δρόμων ήπιας κυκλοφορίας στο εσωτερικό της περιοχής, τύπου woonerf με κατάλληλο βιοκλιματικό ανασχεδιασμό επιλεγμένων διαδρομών συμβάλλει στη διάχυση του πρασίνου και στη συνέχιση του φυσικού ίχνους στον ιστό της πόλης. Ο σχεδιασμός του παραπάνω δικτύου προτείνεται να γίνει σταδιακά και πιλοτικά στα πλαίσια αρχιτεκτονικών διαγωνισμών που θα προκηρύσσει ο Δήμος Θεσσαλονίκης, με τον χαρακτηρισμό τμημάτων του οδικού δικτύου, ως δρόμους ήπιας κυκλοφορίας. Στα πλαίσια της διπλωματικής εργασίας προτείνεται τυπολογία δικτύου και ενδεικτική σχεδιαστική επίλυση της οδού Βάκχου και Οδυσσέως, και μιας σύνθετης οικοδομικής νησίδας. (η νησίδα αποτελείται από τα Ο.Τ. 2788,2889,2512,264,123, σύμφωνα με στοιχεία της ΕΣΥΕ,2001) • σύνθετη οικοδομική νησίδα- ενοποίηση Ο.Τ. Στην περιοχή μελέτης εντοπίζεται με επαναληψιμότητα, ήδη από σχέδια του 1934, το πρότυπο της σύνθετης οικοδομικής νησίδας. Πρόκειται για οικοδομικά τετράγωνα προσπελάσιμα στο εσωτερικό τους και διαπερατά, με «εσωτερικό ακάλυπτο» που είναι άλλοτε δημόσιος και άλλοτε παραχωρη-

μένος σε κοινή χρήση. Με την κυκλοφοριακή υποβάθμιση του τοπικού οδικού δικτύου και τη δημιουργία δρόμων ήπιας κυκλοφορίας επιδιώκουμε την επέκταση του προτύπου της σύνθετης οικοδομικής νησίδας και την ενοποίηση των οικοδομικών τετραγώνων. Η ενοποίηση των οικοδομικών τετραγώνων και η ένταξή τους στο δίκτυο ήπιας κυκλοφορίας συνδράμουν στην προσπάθεια διατύπωσης μιας πρότασης υλοποιήσιμης και οικονομικά βιώσιμης. Η επιλογή της «στρέψης» των Ο.Τ. στο δρόμο συνιστά μια δημιουργική υπέρβαση προτάσεων συνένωσης και διαμόρφωσης των εσωτερικών ακαλύπτων και δημιουργίας εσωστρεφών «νησίδων» στον χώρο της πόλης, που αν και προβλέπονται στο ισχύον θεσμικό πλαίσιο πρακτικά στα ελληνικά δεδομένα παραμένουν ανεφάρμοστες καθώς απαιτούν τη σύμφωνη γνώμη της Γενικής συνέλευσης των Ιδιοκτητών του Ο.Τ. (άρθρο 12 ν.1577/1985) Με την παραπάνω ενέργεια επιδιώκουμε την ανάγνωση του δρόμου ως σημείο συνάντησης και χώρο στάσης των κατοίκων, γεγονός που τον μετατρέπει σε χώρο κοινωνικό, με την έννοια της καθημερινής χρήσης και οικειοποίησης του. Παράλληλα η μειωμένη κίνηση αυτοκινήτων, ο περιορισμός της παράνομης στάθμευσης και τέλος ο κατάλληλος βιοκλιματικός επανασχεδιασμός τμημάτων του οδικού δι-

107

012_Layout 1 28/04/2014 12:17 μ.μ. Page 108

108

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 104-109

κτύου, αναβαθμίζουν τις συνθήκες κατοίκησης προστατεύοντας την ισόγεια και ημιυπόγεια κατοικία (που επίσης εντοπίζεται με συχνότητα στην περιοχή). • αξιοποίηση αδόμητων οικοπέδωνκενών κελυφών Με στόχο την ενίσχυση της δημόσιας σφαίρας αξιοποιούμε έναν αριθμό αδόμητων οικοπέδων και κενών κελυφών, που εντοπίζουμε στην περιοχή. Επιλεγμένα αδόμητα οικόπεδα παραλαμβάνουν χρήση προσωρινών κήπων, χώρων υπαίθριων προβολών και συναθροίσεων, αλλά και δημοτικών χώρων στάθμευσης. Επιδιώκοντας μια παρέμβαση οικονομικά βιώσιμη και αποφεύγοντας παγιωμένες λύσεις απορρίπτουμε τη λογική της απαλλοτρίωσης των υπαίθριων χώρων, επιλέγοντας την προσωρινή -σε ένα αρχικό στάδιο- εκμετάλλευσή τους μέσω της ενοικίασης τους από τον Δήμο. Όσον αφορά στην αξιοποίηση κενών κελυφών, προκρίνουμε την απόδοση της χρήσης του σε κοινωφελείς λειτουργίες, όπως εργαστήρια δημιουργικής απασχόλησης. Παράλληλα ενεργοποιούμε το πρόγραμμα του Δήμου «Ανοιχτά Σχολεία», προκειμένου σχολικές μονάδες που βρίσκονται σε κομβικές θέσεις στο εσωτερικό της περιοχής να μπορούν να λειτουργούν ως κοινωνικά κέντρα γειτονιάς, χώροι άθλησης και μικρές «πλατείες», κατά τις απογευματινές ώρες που δεν διεξάγεται η εκπαιδευτική διαδικασία. • ενεργοποίηση άξονα «δημόσιας ζωής» Μια τελευταία παρέμβαση στην περιοχή, η οποία πρόκειται να ολοκληρωθεί χρονικά με τα έργα του ΜΕΤΡΟ, αφορά στον επανασχεδιασμό τμημάτων του «άξονα δημόσιας ζωής»5, προκειμένου αυτός να αποτελέσει υποδοχέα ροών και κινήσεων στο εσωτερικό της περιοχής, μιας και συνδέει την υπόγεια διάβαση του ΟΣΕ επί της οδού Μαργα-

Χάρτης 4. Διάγραμμα σεναρίου παρέμβασης

ροπούλου (βασική είσοδος πεζών στην περιοχή) με την αρτηρία της Λαγκαδά στη συμβολή της με την συλλεκτήρια της Βενιζέλου (βασική οδός των δυτικών συνοικιών). Η διαμόρφωσή του σε ενιαίο, αναγνωρίσιμο δημόσιο χώρο θα άρει τη σημερινή διαμερισματοποιημένη οργάνωσή του που εμποδίζει την κατακόρυφη κίνηση κατά μήκος του και θα συμβάλλει στην άρση της απομόνωσης της Ξηροκρήνης εντάσσοντας την στα καθημερινά δρομολόγια των κατοίκων της περιοχής. Επιχειρούμε την ενεργοποίηση των υπαίθριων κοινόχρηστων χώρων, με ένα σχεδιασμό τέτοιο ώστε αυτοί να αποτελέσουν καθημερινούς πυρήνες συγκέντρωσης των κατοίκων. Αξιοποιούμε για την παραπάνω στόχευση το πρόγραμμα ανάπλασης Παιδικών Χαρών και χορήγησης Πιστοποιητικών Ποιότητας και Ασφαλείας από το Δήμο

Θεσσαλονίκης για τη διαμόρφωση ενός νέου παιδότοπου. (Τεχνικό Πρόγραμμα Δ. Θεσσαλονίκης 2012-2013). • παρέμβαση στο συγκρότημα Εργατικών Κατοικιών, Αξιός Το συγκρότημα εργατικών κατοικιών «Αξιός» τυπικό δείγμα της πολιτικής της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα, αποτελεί ένα ιδιαίτερο θέμα ως προς τη διαχείριση παραδειγμάτων οργάνωσης του αστικού ιστού στα πρότυπα του μοντέρνου κινήματος. Στην παρούσα εργασία προτείνουμε δυο βασικές κινήσεις στην κατεύθυνση των γενικότερων στοχεύσεων για την περιοχή, χωρίς όμως να θεωρούμε ότι αντιμετωπίζουμε το ζήτημα στην ολότητα του. Εισάγουμε την χρήση της υπαίθριας αγοράς σε αδόμητο οικόπεδο ιδιοκτησίας του Δήμου, προκρίνοντας μια χρήση ήπια, που θα άρει τη μονολει-

012_Layout 1 28/04/2014 12:17 μ.μ. Page 109

ΘΕΟΔΩΡΑ ΛΟΥΚΡΗ, ΣΟΦΙΑ ΠΕΡΠΙΝΙΑ

τουργικότητα στην περιοχή των εργατικών κατοικιών και θα ενισχύσει τις κινήσεις στο εσωτερικό του συγκροτήματος κοινωνικής κατοικίας Αξιός. Προκειμένου να διαχύσουμε τις κινήσεις στο εσωτερικό της περιοχής του Αξιού ενισχύουμε τις εγκάρσιες συνδέσεις της με τον άξονα δημιουργώντας ένα εσωτερικό δίκτυο κινήσεων. Για την προστασία της ισόγειας κατοικίας και τη διαβάθμιση των ποιοτήτων δημοσιότητας των ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων επιλέγεται η υποβάθμιση κατά 1,50μ (στο ύψος δηλαδή του ματιού) των βασικών διαδρομών στο εσωτερικό του συγκροτήματος.

πτυξη της χρήσης αυτής στην περιοχή. Την χρήση πολεοδομικού κέντρου γειτονιάς στη γειτονιά της Ξηροκρήνης όπου από επιτόπια έρευνα διαπιστώθηκε η συγκέντρωση εμπορικών δραστηριοτήτων και χρήσεων αναψυχής. Τη δέσμευση της έκτασης επί των οδών Λιγδών ορίζεται από τις οδούς Γαλανάκη και Καπάτου, ως ιδιαίτερη χρήση δημοτικής αγοράς. Τον ειδικό χειρισμό με τον χαρακτηρισμό, ως περιοχές ανάπλασης, των υποπεριοχών της αγίας Παρασκευής (προσφυγικά) και των εργατικών κατοικιών του Αξιού. (άρθρο 8 παρ. 1 ν. 2508/1997)

• πρόταση πολεοδομικής οργάνωσης περιοχής μελέτης Στο πλαίσιο της αναθεώρησης του ΓΠΣ, που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη προτείνεται η παρακάτω πολεοδομική οργάνωση της περιοχής της Ξηροκρήνης. Σημειώνουμε κάποιες βασικές μας ενέργειες. Την επέκταση της χρήσης της γενικής κατοικίας στην περιοχή του Βαρδάρη, ως κοινωνική «συνδετική ουσία» μεταξύ των επί μέρους υπό-περιοχών, που συνάδει με την πρόβλεψη του ΓΠΣ (ΦΕΚ 420/1993) για την ανά-

5. Αντί επιλόγου Το παραπάνω πρόγραμμα αποτελεί μια πρόταση που δυνητικά μπορεί να εφαρμοστεί στις σημερινές συνθήκες λόγω του χαμηλού της κόστους, του σταδιακού της χαρακτήρα και της δυνατότητας άμεσης ενεργοποίησης των θεσμικών μέσων-εργαλείων που απαιτεί. Η επιχειρηματική λογική όμως που κυριαρχεί στις αναπλάσεις συχνά αγνοεί τον κοινωνικό προσανατολισμό της πρότασης προκρίνοντας ως κριτήριο

για την υλοποίηση της, το κέρδος και την ανταποδοτικότητα. Ο αστικός χώρος και η διαμόρφωση του δεν περιορίζονται μόνο σε μια διαδικασία σχεδιασμού, αλλά ανάγονται σε σύνθετο πεδίο κοινωνικών διεργασιών και ανταγωνισμών. Έτσι το στοίχημα σήμερα δεν είναι μόνο η πρόταση αλλά και το πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτή κατατίθεται, η κριτική και ο μετασχηματισμός του.

Σημειώσεις 4. Οι υποπεριοχές είναι: η συνοικία της Ξηροκρήνης, ο «Αξιός», ο Βαρδάρης και η Αγία Παρασκευή 5. Ο άξονας ονομάζεται έτσι εξαιτίας των δραστηριοτήτων που χωροθετούνται κατά μήκος τους. Χώροι αθλητισμού, σχολεία και πλατείες αποτελούν χρήσεις που λειτουργούν ενισχυτικά προς τη δημόσια ζωή.

109

013_Layout 1 28/04/2014 12:18 μ.μ. Page 110

110

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 110-114

ΜΟΥΣΙΚΟΙ ΤΟΠΟΙ - ΑΝΑΚΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΤΟΠΙΟ1 Ορέστης Αθανασόπουλος- Ρετσινάς2, Βασίλης Αρωνίδης3

Το «Μουσικό Χωριό»

1. H διπλωματική εργασία “Μουσικοί Τόποι - Ανακτώντας το Τοπίο” παρουσιάστηκε στη σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ στον Τομέα ΙΙΙ: Αρχιτεκτονικής Γλώσσας, Επικοινωνίας και Σχεδιασμού το Νοέμβρη του 2011 με επιβλέποντες καθηγητές τους: Ντ. Βαΐου, Κ. Μωραΐτη, Δ. Σεβαστάκη. 2. orestisat@gmail.com 3. vasilis@brothersinplugs.com

Αντικείμενο αυτής της εργασίας είναι η μελέτη του τρόπου με τον οποίο μια σύγχρονη πολιτιστική δραστηριότητα αναπτύσσεται στο οικιστικό περιβάλλον ενός παραδοσιακού οικισμού. Με αφορμή το καλλιτεχνικό φεστιβάλ «Μουσικό Χωριό» θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε τη μεταβολή της σχέσης που αναπτύσσεται μεταξύ του ανθρώπων και του τόπου. Σ’ αυτή την κατεύθυνση, θα προσπαθήσουμε να συγκροτήσουμε ένα πλαίσιο πολιτιστικού επαναπροσδιορισμού του τόπου και να εξετάσουμε τη δυνατότητα του φεστιβάλ να εκκινήσει μια απόπειρα ανάκτησης του τοπίου. Το «Μουσικό Χωριό» είναι ένας κύκλος καλλιτεχνικών εκδηλώσεων με διεθνή απήχηση που πραγματοποιείται κάθε καλοκαίρι για τρεις εβδομάδες στον Άγιο Λαυρέντη του Πηλίου. Μαθήματα και δράσεις ποικίλων καλλιτεχνικών κατευθύνσεων στις οποίες συμμετέχουν περισσότεροι από 100 μουσικοί διασπείρονται στον οικισμό και κατακλύζουν πλατείες, αυλές και καλντερίμια συναντώντας τους περίπου 350 κατοίκους του χωριού, αλλά και τους καθημερινούς επισκέπτες, οι οποίοι σε κεντρικές εκδηλώσεις μπορεί να φτάσουν τους 1000. Με δεδομένο τον δημόσιο

χαρακτήρα των δράσεων που αναπτύσσει αυτή η ιδιότυπη «μουσική» κοινότητα, μπορούμε να δούμε τη διασπορά τους στον οικισμό σαν μια απόπειρα να οριστούν νέοι τόποι συνεύρεσης επαναπροσδιορίζοντας τα όρια του δημόσιου χώρου. Άλλωστε, μεταξύ των βασικών επιδιώξεων της διοργάνωσης είναι η αναζήτηση της δυνατότητας της μουσικής γλώσσας να δημιουργήσει ένα νέο πλαίσιο κοινωνικής συνύπαρξης μουσικών, μουσικόφιλων και κατοίκων του χωριού. Στόχος της δεν είναι η δημιουργία ενός κύκλου σεμιναρίων κλειστού τύπου με εκπαιδευτικές δραστηριότητες και εκδηλώσεις απαιτητικές σε υλικοτεχνική υποδομή, αλλά ούτε και στη διοργάνωση μιας τουριστικής γιορτής όπου ο τόπος θα έχει το ρόλο ενός ευκαιριακού σκηνικού. Αντίθετα, επιδιώκει σε μία δημιουργική συμβίωση μεταξύ καλλιτεχνών, επισκεπτών και ανθρώπων του χωριού. Μια συνάντηση μεταξύ ανθρώπων διαφορετικών καταβολών και ιδιοτήτων στην οποία ο τόπος αποκτά καθοριστική θέση, αφενός διότι συγκροτεί το πεδίο αναπαραγωγής αυτής της συνάντησης και αφετέρου διότι αποτελεί ένα μέσο για την υλοποίησή της. Η συνάντηση που επιδιώκεται θα μπορούσε να μεταφραστεί σε μια σύνθεση των διαφορετικών πρακτικών που αναπτύσσουν οι

013_Layout 1 28/04/2014 12:18 μ.μ. Page 111

ΟΡΕΣΤΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ-ΡΕΣΤΙΝΑΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΡΩΝΙΔΗΣ

άνθρωποι στο δεδομένο χώρο, μια σύνθεση δηλαδή των διαφορετικών τρόπων συσχετισμού των ανθρώπων με τον τόπο. Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο τόπος αναλαμβάνει αδιαμφισβήτητα ενεργό ρόλο σε αυτή τη προσπάθεια πολιτιστικής συμβίωσης και αναδεικνύεται σε βασική παράμετρο του εγχειρήματος. Σε αυτό το πλαίσιο μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικές κατευθύνσεις που θα καθοδηγήσουν την προσέγγισή μας στο φεστιβάλ. Η πρώτη αφορά τη μεταβολή που προκαλείται στη σχέση των ανθρώπων με τον τόπο και, κατ’ επέκταση, τη δυνατότητα ενός κεντρικού χωρικού σχεδιασμού να συμβάλλει σ’ αυτή τη κατεύθυνση. Η πολιτιστική ενεργοποίηση του τόπου μέσω της δημιουργίας νέων γεωγραφικών συσχετίσεων παρουσιάζει και μια γενικότερη αντίληψη σχετικά με την κατεύθυνση που θα μπορούσαν να ακολουθήσουν αντίστοιχης κλίμακας παρεμβάσεις σε παρόμοιους οικισμούς. Η δεύτερη αφορά τη δυνατότητα της μουσικής γλώσσας να αποτελέσει τον συνδετικό ιστό μιας πολυσυλλεκτικής κοινωνικής συνύπαρξης μεσολαβώντας μεταξύ των ανθρώπων και του τόπου. Εδώ μπορούμε να διερευνήσουμε τις πιθανές συσχετίσεις του ηχητικού και του χωρικού πεδίου και να μεταχειριστούμε τη μουσική γλώσσα ως ένα μέσο για να προσεγγίσουμε τον τόπο. Αναζητώντας μια κοινή δομική κοίτη που στήνει το ηχητικό και το χωρικό γεγονός, μια δομική συσχέτιση ήχου και χώρου, θα επιχειρήσουμε να δούμε πώς το χωρικό πεδίο υποτάσσει το ηχητικό γεγονός, αλλά και πώς αντιστρόφως το ηχητικό πεδίο παράγει χωρικό γεγονός.

Η συγκρότηση του τοπίου ανάμεσα στον τόπο και το υποκείμενο Προκειμένου να προσεγγίσουμε τη συλλογική σχέση που αναπτύσσεται με τον τόπο θα επιχειρήσουμε μια εννοιολόγηση του τοπίου ως τρόπου συσχετισμού του ανθρώπου με το χώρο, ως πολιτιστική επεξεργασία του τόπου. Με την έννοια τοπίο αναφερόμαστε σε μια καθορισμένη γεωγραφική ενότητα αλλά και σε όλες εκείνες τις ανθρώπινες δραστηριότητες που την επεξεργάζονται, δηλαδή σε κάθε κοινωνική πρακτική που άλλοτε παρατηρώντας, άλλοτε κατοικώντας και άλλοτε κατασκευάζοντας, νοηματοδοτεί και προσδιορίζει πολιτιστικά τον τόπο. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι το τοπίο αναπτύσσεται ανάμεσα σε δύο πόλους: τον τόπο και το υποκείμενο. Η παρατήρηση αυτή καταδεικνύει τη σχετικότητα, τη συνθετότητα και τη μεταβλητότητα που διακρίνουν το τοπίο, καθώς σε έναν τόπο αναπτύσσονται πολλαπλές γεωγραφικές σχέσεις που αντανακλούν τους διαφορετικούς τρόπους που τα υποκείμενα σχετίζονται με τον χώρο. Αυτές οι γεωγραφικές σχέσεις συνιστούν με τη σειρά τους επιμέρους τοπιακότητες που συνθέτουν το εύρος των πολλαπλών εκφράσεων του τοπίου. Προκειμένου να εντοπίσουμε τα διαφορετικά επίπεδα που αρθρώνουν το «νέο» τοπίο θα επιχειρήσουμε να κατηγοριοποιήσουμε τις γεωγραφικές σχέσεις που αναφέρονται στο φεστιβάλ και, στη συνέχεια, να τις αναπαραστήσουμε ώστε να καταστούν διαχειρίσιμες από τον σχεδιασμό. Διαφορετική σχέση αναπτύσσει με τον τόπο ο μόνιμος ή ο περιστασιακός κάτοικος, διαφορετική ο επισκέπτης ή ο μουσικός και διαφορετική εμείς ως παρατηρητές. Σε αντιστοιχία με καθεμιά από αυτές τις γεωγραφικές σχέσεις

μπορούμε να συστήσουμε τρία τοπιακά αφηγήματα: Το χωρικό, που συνοψίζει τον τρόπο με τον οποίο εμείς ως παρατηρητές προσλαμβάνουμε τον ήδη διαμορφωμένο φυσικό χώρο. Το παραγωγικό, που συνοψίζει την οργάνωση της καθημερινής ζωής, δηλαδή τη σχέση του μόνιμου κατοίκου με τον τόπο αλλά και την εξέλιξή της στο βάθος του χρόνου. Και τέλος, το φεστιβαλικό, που αναφέρεται τόσο στη σχέση που αναπτύσσει ο μουσικός ή ο επισκέπτης με τον τόπο, όσο και στη μεταβολή της καθημερινής ζωής του χωριού κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ. Η αναπαράσταση των διαφορετικών τοπιακών αφηγημάτων ακολουθεί μια μέθοδο σχηματοποίησης των δεδομένων της επιτόπιας παρατήρησης, η οποία επιχειρεί να αποδώσει δομική ταυτότητα στο τοπίο και να διακρίνει τα διαφορετικά χωρικά στοιχεία που το συγκροτούν. Μπορούμε λοιπόν να αναγνωρίσουμε τα καλντερίμια, τις πλατείες, τις αυλές, τις βρύσες, τα ρέματα και τη βλάστηση ως τοπιακούς συντελεστές, με την έννοια ότι αναλαμβάνουν δομικό ρόλο στην οργάνωση του τοπίου (εικ. 1). Γραμμικούς τοπιακούς συντελεστές, μπορούμε να θεωρήσουμε αφενός τις διαδρομές, που αντιστοιχούν στις βασικές κινήσεις του οικισμού και σχηματίζονται από μια διαδοχή καλντεριμιών που μπορεί να γίνει αντιληπτή ως ενιαία πορεία και αφετέρου τις ροές πρασίνου, ζώνες ψηλής βλάστησης από πλατάνια που διατρέχουν τον οικισμό και ακολουθούν την ανάπτυξη των ρεμάτων εισάγοντας το φυσικό περιβάλλον στο εσωτερικό του οικισμού. Ως σημειακούς τοπιακούς συντελεστές, μπορούμε να δούμε τους κόμβους, σημεία τομής δύο ή περισσότερων γραμμικών στοιχείων, διαδρομών ή πράσινων ροών, που συνήθως αναπτύσσουν ιδιάζουσα χωρική ταυτό-

111

013_Layout 1 28/04/2014 12:18 μ.μ. Page 112

112

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 110-114

τητα· τους πόλους, σημεία συμπύκνωσης των κινήσεων που αποκτούν ιδιαίτερη σημασία λόγω του ρόλου τους στην καθημερινή ζωή ή της ύπαρξης κάποιου τοπόσημου (εκκλησία, σχολείο, μοναστήρι)· και τέλος τους θύλακες, μικρούς σε μέγεθος υπαίθριους χώρους, διάσπαρτους στον οικισμό, που μπορούν να λειτουργήσουν ως υποδοχείς γεγονότων και οριοθετούνται είτε από σκληρά στοιχεία, όπως οι αυλές και τα κενά του οικιστικού ιστού, είτε από φυτικά, όπως κενοί χώροι κοντά στα ρέματα ή φυσικά πλατώματα στα όρια του οικισμού.

Συντακτικά εργαλεία για τη συγκρότηση ενός δικτύου τόπων

Εικ. 1: Σχηματοποίηση του πρασίνου. Σχηματοποίηση του αναγλύφου. Παραγωγική καθημερινότητα.

Εικ. 2. Διαγραμματική απεικόνιση του δικτύου: Μια πρόταση για τη χωρική οργάνωση του φεστιβάλ ως αποτέλεσμα της σύνθεσης των διαφορετικών τοπιακών συντελεστών, των δομικών στοιχείων του τοπίου.

Μια τέτοια κατηγοριοποίηση των τοποθεσιών του οικισμού μας επιτρέπει να στοιχειοθετήσουμε ένα συνθετικό λεξιλόγιο το οποίο θα χρησιμοποιηθεί στον σχεδιασμό ενός δικτύου τόπων που θα υποδέχονται την εφήμερη δραστηριότητα του φεστιβάλ (εικ. 2, 3). Η γενική διάρθρωση του δικτύου επιδιώκει να ισχυροποιήσει και να διευρύνει την ανάπτυξη νέων συσχετίσεων μεταξύ των ανθρώπων και του τόπου. Σ’ αυτή την κατεύθυνση, η

Εικ. 3. Η γενική διάρθρωση του δικτύου του φεστιβάλ εντός του οικιστικού ιστού.

ιεράρχηση των συνθετικών αποφάσεων λαμβάνει υπόψη της την ιδιαίτερη χωρική και κοινωνική ταυτότητα κάθε τόπου, αλλά και τον τρόπο που ο περιπατητής προσλαμβάνει τον χώρο μέσα από την εμπειρία της κατοίκησης. Μέσα από μια στρωματογραφική αναπαράσταση του χώρου θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε διαφορετικές πτυχές της κατοίκησης και να τεκμηριώσουμε την προτεινόμενη οργάνωση του δικτύου. Σε πρώτο στάδιο θα μας απασχολήσει η ηχητική και η οπτική οργάνωση του χώρου όπως αποτυπώνεται μέσα από την εμπειρία του περιπατητή. Το σύνολο των φυσικών και των ανθρωπογενών ήχων που παράγονται από τα φεστιβαλικά ακροάματα και τις καθημερινές δραστηριότητες του οικισμού συνθέτουν ένα ηχητικό τοπίο το οποίο διαμορφώνει την ακουστική εμπειρία του παρατηρητή. Οι πυκνώσεις και οι τομές που παρουσιάζει έχουν καθοριστικό ρόλο στη χωροθέτηση, αλλά και στη «δόμηση», των ακροαμάτων εντός του δικτύου (εικ. 4). Αντίστοιχα, η φωτογραφική ταυτότητα του βλέμματος συνδιαλέγεται με τις ποιοτικές εναλλαγές των ορίων του δημόσιου χώρου διαμορφώνοντας τις οπτικές φυγές προς το

Εικ. 4. Ηχητική οργάνωση του δικτύου: Ακροάματα εγκατεστημένα σε εσωτερικό και εξωτερικό χώρο, ήχοι της καθημερινής δραστηριότητας του χωριού και ήχοι των ρεμάτων.

013_Layout 1 28/04/2014 12:18 μ.μ. Page 113

ΟΡΕΣΤΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ-ΡΕΣΤΙΝΑΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΡΩΝΙΔΗΣ

ευρύτερο περιβάλλον καθώς άλλοτε διευκολύνονται και άλλοτε αποτρέπονται οι οπτικές συνδέσεις. Η διάρθρωση του βλέμματος κατά την κίνηση στον οικισμό προσδιορίζει τα ‒οπτικά‒ όρια του δικτύου και κατευθύνει τη χωροθέτηση των φεστιβαλικών δράσεων με γνώμονα την οπτική συσχέτισή τους με την ευρύτερη τοπιακή ενότητα. Στη συνέχεια, θα αναζητήσουμε την πρωτογενή χωρική ταυτότητα των τοποθεσιών που καταλαμβάνει το δίκτυο, η οποία θα κατευθύνει τη χωροθέτηση των φεστιβαλικών δράσεων σε ένα πλαίσιο συνδιαλλαγής του χώρου με το ανθρώπινο σώμα. Κάθε χώρος επιβάλει διαφορετικού τύπου πειθαρχίες στους αν-

Εικ. 5. Διεύρυνση του δημόσιου χώρου: Τυπολόγηση των χώρων του δικτύου ανάλογα με το είδος της δραστηριότητας και το μέγεθος της συλλογικότητας που φιλοξενούν.

θρώπους, οι οποίες μεταφράζονται σε διαφορετικές στοιχίσεις των σωμάτων στο χώρο. Αλλά και κάθε ακρόαμα επιβάλλει διαφορετικού τύπου σωματικές πειθαρχίες που με τη σειρά τους συνδιαλέγονται με τις πειθαρχίες του χώρου στον οποίο αναπτύσσονται. Καθώς, λοιπόν, ο περιπατητής καλείται να συμμετάσχει -ως μουσικός ή ως θεατήςστην παραγωγή ενός ακροάματος, καλείται να συμμορφωθεί στις ποικίλες χωρικές επιταγές και να συνεκφραστεί σωματικά με τον χώρο. Η συνολική χωροθέτηση της φεστιβαλικής δραστηριότητας εντός του οικισμού έχει ως αποτέλεσμα τη διεύρυνση του χώρου που καταλαμβάνει η δημόσια ζωή. Οι δημόσιες δραστηριότητες του φεστιβάλ αναπτύσσονται σε εν χρήσει ιδιωτικούς χώρους, όπως οι αυλές και τα εσωτερικά των σπιτιών, αλλά και σε κενά του οικιστικού ιστού ή φυσικά πλατώματα στα όρια του οικισμού. Δημιουργείται έτσι μια εφήμερη δημόσια σφαίρα που επαναπροσδιορίζει τα όρια του δημόσιου χώρου, ο οποίος, ενώ σε κανονικές συνθήκες περιορίζεται στις πλατείες και τα καλντερίμια του οικισμού, κατά την περίοδο του φεστιβάλ επεκτείνεται σε όλους τους υπαίθριους και κλειστούς χώρους του δικτύου (εικ. 5).

Εικ. 6. Κεντρική διαδρομή: Εφήμερος μετασχηματισμός των χώρων του δικτύου.

Σχεδιασμός ως μετάφραση σε άλλη γλώσσα Κλείνοντας, θα εστιάσουμε σε μερικά σημεία του δικτύου προκειμένου να προσεγγίσουμε την ανθρώπινη κλίμακα και να προσδιορίσουμε πιο συγκεκριμένα τα αρχικά ζητήματα σχετικά με την ανάκτηση του τοπίου και τη δομική συσχέτιση ηχητικού και χωρικού πεδίου. Οι εστιάσεις ακολουθούν δύο διαφορετικές κατευθύνσεις: Στην πρώτη επιχειρούμε να διερευνήσουμε τον εφήμερο μετασχηματισμό των χώρων του δικτύου μέσα από τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσεται η ευκαιριακή κατοίκηση του δημόσιου χώρου κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ. Επικεντρωνόμαστε στην κεντρική διαδρομή του χωριού και προσπαθούμε να προσεγγίσουμε σε μικρότερη κλίμακα την υλική υπόσταση του δικτύου, αναζητώντας παράλληλα κάποιες πιθανές κατασκευαστικές εκφράσεις του (εικ. 6). Με τη δεύτερη κατεύθυνση επιχειρούμε να απαντήσουμε σε ερωτήματα πάνω στη σχέση αρχιτεκτονικής και μουσικής· πώς η αρχιτεκτονική του χωρικού πεδίου υποτάσσει το ηχητικό γεγονός και πώς, αντι-

113

013_Layout 1 28/04/2014 12:18 μ.μ. Page 114

114

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 110-114

στρόφως, το ηχητικό πεδίο παράγει αρχιτεκτονικό γεγονός. Το πρώτο ερώτημα μας οδηγεί στον σχεδιασμό μιας περιοχής του δικτύου όπου εντοπίζεται ένα αυστηρό όριο ανάμεσα στο φυσικό και το κτισμένο. Ο χειρισμός του ορίου σκοπεύει στην παραγωγή ενός πλήθους ενδιάμεσων χωρικοτήτων διαφορετικής γεωμετρίας και υλικότητας που θα επιτρέπουν τον μουσικό πειραματισμό με άξονα την αναζήτηση μιας δομικής σχέσης μεταξύ ήχου και χώρου. Σε αυτούς τους διαφορετικούς χώρους εγκιβωτίζουμε ένα μουσικό ακρόαμα προκαλώντας συσχέτιση της χωρικής τους ταυτότητας με μουσικά χαρακτηριστικά όπως ο ρυθμός, η αρμονία, το μέτρο και η μελωδία.4 Σχετικά με το δεύτερο ερώτημα επιχειρούμε να στήσουμε μια μουσική εγκατάσταση σε ένα τμήμα του ρέματος που βρίσκεται στις παρυφές του οικισμού. Εδώ προσπαθούμε να δούμε πως το ηχητικό πεδίο μπορεί να παράξει αρχιτεκτονικό γεγονός και να πειραματιστούμε με τη σύσταση ενός ηχοτοπίου χαράσσοντας μια πορεία κατευθυνόμενη από ήχους. Κατά μήκος του ρέματος τοποθετούνται σημειακά ξύλινες πλατφόρμες με κατακόρυφες ηχοανακλαστικές επιφάνειες που γίνονται υποδοχείς μουσικών ακροαμάτων καθένα από τα οποία έχει ενισχυμένες διαφορετικές συχνοτικές περιοχές. Η δημιουργία μιας μουσικής εγκατάστασης με κριτήριο τις συχνότητες που εκπέμπει ένα όργανο ή ένα μουσικό σύνολο επιχειρεί να κατευθύνει τον περιπατητή από το ένα σημείο στο άλλο καθώς κάθε ακρόαμα επηρεάζει διαφορετικά τον προσανατολισμό του ανάλογα με την συχνοτική

περιοχή του ήχου που ενισχύεται. Οι χαμηλές συχνότητες λειτουργούν ως σήματα που εκπέμπουν προς όλες τις κατευθύνσεις, καθώς δεν επηρεάζονται καθοριστικά από τα εμπόδια που συναντούν κάνουν το ακρόαμα αντιληπτό από μεγάλη

του περιπατητή μέσα στην πυκνή βλάστηση κατευθύνεται μέσω της χωροθέτησης των ακροαμάτων και του χειρισμού των ανακλαστικών επιφανειών, ενώ ο ήχος του νερού λειτουργεί πάντα ως μουσικό «ίσο» του οποίου η ένταση αυξομειώνεται καθώς πλησιάζουμε ή απομακρυνόμαστε από την κοίτη του ρέματος (εικ. 7).5 Σημειώσεις 4. Μουσικοί πειραματισμοί στο όριο, http://www.youtube.com/watch?v=w2QSpl 4D6oE 5. Ηχοτοπίο,http://www.youtube.com/watch?v=bw8xkT6zEnc

Βιβλιογραφία

Εικ. 7. Ηχοτοπίο: Χωρικοποίηση του ακροάματος μέσω της χωρικής σύνθεσης ενός ηχητικού και ενός αρχιτεκτονικού λεξιλογίου.

απόσταση. Αντίθετα, οι υψηλές συχνότητες λειτουργούν κατευθυντικά καθώς ανακλώνται όταν προσκρούουν σε μια ηχοανακλαστική επιφάνεια αλλάζοντας διεύθυνση ανάλογα με το υλικό της επιφάνειας και τη γωνία πρόσπτωσης του ηχητικού κύματος. Οπότε ο προσανατολισμός

Corner J. (1999), Recovering Landscape as a Critical Cultural Practice στο: Corner J. (ed.), Recovering Landscape: Essays in Contemporary Landscape Architecture. New York: Princeton Architectural Press. Muecke M., Zach M. (ed.) (2007), Resonance: Essays on the Intersection of Music and Architecture. Ames: Culicidae. Mανωλίδης Κ. (επ.) (2003), “ωραίο, φριχτό κι απέριττο τοπίον”: αναγνώσεις και προοπτικές του τοπίου στην Ελλάδα. Σκόπελος: Νησίδες. Simmel G. (2004), Φιλοσοφία του Τοπίου, στο: Καββαθάς Δ. (επ.), Το Τοπίο. Αθήνα: Ποταμός. Τερκενλή Θ. (1996), Το Πολιτισμικό Τοπίο: Γεωγραφικές Προσεγγίσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. Τερκενλή Θ. (2005), Ενας χώρος, πολλά τοπία: Γεωγραφικές προσεγγίσεις της τοπιακότητας, στο: Λουλούδης Λ., Μπεόπουλος Ν., Τρούμπης Αν. (επ.), Το Αγροτικό Τοπίο: Το παλίμψηστον αιώνων γεωργικού μόχθου. Αθήνα: Κτήμα Μερκούρη.

014_Layout 1 28/04/2014 12:18 μ.μ. Page 115

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 114-119

ΠΟΛΗ & ΠΟΛΥ - ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΣΥΓΚΑΤΟΙΚΗΣΗ. ΧΩΡΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ.1 Ευαγγελία Παπατζανή2

Ο χώρος, μεταβάλλεται διαρκώς είτε λόγω γενικότερων οικονομικών και κοινωνικών τάσεων στο καπιταλιστικό σύστημα, είτε εξαιτίας της μη στατικής αλληλόδρασης των υποκειμένων σε συγκεκριμένους τόπους. Αν σήμερα η κρίση είναι το φαινόμενο που χαρακτηρίζει την παγκόσμια και την εγχώρια κοινωνικο-οικονομική κατάσταση, οι συνέπειές της αντικατοπτρίζονται άμεσα στις πόλεις, όπως συνέβαινε άλλωστε ανέκαθεν. Διαχρονικό παράγοντα μετασχηματισμού των πόλεων αποτελεί και η μετανάστευση, δομικό χαρακτηριστικό φαινόμενο του σημερινού συστήματος. Οι πόλεις ως υποδοχείς αφενός των κρισιακών επιπτώσεων και αφετέρου των μεταναστευτικών πληθυσμών, αναδεικνύουν τις κοινωνικές αντιθέσεις και συγκρούσεις, αλλά συχνά επιτρέπουν και την ανάδυση νέων κοινωνικών δεσμών και χωρικών ανασημασιοδοτήσεων. Έτσι, γίνονται το πεδίο έκφρασης όλων των παραπάνω σχέσεων, μεταλ-

1 Ερευνητική Πτυχιακή Εργασία, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πολυτεχνική Σχολή Α.Π.Θ., Ιούνιος 2011. Επιβλέπουσες καθηγήτριες: Α. Γερόλυμπου – Καραδήμου, Λ. Γυιόκα. 2 Αρχιτέκτων Μηχανικός Α.Π.Θ., Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Δ.Π.Μ.Σ.: Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του Χώρου, «Πολεοδομία – Χωροταξία» Ε.Μ.Π., evaliapap@yahoo.gr

λάσσοντάς τις αλλά και μεταλλασσόμενες άμεσα ή έμμεσα από αυτές. Το ερώτημα. Η παρούσα εργασία, επιχείρησε καταρχήν να θέσει ερωτήματα, με βασικότερο το κατά πόσο οι νέοι μεταναστευτικοί πληθυσμοί, στον τόπο εγκατάστασής τους, επηρεάζουν τον αστικό χώρο, αλλά και το αντίστροφο κατά πόσο δηλαδή ο τελευταίος επηρεάζει τις κοινωνικές και χωρικές επιλογές τους. Κατά την προέρευνα, προέκυψε πλήθος ερευνητικών ζητημάτων, όπως: οι λόγοι επιλογής των χώρων εγκατάστασης από τους μετανάστες, οι νέες λειτουργίες που αυτοί αποδίδουν στο χώρο, τα δίκτυα και οι δεσμοί που αναπτύσσονται σε επίπεδο δημοσίων χώρων και γειτονιάς, ο επαναπροσδιορισμός της έννοιας της γειτονιάς στη σύγχρονη πόλη με βασικό χαρακτηριστικό την πολύ-πολιτισμικότητα και τέλος οι μεταβολές στο επίπεδο της κατοικίας τους. Η προσπάθεια οργάνωσης

114

014_Layout 1 28/04/2014 12:18 μ.μ. Page 116

116

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 114-119

και ιεράρχησης όλων των παραπάνω, παρήγαγε συγκεκριμένα επίπεδα έρευνας, που αναλύονται στη συνέχεια.

Μεθοδολογία Στην εργασία ακολουθήθηκαν δύο στάδια. Καταρχάς αυτό της βιβλιογραφικής διερεύνησης, η οποία επικεντρώθηκε σε παλαιότερες μελέτες για αντίστοιχα ερωτήματα και κατά δεύτερον το στάδιο της πρωτογενούς έρευνας πεδίου από την οποία πηγάζει και η πλειοψηφία των παρατηρήσεων που παρουσιάζονται. Η έρευνα πεδίου στη Θεσσαλονίκη πραγματοποιήθηκε το φθινόπωρο του 2010, ενώ στην Αθήνα τον Ιανουάριο του 2011. Το αντικείμενο διερεύνησης επιλέχθηκε να είναι τα πιο πρόσφατα μεταναστευτικά ρεύματα, αυτά από Αφρική και Ασία. Αποτελούν πληθυσμιακές ομάδες που δεν έχουν προλάβει να ενταχθούν στην ελληνική κοινωνία, υπό την έννοια ότι οι εργασιακές και στεγαστικές επιλογές τους δεν έχουν λάβει μόνιμα χαρακτηριστικά. Το γεγονός ότι στην υπάρχουσα βιβλιογραφία δεν υπήρχαν αναφορές για αυτές τις ομάδες μεταναστών, αλλά και το γεγονός ότι αποτελούν κάποιες από τις πιο «ορατές» ομάδες στις πόλεις – υπό την έννοια της συστηματικής κατοίκησης του δημόσιου χώρου από αυτές, αποτέλεσαν μερικά από τα κριτήρια λήψης της παραπάνω απόφασης. Η έρευνα πεδίου πραγματοποιήθηκε στα εξής χωρικά επίπεδα των δύο μεγάλων ελληνικών πόλεων (Αθήνας και Θεσσαλονίκης):

1) στο επίπεδο των κεντρικών δημόσιων χώρων με επικέντρωση στις πλατείες. Μελετήθηκε η περιοχή γύρω από την πλατεία Ομόνοιας στην Αθήνα, η πλατεία Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη ‒ και συγκριμένα το τμήμα «πλατεία Δικαστηρίων», και η πλατεία Αγ. Γεωργίου (περιοχή Ροτόντας) σε συνδυασμό με τον πεζοδρομημένο άξονα της Γούναρη. 2) στο τοπικό επίπεδο της γειτονιάς, όπου επιλέχθηκε να μελετηθεί μια γειτονιά στο Νέο Κόσμο στην Αθήνα, και συγκεκριμένα το τμήμα όπου βρίσκονται οι παλιές εργατικές και προσφυγικές κατοικίες, το επονομαζόμενο «Δουργούτι». Η επιλογή αυτή έχει να κάνει με το χαρακτήρα της περιοχής, που σε αντίθεση με άλλες περιοχές κατοικίας μεταναστών, συγκεντρώνει πολλά από τα χαρακτηριστικά της γειτονιάς ως κοινότητα. Επιπλέον λόγοι, που οδήγησαν σε αυτήν την επιλογή ήταν η βασική εθνικότητα των μεταναστών που κατοικούν εκεί (Σύριοι), αλλά και το ότι οι επαφές με μετανάστες που έγιναν για την εκπόνηση της εργασίας, ήταν με κατοίκους από τη συγκεκριμένη γειτονιά. Έτσι, αφενός δόθηκε η δυνατότητα διερεύνησης της περιοχής μέσω της «ξενάγησης» από μετανάστη κάτοικο, και αφετέρου οι κατοικίες στις οποίες υπήρξε πρόσβαση ήταν στην ίδια γειτονιά, γεγονός που επέτρεψε να σχηματοποιηθεί μια πιο συνολική εικόνα, ξεκινώντας από το δημόσιο χώρο και καταλήγοντας στον ιδιωτικό. 3) στο επίπεδο της κατοικίας και του ιδιωτικού χώρου των μεταναστών, με επισκέψεις που πραγματοποιήθηκαν σε σπίτια τους. Εξετάστηκε ο τρόπος με

τον οποίο οι μετανάστες διαμορφώνουν τον ιδιωτικό τους χώρο, οι λόγοι που τους οδηγούν στην εκάστοτε παρέμβαση, η σύνδεση αυτής, με τις συνήθειές τους και τη καθημερινότητά τους, αλλά και η διερεύνηση τυχόν μεταφοράς πολιτισμικών τους χαρακτηριστικών και στοιχείων από τη χώρα προέλευσης, στο νέο χώρο κατοικίας και διαβίωσής τους. Τέλος γίνεται διάκριση των τύπων συγκέντρωσης των μεταναστών αλλά και του είδους των δραστηριοτήτων τους. Τα διαφορετικά είδη εγκατάστασης είναι: 1) η στρατηγική εγκατάσταση (μόνιμη μορφή εγκατάστασης) και 2) η τακτική εγκατάσταση (εφήμερη – προσωρινή μορφή εγκατάστασης), ενώ οι δραστηριότητές τους μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε αυτές της εργασίας (εδώ οι «πιάτσες» ανεύρεσης εργασίας και το πλανόδιο μικρεμπόριο αποτελούν μορφή τακτικής ενώ τα καταστήματα των μεταναστών μορφή στρατηγικής εγκατάστασης) και αυτές του ελεύθερου χρόνου (π.χ. η οικειοποίηση των δημόσιων χώρων των πόλεων ως μορφή τακτικής εγκατάστασης).

Κέντρα πόλεων Τα κέντρα των πόλεων, αποτελούν εδώ και χρόνια τους πρώτους πόλους έλξης πληθυσμών. Και στις δύο πόλεις που εξετάζονται δημιουργήθηκαν όλοι οι αναγκαίοι όροι για την εγκατάσταση μεταναστών στα κέντρα τους (κενά δια-

014_Layout 1 28/04/2014 12:18 μ.μ. Page 117

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΠΑΠΑΤΖΑΝΗ

μερίσματα, γήρανση του πληθυσμού, χαμηλά ενοίκια, εύκολη προσπελασιμότητα, καλές συγκοινωνίες). Αυτό συνέβη αφενός λόγω της μετακίνησης μεσαίων και υψηλότερων κοινωνικών στρωμάτων από το κέντρο της Αθήνας προς τα προάστια (δεκαετίες ’70 και ’80), και αφετέρου λόγω του ήδη διαμορφωμένου γεωγραφικού και κοινωνικού διπολισμού της Θεσσαλονίκης (ανατολικές-δυτικές συνοικίες). Τα κέντρα επιλέγονται επίσης και από την πλειοψηφία των μεταναστών χωρίς χαρτιά, καθώς εκεί υπάρχει η δυνατότητα απασχόλησης στην άτυπη οικονομία, αλλά και η δυνατότητα ανώνυμης εγκατάστασης μέχρι να βρεθεί τρόπος συνέχισης του ταξιδιού ή μέχρι μια ενδεχόμενη νομική αποκατάσταση στην Ελλάδα. Από την εμπειρική έρευνα στις πλατείες που προαναφέρθηκαν, απαντώνται και οι δύο μορφές εγκατάστασης που ορίστηκαν εισαγωγικά. Στην περιοχή της πλ. Ομόνοιας, είναι χαρακτηριστική η έντονη χωροθέτηση καταστημάτων μεταναστών, τα οποία εκτός από τις αναγκαίες υπηρεσίες που προσφέρουν (internet cafe, calling centers, φαγητό), αποτελούν τόπους συνάντησης και κοινωνικοποίησης τα ίδια, αλλά και ο δημόσιος χώρος έξω από αυτά. Οι μετανάστες, αποδίδουν νέες λειτουργίες στους παραπάνω χώρους, τους επανανοηματοδοτούν μέσω της οικειοποίησης τους, και εν τέλει τους αναδιαμορφώνουν. Το αντίθετο (χωρίς τα όρια ανάμεσα στη μία και την άλλη αλληλεπίδραση να είναι σαφώς ορισμένα και αδιαπέραστα) μοιάζει να συμβαίνει στις περιπτώσεις που διερευνήθηκαν στη

Θεσσαλονίκη, με τον αστικό χώρο να είναι αυτός που επηρεάζει τους τύπους συγκέντρωσης των μεταναστών, και τις δραστηριότητές τους. Η σύγκριση μεταξύ των δύο πλατειών που αναλύονται (πλ. Αριστοτέλους – Πλ. Ροτόντας) είναι αναπόφευκτη: Η διαμόρφωση της πρώτης (με μεγαλύτερους ανοιχτούς χώρους) οδηγεί τις διάφορες εθνοτικές ομάδες να συναντιούνται εκεί κυρίως κατά τον ελεύθερο χρόνο τους με σκοπό την αναψυχή και το παιχνίδι, ενώ ο σχεδιασμός της δεύτερης (η οποία λειτουργεί κυρίως ως πέρασμα, και όχι ως «στάση») ελκύει τους μετανάστες με στόχο την εργασία ως μικροπωλητές. Παρατηρούνται παράλληλα και στις δύο περιπτώσεις, και μικρότεροι κοινωνικοχωρικοί θύλακες ανάλογα με την χώρα καταγωγής, την ηλικία, τις δραστηριότητες (στατικές-δυναμικές), στοιχείο που επιβεβαιώνει την αλληλεξάρτηση και αλληλόδραση χώρου και καθημερινής ζωής.

Γειτονιά Πέρα από την εγκατάσταση των μεταναστών στο κέντρο, εξίσου σημαντική είναι και η εγκατάστασή τους σε γειτονιές των πόλεων. Τα βασικότερα κριτήρια επιλογής μιας γειτονιάς είναι τα κοινωνικά δίκτυα (οικογενειακά, φιλικά ή εθνοτικά) που υπάρχουν διαμορφωμένα σε αυτήν από παλαιότερες μεταναστευτικές ομάδες. Έχει επιβεβαιωθεί από έρευνες η ύπαρξη πολλών τέτοιων γειτονιών στην Αθήνα αλλά και τη Θεσσαλονίκη, που χαρακτηρίζονται από αυξημένες συγκεντρώσεις συγκε-

κριμένων εθνικοτήτων μεταναστών και φανερώνουν την παρουσία κοινοτήτων. Η ενότητα της γειτονιάς, έχει απασχολήσει κατά καιρούς την ανθρωπογεωγραφία, την κοινωνιολογία κ.α. και αποτελεί ένα ιδανικό χωρικό πεδίο διερεύνησης των σχέσεων μεταξύ υποκειμένων και αστικού χώρου. Ακολουθώντας τις διατυπώσεις της D. Massey για την προσέγγιση του τόπου ως «ανοιχτού», δημιουργείται μια παραδοχή για την κοινότητα η οποία την αποδεσμεύει από έναν συγκεκριμένο τόπο και παίρνει υπόψη της τις διαπλεκόμενες κλίμακες μεταξύ παγκόσμιου και τοπικού. Μια τέτοια θεώρηση είναι ιδανική για την προσέγγιση των ερευνητικών ερωτημάτων που τέθηκαν εξαρχής για τη σχέση μεταναστών και αστικού χώρου. Το «Δουργούτι», είναι ένας οικισμός με προσφυγικές πολυκατοικίες, με οικοδομικά τετράγωνα οργανωμένα βάσει του μοντέλου του «open block», με κύρια χρήση την κατοικία (με χρήσεις εμπορίου στα ισόγεια) και ελεύθερους χώρους είτε κεντρικούς (π.χ. Πλ. Λαγουμιτζή) είτε μικρότερες διαμορφώσεις εντός των Ο.Τ. Στο σύνολό της η περιοχή του Νέου Κόσμου, συγκεντρώνει την πλειοψηφία των Σύριων Αράβων μεταναστών της Αττικής. Με τους πρώτους από αυτούς να έχουν εγκατασταθεί στον οικισμό από τη δεκαετία του ’80, η γειτονιά λειτουργεί σαν τόπος υποδοχής των νεοεισερχόμενων. Σήμερα ειδικά, ο ρόλος αυτή της γειτονιάς ως «υποδοχέα» είναι πιο επίκαιρος από ποτέ, λόγω της εμπόλεμης κατάστασης που επικρατεί στη Συρία, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση νέων μεταναστευτικών ρευμάτων.

117

014_Layout 1 28/04/2014 12:18 μ.μ. Page 118

118

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 114-119

Επιπλέον, πέρα από την εθνικότητα των Συρίων, στην περιοχή είναι εγκατεστημένες και άλλες μεταναστευτικές ομάδες, όπως Ιρακινοί, Ιρανοί, και λιγότερο Αιγύπτιοι, Αρμένιοι και Αλβανοί. Κατά την έρευνα πεδίου που πραγματοποιήθηκε, • έγινε καταγραφή των πολεοδομικών χαρακτηριστικών της γειτονιάς (χρήσεις γης, οργάνωση αστικού ιστού, ελεύθεροι χώροι, διερεύνηση ορίων φραγμάτων), • πραγματοποιήθηκε φωτογραφική απεικόνιση των παραπάνω με επικέντρωση στους ελεύθερους χώρους, τις κατοικίες των μεταναστών και του περιβάλλοντος χώρου τους, αλλά και στους χώρους που σχετίζονται με την εργασία τους. • έγινε καταγραφή και χαρτογράφηση των δραστηριοτήτων των μεταναστών στο δημόσιο χώρο, καθώς και χαρτογράφηση όλων των καταστημάτων μεταναστών στην περιοχή. • πάρθηκαν συνεντεύξεις από μετανάστες, κατοίκους της γειτονιάς, είτε χρήστες της πλατείας, είτε ιδιοκτήτες καταστημάτων. • και τέλος πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις σε κατοικίες μεταναστών στην περιοχή. Τα στοιχεία που εξάγονται από την παραπάνω ερευνητική διαδικασία, φανερώνουν τη συγκρότηση μια ολόκληρης κοινότητας μεταναστών, που ως

μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής, έχουν δημιουργήσει τη δική τους πλήρη καθημερινότητα, καθώς και δεσμούς μεταξύ τους αλλά και με τους ντόπιους. Τα εμπορικά καταστήματα των μεταναστών ως βασική δραστηριότητα σχετική με την εργασίας τους, παίζουν έναν εξισορροπητικό και συνδετήριο ρόλο στη γειτονιά, με τα προϊόντα που πωλούνται σε αυτά να έχουν παραχθεί από μια παγκόσμια οικονομία, τις υπηρεσίες που παρέχονται να έχουν παγκόσμια εμβέλεια, παράλληλα με το γεγονός ότι η απεύθυνσή τους στη γειτονιά αφορά μια μικρότερη κλίμακα, αν και συχνά πιο διευρυμένη από τα όρια του οικισμού. Οι μετανάστες είτε ως ιδιοκτήτες, είτε ως εργαζόμενοι στα καταστήματα (τις περισσότερες φορές κάτοικοι της ίδιας περιοχής), εισάγουν με τη δραστηριότητά τους αυτή στη γειτονιά την πολιτισμική ταυτότητά τους ενώ σύνηθες είναι το φαινόμενο να έλκουν ως πελάτες όχι μόνο ομοεθνείς τους αλλά και ντόπιο πληθυσμό. Επιπλέον, σημαντικό στοιχείο ένταξης στον τόπο αυτό, αποτελούν και οι υπόλοιπες δραστηριότητες των μεταναστών οι σχετικές με την εργασία τους. Όσοι Σύριοι δεν εργάζονται σε καταστήματα στην περιοχή απασχολούνται ως επί το πλείστον σε οικοδομικές εργασίες, εμπειρία που κατέχουν από τη χώρα καταγωγής τους. Η εύρεση εργασίας σε αυτόν τον τομέα γίνεται μέσω

των κοινωνικών εθνοτικών δικτύων, και οι σχέσεις που η δραστηριότητα αυτή δημιουργεί, αποτελούν έναν παράγοντα ανάπτυξης δεσμών με τους ντόπιους, αποδοχής του «διαφορετικού» από τους τελευταίους και εν τέλει ένταξης των Σύριων στη γειτονιά αλλά και στην ευρύτερη περιοχή. Κατά τον ελεύθερο χρόνο τους οι μετανάστες κάτοικοι της περιοχής, αξιοποιούν τους δημόσιους χώρους της γειτονιάς. Σημαντικό ρόλο παίζει πλατεία Λαγουμιτζή η οποία χαρακτηρίζεται από έντονη κοινωνική ποικιλότητα και στην οποία περνάνε πολύ από τον ελεύθερο χρόνο τους καθώς προσφέρει ποικίλες εξυπηρετήσεις (αθλητικές εγκαταστάσεις, παιδική χαρά κ.λπ.), προσαρμόζοντας τις δραστηριότητες τους πάνω σε αυτή και δημιουργώντας έτσι πολλούς και διαφορετικούς θύλακες δραστηριοτήτων. Εξίσου σημαντική είναι και η εμφάνιση νέων «μετέωρων» χώρων στη γειτονιά – όπως τα πεζοδρόμια, οι αυλές των καταστημάτων, οι είσοδοι των πολυκατοικιών στις οποίες μένουν οι μετανάστες, όλα δείγματα μιας νέα οικειοποίησης του αστικού χώρου από αυτούς. Τέλος σημαντικός παράγοντας ένταξης στη γειτονιά είναι η λειτουργία ενός τζαμιού για Άραβες νοτιοδυτικά της πλατείας Λαγουμιτζή, στην οδό Γαλαξία.

Κατοικία Στο τελευταίο κεφάλαιο της συγκεκριμένης εργασίας γίνεται μια παρουσίαση των παρατηρήσεων που πηγάζουν από τις επισκέψεις που έγιναν σε σπίτια μεταναστών. Παραλείποντας, λεπτομερή στοιχεία, μπορεί να ειπωθεί ότι ο ιδιωτικός χώρος των μεταναστών και η διαμόρφωσή του είναι άμεσα συνδεδεμένη με την εξυπηρέτηση των αναγκών τους (στις προσφυγικές κατοικίες στο Δουργούτι κατοικούν κατά μέσο όρο 4 άτομα σε ένα διαμέρισμα περίπου 50 τ.μ.), αλλά και με βάση την τήρηση των

014_Layout 1 28/04/2014 12:18 μ.μ. Page 119

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΠΑΠΑΤΖΑΝΗ

νουν μια πόλη, όχι μόνο για τον έναν – ή για κάποιους λίγους, αλλά για τους πολλούς, μια πόλη συγκατοίκησης και συμβίωσης, μια πόλη για όλους.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

εθίμων των χωρών προέλευσής τους. Συχνά λοιπόν κάποιο δωμάτιο λαμβάνει πολλές αλλά και μεταβλητές χρήσεις, ώστε να ικανοποιεί πλήθος μεταλλασσόμενων αναγκών, διατηρώντας όμως από την άλλη πλευρά τη διαμόρφωση του εσωτερικού χώρου που τα έθιμα καταδεικνύουν.

Συμπεράσματα Κατά την έναρξη της εργασίας αυτής αποτέλεσε στοίχημα, το πώς οι εμπειρικές παρατηρήσεις σχετικά με τον αστικό χώρο και τις κοινωνικές ομάδες που τον «κατοικούν», θα μπορούσαν να αποτελέσουν πεδίο παραπέρα διερεύνησης όσο αφορά τις μεταξύ τους σχέσεις, τις αλληλεπιδράσεις, τις συσχετίσεις κλπ. Από την έρευνα που πραγματοποιήθηκε, θα μπορούσε κανείς να απαντήσει σε ένα πρώτο βαθμό σε κάθε επιμέρους ερώτημα που έχει τεθεί. Όμως, θα ήταν μάλλον αφελές, το να

λάβουν αυτές οι απαντήσεις ένα χαρακτήρα κατασταλαγμένων συμπερασμάτων καθώς το στοιχείο της μεταβλητότητας είναι κεντρικό. Μεταβλητότητα στις εντάσεις της μετανάστευσης ανάλογα με τη χρονική περίοδο, στα κριτήρια των μεταναστών σχετικά με τις επιλογές εγκατάστασης, τους τρόπους κατοίκησής τους στο χώρο των πόλεων. Το πιο πιθανό είναι ότι σε λίγα χρόνια, οι απαντήσεις σε αντίστοιχο ερώτημα θα διαφέρουν από αυτές που μπορούν να δοθούν εδώ, όπως άλλωστε διαφέρουν και οι παρούσες, σε σχέση με προηγούμενες έρευνες. Σημαντικό κρατούμενο όμως που ξεχωρίζει, είναι ο τρόπος μέσα από τον οποίο οι μετανάστες ως χρήστες του αστικού χώρου, δίνουν νέο νόημα σε αυτόν, ακόμα και με τα φίλτρα που τίθενται από τους περιορισμούς στους οποίους υπόκεινται. Η ανασημασιοδότηση αυτή και οι δυναμικές που τη χαρακτηρίζουν, σε συνδυασμό με τις ποικίλες ταυτότητες στο χώρο, διαμορφώ-

Αράπογλου Β., Καβουλάκος Κ.Ι., Κανδύλης Γ. και Μαλούτας Θ. (2009), «Η νέα κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας: μετανάστευση, ποικιλότητα και σύγκρουση», Σύγχρονα Θέματα, τ. 107, Αθήνα. Βαΐου Ντ. (επιστημονική υπεύθυνη) κ.α. (2007), Διαπλεκόμενες καθημερινότητες και χωρο-κοινωνικές μεταβολές στην πόλη. Μετανάστριες και ντόπιες στις γειτονιές της Αθήνας, Αθήνα: L-Press και ΕΜΠ. Βυζοβίτη Σ., Καραμανλή Θ. κ.α. (2006), Αρχιτεκτονικοί και πολεοδομικοί μετασχηματισμοί στη Θεσσαλονίκη λόγω του φαινομένου της μετανάστευσης, Θεσσαλονίκη: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας – Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας. Crow G., Allan G. (1994), Community life: an introduction to local social relations, Harvester Wheatsheaf. Λαμπριανίδης Λ. – Λυμπεράκη Α. (2001), Αλβανοί μετανάστες στη Θεσσαλονίκη - Διαδρομές ευημερίας και παραδρομές δημόσιας εικόνας, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. Massey D. (2009), Για το χώρο, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Χατζηπροκοπίου Π.Α. (2004), Μετανάστευση και μεταβολές στον αστικό χώρο: από τα Βαλκάνια στη Θεσσαλονίκη, University of Sussex. Ψημμένος Ι. (2004), «Μετανάστες και κοινωνικός αποκλεισμός στη σύγχρονη πόλη: Η περίπτωση της Αθήνας», Γεωγραφίες, τ. 7, Αθήνα.

119

014_Layout 1 28/04/2014 12:18 μ.μ. Page 120

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 23, 2014, 114-119

120

G E O - C O M M E N T A R Y 10 YEARS AFTER ATHENS OLYMPICS 2004

3 7

Maria Kalatzopoulou, Nikos Belavilas From the Olympiad to Memorandum: establishing “stage of exception” in spatial planning Giorgos Stathakis, Michalis Nikolakakis The political economy of Fevos and Athena

A R T I C L E S

Eleni Gadolou, Eleni Tomai, Emmanuel Stefanakis, George Kritikos Documentation of the spatiotemporal evolution of the Greek state: Ontological standardization for the historical maps of a web portal Artemios Kourtesis, Vassilis Avdikos The new Economic, Social and Territorial Cohesion Policy 2014-2020: a first critical analysis

Housing crisis in Southern Europe: causes, consequences and social struggles

Christy (Chryssanthi) Petropoulou A comparative approach of spatial changes in metropolitan areas of Mexico City and Istanbul Irini Micha Tracing the socio-spatial polarization through the connotations of the qaulish village’s representations E V E N T S A N D D E B A T E S

82 85

89 95

Giorgos Tsilimingas, Athanasios Kizos

100

Eleni Triantafillopoulou RC21: Recsourceful cities, November 2013 Kostas Manolidis Conference: Changes and Redefinitions of Space in the Greek Crisis, Department of Architecture, university of Thessaly, Volos Panagiotis Bourlessas Spatial Proximities and Social Distances in cases of Vertical Social Differentiation Anastasios Stamnas Geometrical and geographical historical study of refugee’s settlements in Thessaloniki Konstantinos Liarikos, Panayiota Maragou, Thymios Papagiannis Land use changes in Greece 1987-2007

T S

S T

104 110 115

U D E N F O R U M

’

Dorothea Loukri, Sofia Perpinia “On the edge of the centre”. Regenerating the neighbourhoods of Ksirokrini Orestis AthanasopoulosRestinas, Vasilis Aronidis Musical Places - Recovering Landscape Evaggelia Papatzani City and multi-cultural cohabitation: migrant’s spatial identities in a Greek urban landscape

cover3_Layout 1 30/04/2014 2:45 μ.μ. Page 2

ISSN: 1109-186X

cover3_Layout 1 30/04/2014 2:45 μ.μ. Page 1

ΕΞΑΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

10 χρόνια από την Ολυμπιάδα της Αθήνας ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΑΝΟΙΞΗ 2014 - ΤΕΥΧΟΣ 23

ΓΕΩΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ

Τα παλιά τεύχη του περιοδικού είναι διαθέσιμα ηλεκτρονικά στο www.geographies.gr

ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ

Ανιχνεύοντας τη χωρο-κοινωνική πόλωση μέσα από τις σηνδηλώσεις ενός μύθου: Τα «γαλατικά χωριά» της κρίσης