KULLAT e Malësive të Gegnisë by GO2 Albania

Desk research

www.go2albania.com

Desk research

Eltjana Shkreli, planifikuese urbane Irhan Jubica, gazetar Liridona Ura, arkitekte

ISBN 978-9928-4725-1-9

Maj-Gusht 2021

Ky hulumtim u mbështet nga projekti ILUCIDARE “Innovation Meets Kulla”.

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Përmbajtja

HYRJE ............................................................................................................................................... 2 1. HISTORIKU ............................................................................................................................... 3 1.1. Pozicioni gjeografi ............................................................................................................ 3 1.2. Tipologjia e vendbanimeve .............................................................................................. 5 1.3. Evolucioni i banesave rurale dhe konteksti historiko-shoqëror ...................................... 5 1.4. Nga kullat e Ultësirës Perëndimore te kullat e Alpeve Shqiptare .................................. 10 2. TIPOLOGJITË .......................................................................................................................... 35 2.1. Vështrim gjeografiko-historik i shpërndarjes së banesave rurale ................................. 36 2.2. Ansambli arkitektonik .................................................................................................... 39 2.3. Tipologjitë e banesës rurale në Rajonin Verior-Verilindor sipas elementit parësor ..... 44 2.4. Tipologjitë e banesës rurale, sipas elementit dytësor në fasadë................................... 60 3. GJENDJA AKTUALE ................................................................................................................ 74 3.1. Vlerat .............................................................................................................................. 81 3.2. Mbrojtja.......................................................................................................................... 83 4. E ARDHMJA E KULLAVE ......................................................................................................... 87 4.1. Rekomandime ................................................................................................................ 87 4.2. Grupimet tematike ......................................................................................................... 93 BIBLIOGRAFIA ................................................................................................................................ 95

www.go2albania.org

1 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

HYRJE

Ky punim është rezultat i një hulumtimi disamujor të Organizatës për Planifikim të Qëndrueshëm GO2, bazuar në një numër të madh studimesh të autorëve të ndryshëm dhe e alternuar me disa vizita në terren mbi kullat, si pasuri e rrallë e zonave rurale në veri dhe verilindje të Shqipërisë. Kulla mbetet simboli i krenarisë dhe stoicizmit në këto anë. Ajo është kulturë jetese e brezave, kulturë socio-ekonomike e banorëve në këto zona. Rrëfime të ndryshme në kohë nga udhëtarë, studiues e profesionistë, skicimet e shumta që nga kostumet, enët e shpisë, ansamblet arkitektonike e vetë kullat, i pasurojnë tepër këndshikimet dhe faktet rreth kësaj vlere unike më shumë se dyshekullore që vjen e gjallë deri më sot. Kulla është një nga pasuritë më të ruajtuara të Alpeve Shqiptare, por gjeografia e këtij hulumtimi u zgjerua përtej, sepse kjo trashëgimi ndërtimore u jep ndjenjë përkatësie Malësive të Gegnisë. Megjithatë, objekt i këtij hulumtimi janë vetëm zonat rurale, dhe jo qytetet dhe banesat qytetare në këtë territor. Kulla si vatër zjarri, si vazhdimësi e brezave ka evoluar që nga format e thjeshta e të ulëta 1 katëshe deri te planet më të zgjeruara e të larta në 4 katëshe. Evoluimi i tyre në horizontalitet e në vertikalitet sjell analogjinë e evoluimit dhe të shtimit të familjes si bërthamë shoqërore dhe përmirësimit të sjelles, të mendësisë dhe të mënyrës së të jetuarit. Të gjitha këto ndryshime përpiqemi t’i pasqyrojmë në këtë punim hulumtues, i cili synon të zgjerohet në të ardhmen, përmes të dhënave që do të mund të mblidhen nga ekspeditat në terren në secilën prej zonave.

Shkodër, Shtator 2021

www.go2albania.org

2 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

HISTORIKU

1.1. Pozicioni gjeografik Shqipëria shtrihet në perëndim të Gadishullit Ballkanit, në Europën Juglindore dhe kufizohet me Malin e Zi në veriperëndim (529 km), në veri me Kosovën, në lindje me Maqedoninë e Veriut, në jug e juglindje me Greqinë (271 km), ndërsa në perëndim laget nga dy dete: Adriatik dhe Jon. Sipërfaqja e përgjithshme është 28,748 km2, ndërsa gjatësia e përgjithshme e vijës kufitare është 1094 km, nga të cilat 657 km janë kufi tokësor, 316 km kufi detar, 48 km kufi lumor dhe 73 km kufi liqenor1. Kjo pozitë e favorshme gjeografike, në kryqëzim të rrugëve që kalojnë nga Mesdheu drejt Azisë së Vogël, si dhe relievi kryesisht malor dhe me copëtim të theksuar vertikal të terrenit, pasqyrohet edhe në klimën mesdhetare me kontraste të mëdha ndërmjet zonave të ndryshme të vendit2.

Fig. 1. Harta e 4 rajoneve të Shqipërisë dhe harta e Rajonit VerioVerilindor. Sipas: Perikli Qiriazi, Dhimitër Doka “Gjeografia 11”, 2013

Perikli Qiriazi, Dhimitër Doka “Gjeografia 11”, 2013

Akademia e Shkencave të RPS të Shqipërisë, “Gjeografia Fizike e Shqipërisë”, 1990

www.go2albania.org

3 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Rajoni Verior-Verilindor është më i madhi i 4 rajoneve3 që përbëjnë Shqipërinë; tre të tjerët janë: Rajoni Perëndimor, Rajoni Juglindor dhe Rajoni Jugor. Me 1/3 e sipërfaqes së vendit (rreth 10.180km2), Rajoni Verior-Verilindor përbashkon 7 qarqe (shih Fig. 1), disa prej të cilave i përfshin plotësisht (Kukës, Dibër), ndërsa të tjerët pjesërisht (Shkodër, Lezhë, Tiranë, Elbasan). Rajoni shtrihet nga Kopliku në malësitë e Mirditës e Lezhës, të Krujës e Tiranës e përtej Bulqizës, deri në veri të Librazhdit. Rajoni Verior-Verilindor përbëhet nga 2 nënrajone: Nënrajoni Verior që dominohet nga Alpet Shqiptare4 në veri të Lumit Drin, si dhe nënrajoni Verilindor që përfshin pellgun e Drinit të Zi, luginën e Matit dhe të Fanit, deri në Malësitë e Çermenikës, në veri të Shkumbinit. Kufijtë e kësaj hapësire të gjerë, por me popullsi të vogël (mbi 500 mijë banorë) përkojnë me Gegninë, një territor i njohur si toka e 10 fiseve5: Malësia e Madhe, Dukagjini, Malësia e Gjakovës, Hasi, Luma, Puka, Mirdita, Zadrima, Mati dhe Dibra (shih Fig. 2).

Fig. 2. Zonat e fiseve në Shqipërinë Veriore. Sipas: Carleton Stevens Coon, “The Mountains of Giants: A Racial and Cultural Study of the North Albanian Mountain Ghegs”, 1950

Në këtë territor malor gjendet një prej trashëgimive ndërtimore ende të ruajtuara: kullat, numri i të cilave është ende i papërcaktuar. Kullat janë banesa tradicionale e banorëve të maleve 3

Perikli Qiriazi, Dhimitër Doka “Gjeografia 11”, 2013

“Tourist Guidebook of Albania”, 1969

Carleton Stevens Coon, “The Mountains of Giants: A Racial and Cultural Study of the North Albanian Mountain Ghegs”, 1950

www.go2albania.org

4 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

shqiptare, të ndërtuara me gurë dhe të mbuluara me rrasa guri ose me furde prej dërrase pishe6. Përgjithësisht kullat janë 2, 3, ose 4 katëshe, mirëpo pjesë e këtij hulumtimi do të jetë edhe ecuria e banesave njëkatëshe prej guri, pasi sikurse do të shihet në vijim, numri i kateve është tregues i fuqisë ekonomike dhe politike të zotëruesve7, dhe jo i vjetërsisë së tyre8. Megjithatë, në disa vendbanime të këtij rajoni, vendasit konsiderojnë kulla vetëm ata me 3 se 4 kate9.

1.1. Tipologjia e vendbanimeve Referuar tipologjive të vendbanimit që janë: të shpërndara, lineare dhe nukleare (të përqendruara), kryesisht vendbanimet e Rajonit Verior-Verilindor i përkasin llojit të parë ‘të shpërndara’. Edhe në plan mikro, vetë vendbanimet rurale të këtij Rajoni janë gjithashtu tepër të shpërndara10, pasiqë ka banesa që ngrihen të vetme në një shpat mali me distancë deri në 2 km nga banesa më e afërt11 dhe deri në 5 km qendra e vendbanimit. Ky është një tipar dallues i vendbanimeve në Shqipërinë Veriore dhe Verilindore, si dhe i disa zonave të afërta me këtë rajon në pjesën veriore të Ultësirës Perëndimore, ku kanë mbizotëruar lidhjet fisnore12. Kjo është arsyeja përse vendasit thonë se kanë lidhje gjaku mes veti: gjeneza e këtyre vendbanimeve janë familjet, të cilat duke u shtuar në numër anëtarësh, janë shtuar edhe në numër banesash. Kështu janë formuar lagjet e prej tyre, me zgjerimin e mëtejshëm të fisit, u formuan fshatrat13. Mund të thuhet se peizazhi kulturor i vendbanimeve malore të përbëhej kryesisht nga parcelat e tokës së bukës, rrugët dhe shtigjet, mullinjtë primitivë me ujë, gardhet që shënonin pronësinë, mullarët e barit të thatë si ushqim për blegtorinë dhe sigurisht, banesat, pjesa dërrmuese e të cilave ishin njëkatëshe, sepse kullat janë një tregim më i vonë.

1.2. Evolucioni i banesave rurale dhe konteksti historiko-shoqëror Pamja e sotme e kullave dhe banesave të tjera të gurta në këtë hapësirë është rezultat i një evolucioni të gjatë mijëravjeçar të ekonomisë, stilit të jetesës dhe artit të ndërtimit, sepse sikurse dihet, shtëpitë e para të njeriut kanë qenë primitive. Gjetjet arkeologjike të ekspeditave, të nisura spontanisht që në shekullin XVII14, e të vazhduara me intensitet të madh sidomos në shekullin XX, kanë provuar praninë e përhershme të vendbanimeve të shumta në këtë hapësirë. Gjetjet nisin që nga Shpella e Gajtanit15, që i përket 6

Eltjana Shkreli, “Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth”, 2018

Baron Nopcsa von Felső-Szilvás, “Udhëtime nëpër Ballkan”, 2007

Injac Zamputi, “Studime Albanologjike”, 2020

Intervista me banorët vendas, Valbonë, Maj 2021

Faik Konitza, “Problemi i madh”, te “Hylli i Dritës”, Nr. 1, 1913; Marjan Prelaj, “Misjoni Shetitës i Françeskanvejt neper Shqypni gjatë shtatë shekujvet prej vjetit 1240 deri në vjetin 1967”, 2019; Athanas Gegaj, Rexhep Krasniqi, “Albania”, 1964 11 Edith Durham, “High Albania and its costumes in 1908”, 1910 12

Raymond Zickel, Walter R. Iwaskiw, “Albania, a country study”, 1992

Eqrem Çabej “Për gjenezën e literaturës shqipe”, te “Hylli i Dritës”, Nr. 1, 1939

Tonin Çobani, “Frang Bardhi dhe relacionet e tij”, 2006

Anton Fistani, “Gjetje të paleolitit në afërsi të shpellës së Gajtanit (Shkodër)”, 1989

www.go2albania.org

5 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

epokës së gurit, dhe vazhdojnë me epokat e mëvonshme të bakrit, bronxit dhe hekurit, përfshijnë zona të ndryshme të Rajonit të sotëm Verior-Verilindor, si Luginën e Thethit16, të Shkrelit17 Hasin dhe Lumën18, Rosujën dhe Shoshanin19 në afërsi të Bajram Currit, tumat e Burrelit e Matit20 etj. E ndërsa objektet e përdorimit të përditshëm apo dekorativë përfaqësohen nga gjetjet e shumta të qeramikës, veglave prej guri dhe metali21, aspekti ndërtimor në këto gjetje përfaqësohet nga trakte muresh me teknikë të thatë, pa themel, me gjerësi relativisht të vogël, të ndërtuar kryesisht me gurë të mëdhej gëlqerorë, me fuga të mbushura me gurë të vegjël22. Megjithatë, gjetjet e cituara më sipër u përkasin më së shumti qendrave të mëdha të banuara të kohës, sepse disa studiues pohojnë se nuk ka dëshmi23 të banesave tipike në zonat malore. Për epokat e mëvonshme, si Antikiteti i vonë24 dhe Mesjeta, gjetjet janë më pak të fragmentarizuara, gjë që mundëson krijimin e një imazhi të përafërt për ndërtesat e banimit në këtë Rajon. Duke gjykuar nga atavizmat ndërtimore – që sikurse do të dëshmohen në vijim – mbërritën deri në kohët moderne, mund të konsiderohet se evoluimi i banesës deri në fund të shekullit XIX ka qenë tepër i ngadaltë. Rol përcaktues në këtë bashkëjetesë kontrastesh kanë patur zhvillimet historike nëpër të cilat kaloi kjo zonë përgjatë mijëvjeçarit të parë P.K., por edhe historisë moderne. Ndonëse krishtërimi kishte mbërritur në Shqipëri qysh në shekullin I prej vetë apostujve të Krishtit25, depërtimi i tij në male nuk qe i lehtë. Perandoria romake kishte ndërtuar një rrjet fortifikimesh për sigurimin e kalimit nga njëra provincë te tjera, por nga hartat e arkeologëve dhe historianëve, del se përqendrimi më i madh i fortifikimeve të zonës, në shekujt IV-VI ishte përgjatë aksit Kukës-Peshkopi, Kukës-Prizren dhe Prizren-Gjakovë, si dhe në rrafshnaltën e Kosovës26. Siguria që ofronte perandoria më e madhe e kohës u mundësoi banorëve vendas – ilirëve, që të zbrisnin në fusha dhe lugina27. Kjo do të thotë se në thellësi të maleve, aty ku terreni i ashpër e bënte jetën të vështirë, popullsia ishte më e rrallë, e rrjedhimisht edhe më e varfër për të përballuar koston e lartë të ndrërtimit të një banese të krahasueshme me standardet e kullave për qëllime ushtarake. Ndërtime të tilla mund të përfytyrohen në qytetet e mëdha të Dioqezës së Dakisë, si Scodra (Shkodra), Lissus (Lezha), Ulpiana (Prishtina), por jo njësoj përgjatë luginës së Shalës, të Valbonës apo të Drinit (shih Error! Reference source not found.). Mirëpo dyndja e sllavëve në fillim të Mesjetës deri në brendësi të territorit, i detyroi vendasit të rikthehen edhe një herë në male, madje duke u tërhequr edhe më në thellësi, larg 16

Galaty M. L., Lafe O., Lee W. E., Tafilica Z., “Light and Shadow - Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania”, 2013

Camillo Praschniker, Arnold Schober, “Archäologische forschungen in Albanien und Montenegro”, 1919

Muhamet Bela, Luan Përzhita, “Harta arkeologjike e krahinës së Hasit dhe rrafshit të Lumës (Rrethi i Kukësit)”, 1990

Bep Jubani, Neritan Ceka, “Gërmime në qytezen ilire të Rosujës (Rrethi i Tropojës)”, 1971

Dilaver Kurti, “Vështrim mbi tumat ilire të Burrelit në Mat”, 1985

Galaty M. L., Lafe O., Lee W. E., Tafilica Z., “Light and Shadow - Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania”, 2013

Luan Përzhita, “Gërmimet arkeologjike të vitit 1986”, 1986

John Wilkes, “The Illyrians”, 1996

Camillo Praschniker, Arnold Schober, “Archäologische forschungen in Albanien und Montenegro”, 1919

“Bibla”, 15:19, Letër e Apostullit Pal drejtuar Romakëve; Marjan Prelaj, “Misjoni Shetitës i Françeskanvejt neper Shqypni gjatë shtatë shekujvet prej vjetit 1240 deri në vjetin 1967”, 2019 26 Luan Përzhita, “Fortifikime të shek. IV-VI në luginën e Drinit (Via Lissus-Naissus)”, 2007 27

Theodor Capidan “Darstellung der ethnologischen Lage am Balkan mit besonderer Berücksichtigung der Mazedorumänen (Aromunen)”, në “Südost-Forschungen”, Nr. 3-4, 1942 www.go2albania.org

6 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

brigjeve ujore të pushtuara. Veriu i Shqipërisë së sotme ishte i fundit që ra nën pushtimin bullgar28, ndonëse emrat sllavë vazhdojnë të përbëjnë rreth ¼ e listës së toponimeve29 në të gjithë vendin, sot e kësaj dite (shih Fig. 4). Një tjetër shkak për këtë shpërngulje ishte shkatërrimi i kishave katolike nga kolonët30, menjëherë pas prishjes përfundimtare të raporteve të tensionuara ndërmjet ortodoksëve, të përfaqësuar në këtë rajon nga Kisha Serbe dhe katolikëve, të përfaqësuar nga Papati i Romës. Këto përplasje që vazhduan për shekuj dëshmohen edhe nga letërkëmbimi i nivelit të lartë mes Papës Gjoni XII dhe Ndreut, Peshkopit të Krujës31. Raportimet për rrafshime dhe zhdukje vendbanimesh të tëra arbërore në zonat që sot përkojnë me Rajonin Verior-Verilindor përfshijnë epokën e Bizantit32 dhe shoqërojnë sundimin e Perandorërëve të rinj të Lindjes – Osmanëve. Pamjet e fshatrave të djegura nga ekspeditat ndëshkimore osmane, por edhe serbe e malazeze vazhduan edhe përtej Kuvendit të Arbërit, me angazhimin për të cilin, Papa Klementi synoi t’i merrte në mbrojtje sivëllezërit e tij të besimit dhe të etnisë në veri të Shqipërisë33. Këtë detyrë më vonë do ta kryente Perandoria AustroHungareze34.

Fig. 3. Harta e fortifikimeve të rrugës Lissus-Naissus. Sipas: Luan Përzhita, “Fortifikime të shek. IV-VI në luginën e Drinit (Via LissusNaissus)”, në “Iliria”, nr. XXXIII, 2007

Fig. 4. Harta e toponimeve sllave aktuale në Shqipëri. Sipas: Xhelal Ylli, “Das slavische Lehngut im Albanischen”, 2000

Georg von Gyurkovic, “Albanien, land und leuten”, 1881

Xhelal Ylli, “Das slavische Lehngut im Albanischen”, 2000

Aleksandër Meksi, “Të dhëna për historinë e hershme mesjetare të Shqipërisë (fundi i shek. VI — fillimi i shek. XI)”, në “Iliria, nr. 1, 1989

Lutfi Alia, “Kunavia në Regnum Albaniae – Mbretëria e Albanisë (1272 – 1368)”, 2019, gjetur më 15 Korrik 2021 në http://www.zemrashqiptare.net/news/33618/lutfi-alia-kunavia-vi.html 32 Procopius Caesarensis, “De Bellis”, 545, cituar sipas: Selim Islami, “Ilirët dhe Iliria te autorët antikë”, 1965 33

“Feja në trevat shqiptare”, në https://sq.wikipedia.org/wiki/Feja_n%C3%AB_trevat_shqiptare

Edith Durham, “Twenty Years of Balkan Tangle”, 1920; Gjergj Gashi, “Vatikani dhe Arbëria 1700-1922”, 1998

www.go2albania.org

7 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Udhëtarët - misionarë fetarë, civilë, ushtarakë e studiues shkruajnë për terror dhe masakra nga ushtritë e sipërpërmendura, deri në fillim të shekullit XX. Luma35, Hasi, Iballa36, Dibra, Lura37, Hoti, Shkreli38 e Zadrima39 janë disa prej zonave që u shkretuan herë pas here, duke u ringjallur sërish. Në një relacion të Frang Bardhit40, në Qershorin e vitit 1637, shkruhet se në Pukë “shtëpitë janë të vogla e nën dhè, vetëm pullazi ma të shumtën asht jashtë” dhe se shumë prej banorëve “hanë e bajnë zjarr, flejnë e mbajnë enët e gjanë e gjallë në të njajtin vend”. Dhe kjo varfëri ekstreme, sipas kësaj dëshmie të kohës, është sepse sulltani “kurrë nuk ka mujtë me u bamë atyne ndonjë dam, veçse me ua rrënue ato kishët e tyne dhe me ua djegë shtëpitë, që me qëllim ata i kanë bamë me pak vleftë, dmth., të mbulueme me kashtë, pa mur, pa pullaz, pa asnji stoli”41. Në kushte të tilla frenuese për zhvillimin e jetës në përgjithësi dhe veçanërisht për zhvillimin e mjeshtrisë së ndërtimtarisë, vështirë të përfytyrohet evoluimi i ndonjë tradite të banesës në këtë hapësirë42 ku gjithçka duhej ribërë, thuajse çdo vit. Megjithatë, sikurse u theksua më lart, krahas këtyre banesave të mjerueshme ngriheshin edhe ndërtime më cilësore: fillimisht kishat dhe më vonë, në pronësinë e të pasurve - kullat e para. Në qendrat e mëdha ku jetonin shtresat e pasura43, vërehen gjurmë të ndikimit nga teknikat dhe teknologjitë e kohës të sjella pas pushtimeve romake e bizantine e më vonë osmane44, por shumica e banesave që i përkisnin shtresave të varfëra të popullsisë, vazhduan të mbeteshin primitive45. Të kushtëzuara nga terreni i thyer dhe materialet ndërtuese që mund të siguroheshin nga mjedisi përreth46, shtëpitë e thjeshta prej guri të këtyre epokave bashkëjetuan gjatë me banesat prej druri dhe kashte47, mbetjet e të cilave, tashmë i janë kthyer natyrës. Ndërsa në zonat ku terreni përbëhej nga shtufi ose materiale të tjera të pafavorshme për ndërtim, shtëpitë ngriheshin prej druri, ose edhe gardhi thuprash, ndonjëherë të mbushur me baltë. Me gurë apo me dru, banesat ishin njëkatëshe dhe kishin vetëm një hapësirë të brendshme (kthinë), ku zhvillohej i gjithë aktiviteti i familjes48 apo edhe i fisit. Zjarri që shërbente njëkohësisht për gatim, ngrohje dhe ndriçim, ndizej në qendër të banesës dhe tymi shpërndahej në të gjithë hapësirën derisa dilte nga mbloja49, pasi tavani është një element shumë i vonë. Banesa kishte vetëm një derë, ndërsa përmasat e saj mjaft të vogla në raport me njerëzit ishin të kushtëzuara nga materialet dhe teknikat e ndërtimit50, si dhe nga kushtet e ashpra 35

Po aty

“Albania” nr. 3 (14), 1918

M.D. Skopiansky “Les atrocites serbes d'apres les témoignages américains, anglais, français, italiens, russes, serbes, suisse etc., etc”, 1919

Wadham Peacock, “Albania the foundling state of Europe”, 1914

Po aty

Frang Bardhi, “Relacion mbi Pukën”, 1637

Edward F. Knight, “Albania: A narrative of recent travel”, 1880; Injac Zamputi, “Studime Albanologjike 1941-2013”, 2020

Franc Baron Nopça, “Udhëtime nëpër Ballkan”, 2007

Selami Pulaha, “Defteri i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485”, 1974

Baron Nopcsa von Felső-Szilvás, “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, 1925

Lovro Mihačević, “Po Albaniji”, 1911

GO2, Intervista me banorët vendas, Theth, 2017

Karl Steinmetz, “Eine Reise durch die Hochländergaue Nordalbaniens”, 1904

Theodore A. Ippen, “Die Gebirge des nordëestlichen Albaniens”, 1908

Edith Durham, “High Albania and its costumes in 1908”, 1910

GO2, Intervista me banorët vendas, Theth, 2017

www.go2albania.org

8 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

atmosferike. Të çarat e vogla në muret anësore në formën e frëngjive janë karakteristikë e banesave të zonave malore të kësaj periudhe, edhe në rastet kur ndërtoheshin me gurë të thatë51. Dyshemeja ishte prej dhèu të ngjeshur, ndërsa rrasat e gurit, tjegullat apo furdet e drurit në çati, në varësi të zonës, nisën të përdoreshin pas mblojës me dru e kashtë dhe e shoqëruan këtë mblojë primitive deri përtej shekullit XIX52. Meqenëse prej bagëtive varej mbijetesa e familjes, strehimi i tyre në mjediset e brendshme të banesës, pa ndarje ose me një ndarje të thjeshtë prej gardhi të vogël thuprash apo drunjsh ishte një realitet që vazhdoi për shekuj me radhë53. Kështu, peizazhi rural i periudhës paraosmane dhe osmane, deri në mesin e shekullit XIX54, u transformua me ritme jashtëzakonisht të ngadalta. Edhe pse të varfër e me pak tokë bujqësore, banorët e këtyre këtyre zonave ishin prè e sulmeve të vazhdueshme të ushtrive të mëdha pushtuese55, të “institucionit kombëtar” të gjakmarrjes56, por edhe të luftës për mbijetesë të shpalosur përmes plaçkitjeve prej fiseve serbe e malazeze57 apo edhe ndërmjet vetë fiseve shqiptare58. Madje devijimet nga Kanuni i Lekë Dukagjinit, moralit fetar, virtytet shqiptare e të vetë besës59, të përshkruara me detaje sidomos nga misionarët fetarë, konstatohen me keqardhje nga Nopsca, si një parashikim edhe më i zymtë për të ardhmen që i priste malësorët e këyre anëve. Sepse përveç pushtimeve të gjata, zhvillimin e kanë penguar edhe izolimi i thellë, mungesa e arsimimit dhe e komunikimit, korrupsioni, lufta për mbijetesë dhe karakteri i ashpër, agresiv60, i panënshtrueshëm i malësorëve, të cilët as Porta e Lartë nuk arriti t’i vinte nën zgjedhë61 - e sidomos Kelmendin62 dhe Dukagjinin63. Teksa përshkruajnë varfërinë64 në të cilin jetonte shumica e banorëve të këyre zonave të fshehura thellë në male65 udhëtarë dhe studiues të shumtë evidentojnë prirjen e tyre për luftë, kur theksojnë se edhe në kasollet më të mjera, 51

Theodore A. Ippen, “Die Gebirge des nordwestlichen Albaniens”, 1908

Justin Rrota (Patër Ndou), “Ke del Kiri”, Hylli i Dritës”, Nr. 9, Shtator, 1932

Injac Gj. Ndojaj “Pasunija private e Shqipnís” te “Hylli i Dritës”, Nr. 1-3, 1943

Mbizotërimi i peizazhit rural nga kullat prej guri, përmendet nga udhëtarët dhe studiuesit e huaj duke filluar që nga kjo periudhë.

Edith Durham, “Twenty Years of Balkan Tangle”, 1920; Machiel Kiel, “Arkitektura Osmane në Shqipëri 1358-1912”, 2012; Edith Durham, “Brenga e ballkanasve”, 2000 56 Domenico Pasi, “Letra zyrtare të Provincës së Venecias të Fushatës së Krishtit” 1891; Karl Steinmetz, “Eine Reise durch die Hochländergaue Nordalbaniens”, 1904; Theodore Ippen, “Die Gebirge des nordwestlichen Albaniens”, 1908; Gjergj Gashi, “Vatikani dhe Arbëria 1700-1922”, 1998; Mentor Mustafa, Antonia Young, “Feud narratives: contemporary deployments of kanun in Shala Valley, northern Albania”, 2008 57 Wilhelm Friedrich Heinrich Prinz zu Wied, “Memorandumi për Shqipërinë”, 1917, te Jusuf Buxhovi, “Nga Shqipëria Osmane te Shqipëria Europiane”, 2010; Rose Wilder Lane, “Peaks of Shala”, 1923; Barbara Jelavich, “History of the Balkans: Eighteenth and Nineteenth Centuries”, 1983 58 Georg von Gyurkovic, “Albanien, land und leuten”, 1881; Stefan Zadrima, “Letra zyrtare të Provincës së Venecias të Fushatës së Krishtit” 1904; Karl Steinmetz, “Ein vorstosz in die Nordalbanischen Alpen”, 1905; Baron Nopcsa von Felső-Szilvás, “Udhëtime nëpër Ballkan”, 2007 59 Baron Nopcsa von Felső-Szilvás, “Udhëtime nëpër Ballkan”, 2007; Gjergj Gashi, “Vatikani dhe Arbëria 1700-1922”, 1998 60

Frat Antoni nga Monte Roberti, “Jeta dhe karakteri i malësorëve të Shqipërisë” 1868, te “Letra dhe relacione nga misionarët françeskanë ndër shqiptarë”, 2019; James Levi Barton, “Free Albania. A Momentous Situation Confronting the American Board”, 1913; Gjergj Gashi, “Vatikani dhe Arbëria 1700-1922”, 1998 61 Domenico Pasi, “Letra zyrtare të Provincës së Venecias të Fushatës së Krishtit” 1891; Vico Mantegazza, “L'Albania: Gli albanesi; l'appello all' Europa, Montenegro e Albania; Scutari e il suo lago; Durazzo; Vallona e il suo golfo, l'Epiro; Gli avvenimenti recenti; l'Italia e l'Albania”, 1912; Edith Durham, “Brenga e ballkanasve”, 2000 62 Fedor Karaczay, “Geographical account of Albania” te “The Journal of the Royal Geographical Society of London”, 1842 63

Fra Cherubino, “Relacion… 1638”, te Injac Zamputi, “Dokumente për Historinë e Shqipërisë (1623-1653), 2015

Otto von Gerstner, “Albanien”, 1913; Eugenio Vaina, “Albania che nasce”, 1914; Gjergj Gashi, “Vatikani dhe Arbëria 1700-1922”, 1998

Ami Boué "Geographical and Geological Observations on some parts of European Turkey, namely Moesia, Bulgaria, Romelia, Albania, and Bosnia; Communicated by the Author in a Letter to the Editor", te “The Edinburgh New Philosophical Journal: Exhibiting a View of the Progressive Discoveries and Improvements in the Sciences and the Arts”, 1838

www.go2albania.org

9 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

stolia më e vyer ishin armët66 që vareshin në mur, ose pranë vatrës së zjarrit. Por kostoja e këtyre luftërave, të shpallura ose jo67, rëndonte mbi ekonominë edhe ashtu të rrënuar të këtyre zonave, të cilat megjithatë kanë jetuar në njëfare barazie klasore – pa e njohur feudalizmin, deri në pjesën e dytë të shekullit XV68. Edhe përpjekja e mëvonshme osmane e ndarjes territoriale të malësive në bajraqe69 dhe e përzgjedhjes së më të fortëve të fiseve malësore si pasha, kajmekam70, apo bajraktar71, nuk pati ndonjë ndikim në zhvillimin ekonomik e shoqëror të këtyre zonave. Vetëm fisnikët72, pra bajraktarët, si dhe ndonjë familje tjetër e lidhur me pushtetin73 e kohës, ndërtonin shtëpi të forta guri të mbuluara me rrasa guri ose furde druri, herë me dy kate74, e më vonë, edhe tre, e me ndonjë përjashtim, deri në katër kate. Këto ishin kullat.

1.3. Nga kullat e Ultësirës Perëndimore te kullat e Alpeve Shqiptare Studiues të shumtë, duke filluar me Konstantin Josef Jireček75, Baron Nopcsa von FelsőSzilvás76, Arthur Haberlandt etj., i referohen fundit të shekullit IX si koha e përhapjes së kullave. Kullat e para, sipas disa prej tyre, qenë ndërtuar sipas modelit të kullave-kështjella të fortifikuara (donzhon) mesjetare të kalorësve katolikë të Europës Perëndimore, me origjinë nga lombardët gjermanë, që sunduan deri në Itali përgjatë disa shekujve. Qëllimi i ndërtimit të këtyre kullave duket se ka qenë ushtarak – pra mbrojtja. Kulla të tilla nisën të përhapen në zonat bregdetare e fushore të Ballkanit, ndërsa në Shqipërinë e sotme, fillimisht janë ndërtuar në Ultërsirën Perëndimore (Durrës77), dhe përgjatë shekujve, dijebërja e tyre është shpërngulur në thellësi të vendit (Berat78), drejt zonave malore. Kjo dëshmohet në vazhdim nga studiues të tjerë, sipas të cilëve, “opidulat” e përmendura nga Marin Barleti u bënë kështjellat e para të dinastive të hershme që nisën të binin pas ardhjes së pushtuesve të njëpasnjëshëm79. Në kontekstin tonë, një kontribut të madh në përhapjen dhe sofistikimin e kullave-kështjella ka

John C. Hobhouse, “Through Albania and other provinces of Turkey in Europe and Asia, to Constantinople, during the years 1809 and 1810”, 1817; Edith Durham, "High Albania and its costumes in 1908", 1910 67 Wilhelm Friedrich Heinrich Prinz zu Wied, “Memorandumi për Shqipërinë”, 1917, te Jusuf Buxhovi, “Nga Shqipëria Osmane te Shqipëria Europiane”, 2010 68 Selami Pulaha, “Defteri i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485”, 1974 69

Kahreman Ulqini, “Bajraku në organizimin e vjetër shoqëror”, 1991

Sami Frashëri, “Vepra 2”, 1988

Henry F. Tozer “Researches in the highlands of Turkey; including visits to Mounts Ida, Athos, Olympus, and Pelion, to the Mirdite Albanians, and other remote tribes. Vol 1”, 1869 72 Theodore Ippen, “Die Gebirge des nordwestlichen Albaniens”, 1908; Lovro Mihačević, “Po Albaniji”, 1911; Giuseppe Valentini, “Ligji i maleve Shqiptare: nga relacionet e misionit shëtitës Jezuit në Shqipëri 1880-1932”, 2007 73 Edith Durham, “Brenga e Ballkanasve”, 1905 74

Zef Harapi, “Mirdita ndër zakone të veta”, te “Hylli i Dritës”, Nr. 9, Shtator 1932

Konstantin Josef Jireček, “Die Heerstrasse von Belgrad nach Constantinopel und die Balkanpässe”, 1877

Baron Nopcsa von Felső -Szilvás: “Aus Sala und Klementi”, 1910; "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925

Arthur Haberlandt, “Kulturwissenschaftliche Beiträge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbien. Ergebnisse einer Forschungsreise in den von den k. u. k. Truppen besetzten Gebieten. Sommer 1916”, 1917 78 Po aty. 79

Gjet Ndoj te “Nga Mali i Zi në Gjirokastër, historia e kullave në trojet iliro-arbnore”, 2019, gjetur më 15 Korrik 2021, në https://shqiptarja.com/lajm/nga-mali-i-zi-ne-gjirokaster-historia-e-kullave-ne-trojet-iliroarbnore www.go2albania.org

10 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

dhënë Mbretëria e Albanisë (Regnum Albanie) që pasoi Shtetin e Arbërit80, me kufij deri në thellësi të Alpeve Shqiptare, në Pult të Dukagjinit dhe më në lindje, duke përfshirë Mirditën, Dibrën etj. Principatat e mëvonshme, përfshi Kastriotët që ecën mbi këtë taban, ruajtën dhe zhvilluan jo vetëm miqësinë e ngushtë me Kishën e Romës81, por edhe frymën perëndimore të kohës e ndoshta artin e ndërtimit të kullave. Në fund të shekullit XV, me shtrimin e pushtimit të Perandorisë Osmane dhe dobësimin e fuqisë ushtarake – tashmë të fiseve – një pjesë e shqiptarëve katolikë të veriut vazhduan të tërhiqen gjithnjë e më thellë në male, duke u strehuar fillimisht në kasollet dhe shtëpitë e përmendura82, derisa shekuj më vonë, disa prej tyre ndërtuan shtëpi të vërteta dhe kulla prej guri. Dëshmi e kësaj tërheqjeje mund të konsiderohet edhe një dokument i vitit 1547 për familjen Ëngjëlli83, shkruesit të parë të njohur të gjuhës shqipe. Në vitin 1515, kjo familje që jetonte në qytetin e Drishtit, rrëzë Alpeve Shqiptare kishte 8 kulla (pallate) me nga 3 kate e më shumë, të ndërtuara me mure (guri) e të mbuluara me tjegulla. Guri rezulton të jetë aq i shenjtë për shqiptarët, sa asnjëra fe nuk ua hoqi atyre ritin e betimin solemn mbi të84. Sikurse edhe në fillimet e tyre qëllimi i ndërtimit të kullave tashmë në male, ishte po ai: mbrojtja – sepse vendin e shpatave85 po e zinin armët e zjarrit (shih Fig. 5). Tashmë hasmi ose doraci mund ta ekzekutonte vendimin personal edhe nga distanca, pa iu afruar objektivit, edhe pse armët e vërteta ishte vështirë të siguroheshin, ndërsa sajesat me bashkim pjesësh nga armë të ndryshme, të bëra nga zanatçitë në disa qytete shqiptare, sidoqë të lira, nuk kishin fuqi86. Mirëpo u desh kohë që këto armë, sido që të ishin, të mbërrinin deri në luginat e izoluara e të pazhvilluara të Shqipërisë. Prandaj krenaria ndërtimore e peizazhit rural të asaj periudhe, jo vetëm në territoret që sot bëjnë pjesë në Rajonin VeriorVerilindor vazhdonin të ishin kishat shekullore87, që kishin mundur t’u shpëtonin barbarive, por edhe të rejat, të financuara nga Perandoria Austro-Hungareze88 pas marrëveshjes me Rusinë89.

Lutfi Alia, "Kunavia në Regnum Albaniae - Mbretëria e Albanisë (1272 - 1368)", 2019, gjetur më 15 Korrik 2021 në http://www.zemrashqiptare.net/news/33618/lutfi-alia-kunavia-vi.html 81 Janë 4 Papë: Callixtus III, Pius II, Paulus II dhe Nicholaus V, që e kanë quajtur Gjergj Kastriotin – Skëndërbeun “Athleta Christi”. Sipas: Wikipedia, “Athleta Christi”, 2021, gjetur më 24 Korrik 2021 në: https://en.wikipedia.org/wiki/Athleta_Christi 82 Shih pjesën “Historiku / Evolucioni i banesave rurale dhe konteksti historiko-shoqëror” në këtë hulumtim 83

Injac Zamputi, “Të dhëna mbi potencialin ekonomik të një shtëpie feudale shqiptare në shekullin XV”, te “Studime Historike”, nr. 2, 1979

Wassa Effendi (Pashko Vasa), “Albanien und die Albanesen. Eine historisch - kritische Studie”, 1879

“Kalil Patrona” është një pikturë e autorit hollandez të shek. XVIII, Jean Baptiste Van Mour. Ajo paraqet një skenë nga revolta e 28 Shtatorit 1730 në Stamboll, e udhëhequr nga një tregëtar shqiptar, emrin e të cilit mban piktura. Sikurse shihet në Fig. 5, në kryeqytetin e Perandorisë Osmane që kishte përdorur topat që në shekullin XV, armët kryesore vazhdojnë të jenë shpatat dhe heshtat, ndërsa vetëm njëri nga luftëtarët ka pistoletë. 86 Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925 87

Hyacinthe Hecquard, “Histoire et description de la Haute-Albanie ou Guégarie”, 1863; Alexandre Degrand, “Souvenirs de la Haute-Albanie”, 1901 88 Edith Durham, “Twenty Years of Balkan Tangle”, 1920; Gjergj Gashi, “Vatikani dhe Arbëria 1700-1922”, 1998 89

Nathalie Clayer, “Në fillimet e nacionalizmit shqiptar. Lindja e një kombi me shumicë myslimane në Europë”, 2012

www.go2albania.org

11 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 5. “Kalil Patrona” Pikturë e Jean Baptiste Van Mour, c. 1730 - c. 1737. Sipas “Albanian Historical Society”, gjetur më 1 Gusht 2021, në https://bit.ly/3kbuK1p

Katër etapat e ndërtimit të kullave Duke u mbështetur në hulumtimin e mjaft studimeve, dëshmive dhe raportimeve të kohës, mund të thuhet se ecuria e ndërtimit të kullave ka kaluar nëpër katër etapa. Etapa e parë që shënon fillimin e shtrirjes së kullave të banimit në thellësi të maleve, si dhe konsolidimin e tipologjive të tyre, ka nisur në gjysmën e parë të shekullit XIX, ndërsa etapa e dytë fillon me Pavarësinë e Shqipërisë dhe shkon deri përtej Luftës së Dytë Botërore. Etapa e tretë është më e shkurtëra, pasi nis rreth mesit të viteve 1950 dhe zgjat për jo më shumë se 3 dekada, ndërsa etapa e katërt sapo ka nisur, rreth vitit 2015. Në vazhdim do të shohim zhvillimin dhe karakteristikat e secilës etapë. Etapa e parë: Identiteti Kullat e para të dokumentuara përmes dëshmive gjithnjë e më të shpeshta, i përkasin dekadës dekadave të para të shekullit XIX dhe shënojnë atë që mund të quhet etapa më dinamike e ndërtimit të kullave, e që zgjati deri në fund të këtij shekulli.

www.go2albania.org

12 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 6. Rezidenca e Bib Dodës në Orosh në vitin 1841. Sipas: Baron Nopcsa von Felső-Szilvás, “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, 1925

Fig. 7. Orosh; rezidenca e Princit të Mirditës, 1865. Sipas: Henry F. Tozer “Researches in the highlands of Turkey; including visits to Mounts Ida, Athos, Olympus, and Pelion, to the Mirdite Albanians, and other remote tribes. Vol 1”, 1869

Fillesat e tyre i dëshmon Nopcsa, sipas të cilit, kelmendasit dhe dukagjinasit e kanë siguruar në fillim të shekullit XX, se kullat e para kanë nisur të ndërtohen rreth 60 vjet më parë90, si dhe Ippen, sipas të cilit, kompleksi i kullave të Bib Dodës është ndërtuar në vitin 183391. Sikurse edhe Shkodra, Mirdita kishte gëzuar disa privilegje deri në shpalljen e reformave të Tanzimatit92, duke u lejuar të pasurve të atëhershëm, luksin e ndërtimit të një residence të vërtetë. Pikërisht madhështia e kësaj kulle në mesin e shtëpive të ulëta të Oroshit, që është dokumentuar në vitet 1841 (shih Fig. 6) dhe 1865 (shih Fig. 7), shoqëruar me përshkrime të elementëve arkitekturorë nga pikëpamja e formës dhe e funksionit. Prej kësaj periudhe e më pas, janë të shumta burimet93 që dëshmojnë praninë e kullave të para kudo nëpër Shqipëri dhe më gjerë (shih Fig. 8), e posaçërisht në Rajonin e sotëm Verior-Verilindor të Shqipërisë, si në Selcë të Kelmendit, në Hot, në Theth e Salcë të Shalës, Dukagjin, në Nikaj-Mertur, në Ujmisht të Kukësit, në Pukë, në Mat, Lurë e Dibër, në Mirditë etj (shih Fig. 9, Fig. 10, Fig. 11, Fig. 12, Fig. 13 dhe Fig. 15).

Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925

Theodore Ippen, “Die Gebirge des nordwestlichen Albaniens”, 1908

Nathalie Clayer, “Në fillimet e nacionalizmit shqiptar. Lindja e një kombi me shumicë myslimane në Europë”, 2012

Theodore Ippen, “Die Gebirge des nordwestlichen Albaniens”, 1908; Joseph Mueller, “Albanien, Rumelien und die österreichischmontenegrinische Gränze”, 1844; Henry F. Tozer “Researches in the highlands of Turkey; including visits to Mounts Ida, Athos, Olympus, and Pelion, to the Mirdite Albanians, and other remote tribes. Vol 1”, 1869; Georg von Gyurkovic, “Albanien, land und leuten”, 1881; Alexandre Degrand, “Souvenirs de la Haute-Albanie”, 1901; Karl Steinmetz, “Ein vorstosz in die Nordalbanischen Alpen”, 1905; Edith Durham, "High Albania and its costumes in 1908", 1910; Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, “Aus Sala und Klementi”, 1910; Lovro Mihačević, “Po Albaniji”, 1911; Arthur Haberlandt, "Kulturwissenschaftliche Beiträge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbien. Ergebnisse einer Forschungsreise in den von den k. u. k. Truppen besetzten Gebieten. Sommer 1916", 1917; Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925; Giuseppe Valentini, “Ligji i maleve Shqiptare: nga relacionet e misionit shëtitës Jezuit në Shqipëri 1880-1932”, 2007

www.go2albania.org

13 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 8. Planimetria e dyshemesë së ndërtesave të banimit [në disa zona të Shqipërisë (shën. red)]. Sipas: Arthur Haberlandt, "Kulturwissenschaftliche Beiträge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbien. Ergebnisse einer Forschungsreise in den

Kullat e tipologjive të ndryshme, të përshkruara prej studiuesve, misionarëve dhe udhëtarëve të shumtë, dominojnë një peizazh rural, në të cilin kasollet me thupra e hunj, shtëpitë me dërrasa e baltë, me gur të thatë, të mbuluara me bar, me kashtë thekre, me rrasa guri e tjegulla etj., vazhdojnë të bëjnë pjesë deri në mesin e shekullit XX94. Shpesh këto kulla ngrihen mbi pozicione strategjike, shpate malesh e shkëmbinj95, për të pasur në kontroll të gjithë luginën. Në pak familje të pasura, këto kulla janë njësia qendrore e ansambleve arkitekturore (shih Fig. 11, Fig. 12 dhe Fig. 15), me ndërtesat ndihmëse, si stalla dhe vatha e bagëtive, hambari dhe koshi i drithit, kosheret e bletëve, ndonjë ngrehinë tjetër për magazinim e ndoshta edhe kasollet e shërbëtorëve si jerevitë në qytete, por më të shumtën e herëve kullat ngrihen vetmitare, mbi shkëmbinj ose rrëzë maleve – edhe për të mos zënë sipërfaqen e pakët të tokës së bukës. 94

Wadham Peacock, “Albania the foundling state of Europe”, 1914; Egon Hofmann, “Eine Bergfahrt in das nordalbanische Gebirge” te “Zeitschrift des Deutschen und Österreichischen Alpenvereins”, 1931 95 Donat Kurti, “Ndër Bjeshkë t’ona”, te Hylli i Dritës, 1932; Bernardin Palaj, “Doke e kanû në Dukagjin” te “Hylli i Dritës”, n. 2, 1944 www.go2albania.org

14 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 9. Shtëpi në Shakotë, rrëzë malit Maranaj. Sipas: Baron Nopcsa von Felső-Szilvás, “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, 1925

Fig. 10. Kulla e Sadri Lukës në Okol. Sipas: Baron Nopcsa von FelsőSzilvás, Szilvás, “Aus Sala und Klementi”, 1910

Fig. 11. Pronë [ansambël arkitekturor (shën. red.)] në Malavana [lagje (shën. red)] të fisit të Pultit. Sipas: Baron Nopcsa von Felső-Szilvás, “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, 1925

Fig. 12. Kompleks (ansambël) arkitektonik në Fan të Mirditës. Sipas: Baron Nopcsa von Felső-Szilvás, “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, 1925

Fig. 13. Kullë në Kalivaç të Mirditës. Sipas: Baron Nopcsa von FelsőSzilvás, “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, 1925

www.go2albania.org

Fig. 14. Një kullë (kullë e fortifikuar) në Vukjakaj [Shllak (shën. red)]. Foto: Karl Steinmetz, 1903, gjetur më 21 Maj 2021 në http://www.albanianhistory.net/1904_Steinmetz/index.html

15 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 15. Planvendosja e ansamblit arkitektonik të rezidencës së Bib Dodës në Orosh të Mirditës. Sipas: Baron Nopcsa von Felső-Szilvás, “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, 1925

Ndërtimi i një kulle ishte një punë që mund të zgjaste deri në 2-3 vjet. Gurët ishin të gjithë të skalitur, me kënde të drejta e të lëmuara - sidomos gurët e shtyllave të dyerve, disa gurë të qosheve të mureve etj., ishin edhe të gdhendur me zbukurime dhe simbolika pagane, por edhe fetare – katolike e më rrallë islame, sikurse edhe qemerët e dyerve. Nëse në shtëpitë njëkatëshe prej guri dominonte në përgjithësi plani drejtkëndor me shtrirje horizontale, me një ndarje të thjeshtë thuprash ose muri në mes për të siguruar strehë nën të njëjtin kulm si për njerëzit (shih Fig. 16), ashtu edhe për kafshët, në kullat e para dominon forma katrore ose drejtkëndore96, me ngritje vertikale nga 6-7 m për kullat 2 katëshe, e deri në 10-15 m për kullat 3 - 4 katëshe. Megjithatë në zona të ndryshme, si Dukagjini, Kelmendi, Tropoja, Puka etj, planet e kullave ishin kryesisht drejtkëndore, e më rallë në formë L apo T – në rastet e kullave të bashkangjitura ose shtesave – kur zgjerohej familja. Trashësia e mureve varet nga numri i kateve që do të mbajnë sipër, prandaj zakonisht nuk ka mure nën 70-85 cm në kulla të tilla, e në disa raste edhe 1 m. Gurët lidheshin me llaç të bërë me gëlqere dhe rërë, por mbusheshin edhe me guralecë97. Në zona të ndryshme të Kelmendit, Dukagjinit, Tropojës, Pukës, Mirditës etj, çatitë fillestare ishin me kënd të vogël dhe të mbuluara me rrasa guri. Mendohet se një shtysë në rritjen e këndit të çatisë mund të ketë dhënë modeli i Kishës së Thethit në fund të shekullit XIX. Të fotografuara nga Steinmetz në vitin 1904 (shih Fig. 17), çatitë e ndërtesave në Luginën e 96

Justin Rrota (Viator), “Pershtypje udhtimi: Lura”, te “Hylli i Dritës”, 1933

Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925

www.go2albania.org

16 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Thethit duken të ulëta, me përjashtim të Kishës. Rritja e këndit të çatisë e bënte më të vështirë mbulimin e saj me rrasa guri, por më të lehtë manovrimin me furde druri, kryesisht zemrën “e kuqe” të pishës së zezë së shkëmbit. Banorët e Dukagjinit, psh., kujtojnë se deri vonë, për përgatitjen e disa elementëve kryesorë të shtëpisë, si trarët etj., përdorej vetëm zemra e drurit, e cila ka më shumë rrëshqirë dhe jeton më gjatë, sepse shtresat e tjera të trungut përdoreshin për elementë më pak të rëndësishëm, si orenditë shtëpiake, etj98. Të prera vetëm me sëpatë, furdet ishin dërrasa të trasha, me gjatësi 1 m dhe gjerësi 30-40cm99. Ndërkohë, çatitë në disa zona të Mirditës, Matit, Dibrës e Kukësit janë me kënd më të ulët dhe të mbuluara me rrasa guri ose me tjegulla dhe me shumë gurë përsipër.

Fig. 16. Planimetria skematike e një banese njëkatëshe. Sipas: “Aus Sala und Klementi”, 1910

Sa i takon elementëve të fasadës, zonat e Rajonit Verior-Verilindor kanë disa karakteristika të përbashkëta, si dyert, përgjithësisht të ulëta e të vogla, frëngjitë – nga 7-10 të tilla me përmasa të brendshme 40x20 cm dhe dalje 20x10 cm, si dhe dritaret, të cilat shfaqen në përmasa të konsiderueshme deri në 40x60 cm në pak raste të kullave të familjeve sundimtare, si në Mirditë (shih Fig. 6 dhe Fig. 7), Mat etj. Në përgjithësi kullat janë pa dritare100, por megjithatë, kur ekzistojnë, dritaret janë jo më shumë se 25 x 30cm101. Mungesa e theksuar e dritareve, rrjedhimisht edhe e dritës dhe ajrit të pastër brenda kullës102, të evidentuara nga shumë studiues, i ka çuar disa prej tyre në përfundimin logjik, se funksioni përcakton formën, dhe që në rastin konkret, funksioni primar i kullës ishte mbrojtja103, përpara të cilit, komoditeti i banimit as që llogaritej. Ndërkohë, në mesin e tipareve identifikuese të kullave në këtë Rajon, veçohen elementët shtesë – daljet në fasadë – të cilat janë disa llojesh. Të realizuara me gurë në katin e sipërm të 98

GO2, Intervista me banorët vendas, Dukagjin, 2021

Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925

100

Egon Hofmann, “Eine Bergfahrt in das nordalbanische Gebirge”, te “Zeitschrift des Deutschen und Österreichischen Alpenvereins”, 1931

103

Eqrem Çabej “Për gjenezën e literaturës shqipe”, te “Hylli i Dritës”, Nr. 1, 1939

www.go2albania.org

17 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

kullës, këto dalje quhen çikma dhe gjenden sidomos në kullat e zonës së Mirditës, Dibrës dhe Matit, e më pak në Tropojë e Dukagjin. Të realizuara me dru në katet e sipërme të kullës, dhe të mbushura vetëm me llaç (suva), në zonën e Dibrës, Matit e më pak në Kukës, ata quhen qoshk. Të realizuara vetëm me dru, në zonën e Hasit, Lumës, Tropojës e më pak në Mat e Pukë, ata quhen divanhane. Të realizuara me gurë dhe dru, sidomos në Dukagjin dhe Kelmend, por edhe në Pukë e Nikaj-Mertur, ata quhen krevet kur fillojnë nga toka dhe përmes shkallëve mbërrijnë deri në katin e dytë të kullës104, duke shmangur katin e parë, në të cilin strehoheshin bagëtitë. Ndërsa telizi, një shtesë tipike druri e katit të sipërm të kullës, është më i përhapur në zonat perfierike të Rajonit Verior-Verilindor e më gjerë, me fillesa ndoshta që nga “Castello di Legno” e Bregut të Matit, që në fund të shekullit XVII105. Sigurisht që në secilën zonë gjenden elementë tipikë të një zone tjetër, por në forma dhe përmasa modeste, sikurse në disa kulla të sofistikuara gjenden të aplikuara shumë nga këto forma të daljeve në fasadë (shih Fig. 18).

Fig. 17. Lugina e Thethit në Dukagjin. Foto: Karl Steinmetz, 1904, gjetur më 23 Maj 2021 në http://www.albanianhistory.net/1904_Steinmetz/index.html

Nga pikëpamja funksionale, strehimi i kafshëve në katin e parë, sipas banorëve ka pasur dy arsye jetike: 1) bagëtitë ishin pasuri e rëndësishme dhe duheshin ruajtur dhe trajtuar me kujdes dhe 2) nxehtësia e trupave të tyre, sidomos në dimrat e ashpër të veriut, duhej akumuluar dhe transmetuar te njerëzit që banonin në katin e dytë. Nëse kemi parasysh faktin se disa familje 104

Marin Sirdani “Shaureti”, te “Hylli i Dritës”, Nr. 2, 1921

105

Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925

www.go2albania.org

18 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

mund të kishin deri në 400 krerë bagëti106, kjo nxehtësi duket e konsiderueshme, ashtu sikurse hapësira gjigante që duhet për strehimin e tyre. Megjithatë, në varësi të numrit të bagëtive apo ndoshta të statusit ekonomik të familjes, ndodhte që edhe kati i parë i kullës të ndahej në dy kthina, duke e rezervuar njërën si depo ushqimore107 për familjen. Në zonën e Matit dhe Dibrës kanë funksionuar edhe quri i bulmetit (lexo pjesën “Tipologjitë/Ansambli arkitektonik” në këtë hulumtim).

Fig. 18. Kulla e Shefqet e Rexhep Lleshit në Klos Katund, Mat. Monument Kulture Kategoria I

Në disa kulla me formë katrore, hapësira e brendshme nuk ndahet, pra janë njëkthinëshe, ndërsa në disa të tjera, më të mëdha, kjo hapësirë mund të jetë e ndarë në dy, ose edhe më shumë kthina, të cilat komunikojnë me njëra-tjetrën drejtpërdrejtë, ose përmes ndonjë korridori. Në njërën kthinë, që zakonisht quhej “shpija”, rrinin vetëm burrat, ndërsa në kthinën tjetër gratë108, ndërsa si tualet, në rastin më të mirë, kishte një kthinë që dilte edhe në fasadë dhe që ndahej nga dhoma me një trinë thuprash. Prej këtu kryheshin nevojat personale të banorëve duke u shkarkuar jashtë në natyrë pa tubacione, përmes një të çare në dysheme109. Megjithatë, në shumë kulla, tualeti nuk kishte dalje në fasadë, por vetëm të çarën fundore për shkarkim, në formën e një lugu të gurtë ose të drunjtë. Në banesa të tjera, si në rastin e Merturit (shih. pikën Ab. (Abort) në Fig. 8), tualeti kishte një hapësirë të konsiderueshme, por ky duket një rast jo i shpeshtë. Në disa kulla gjendej vetëm një vatër zjarri, në disa të tjera nga një vatër zjarri për çdo kat, ndërsa në kullat më të mira, vatrat e zjarrit - fillimisht në mes të dhomës, e më vonë në formën e oxhakut – mund të ishin nga një për çdo kthinë. Kullat e paraqitura në Fig. 6 - Fig. 7 janë një prej dëshmive të rastit të fundit, por kishte edhe raste kur zjarri digjej në mes të dhomës dhe tymi e gjente vetë rrugën për të dalë përmes të çarave të çatisë110 (shih Fig. 19), pa oxhak. Inventari i orendive të kullave, sikurse i të gjitha banesave rurale në këtë Rajon e më gjerë, pasqyronte standardin e jetës që bëhej aty. Në shumicën e kullave, ky inventar përbëhej nga pak objekte (shih Fig. 8), si: djepi, sofra, pishtari, karrikja (në kulla të pasura mund të kishte më 106

Frang Bardhi, “Relacion mbi Pukën”, 1637

107

Lovro Mihačević, “Po Albaniji”, 1911

108

Po aty.

109

Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925

110

19 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

shumë se një karrike), stolat, arkat, rrallëherë minder, ndonjë qilim i shtruar në dhomën e burrave, por më shpesh lëkurë deleje, ndonjë raft ushqimesh (çarranik) në mur, e më vonë sergjenet për enët. Të pakëta ishin kullat me tavolina dhe karrike. Shtretërit thuajse nuk njiheshin, madje në shumë raste as dyshekët, sepse njerëzit hidhnin ndonjë copë ose veshje mbi degët e fiereve ose kashtën e shtruar përtokë dhe flinin “secili afër arkës së tij”111. Dhe sigurisht, armët e zjarrit. Ngjitja nga kati në kat bëhej përmes shkallëve të brendshme me një sheshpushim, ose edhe me shkallë të thjeshta “marinarësh”. E megjithatë, brenda këtyre hapësirave jetonin familje me 15-20 anëtarë. Mëgjithatë, në kulla ose komplekse kullash më të mëdha, jetonin deri në 40-50 anëtarë112, madje misionari jezuit Pietro Toçi shkruan se familja Miloti në Hajmel të Zadrimës113, kishte 102 anëtarë.

Fig. 19. Kulla Dukagjin, zjarri në mes te shtpisë 1940. Foto: Giuseppe Massani. Gjetur më gjetur më 21 Maj 2021 në http://www.albanianhistory.net

Etapa e dytë, nga Pavarësia deri pas Luftës së Dytë Botërore Ndonëse nuk ka raportime për numrin e kullave që ndërtoheshin, raportimet për numrin e kullave që zhdukeshin për arsye të ndryshme nuk mungojnë. Deri në prag të shpërbërjes së saj, në fund të dekadës së parë të shekullit XX (shih Fig. 20), Perandoria e Turqve të Rinj nga njëra anë dhe ushtritë serbo-malazeze në anën tjetër, rrafshuan me dhjetëra kulla114, duke kryer njëkohësisht mizori ndaj popullsisë vendase (shih Fig. 21), përmes bombardimeve dhe urisë115. 111

Lovro Mihačević, “Po Albaniji”, 1911

112

Sami Frashëri, “Vepra 2”, 1988

113

Giuseppe Valentini, “Ligji i maleve Shqiptare: nga relacionet e misionit shëtitës Jezuit në Shqipëri 1880-1932”, 2007

114

Theodore Ippen, “Die Gebirge des nordëestlichen Albaniens”, 1908; Giuseppe Valentini, “Ligji i maleve Shqiptare: nga relacionet e misionit shëtitës Jezuit në Shqipëri 1880-1932”, 2007 115 Hortenze von Zambaur, “Rrethimi i Shkodrës”, 2006; Anonim, “Ditar i mbajtur nga një qytetar shkodran në gjuhën shqipe nga data 9 Tetor 1912 deri më 7 Prill 1913”, te “Kumtari, 1992, 1993, 1995 www.go2albania.org

20 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Prandaj është e drejtë të mendohet se etapa e dytë e ndërtimit të kullave përkon me periudhën nga Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë, përfshi vitet e Mbretnisë Shqyptare e deri në mbarim të Luftës së Dytë Botërore (LDB). Në krahasim me etapën e parë, etapa e dytë shtrihet në një periudhë të pazakontë paqeje, pavarësisht se përfshin Luftërat Ballkanike, dhe dy Luftëra Botërore, nga të cilat, E Para nuk pati ndikim të veçantë në këtë Rajon.

Fig. 20. Një kullë shqiptare e rrethuar nga kalorësia turke, 1912. Foto: Ernst Jäckh. Sipas: http://www.albanianhistory.net/1912_Graves/index.html

Fig. 21. Shqiptarë të varur në Dibër, pas një gjyqi ushtarak, 1910. Foto: Ernst Jäckh. http://www.albanianphotography.net/jaeckh/index.html

Të kësaj etape janë ndërtimi i ndonjë vepre publike nga ushtria Austro-Hungareze (e pritur nga vendasit si çlirimtare116) me ndikim në nisjen e tregëtisë dhe shkëmbimeve në zonat e thella malore, e rrjedhimisht në rritjen e lehtë të standardit të jetesës. Të kësaj periudhe janë disa Censuse, i pari nga të cilët për shekullin e ri u krye më 1918117 që rikonfirmoi familjet patriarkale me numër të madh anëtarësh, si dhe funksionimin e bajraqeve në Rajonin e sotëm Verior-Verilindor (shih Fig. 22). Por ndikim më të madh pati hapja e Mbretnisë Shqyptare ndaj investimeve të huaja, e më pas investimet e drejtpërdrejta italiane në vitet e pushtimit. Ndërtimi nga Mbreti Zog i Urës mbi lumin Mat më 1927, i Urës së Gomsiqes118, hapja e rrugës së Thethit119 - dhe e disa rrugëve të tjera nga italianët, por sidomos shtrirja e arsimit fillor në shumë zona të thella, u dha banorëve të Matit e Mirditës, të Pukës e Dukagjinit, të Kukësit e Tropojës mundësinë për të komunikuar dhe për t’u zhvilluar. Përveç rindërtimit120, u shtuan një numër i konsiderueshëm kullash të reja, çka del prej krahasimit të raportimeve për gjendjen në terren, përfshi banesat, të bëra si zakonisht, nga misionarë fetarë, shoqërorë e politikë121, studiues e udhëtarë të ndryshëm. Një ndër kullat më të zëshme në Vermosh të Kelmendit, ajo e Prekë Calit (shih Fig. 23) u ndërtua në 116

Wilhelm Friedrich Heinrich Prinz zu Wied, “Memorandumi për Shqipërinë”, 1917, te Jusuf Buxhovi, “Nga Shqipëria Osmane te Shqipëria Europiane”, 2010 117 Siegfried Gruber, “The Albanian Census of 1918”, 2003, gjetur më 7 Gusht 2021, në http://www-gewi.uni-graz.at/seiner/index.html 118

“Lajme rrokull Shqypnís”, te “Hylli i Dritës”, 1935

119

Eltjana Shkreli, “Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth”, 2018

120

Paulin Zefi, “Kulla-fortifikate & kompleksi rezidencial hijerëndë i Ndue Perjakut" në fshatin piktoresk Pruell (Kapruell-Kaproll) të Lezhës, Bajraku i Bulgjerit - Mirdita etnografike", 2016, gjetur më 1 Shtator 2021, në https://bit.ly/3kbNBcE 121 Mustafa Merlika-Kruja (Shpend Bardhi), “Rreth Kryengritjes së 1912-s: Disa kujtime e shënime” te “Hylli i Dritës”, Nr. 5, 1938 www.go2albania.org

21 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

vitin 1920122, ndërsa të tjera në Mirditë123 e gjetkë, dekada më vonë. Ndërtimet e reja nuk ndryshuan shumë prej ekzistueseve sa i takon teknikave të ndërtimit dhe të përpunimit të materialeve ndërtuese, por dallojnë për nga elementët modernë të shtuar ose përmirësuar në fasada, në çati, në dyer e dritare, në ndarjen dhe organizimin e mjediseve të brendshme, kujdesin e shtuar ndaj tualetit, duke i dhënë hapësirë më vete etj. Të tilla janë suvaja e të gjithë fasadës dhe zmadhimi i dritareve në disa kulla (shih. Fig. 23), shtimi i tavanit, i oxhakut, orendive shtëpiake dhe enëve124 etj, si dhe fillimi i kalimit nga ndriçimi me pishë, te ndriçimi me kandil me vaj guri125. Gjatë kësaj etape, u sofistikua ndërtimi i çatisë, duke përdorur materiale të përgatitura në mënyrë më cilësore, si dhe duke bërë ndryshime, si në disa raste, me daljen e baxhove me dritare në çati. Po ashtu, edhe furdet e drurit gjetën përhapje të madhe, krahas rrasave të gurit apo tjegullave – varësisht prej zonave.

Fig. 22. Struktura e Bajraqeve në Rajonet e Shqipërisë të pushtuara nga forcat austro-hungareze, 1918. Sipas: Franz Seiner, gjetur në: http://www-gewi.unigraz.at/seiner/tribes.html

122

Klajd Kapinova, “Piramida e kufirit-shqiptar Prenkë Pjetër Cali, 1872-1945”, 2014, gjetur më 7 Gusht 2021, në http://www.radiandradi.com/piramida-e-kufirit-shqiptar-prenke-pjeter-cali-1872-1945/ 123 Zef Harapi, “Mirdita ndër zakone të veta”, te “Hylli i Dritës”, Nr. 9, Shtator 1932 124

Baron Nopcsa von Felső-Szilvás, “Udhëtime nëpër Ballkan”, 2007

125

Anton Harapi, “Urtí e burrní nder banorë të Cemit (Ndollje historike rreth vjetit 1918-19)”, te “Hylli i Dritës”, Nr. 1, 1934

www.go2albania.org

22 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Në të njëjtën vepër themeltare126 për arkitekturën vernakulare në veriun e Shqipërisë, e që ka shërbyer si udhërrëfyes për studiuesit e mëvonshëm të banesës në këtë hapësirë, Nopsca dëshmon rastin e ndërtimit të kullës unike, “dopiokullës” (kullave binjake) të bajraktarit të Nikajve, më 1914. Ajo përshkruhet si një kompleks i përbërë nga dy kulla identike për nga forma dhe madhësia, të lidhura ndërmjet tyre nëpërmjet një ure druri, të mbuluar, e cila shërbente për të kaluar nga njëra kullë në tjetrën, pa u pikasur nga jashtë. Sipas autorit, lindja e kësaj ideje në kokën e bajraktarit të asaj kohe, (një njeri që sigurisht nuk e kishte parë ndonjëherë Italinë e Rilindjes), dëshmon se përsosja e mjeshtrisë së ndërtimit të kullave “mund të ketë origjinë polifiletike” dhe se mund të jetë e gabuar që elementët perëndimorë të një zgjidhjeje teknike të dhënë nga ndërtuesit vendas të kullave, dëshmojnë patjetër origjinën e saj nga Perëndimi. Të njëjtin qëndrim, duke i mëshuar karakterit autentik që kullat e veriut të Shqipërisë kishin filluar të merrnin, Nopsca mban edhe për vetë emërtimin e kullës, që sipas tij përmendet nga shkrimtarët bizantinë që në shekullin XI, prandaj “nuk qe e nevojshme që turqit të shërbenin si ndërmjetës për ndërtimin e kullës”127.

Fig. 23. Kulla e Prek Calit, Vermosh, Kelmend, 1938. Foto: Jacqueline Benezech. Sipas: http://shekulli.com.al/fotot-e-rrallaprek-cali-dhe-kulla-e-tij-ne-vitin-1938-foto/

Etapa e tretë. Ndryshimi Shqipëria doli e shkatërruar nga LDB, me rreth 30 mijë të vrarë, 100 mijë të pastrehë e 18 mijë shtëpi të shkatërruara128, një pjesë e të cilave në Rajonin Verior-Verilindor të vendit. MIrëpo ende pa mbaruar njëra luftë, ndaj këtij Rajoni nisi një luftë tjetër: represioni që synonte nënshtrimin e asaj pjese të popullsisë që nuk i përkrahte sunduesit e rinj. Edhe një herë tjetër 126

Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925

127

Po aty.

128

Raymond Zickel, Walter R. Iwaskiw, “Albania, a country study”, 1992

www.go2albania.org

23 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

ishte radha e malësorëve, që për shkak të tipareve të karakterit të tyre, të përmendura më sipër129, të viheshin në shënjestër për shpronësime, burgime e vrasje të pashembullta130, ndërsa familje të tëra nga ky Rajon u internuan dhe në disa raste, në kullat e tyre shteti komunist strehoi njerëz të tjerë. Një pjesë e kullave më të mira që zotëroheshin nga bajraktarët e krahinave apo familjet e pasura, nëse nuk u dogjën apo rrafshuan si prona të “armiqve të popullit”, u shtetëzuan131, shpesh duke ndërruar funksion, për t’u përdorur si shkolla, zyra etj. Madje për të zhdukur konceptet fisnore, fjala kullë thuajse u zhduk nga literatura profesionale e arkitekturës gjatë periudhës së komunizmit. Të njëjtin fat patën në vazhdim edhe objektet e kultit, kishat, xhamitë, teqetë dhe manastiret, të cilat më së shumti u kthyen në qendra kulture, spitale e shkolla, por edhe magazine e stalla. Kjo përshtatje solli edhe modifikimin e tyre në eksterier dhe në interior. Në përgjithësi, kullave të tilla iu hoqën elementët mbrojtës (frëngjitë), duke i mbyllur fare, ose duke i zgjeruar në madhësinë e dritareve. Elemente të tjera të prekura nga ky ndryshim në fasadë ishin kreveti, qoshku ose divanhanja, të cilat u hoqën, u kthyen në ballkone, ose u mbyllën për të përfituar më shumë hapësirë të brendshme. Edhe kryqet mbi kulmin e çatisë së kullave dhe shtëpive të tjera, nisën të hiqeshin, paralel me prishjen ose maskimin me anë të një shtrese të hollë suvaje ose gëlqereje të simboleve të ngjashme fetare në qemerët dhe gurët e tjerë pranë derës së kullës. Megjithatë, rreth dy dekada më vonë, pati edhe një numër të caktuar kullash të cilat përgjithësisht u blenë ose u shtetëzuan dhe u morën në mbrojtje nga shteti, duke u shpallur Monumente Kulture. (Lexo seksionin “Gjendja Aktuale/Vlerat” dhe “Gjendja Aktuale/Mbrojtja” në këtë hulumtim.) Nga ana tjetër, etapa e tretë u shoqërua edhe me një valë ndërtimesh të reja objektesh banimi. Centralizimi i detyruar i ekonomisë, përmes krijimit të kooperativave bujqësore dhe ndërmarrjeve bujqësore, u shoqërua me rritjen e prodhimit, duke kontribuar në rritjen dhe barazimin e cilësisë së jetës në këto komunitete. Punësimi, sidoqë përkundrejt pagesave të ulëta, u bë i detyrueshëm edhe për gratë dhe vajzat, të cilat deri një dekadë më parë as që e mendonin të punonin krah burrave të panjohur të fshatrave të tjerë që bënin pjesë në të njëjtën kooperativë. Tashmë barazia e tyre me burrat garantohej me ligj132. Përhapje të paparë deri atëherë e të patejkaluar edhe sot në këto zona, pati sistemi arsimor dhe ai shëndetësor, ndërsa angazhimi “vullnetar” i të rinjve malësorë në aksione për ndërtimin e rrugëve dhe hekurudhave në krahinat e tyre, ose në pjesë të tjera të Shqipërisë ishte i detyrueshëm, ndërsa aksidentet fatale, si ai i një 14-vjeçareje nga Dukagjini133, propagandoheshin nga regjimi si modele për t’u ndjekur. Qendrat dhe vatrat e kulturës po ashtu angazhuan vendasit në aktivitete të tjera jashtë punës, edhe pse propaganda në funksion të edukimit të atij që quhej 129

Shih shënimet nr. 61, 62, 63

130

“Persekutimet gjatë regjimit komunist në Shqipëri”, 2019, gjetur më 23 Gusht 2021 në https://sq.wikipedia.org/wiki/Persekutimet_gjat%C3%AB_regjimit_komunist_n%C3%AB_Shqip%C3%ABri ; Kolec Topalli, “Persekutimi komunist në shkencat albanologjike” te “Hylli i Dritës”, Nr. 1, 2010, gjetur më 23 Gusht 2021 në https://www.observatorikujteses.al/persekutimikomunist-ne-shkencat-albanologjike/ 131 Athanas Gegaj and Rexhep Krasniqi, “Albania”, 1964 132

Bernd Fischer, “Albanian highland tribal society and family structure in the process of twentieth century transformation”, te “East European Quarterly”, Nr. 3, 1999 133 Arkivi Qendror Shtetëror i Filmit: Kinoditar për Shkurte Pal Vatën, rrugën e Malësisë së Madhe dhe elektrifikimin në Rrethin e Shkodrës, 1985, gjetur më 24 Gusht 2021, në http://www.aqshf.gov.al/?movie=905 ; Çelo Hoxha, “Abuzimi me një minorene: Shkurte Pal Vata”, 2013, gjetur më 24 Gusht 2021, në http://www.radiandradi.com/abuzimi-me-nje-minorene-shkurte-pal-vata-celo-hoxha/ www.go2albania.org

24 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

“njeri i ri” dominonte mbi artin dhe kulturën. Nga ana tjetër, u shtua trajtimi profesional i blegtorisë dhe bujqësisë, dy degët kryesore të ekonomisë në pjesën më të madhe të Rajonit të sotëm Verio-Verilindor. Në drejtim të peizazhit rural, u bënë ndërhyrje të studiuara në tarracimet e tokave, ngritjen e ledheve, sistemimin e shtretërve të përrenjve, hapjen dhe mirëmbajtjen e vazhdueshme të rrugëve veprave të ujitjes, si dhe u organizuarn aksione në shkallë kombëtare për pyllëzimin. Nga ky peisazh u zhdukën dalëngadalë, por përgjithmonë shtëpitë me trina thuprash, si dhe çatitë e mbuluara me kashtë etj., të tilla mbetën vetëm stallat e bagëtive, ose ndërtesat e tjera ndihmëse, pjesë të ansambleve arkitekturore. Të gjitha këto zhvillime dinamike në jetën e malësorëve – dhe sidomos frenimi deri në ndalje i fenomenit të gjakmarrjes – krijuan kushtet e duhura për një përparim të gjithanshëm në këto zona, që megjithatë, vazhduan të mbeteshin më të varfërat. Djemtë që shkonin ushtarë nuk vriteshin më në luftë dhe burrat nuk ngujoheshin për hasmëri, dhe kjo solli rritjen e numrit të familjeve të reja, pra të popullsisë edhe në këto zona. Prandaj, në këtë kontekst, ndërtimet e banesave të reja, herë në formë kullash, apo edhe shtëpi guri njëkatëshe, ishin të domosdoshme për të plotësuar nevojën në rritje për strehim, sidomos në kushtet kur lëvizja e lirë e njerëzve drejt qendrave të urbanizuara ishte e ndaluar. Të ngritura në formën e kullave tradicionale, ndërtimet e reja përqafuan mjaft elementë të rinj. Kështu, në disa raste, në qemerët e dritareve dhe të dyerve, guri u zëvendësua me arkitrarë modestë betoni, jo të gatshëm, por të derdhur gjatë ndërtimit. Po kështu, në kullat e ndërtuara gjatë kësaj periudhe vërehet një cilësi më e ulët e përpunimit të gurit. Tashmë vetëm gurët e qosheve të shtëpisë, ose në disa raste edhe qemerët e dyerve dhe të dritareve bëheshin me blloqe guri të gdhendur drejt, sepse pjesa tjetër e mureve ndërtohej me gurë të punuar trashë, e në ndonjë rast, edhe me përzierje gurësh dhe tullash (shih Fig. 24).

Fig. 24. Kullë në Ulaj, Theth, 2018. Foto: GO2

Me shtetëzimin dhe kolektivizimin e çdo pasurie dhe hapësire, përfshi pyjet dhe kullotat, për malësorët ishte më e vështirë nxjerrja e rrasave të gurit për çatitë, ndërsa prerja e pishave gjigante për t’i përpunuar më tej në furde për çatitë, u bë praktikisht e pamundur. Për ta www.go2albania.org

25 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

zgjidhur këtë mungesë të lëndës së parë për çatitë, u përdor një material industrial i quajtur “eternit”, me të cilin mbuloheshin zakonisht çatitë e fabrikave dhe objekteve të tjera të industrisë dhe tregëtisë. Ai ishte më i lehtë në manovrim dhe përdorim, si dhe jetontë me gjatë, ndonëse studimet e mëvonshme e dëshmuan të rrezikshme për shëndetin këtë përzierje fibrash të çimentos me asbestin134.

Fig. 25. Banesë në Vukël, Kelmend, 1989. Rast i veçantë i krevetit me shkallë në dy krahë. Grafika: S. Terezi. Sipas: Shpresa Prifti, “Kelmend” te “Gazeta Drita”, 1989.

Fig. 26. Banesë në Selcë, Kelmend, 1989. Grafika: S. Terezi. Sipas: Shpresa Prifti, “Kelmend” te “Gazeta Drita”, 1989.

Një aksion i quajtur Higjenizimi135, i cili pasoi luftën kundër fesë, ishte ndoshta fillimi i një ndryshimi rrënjësor për kullat dhe në përgjithësi banesën rurale në këtë Rajon. Sipas intervistave të shumta me banorët vendas në disa zona të Dukagjinit, ku ky aksion pati epiqendrën, fundi i viteve ’60-të të shekullit të kaluar shënon heqjen e bagëtive nga kati i parë i kullës, ose nga kthina e shtëpisë, në rastin e banesave njëkatëshe. Për ato pak bagëti që malësorëve u ishin lejuar të mbanin, u ndërtuan stalla të vogla në një distancë prej 10-15 metrash nga banesa. Funksionalizimi si ambient banimi i katit të parë të kullës, në shumë raste i bëri të panevojshëm krevetet, sepse tashmë hyrja për në kullë do të behëj përmes derës që më parë kishte shërbyer për bagëtitë, ndërsa për ngjitjen në katet e sipërme u ndërtuan shkallë të brendshme, gjë që solli ngushtimin dhe modifikimin e hapësirave të brendshme. Pak kulla të reja ndërtoheshin me shkallë të jashtme. Të panevojshme në realitetin e ri, frëngjitë nuk u aplikuan në asnjë ndërtim të ri, dhe e njëjta gjë ndodhi edhe me çikmatë. Megjithatë, disa banesa e ruajtën krevetin (shih Fig. 25 dhe Fig. 26) dhe elementët e tjerë funksionalë dytësorë, si qoshku ose divanhanja. Ndryshimi tjetër që solli aksioni i higjenizimit ishin tualetet, të cilat ose u modifikuan në mënyrë të përshtatshme me standardet e kohës, ose u nxorën jashtë banesës, në një distancë jo më të vogël se 10 metra, si dhe u mbyllën, duke i dhënë fund një epoke të palavdishme, kur disa prej tyre kishin vetëm çatinë136. 134

Odette Hardy-Hémery, “Éternit and the dangers of asbestos cement, 1922-2006”, 2009, gjetur më 23 Gusht 2021, në https://www.researchgate.net/publication/290291586_Eternit_and_the_dangers_of_asbestos_cement_1922-2006 135 Eltjana Shkreli, “Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth”, 2018 136

Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925

www.go2albania.org

26 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Ndryshimet ne interierin e banesave ishin gjithashtu drastike. Shkallët e brendshme, dyshemet, tavanët, tavolinat, shtretërit ose më së paku dyshekët, si dhe drita elektrike137 zëvendësuan paraardhëset e tyre shekullore. Zjarri nuk ndizej më në mes të dhomës, por në oxhak, ose në shporet (stufa) dhe tymi dilte jashtë përmes tubave. Shumica e enëve, që më parë ishin prej druri, tashmë u zëvendësuan me metal, qeramikë dhe qelq. Revolucioni Kulturor maoist pati efekt deri në veshjet kombëtare, të cilat propagandoheshin si të papërshtatshme për të punuar sidomos në bujqësi, dhe në vend të tyre u imponuan modelet kineze të veshjeve për fshatarët138, të cilat jepeshin nga sipërmarrjet shtetërore dhe kooperativat. Bashkë me elektrifikimin kishte mbërritur radioja, ndërsa në mes të viteve ’70 orendive iu shtua tek-tuk televizori. Duhet theksuar se një dëm të konsiderueshëm në banesat e vjetra prej guri, e sigurisht edhe kullat, kanë shkaktuar dy tërmete të mëdha që kanë prekur Rajonin Verior-Verilindor përgjatë kësaj periudhe kohore. Tërmeti i vitit 1967 në Dibër e Librazhd shkatërroi 177 fshatra139, duke shembur 10 mijë shtëpi140, një pjesë e të cilave kulla. Megjithatë shumica e tyre rezistuan, sikurse kishin bërë dhe bënë edhe pas tërmeteve të tjera141. Ndërsa tërmeti i vitit 1979 në Shkodër e Lezhë shkatërroi rreth 18 mijë shtëpi142, dëmtoi 5115 të tjera143, duke lënë të pastrehë gati 100 mijë njerëz. Mirëpo mobilizimi i mijëra specialistëve dhe punëtorëve, bëri që dëmet e këtyre tërmeteve të zhdukeshin në kohë rekord144. Ndërtimi i kullave dhe i banesave të tjera prej guri (shih Fig. 27) vazhdoi me ritme relativisht intensive deri në mesin e viteve ’80-të, kohë që përkon me kulmin e krizës ekonomike të regjimit. Zyrtarisht gjatë 40 vjetëve (1945-1985) në Shqipëri u ndërtuan rreth 232 mijë banesa private, një pjesë e të cilave në zonat rurale145. Ndërkohë banesat e ndërtuara pas kësaj periudhe e deri në fund të shekullit XX, janë të një cilësie më të dobët për shkak të mungesave të shumta. Me ndërrimin e sistemit politik më 1992, Rajoni Verior-Verilindor u la krejtësisht në harresë. Shteti i ri filloi t’i braktiste ngadalë shtetasit e vet edhe në qendrat urbane, gjë që çoi në përshpejtimin e degradimit të shërbimit shëndetësor, arsimit, energjisë elektrike, ujit, 137

“Kinoditar për elektrifikimin e Kelmendit”, 1968, gjetur më 24 Gusht 2021 në https://www.youtube.com/ëatch?v=VyJmegJEqKM ; Arkivi Qendror Shtetëror i Filmit: Kinoditar për Shkurte Pal Vatën, rrugën e Malësisë së Madhe dhe elektrifikimin në Rrethin e Shkdorës, 1985, gjetur më 24 Gusht 2021, në http://www.aqshf.gov.al/?movie=905 138 Arkivi Qendror Shtetëror i Filmit, “Zhurnal Nr. 38, 1963”, Kinoditar i Kinostudios “Shqipëria e Re” për ekspozitën e veshjeve në fshat”, 1963. Regjia: Ilo Pando. Gjetur më 25 Gusht 2021 në http://aqshf.gov.al/arkiva-kerko-12.html?movie=1976 139 “Lista e tërmeteve në Shqipëri”, 2021, gjetur më 5 Shtator 2021 në https://sq.wikipedia.org/wiki/Lista_e_t%C3%ABrmeteve_n%C3%AB_Shqip%C3%ABri ; Qendra Mbarëkombëtare e Koleksionistëve Shqiptarë, “30 November 1967, a powerful earthquake damaged the Districts of Dibra and Librazhd”, 2020, gjetur më 27 Gusht 2021 në https://www.qmksh.al/en/30-nentor-1967-nje-termet-i-fuqishem-demtoi-rende-dibren-e-librazhdin/ ; Gëzim Llojdia, ”Tërmeti i 30 nëntorit të vitit 1967 në Dibër dhe Librazhd ishte 7 ballë, por 8 ballë ishte uniteti”, 2019, gjetur më 27 Gusht 2021 në https://telegraf.al/dosier/gezimllojdia-termeti-i-30-nentorit-te-vitit-1967-ne-diber-dhe-librazhd-ishte-7-balle-por-8-balle-ishte-uniteti/ 140 Raymond Zickel, Walter R. Iwaskiw, “Albania, a country study”, 1992 141

Gazeta Shqip, “Pasojat e tmerrshme të tërmetit të 1979 në Shkodër”, 2019, gjetur më 27 Gusht 2021 në https://www.gazetashqip.com/2019/09/22/foto-pasojat-e-tmerrshme-te-termetit-te-1979-ne-shkoder/ 144 AQSHF, “Dhjetor 1967” dokumentar i Kinostudios “Shqipëria e Re për tërmetin e vitit 1967 në Dibër dhe Librazhd, 1968. Regjia: Shkëlzen Shala. Gjetur më 27 Gusht 2021 në http://aqshf.gov.al/archive/load/id/329 ; AQSHF, “Kinoditari Nr. 9, 1979”, Kinoditar i Kinostudios “Shqipëria e Re” për tërmetin e vitit 1979 në Shkodër dhe Lezhë, 1979. Regjia: Vllasova Musta. Gjetur më 27 Gusht 2021 në http://www.aqshf.gov.al/arkiva-179-4.html?movie=2183 145 Raymond Zickel, Walter R. Iwaskiw, “Albania, a country study”, 1992 www.go2albania.org

27 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

transportit etj146. Të detyruar nga këto kushte kur argëtimi i vetëm ishte televizioni147, një pjesë e banorëve emigruan jashtë vendit, ndërsa pjesa tjetër migroi drejt qyteteve, duke i lënë pa kujdes pronat dhe sidomos banesat e tyre në male. Ashtu sikurse kishte ndodhur shpesh përgjatë ekspeditave ndëshkimore apo sulmeve në shekujt e kaluar, shtëpi dhe fshatra të tëra u braktisën. Ndryshimi i vetëm me kohët e luftës ishte se në këtë rast, kullat nuk u dogjën e as u shkatërruan. Ata u lanë të rrënoheshin ngadalë përgjatë 10-15 viteve në disa zona - si Thethi apo Valbona, apo për 25-30 vite - si fshatra të tëra në Kelmend, Dukagjin148, Has, Dibër149, Mat e Mirditë. Në Theth, psh, popullsia në vitin 1989 ishte rreth 2000 banorë, kurse në vitin 2005 vetëm 17 familje150. Në disa raste emigrantët, por edhe të zhvendosurit brenda vendit, janë kthyer përgjatë viteve sa për t’i vënë një çati llamarine banesave të tyre, por ndërkohë, shumë kulla të tjera nuk e patën këtë fat.

Fig. 27. Kullë në Shllak, 2019. Foto: GO2

Etapa e katërt: Modernizimi Mijëvjeçari i ri e gjeti peizazhin rural të Rajonit Verio-Verilindor në një gjendje kaotike. Meqenëse prej më shumë se një dekade, por sidomos pas vitit 1997, shteti e kishte humbur kontrollin e territorit151, pati prerje dhe djegie pa kriter të pyjeve dhe kullotave, prerje të pemëve frutore dhe degradim të tarracimeve në kodra, prishje të sistemeve vaditëse dhe të 146

Sabri Laçi, Selman Sheme, “Shkaqet dhe pasojat e lëvizjes hapësinore të popullsisë në rrethet Shkodër dhe Malësi e Madhe gjatë periudhës 1990-1995”, te “Seminari i Dytë Ndërkombëtar Shkodra në Shekuj”, 1999 147 Bernd Fischer, "Albanian highland tribal society and family structure in the process of twentieth century transformation", te "East European Quarterly", Nr. 3, 1999; Sabri Laçi, Selman Sheme, “Shkaqet dhe pasojat e lëvizjes hapësinore të popullsisë në rrethet Shkodër dhe Malësi e Madhe gjatë periudhës 1990-1995”, te “Seminari i Dytë Ndërkombëtar Shkodra në Shekuj”, 1999 148 Sabri Laçi, Selman Sheme, “Shkaqet dhe pasojat e lëvizjes hapësinore të popullsisë në rrethet Shkodër dhe Malësi e Madhe gjatë periudhës 1990-1995”, te “Seminari i Dytë Ndërkombëtar Shkodra në Shekuj”, 1999 149 “Dibra e braktisur e plandosur në dorë të llumit dhe pa shpresë ….”, 2017, gjetur më 27 Gusht 2021 në https://publiktv.live/dibra-ebraktisur-e-plandosur-ne-dore-te-llumit-dhe-pa-shprese/ 150 Eltjana Shkreli, “Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth”, 2018 151

Bernd Fischer, "Albanian highland tribal society and family structure in the process of twentieth century transformation", te "East European Quarterly", Nr. 3, 1999 www.go2albania.org

28 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

ujëmbledhësve, lerave dhe vadave të ujit, shembje të pritave dhe shtretërve të përrejve dhe lumejve malorë, të tarracave në fshatra etj. Një pjesë e këtij dëmi kolosal dhe ende të pariparueshëm u shkaktua nga natyrë, një pjesë nga papërgjegjshmëria e disa individëve dhe një pjesë nga braktistja. Sa i takon banesave, degradimi i tyre është një proces që vazhdon ende (shih Fig. 44). Ato që nuk u shembën, u shpëtuan nga ndërhyrjet e përkohshme me çati llamarine të ngjyrave e cilësive të ndryshme, me panele sandwitch, plastmasa etj. Pjesa tjetër e kullave, sidomos ata të mbuluara me furde pishe, por edhe me rrasa guri dhe tjegulla, nisën të shembeshin ngadalë, që nga çatia, tavanet, dyshemet, dyert dhe dritaret, e deri te muret (shih Fig. 28, Fig. 29, Fig. 30, Fig. 31, Fig. 32 dhe Fig. 33). Dëmtime ose shembje të ndërtesave të vjetra mund të kenë shkaktuar edhe tërmetet e rëna çdo vit (2017, 2018, 2019) në disa zona të këtij Rajoni152. Kjo situatë që vazhdon ende, për disa zona të tjera më fatlume, nisi të ndryshojë për mirë rreth viteve 2005-2010. Ndërhyrja e një projekti për iniciativën turistike në Theth153 dhe më pas në Valbonë e Kelmend, i bëri vendasit të kuptojnë potencialet e territorit të tyre në funksion të zhvillimit ekonomik. Kështu, pas gati 20 vjetësh, në Alpet Shqiptare nisën të riktheheshin turistët dhe me kalimin e viteve, sidomos gjatë dekadës së fundit, numri i tyre u shtua aq shumë, sa nevoja për akomodimin e tyre u bë urgjente. Malësorët u kthyen në Alpe për të restauruar dhe rindërtuar kullat e tyre, si dhe për të ngritur ndërtesa të reja. Shumë ndërtesa. Ky është fillimi i asaj që në këtë hulumtim do ta konsiderojmë etapa e katërt e ndërtimit të kullave. Kullat e para që u rindërtuan (shih. Fig. 34 dhe Fig. 35) i qëndruan besnike arkitekturës tradicionale të zonave, edhe pse pati zgjerime të mëdha të kullave të tjera në përmasa (shih Fig. 36. Mirëpo në disa ndërtime të tjera, kullat u transformuan fuqishëm drejt modernizimit, duke përshtatur në kontekst vendor elementë të arkitekturës së vilave në Alpet Europiane (shih Fig. 37Fig. 36), ose edhe duke ndërtuar pa ndonjë model të caktuar arkitektonik (shih Fig. 38 dhe fig. Fig. 39). Në mungesë të kontrollit të territorit nga pushteti lokal dhe ai qendror, të legjislacionit përkatës, si dhe në presionin e kohës për të ndërtuar brenda muajit dhe pa lejen e autoriteteve, ky fenomen i tjetërsimit të modelit të kullës tradicionale përparoi me ritme të vrullshme. Politika e madhe zgjodhi Luginën e Matit për rrugën Durrës-Kukës, duke e shmangur Luginën e Drinit, të propozuar dhe lobuar nga grupe ekspertësh dashamirës në Shqipëri dhe Kosovë154. Ajo do t’i ekspozonte Alpet Shqiptare ndaj mundësive për zhvillim, por këto mundësi iu ofruan një zone gjithashtu të izoluar: Mirditës. Megjithatë, që prej viteve 2010 investimet në infrastrukturën rrugore të Rajonit Verior-Verilindor janë shtrirë drejt Valbonës, Kelmendit155, Thethit, Pukës etj, edhe pse afatet për ndërtimin e Rrugës së Arbërit janë shkelur me së paku 6 muaj156.

152

https://sq.wikipedia.org/wiki/Lista_e_t%C3%ABrmeteve_n%C3%AB_Shqip%C3%ABri

153

Eltjana Shkreli, “Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth”, 2018

154

Filip Guraziu, Anton Leka, Karl Kamsi, Eqrem Aga, “Korridori Adriatik-Alpe A.A. Lugina e Zhvillimit”, 2006

155

“Për pak javë pritet të përurohet rruga Tamarë-Vermosh”, 2016, gjetur më 25 Gusht 2021 në https://www.albinfo.ch/per-pak-jave-pritet-teperurohet-rruga-tamare-vermosh/ 156 Korresp. Rr. A., “Qeveria optimiste, Rruga e Arbrit hapet pas 6 muajsh”, 2020, gjetur më 25 Gusht 2021, në http://rrugaearberit.com/2020/11/06/qeveria-optimiste-rruga-e-arbrit-hapet-pas-6-muajsh/ ; Faqja Zyrtare e Qeverisë Shqiptare, “Rruga e Arbrit merr formë”, pa datë, gjetur më 25 Gusht 2021, në https://kryeministria.al/newsroom/rruga-e-arbrit-merr-forme/ www.go2albania.org

29 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 28. Kulla e Thepit, Curraj, Nikaj-Mertur, 2015. Marrë në internet.

Fig. 29. Kullë në Perlat, Mirditë, 2018. Marrë në internet.

Fig. 30. Kullë në Has, 2020. Foto: GO2

Fig. 31. Kullë në Rrogam, Valbonë, Tropojë, 2021. Foto: GO2

Fig. 32. Kullë në fshatin Macukull, Mat, 2021. Foto: GO2

Fig. 33. Kullë në Theth, 2018. Foto: GO2

www.go2albania.org

30 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 34. Kulla e Shpend Selimajt në Valbonë. 2021. Foto: ChwB Kosova

Fig. 35. Kulla e Tom Dragut në Lëpushë, Kelmend, 2019. Marrë nga interneti.

Fig. 36. Vila e Gjeçajve, Theth, 2020. Marrë nga: https://www.tripadvisor.com/Hotel_Review-g2706054-d2706057Reviews-Villa_Gjecaj-Theth_Shkoder_County.html

Fig. 37. Kulla e Poliajve, Theth, 2019. Marrë nga interneti.

Fig. 38. Banesë në Valbonë, 2021. Foto: Nicola Verdho

www.go2albania.org

Fig. 39. Strukturë akomoduese në Valbonë, 2020. Marrë nga interneti

31 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Sipas “Planit Kombëtar Sektorial të Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare”157, trendi i zhvillimit të turizmit për vitin 2031 vetëm në Alpet Shqiptare, mund të shkojë deri në 577.612 vizitorë në vit, për të cilët do të duheshin rreth 25-30 mijë shtretër. Përkundër këtij kësaj shifre jashtëzakonisht të lartë, ky dokument propozon zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, me një numër optimal prej rreth 12 mijë shtretër. Më në detaj, rreth gjysma e këtij numri shtretërish parashikohet të jenë në “bujtina, fjetina, fjetje & mëngjes dhe strehim alpin”. Ndërkohë, i njëjti Plan, në seksionin “Analiza e Përgjithshme e Rajonit”158 konstaton se në kohën kur punohej për këtë dokument, në Alpet Shqiptare kishte një total prej 2877 shtretërish, nga të cilët rreth 900 në Theth e gati po aq në Valbonë, ndërsa pjesa tjetër në Kelmend, Lekbibaj e gjetkë. Mirëpo ritmi me të cilin eci ndërtimi për të përballuar kërkesën e lartë për akomodim, bëri që vetëm 1 vit më vonë, në Theth, psh, të numëroheshin 1200 shtretër159. Kështu, modeli i një zhvillimi të qëndrueshëm, të planifikuar në “Planin Sektorial” të sipërpërmendur, rrezikon të dalë jashtë kontrolli, sepse duke parë përfitimet ekonomike që vijnë nga turizmi, malësorët vazhdojnë të ndërtojnë struktura të reja akomoduese. Edhe pse disakatëshe, ndërtesat e reja, sidomos në tre prej zonave me zhvillimin më të madh të turizmit: Kelmend, Theth e Valbonë, kanë gjithnjë e më pak elementë arkitetkurorë të ngjashme me kullat. Muret prej guri janë gjithnjë e më të rralla, pasi janë zëvendësuar masivisht me tullat. Për të maskuar përdorimin e tullave, e ndonjëherë edhe të blloqeve të betonit, e ndoshta duke ndjekur modelin e dhënë nga një investim qeveritar në Tamarë, fasadat vishen me pllaka guri aspak estetike e sidomos jotradicionale. Të tilla janë edhe fasadat e veshura me dru – po për të njëjtin qëllim. Nuk mungojnë ndërkohë edhe fasadat e tëra transparente, me xham, por edhe fasadat me pllaka të errëta qeramike, si në rastin e ndërtesës 10 katëshe – më e ekzagjeruara e ndërtuar deri në këtë Rajon (shih Fig. 40) Një tjetër ndërtesë e ngritur në raport të zhdrejtë me ndërtimet tradicionale në zone, sidoqë në formën e një kulle gjigante, është edhe kjo stukturë hoteliere që shfaqet në Fig. 41.

Fig. 40. Njësi akomoduese në Luginën e Valbonës, 2021. Sipas: https://twitter.com/ElvisPonari/status/1394972019142320129

157

Fig. 41. Njësi akomoduese në Vermosh, 2019. Foto: GO2

Fondi Shqiptar i Zhvillimit, “Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare 2017-2030. Plani i Zhvillimit të Sektorit”, 2017

158

Fondi Shqiptar i Zhvillimit, “Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare 2017-2030. Analiza e Përgjithshme e Rajonit”, 2017 159 Eltjana Shkreli, “Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth”, 2018 www.go2albania.org

32 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Plani i ndërtesave nuk është më katror, drejtkëndor, e as L apo T, por shkon deri te format zikzake. Çikmatë, sidoqë të rralla në këto zona, tashmë nuk aplikohen fare, ndërsa divanhanja, qoshku apo kreveti gjenden të aplikuara në forma, mënyra, materiale dhe përmasa gati qesharake në raport me arkitekturën tradicionale. Me balustradat (kangjellat) prej hekuri, duralumini e xhami, në mjaft raste, ato më shumë u ngjajnë ballkoneve të apartamenteve luksoze në metropole. Janë tepër të rralla ndërtesat e reja, qofshin në formën e kullave, të cilat përdorin ende rrasa guri apo tjegulla për mbulimin e çative, sepse fletët e llamarinave apo panelet sandwitch gjenden rëndom, kurse format e çative, si dhe ekzagjerimet me numrin dhe madhësinë e baxhove (dritareve) në to (shih Fig. 42), janë gjithnjë e më të shpeshta. Edhe gardhet me thupra, shkurre e hunj gjenden po ashtu rrallë, ndërsa fugat e mureve rrethuese me gurë të thatë, herë-herë shfaqen të mbushura me llaç.

Fig. 42. Kullë në Gur të Bardhë, Mat, 2018. Sipas: DRTK Shkodër

Fig. 43. Pamje e brendshme e Kullës së Sadri Lukës, ku janë ruajtur ndarjet e kthinave, dyshemeja etj., Theth, 2019. Marrë nga interneti.

Ky ndërrim i menjëhershëm, i vrullshëm i funksionit të kullave nga banimi në akomodim në shërbim të turizmit, ka transformuar jo vetëm peizazhin rural, eksterierin e kullës, por edhe interierin e saj dhe vetë stilin e jetesës. Kjo ka çuar në rrallimin e ndërtesave ndihmëse që përbëjnë ansamblin arkitektonik, si stalla, koshi i drithit, hambari etj, sepse malësorët që merren me turizëm thuajse e kanë braktisur blegtorinë dhe bujqësinë. Gjithashtu edhe tualetet jashtë kullës janë zhdukur, duke e zhvendosur brenda pas rikompozimit të hapësirave të mbyllura. Në kullat e restauruara apo edhe të rindërtuara në mënyrë tradicionale, është ruajtur ndarja e hapësirës së brendshme në dy ose më shumë kthina, tavanet e drurit të dekoruara në mënyrë artizanale e madje edhe dyshemetë prej dërrase të trashë, si në Kullën e Sadri Lukës (shih. Fig. 43), e cila është ndër modelet e mira në këtë drejtim, por në mjaft ndërtime të reja, hapësirat e brendshme janë unifikuar me ato të banesave apo edhe të hoteleve në qendrat urbane. Të njëjtin fat kanë patur edhe orenditë dhe pajisjet tradicionale, të cilat janë zëvendësuar me orendi dhe pajisje moderne të teknologjisë së lartë, si kondicionerët, kaldajat për ngrohje qëndrore, impiantet diellore e çdo gjë tjetër që gjendet në metropole, pa llogaritur televizionin kabllor dhe internetin satelitor. Kërkesat e papërshtatshme të një kategorie vizitorësh në Alpe160 po çojnë gjithashtu në transformimin e kuzhinës vendase. Këto kërkesa po imponojnë futjen në menutë e bujtinave malore të picave dhe prodhimeve të detit, ndërsa 160

Lexo edhe pjesën “E ardhmja e kullave/Rekomandimet për vizitorët” në këtë hulumtim.

www.go2albania.org

33 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

dalëngadalë po lihen pas dore edhe ritualet tradicionale. Megjithatë, pavarësisht se me koston e humbjes së parikuperueshme të një pjese të trashëgimisë së prekshme dhe të paprekshme kulturore, malësorët duket se po e gjejnë të ardhmen e tyre ekonomike te turizmi, edhe pse më 1999, Fischer shkruante se “malet nuk kanë të ardhme ekonomike”161. Një tipologji e re ndërtimi ka ardhur në disa prej destinacioneve turistike të Rajonit VeriorVerilindor, sidomos në Malësinë e Gjakovës (Lugina e Valbonës etj), në Theth, Vermosh, Kukës etj. Janë shtëpizat e vogla prej druri, tipike alpine, të realizuara estetikisht bukur dhe me materiale cilësore, por jotradicionale. Në shumicën e herëve ato janë njëkatëshe, të ngritura nga toka përmes një platforme gurësh dhe betoni 70-100 cm, por nuk mungojnë dhe struktura më të mëdha me 1 kat e gjysëm, 2 e më shumë kate. Nga ana tjetër, situata në zonat ku turizmi nuk ka depërtuar ende, apo është në fillimet e veta paraqitet më pozitive, pasi restaurimet kanë prekur kryesisht materialin e çative, madhësinë e dritareve, betonizimin e kornizës përreth mureve të ndërtesave dhe oborreve etj. Megjithatë, përvoja e katër lokacioneve më të promovuara të turizmit në Alpe (përfshi edhe “Lumin e Shalës” përgjatë Drinit), na shtyn të dyshojmë, se nëse edhe në zonat e tjera të Rajonit do të vazhdojë të mungojë vëmendja institucionale dhe vetëdijësimi për vlerat e trashëgimisë ndërtimore – banorët do të rendin pas modelit të katër destinacioneve të mësipërme. Ndonëse nuk ka ende një bazë të dhënash për numrin e ndërtimeve të reja, qoftë në zonat e zhvillimit të turizmit masiv, apo edhe në zonat e tjera të Rajonit Verior-Verilindor ku ende nuk ka mbërritur turizmi, këto transformime janë ende në proces që prej një dekade. Ky modernizim është në fakt një shtresëzim më shumë në historikun e gjatë të kullës dhe banesës rurale. Çështja është nëse ky shtresëzim do të mund të prodhojë një tipologji tjetër kulle, e cila do të bashkëjetojë përkrah kullave tradicionale, ashtu si këto të fundit bashkëjetuan ndër shekuj me shtëpitë e vogla prej guri, druri, thuprash e balte.

161

Bernd Fischer, "Albanian highland tribal society and family structure in the process of twentieth century transformation", te "East European Quarterly", Nr. 3, 1999 www.go2albania.org

34 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

TIPOLOGJITË

Fig. 44. Vendbanim me shumë kulla të braktisura, të degraduara. Salcë, Nikaj-Mërtur, Malësi e Gjakovës, 2014. Foto: Abdullah Diku

Kulla, si banesë e fortifikuar rurale mbetet simbol i një sistemi shoqëror mesjetar të bazuar te “fisi”. Gegnia, si pjesë e këtij hulumtim, i përket 10 fiseve të paraqitura në hartë162 (shih Fig. 2), të cilat janë: Malësia e Madhe (Kelmendi), Dukagjini, Malësia e Gjakovës, Hasi, Luma, Puka, Mirdita, Zadrima, Mati dhe Dibra, prandaj edhe ky hulumtim trajton banesën në këtë territor, që sikurse thamë më lart, shtrihet në Rajonin Verio-Verilindor të Shqipërisë. Kulla i përkiste familjeve të sundimtarëve apo të prijësve në kështjellat mesjetare. Banesa e fortifikuar fshatare, kulla, që në varësi të pasurisë së pronarit mund të ishte e madhe apo e vogël (herë-herë edhe 12 apo 20 m2), në jug paraqitet si një kullë dyshe e bashkuar nga një trakt njëkatësh, ndërkohë që në malësitë e veriut është gjithmonë një kullë katrore dhe e sertë, me një çati me majë të ngjeshur, nën ahrin e së cilës strehoheshin bagëtitë163.

162

Carleton Stevens Coon, “The Mountains of Giants: A Racial and Cultural Study of the North Albanian Mountain Ghegs”, 1950

163

Eqrem Bej Vlora, Marie Amelie von Godin, "Kontribute në historinë e sundimit turk në Shqipëri: një Skicë Historike", 1956. Titulli i origjinalit "Beiträge zur Geschichte der Türkenherrschaft in Albanien: Skizze eine historische", Përktheu: Afrim Koçi, 2010. www.go2albania.org

35 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

2.1. Vështrim gjeografiko-historik i shpërndarjes së banesave rurale Hulumti trajton dy nënrajonet e mëdha, nënrajonin Verior (Malësi e Madhe, Dukagjin, Malësi e Gjakovës, Pukë) dhe atë Verilindor (Has, Lumë, Mat, Dibër e Mirditë). Malësia e Madhe, Dukagjini dhe Malësia e Gjakovës janë bërthama e Alpeve Shqiptare, masivi i të cilit përshkohet nga lumenj e përrenj të shumtë, duke krijuar lugina e kanione ku edhe janë ngritur shumë vendbanime (shih Fig. 44). Për fshatrat buzë luginave, prania e ujit favorizonte zhvillimin e bujqësisë, ndërsa te fshatrat e vendosura në shpate malesh zhvillohej më shumë blegtoria për shkak të kullotave alpine. Territori shkëmbor kushtëzonte hapjen masive të tokave të bukës, përveç se në ato pak tarraca që i hapnin rreth e rrotull banesës. Ndërsa në zonën e Pukës, edhe pse terreni nuk është aq i thepisur sa në masivin e Alpeve, përsëri malet janë të vështira për t’u aksesuar, prandaj vendbanimet janë vendosur kryesisht në luginën përgjatë Drinit dhe degëve të tij, prej nga përhapeshin në brendësi të krahinave. Ekonomia e kësaj zone mbetej e përzier mes blegtorisë dhe bujqësisë. Gjeografikisht Hasi ndodhet në një rrafshnaltë që zbret nga malet drejt luginës së ngushtë të Drinit, ndërsa Luma përshkohet mes për mes nga Drini i Zi, prandaj edhe ka kushte më të mira për zhvillimin e bujqësisë. Banorët e Hasit merreshin pak me bujqësi e pak me blegtori, por më shumë përballonin jetesën përmes punimit të drurit dhe zejeve.

Fig. 45. Vendbanim në Mat, 2021. Marrë nga interneti.

Masivi verior-lindor përfshin Dibrën, Matin dhe Mirditën, si vargmale me drejtim veri-jug të cilat ndërpriten herë pas here duke krijuar rrafshnalta, si ajo e Macukullit, luginën e Drinit të Zi, të Matit, të Bulqizës etj. Qafat e maleve dhe luginat e lumenjve e të përrenjave kanë shërbyer si urë lidhëse mes këtyre zonave. Edhe në këtë nënrajon, vendndodhja pranë luginave favorizonte bujqësine, por megjithatë banorët merreshin edhe me blegtori e zeje, apo punimin e gurit. Dokumentat kadastrale të shekullit XV-XVI164, por edhe m֝ë vonë165, dëshmojnë se në viset veriore, nga vëllazëritë e ndryshme ishin krijuar vendbanime të qëndrueshme, shumë prej të cilëve mbanin emrin e kreut të vëllazërisë (shih Fig. 45).Nje dukuri tjetër e dokumentuar në 164

Selami Pulaha, “Defteri i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485”, 1974;

165

Siegfried Gruber, “The Albanian Census of 1918”, 2003, gjetur më 7 Gusht 2021, në http://www-gewi.uni-graz.at/seiner/index.html

www.go2albania.org

36 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

këto zona ishte ekzistenca e vendbanimeve të dyfishta nga e njëjta vëllazëri, njëra në viset malore dhe tjetra në fisët fushore, ku një pjesë e vëllazërisë ishtë ngulitur pranë kullotave dimërore166. Kështu, andej nga shekulli XVII, me rritjen e popullsisë dhe shtimin e vendbanimeve, një pjesë e fushave të shpopulluara u kthyen në moçale e pyje, të cilat ekzistuan deri vonë dhe u thanë pas LDB167, megjithëse blegtorët e maleve vazhduan t’i përdornin ato si kullota dimërore. Me kohë, andej nga gjysma e parë e shekullit XIX168, një pjesë e kësaj popullsie u vendos përfundimisht në viset fushore. Për këtë arsye fushat bregdetare ruajtën shumë tipare të ngjashme të kulturës materiale dhe shpirtërore me ato të malësive përreth, gjë që i bashkon ato në të njëjtin grup tipologjik, pavarësisht nga karakteri i ndryshëm i relievit dhe deri diku edhe i ekonomisë. Falë këtij rendi zakonor e shoqëror, edhe vendbanimet në tërë këto zona i përkasin tipologjisë së shpërndarë dhe me lagje. Shpesh lagjet mbajnë emra familjesh, gjë që tregon se këto nukle urbane kanë zanafillën e vet nga një ose disa familje farefisnore. Në shumë raste vendasit njohin si më të vjetër, aty ku zuri fill fshati një bërthamë ose një lagje të caktuar. Me rritjen e popullsisë, qoftë nga shtesat natyrore, qoftë nga të ardhurit, bërthama e vjetër zgjerohet. Por në kushtet e një terreni të vështirë, i cili siguronte të ardhura të pakta, zgjerimi i bërthamës së vjetër kishte një kufi, tejkalimi i i të cilit do të kërkonte troje të reja banimi – pra këto troje populloheshin si nga të ardhur të rinj, ashtu edhe nga pjesë familjesh të vjetra që ishin ndarë.169 Sa i takon tipologjive kryesore të banesave, nënrajonet paraqiten si më poshtë (shih Fig. 46): -

166

Malësia e Gjakovës - banesa tip kullë me divanhane / me çikma / me krevet Malësi e Madhe / Dukagjin - banesa tip kullë me krevet / më rallë me çikma Puka - banesa me kat / banesa çardak / banesa kullë me karollhane Has - banesa tip kullë me divanhane / banesa me kat Luma - banesa me krevet në dy katet (çardak) / banesa me çikma Mirdita - banesa tip kullë me çikma Mat - banesa tip kullë me çikma / banesa me qoshk Dibër - banesa tip kullë me çikma / banesa me qoshk / tepër pak banesa me teliz

Theodore Ippen, “Die Gebirge des nordwestlichen Albaniens”, 1908

167

Kastriot Dervishi, “Këneta e Thumanës u tha për 3 vjet nga të burgosurit politikë”, 2019, gjetur më 1 Shtator 2021, në https://www.55news.al/dossier/item/232469-keneta-e-thumanes-u-tha-per-3-vjet-nga-te-burgosurit-politike 168 Besnik Sula, “Shkodra në vështrimin demokrafik të popullsisë së saj deri në vitin 1900”, te “Seminari i Dytë Ndërkombëtar Shkodra në Shekuj”, 1999 169 Aleksandër Meksi, Apollon Braçe, Emin Riza, Gjerak Kariskaj, Pirro Thomo, “Historia e arkitekturës në Shqipëri”, 2016 www.go2albania.org

37 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 46. Shpërndarja e tipologjive të banesave në Rajonin Verior-Verilindor. Përshtatur për këtë rajon sipas grafikave të tipologjive të banesave te Pirro Thomo, “Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore”, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, 1981. Punoi: GO2 www.go2albania.org

38 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

2.2. Ansambli arkitektonik Ansambli arkitektonik mbetet një njësi e rëndësishme e kompozimit urban, i cili ndryshon varësisht nga vendndodhja në zonë fushore apo malore, nga ekonomia e familjes e orientuar drejt bujqësisë apo blegtorisë, si dhe nga numri i anëtarëve të familjes apo i familjeve (kurorave) brenda fisit. Ansambli arkitektonik është një sipërfaqe toke e rrethuar, në qendër të të cilit ndodhet banesa (kulla), e rrotull janë ndërtimet ndihmëse, tualetet, tokat e bukës, vendet e përpunimit të produkteve bujqësore e blegtorale (shih Fig. 47). Formën e çrregullt të ansamblit arkitektonik e përcakton terrenit dhe kufiri i pronësisë. Në Dukagjin, Malësi të Madhe, Pukë (shih Fig. 48) e Mirditë, ansamblet gjenden të rrethuar me gardhe me thupra, hunj apo degë pemësh + (gardhiqe), ndërsa në Dibër (shih Fig. 49 dhe Fig. 50), Mat dhe në zonat e Malësisë së Gjakovës (shih Fig. 51), gjendet edhe me mure të larta guri mbi 2m e të trasha deri në 1m – shenjë kjo e mbrojtjes nga sulmet170.

Fig. 47. Ansambël arkitektonik në fshatin Vranisht, Has. 1. Shtëpia e zjarrit 2. Shtëpia e miqve 3. Qilerët 4. Koshar misri 5. Çarraniku i bulmetit 6. Hambari 7. Kopështi i perimeve 8. Portat e oborrit 9. Pusi me koritën 10. Vatha për bagëtinë 11. Ndërtimi i ri i familjes. Ndërtim kryesor që formon qendrën kompozicionale të kompleksit, është shtëpia e zjarrit, ndërtimet e tjera banimi ose ekonomike e rrethojnë atë. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

170 Zabit Lleshi, “Kulla e Salë Markës në Zogjej, dëshmi të historisë sonë të lavdishme dhe të mjeshtrisë së ndërtimit të banesave të tipit fortifikatë”, 2020, gjetur më 1 Shtator 2021, në https://bit.ly/3EnCBRk www.go2albania.org

39 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Ansamblet arkitektonike, të cilat gjenden edhe në vendbanime të tjera të veriut të Shqipërisë, kanë tërhequr edhe më herët vëmendjen e studiesve të arkitekturës dhe jo vetëm. Kështu, më 1925, “Nopsca171 e trajton ansamblin arkitektonik (shih Fig. 15) me fjalët “shtëpi të kombinuara” (“Kombinierte Hauser”). 60 vjet më vonë, P. Thomo172 i referohet me “oborri i banesës”, ndërsa më 2013, në “Light and Shadow” emërtohet “kompleksi i shtëpisë” (house compound)173.

Fig. 48. Ansambël arktiktonik në fshatin Qelëz, Pukë. 1. Banesa kryesore e familjes 2. Ndërtim i përkohshëm për banimin e një çifti, 3. Kasollë 4. Mulli i vogël i familjes 5. Koshari i drithit 6. Çaraniku i bulmetit 7. Vend për larje teshash 8. Kopësht me perime dhe pjergullatë 9. Shkallë, kalim gardhi; Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Në qendër të ansamblit arkitektonik ndodhet kulla - sa më e pasur familja, aq më të lartë e ndërtonte kullën. Kjo banesë kishte funksionin e shtëpisë së zjarrit, dhomat e fjetes dhe odës së miqve. Në shumë ansamble, elementët funksionalë të banimit janë edhe të ndara, si modeli në Vranisht, Has të Kukësit, ndërsa pjesa më e madhe më vonë kanë ardhur duke i përfshirë tërë këto hapësira brenda kullës. Në një distance 15-50 m larg kullës ndodhet stalla e bagëtive (banorët e quajnë “tbani”), një ndërtesë guri me mblojë dërrase e cila shërben për strehimin e gjëse së gjallë. Në ansamblet e Hasit e Lumës (shih Fig. 47) gjendet e ndërtuar vetëm me dërrasë ose model pojatë, që është skelet druri i mbuluar me degë për kullimin e ujërave (shih Fig. 54) Në disa ansamble ka edhe vathë bagëtish, vendqëndrimi ditor i bagëtive, një sipërfaqe e rrethuar me gardh dhe lug uji. 171

Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925

172

Aleksandër Meksi, Apollon Braçe, Emin Riza, Gjerak Kariskaj, Pirro Thomo, “Historia e arkitekturës në Shqipëri”, 2016

173

Galaty M. L., Lafe O., Lee W. E., Tafilica Z., “Light and Shadow - Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania”, 2013

www.go2albania.org

40 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 49. Ansambël arkitektonik në Radomirë, Dibër. 1. Banesa 2. Vatra dhe quri i bulmetit 3. 4. Pojata 5. Gazhdari 6. Depoja e druve 7. Porta kryesore 8. Porta e kopshtit Ndërtimet ndihmëse janë mbledhur rrotull banesës, pothuajse ngjitur me njëri-tjetrin duke krjuar ansamblin arkitektnik që është i shtruar me kalldrëm, prej ku banesa zë vendin qendror. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 50. Ansambël arkitekonik në fshatin Bellovë, Dibër. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini www.go2albania.org

41 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 51. Bujan, Malësia e Gjakovës Tiparet mbrojtëse theksohen edhe më tepër kur ansambli rrethohet me mure guri. Hyrja në banesë është e vetme dhe shkallët përfshihen brenda.

Koshi i drithit apo misrit (ndryshe e quajnë “koçeku”) ndërtohet prej thuprash dhe shërben për depozitimin e ushqimit të bagëtive (misrit) (Shih Fig. 52) dhe ndërtohen me gardh, me dërrasa ose me thupra – kanë forma të ndryshme me bazë rrethore, drejtkëndore dhe të zgjatura në lartësi, ndërsa poshtë kanë një deriçkë prej nga nxirret ushqimi për bagëtitë. Objekti apo enë prej druri ku ushqehet bagëtia quhet grazhd, ndërsa uji i shërbehet në një tjetër objekt që quhet lug. Të dyja mund të jenë prej druri, por mund të gjenden edhe prej guri, ose materialesh të tjera.

Fig. 52. Dy tipe të ndryshme koshi për misrin në fshatra të Pukës. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

www.go2albania.org

42 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Ambientet ndihmëse për bujqësinë ose blegtorinë janë kryesisht në zonën verilindore, si psh: çarraniku i bulmetit, vatra ku gatuhet zakonisht gjatë stinës së verës. Kthina ngjitur me të përdoret zakonisht si qur bulmeti (shih Fig. 55), ku përpunohen dhe ruhen produktet blegtorale. Tokat e bukës janë ngjitur dhe mbillen perime dhe pemë frutore. Koteci i pulave dhe kolibja e qenit ndodhen mjaft pranë kullës, ndërsa mullarët e sanës në shumë raste rrethohen me gardhe. Më tej janë turra e druve për gatim, si dhe për ngrohje në dimër, tavolina me stola të sajuar prej cungjesh druri, fuçi prej druri, hambarë për veglat e punës të sajuar me dërrasa në strukturën mbajtëse apo në mblojë etj.

Fig. 53. Çarranik bulmeti i ndërtuar ngjitur me murin e banesës.

Fig. 54. Pojatë e ndërtuar me skelet druri dhe e mbuluar me me degë për kullimin e ujrave. Pamje, Planimetri dhe prerje. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 55. 1.a Vatra 1.b Quri i bulmetit 2. Pojata Vatra ku gatuhet zakonisht gjatë stinës së verës. Kthina ngjitur me të përdoret zakonisht si qur bulmeti, ku përpunohen dhe ruhen produktet blegtorale. Hapësira nënçati përdoret zakonisht për depozitimin e barit. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini www.go2albania.org

43 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Në oborr kalon vija e ujit dhe korita ku pijnë ujë bagëtitë, ndërsa në raste më të rralla, si në Lumë e Has, ka edhe pus, i cili rrethohet me skelet druri, e në rastin e familjeve më të pasura mund të gjendet mulli me ujë horizontal brenda kësaj hapësire. Govata prej druri është vendi për larjen e rrobave, që zakonisht vendoset pranë pusit ose vijës së ujit. Gardhet janë të dendura për të penguar kalimin e kafshëve që mund të dëmtojnë kulturat bujqësore, pemët apo edhe lulet. Pjesë e gardhit është edhe kapërcelli, një shkallë dyshe e bërë me hunj ose dërrasa në të dyja anët e gardhit, e që shërben për për të kaluar njerëzit nga një anë në tjetrën (shih Fig. 56). Tokat e bukës ndodhen kryesisht rreth e rrotull ansamblit. Ato janë të pakëta sepse terreni i vështirë nuk e favorizon përftimin e tyre (shih Fig. 57). Përgjatë shekujve, tualetet janë zhvendosur përgjithësisht jashtë shtëpisë, për shkak të higjenës nga mungesa e kanalizimeve. Ato përbëheshin nga një ndërtim mjaft i thjeshtë me dërrasa 1mx1mx1.7m, rreth 10-12m larg kullës.

Fig. 56. Kapërcell në një gardh me degë pemësh e shkurre, Theth, 2018. Foto: GO2

Fig. 57. Kompleks arkitektonik në afërsi të tokave të bukës, Brisë, Nikaj-Mertur, 2014. Foto: Abdulla Diku

2.3. Tipologjitë e banesës rurale në Rajonin Verior-Verilindor sipas elementit parësor

Si banesë e fortifikuar rurale me 2, 3 ose 4 kate, kulla u përkiste kryesisht familjeve të pasura të zonës apo prisjësve të bajrakëve, prandaj ndërtohej në vende të ngritura me qëllim zotërimin dhe kontrollin e të gjithë territorit dhe mbrojtjen e nga sulmet. Gjurma e kullës ishte relativisht e vogël në bazë (minimumi 7x 8m) dhe e ngritur në lartësi 2-3-4 kate, me çati (mblojë) kryesisht prej furdesh druri, rrasash guri apo tjegulla, me një kënd pjerrësie relative prej 18/33° deri në 45/70° varësisht prej terrenit dhe reshjeve të dëborës. Dritaret dhe frëngjitë shërbenin për vrojtim (shikim), ndërsa elementet dytësorë funksionalë që bëjnë lidhjen e brendisë së banesës me pamjen e jashtme apo panoramën, si kreveti, telizi, divanhanja, çikmaja apo qoshku ishin pjesë kompozicionale e kullës mbi katin përdhe. Funksioni brenda kullës ndahej sipas kateve: në fillesa ahri apo kati përdhe shërbente si strehë për bagëtitë, kati i parë përmbante vatrën e www.go2albania.org

44 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

zjarrit rreth së cilës organizohej jeta e përditshme e familjes dhe kati i dytë ishte oda e miqve. Sa më lart, aq më fushëpamje nga kulla drejt peisazhit, më shumë dritë dhe kryesisht atje qëndronin edhe çikmaja, divanhanja, telizi apo qoshku. Pamja e kullave ishte kryesisht e sertë, për shkak të monumentalitetit të saj në formë, materialit prej guri ngjyre gri apo kuqërremtë, si dhe drurit në përbërje të elementëve dytësor funksional, çative me furde që me kalimin e kohës ndërronin ngjyrë duke u njësuar me grinë e gurit – dhe duke sjellë një shkrirje të ngyrës së banesave me tonalitetet e terrenit. Larmia e madhe e kullave në Rajonin Verior dhe Verilindor mbetet një pasuri e madhe e trashëgimisë kulturore, e cila përmban tipologji të ndryshme banesash, që kanë ngjashmëri në funksion dhe formë. Sipas elementit parësor funksional që përcaktohet nga organizimi i brendshëm i planimetries, dallohen: Banesa në formë katrore me një raport brinjësh 1-1,2. Këto llojë kullash janë më të hershmet dhe i gjen në çdo krahinë. Ata i përkisnin kryesisht të parëve të zones, sepse ishin të kufizuara në bazë, por të larta në vertikalitet. Forma katrore në shumicën e rasteve është e lartë 2 kate ose 3 kate me çati në formë piramidale, ose dyujëse e mbuluar me furde pishe. Kjo formë kishte vetëm një ambient dhe në një kthinë komunikonte me shkallë lëvizëse druri. Lartësia e katit nuk arrin më shumë se 2,2m2,6 m. Përgjithësisht kur ishte 3 katëshe ose më shumë, i përkiste një familjeje të pasur. Deri para aksionit të Higjenizimit, kati përdhe shërbente për gjënë e gjallë, ndërsa kati i parë për banim e kati i tretë ishte për miqtë174.

Fig. 58.Kulla e Zunës, Sohodoll, Dibër, ndërtuar më 1827. Marrë nga interneti.

174

Fig. 59. Kulla e Pashajve ne Gjocaj te Selites, Mirditë. Marrë nga interneti.

Eltjana Shkreli, “Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth”, 2018

www.go2albania.org

45 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 60. Kulla e Zef Koçekut, Theth, Dukagjin, 2018 Foto: GO2

Fig. 61. Kulla e Sali Manit, Bujan Tropojë, Malësi e Gjakovës. Marrë nga interneti.

Fig. 62. Kullë në Valbonë, Tropojë, Malësi e Gjakovës 2021. Foto: GO2

Fig. 64. Kullë në Marnikaj, Dukagjin. Marrë nga interneti.

www.go2albania.org

Fig. 63. Kulla e Perlekës Fushë-Lurë, Dibër. Marrë nga interneti.

Fig. 65. Kullë në Theth, 2018. Foto: GO2

46 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Banesa ne formë drejtkëndëshe, kjo mbetet forma më e përhapur në të gjitha krahinat. Këto lloj kullash arrijnë kryesisht 2 kate ose 3 kate (shih nga Fig. 66 deri te Fig. 73).

Fig. 66. Kullë në Ndërlysej, Theth, Dukagjin. Marrë nga interneti.

Fig. 68. Kullë në Tropojë, Malësi e Gjakovës

Fig. 70. Kullë në Shllak, 2018. Foto: GO2

www.go2albania.org

Fig. 67. Kullë në Nikaj-Mërtur. Foto: Shpresa Smajli

Fig. 69. Kulla në Nikaj Mertur.

Fig. 71. Kullë në Çerem, Valbonë, Malësia e Gjakovës. Foto: GO2

47 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 72. Kulla të Rrethit të Epërm, Rubik, Mirditë

Fig. 73. Kullë në Qelëz, Pukë. Marrë nga interneti.

www.go2albania.org

48 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Banesa në formë L. Këto banesa janë më të rralla, e kryesisht janë shtesa të kryera me zgjerimin e familjeve. Lloje të tilla gjenden më shumë në Dukagjin dhe Malësi e Madhe (shih Fig. 74), por nuk mungojnë raste me të rralla si ato në Has (shih Fig. 75).

Fig. 74. Kullë në Lëpushë, Kelmend, 2019. Marrë nga interneti.

Fig. 75. Kullë në Has, 2020. Foto: GO2

Banesa në formë T, Edhe këto banesa janë shumë më të rralla, dhe përgjithësisht kanë vënë shkallën brenda me 2 rampa ne qendër të kullës. Lloje të tilla gjenden më shumë në Dukagjin (shih Fig. 77) dhe Malësi e Madhe.

Fig. 76. Kullë në formë T në Mat. Marrë nga interneti.

Fig. 77. Kullë në Theth, 2017. Foto: GO2

Banesa të bashkangjitura, që arrijnë në 2-3-4-5 kulla të lidhura rresht kryesisht për tërë fisin. Këtë lloj tipologjie e gjen më shumë në Dibër dhe Mat (shih nga Fig. 78 deri te Fig. 83).

www.go2albania.org

49 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 78. Han në Pukë, 1929

Fig. 80. Kulla e Seit Cenatj, Mat.

Fig. 79. Kulla e Sutës në Korthpulë të dheut të Dibrit, Mirditë apo Pukë.

Fig. 81. Kulla në Mat

Fig. 82. Kulla e Brolzit, Perlat, Mirditë.

www.go2albania.org

50 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 83. Grupim i banesave në Macukull, Mat, 2021. Foto: GO2

Çatia (ose mbloja)

Fig. 84. Pamje e një ansambli arkitektonik në fshatin Radomirë-Pershkopi, Dibër. Marrë nga Revista “Nga Thesari i Arkitekturës sonë”, Nr. 2, 1976. Grafika: V. Lutfia

www.go2albania.org

51 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Çatia (që në shumë zona, vendasit e quajnë mbloja) është pjesa e sipërme që mbulon ndërtesën, duke e mbrojtur nga bora, shiu, era, nxehtësia e drita e diellit. Çatia është element dytësor funksional, mjaft i rëndësishëm i banesës rurale përsa i takon formës arkitektonike dhe kompozicionale në fasadë. Deri rreth viteve ’20-të të shek. XX, çatitë kanë qenë masivisht me pjerrësi të ulët dhe të mbuluara me rrasa guri, më pas kanë ndryshuar duke rritur këndin dhe duke e lehtësuar peshën prej materialeve duke përdorur dru pishe shkëmbi. Arsyeja e vetme ka qenë reshjet e mëdha të borës gjatë gjysmës së vitit. Ndërkohë, rastet e çative me kënd të madh ishin të rralla. Skema e çatisë përmban: konstruksionin mbajtës, që është gjithmonë kapriatë druri, mbulesën dhe shtresën nën mbulesë. Çatitë e hershme të banesave në zonat e thella malore, para shekullit XVIII kanë pasur kënde tepër të ulëta e më mbulesa prej kashte apo shkurresh, e më vonë rrasash guri. Ndërtimi i çative me kënd të madh ka mbërritur tepër vonë në zonën e Malësisë së Madhe (shih Fig. 95) dhe Dukagjinit (shih Fig. 106), kryesisht nga fillimi i shekullit XX. Diagrama e Fig. 86 tregon këndet e çative, nga 10-70° e varësisht prej këndit varet edhe materiali mbulues, pasi kjo kushtëzohet nga pesha dhe qëndrueshmëria. Nga një vëzhgim i tërë modeleve të sjella prej të gjitha zonave të Veriut (shih Fig. 85) dallohet materializimi dhe këndi sipas zonës (shih nga fig. Fig. 87 dhe te Fig. 108). Ato në lartësi 800m mbi nivel të detit dhe të izoluara pësojnë më shumë rreshje dëbore dhe si pasojë, kanë kënde mbi 45°, mbulesa me furde druri dhe ky element dytësor arkitektonik zë gati ½ e fasadës. Nënçatia është pjesa midis mbulesës së çatisë dhe tavanit të katit të sipërm. Kjo hapësirë e nënçatisë shërben si zonë tampone, duke mbrotjur banesën nga nxehtësia në verë dhe nga i ftohti në dimër. Kur pjerrësia nuk është e madhe, ajo shërben si vend depozitimi për ushqime apo instalime elektrike etj, ndërsa kur pjerrësia është e konsiderueshme, shfrytëzohet për banim.

Fig. 85. Skema të formave të mblojave. Sipas: Eltjana Shkreli, “Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth”, 2018; “Vendbanime dhe banesa popullore shqiptare”, 2004.

Çatitë me kënde nën 30-35° janë kryesisht mbloja me rrasa guri dhe tjegulla. Të tilla gjenden masivisht në rajonet e Malësisë së Gjakovës, Lumës e Hasit, Matit e Dibrës, Pukës dhe Mirditës. Format janë kryesisht (shih Fig. 85): a. çati dyujëse (banorët e Kelmendit dhe Dukagjinit e quajnë mbloja dypate dhe/ose mblojë me gungë të plotë), b. çati katërujëse piramidale me bazë drejtkëndëshe c. çati katërujëse me bazë katrore me pjerrësi të ulët (23-30°) d. çati katërujëse piramidale me bazë katrore (banorët e Kelmendit dhe Dukagjinit e quajnë mbloja katërpate ose mbloja me gungë të plotë), e. çati dyujëse me thyerje të pjerrësisë në ballet e ngushta (banorët e Kelmendit dhe Dukagjinit e quajnë mbloja pak dhe/ose mbloja dypate me gungë të thyeme) f. çatija konike, e cila është rast i veçantë te kisha e Thethit (shih Fig. 108) www.go2albania.org

52 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 86. Pjerrësi e çative sipas materialeve mbuluese. Sipas “Elementë të ndërtesës dhe teknologjia e tyre”, Shtëpia botuese e librit shkollor, Tiranë, 1966.

www.go2albania.org

53 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 87. Banesë në fshatin Bicaj, Lumë, Kukës. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 88. Banesë në fshatin Golaj, Kukës. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 89. Banesë në fshatin Myç-Mamës, Lumë, Kukës. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 90. Banesë në Kodërspaç, Mirditë

Fig. 91. Banesë në fshatin Dedaj, Dukagjin (Malësi e Madhe). Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini www.go2albania.org

54 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 92. Banesë në Bujan, Tropojë, Malësia e Gjakovës. Grafika Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 94. Banesë të familjes Kostur, Has, Kukës. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 96. Banesë 3 katëshe në fshatin Sopot, Dibër. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

www.go2albania.org

Fig. 93. Banesë në Papaj, Tropojë, Malësi e Gjakovës. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 95. Banesë në Kelmend, Malësi e Madhe. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 97. Banesë 2 katëshe në fshatin Herbel, Dibër. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

55 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 98. Banesë në fshatin Sopot, Dibër. Grafika Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 99. Banesë në fshatin Vleshë, Dibër. Grafika Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 100. Banesë në fshatin Zerqan, Dibër. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 101. Banesa në fshatin Dardhë, Pukë. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

www.go2albania.org

56 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 102. Kullë në fshatin Dars, Mat

Fig. 103. Kullë në fshatin Macukull, Mat

Fig. 104. Kullë në Klos, Mat.

Fig. 105. Banesë në fshatin Sullqet, Mat. www.go2albania.org

57 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 106. Banesë fshatin Theth, Dukagjin. Pamje nga perëndimi (majtas) dhe lindja (djathtas). Marrë nga Revista “Nga Thesari i Arkitekturës sonë”, Nr. 1, 1976. Grafika: V. Lutfia.

Fig. 107. Banesë në Tropojë, Malësia e Gjakovës. Pamje nga veriu. Grafika: V. Lutfia. Sipas: Revista “Nga Thesari i Arkitekturës sonë”, Nr. 1, 1976.

www.go2albania.org

58 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 108. Modili i veçantë i mblojëse konike në kishën e Thethit, Dukagjin, 2018. Foto: GO2

www.go2albania.org

59 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

2.4. Tipologjitë e banesës rurale, sipas elementit dytësor në fasadë Nëse më lart përcaktuam tipologjitë e banesës rurale sipas kriterit formë, referuar planit dhe çative, kullat e Rajonit Verior-Verilindor mund të kategorizohen edhe sipas elementit dytësor funksional që ndodhet në fasadë175, të cilat po i trajtojmë më poshtë.

Fig. 109. Grafika në akuarel: Maksim Mitrojorgji. Marrë nga Maksim Mitrojogji, Joli Mitrojorgji, “Forma, përmbajtja dhe arkitektura”, 2013.

175

Maksim Mitrojogji, Joli Mitrojorgji, “Forma, përmbajtja dhe arkitektura”, 2013

www.go2albania.org

60 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Banesa e thjeshtë e fillesës Nga gjithë shkrimet e rrëfimet e udhëtarëve nëpër malësitë e Gegnisë176, vihet re prania e madhe e banesave të thjeshta të fillesës, 1 katëshe, të ngritura me materiale rrethanore të zonës. Përshkrimet tregojnë për banesa 1 katëshe, me mure me teknikë të thatë ose me lidhje me llaç gëlqereje, si dhe mblojë me dërrasa pishe të prera me mënyra e mjete primitive. Në raste kur nuk kishin gozhda për të fiksuar dërrasat, përdoreshin shumë gurë përsipër. Format më të thjeshta të banesa rurale kanë qenë ato përdhese me një kthinë të vetme – shtëpinë e zjarrit. Vatra ishte në mes të kthinës, e ngritur vetëm pak centimetra mbi truall, zakonisht pranë faqes së ngushtë. Kthina ishte e varfër në pajisje, e errët dhe pa tavan (shih Fig. 19). Hyrjet për në banesë ishin nga jashtë dhe rrallëherë ndonjë komunikim përbrenda. Banesa e thjeshtë ka një zhvillim të kufizuar me 1 kat të vetëm, planimetri të thjeshta drejtkëndore me qëllimin për t’u ndarë në dy ambiente: në njërën pjesë strehohej familja, në tjetrën bagëtitë (shih Fig. 110). Forma e thjeshtë e banesës përdhese kishte një ambient të vetëm, shtëpinë e zjarrit, e cila sipas nevojave shtesë, zgjerohej horizontalisht. Në disa raste ngrihej edhe vertikalisht duke shkuar në 2 kate, ku kati përdhe shërbente për bagëtitë, ndërsa kati i parë për banim dhe odë miqsh. Hyrja për në katin e parë bëhej përmes disa shkallëve të ulëta guri.

Fig. 110. Nga e majta lart: 1) Planimetri dhe prerje e një kasolleje gjysmë nëntokësore pranë Tuzit; 2) Planimetri e katit përdhe të një banese me një kthinë; 2) Planimetri dhe prerje tërthore e një shtëpie në Bajzë (zona kryesore e Kastratit); 4) Planimetria e një shtëpie në Vuksanlekaj (zona e Hotit). Sipas: Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925. Nga e majta, poshtë: 1) Planimetri e një banese në fshatin Kolaj; 2) Planimetria e një banese; 3) Planimetri e një banese me portik; 4) Planimetri e një banese me 2 hyrje. Sipas: Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925.

176

Theodore Ippen, “Die Gebirge des nordwestlichen Albaniens”, 1908; Henry F. Tozer “Researches in the highlands of Turkey; including visits to Mounts Ida, Athos, Olympus, and Pelion, to the Mirdite Albanians, and other remote tribes. Vol 1”, 1869; Alexandre Degrand, “Souvenirs de la Haute-Albanie”, 1901; Karl Steinmetz, “Ein vorstosz in die Nordalbanischen Alpen”, 1905; Edith Durham, "High Albania and its costumes in 1908", 1910; Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, “Aus Sala und Klementi”, 1910; Arthur Haberlandt, "Kulturwissenschaftliche Beiträge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbien. Ergebnisse einer Forschungsreise in den von den k. u. k. Truppen besetzten Gebieten. Sommer 1916", 1917; Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925 www.go2albania.org

61 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Banesa tip kullë me krevet Banesa tip kullë me krevet arrin 2-3 kate, me planimetri kryesisht drejtkëndore, por në disa raste edhe formë L ose T. Kjo lloj tipologjie gjendet kryesisht në zonën e Malësisë së Madhe (Kelmendit), Dukagjin (shih Fig. 111 dhe Fig. 112), si dhe në pjesën perëndimore të Malësisë së Gjakovës (Rragam i Valbonës) (shih Fig. 31). Çatitë e kësaj tipologjie janë kryesisht: çati piramidale, çati dyujëse ose çati dyujëse me thyerje të pjerrësisë në ballet e ngushta, me kënd mbi 35°dhe shtrihet kryesisht në komunitete me besim katolik. Kreveti, ose shameshiu177 siç e quan zona e Kelmendit, është një element arkitektonik prej druri, i vendosur në fasadë (shih Fig. 106), që shërbente për hyrjen kryesore në banesë kur në katin përdhe strehoheshin kafshët. Vendosej kryesisht në fasadën ballore, por edhe në ato anësore dhe kishte kryesisht funksion hyrës në banesë, por edhe funksion depozitues për ushqimet. Kreveti është tipar karakteristik që e bën të veçantë tipologjinë e banesës në këto zona dhe aktualisht pothuajse të gjithë përshkojnë katin e sipërm, pra krevet njëkatësh, por ka edhe ndonjë rast me krevet dykatësh. Gjerësia arrin 1m-1.5m dhe përgjithësisht ndërtohet krejtësisht me dru, por në rastet kur te shkallët e fillimit që ekspozohen ndaj shiut, janë me gurë. Çardaku është element mjaft i rrallë që e gjen ose vetëm, ose të kombinuar me element të tjerë, si: qoshku apo telizi. Një model i saj gjendet te Kulla e Lulash Keçit (shih. Fig. 112), Theth, Dukagjin, ku çardaku shërben si hyrje dhe kafaz shkalle për në banesë, si dhe vend vrojtimi për banesën. Në këtë rast çardaku është si kthinë gjysmë e mbyllur, me mblojë që vjen si pjesë e vazhdueshme e kullës. Në çardak ka edhe frëngji të vogla, si dhe e tërë lugina hapet në një pamje mjaft piktoreske e tëra e zbuluar.178 Modeli tjetër i kullave me krevet dhe qoshk, ose kullave me krevet dhe teliz gjendet kryesisht në rajonin e Dibrës (shihFig. 113 dhe Fig. 114).

Fig. 111.Banesë kullë me krevet në 1 kat, Theth, Dukagjin 2018. Foto: Harthmut Mueller

Fig. 112. Banesë me krevet në 2 kate, Theth, Dukagjin, 1956. Foto: Selim Islami

177

Shpresa Prifti, “Banesa e krahinës së Kelmendit” te revista “Monumentet”, Nr. 36, 1988

178

Eltjana Shkreli, “Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth”, fq. 123, 2018

www.go2albania.org

62 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 113. Aksonometri dhe planimetri të një banese me krevet dhe qoshk në fshatin Tërnovë, Dibër. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 114. Banesë me krevet dhe qoshk në fshatin Tërnovë, Dibër.

www.go2albania.org

63 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Banesa tip kullë me çikma Nga fundi i shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX, banesa e fortifikuar në krahinën e Matit zëvendësoi thuajse plotësisht banesat e vjetra, duke mbizotëruar në zonë në të gjitha shtresat e shoqërisë. Meqenëse matjanët i ndërtonin vetë kullat, ata arritën shkallën më të lartë të teknikës së kohës. Referuar karakterit fortifikues, thuejse të gjitha shërbimet nisën të përfshiheshin brenda banesës. Nëse në fillim ishin të vendosura larg njëra-tjetrës, me kalimin e kohës nisën të grupoheshin, duke krijuar njësinë e lagjes (pranë njerëz të një familjeje ose fisi). Banesat janë 2 katëshe, por më shpesh 3 katëshe, ndërsa familjet më të pasura arrinin të ndërtonin edhe kulla 4 katëshe (shih Fig. 115). Kati përdhe ishte krejt i errët, pa dritare e as frëngji, dhe shërbente për bagëtitë, kati i parë shërbente si shtëpi zjarri për familjen dhe kati i dytë përbëhej nga odat (dhomat) e miqve. Komunikimi mes katesh bëhej përmes shkallëve të drurit model marinare, por edhe shkallë të inkastruara, të ngushta. Ambientet e banimit ishin të thjeshta në orendi, shumë pak të ndriçuara – përveç odës së miqve që ishte gjithnjë me oxhak, që shërbente si qoshku i ndenjes. Anash tij, te vendi i të zotit të shtëpisë ishte dollapi i servisit të kafesë. Oda e miqve kishte nyje sanitare e cila dilte konsol jashtë mureve perimetrikë, si dhe nike për larjen e duarve. Elementi më i veçantë për dhomën e miqve në banesën e Matit ishte çikmaja, prej së cilës merr edhe emrin tipi i kullës.

Fig. 115. Banesë 4 katëshe e fortifikuar në fshatin Gurrë e Madhe, Mat. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini. www.go2albania.org

64 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Çikmaja është elementi i dalë 20-100 cm në fasadën e kullës dhe rreth 40 cm i ngritur. Ky element përgjithësisht është ndërtuar në pjesën e derës (shih Fig. 116 dhe Fig. 117), ose në një pozicion që favorizon vrojtimin e zonës, si dhe funksion mbrojtës të kullës. Ky element mund të vendoset ose jo në të gjitha faqet e murit dhe punohet me pllaka guri të skalitura (shih Fig. 118). Në ballë janë të hapura dy dritare të skalitura, ndërsa në pika të ndryshme të fasadës janë frëngjitë. Modeli i banesës kullë me çikma shquhet për punim vetëm me gurë të lidhur me llaç gëlqere ku mungon tërësisht druri. Këto tipologji banesash arrijnë 3-4 kate. Shquhen për një punim mjeshtëror të gurit, si portat me qemer, muaturën e çikmave dhe qoshet e murit, të cilat janë shpesh të gdhendura. Korniza nën çati formohet nga një radhë gurësh me profil. Në këtë drejtim pamja e jashtme e banesës kontraston me trajtimin e ambienteve të brendshme tepër të varfra. Këto lloj tipologj banesash gjenden në pjesën lindore të Mirditës (në bajrakët e Selitës dhe Kthellës), në Lurë, në Dibër, në Çermenikë.179

Fig. 116. Aksonometri dhe planimetri të një banese 3 katëshe në fshatin Macukull, Mat. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 117. Banesë me “karollhane”, ose kullëzë në fshatin Papaj, Malësi e Gjakovës. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Një tjetër lloj banese tepër e rrallë mbetet banesa me karollhane (shih Fig. 117), që është veçse shtesë e një kulle në qoshk të banesës, e cila nuk ndryshon shumë nga planimetria me të tjerat – ruan po të njëjtat kthina e funksione, përveç kullëzës që ka një kat shtesë mbi vetë banesën dhe që pozicionohet në qoshe të saj. Ngritja në vertikalitet e kësaj kulleze të fortifikuar është simbol i mbrotjes.

179

Pirro Thomo, “Vendbanimet dhe banesat fshatare (Shek. XV – fillimi i shek. XX) te “Historia e arkitekturës në Shqipëri”, 2016

www.go2albania.org

65 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 118. Banesë e bashkangjitur me çikma në fshatin Macukull, Mat. Foto: GO2, 2021.

Banesa tip kullë me divanhane (çardak të mbyllur) Divanhanja ose çardaku i mbyllur është një korridor i gjerë i mbyllur në katin e sipërm të kullave, si një paradhomë për kalim në odën e burrave. Nga vetë emri i saj, kuptohet që ka funksion kryesor ndenjen, pritjen dhe çlodhjen. Meqenëse funksioni i saj është për ndenje, ka organizim hapësinor të kujdesshëm, orientim të hapësirës drejt panoramës, pajiset me një apo dy oxhakë, por edhe me mindere pranë dritareve (shih Fig. 121).180 Ky element e vesh kullën në tre faqe të saj, përbëhet prej material druri dhe mjaft interesante mbetet lidhja organike e saj me strehën e çatisë (shih Fig. 119). Ajo del konsol afërsisht 20-25 cm dhe përgjatë tërë gjatësisë ka varg dritaresh, të cilat mbyllen me kapakë dërrase. Në shumë raste ka shkallë druri që të çojnë direkt në divanhane – kjo mund të jetë për arsye të konservatorizmit të familjeve, pasi këto lloj banesash kullë janë ndëtuar në zona ku më së shumti mbizotëronte besimi mysliman, si psh: Has, Malësia e Gjakovës, Rrafshi i Dukagjinit (sot në Kosovë) dhe në ndonjë zonë të Dibrës. Ka edhe raste kur divanhanja në pjesën ballore ngrihet me muraturë guri 60-80 cm nga dyshemeja e katit të parë e pastaj shtohet me dërrasë. Më vonë ky element filloi të zvogëlohej duke përfunduar të ishte vetëm në ballinën e ndërtesës. Rajoni i Hasit dallohet për pyjet e shumta dhe mungesa e formacioneve gjeologjike shkëmbore që të mundësojë nxjerrjen e gurëve për ndërtimin e banesave të tyre. Prandaj vërehet ndjeshëm prania e lëndës drusore në arkitekturë e banesave. E tillë është edhe banesa me kat, që përbën një grup më vete të banesave në zonën e Hasit dhe që janë të afërta me banesën përdhese. Katin përdhes ndërtohej me gurë dhe shërbente si strehë për bagëtinë, ndërsa kati i

180

Maksim Mitrojogji, Joli Mitrojorgji, “Forma, përmbajtja dhe arkitektura”, fq. 142, 2013

www.go2albania.org

66 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

parë që ishte oda e miqve, ndërtohej në anën me tokën prej guri, me tre faqe prej druri dhe vetëm një prej guri. Hyrja për në katin e banimit bëhet me shkallë të jashtme prej druri, që përfundojnë me një parahyrje (shih Fig. 119, Fig. 122, Fig. 123 dhe Fig. 124)– çka ngjan me modelin e krevetit, të cilin zona e Hasit e quan hajat. Dikur ka qenë i hapur me tre kollona mbajtëse për çatinë dhe relativisht i përhapur deri në malësitë e Pukës (shih Fig. 120), ndërsa tani është i mbyllur. Në fund të hajatit, në një korridor të ngushtë gjendet edhe nyja sanitare.

Fig. 119. Banesë me divanhane në fshatin Golaj, Has. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 120. Skicë e një banese në Brebulë, Pukë me hajat të hapur. Sipas: Baron Nopcsa von Felső -Szilvás, "Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens", 1925.

www.go2albania.org

67 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 121. Skicë e brendësisë së strukturës së divanhanes. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

www.go2albania.org

68 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 122. Banesë në fshatin Kostur, Has. Shtëpia e miqve. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 123. Banesë me divanhane, shtëpia e miqve në fshatin Golaj, Has. Dibanhanja në përgjithësi është element dytësor funksional që nuk shoqërohet me elementë të tjerë. Si pjesë e veçuar nga oda e burrave, ka qenë vend i preferuar dhe ku është zhvilluar jeta e familjes. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Fig. 124. Banesë 3 katëshe me divanhane në fshatin Vranisht, Has. Grafika: Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

www.go2albania.org

69 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 125. Kulla e Mic Sokolit, Bujan, Tropojë, 2018. Marrë nga interneti.

www.go2albania.org

70 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Banesa tip kullë me qoshk Në krahinat e Dibrës ndeshen forma të shumëllojshme ndërtesash, por më e dallueshmja mbetet banesa kullë me qoshk. Qoshku ose ballkoni është element arkitektonik prej druri i dalë në katin e sipërm, te oda e miqve. Ato dalin në mes të faqeve ose në ndonjë kënd. Gjenden në banesat 3 katëshe (ose 4 katëshe), në katin e fundit pasi edhe funksioni është vëzhgimi nga lart i tërë peizazhit. Qoshku mbetet pjesë kompozicionale edhe e interierit, jo vetëm fasadës. Në një kënd të dhomës nga ndërprerja e mureve të trasha perimetral të katit. Qoshku del përtej mureve të ndërtesës, më parete të holla druri, si dhe mbahet në pajanta druri. Kështu kthina rritet si sipërfaqe dhe trajtohet me kujdes të veçantë elementësh dekorativ, me tavan dërrase, me pod të ngritur 20 cm nga niveli i katit etj. Nga brenda muret janë të veshur me dërrasa, me sergjene dekorativ, ka dritare të shumta të gdhendura në dru me detaje. Ka banesa kullë me një qoshk, por ka të tilla edhe me dy qoshqe që rrinë pranë njëri-tjetrit dhe rrisin ndjeshëm sipërfaqen e katit. Qoshqet mbulohen nga çatia e dalë, e zgjatur shumë si strehë. Kjo lojë e volumeve kaq të forta në katin e tretë përcakton një raport të drejtë mes volumeve dhe planeve në një kullë, pasi përgjithësisht kullat janë të thjeshta në formë arkitektonike.

Fig. 126. Banesë kullë me dy qoshke në fshatin Dushë, Dibër. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

www.go2albania.org

71 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 127. Banesë me teliz në krahinën e Dibrës. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

Banesa me teliz Kjo tipologji banese në fakt është më e përhapur në krahinën malore të Çermenikës, por gjendjen gjithashtu, një numër shumë i vogël i tyre, në zonat kufitare me të, siç është ajo e Dibrës (shih Fig. 128). Telizi është një element tjetër dytësor funksional, i cili rrethon kullën në katin e sipërm të saj dhe shërben si hapësirë e jashtme lidhëse për ambientet e katit (shih Fig. 129). Ky element është i ndërtuar i gjithi prej druri: struktura, e cila krijon volumin e dalë nga muret perimetrale rreth 90-120 cm dhe mbështetet nga pajandat e inkastruara në trarët e një kati më poshtë, si dhe mblulesa e jashtme. Përgjithësisht, telizi e rrethon ndërtesën nga 3 faqet e saj dhe më rrallë të gjithë perimetrin, duke u lidhur me katin e poshtëm nëpërmjet shkallëve të jashtme. E gjitha kjo strukturë paraqitet e njëtrajtshme në fasade në sajë të mbulesës me një linearitet vertikal në të cilën ka hapje të vogla, dhe e integruar me formën e çatisë, si pjesë integrale e saj. Përveç fuksionin të saj parësor si korridor i jashtëm i mbyllur, telizi shërbente gjithashtu edhe si depo për produktet bujqësore dhe blegtorale, ose si nyje stanitare. Në disa raste qoshku si hapësirë ndenjeje dhe relakuese, është i integruar me teliz www.go2albania.org

72 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 128. Banesë me teliz në Kokëdhok, Dibër. Telizi si element mbizotues në vertikalitetin e kullës.

Fig. 129. Fasadë dhe planimetri të një kulle në Koçaj, Dibër. Vihen re aksesimi i katit të sipërm përmes shkallëve të jashtshme dhe telizin, i cili e rrethon ndërtesën. Grafika: Faruk Zarshati, Gjergji Martini

www.go2albania.org

73 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

GJENDJA AKTUALE

Gjendja aktuale e kullave u trajtua edhe më herët, në Seksionin “Historia/Etapa e tretë. Ndryshimi” dhe sidomos në Seksionin “Historia/Etapa e katërt: Modernizimi”. Për më tepër, mungesa e një baze të dhënash në formën e një inventari e pamundëson trajtimin analitik të rasteve specifike, të dukurive apo të zonave të caktuara. Megjithatë, në zgjerim të kësaj trajtese, do të ndajmë disa gjetje të ekspeditave në terren në disa zona të Rajonit VerioVerilindor (Kelmend, Dukagjin, Lugina e Valbonës, Has, Kukës, Mat, Mirditë), si dhe në perceptimin nga të dhënat e mbledhura përgjatë hulumtimit të mjaft materialeve shkrimore, fotografike dhe audiovizuale të siguruara prej grupit të punës. Për nga gjendja fizike, kullat e vjetra ekzistuese mund të ndahen në 4 kategori: Kullat Monumente Kulture (lexo seksionin “Gjendja Aktuale/Mbrojtja” në këtë hulumtim); Kullat e restauruara; Kullat e parestauruara; Kullat në degradim.

Kullat Monument Kulture

Fig. 130. Kulla e Lulash Keçit në Ulaj, Theth, Dukagjin, 1952. Marrë nga Arkiva Teknike, Instituti Kombëtar i Trashëgimisë Kulturore.

www.go2albania.org

74 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Prej krahasimit të disa të dhënave, të siguruara nga Instituti Kombëtar i Trashëgimisë Kulturore181, nga Drejtoria Rajonale të Trashëgimisë Kulturore Shkodër, si dhe nga faqja përkatëse në Wikipedia182, rezulton se statusin Monument Kulture në Rajonin që është objekt i hulumtimit tonë, e mbajnë rreth 75 objekte, shumica e të cilave, në këto lista zyrtare figurojnë me emërtimin “Banesa”. Pas verifikimeve të rastit183, rezulton se këto objekte janë kulla që i përkasin kryesisht shekullit të XIX, ndërsa statusin Monument Kulture e mbajnë përgjithësisht që nga viti 1973. Përmes këtij statusi, këto kulla kanë përfituar herë pas here investime. Ndërhyrjet fillestare të kryera përpara vitit 1990184 kanë qenë të thella dhe kanë përfshirë rindërtime të fragmenteve të mureve mbajtëse, ndërrime të çative, të elementëve funksionalë dytësorë si çikmaja/frëngjitë (Shih Fig. 130) krevetet, divanhanet dhe qoshkun, shtrim dyshemeje, tavani, ndërrim dyerve dhe dritareve, rindërtim i shkallëve, si dhe riparime të orendive dhe artefakteve të tjera. Ndërsa ndërhyrjet e mëvonshme, të cilat janë bërë deri përpara një dekade, kanë përfshirë riparime më të vogla, kryesisht për efekt të mirëmbajtjes, pasi në disa objekteve nuk banonte njeri. Sa i takon ndërhyrjeve të kohëve të fundit, ato janë edhe më të rralla dhe kryhen vetëm në rastet kur objekti është vërtet i rrezikuar. Ndërhyrje të tilla bëhen përmes injektimeve të llaçit me çimento në brendësi të mureve, për të forcuar strukturën. Në kullat e banuara të kësaj kategorie janë bërë rikompozime të hapësirave të brendshme (kthinave), ndërsa disa prej tyre kanë humbur elementë të ansamblit arkitekturor dhe të peizazhit. Edhe pse gjendja e këtyre objekteve është në përgjithësi e mirë, gjatë krahasimit të të dhënave të përmendura më sipër, kishte edhe objekte të cilat nuk gjendeshin, duke e bërë të paqartë fatin e tyre si Monument Kulture e ndoshta edhe vetë ekzistencën e tyre. Pas verifikimeve të mëtejshme u mësua se së paku një prej kullave të kësaj liste është shembur e ndonjë tjetër përdorej nga pronarët si magazinë.

Kullat e restauruara Në këtë kategori bëjnë pjesë kullat e restauruara nga pronarët e tyre ose nga palë të tjera, pavarësisht qëllimit të restaurimit: për banim apo për turizëm. Kullat e kësaj kategorie, të cilat ishin objekt i trajtimit në Seksionin ”Historia/Etapa e katërt: Modernizimi” mund të ndahen në dy nënkategori: Kulla të restauruara në mënyrë tradicionale; Kulla të restauruara në mënyrë jotradicionale. Për fatin e mirë të kësaj trashëgimie, kullat e nënkategorisë së parë janë të shumta në numër, në krahasim me kullat e nënkategorisë tjetër. Në përgjithësi, pronarët (shih Fig. 34, Fig. 36, Fig. 131 dhe Fig. 132), duke e ruajtur dhe pasuruar më tej këtë traditë. Këto kulla në vetvete 181

Faqja zyrtare e internetit e Institutit Kombëtar të Trashëgimisë Kulturore, gjetur më 29 Gusht 2021, në http://iktk.gov.al/site/pasurikulturore/ 182 Lista e Monumenteve në Shqipëri, gjetur më 29 Gusht 2021, në https://sq.wikipedia.org/wiki/Lista_e_Monumenteve_n%C3%AB_Shqip%C3%ABri 183 Për më shumë, lexo seksionin “Gjendja Aktuale/Mbrojtja” në këtë hulumtim 184

Zabit Lleshi, “Kulla e Salë Markës në Zogjej, dëshmi të historisë sonë të lavdishme dhe të mjeshtrisë së ndërtimit të banesave të tipit fortifikatë”, 2020, gjetur më 1 Shtator 2021, në https://bit.ly/3EnCBRk www.go2albania.org

75 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

paraqiten në gjendje të mirë, me muratura solide, elementë funksionalë dytësorë të rikonceptuar pa devijime të dukshme nga tradicionalja. Transformimet që kanë pësuar kullat e kësaj nënkategorie janë kryesisht në rikompozimet e hapësirave të brendshme, në çatitë që zakonisht janë të mbuluara me llamarinë ose panele sandwitch, si dhe në elementët e ansamblit dhe peizazhit, sepse një pjesë e ndërtesave ndihmëse janë zhdukur. Nënkategoria e kullave të restauruara në mënyrë jotradicionale është gjithashtu e konsiderueshme nga pikëpamja sasiore, por sërish e vogël në raport me numrin total të kullave në përgjithësi. Restaurimet jotradicionale në këto kulla kanë transformuar pjesërisht ose tërësisht fasadat, duke i veshur me suva, me rrasa guri, me dru, me xham ose me pllaka qeramike (shih Fig. 133, Fig. 134, Fig. 135, Fig. 136). Janë ndryshuar gjithashtu çatitë, përmes aplikimit të formave jotradicionale, herë të krijuara nga fantazia e pronarëve, e herë të huazuara nga modelet e arkitekturës alpine. Elementët funksionalë dytësorë janë rikompozuar duke iu përshtatur formave të reja të planimetrisë dhe sidomos funksionit të ri të turizmit (ose edhe banimit). Gjithashtu te kullat e kësaj nënkategorie nuk është ruajtur ndarjes tradicionale e kthinave të brendshme, elementët e ansamblit arkitektonik, të peizazhit etj.

Fig. 131. Kulla në Pruell (Bulger), Mirditë

Fig. 132. Kullë në Theth, 2018. Foto: GIZ

Fig. 133. Nderim i ri, me fasade xhami, Theth, 2021. Marre nga interneti

Fig. 134. Ndertim i ri me tulle dhe i veshur me derrase, Theth, 2019. Marre nga interneti

www.go2albania.org

76 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 135. Ndërtesë e re me dritare të formave dhe madhësive të ndryshme në Kryezi, Pukë, 2019. Marrë nga interneti

Fig. 136. Ndërtim i ri në Lumin e Shalës (Nanbli), Dukagjin, 2020. Marrë nga interneti

Kullat e parestauruara Kullat e parestauruara mund të përbëjnë gjysmën e inventarit ende të pabërë të kullave në Rajonin Verior-Verilindor. Ato gjenden në të gjithë territorin e këtij rajoni, por mund të kenë përqendrimin më të madh në Mirditë, Has e ndonjë zonë tjetër të këtij rajoni. Ky përfundim del nga vëzhgimet në terren, por edhe nga bilanci mes numrit të madh të kullave, mungesës së zhvillimit të turizmit dhe numrit të vogël të kullave Monument Kulture185 në këto zona. Në përgjithësi, gjendja e këtyre kullave mund të konsiderohet relativisht e mirë, me dëmtime të lehta dhe të pjesshme në fasada ose çati – në rastet kur janë me rrasa guri, furde druri ose tjegulla (shih Fig. 137, Fig. 138, Fig. 139). Dëmtime gjithashtu kanë elementët dytësorë funksionalë, dyert dhe dritaret, ndërsa në rastet e ansambleve arkitektonike gjendja është e pranueshme. Shumica e këtyre kullave banohen ende, ose janë braktisur gjatë viteve të fundit, herë për shkak të emigrimit apo zhvendosjes së pronarëve, e herë për shkak të ndërtimit të një banese të re pranë kullës së vjetër, ose larg saj, në rastet kur kullat gjenden në lagje/zona të braktisura. Disa prej kullave të kësaj kategorie paraqesin probleme edhe më të rënda, mirëpo ato vazhdojnë të jenë të banuara nga familje të varfëra, të cilat nuk kanë mundësi ekonomike për të përballuar ndërhyrjet restauruese.

185

Lexo pjesën “Gjendja Aktuale/Mbrojtja” në këtë hulumtim.

www.go2albania.org

77 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 137. Kullë në Macukull, Mat, 2021. Foto: GO2

Fig. 138. Kullë në Rrogam, Valbonë, 2021. Foto: GO2

Fig. 139. Kullë në Vermosh, Kelmend, 2019. Foto: GO2

www.go2albania.org

78 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Kullat në degradim Duke konsideruar në degradim kullat që janë të dëmtuara rëndë nga faktorë natyrorë (tëmetet, stuhitë, orteqet, zjarret), si dhe ata që janë dëmtuar direkt ose indirekt nga faktorë njerëzorë (braktisja), kjo kategori përfshin një numër të madh objektesh. Shkalla e degradimit të tyre është e ndryshme, duke filluar me shembjen e çatisë dhe të mureve, kalbjen e trarëve dhe elementëve të tjerë prej druri, rrënimin e pjesshëm nga faktorët e mësipërm etj. (shih Fig. 140, Fig. 141, Fig. 142, Fig. 143) Kulla të tilla gjenden në të gjithë Rajonin në fjalë, por përhapjen më të madhe e kanë në zonat ku për shkak të mungesës së investimeve, pronarët i kanë braktisur që në fillim të viteve 1990 dhe nuk janë kthyer më. Me muret gjysëm të rëna, me plasaritje të pariparueshme në fasada, ose të kthyera në një grumbull gurësh, kulla të tilla ka sidomos në Dukagjin etj. Për të njëjtat arsye, në këtë kategori bëjnë pjesë edhe kullat e fshatrave të tërë në Has, Mirditë, Mat, Malësi e Gjakovës (shih Fig. 44) etj. Gjendja e këtyre kullave është e pariparueshme dhe të vetmet ndërhyrje që mund të aplikoheshin janë rindërtimet.

Fig. 140. Banesë në Dragobi, Valbonë, 2021. Foto: GO2

Fig. 142. Banesë në Perlat të Epërm, Mirditë, 2018. Monument Kulture i kategorisë së I-rë. Sipas: DRTK Shkodër

www.go2albania.org

Fig. 141. Kulla e Kosta Markut, Vernicë, Bulqizë, 2018. Monument Kulture i Kategorisë së I-rë. Sipas: DRTK Shkodër

Fig. 143. Kullë në Lurë, Dibër, 2018. Marrë nga interneti.

79 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Kullat më të rralla Në kullat e përmendura më sipër bëjnë pjesë edhe disa kulla të veçanta dhe të rralla. Të tilla janë kullat me element të theksuar fortifikimi, në formën e një kullëze të bashkëngjitur dhe një kat më i lartë se kulla e banimit. Nga këto objekte, të quajtura kulla me karollhane/karakoll (karaholl), kanë mbijetuar, ndonëse jo në gjendje të shkëlqyer, 2 të tilla: ajo e fshatit Kokdodë të Dardhës, në Pukë, si dhe e Papajve në Tropojë. Pretendohet se njëra prej këtyre kullave i përket fundit të shekullit XVIII186 (shih Fig. 144), ndërsa tjetra është rreth 170-vjeçare187. Sipas disa të dhënave të paverifikuara, në të gjithë Rajonin kanë qenë 4-5 kulla të tilla188. Të ralla në Rajonin Verior-Verilindor janë edhe kullat 4-katëshe, disa prej të cilave kanë mbërritur të ruajtura në një gjendje relativisht optimale deri në ditët tona. Kulla të tilla gjendeshin sidomos në zonën Dibër-Mat-Mirditë, ku edhe kanë mbijetuar disa. Në mesin e këtyre kullave “atipike” bëjnë pjesë edhe disa kulla të fortifikuara trekatëshe që ngriheshin ekskluzivisht përmbi shkëmbinj për të vrojtuar. Veçantia e tyre është se nuk kishin asnjë dritare, por vetëm frëngji. Njëra prej tyre, që shfaqet në këtë foto të vitit 1986 (shih Fig. 145), është shembur prej vitesh, sikurse dëshmohet në fotot e pas viteve 2010 (shih Fig. 28).

Fig. 144. Kulla e Adem Demaj, Papaj, Tropojë, 2018. Monument Kulture i kategorisë së I-rë. Sipas: DRTK Shkodër

186

Kartela e Monumentit Banesa e Adem Demaj, Papaj, Tropojë, 2018, sipas Drejtorisë Rajonale të Trashëgimisë Shkodër

187

Iballe Puke, “Ta shpëtojmë Kullën e Kokdodes”, 2020, gjetur më 28 Gusht 2021, në https://www.facebook.com/IballePukeAl/posts/2725860077703331 188 Po aty. www.go2albania.org

80 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

Fig. 145. Kulla e Thepit e ndërtuar mbi shkëmb në Curraj, 1986. Në sfond vihet re ansambli arkitektonik. Marrë nga interneti.

3.1. Vlerat Kullat e Rajonit Verior-Verilindor të Shqipërisë, së bashku me ato të Kosovës dhe të trojeve shqiptare në Mal të Zi paraqesin vlera të shumëanshme. Që prej fillimit të tyre, kullat kanë shërbyer jo vetëm si objekte të fortifikuara dhe banimi, por edhe si institucione ku kryheshin rituale të rëndësishme dhe diskutoheshin vendime të mëdha për vendin. Pavarësisht se ata u ndrërtuan nga familjet më të pasura, më të forta e ndonjëherë edhe nga familje kaçakësh të maleve, në kohë të ndryshme, aty jetuan breza të tërë patriotësh të cilët, duke dashur të mbrojnë familjen dhe tokën e tyre, u dolën zot fateve të kombit (shih Fig. 125), duke ndikuar në www.go2albania.org

81 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

rrjedhat e historisë. Për këto arsye, kullat paraqesin vlera historike, kulturore, studimore, turistike etj. Ato trajtohen gjerësisht në “Kanunin e Lekë Dukagjinit189”, si dhe përbëjnë një nga krenaritë e Eposit të Kreshnikëve190, këngët e të cilit luheshin me lahutë pikërisht në odat e këtyre kullave. - Vlerat historike të kullave lidhen sidomos me faktin se duke qenë më shumë se 200vjeçare, ata kanë qenë dëshmi e zhvillimeve historike nëpër të cilat ka kaluar vendi. Vjetërsia e disa kullave në të cilat kanë qëndruar qoftë edhe përkohësisht personalitete të historisë, shkencës dhe kulturës, ua shtojnë vlerat historike këtyre kullave. - Vlerat kulturore të kullave përfshijnë disa apekte: trashëgiminë ndërtimore, teknikat, materialet dhe teknologjitë e ndërtimit, format dhe funksionet. Kullat janë dëshmi e mënyrës së jetesës, e konstruksionit shpirtëror dhe mendor të shoqërisë shqiptare në këto zona. Prandaj mbijetesa e këtyre vlerave deri në ditët e sotme është një detyrim më shumë për t’i ruajtur këto asete të çmuara të trashëgimisë materiale edhe për brezat e ardhshëm, si dhe për t’ia bërë të njohura botës. - Për studiuesit e arkitekturës, të antropoligjisë kulturore, të historisë etj, kullat janë një dritare në kohën e shkuar. Studiuesit mund të thellohen në trajtime të pafundme për elementë të veçantë të arkitekturës së kullave dhe peizazhit rural të shekujve të kaluar, si dhe mbijetesës së tyre. Po ashtu, fushë me interes për studiuesit janë marrëdhëniet njerëzore në këto banesa, si dhe marrëdhënia e njeriut me këtë lloj banese etj. - Sa i takon turizmit, kullat janë një potencial i jashtëzakonshëm për tërheqjen e vizitorëve. Të zhvilluara në mënyrën e duhur, ofertat turistike të kullave mund të përfshijnë turet e vizitave për qëllime studimore nga ana e grupeve të studentëve, vizitat për eksplorimin e tipologjive të ndryshme të kullave etj. Për një publik më të gjerë, përtej funksionit për akomodim, kullat mund të kthehen në muze të gjalla, ku vizitorëve u ofrohen përvoja unike përmes përfshirjes së tyre në përjetimin e mënyrës së vjetër të jetesës, të inskenuar enkas për turistët. - Jo më pak të rëndësishme, janë vlerat e kullave për vazhdimin e funksionit të tyre të kahershëm: banimit. Aktualisht, kullat ofrojnë hapësira të mjaftueshme për banim dhe jetesë normale në kontekstin vendor në të cilin ndodhen. Për të gjitha vlerat e mësipërme, teorikisht kullat kanë një vlerë të madhe në tregun e pasurive të patundshme, mirëpo praktikisht, çmimi i tyre është i pallogaritshëm dhe këtë e dëshmon fakti se nuk ka prova të nxjerrjes së kullave në shitje. Edhe pse pronë private, kullat pra, janë një aset kombëtar. Kështu, përgjatë më shumë se dy shekujve të fundit, kullat e Rajonit Verior-Verilindor të Shqipërisë kanë krijuar një identitet të vetin, sado që 105 vjet më parë, për Haberlandt191 ata kishin “ruajtur llojin e ndërtimit të kullave mesjetare në mënyrën më të pastër të mundshme”. Ndonëse kanë materiale ndërtuese të njëjta: gurin dhe drurin, e madje edhe pse kanë elementë të fasadës mjaft të ngjashëm, si psh., krevetin, qoshkun ose divanhanen, mënyra se si këto elementë realizohen, i bën kullat e këtij Rajoni të Shqipërisë - përfshi edhe ato të Malësisë së Gjakovës dhe Rrafshit të Dukagjinit në Kosovë – të dallohen qartë mes kullave afërsisht të 189

Shtjefen Konst. Gjeçov., “Kanuni i Lekë Dukagjinit” (vepër postume), 1933

190

Anton Nikë Berisha, “Antologji e kangëve kreshnike shqiptare”, 2008

191

82 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

ngjashme në disa vende të Ballkanit, si psh, në Rumani, Serbi, Mal të Zi e Bosnje. Nga ana tjetër, përkundër faktit se janë më të varfëra se kullat e vendeve të tjera ballkanike në elementë dekorativë e funksionalë, kullat me çikma të Mirditës, Dibrës, Matit dhe Kosovës, janë unike në Gadishull. Ato përfaqësojnë tashmë një entitet më vete, të denjë për t’u konsideruar Kulla Shqiptare dhe për t’u marrë në mbrojtje si të tilla. Për nga identiteti i ri që kanë krijuar duke u shkëputur nga tipologjitë paraardhëse dhe paralele, këto kulla mund të krahasohen me kullat e qytetit të Gjirokastrës, por sërish ato mbeten edhe më të ndryshme se banesat e shumë qyteteve me origjinë mesjetare në Ballkan, ku ngjashmëria me banesa të tjera dhe ndikimi osman është tejet i dukshëm192.

3.2. Mbrojtja Për të gjitha vlerat që përfaqësojnë, disa prej të cilave u trajtuan më sipër, mbrojtja e kullave meriton vëmendje të veçantë nga të gjithë aktorët në territor: pronarët të cilët vazhdojnë të banojnë ose jo brenda tyre, komunitetet që jetojnë pranë kullave, grupimeve formale dhe joformale që veprojnë në këto zona, institucionet lokale etj, por në rastin e një trashëgimie kulturore më vlera kombëtare e më gjerë, shteti është gardiani dhe garanti i ruajtjes së tyre. Në Republikën e Shqipërisë, kjo marrëdhënie është rregulluar me Ligjin Nr. 27/2018 “Për Trashëgiminë Kulturore dhe Muzetë”, të miratuar nga Parlamenti më 17 Maj 2018193, i cili përcakton termat, kriteret dhe mbrojtjen që shteti i ofron trashëgimisë kulturore. Në mesin e këtyre pasurive kulturore bëjnë pjesë, si trashëgimi kulturore materiale edhe “pasuritë e luajtshme dhe të paluajtshme, në pronësi të kujtdo, që kanë interes të veçantë për shkak të referencës/lidhjes së tyre me historinë politike, ushtarake, letrare, artistike, shkencore, teknike, industriale e kulturore në përgjithësi, që janë dëshmi të identitetit dhe të historisë së institucioneve publike, kolektive ose fetare” dhe “arkitekturat rurale me interes historik dhe/ose etnoantropologjik, dëshmi të ekonomisë rurale tradicionale.”194 Pra, edhe kullat. Në nivel qendror, institucioni që ngarkohet përmes këtij ligji për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore në kuadër të Ministrisë së Kulturës është Instituti Kombëtar i Trashëgimisë Kulturore (IKTK), nën varësinë e të cilit veprojnë 6 Drejtoritë Rajonale të Trashëgimisë Kulturore (DRTK). Rajonin Verior-Verilindor e përfshijnë në punën e tyre dy DRTK: e Shkodrës, e cila mbulon qarqet Shkodër, Kukës dhe Lezhë, dhe e Tiranës që mbulon qarqet Tiranë, Durrës dhe Dibër. Sipas faqes zyrtare në internet të IKKT195, në Shqipëri numërohen rreth 2212 monumente kulture të kategorive të ndryshme, nga të cilat rreth 300 janë në 4 qarqet që përbëjnë zemrën e Rajonit Verior-Verilindor: Shkodër, Kukës, Lezhë dhe Dibër. Në mesin e këtyre monumenteve ka

192

Duke analizuar përmes metodës krahasuese kullat e rajonit të Ballkanit, të prezantuara në faqen “Balkan Vernacular Architecture”, të autorëve Brooke Harrington dhe Judith Bing, gjetur më 15 Gusht 2021, në http://www.balkanarchitecture.org/index.php 193 Faqja zyrtare e Ministrisë së Kulturës së Shqipërisë, Ligji Nr. 27/2018 “Për Trashëgiminë Kulturore dhe Muzetë”, 2018, gjetur më 1 Shtator 2021, në https://kultura.gov.al/wp-content/uploads/2018/07/Ligji.nr27-_dt.17-05-2018.pdf 194 Po aty. 195

Faqja zyrtare e internetit e Institutit Kombëtar të Trashëgimisë Kulturore, gjetur më 29 Gusht 2021, në http://iktk.gov.al/site/pasurikulturore/ www.go2albania.org

83 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

kështjella, ura, site arkeologjike, muze etj. Të identifikuara nga grupi i punës përmes krahasimit të listës së IKKT, burimeve nga DRTK Shkodër dhe një liste të puiblikuar në Wikipedia196, numri i kullave apo banesave rurale në këtë rajon, të cilat gëzojnë statusin Monument Kulture është 75, ose rreth 25% e totalit të Monumenteve të Kulturës së këtij Rajoni. Sipas kësaj liste, qarku me numrin më të madh të banesave të shpallura Monument Kulture është Dibra me 42 dhe me numrin rekord 5 kulla vetëm brenda një fshati (Guri i Bardhë). Më pas vijnë me radhë: Kukësi me 19, Shkodra me 9 dhe Lezha me 5. Në listën që vijon janë dhënë, sipas qarqeve, emrat zyrtarë të objekteve Monumente Kulture, vendndodhja, Njësia Administrative dhe Bashkia. Në kllapa, pranë emrit të Qarkut, janë shënuar numri total i Monumenteve të Kulturës në qarkun përkatës dhe përqindja që zënë banesat (shumica kulla) në raport me numrin total të Monumenteve të Kulturës.

Qarku Shkodër (Monumente Kulture 158, Banesa 0.6%) 1. Banesa e Ndue Mark Kolës, Theth, Shalë 2. Banesa e Shkurte Alia, Breg-Lumë, Shalë 3. Banesa e Stak Mash Binakut dhe e Martin Pjetër Binakut, Rajc, Berishë, Iballë, Pukë 4. Banesa e shkrimtarit Martin Camaj, Telum, Temal, Vau Dejës 5. Kulla e Nikoll Zef Koçeku, Theth, Shalë, Shkodër, 6. Kulla e Lulash Keçit, Theth, Shalë, Shkodër 7. Banesa e Marash Kolës, Abat, Shalë, Shkodër 8. Banesa e Ndue Pjetrit, Theth, Shalë, Shkodër 9. Banesa e Nikoll Preng Rrap, Kryezi, Qafë-Mali, Fushë-Arrëz

QARKU KUKËS (Monumente Kulture 40, Banesa: 48%) 1. Banesa e Asllan Fetahut në Fshatin Bicaj (Nuri Shaqiri dhe Nezir Asllani), Bicaj, Bicaj, Kukës 2. Banesa e Hasan Rexhepit, Shtan, Malzi, Kukës 3. Banesa e Rustem Shahinit (Gëzim Ali Shahini), Osmane, Bicaj, Bicaj, Kukës 4. Banesa e Halil Çeleposhit, Babinë, Tropojë, Tropojë 5. Banesa e Bajram Ukës, Kostur, Golaj, Has 6. Banesa e Mus Hasanit, Kostur, Golaj, Has 7. Banesa e Man dhe Hate Ferizollit, Vranisht, Fajza, Has 8. Banesa e Selim Sadri Rahmanit, Golaj, Golaj, Has 9. Banesa e Man Çelës (Sali Çela), Helshan,Golaj, Has 10. Banesa e Selman Zymer Dautit (Bajram Dauti), Golaj, Golaj, Has 196

Lista e Monumenteve në Shqipëri, gjetur më 29 Gusht 2021, në https://sq.wikipedia.org/wiki/Lista_e_Monumenteve_n%C3%AB_Shqip%C3%ABri www.go2albania.org

84 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

11. Banesa e Ibrahim Sadikut, Kostur, Golaj, Has 12. Banesa e Deli Kovaçit dhe Kulla pranë saj, Vlahen, Golaj, Has 13. Banesa e Ali dhe Adem Pavdojës, Krumë, Krumë, Has 14. Banesa e Çardaku e Ibrahim Gjonit, Kostur, Golaj, Has 15. Banesa e Adem Demaj, Papaj, Tropojë, Tropojë 16. Banesa e Mehmet Ramës, Koçanaj, Margegaj, Tropojë 17. Banesa e Bajram Osmanit, Shoshan, Margegaj, Tropojë 18. Banesa e Sali Manit, Bujan, Bujan, Tropojë 19. Kulla e Patriotit Mic Sokoli, Bujan, Bujan, Tropojë QARKU DIBËR (Monumente Kulture 67, Banesa 63%) 1. Banesa e Mude e Sali Kadrisë, Bellovë, Melan, Dibër 2. Banesa (Kulla) e Lazim e Mynir Markaj, Zogjaj, Shupenzë, Bulqizë 3. Banesa e Selman Tollës, Fushë-Lurë, Lurë, Dibër 4. Banesa e Reshit Zunës, Sohodoll, Kastriot, Dibër 5. Banesa e Tashko Markos, Herbel, Maqellarë, Dibër 6. Banesa e Mustafa Shirës (Hasan Shirës), Zall-Dardhë, Zall-Dardhë, Dibër 7. Banesa e Dom Nikoll Kaçorrit, Krej-Lurë, Lurë, Dibër 8. Banesa e Kazafer Asllanit, Ostren i Vogël, Ostren, Bulqizë 9. Banesa e Shefqet Karaibrahimit, Ostren i Vogël, Ostren, Bulqizë 10. Banesa e Kosta Markut, Vërnicë, Trebisht, Bulqizë 11. Banesa e Mustafa Shehut, Zerqan, Zerqan, Bulqizë 12. Banesa e Nazif Mukës, Sopot, Zerqan, Bulqizë 13. Banesa e Xhemile Hasës, Sopot, Zerqan, Bulqizë 14. Banesa e Sul Hupit, Dushaj, Fushë – Bulqizë, Bulqizë 15. Banesa e Shefki Kutit, Shupenzë, Shupenzë, Bulqizë 16. Banesa e Bajram Xhaferit, Tërnovë, Zerqan, Bulqizë 17. Banesa e Rexhep Karajt, Koçaj,Fushë – Bulqizë, Bulqizë 18. Banesa e Adem Ketës, Koçaj, Fushë – Bulqizë, Bulqizë 19. Kulla e Llagjaçeve, Strikçan, Zerqan, Bulqizë 20. Banesa e Xheladin Koxherrajt, Gjon, Martanesh, Bulqizë 21. Banesa e Ramiz Lekës, Lenë, Martanesh, Bulqizë 22. Banesa e (Rustem) Dyl Kryekurtit, Macukull, Macukull, Mat 23. Banesa e Rexhep Karait, Dars, Klos, Klos 24. Banesa e Asllan Hutës, Plani i Bardhë, Klos, Klos 25. Banesa e Jakup Kurtit, Plan i Bardhë, Klos, Klos 26. Banesa e Hysen Dodollit, Bejnë, Klos, Klos 27. Banesa e Bajram Allushit, Klos Katund, Klos, Klos 28. Banesa e Rexhep Lleshit, Klos Katund, Klos, Klos 29. Banesa e Abdi (Veli) Domit, Gur i Bardhë, Xibër, Klos www.go2albania.org

85 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

30. Banesa e Shaqir (Elmaz) Dezhgiut, Gur i Bardhë, Xibër, Klos 31. Banesa e Xhelal Dodës, Gur i Bardhë, Xibër, Klos 32. Kulla e Elmaz Korbit, Gur i Bardhë, Xibër, Klos 33. Kulla e Sul Lëkursit, Gur i Bardhë, Xibër, Klos 34. Kulla e Abdulla Zylfit, Kurdari, Suç, Klos 35. Kulla e Mehmet Safës, Kurdari, Suç, Klos 36. Kulla e Dullë Çelës, Patin, Klos, Klos 37. Kulla 3 Katëshe 100 Vjeçare e Z. Zef, Fushë-Lurë, Lurë, Dibër 38. Kulla e Dine Hoxhës, Muhurr, Muhurr, Dibër 39. Banesa e Shefik Kurtit, Shepenzë, Bulqizë 40. Kulla e Llaxhaçeve, Strikçan, Zerqan, Bulqizë 41. Kulla e Ali Safes, Kurdari, Suç, Klos 42. Kulla e Elmaz Muharremit, Gurrë e Madhe, Klos QARKU LEZHË (Monumente Kulture 34, Kulla 15%) 1. Banesa e Gjet Markut, Perlat i Sipërm, Kthjellë, Mirditë 2. Banesa e Dod Nikollit, Kurbnesh, Selitë, Mirditë 3. Banesa e Preng Lleshit, Mashtërkor, Orosh, Mirditë 4. Banesa Përdhese dhe Kulla e Zef Ndocajt, Kodër -Spaç, Orosh, Mirditë 5. Banesa e Abat Prend Doçit, Rubik, Mirditë

www.go2albania.org

86 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

E ARDHMJA E KULLAVE

4.1. Rekomandime

4.1.1. Rekomandime politikash zhvillimi lidhur me trashëgiminë e pasur materiale që përfaqësojnë kullat (vendimmarrës, politikbërës, profesionistë, donatorë)   

 



Vizioni mbi turizmin në Shqipëri i referohet thelbësisht ruajtjes së e autenticitetit, dhe ky vision duhet të jetë rigorozisht qasja kryesore ndaj kësaj trashëgimie të rrallë e unike; Të ndërmerret një nismë kombëtare/ndërkombëtare ndërkufitare për mbrojtjen përmes evidentimit të gjendjes aktuale të kullave në terren, regjistrimit të tyre në një sistem të dhënash elektronik, si dhe shpalljen e tyre Monumente Kulture ose Zona Historike; Të kryhet studim i detajuar i kullave, qoftë në aspektin arkitektonik dhe urban, por edhe në aspektin socio-ekonomik, etnografik e kultror nga grupe të gjera multidisiplinare vendase kryesisht (lokale/kombëtare), si dhe ndërkombëtare (këta të fundit sjellin modele zhvillimi të ngjashme për banesat në terrene të ashpra malore); Të lobohet për alokimin e fondi të konsiderueshëm nga Qeveria Shqiptare dhe Bashkimi Europian, me qëllim restaurimin e disa modeleve tip të kullave, si dhe orientimin e tyre drejt zhvillimit në treg; Të alokohen fonde për plane zhvillimi model-pilot të disa fshatrave, me qëllim rijetëzimin e kësaj trashëgimie materiale, duke e gërshetuar me trashëgiminë e pasur shpirtërore që kanë këto rajone, trashëgimi e cila është ende e gjallë; Të krijohen Komitete Lokale dhe jo vetëm, me pjesëmarrje të gjerë të aktorëve të ndryshëm (banorë, investitorë, politikbërës, vendimmarrës, profesionistë, akademikë, të rinj, sipërmarrës, donatorë) për orientimin dhe zhvillimin e disa zonave pilot; Të hartohen Kode Dizajni (Udhërrëfyes për Trashëgiminë Ndërtimore) dhe Plane Veprimi e Zhvillimi për tipologjitë e ndryshme në rajonet përkatëse me kartela të detajeve të ndryshme të banesës, si: planimetritë, çatitë, elementët dytësor arkitektonik (çardaku, kreveti, divanhanja, çikmaja, qoshku); Të krijohën atelie pune me zejtarët, mjeshtra të zonës dhe t’i jepet fund praktikës së tenderave me kompani joprofesionale në fushën e restaurimit apo arkitekturës tradicionale.

www.go2albania.org

87 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

4.1.2. Rekomandime teknike mbi restaurimin, mirëmbajtjen, ndërtimin e kullave (për banorët, sipërmarrësit, investitorët, grupet e profesionistëve – planifikuesit urbanë, arkitektët, peisazhistët, inxhinierët, agronomët dhe të gjithë artizanët) Rekomandime për ansamblin arkitektonik197  Të ndërtohet kullë e re me elementët e ansamblit arkitektonik (si: stalla e bagëtive, koshi i drithit, mullarët e sanës, koteci, kolibja e qenit, vatha e bagëtive për sezonin veror, këndi i ndenjës me mobilim urban prej druri e lëndësh të ricikluara, kosheret e bletëve, pemët frutore, kapërcejt në shtigjet mes oborreve të shtëpive, gardhet me drunj, hunj, shkurre, tarracimet me gurë të thatë, hardhitë, parcela të vogla për tokë buke ose perime etj.). Në pamundësi, të rrethohet me gardhe thuprash, hunjsh druri ose dëgë të mbetura pemësh, mure rrethuese me të thatë, të sistemohen tarracime e mbljellje pemësh pasi pengojnë edhe erozionin apo rrëshqitjet e dherave;  Të mirëmbahen dhe pasurohen elementët e ansamblit arkitektonik në kullat ekzistuese, nëse janë dëmtuar apo humbur tërësisht;  Të shmanget betonizimi apo shtrimi me pllaka i sipërfaqes rreth e rrotull kullës, pasi nuk lejon depërtimin e rrjedhjen natyrale të ujërave të shiut dhe shkakton lagështirë në kullë – përveç pamjes estetike të peisazhit kulturor rural;  Edhe në rastet kur familja nuk mbarështon bagëti, stallat apo tbanet mund të rifunksionalizohen për shërbime të tjera, si psh: stalla mund të jetë bujtinë, lavanteri, magazinë, mencë, kuzhinë gatimi etj. Koshi i drithit mund të shërbejë si një bufe me vetëshërbim, ose frigorifer, ose vend magazinim për paisjet e malit etj.

Rekomandime për kullën  Të ndërtohen tipologjia e kullës për zonën përkatëse, si psh: në Mirditë të jetë kulla më çikma, në Malësi të Madhe/Dukagjin të ruhet kulla me krevet etj.;  Të ndalohet kategorikisht ndërtimi i kullave në shtretërit e lumnjeve apo përrenjve, për shkak të vërshimeve;  Të përdoren sa më shumë të jetë e mundur punimet me gurë dhe të shmanget përdorimi i strukturave me beton. Në rastet kur nuk përballohen financiarisht vetëm punimet e gurit, të dublohen me veshje guri të zonës ose të vishet me dru;  Nuk rekomandohet ndërtesa mbi 3 kate (në më të shumtën e rasteve kati i tretë duhet të jetë nënçati). Në raste të rralla mund të lejohet 4 kate, pasi objekte kaq të larta kanë qenë pronë vetëm e familjeve tepër të pasura ose bajraktarëve;  Lartësia e katit nuk duhet të jetë më shumë se 2,8-3m (hapësirë drite në kate, e jo nënmblojë);  Format e planit të ndërtesës nuk duhet të jenë të rrumbullakëta, me harqe, forma të ngushta këndore ose forma të çrregullta). Rekomandohet të respektohen format tradicionale katrore, drejtkëndëshe, T dhe L, apo drejtkëndëshe të bashkëngjitura duke u alternuar, por pa deformuar raportet; 197

Eltjana Shkreli, “Design Code as an instrument of cultural landscape transformation in Theth, Albanian Alps”, te “Albania nel terzo millenio – architetura, citta, territorio”. Edited by Nilda Valentin. Gangemi editore International, 2021 www.go2albania.org

88 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

   

Nuk rekomandohet ndërtimi i volumeve me forma ekstravagante e moderne; Të përdoren kryesisht materiale të zonës, si dru, gurë, rrasa, argjilë, gëlqere dhe të shmanget sa më shumë përdorimi i materialeve industriale e plastike në ndërtesë, si: dritare duralumini, punime allçie, veshje mbloje me imitime industriale ose eternit etj, Sugjerohet me rigorozitet, që ndërtesat sot të pajisen me sistem mbrojtjeje kundër zjarri, pavarësisht se ato nuk kanë ekzistuar deri më tani. Kjo për shkak se ndërtesat kanë jashtëzakonisht shumë elemente druri dhe rrezikshmëria është e lartë. Nuk rekomandohet që nyjet hidro-sanitare të jenë jashtë shtëpisë si dikur: ato duhet të integrohen brenda saj, por pa cënuar formën e ndërtesës nga jashtë dhe sa më pak brenda saj.

Rekomandime për muraturën        

Të ndërtohet muraturë me gurë natyralë vendor, sipas teknikave përkatëse për secilën zonë, si dhe të shmanget sa më shumë muratura perimetrale me tullë, beton apo materiale të tjera si plastikë apo fasadat e xhamit; Nuk rekomandohet përdorimi i llaçit të çimentos për muraturë dhe për fugatimin e saj; Të krijohen çarjet në muraturë për dritare/dyer në raportet të drejtë me fasadën dhe modelet ekzistuese; Nuk rekomandohet të lyhet muratura me ngjyra, përveçse në raste të caktuara kur më parë është përdorur lyerje e thjeshtë me gëlqere të bardhë; Të respektohen format e muraturave të drejta dhe të shmangen ato të lakuara apo me shkallëzime në ndërtesa vetëm në raste të veçanta (si psh. Kisha); Nuk rekomandohet të krijohen kava për nxjerrjen e materialit të gurit për muraturë, që çojnë në deformime dhe dëmtime të peizazhit; Të ndërtohen muratura guri edhe dërrase, në përafërsi me teknikat e mëparshme dhe të tipologjive të kullave në zonat përkatëse, ose duke stilizuar format e tyre në qasje bashkëkohore; Të përdoren teknikat e efiçencës energjitike (termoizolimit) me shtresa që vendosen në pjesën e brendshme të ndërtesës, pa qenë në dukje në pjesën e jashtme të saj.

Rekomandime për elementët dytësorë funksionalë (shkallët, çardaku, kreveti, çikmaja, divanhanja, qoshku)  

Të ndërtohen ndërtesa të reja, por duke ruajtur ose stilizuar në dizajn bashkëkohor edhe elementet dytësor funksional, si: krevetin, çardakun, çikmanë, divanhanen apo qoshkun, pasi kjo e pasuron formën arkitektonike të saj dhe ruan një identitet të tipologjisë; Të ndërtohen këto elementë funksional dytësor arkitektonik veçse me dru/gurë e në raste stilizimi më hekur (pra elementë natyral), por kurrsesi me beton, duralumin, plastika apo materiale xhami masiv;

www.go2albania.org

89 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

  

Sugjerohet me rigorozitet të ruhen e restaurohen krevetet në ndërtesat e vjetra ekzistuese, Sugjerohet që elementët dytësor funksional arkitektonik të jenë në raport të drejtë në fasada apo volume të dala, pasi ndryshe humb funksionin estetik të ndërtesës; Të përdoren materialet natyrale, duke i lënë në kromatikën e vet natyrale – të mos lyhen me ngjyra të forta apo qoftë edhe gëlqere në shumë raste.

Rekomandime për dyert e dritaret Rekomandime për dyert  Të vendosen dyer të jashtme brenda raporteve e standardeve ekzistuese (të mos jetë më e lartë se 2m dhe më e ulët se 1,6m, si dhe jo më e ngushtë se 0,6 m dhe më e gjerë se 1m) me korniza dhe jo të dala nga fasada;  Të jenë mundësisht me materiale druri ose hekuri (të stilizuar në formë bashkëkohore), por kurrsesi industriale prej duaralumini apo plastike. Dyert e drurit janë fort të rekomandueshme e në ndonjë rast të kombinuara me pjesë të vogla xhami. Nuk rekomandohet hapja e shumë dyerve në fasadë;  Të ruhen, mirëmbahen apo imitohen në rastet e ndërtesave të reja gurët e arkitrarëve dhe qemerëve të dyerve të gdhendura me simbole, të përdoren brava, doreza, shula dere prej hekuri të rrahur dhe druri;  Të ruhet ngjyra e dyerve natyrale në harmoni me ngjyrat e tokës, ose të lyhen me ngjyra me shkëlqim apo me shumë dritë;  Të mos përdoren dyer me rrëshqitje, ose me palosje, përveçse me një kanatë ose dy kanata (shpeshherë njëra fikse dhe më e vogël, e tjetra e lëvizshme);  Rekomandohet që dyert e brendshme të jenë prej druri dhe me gjerësi 0,6 m – 0,8m e lartësi 1,6 m - 1,8 m; Rekomandime për dritaret  Të ruhen format e përmasat e dritareve (të pakten të ruhet raporti a/b)198 duke përjashtuar format ekstremisht jotradicionale, si drejtkëndëshe të shtrira, trekëndëshe, me cepa etj. Në raste të rralla, format rrethore të dritareve duhet të jenë vetëm me hapje rrethore prej guri të gdhendur;  Të ruhen me rigorozitet frëngjitë e vjetra në shtëpitë ekzistuese, sepse janë simbol unik i kullave dhe janë element në zhdukje;  Nuk rekomandohen hapje të mëdha xhami që zëvendësojnë dritaret, përdorimi i dritareve plastike ose duralumini, përveç se drurit (ose duralumin dopioxham i veshur me dru);  Nuk rekomandohet përdorimi i dritareve me palosje, veçse me hapje dy apo një kanatë,  Nuk rekomandohet përdorimi i kanatave në formë grilash me rrëshqitje e rrotullim, veçse kapakët e punuar me dru dhe stil sipas traditës; 198

Eltjana Shkreli, “Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth”, 2018

www.go2albania.org

90 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë



Nuk rekomandohet hapja e një numri të madh të dritareve në fasada.

Rekomandime për muret rrethuese dhe dyert e tyre, gardhet, muret me teknikë të thatë, tarracat, tokat e bukës etj  Në zonat ku është traditë rrethimi me mur i kullës apo ansamblit arkitektonik, nuk rekomandohen mure oborri më të larta mbi 2 m. Muret rrethuese të oborrit duhet të jenë rreth 50 cm më të ulët se dera e oborrit (shih fig. Fig. 18);  Në zonat ku është traditë rrethimi me mur i kullës apo ansamblit arkitektonik, këshillohet që dyert e oborrit të ndërtohen vetëm prej druri. Nuk rekomandohet ndërtimi i derës së oborrit me hekur, duralumin, rrjetë teli etj.;  Në zonat ku është traditë rrethimi me mur i kullës apo ansamblit arkitektonik, nuk rekomandohet ndërtimi i mureve me tulla, blloqe betoni etj, dhe as hapjet në muret e oborrit (me hekura, duralumine, xham etj.);  Nuk rekomandohen gardhe me beton, me hekur të rrahur, me muraturë tulle ose blloqe betoni ose rrethime me tela, me rrjeta apo kolona betoni. Duhet rigorozisht të respektohet përdorimi i materialeve të traditës vendase: dru, hunj, thupra, mure me teknikë të thatë, gurë e shkurre;  Nuk rekomandohen gardhe të larta mbi 1,3 m – 1.7 m, në mënyrë që të mos pengojnë fushëpamjen;  Nuk rekomandohen të ndërtohen muret mbajtës të tarracave me mure betoni, por vetëm me gurë (qoftë dhe të lidhur me llaç), e sidomos me mure me teknikë të thatë;  Të ruhen rigorozisht pyjet dhe të mos priten ose digjen për kullota, apo toka;  Të mos lihen djerrë tokat e bukës, sepse përveç përfitimeve nga prodhimet, ato mund të shërbejnë si atraksion për promovimin e imazhit të destinacionit, si dhe për vizitorët që dëshirojnë ta punojnë vetë tokën;  Tokat e bukës të punohen me teknologji të përparuar, por të ruhen edhe mjetet e punës tradicionale, aty ku është e mundur. Këto mjete primitive mund të shërbejnë për të demonstruar punimet tradicionale.

Rekomandime për shtigjet, udhët, urat dhe sinjalistikën  Nuk rekomandohet që shtigjet të jenë shumë të gjera, pra ato variojnë 0,6 m – 0,9 m – 1,2 m – 1,5m;  Nuk rekomandohet absolutisht që shtigjet të shtrohen me asfalt, ato mund të përshtaten me format e terrenit, si: përrenj, kanalet mes dy tokave të bukës etj.;  Nuk rekomandohet që shtigjet të bllokohen qoftë edhe për bagëtitë; e të mos vihen kapërcejt për kalimin e njerëzve;  Shtigjet duhet të shenjohen ose ta pajisen me sinjalistikë vertikale druri, të sistemohen anash me gurë të thatë, gardhe apo tarracime, shkurre etj. Nuk rekomandohet të vendosen tabela sinjalistike prej hekuri, duaralumini, të madhësive e ngjyrave të çfarëdoshme. Sinjalistika vertikale duhet të jetë e unifikuar të paktën për një vendbanim, e pse jo edhe për një nënrajon apo rajon; www.go2albania.org

91 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

    

Udhët duhet të jenë minimumi 3m – 3,5m me qëllim që të mundësojë kalimin e makinave, Udhët duhet të jenë të shtruara jo me asfalt, por me çakëll ose kalldrëm me rrasa të trasha guri, pasi kështu mund të depërtojnë ujërat që shkrijnë nga bora, përndryshe asfalti çahet e çdo vit kërkon tepër investim në mirëmbajtje; Ndërtimi i urave mund të jetë me beton masiv ose me hekur, por më idealja mbetet me trarë druri. Këto të fundit janë më lehtësisht të riparueshme pas çdo dimri me ujëra vërshues; Ndërtimi i urave duhet të jetë rigorozisht me parmakë druri anash, kjo për arsye të sigurisë, Nuk rekomandohet vendosja e tabelave reklamuese në vende të çfarëdoshme, pa marrë leje dhe planvendosje me shkrim nga Bashkia.

Rekomandime për mullinjtë dhe vijat e ujit  Mullinjtë nuk duhet të zhvendosen nga konteksti dhe të ndërtohen në një vend tjetër, qoftë brenda vendbanimit, e më keq akoma - jashtë tij;  Nuk rekomandohet që mullinjtë të përvetësohen nga individë, familje apo fis, sepse pavarësisht se janë ndërtuar prej një individi, familjeje apo fisi, ata janë konsideruar përherë një e mirë publike;  Mullinjtë duhet të përfshihen në udhëtimet turistike në zonë (secili mulli duhet të ketë një tabelë informuese);  Mullinjtë janë e mirë publike, prandaj duhet të ketë një fond mirëmbajtjeje nga Bashkitë përkatëse të Rajonit Verior-Verilindor, që në bashkëpunim me DRTK Shkodër dhe DRTK Tiranë, të mirëmbahen e restaurohen çdo vit. Në të kundërt, Komiteti i aktorëve të zonës mund të angazhojë komunitetin ose vizitorët vendas apo të huaj, që të kontribuojnë më punë vullnetare;  Rekomandohet që mullinjtë të mbulohen me furde ose rrasa, apo tjegulla (sipas zonës) e kurrsesi me llamarina ose eternit;  Nuk rekomandohet që muret e mullinjve të ndërtohen me materiale të tjera, përveçse me gurë;  Nuk rekomandohet që vija e ujit që çon ujin në mulli të braktiset, por të mirëmbahet nga komuniteti me qëllim që të sigurojë vazhdimin e punës së mullinjtë;  Rekomandohet që mullinjtë të shpallen Monumente Kulture, me qëllim mbrotjen dhe ruajtjen e tyre.

4.1.3. Rekomandime për vizitorët 

E veçanta e disa prej zonave të Rajonit Verior-Verilindor dhe e trashëgimisë së tij ndërtimore – kullave - mbetet autenticiteti dhe mospërfshirja thellë në modernitet, pavarësisht se modernizimi është një kërcënim i shtuar gjatë dekadave fundit. Prandaj për ta ruajtur këtë vlerë autenticiteti që përfaqësojnë këto anë, vizitorët duhet të përshtasin pritshmëritë dhe kërkesat e tyre në raport me të.

www.go2albania.org

92 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë



Të kërkohet ushqim stinor, me gatime tipike të zones, të gatuar mundësisht në mënyrë sa më tradicionale dhe të shërbyera në stil sa më autentik. Të ofrohet sa më shumë ushqim i shëndetshëm, i freskët dhe me 0km; Akomodimi të jetë komod dhe i pastër, por kurrsesi ultra luksoz me sipërfaqe të mëdha e të mobiluara me stil klasik, shtruar me mermer, me pishina apo xhakuzi. Mobilimi i strukturave akomoduese të ngritura në respekt të traditës, duhet të dominohet nga një stil rustiko, i anuar nga orenditë e dikurshme, të cilat janë mjaft unike dhe interesante për vizitorët; Të kërkohet turizëm eksperience, turizëm natyre apo etnografik, me qëllim që të vlerësohen vlerat që këto zona mbartin.

4.2. Grupimet tematike

Rajoni Verior-Verilindor është një territor shumë i shtrirë dhe kullat janë një pasuri e larmishme që përfshin, ato që janë dëmtuar nga braktisja dhe ato që mirëmbahen e qëndrojnë ende në këmbë nga familjet brenda tyre. Gjithsesi, kjo pasuri ka nevojë të orientohet drejt një zhvillimi duke u mbështetur në mundësitë që ofron zona. Për këtë qëllim, pas rekomandimeve të mësipërme, grupimet tematike të tyre, do të ndërtohen referuar fortësive dhe dobësive ndaj burimeve njerëzore dhe burimeve natyrore. Meqenëse këto zona janë të karakterit malor, braktisja ka qenë e madhe gjatë tërë këtyre 30 viteve, për shkak të varfërisë dhe mungesës së shërbimeve, prandaj zhvillimi ekonomik do të ishte një impuls i fortë për të rikthyer komunitetet nga migrimi apo nxitur ata që janë - të vazhdojnë të qëndrojnë. Grupimi tematik i kullave, si banim/akomodim dhe MUZE I GJALLË, për turizëm etnokulturor, ku vizitorët mund të përjetojnë çdo ditë të një malësori në Alpet e thella përmes rrëfimit gojor të banorëve, apo të verojnë në stane me bagëtitë. Zona që mbulohet mund të jetë: Malësia e Madhe, Dukagjini, Valbona në Malësinë e Gjakovës. E veçantë e këtyre zonave mbetet Cilkli i Këngëve të Kreshnikëve (Eposi), etnografia me xhubletën apo këngët maja krahut, gjama e burrave, legjendat etj. Zonë tjetër e veçantë për këtë tematikë mbetet edhe Mirdita, sepse ky rajon është zemra e ekzistencës së shtetit shqiptar, falë autonomisë dhe diplomacisë së saj në shekuj. Kjo zonë ruan edhe një grupim tepër me vlera përsa i takon folklorit, me kostumet dhe Asamblin Mirdita199. Grupimi tematik i kullave për AGROPËRPUNIM, i cili kryhet më shumë në ansamblin arkitektonik të kullave dhe jo domosdoshmërisht brenda vetë kullës. Larmia e objekteve që 199

Faqja zyrtare e Presidentit të Republikës së Shqipërisë, “Presidenti i Republikës nderon me Titullin “Mjeshtër i Madh” Ansamblin Artistik Mirdita”, 2015, gjetur më 3 Shtator 2021, në http://president.al/old/presidenti-i-republikes-nderon-me-titullin-mjeshter-i-madh-ansamblinartistik-mirdita/ www.go2albania.org

93 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

ndodhen brenda ansamblit do të jetë tepër e dobishme për përpunimin e frutave: grumbullimin, pastrimin, tharjen, përpunimin apo ambalazhimin e tyre. Zona që mbulohet mund të jetë: Malësia e Gjakovës, sepse zona e Tropojës njihet për kumbullat, gështenjat, boronicat, mollët, bimët medicinale munden të zhvillojnë këtë drejtim. Grupimi tematik i kullave për INDUSTRI TË LEHTË, përpunim tekstili dhe dizenjim produktesh për modë. Në të gjithë Rajonin Verior-Verilindor ka tepër shumë mbetje të leshit të bagëtive, i cili hidhet si mbetje dhe që mund të përpunohet duke përfshirë si krah pune gratë e zonës – të zellshme dhe punëtore. Kullat e tyre mund të shërbejnë si atelie pune për endjet e përpunimet e fillit të leshit, si sipërmarrje të vogla sociale. Zona që mbulohet mund të jetë: Hasi dhe Luma në Kukës. Grupimi tematik i kullave për AGROTURIZËM. Në këtë zonë njerëzit janë mjaft punëtorë e të pastër, të komunikueshëm – dibranët e matjanët njihen për ndërtuesit e kullave në të gjithë trojet shqiptare. Si gurëgdhendës e mjeshtra ata mund të presin vizitorë në shtëpitë e tyre dhe t’i përfshijnë ata në punët e tokës dhe blegtorisë, duke u shërbyer pastaj edhe ushqime organike. Kjo zonë shquhet për gatimet, sepse është mjaft e pasur në produkte vendase stinore. Zona që mbulohet mund të jetë: Dibra dhe Mati.

Shënim: Skicat, vizatimet dhe fotografitë në Fig. 47, Fig. 48, Fig. 49, Fig. 50, Fig. 51, Fig. 52, Fig. 53, Fig. 54, Fig. 55, Fig. 115, Fig. 116, Fig. 117, Fig. 121, Fig. 127, Fig. 128 janë marrë nga “Vendbanime dhe Banesa Popullore Shqiptare”, Ali Muka, Emin Riza, Pirro Thomo, 2004. Skicat dhe vizatimet në Fig. 87, Fig. 88, Fig. 89, Fig. 90, Fig. 91, Fig. 92, Fig. 93, Fig. 94, Fig. 95, Fig. 96, Fig. 97, Fig. 98, Fig. 99, Fig. 100, Fig. 101, Fig. 113, Fig. 114, Fig. 119, Fig. 122, Fig. 123, Fig. 124, Fig. 126, Fig. 129 janë marrë nga “Banesa fshatare e Shqipërisë veriore”, Pirro Thomo, 1979. Skicat dhe vizatimet në Fig. 102, Fig. 103, Fig. 104, Fig. 105 janë marrë nga artikulli “Kulla e Matit”, Burhan Strazimiri, Pirro Thomo, në revistën “Monumentet”, Nr. 1, 1971.

www.go2albania.org

94 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

BIBLIOGRAFIA 1.

“Dibra e braktisur e plandosur në dorë të llumit dhe pa shpresë ….”, 2017. https://publiktv.live/dibra-e-braktisur-e-plandosur-ne-dore-te-llumit-dhe-pa-shprese/ Gjetur më 27 Gusht 2021.

“Kinoditar për elektrifikimin e Kelmendit”, 1968. https://www.youtube.com/watch?v=VyJmegJEqKM Gjetur më 24 Gusht 2021.

“Lajme rrokull Shqypnís”. “Hylli i Dritës, 1935.

“Letër e Apostullit Pal drejtuar Romakëve”. Bibla, 15:19.

“Lista e Tëmeteve në Shqipëri”. Wikipedia. https://sq.wikipedia.org/wiki/Lista_e_t%C3%ABrmeteve_n%C3%AB_Shqip%C3%ABri

“Lista e tërmeteve në Shqipëri”, 2021. https://sq.wikipedia.org/wiki/Lista_e_t%C3%ABrmeteve_n%C3%AB_Shqip%C3%ABri Gjetur më 5 Shtator 2021.

“Persekutimet gjatë regjimit komunist në Shqipëri”, 2019. https://sq.wikipedia.org/wiki/Persekutimet_gjat%C3%AB_regjimit_komunist_n%C3%AB _Shqip%C3%ABri; Gjetur më 23 Gusht 2021.

“Për pak javë pritet të përurohet rruga Tamarë-Vermosh”. 2016.https://www.albinfo.ch/per-pak-jave-pritet-te-perurohet-rruga-tamare-vermosh/ Gjetur më 25 Gusht 2021.

Akademia e Shkencave të RPS të Shqipërisë. Gjeografia Fizike e Shqipërisë. 1990.

10.

Albania, nr. 3 (14), 1918.

11.

Alia, Lutfi “Kunavia në Regnum Albaniae – Mbretëria e Albanisë (1272 – 1368)”, Merbraha, 2019. https://www.merbraha.com/kunavia-ne-regnum-albaniae-mbreteriae-albanise-1272-1368/ . Gjetur më 15 Korrik 2021.

12.

Alia, Lutfi. “Kunavia”. Zemra Shqiptare, 13 Tetor 2013. në http://www.zemrashqiptare.net/news/33618/lutfi-alia-kunavia-vi.html

13.

Anonim, “Ditar i mbajtur nga një qytetar shkodran në gjuhën shqipe nga data 9 Tetor 1912 deri më 7 Prill 1913”. te Kumtari, 1992, 1993, 1995.

14.

Anton Harapi, “Urtí e burrní nder banorë të Cemit (Ndollje historike rreth vjetit 191819)”, te “Hylli i Dritës”, Nr. 1, 1934

15.

Antoni, Frat (nga Monte Roberti). “Jeta dhe karakteri i malësorëve të Shqipërisë”, 1868. Letra dhe relacione nga misionarët françeskanë ndër shqiptarë, 2019.

16.

AQSHF. “Dhjetor 1967”. dokumentar i Kinostudios “Shqipëria e Re për tërmetin e vitit 1967 në Dibër dhe Librazhd, 1968. http://aqshf.gov.al/archive/load/id/329 Gjetur më 27 Gusht 2021.

www.go2albania.org

95 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

17.

AQSHF. “Kinoditari Nr. 9, 1979”. Kinoditar i Kinostudios “Shqipëria e Re” për tërmetin e vitit 1979 në Shkodër dhe Lezhë, 1979. http://www.aqshf.gov.al/arkiva-1794.html?movie=2183 Gjetur më 27 Gusht 2021.

18.

Arkivi Qendror Shtetëror i Filmit. “Zhurnal Nr. 38, 1963”. Kinoditar i Kinostudios “Shqipëria e Re” për ekspozitën e veshjeve në fshat, 1963. Regjia: Ilo Pando. http://aqshf.gov.al/arkiva-kerko-12.html?movie=1976 Gjetur më 25 Gusht 2021.

19.

Arkivi Qendror Shtetëror i Filmit. Kinoditar për Shkurte Pal Vatën, rrugën e Malësisë së Madhe dhe elektrifikimin në Rrethin e Shkodrës, 1985. http://www.aqshf.gov.al/?movie=905 Gjetur më 24 Gusht 2021.

20.

Athleta Christi. 2021. https://en.wikipedia.org/wiki/Athleta_Christi Gjetur më 24 Korrik 2021.

21.

Bardhi, Frang. Relacion mbi Pukën. 1637.

22.

Barton, James L., Free Albania. A Momentous Situation Confronting the American Board. 1913.

23.

Bela, Muhamet dhe Përzhita, Luan. Harta arkeologjike e krahinës së Hasit dhe rrafshit të Lumës (Rrethi i Kukësit). 1990.

24.

Boué, Ami. "Geographical and Geological Observations on some parts of European Turkey, namely Moesia, Bulgaria, Romelia, Albania, and Bosnia; Communicated by the Author in a Letter to the Editor". The Edinburgh New Philosophical Journal: Exhibiting a View of the Progressive Discoveries and Improvements in the Sciences and the Arts. 1838.

25.

Caesarensis, Procopius. De Bellis, 545. ciatuar sipas: Islami, Selim. Ilirët dhe Iliria te autorët antikë. 1965.

26.

Capidan, Theodor. “Darstellung der ethnologischen Lage am Balkan mit besonderer Berücksichtigung der Mazedorumänen (Aromunen)”. Südost-Forschungen, Nr. 3-4, 1942.

27.

Cherubino, Fra. “Relacion… 1638” te Injac Zamputi, Dokumente për Historinë e Shqipërisë (1623-1653), 2015.

28.

Çabej, Eqrem. “Për gjenezën e literaturës shqipe”. Hylli i Dritës, Nr. 1, 1939.

29.

Çobani, Tonin. Frang Bardhi dhe relacionet e tij. 2006.

30.

Degrand, Alexandre. Souvenirs de la Haute-Albanie. 1901.

31.

Degrand, Alexandre. Souvenirs de la Haute-Albanie. 1901.

32.

Durham, Edith. Brenga e ballkanasve. Përktheu: Haris Thanasi. Tiranë, 2000.

33.

Durham, Edith. High Albania and its costumes in 1908. 1910

34.

Durham,Edith. Twenty Years of Balkan Tangle. 1920.

35.

Elementë të ndërtesës dhe teknologjia e tyre. Shtëpia botuese e librit shkollor, Tiranë, 1966.

www.go2albania.org

96 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

36.

Faqja Zyrtare e Qeverisë Shqiptare. “Rruga e Arbrit merr formë”. https://kryeministria.al/newsroom/rruga-e-arbrit-merr-forme/ Gjetur më 25 Gusht 2021.

37.

Feja në trevat shqiptare, në https://sq.wikipedia.org/wiki/Feja_n%C3%AB_trevat_shqiptare

38.

Fischer, Bernd. “Albanian highland tribal society and family structure in the process of twentieth century transformation”. East European Quarterly. Nr. 3, 1999.

39.

Fistani, Anton. Gjetje të paleolitit në afërsi të shpellës së Gajtanit (Shkodër). 1989.

40.

Fondi Shqiptar i Zhvillimit. “Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare 2017-2030”. Plani i Zhvillimit të Sektorit. 2017.

41.

Frashëri, Sami. Vepra 2. 1988.

42.

Galaty, Michael. L., Lafe, Ols. Lee, Wayne E. Tafilica, Zamir. Light and Shadow - Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania. Cotsen Institute of Archeology Press, 2013.

43.

Gashi, Gjergj. Vatikani dhe Arbëria 1700-1922. 1998.

44.

Gazeta Shqip. “Pasojat e tmerrshme të tërmetit të 1979 në Shkodër”. 2019. https://www.gazeta-shqip.com/2019/09/22/foto-pasojat-e-tmerrshme-te-termetit-te1979-ne-shkoder/ Gjetur më 27 Gusht 2021.

45.

Gegaj, Athanas dhe Krasniqi, Rexhep. Albania. 1964.

46.

Gerstner, Otto von. Albanien. 1913.

47.

Gruber, Siegfried. “The Albanian Census of 1918”, 2003. http://www-gewi.unigraz.at/seiner/index.html Gjetur më 7 Gusht 2021.

48.

Guraziu, Filip. Leka, Anton. Kamsi, Karl and Aga, Eqrem. “Korridori Adriatik-Alpe A.A. Lugina e Zhvillimit”. 2006.

49.

Gyurkovic, Georg von. Albanien, land und leuten. 1881.

50.

Haberlandt, Arthur. Kulturwissenschaftliche Beiträge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbien. Ergebnisse einer Forschungsreise in den von den k. u. k. Truppen besetzten Gebieten. Sommer 1916. 1917.

51.

Harapi, Zef. “Mirdita ndër zakone të veta”. Hylli i Dritës, Nr. 9, Shtator 1932.

52.

Hardy-Hémery, Odette. Éternit and the dangers of asbestos cement, 1922-2006. 2009. https://www.researchgate.net/publication/290291586_Eternit_and_the_dangers_of_as bestos_cement_1922-2006 Gjetur më 203 Gusht 2021

53.

Hecquard, Hyacinthe. Histoire et description de la Haute-Albanie ou Guégarie. 1863.

54.

Heinrich, Wilhelm Friedrich (Prinz zu Wied). “Memorandumi për Shqipërinë”, 1917. Shqipëria Osmane te Shqipëria Europiane, Jusuf Buxhovi, 2010.

55.

Hobhouse, John C. Through Albania and other provinces of Turkey in Europe and Asia, to Constantinople, during the years 1809 and 1810. 1817.

www.go2albania.org

97 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

56.

Hofmann, Egon. “Eine Bergfahrt in das nordalbanische Gebirge”. Zeitschrift des Deutschen und Österreichischen Alpenvereins, 1931.

57.

Hoxha, Çelo “Abuzimi me një minorene: Shkurte Pal Vata”. 2013. http://www.radiandradi.com/abuzimi-me-nje-minorene-shkurte-pal-vata-celo-hoxha/ Gjetur më 24 Gusht 2021.

58.

Ippen, Theodore. Die Gebirge des nordwestlichen Albaniens. 1908.

59.

Jelavich, Barbara. History of the Balkans: Eighteenth and Nineteenth Centuries. 1983.

60.

Jireček, Konstantin J. Die Heerstrasse von Belgrad nach Constantinopel und die Balkanpässe. 1877.

61.

Jubani, Bep dhe Ceka, Neritan. Gërmime në qytezen ilire të Rosujës (Rrethi i Tropojës). 1971.

62.

Kapinova, Klajd. “Piramida e kufirit-shqiptar Prenkë Pjetër Cali, 1872-1945”, 2014. http://www.radiandradi.com/piramida-e-kufirit-shqiptar-prenke-pjeter-cali-1872-1945/ Gjetur më 7 Gusht 2021.

63.

Karaczay, Fedor. “Geographical account of Albania”. The Journal of the Royal Geographical Society of London, 1842.

64.

Kiel, Machiel. Arkitektura Osmane në Shqipëri 1358-1912. Përktheu: Holta Vrioni. Stamboll, 2012.

65.

Knight, Edward F. Albania: A narrative of recent travel. 1880.

66.

Konitza, Faik. “Problemi i madh”. Hylli i Dritës, Nr. 1, 1913.

67.

Korresp. Rr. A., “Qeveria optimiste, Rruga e Arbrit hapet pas 6 muajsh”, 2020. http://rrugaearberit.com/2020/11/06/qeveria-optimiste-rruga-e-arbrit-hapet-pas-6muajsh/ Gjetur më 25 Gusht 2021.

68.

Kurti, Dilaver. Vështrim mbi tumat ilire të Burrelit në Mat. 1985.

69.

Kurti, Donat. “Ndër Bjeshkë t’ona”, Hylli i Dritës, 1932.

70.

Laçi, Sabri dhe Sheme, Selman. “Shkaqet dhe pasojat e lëvizjes hapësinore të popullsisë në rrethet Shkodër dhe Malësi e Madhe gjatë periudhës 1990-1995”. Seminari i Dytë Ndërkombëtar Shkodra në Shekuj, 1999.

71.

Lane, Rose W. Peaks of Shala. 1923.

72.

Lleshi, Zabit. “Kulla e Salë Markës në Zogjej, dëshmi të historisë sonë të lavdishme dhe të mjeshtrisë së ndërtimit të banesave të tipit fortifikatë”, 2020. https://bit.ly/3EnCBRk Gjetur më 1 Shtator 2021.

73.

Llojdia, Gëzim. ”Tërmeti i 30 nëntorit të vitit 1967 në Dibër dhe Librazhd ishte 7 ballë, por 8 ballë ishte uniteti”, 2019. https://telegraf.al/dosier/gezim-llojdia-termeti-i-30nentorit-te-vitit-1967-ne-diber-dhe-librazhd-ishte-7-balle-por-8-balle-ishte-uniteti/ Gjetur më 27 Gusht 2021.

74.

Meksi, Aleksandër, et al. Historia e arkitekturës në Shqipëri. 2016.

www.go2albania.org

98 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

75.

Meksi, Aleksandër. “Të dhëna për historinë e hershme mesjetare të Shqipërisë (fundi i shek. VI — fillimi i shek. XI)”. Iliria, nr. 1, 1989.

76.

Merlika-Kruja, Mustafa (Shpend Bardhi), “Rreth Kryengritjes së 1912-s: Disa kujtime e shënime”. Hylli i Dritës, Nr. 5, 1938.

77.

Mihačević, Lovro. Po Albaniji. 1911.

78.

Mihačević, Lovro. Po Albaniji. 1911.

79.

Mitrojorgji, Maksim. Mitrojorgji, Joli. Forma, përmbajtja dhe arkiktura. Udhëtim në banesën popullore shqiptare. Mediaprint, 2013.

80.

Mueller, Joseph. Albanien, Rumelien und die österreichisch-montenegrinische Gränze. 1844.

81.

Mustafa, Mentor dhe Young, Antonia. Feud narratives: contemporary deployments of kanun in Shala Valley, northern Albania. 2008.

82.

Nathalie, Clayer. Në fillimet e nacionalizmit shqiptar. Lindja e një kombi me shumicë myslimane në Europë. 2012.

83.

Ndoj, Gjet. “Nga Mali i Zi në Gjirokastër, historia e kullave në trojet iliro-arbnore”. Shqiptarja.com, 2019. https://shqiptarja.com/lajm/nga-mali-i-zi-ne-gjirokaster-historiae-kullave-ne-trojet-iliroarbnore. Gjetur më 15 Korrik 2021.

84.

Ndojaj, Injac Gj. “Pasunija private e Shqipnís”. Hylli i Dritës, Nr. 1-3, 1943.

85.

Nopcsa, Felső -Szilvás. Aus Sala und Klementi. 1910.

86.

Nopcsa, Felső-Szilvás, Udhëtime nëpër Ballkan. Përktheu Ilirjana Angoni. Plejad, 2007.

87.

Nopcsa, Felső-Szilvás. Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens. 1925.

88.

Palaj, Bernardin. “Doke e kanû në Dukagjin”. Hylli i Dritës, Nr. 2, 1944.

89.

Pasi, Domenico. Letra zyrtare të Provincës së Venecias të Fushatës së Krishtit. 1891.

90.

Peacock, Wadham. Albania the foundling state of Europe. 1914.

91.

Përzhita, Luan. Fortifikime të shek. IV-VI në luginën e Drinit (Via Lissus-Naissus). 2007.

92.

Përzhita, Luan. Gërmimet arkeologjike të vitit 1986. 1986.

93.

Praschniker, Camillo dhe Schober, Arnold. Archäologische forschungen in Albanien und Montenegro. 1919.

94.

Praschniker, Camillo dhe Schober, Arnold. Archäologische forschungen in Albanien und Montenegro. 1919.

95.

Prelaj, Marjan. Misjoni Shetitës i Françeskanvejt neper Shqypni gjatë shtatë shekujvet prej vjetit 1240 deri në vjetin 1967. Botime Françeskane, 2019.

96.

Prifti, Shpresa. “Banesa e krahinës së Kelmendit”. Revista Monumentet, Nr. 35, 1988.

97.

Pulaha, Selami. Defteri i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485. 1974.

www.go2albania.org

99 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

98.

Qendra Mbarëkombëtare e Koleksionistëve Shqiptarë. “30 November 1967, a powerful earthquake damaged the Districts of Dibra and Librazhd”. 2020. https://www.qmksh.al/en/30-nentor-1967-nje-termet-i-fuqishem-demtoi-rende-dibrene-librazhdin/ Gjetur më 27 Gusht 2021.

99.

Qiriazi, Perikli dhe Doka, Dhimitër. Gjeografia 11. 2013.

100. Rrota, Justin (Patër Ndou). “Ke del Kiri”. Hylli i Dritës, Nr. 9, Shtator, 1932. 101. Rrota, Justin (Viator), “Pershtypje udhtimi: Lura”. Hylli i Dritës, 1933. 102. Sirdani, Marin “Shaureti”. Hylli i Dritës, Nr. 2, 1921. 103. Skopiansky, M.D. Les atrocites serbes d'apres les témoignages américains, anglais, français, italiens, russes, serbes, suisse etc., etc. 1919. 104. Steinmetz, Karl. Ein vorstosz in die Nordalbanischen Alpen. 1905. 105. Steinmetz, Karl. Eine Reise durch die Hochländergaue Nordalbaniens. 1904. 106. Stevens Coon, Carleton. The Mountains of Giants: A Racial and Cultural Study of the North Albanian Mountain Ghegs. Kraus Reprint Co, New York, 1950. 107. Strazimiri, Burhan. Thomo, Pirro. “Kulla e Matit”. Revista Monumentet, Nr. 1, 1971. 108. Sula, Besnik. “Shkodra në vështrimin demokrafik të popullsisë së saj deri në vitin 1900”. Seminari i Dytë Ndërkombëtar Shkodra në Shekuj, 1999. 109. Shkreli, Eltjana. “Design code as an instrument of cultural landscape transformation in Theth, Albanian Alps”. Albania nel terzo millenio – architetura, citta, territorio. Gangemi Editore International. 2021. 110. Shkreli, Eltjana. Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth. Tiranë, 2018. 111. Topalli, Kolec. “Persekutimi komunist në shkencat albanologjike”. Hylli i Dritës, Nr. 1, 2010. https://www.observatorikujteses.al/persekutimi-komunist-ne-shkencatalbanologjike/ Gjetur më 23 Gusht 2021. 112. Tourist Guidebook of Albania, 1969. 113. Tozer, Henry F. Researches in the highlands of Turkey; including visits to Mounts Ida, Athos, Olympus, and Pelion, to the Mirdite Albanians, and other remote tribes, Vol 1, 1869. 114. Thomo, Pirro. Banesa Fshatare e Shqiperise Veriore. 8 Nëntori, 1979. 115. Ulqini, Kahreman. Bajraku në organizimin e vjetër shoqëror. 1991. 116. Vaina, Eugenio. Albania che nasce. 1914. 117. Valentini, Giuseppe. Ligji i maleve Shqiptare: nga relacionet e misionit shëtitës Jezuit në Shqipëri 1880-1932. 2007. 118. Vico Mantegazza, “L'Albania: Gli albanesi; l'appello all' Europa, Montenegro e Albania; Scutari e il suo lago; Durazzo; Vallona e il suo golfo, l'Epiro; Gli avvenimenti recenti; l'Italia e l'Albania”, 1912 www.go2albania.org

100 of 101

KULLAT e Malësive të Gegnisë

119. Vlora, Eqrem. Von Godin, Marie Amelie. Kontribute në historinë e sundimit turk në Shqipëri: një Skicë Historike. Përkthyer nga Afrim Koçi. 2010. (Publikimi origjinal: Beiträge zur Geschichte der Türkenherrschaft in Albanien: Skizze eine historische, 1956.) 120. Wassa Effendi (Pashko Vasa). Albanien und die Albanesen. Eine historisch - kritische Studie. 1879. 121. Wilkes, John. The Illyrians. 1996. 122. Ylli, Xhelal. Das slavische Lehngut im Albanischen. 2000. 123. Zadrima, Stefan. Letra zyrtare të Provincës së Venecias të Fushatës së Krishtit. 1904. 124. Zambaur, Hortense von. “Rrethimi i Shkodrës”, 2006; 125. Zamputi, Injac. “Të dhëna mbi potencialin ekonomik të një shtëpie feudale shqiptare në shekullin XV”. Studime Historike, nr. 2, 1979. 126. Zamputi, Injac. Studime Albanologjike 1941-2013. 2020. 127. Zefi, Paulin. “Kulla-fortifikate & kompleksi rezidencial hijerëndë i Ndue Perjakut" në fshatin piktoresk Pruell (Kapruell-Kaproll) të Lezhës, Bajraku i Bulgjerit - Mirdita etnografike", 2016. https://bit.ly/3kbNBcE; Gjetur më 1 Shtator 2021. 128. Zickel Raymond, dhe Iwaskiw, Walter R. Albania, a country study. 1992.

www.go2albania.org

101 of 101

Desk research

Eltjana Shkreli, planifikuese urbane Irhan Jubica, gazetar Liridona Ura, arkitekte

ISBN 978-9928-4725-1-9

Maj-Gusht 2021

Ky hulumtim u mbështet nga projekti ILUCIDARE “Innovation Meets Kulla”.

www.go2albania.com

GO2ALBANIA MMXXI