CSI LA TABACALERA: ΕΝΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΣΤΟ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ by greekarchitects3

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

CSI LA TABACALERA ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ Ευγενία Χαλκιαδάκη

Μάθημα: Εμπειρία, Αναπαράσταση και Νοηματοδότηση του Χώρου Διδάσκων: ΢ταύρος ΢ταυρίδης ΔΠΜ΢ ΢ΧΕΔΙΑ΢ΜΟ΢ ΣΟΤ ΧΩΡΟΤ – ΠΟΛΙΣΙ΢ΜΟ΢ ΕΜΠ 2011

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Εισαγωγή Το μεταμοντέρνο και η ανάδυση της ετερότητας________________3 1. Ετεροτοπολογία α. Σύντομη Ιστορία του Χώρου της Latabacalera________________8 β. Ο χώρος του αυτό-διαχειριζόμενου κέντρου ως ετεροτοπία______11 2. Στη ρωγμή του χώρου Ο κοινωνικός χώρος ως αναδυόμενο πεδίο ανάμεσα σε ένα «έξω» και ένα «μέσα»________________________15 3. Στη ρωγμή του χρόνου__________________________________19 Επίλογος_______________________________________________22 Ενδεικτική Βιβλιογραφία___________________________________24

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Εισαγωγή Σο μεταμοντέρνο και η ανάδυση της ετερότητας ο

Η είσοδος στον 21

αιώνα βρίσκει τις πόλεις –ως χώρους και ως

κοινωνικές λειτουργίες- σε μία μεταβατική κατάσταση. Το πέρασμα αυτό έχει χαρακτηριστεί ως μεταμοντέρνο (με φιλοσοφικούς όρους), νεωτερικότηταμετανεωτερικότητα

(με

κοινωνιολογικούς

όρους),

φιλελευθερισμός-

νεοφιλελευθερισμός (με οικονομικούς όρους), ανάλογα με τη σκοπιά και τα επιστημολογικά εργαλεία του μελετητή. Η διαδικασία αυτή, δεν είναι εύκολο να εντοπιστεί χρονικά, καθώς, όπως όλες οι διαδικασίες που συμβαίνουν στις πόλεις και τις μεταλλάσουν, έχει συμβεί – και συνεχίζεται - σε μία διάρκεια χρόνου. Θα μπορούσε κανείς να τη συσχετίσει με το πέρασμα από τον συντηρητικό καπιταλισμό σε έναν νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό και ότι αυτό σήμαινε για τις σύγχρονες κοινωνίες –

διάλυση

κράτους

πρόνοιας,

συλλογικών

μέσων

κατανάλωσης,

ιδιωτικοποιήσεις κ.ό.κ. Σε γενικές γραμμές πρόκειται για μία διαδικασία, η οποία περιγράφει το πέρασμα των κοινωνικών μορφών από μία «σταθερή» κατάσταση σε μία «ρευστή» (Μπάουμαν, 2009). Το μοντέρνο εμφανίζεται στα τέλη του 19ου αιώνα, ως μία αντίφαση στο ιδεολόγημα της αστικής τάξης, και, περνώντας σε μία επίθεση προς αυτήν, μορφώνει ένα ολόκληρο κίνημα. Το μεταμοντέρνο, ως προέκταση ή κριτική του μοντέρνου τοποθετείται χρονικά περίπου στα μέσα του 20ού αιώνα. Το πέρασμα από το μοντέρνο στο μεταμοντέρνο έχει επιφέρει μία σημαντική

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

μεταλλαγή στην κοινωνία. Μέσω της απαίτησης για την αυτοπραγμάτωση και την ελευθερία του ατόμου έχει ισοπεδωθεί κάθε μορφή νοήματος, με την έννοια

της

πλήρους

ισοτίμησης

κάθε

αξίας,

και

συνεπώς

αδυναμία

διαμόρφωσης μίας συλλογικής. Το μοντέρνο εμφανίστηκε το 19ο αιώνα μέσα από την ιδεολογική αντίφαση που έφερε μέσα της η αστική κλασική σκέψη. Αυτή εντοπιζόταν ανάμεσα σε μία ανάγκη για πρόοδο και τεχνική εξέλιξη, και ανάμεσα στο κλασικό ιδεώδες, το σχετικό με μία αρμονική τάξη, το οποίο και εναντιωνόταν η πρώτη. Έτσι, το μοντέρνο αμφισβήτησε το αστικό ορθολογικό στοιχείο που διατηρούσε την ενότητα. Όπως υποστηρίζει ο Bell, «το μοντέρνο κατέστρεψε την κλασικιστική αρχή της μίμησης ως τρόπο κατανόησης του κόσμου, τοποθετώντας ένα Εγώ ως τρόπο θεώρησης του κόσμου, στη θέση ενός αντικειμένου που αποτελούσε αυταξία από μόνο του, ως πραγματικότητα ή φύση». Ο μοντερνισμός έθεσε ως πρόταγμά του την αξίωση αυτόνομης διαμόρφωσης της ανθρώπινης συμπεριφοράς πάνω στη βάση ατομικών κριτηρίων και αξιών, που συγκροτούνται, όμως, από το Λόγο. Το μοντέρνο, επιπλέον, απέρριψε κάθε ιστορισμό και ταυτόχρονα τον ιστορικά φορτισμένο χρόνο, ως αισθητική αρχή. «Η λειτουργία δε χρειαζόταν τον ιστορικό χρόνο για να οριστεί ή να νομιμοποιηθεί, χρειαζόταν μόνο το χώρο για να εκδιπλωθεί.» (Κονδύλης, 2000). Έτσι, η ομογενοποίηση του

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

χώρου συνοδεύτηκε από την ελαχιστοποίηση του ρόλου του χρόνου και το νόημα μεταβιβάζεται από το χρόνο στο χώρο1. Αν

μοντερνιστικός

κόσμος

ήταν

ακόμα

ένας

κόσμος

με

συγκεκριμένους στόχους και κατευθύνσεις, το μεταμοντέρνο έχει ταυτιστεί με ένα κόσμο ασταθή. Ό,τι για τους πρόμαχους του μοντέρνου ήταν η οικουμενική αξίωση του Λόγου, η οποία καθοδηγούσε τις πράξεις και τις υποθέσεις των ανθρώπων, για τους υποστηρικτές του μεταμοντέρνου σήμαινε τον ανοικτό ή λανθάνοντα ολοκληρωτισμό (Κονδύλης, 2000). Έτσι, το μεταμοντέρνο εμφανίζεται ως κριτική στο μοντέρνο. Σύμφωνα και με τον Bell, «θεμελιώθηκε πάνω στην επίγνωση ότι το σχέδιο της μοντέρνας εποχής απέτυχε και για να αποφευχθεί ο ολοκληρωτισμός του Λόγου άνοιξε ο δρόμος στο ελεύθερο παιχνίδι των πνευματικών δυνάμεων» (Μπελ, 1999) Το Εγώ συνεχίζει να προβάλλεται ως κατάλοιπο του μοντερνισμού με έναν ακόμα πιο επιτακτικό τρόπο. Ο ατομισμός έχει γίνει αυταξία και με αυτόν τον τρόπο η διαφορά αναδύεται όλο και πιο μαζικά. Οι ηδονιστικές στάσεις και στάσεις αυτό-πραγμάτωσης έχουν αναχθεί σε κυρίαρχα πρότυπα κουλτούρας, τα οποία στηρίζουν τη μαζική κατανάλωση της μαζικής παραγωγής. Εισάγονται τώρα νέα ενδιαφέροντα, όπως η βία, η επαναστατικότητα ή η σύνδεση τέχνης με τη ζωή, η σύνδεση της τέχνης με την πολιτική παραμερίζοντας πρότερες ηθικές αναστολές και πλαίσια (Μπελ, 1999) (Λας, 2006).

Αυτή είναι και η εισαγωγική παρατήρηση του Φουκώ στο κείμενο από τη διάλεξη “Of Other

Spaces”, όπου αναφέρεται στην έννοια της ετεροτοπίας (Foucault, 1986).

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Σύμφωνα με το Soja, η πολιτιστικές αυτές πολιτικές διαφοράς είναι απόλυτα ελεγχόμενες και καθοδηγούμενες από την εξουσία, η οποία παράγει και αναπαράγει τη διαφορά ως ένα μέσο για να διατηρεί την κοινωνική και χωρική διαίρεση που εξασφαλίζει ενδελέχεια στη δύναμή της (Soja, 1996). Με αυτόν

τον

τρόπο,

ετερότητα

αναδύεται

ολοένα

και

πιο

μαζικά,

αποκλειόμενη, χωρικά περιχαρακωμένη σε γκέτο, μητροπόλεις, περιφέρειες κ.ό.κ. Η εξουσία εγκλωβίζει τη ριζική υποκειμενικότητα σε διπολικά συστήματα ηγεμονικών και υποτελών κατηγοριών: κεφάλαιο – εργασία, λευκοί – μαύροι, άντρας – γυναίκα, εαυτός – άλλο κ.ό.κ. Αυτές οι διπολικές δομές υπόκεινται κοινωνικές και πολιτιστικές μεταλλαγές μέσω πολιτικών ταυτότητας και ριζικού υποκειμενισμού που ενισχύουν το «εναλλακτικό» έναντι του «ηγεμονικού» προτύπου. Έτσι,

τα

κοινωνικά

κινήματα

που

εμφανίστηκαν

μέσα

από

το

μοντερνισμό προτάσσουν έντονα τη διαφορά τους, μέσα σε αυτά τα κανονιστικά, ελεγκτικά διπολικά συστήματα που έχουν επιβληθεί από την εξουσία. Αυτό, όμως, δεν έχει συντελέσει παρά στην περιχαράκωση των ετεροτήτων υποκειμένου

μέσω της ως

ανάδειξης

ισχυρότερου

της

έναντι

ταυτότητας άλλων

ενός

λιγότερο

συγκεκριμένου ουσιωδών.

αποδιοργάνωση της ετερότητας μέσω των διπολικών κατηγοριοποιήσεων και η ανασύνταξη

της

διαφοράς

στα

πλαίσια

νέων

πολιτιστικών

πολιτικών

πολυφωνικότητας και αλληλεγγύης μεταξύ όλων των περιθωριοποιημένων από την κοινωνική κατασκευή της διαφοράς είναι βασικές διαδικασίες για την ανάπτυξη του μεταμοντέρνου υποκειμένου (Soja, 1996).

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Γι’ αυτούς τους λόγους είναι κρίσιμες οι πρακτικές που παράγουν νοήματα στο χώρο, μέσα από τη διαχείριση της ετερότητας, τη συνδιαλλαγή με αυτήν μέσα από την πρόταση νέων κοινωνικών μορφών οργάνωσης του χώρου. Έχουν εμφανιστεί συλλογικές πρακτικές που έχουν προτείνει τρόπους συνδιαλλαγής με το άλλο, παράγοντας με νέους τρόπους συλλογικά νοήματα στο χώρο, μέσα σε μία ρευστή κοινωνική συνθήκη. Γι’ αυτό το λόγο, θα μπορούσαν

να

θεωρηθούν

ως

σύγχρονες

ετεροτοπίες

μέσα

στο

μεταμοντέρνο . Χρησιμοποιώντας την έννοια της ετεροτοπίας του Φουκώ, θα περιγραφεί ένα σύγχρονο κοινωνικό κίνημα διεκδίκησης αστικού χώρου, στη Μαδρίτη της Ισπανίας. Ο χώρος αυτός, τόσο κοινωνικός όσο και υλικός, αποτελεί έναν εναλλακτικό τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας μέσα σε μία μητρόπολη του σύγχρονου κόσμου. Οι πρακτικές που τον εγκαθιδρύουν υφίστανται σε μία ρωγμή στο χρόνο, καταφέρνοντας να «προβάλλουν», μέσα από τη σκηνή της Latabacalera, έναν κόσμο εν δυνάμει, πιθανό, μελλοντικό. Ο κόσμος αυτός παράγεται ανάμεσα σε παρόν και μέλλον, μέσα από νέους τρόπους συνδιαλλαγής με την ετερότητα.

Η έννοια της ετεροτοπίας έχει χρησιμοποιηθεί κυρίως στα πλαίσια του μεταμοντέρνου (Soja)

αλλά και στα πλαίσια του μοντέρνου (Hetherington) (Hetherington, 1997)

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Ετεροτοπολογία

α. ΢ύντομη Ιστορία του Χώρου της Latabacalera

Το εργοστάσιο της Latabacalera, βρίσκεται στη συνοικία Lapavies, στην Μαδρίτη της Ισπανίας. Λειτουργούσε για χρόνια ως χώρος καπνοβιομηχανίας, αποτελώντας ένα σημείο αναφοράς της περιοχής για τους εργάτες που δούλευαν σε αυτό, καθώς και για ολόκληρη την κοινότητα γύρω του. Σήμερα η περιοχή αυτή έχει συγκεντρώσει ένα μεγάλο ποσοστό, κυρίως Λατινικής καταγωγής, μεταναστών. Όταν σταμάτησε να λειτουργεί το εργοστάσιο, ο χώρος του προσήλθε στα χέρια της τοπικής αυτοδιοίκησης για μελλοντική πολιτιστική χρήση. Όμως, εξαιτίας της έλλειψης διαθέσιμων πόρων το κτίριο έμεινε αναξιοποίητο για αρκετό χρονικό διάστημα. Την Άνοιξη του 2010, η τοπική κοινότητα αποφασίζει να ανοίξει το χώρο και με πρωτοβουλία των κατοίκων καθαρίζεται το κτίριο, το οποίο λειτουργεί έκτοτε

ως

αυτοδιαχειριζόμενος

κοινωνικός

χώρος.

Το

κέντρο

αυτό

υπολογιζόταν αρχικά να λειτουργήσει δοκιμαστικά για ένα χρόνο, όμως η έντονη συμμετοχή του κόσμου και η ένθερμη ανταπόκριση της κοινότητας σε εξασφάλισαν μακρύτερη βιωσιμότητα. Το εκτεταμένο κτιριακό συγκρότημα αποτελείται από ένα πλήθος καλλιτεχνικών εργαστηρίων, αίθουσες συνεδριάσεων, αίθουσες διδασκαλίας, ένα

μεγάλο

εργαστήρι

κατασκευής,

βιβλιοθήκη,

θέατρο,

ξεχωριστό

συναυλιακό χώρο, εστιατόριο και αναψυκτήριο. Μέσα σε ολόκληρο αυτό το κτιριακό σύμπλεγμα

λαμβάνουν χώρα εκδηλώσεις, παραδόσεις μαθημάτων,

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

καλλιτεχνικά εργαστήρια, δραστηριότητες σχετικές με γνώση και πολιτισμό, όλες ελεύθερες. Η πρωτοβουλία του La Tabacalera παρέχει κάποιο χώρο στους καλλιτέχνες που το επιθυμούν μέσα στο εργοστάσιο, για να το χρησιμοποιούν ως προσωπικό εργαστήριο. Σε αντάλλαγμα, οι καλλιτέχνες παρέχουν δωρεάν μαθήματα

στην

κοινότητα

μία

φορά

την

εβδομάδα.

χρησιμοποιούν για τα έργα που παράγονται μέσα στο

όρος

που

La Tabacalera είναι

“copyleft” (από το copyright). Σε αντίθεση, δηλαδή, με τα αυστηρά πνευματικά

δικαιώματα,

εδώ ο

καλλιτέχνης

διατηρεί

το δικαίωμα

να

αναγνωρίζεται ως ο δημιουργός του έργου, αλλά κάθε έργο που παράγεται στο LaTabacalera μπορεί να χρησιμοποιηθεί, μελετηθεί, αντιγραφεί, από κοινού, ή να τροποποιηθεί, και η υπάρχει ελευθερία να αναδιανέμονται τροποποιημένα τα έργα. Τα πάντα όσα παράγονται σε αυτόν τον αυτόδιαχειριζόμενο χώρο είναι δωρεάν, εκτός από το αναψυκτήριο και το εστιατόριο. Οι τιμές αυτών όμως είναι πολύ χαμηλές ενώ τα έσοδα από αυτά διατίθενται αποκλειστικά για τη συντήρηση του χώρου. Τα εργαστήρια και οι εκδηλώσεις είναι τελείως αυτοδιαχειριζόμενα από τις ομάδες και τα άτομα που συμμετέχουν στη CSA. Ανάμεσα στους γενικότερους στόχους της πρωτοβουλίας αυτής περιλαμβάνονται η ελεύθερη ανταλλαγή

ιδεών,

ανάπτυξη

πολιτιστικών

δραστηριοτήτων

και

εργαστηριακών χώρων καθώς και η έρευνα, ο πειραματισμός, η μάθηση και η συμμετοχή. Οι ειδικότεροι στόχοι των εργαστηρίων, σύμφωνα με τους ίδιους τους συμμετέχοντες στο χώρο, είναι οι εξής:

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

∙

Η ενσωμάτωση ολόκληρου του πληθυσμού, η προώθηση νέων μορφών σκέψεων, δημιουργίας και οργάνωσης.

∙

Η ανάπτυξη εργασιών στο κέντρο της κοινότητας, την ανάπτυξη πρωτοβουλιών που την αφορούν και την προώθηση της συμμετοχής σε αυτήν τόσο μέσα στο χώρο της La Τabacalera, όσο και εκτός, όπως εκδηλώσεις, εκθέσεις, φεστιβάλ.

∙

Μέριμνα για τη λειτουργία των εργαστηρίων και εργασίες για την εφαρμογή τους, για την επάρκεια των χώρων τους, και τους πόρους που απαιτούν οι δραστηριότητές τους.

∙

Δημιουργία

συλλογικών

μεμονωμένων

καλλιτεχνικών/

πολιτιστικών έργων μη εμπορικών και ελεύθερων σε όλους, σύμφωνα με τις ανάγκες της γειτονιάς.

Από κείμενο στην ιστοσελίδα της πρωτοβουλίας: http://blogs.latabacalera.net/talleres/acerca-

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

β. Ο χώρος του αυτό-διαχειριζόμενου κέντρου ως ετεροτοπία Ο χώρος της La Tabacalera θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ετεροτοπία4, ακολουθώντας τον όρο του Φουκώ και σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά που του έχει προσδώσει. Πιο κοντά μάλλον στις ετεροτοπίες της απόκλισης παρά σε εκείνες της κρίσης, το αυτοδιαχειριζόμενο κέντρο αποτελεί ένα χώρο που συγκεντρώνει ανθρώπους διαφορετικούς από αυτό που θα μπορούσε να περιγράψει ο όρος μετα-νεωτερικός άνθρωπος. Ο μετα-νεωτερικός άνθρωπος με αυξημένο το προσωπικό του Εγώ, περιχαρακωμένος σε ένα μεγεθυμένο υποκειμενισμό, περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό του σε μια προσπάθεια να τον αντιληφθεί και να τον ορίσει με καθαρά υποκειμενικά και ατομο-κεντρικά κριτήρια. Βρίσκεται, συνεπώς, σε ένα διαρκές υπαρξιακό άγχος που συνδέεται με την εσωτερική στροφή προς τον εαυτό, την διαρκή και απεγνωσμένη αναζήτηση μίας ατομικής του ταυτότητας, παρά μίας εξωστρεφής αναζήτησης μίας συλλογικής ταυτότητας. Έτσι θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό που κάνει τους συμμετέχοντες σε αυτό το αυτό-διαχειριζόμενο κέντρο να αποκλίνουν από τους υπόλοιπους ανθρώπους είναι η προσπάθεια διαμόρφωσης και διαπραγμάτευσης μίας συλλογικής ταυτότητας μέσα σε έναν ανοιχτό κοινωνικό χώρο.

Ο όρος «ετεροτοπία» περιγράφεται πιο εκτενώς από το Φουκώ κυρίως στο κείμενό του «Of

Other Places». Η εννοιολογική περιγραφή αυτού του όρου περιέχει αρκετές ασάφειες, όπως όμως άλλωστε και η ίδια η έννοια της ετεροτοπίας έτσι όπως τη συνέλαβε ο Φουκώ (Foucault, 1986).

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Ο χώρος του κοινωνικού κέντρου μεταβάλλεται διαρκώς τόσο όσον καθώς και τα δύο είναι υπό μία διαρκή διαπραγμάτευση. Καθορίζονται διαρκώς και ανα-καθορίζονται ανάλογα με τις ανάγκες της κοινότητας και των ατόμων που έχουν τη διάθεση να συμμετέχουν στο κοινωνικό αυτό πείραμα.5 διαφορετικών δραστηριοτήτων

οι

καλλιτεχνικών οποίες

εργαστηρίων

διοργανώνονται

από

αλλά

και

πολιτιστικών

ατομικές

ομαδικές

πρωτοβουλίες που φέρουν στη «σκηνή» της La Tabacalera εικόνες και παραστάσεις

από

διαφορετικούς

κόσμους,

διαφορετικά

νοήματα

από

διαφορετικούς πολιτισμούς και ετερότητες. Έτσι, κατά κάποιο τρόπο, το κέντρο αποτελεί ένα είδος «χαλιού» επάνω στο οποίο αποτυπώνονται ταυτόχρονα

νοήματα

διαφορετικά,

συμβολικές

αναπαραστάσεις

από

διαφορετικές κουλτούρες, συχνά τελείως διαφορετικές μεταξύ τους, μέσα στις διαφορετικές αίθουσες του κτιρίου.

Βλ. 2η αρχή της ετεροτοπίας (Foucault, 1986)

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Οι ετεροτοπίες συνδέονται σύμφωνα με το Φουκώ με ρωγμές στο χρόνο, συνδεόμενες με ετεροχρονίες. Πιο κοντά στις ετεροτοπίες που συνδέονται με μία πιο μεταβατική, εφήμερη, παροδική πλευρά του χρόνου παρά σε αυτές που τείνουν να συγκεντρώνουν το χρόνο – όπως μουσεία ή βιβλιοθήκες κατά το Φουκώ (Foucault, 1986). Οι διαφορετικές κουλτούρες και νοηματοδοτήσεις εναλλάσσονται μέσα στον κοινωνικό χώρο του εργοστασίου, είναι εφήμερες μέσα στο χρόνο, όμως ο ρυθμός εναλλαγής τους τούς προσδίδει ταυτόχρονα μία σταθερότητα, ένα πλήρες νόημα που αποτελείται από εναλλασσόμενα νοήματα6. Οι αντιφάσεις, εξάλλου, είναι χαρακτηριστικό 6,8σημείο της ετεροτοπίας. Το αυτοδιαχειριζόμενο κέντρο αποτελεί ένα σαφώς καθορισμένο χωρικό σημείο μέσα στο χώρο της πόλης. Ο χώρος, παρότι οποιοσδήποτε είναι ελεύθερος να παρακολουθήσει ή να συμμετέχει σε κάποιες από τις εκδηλώσεις μέσα σε αυτόν, δεν είναι απόλυτα ανοιχτός, τουλάχιστον όχι με τον ίδιο τρόπο σε όλους. Πιο συγκεκριμένα, μπορεί ο οποιοσδήποτε να παρακολουθήσει ελεύθερα κάποιες από τις εκδηλώσεις που λαμβάνουν χώρα στο κτίριο όμως, ο περαστικός δεν είναι «μυημένος» στην όλη προσπάθεια με τον ίδιο τρόπο που είναι εκείνος ο οποίος συμμετέχει ενεργά σε όλη τη διαχείριση, στην οργάνωση και τη συντήρηση του χώρου. Έτσι, κατά κάποιο τρόπο, εκείνος ο οποίος παρακολουθεί μία εκδήλωση ή πίνει ένα ποτό στο αναψυκτήριο του εργοστασίου μοιάζει με τον απρόσκλητο επισκέπτη των σπιτιών στη Βραζιλία που αναφέρει ο Φουκώ. Είναι λες και ο χώρος υφίσταται ανεξάρτητα των

Βλ. επίσης σχετικά στο κεφ. 3

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

επισκεπτών, των μη μυημένων στο «πείραμα», ανοίγει και τους υποδέχεται ενίοτε, όμως μόνο εκείνοι που συμμετέχουν εξ ολοκλήρου είναι ουσιαστικά τμήμα της ετεροτοπίας (Foucault, 1986). Τέλος, ίσως το πιο χαρακτηριστικό του χώρου της La Tabacalera ως ετεροτοπία

είναι η

λειτουργία του ως

ένας χώρος

επανόρθωσης

σε

αντιδιαστολή με τον κοινωνικό χώρο που τον περιβάλλει. Η ετεροτοπία εγκαθιδρύεται σύμφωνα με το Φουκώ ως ένας χώρος ο οποίος παρέχει μία εναλλακτική πρόταση για κοινωνική οργάνωση, σε σχέση με την υπάρχουσα διαβρωμένη, ασταθή, χαοτική, εξωτερική αυτής (Foucault, 1986). Έτσι, ο χώρος

του

εργοστασίου

περικλείει

έναν

κοινωνικό

χώρο,

οποίος

εγκαθιδρύεται ως ένα πεδίο συγκρισιμότητας μεταξύ ενός έξω κι ενός μέσα.7

βλ. επίσης σχετικά στο κεφ. 2

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

΢τη ρωγμή του χώρου

Ο κοινωνικός χώρος ως αναδυόμενο πεδίο ανάμεσα σε ένα «έξω» και ένα «μέσα» Το βασικότερο ίσως στοιχείο της ετεροτοπίας του Φουκώ αποτελεί η εγκαθίδρυση ενός εναλλακτικού τρόπου κοινωνικής οργάνωσης μέσα σε αυτήν, η μετουσίωση συμβόλων που προκαλούν και ανατρέπουν το συμβατικό τρόπο

οργάνωσης

της

κοινωνίας.

Μέσα

στην

ετεροτοπία,

χώρο

αναπαράστασης, όπως θα τον περιέγραφε ο Lefebvre, συνυπάρχει ελευθερία με οργάνωση, όπως και στο χώρο που την περιβάλλει. Η ελευθερία δεν είναι απεριόριστη, όπως δε θα μπορούσε πιθανόν να είναι σε ένα χώρο συνύπαρξης πολλών ανθρώπων, όμως εφευρίσκονται νέοι τρόποι οργάνωσής της, μέσω αυτής της αντίστασης8. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα πείραμα προς την κατεύθυνση της ανακάλυψης μίας νέας οργάνωσης της ελευθερίας μέσα στον κοινωνικό χώρο, ή αλλιώς για την ανακάλυψη μίας νέας ισορροπίας μεταξύ ελευθερίας και οργάνωσης. Ο χώρος της πόλης με τις κοινωνικές δομές που περικλείουν το χώρο του εργοστασίου, περιέχουν κατάλοιπα ενός Μοντερνισμού που επεδίωξε να ελέγξει το χώρο της πόλης, μέσω του σχεδιασμού να ομογενοποιήσει και να κανονικοποιήσει τον κοινωνικό χώρο. Ο χώρος της πόλης μέσω της επέμβασης 8

Η αντίσταση σύμφωνα με το Φουκώ συμβαδίζει με την εξουσία. Σε σχέσεις εξουσίας είναι

απαραίτητο να ενυπάρχουν ψήγματα ελευθερίας καθώς και η δυνατότητα αντίστασης, χωρίς τις οποίες δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν τέτοιες σχέσεις.

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

των μοντερνιστών έχει καταφέρει να δημιουργήσει χώρους καθαρούς, σαφώς καθορισμένους και καθοριστικούς προς τη διαμόρφωση συγκεκριμένων ρόλων στους κατοίκους της πόλης που τον χρησιμοποιούν. Ο σχεδιασμός καθορίζει ακριβώς που θα γίνει τι, ορίζει με σαφήνεια τη χρήση που θα φιλοξενήσει ο χώρος. Η πρόθεση των αρχιτεκτόνων, ακολουθώντας τις επιλογές της εξουσίας έχουν οδηγήσει σε αστικούς χώρους με ευανάγνωστα τοπία, μέρη που ταυτίζονται με καθορισμένες και καθοριζόμενες ταυτόχρονα ταυτότητες, που σχετίζονται με τη φυλή, το φύλο, τον τρόπο χρήσης του χώρου, την τάξη. Τους λείπει η ουδετερότητα, η απαραίτητη ασάφεια, όπως θεωρεί και ο Sennett, που είναι αναγκαία για την ανακάλυψη της ετερότητας, για τη συνδιαλλαγή με το Άλλο (Sennett, 1990). Στο χώρο της La Tabacalera δεν υπάρχει κάτι σαφώς καθορισμένο, ίσως εκτός από κάποιους βασικούς χώρους για την εξυπηρέτηση των υπολοίπων. Οι χώροι είναι ανοιχτοί σε οποιαδήποτε εκδήλωση, ευέλικτοι, παρέχοντας έτσι το απαραίτητο απροσδιόριστο, το «ακαθόριστο» που προκαλεί την ανακάλυψη (Sennett, 1990). Υπάρχει μία ασάφεια στο αχανές κτιριακό συγκρότημα, τόσο χρονική, δηλαδή ανά περιόδους αλλάζουν οι χρήσεις στον ίδιο χώρο, όσο και χωρική, με την εναλλαγή πολλών εκδηλώσεων σε διαδοχικούς χώρους, την ίδια χρονική στιγμή. Ένα άλλο στοιχείο είναι ότι η λειτουργία του δημόσιου χώρου της πόλης, έχει διαβρωθεί από την εμπορευματοποίηση του πολιτισμού. Ο πολιτισμός έχει χρησιμοποιηθεί ως προϊόν κατανάλωσης προς τα τέλη του 20ού αιώνα από τις καπιταλιστικές δυνάμεις, σε μία προσπάθεια να αναζωογονηθεί το οικονομικό σύστημα (Harvey, 1990).

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Η χρήση του πολιτισμού με αυτόν τον τρόπο έχει οδηγήσει σε ιδιωτικοποιήσεις δημόσιων χώρων ενώ η εισαγωγή νέων χαρακτηριστικών μέσω αυτών των διαδικασιών, όπως ασφάλεια, τάξη, φόβος έχει οδηγήσει σε ένταση της εσωστρέφειας, αδυναμία συναλλαγής με την ετερότητα (Zukin, 1995) (Mitchell & Staeheli, 2006). Έτσι, ο χώρος της πόλης έχει γίνει μία εικόνα προς κατανάλωση με σοβαρές συνέπειες στη βίωσή του, με την έννοια της κατοίκησης9. Επίσης, μέσω πρακτικών όπως γενικές αναπλάσεις, που στοχεύουν στην κατασκευή μία συγκεκριμένης ταυτότητας για την πόλη, αποκλείονται από τη διαμόρφωση του κοινωνικού χώρου, πολλές κοινωνικές ομάδες. Με αυτόν τον τρόπο η διαμόρφωση του δημόσιου πολιτισμού, όπως τον έχει περιγράψει η Zukin, έχει γίνει μονοπώλιο των αρχών, των δυνάμεων του καπιταλισμού και της εξουσίας αποκλείοντας από αυτόν τους από-κάτω10. Στον κοινωνικό χώρο του εργοστασίου ο πολιτισμός λειτουργεί με ένα διαφορετικό τρόπο. Ο χώρος προσφέρει τη δυνατότητα σε όποιον θέλει να παράγει πολιτισμό και ταυτόχρονα ο πολιτισμός που παράγεται διατίθεται ελεύθερος προς όλους. Αυτό γίνεται με τη προώθηση του σχεδίου που οι ίδιοι

Με τα λόγια του Harvey: «Ο φετιχισμός της εικόνας εις βάρος του ενδιαφέροντος για την

κοινωνική πραγματικότητα της καθημερινής ζωής μπορεί να καταστρέψει την πολιτική μας, μακριά από έναν υλιστικό κόσμο εμπειρίας και προς ένα φαινομενικά ατελείωτο και περίπλοκο ιστό αναπαραστάσεων.» (Harvey, 2001) 10

Η Zukin έχει μελετήσει εκτενώς τον τρόπο με τον οποίο, από τη δεκαετία του 1990 κι έπειτα, ο

πολιτισμός ως πηγή εικόνων και μνήμης, έχει αποτελέσει ένα πανίσχυρο μέσο για τον έλεγχο του δημόσιου χώρου των πόλεων στις σύγχρονες κοινωνίες (Zukin, 1995).

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

οι συμμετέχοντες ονομάζουν copy-left, ως ένα σαφές σχόλιο προς τον τρόπο που διαχειρίζονται τα καλλιτεχνικά έργα, ως προϊόντα πολιτισμού προς πώληση και κατανάλωση, μέσα στα πλαίσια του σύγχρονου καπιταλισμού. Έτσι, μέσα σε αυτήν την ετεροτοπία, ο πολιτισμός είναι περισσότερο δημόσιος, κατασκευάζεται από τα κάτω και διακινείται ελεύθερα. Προωθείται η αξία της χρήσης του πολιτισμού, έναντι της αξίας της κατανάλωσης.11

Εδώ θα μπορούσε κανείς να χρησιμοποιήσει του όρους του Lefebvre για να περιγράψει πώς ένα

χώρος αναπαράστασης έχει διαφοροποιηθεί μέσα από έναν ιστό χωρικών αναπαραστάσεων, μέσα ακριβώς από αυτή τη μεταβίβαση του ενδιαφέροντος από την αξία κατανάλωσης προς την αξία χρήσης. (Lefebvre, 1991)

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

΢τη ρωγμή του χρόνου

Όπως προαναφέρθηκε, οι ετεροτοπίες συνδέονται με ρωγμές στη συνέχεια του χρόνου. Το αυτοδιαχειριζόμενο κέντρο της La Tabacalera, ως ετεροτοπία, μπορεί να θεωρηθεί ως ένας οριακός χώρος12, ανάμεσα σε έναν κόσμο που αφήνει πίσω και σε ένα μελλοντικό κόσμο – ως κοινωνική οργάνωση – η οποία προβάλλει μέσα από αυτόν ως δυνατότητα.13 Τα άτομα που συμμετέχουν στο πείραμα αυτής της «ετεροτοπικής κοινότητας», αφήνουν πίσω τους τη δομή ενός κόσμου για τις εμπειρίες του

Χρησιμοποιείται εδώ ο όρος του Van Gennep, σχετικά με τις διαβατήριες τελετές (Bell, 1997).

Ο εν λόγω κοινωνικός χώρος θα μπορούσε να περιγραφεί ως μία κοινότητα, τόσο κανονιστική

όσο και ιδεολογική, έτσι όπως την περιέγραψε θεωρητικά ο Turner (Turner, 1977): συνδέοντας τον όρο της ετεροτοπίας της απόκλισης του Φουκώ με τον όρο που χρησιμοποιεί ο Turner, ο οποίος τον αποδίδει σε χώρους περιθωρίου, και χρησιμοποιεί στο σχήμα του τον όρο του Van Gennep, περί οριακών χώρων. O Turner περιγράφει τις κανονιστικές τελετές ως οριακούς χώρους, οι οποίοι ακολουθούν τις αυθόρμητες κοινότητες: υπό την επιρροή του χρόνου, εμφανίζουν ανάγκη να κινητοποιηθούν και να οργανώσουν τους πόρους καθώς και τον απαραίτητο κοινωνικό έλεγχο μεταξύ των μελών τους ώστε να επιτευχθούν οι αρχικοί στόχοι. Οι ιδεολογικές κοινότητες ουσιαστικά είναι ουτοπικά μοντέλα που τείνουν να εξωτερικεύσουν τις εσωτερικές εμπειρίες τις κοινότητας με στόχο να διαδοθούν οι κοινωνικές συνθήκες στι οποίες οι συγκεκριμένες εμπειρίες μπορούν να ανθίσουν και να πολλαπλασιασθούν (Turner, 1977). Έτσι, όπως και στην ετεροτοπία η ελευθερία υπόκειται σε οργάνωση, διαφορετική από την εξωτερική, έτσι και στον Turner, οι ελεύθερες σχέσεις μεταξύ των ατόμων μετατρέπονται σταδιακά σε τύπους, σε οργανωτικούς θεσμούς μεταξύ των συμμετεχόντων.

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

οριακού χώρου στον οποίο εισέρχονται14. Οι εμπειρίες αυτές, μέσα από την οργάνωση της κοινότητας, μορφώνουν μία εναλλακτική κοινωνική δομή, που αναδύεται

ως

δυνατότητα

μελλοντικής

οργάνωσης

της

κοινωνίας,

προσβλέποντας στην διαρκή εξωτερίκευσή της. Η ιδιότυπη οργάνωση της La Tabacalera, θα μπορούσαμε να πούμε ότι έγκειται στον τρόπο διαχείρισης της ετερότητας. Ο χώρος αυτός εξάλλου δεν είναι τυχαίο ότι βρίσκεται σε μία περιοχή που παρουσιάζει μεγάλες διαφορές, κοινωνικές, φυλετικές, ηλικιακές. Το άτομο που εισέρχεται μέσα στο χώρο της La Tabacalera, όπως και στις κοινότητες του Turner, αποποιείται της κοινωνικής του θέσης, της περιουσίας, εισέρχεται ως ίσο με τους υπόλοιπους συμμετέχοντες. Ο χώρος δηλαδή αποτελεί έναν οριακό χώρο που εκφέρει μία εξισωτική συνθήκη. Το άτομο, όμως, δεν αποποιείται εξολοκλήρου την ταυτότητά του, με την έννοια της ομογενοποίησης, αλλά σε ένα μέρος, έτσι ώστε να μπορέσει να διαχειριστεί την ετερότητα. Όπως αναφέρει και ο Σένετ, το άτομο πρέπει να αναγνωρίσει την ατελή φύση του ώστε να μπορέσει να συνδιαλλαγεί με την ετερότητα (Sennett, 1990). Η εξομοιωτική συνθήκη του χώρου του παλιού εργοστασίου ως περάσμα έγκειται στην όμοια αντιμετώπιση της εξισωμένης ετερότητας, στην ομοιότητα της επικοινωνίας των μεταξύ τους διαφορών. Οι ατομικές ταυτότητες έτσι συνδιαλλάσσονται με τρόπο που να είναι δυνατόν να σχηματιστεί μία συλλογική.

Η δομή χρησιμοποιείται εδώ για να περιγράψει ένα ολόκληρο σύνολο ταξινομήσεων, ως ένα

μοντέλο σκέψης σχετικά με τον πολιτισμό και την οργάνωση της δημόσιας ζωής της πόλης, κατά το Levi-Strauss.

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Επομένως, αυτό που είναι ιδιαίτερο στον χώρο αυτόν είναι ότι προσφέρεται ως ένα διπλό χρονικό πέρασμα. Αφενός, σε ατομικό επίπεδο, το άτομο αφήνει πίσω του ένα σύστημα πολιτιστικών συνθηκών, εισερχόμενο σε μία ουδέτερη ζώνη, η οποία σύμφωνα και με το Σένετ είναι απαραίτητη συνθήκη για την προσέγγιση του έτερου. Αφετέρου, ολόκληρος ο κοινωνικός χώρος ως οριακός χώρος αποτελεί την πρόταση για μία εναλλακτική συλλογική οργάνωση, ακριβώς μέσα από αυτή τη συνδιαλλαγή ετεροτήτων, η οποία βρίσκεται σε μετέωρη κατάσταση: προσφέρεται ως δυνατότητα αλλά το μέλλον της κρίνεται στην εξωτερίκευση ή τη σύγκρουση με τον προηγούμενο κόσμο ή στο βαθμό ενσωμάτωσή της από αυτόν, στην αντίθετη περίπτωση. Η εναλλακτική, επομένως, κοινωνική οργάνωση που προτείνεται είναι η ίδια η συνδιαλλαγή με την ετερότητα μέσα σε μία ετερότητα (ετεροτοπία). Η διαρκής επαναδιαπραγμάτευση διαφορών και ετεροτήτων αποδίδουν στον κοινωνικό χώρο μία ρευστή ταυτότητα, που τείνει παρ’ όλα αυτά να φτάσει σε τυποποιημένους κώδικες. Όμως αυτό είναι και η ζητούμενη σχέση μεταξύ κοινότητας και δομής, η μη προσκόλληση δηλαδή σε συγκεκριμένη δομή όταν η χρησιμότητά της έχει εξαντληθεί, με το πέρασμα του χρόνου (Turner, 1977). Ο χώρος λειτουργεί ως μία σκηνή στην οποία η θεατρική ανακάλυψη του άλλου οδηγεί σε νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης.

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Επίλογος Η μεταμοντέρνα κατάσταση έχει οδηγήσει το χώρο της πόλης σε μία έντονη αντίφαση. Ως κατάλοιπο του μοντερνισμού, ενυπάρχει ακόμα η προσπάθεια των εξουσιαστικών δυνάμεων για ομογενοποίηση του χώρου. Από την άλλη, οι διαφορές, κοινωνικές και χωρικές, που εμφανίζονται έντονα, αποκλείονται από το χώρο της πόλης ή περιχαρακώνονται μέσα σε αυτόν, σε μία προσπάθεια ελέγχου τους και ένταξής τους στον ομογενοποιημένο χώρο. Επιπλέον, το τοπικό που έχει αναδυθεί σε αντιπαράθεση προς το παγκόσμιο, και η ανάγκη για κατασκευή μία «ταυτότητας» για την κάθε περιοχή, σε αυτές τις συνθήκες, χρησιμοποιείται μέσα στο καπιταλιστικό πρότυπο, με έναν τρόπο όμοιο, κανονιστικό, όπου η διαφορά θα μπορέσει να ελεγχθεί πλήρως (Soja, 1996). Μέσα από αυτή ακριβώς την αντίφαση είναι δυνατόν να προκύψουν αντιστάσεις, στο μεταίχμιο του χώρου και του χρόνου. Κινήματα όπως αυτά της La Tabacalera, που δεν είναι μοναδικό – θα μπορούσε να αναφερθεί εδώ το παράδειγμα της Δημοτικής Αγοράς της Κυψέλης στην Αθήνα – μπορούν να σχηματίσουν ετεροτοπικές συνθήκες χώρων. Μέσα από τους εναλλακτικούς, υβριδικούς τρόπους κοινωνικής οργάνωσης που προτείνουν, μπορούν να αποτελέσουν δράσεις αντίστασης στην εξομοιωτική συνθήκη που προωθείται από την εξουσία, ως περάσματα προς άλλους κόσμους με διαφορετικές πολιτιστικές

δομές.

Το

κλειδί

είναι

διαχείριση

της

ετερότητας

ως

δυνατότητα, ακριβώς μέσα στο ετερογενές μεταμοντέρνο περιβάλλον.

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Το ότι οι χώροι αντίστασης προσφέρονται ως δυνατότητες δείχνει ότι δεν είναι υποχρεωτικό ότι θα καταφέρουν να προκαλέσουν ισχυρά πλήγματα στις ευρύτερες σχέσεις εξουσίας. Όπως προαναφέρθηκε οι καπιταλιστικές δυνάμεις τείνουν να ενσωματώσουν στο σύστημα τις δράσεις αντίστασης, τους κοινωνικούς χώρους που διαφέρουν, να τις εκμεταλλευτούν με τρόπο που να αυξήσουν την κυριαρχία τους (Hoy, 2004). Κάποιοι όμως από αυτούς τους χώρους καταφέρουν να επιτύχουν μία κοινωνική βελτίωση, καταφέρνουν δηλαδή να περάσουν από το μετέωρο χώρο στο μελλοντικό χώρο.

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Ενδεικτική βιβλιογραφία Bell, C. (1997). Rites of Passage. Στο C. Bell, Ritual - Perspectives and Dimensions (σσ. 94-102). New York: Oxford University Press. Foucault, M. (1986, Spring). Of Other Spaces. Diacritics , σσ. 22-27. Foucault, M. (2002). The Order of Things. London: Routledge. Harvey, D. (2001). Spaces of Capital - Towards a Critical Geography. New York: Routledge. Harvey, D. (1990). The condition of postmodernity - an enquiry into the origins of cultural change . Oxford: Blackwell. Hetherington, K. (1997). The Badlands of Modernity. London: Routledge. Hoy, D. C. (2004). Critical Resistance - From Poststructuralism to PostCritique. Massachusetts: The MIT Press. Lefebvre, H. (1991). The Reproduction of Space. Oxford: Blackwell Publishing.

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Mitchell, D., & Staeheli, L. (2006). Clean and Safe? Property Redevelopment, Public Space, and Homelessness in Downtown San Diego. Στο S. Low, & N. Smith (edit.), The Politics of Public Space (σσ. 143-175). New York: Routledge. Sennett, R. (1990). The Conscience of the Eye. London: W. W. Norton & Company. Soja, E. (1996). Thirdspace-Journeys to Los Anjeles and Other Real-andImagined Places. Massachusetts: Blackwell. Turner, V. (1977). The Ritual Process-Structure and Antistructure. New York: Cornel University Press. Zukin, S. (1995). The Cultures of Cities. Oxford: Blackwell Publishers. Κονδύλης, Π. (2000). Η παρακμή του Αστικού Πολιτισμού: από τη μοντέρνα στη μεταμοντέρνα εποχή και από το φιλελευθερισμό στη μαζική δημοκρατία. Αθήνα: Θεμέλιο. Λας, Κ. (2006). Ο ελάχιστος εαυτός. Θεσσαλονίκη: Νησίδες.

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Μπάουμαν, Ζ. (2009). Ρευστοί Καιροί: Η ζωή την εποχή της αβεβαιότητας. Αθήνα: Μεταίχμιο. Μπελ, Ν. (1999). Ο πολιτισμός της Μεταβιομηχανικής Δύσης. Αθήνα: Νεφέλη. Σταυρίδης, Σ. (2002). Από την Πόλη Οθόνη στην Πόλη ΢κηνή. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Σταυρίδης, Σ. (2009-2010). Σημειώσεις στα πλαίσια του μαθήματος: Εμπειρία, Αναπαράσταση και Νοηματοδότηση του Χώρου. ΔΠΜ΢: ΢χεδιασμός-ΧώροςΠολιτισμός . Αθήνα: ΕΜΠ. Χαλκιαδάκη, Ε. (2011). Η Διάβρωση του Δημόσιου Χώρου. Αθήνα: Σπουδαστική εργασία για το μάθημα "Μεταλλαγές των ιδεών για την πόλη", ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του Χώρου, ΕΜΠ. Χαλκιαδάκη, Ε. (2011). Μεταμοντέρνο και απο-νοηματοδότηση του χώρου με αφορμή του κτίριο του Πολυτεχνείου. Αθήνα: Σπουδαστική εργασία για το μάθημα "Εννοιολογικές Προσεγγίσεις Σχεδιαστικών Προβλημάτων", ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του Χώρου, ΕΜΠ.

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

Διαδικτυακοί τόποι “La Tabacalera keeps me off the street”. (n.d.). Ανάκτηση από http://www.schoolvoorjournalistiek.com/europeanculture09/?p=3000. abgc architecture & design » Archive » La Tabacalera. (n.d.). Ανάκτηση από http://www.abgc.ie/portfolio/la-tabacalera. bmtv124 La Tabacalera, Madrid | CitizenReporter.org. (n.d.). Ανάκτηση από http://citizenreporter.org/2011/04/bmtv124-la-tabacalera-madrid/. C.S.A La Tabacalera de Lavapiés | iErasmus Madrid. (n.d.). Ανάκτηση από http://ierasmus.com/madrid/arte/c-s-a-la-tabacalera-de-lavapies/. Globalboarding.tv spot Miniramp La Tabacalera. (n.d.). Ανάκτηση από http://skate.globalboarding.tv/spot/54. Ken Lambert - Artist: The process of development at La Tabacalera. (n.d.). Ανάκτηση από http://kenlambert-artist.blogspot.com/2011/03/process-ofdevelopment-at-la-tabacalera.html.

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

La tabacalera - art cooperative: Things to do in Madrid. (n.d.). Ανάκτηση από http://iwannagothere.com/things-to-do-in-madrid/tabacalera-artcooperative/10871. La Tabacalera - New self-managed cultural space | Madrid Spotted ... (n.d.). Ανάκτηση από http://www.spottedbylocals.com/madrid/la-tabacalera/. La Tabacalera | Drifters. (n.d.). Ανάκτηση από http://wearedrifters.com/projects/la-tabacalera-2/. La Tabacalera Lovin' « laguirihabla. (n.d.). Ανάκτηση από http://laguirihabla.wordpress.com/2011/06/15/la-tabacalera-lovin/. La Tabacalera.net. (n.d.). Ανάκτηση από http://latabacalera.net/. MadEnglishClub » La Tabacalera. (n.d.). Ανάκτηση από http://madenglish.info/club/?p=157. Old Tabacalera in Madrid | Demotix.com. (n.d.). Ανάκτηση από http://www.demotix.com/news/634196/old-tabacalera-madrid.

CSI LA TABACALERA-ΕΝΑ΢ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ΢ ΧΩΡΟ΢ ΢ΣΟ ΜΕΣΑΙΧΜΙΟ

WWW.URBANPAINTING.INFO: The bath of la tabacalera in Madrid. (n.d.). Ανάκτηση από http://www.urbanpainting.info/2011/04/bath-of-latabacalera-in-madrid.html.