Ο Νίκος Βαλσαμάμκης ως βιοκλιματικός αρχιτέκτων by greekarchitects3

Ο ΝΙΚΟΣ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗΣ ΩΣ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ

ΓΕΩΡΓΙΑ ΓΙΑΣΣΙΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2014-2015

Ερευνητική Εργασία

επιβλέπων καθηγητής: ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. ΠΑΝΕΤΣΟΣ

Πάτρα, Νοέμβριος 2015

O ΝΙΚΟΣ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗΣ ΩΣ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ

ΓΕΩΡΓΙΑ ΓΙΑΣΣΙΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

10 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 11 ABSTRACT 12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

i. Το τοπικό κλίμα της Ελλάδας ii. Η περίπτωση της πόλης της Αθήνας iii. Αρχές Βιοκλιματικού Σχεδιασμού για τα κελύφη των κτηρίων στην Ελλάδα iv. Ελληνικά μορφολογικά χαρακτηριστικά κτηρίων που συμβάλλουν στην αντιμετώπιση του ηλιασμού. v. Είδη σκιασμού ανώνυμης Αθηναϊκής αρχιτεκτονικής.

Η ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

i. Η δεκαετία του ‘40. Οικοδομική Απραξία και Συντηριτισμός ii. Η δεκαετία του ‘50. Επανασύνδεση με το Μοντέρνο. iii. Το αίτημα της ελληνικότητας. iv. Εδραίωση του μοντερνισμού. v. Μετα-μοντέρνο / Αρχιτεκτονικές Αναζητήσεις. vi. Σύγχρονη Ελληνική Αρχιτεκτονική.

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ

i. Γενικά - Η συμβολή του στην ελληνική αρχιτεκτονική. ii. Αξίες στο έργο του. iii. Επιρροές.

5 ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΣΤΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ

i. Διαχωρισμός Περιόδων στην αρχιτεκτονική του Νίκου Βαλσαμάκη. 1η Περίοδος - Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος | Οικία Λαναρά 2η Περίοδος - Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις | Οικία Πρωτονοτάριου 3η Περίοδος Ρουστίκ Ύφος | Οικία Καρακώστα 4η Περίοδος - Επιστροφή στο Μοντέρνο | Κατοικία στη Κοιλάδα 1 5η Περίοδος - Σχεδιασμός Βιώσιμων Λύσεων | Κατοικία στην Εκάλη

186

Η ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΟ ΝΙΚΟ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ

i. Πολυκατοικία στη λεωφόρο Κηφισίας 272. ii. Μέγαρο Ασφαλιστικών Εταιρειών ΑΤΕ στη λεωφόρο Συγγρού.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

190 192 194 196 197 198

Ευχαριστώ πρώτα απ’ όλα τον καθηγητή μου Γεώργιο Πανέτσο, για την καθοδήγησή του αλλά και την μετάδοση των γνώσεών του για την ελληνική αρχιτεκτονική και ειδικότερα για τον ίδιο το Νίκο Βαλσαμάκη. Επίσης, ευχαριστώ όλους μου τους φίλους και συμφοιτητές μου για τη συνεχή ψυχολογική υποστήριξη, και ακόμα πιο πολύ τον Μιχάλη Ξηρόκωστα για τη πολύτιμη βοήθεια και γνώμη του. Και ακόμα πιο πολύ τη μητέρα μου, η οποία με στηρίζει και είναι η αιτία που έχω τη δυνατότητα να εκπληρώσω όλες μου τις φιλοδοξίες και τους στόχους.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο κύριος στόχος της έρευνας είναι να εξερευνήσει τη σχέση του βιοκλιματικού σχεδιασμού με την εκλεπτυσμένη μορφολογικά αρχιτεκτονική. Αυτό θα το πετύχει, μέσα από την μελέτη και αξιολόγηση υλοποιημένων έργων, ορόσημων στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής, από τη σκοπιά του ηλιασμού και της ηλιοπροστασίας. Τίθενται τα εξής ερωτήματα προς ανάλυση: πρώτον, ποια είναι τα αποδοτικότερα μορφολογικά χαρακτηριστικά των μέχρι τώρα χτισμένων παραδειγμάτων της ελληνικής ανώνυμης και επώνυμης αρχιτεκτονικής, και δεύτερον, οι έλληνες αρχιτέκτονες λαμβάνουν υπόψη τη κλιματολογική παράμετρο και την ένταξη στο τοπίο, κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού, και αν ναι, σε τι βαθμό; Απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί αρχικά, η ανάλυση του τοπικού κλίματος της Ελλάδας, και ιδιαίτερα της Αττικής, έτσι ώστε να κατανοηθούν οι ανάγκες των κτηρίων που χτίζονται στο τόπο μας. Επιπλέον, χρήσιμη είναι η αναφορά και καταγραφή των πιο διαδεδομένων συστημάτων που χρησιμοποιούνται για το σκοπό αυτό στην ελληνική πραγματικότητα, όπως και τα αντίστοιχα μέτρα που έχουν εφαρμόσει αναγνωρισμένοι Έλληνες αρχιτέκτονες που αντιπροσωπεύουν το χώρο της εκλεπτυσμένης αρχιτεκτονικής. Σημαντικός παράγοντας για την εξέλιξη της εργασίας, ήταν η προσπάθεια για μελέτη ενός αντιπροσωπευτικού αριθμού μορφολογικών χαρακτηριστικών στην ελληνική αρχιτεκτονική, με σκοπό να κριθεί εάν ο σχεδιασμός τους εναρμονίζεται με το περιβάλλον όπου χτίστηκαν. Για αυτό το λόγο, κρίθηκε κατάλληλη η εστίαση στο έργου του Νίκου Βαλσαμάκη, καθώς στην αρχιτεκτονική του πορεία διαθέτει μεγάλο αριθμό υλοποιημένων έργων μέχρι και σήμερα, με τους περισσότερους μορφολογικούς πειραματισμούς, από τους οποίους επηρεάστηκαν οι επόμενες γενιές Ελλήνων αρχιτεκτόνων.

Στα παραδείγματα, που επιλέχθηκαν για να εκπροσωπήσουν καλύτερα αυτές τις πέντε περιόδους, που έχουμε ξεχωρίσει στην αρχιτεκτονική του, παρατηρούνται ομοιότητες και διαφορές, συνέχειες και ασυνέχειες στο τρόπο σχεδιασμού και στη χρήση υλικών, που στοχεύουν κυρίως στον κατασκευαστικό πειραματισμό. Όμως σε αυτή την έρευνα, δίνεται έμφαση στην ταυτοποίηση και ανάλυση της συμπεριφοράς ενός χαρακτηριστικού του κελύφους κάθε κατοικίας, που τη καθιστά ξεχωριστή και καινοτόμα σε σχέση με τις υπόλοιπες. Έτσι, αρχικά η κατοικία μελετάται σα σύνολο, στο προσανατολισμό που έχει τοποθετηθεί με τα ανοίγματα και τη μορφολογία της. Ενώ τελικά, αποδομείται και κρίνεται η συμπεριφορά του κάθε στοιχείου, που συμβάλλει στη διαφοροποίηση του περιβλήματος, αλλά και στη σύνθεση των όψεων.

ABSTRACT The primary goal of this research is to investigate the relationship between bioclimatic design and the morphologically refined architecture. This will only be achieved, through the study and the valuation of completed works, which have been historically appraised in the Greek architecture, from the perspective of sun shading and sun trapping. Thus, these questions arise to search for their answer. First of all, which are the most efficient characteristics in morphology that can be found, both in the built examples from the Greek anonymous and published architecture? Secondly, do Greek architects take into consideration the factor of sustainability and the demand to blend into landscape, during the process of design, and if so, to what extend? To begin with, it is necessary to analyze the local climate of Greece, emphasizing in the Attica region, in order to understand the requirements of the buildings in our country. Furthermore, it is needed to report the most common shading systems or solar collectors, and study their advantages and disadvantages, that are found in greek buildings in general, in contrast to the ones designed from the Greek architects. Another important issue, for the achievement of the projectâ&#x20AC;&#x2122;s goal was the attempt to examine a representative number of implemented examples, about their morphological characteristics in the field of greek architecture, in order to be able to judge if their design, does integrate with the landscape. For that specific reason, it was considered that the work of Nicos Valsamakis meets all the above described conditions. Specifically, his ongoing career in architecture features a large number of built projects till today, with the most morphological experiments, which affected the design of the next generations. Consequently, in the case studies chosen, so as to represent best, the five distinctive periods of architecture in Nicos Valsamakisâ&#x20AC;&#x2122; s work, similarities and differences are observed in the way of design, but also in the use of materials, which purpose is the experimentation in the structural form. However, in this research, attention is given firstly, to the identification of a specific characteristic that makes distinctive and also innovative each case study, and then the analysis of its thermal behavior. So, the five residences are studied as a mass, in the orientation that are built and with their openings and the morphology, as they are. Afterwards, they are deconstructed, in order to judge the solar behavior of every element, which eventually composite the facades and form the outer test

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η λογική του σχεδιασμού και της οικοδομής σε αρμονική σχέση με τα φυσικά δεδομένα είναι τόσο παλιά, όσο και αυτή της τέχνης του κτίζειν. Η ιστορία κάθε τόπου αναδεικνύει ορισμένα σταθερά στοιχεία του τοπικού περίγυρου, που επηρεάζουν άμεσα την αρχιτεκτονική. Τα πιο σημαντικά από αυτά, είναι πρώτα απ’ όλα το φως, η θερμοκρασία, η υγρασία, οι άνεμοι, οι βροχές αλλά και τα χιόνια. Από τα παραπάνω, είναι γνωστό πως το ελληνικό φως, που σχεδόν πάντοτε έχει διαβρωτικό χαρακτήρα, είναι κυρίαρχο στοιχείο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Όλες οι τυπολογίες κτηρίων, από τον αρχαίο ναό, τη χριστιανική εκκλησία, το δημόσιο κτήριο, αλλά κυρίως η κατοικία, αρθρώνονται εσωτερικά και δομούνται πάντοτε σε σχέση με την επιθυμητή επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον και το φως. Οι όψεις υπόκεινται σε επεξεργασία, όχι μόνο με βάση τα διακοσμητικά στοιχεία αλλά με τη σύνθεση επάλληλων επιπέδων που δημιουργούν ενδιάμεσους χώρους, των οποίων οι τυπολογίες έχουν ριζώσει στο ελληνικό τοπίο. Πολλές φορές, η αίσθηση από το εσωτερικό είναι το καδράρισμα τη θέας μέσα από τα ανοίγματα και τα εξωτερικά πλαίσια τα οποία δημιουργούνται, όμως εξωτερικά το αρχιτεκτόνημα εμπλουτίζεται με το πλήθος των φωτοσκιάσεων. Οι αρχιτέκτονες έχουν τη δυνατότητα να δώσουν χαρακτήρα στα έργα τους, εκμεταλλευόμενοι το παιχνίδι της σκιάς, διατάσσοντας στις όψεις τους τα κενά και τα πλήρη, αλλά και πλάθοντας τους όγκους με εσοχές και προεξοχές. Έτσι, η κίνηση του ήλιου συμβάλλει στην αποτύπωση τονισμών και σκιών πάνω στα κτήρια, κάνοντας κάθε μέρος ή γωνιά τους να ζωντανεύει ή να κρύβεται, εξαναγκάζοντας το χώρο να πάλλεται ρυθμικά. Το εσωτερικό των κτηρίων στην Ελλάδα είναι πάντοτε ευχάριστο και ζεστό, έχοντας μια ιδιαίτερη σχέση με τη ζωή στην ύπαιθρο. Με την εξέλιξη των πόλεων όμως, η κοινωνία έθεσε καινούργιους κανόνες στο σχεδιασμό και στην οικοδομή. Οι αξίες άλλαξαν και η ποιότητα αντικαταστάθηκε από τη ποσότητα και την εκμετάλλευση. Έτσι, το ελληνικό φως δεν είναι πια το ίδιο, γιατί το τοπίο στο οποίο προσπίπτει έχει αλλάξει. Οι συνέπειες αυτού του φαινομένου είναι ήδη γνωστές, καθώς πολλές έρευνες έχουν γίνει για το αντίκτυπο της αστικοποίησης και της μαζικής ανοικοδόμησης στο περιβάλλον, με κυρίαρχο αποτέλεσμα αυτό της μόλυνσης του περιβάλλοντος και τη μείωση στα αποθέματα πηγών ενέργειας. Το γεγονός που επηρεάζει άμεσα την αρχιτεκτονική είναι πως σε αυτά τα πορίσματα μελετών, ο οικιακός τομέας συμμετέχει στη κατανάλωση ενέργειας 40-60%. Επομένως, εγείρεται το ερώτημα πως μπορεί να συμβάλει ένας αρχιτέκτονας στη μείωση αυτού του ποσοστού, και κατ’ επέκταση τη βελτίωση των συνθηκών θερμικής άνεσης στο εσωτερικό. Σε αυτό απαντάει αυτό που ονομάζουμε σήμερα βιοκλιματική αρχιτεκτονική, η οποία όπως αναφέρθηκε έπαιζε σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό κτηρίων και κατά συνέπεια ολόκληρων πόλεων, από αρχαιοτάτων χρόνων. Στην Ελλάδα, από το 1940 υπήρχε ενδιαφέρον για τις αρχές αυτού του όρου, ενώ στο εξωτερικό είχαν ήδη αρχίσει οι πρώτες έρευνες σε επιστημονική βάση. Φτάνοντας στη σημερινή εποχή, παγκοσμίως έχουν χτιστεί αμέτρητα παραδείγματα που ακολουθούν τις αρχές μιας αρχιτεκτονικής φιλικής προς το περιβάλλον. Με τη πάροδο των χρόνων, ιστορικοί και οικονομικοί λόγοι οδήγησαν στην υπονόμευση αυτών των γνώσεων στον τομέα της αρχιτεκτονικής. Με αποτέλεσμα, μεγάλος κτιριακός πλούτος της χώρας και ειδικά της πρωτεύουσας να έχει χτιστεί με πλήρη αδιαφορία για το αντίκτυπο στο περιβάλλον και στις πηγές ενέργειας. Στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής, παρά τις συνθήκες που συντέλεσαν στη διαμόρφωση του σημερινού αττικού τοπίου, η εξοικονόμηση ενέργειας ήταν ή όχι μία παράμετρος που συμπεριλήφθηκε στο σχεδιασμό; Και αν εν τέλει, διαφορετικοί λόγοι επηρέασαν περισσότερο στην αρχική λήψη των αποφάσεων όπως, η ασφάλεια, η θέα, η ιδεολογική – θρησκευτική αντίληψη, η αισθητική πρόθεση και η μόδα της εκάστοτε εποχής, σήμερα τι ισχύει στην ελληνική αρχιτεκτονική; Τελευταίο και σημαντικότερο, ποια είναι τα διδάγματα και πόσο σημαντικό ρόλο είχε ο ηλιασμός στα παραχθέντα «περιβλήματα ζωής» των καταξιωμένων έως τώρα Ελλήνων αρχιτεκτόνων.

Ο ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΤΟ ΤΟΠΙΚΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Η Ελλάδα έχει ζεστό Μεσογειακό κλίμα, που χαρακτηρίζεται από εκτενείς ώρες ηλιοφάνειας μέσα στην ημέρα. Οι χειμώνες της είναι ήπιοι και βροχεροί, ενώ τα καλοκαίρια θερμά και ξηρά1. Ιδιαίτερα τη θερινή περίοδο, στις ελληνικές πόλεις επικρατούν υψηλές θερμοκρασίες της αέριας μάζας, όπου σε συνδυασμό με την συνεχή ηλιακή ακτινοβολία που προσπίπτει στις επιφάνειες, οριζόντιες ή κάθετες, είναι εύκολα αντιληπτή η πρόκληση κρισιμότερων προβλημάτων τη συγκεκριμένη περίοδο του χρόνου.

01_

Παγκόσμιος Χάρτης

Επομένως, την εποχή του καλοκαιριού παρατηρούνται ιδιαίτερα υψηλές επιφανειακές θερμοκρασίες των υλικών, που χρησιμοποιούνται στο δέρμα της πόλης. Στη συνέχεια, αυτές οι αυξημένες θερμοκρασίες επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τις συνθήκες θερμικής άνεσης στους ανοιχτούς αστικούς χώρους και βοηθούν στην ανάπτυξη του φαινομένου της αστικής νησίδας2. Έτσι, η επιλογή των υλικών και η μελέτη των φαινομένων που σχετίζονται με αυτά, έχει μεγάλη σημασία όχι μόνο για το δημόσιο χώρο αλλά και για τη προστασία του εσωτερικού χώρου, όπου ο άνθρωπος ζει. 16

1 Nikos Papamanolis, Despina Dimelli, Lemonia Ragia, The Urban Heat Island Intensities in Greek cities as a function of the characteristics of the built environment, 9th International Conference on Urban Climate and 12th Symposium on the Urban Environment, Toulouse France, 2015. 2 Με τον όρο θερμική αστική νησίδα ορίζεται η τάση των κέντρων των πόλεων να παρουσιάζουν υψηλότερες θερμοκρασίες αέρα σε σχέση με την ύπαιθρο που τις περιβάλλει. Διαφορές θερμοκρασιών παρατηρούνται ακόμη και μεταξύ του ιστορικού κέντρου της Αθήνας και των προαστίων. Συνήθως η διαφορά αυτή είναι πιο έντονη κατά τις νυχτερινές ώρες σε σχέση με την υπόλοιπη ημέρα. Επίσης εντονότερο εμφανίζεται το φαινόμενο κατά τη διάρκεια του χειμώνα σε σχέση με το καλοκαίρι. Οι συνθήκες περιορισμένου ανέμου ή άπνοιας ευνοούν τη δημιουργία της θερμικής αστικής νησίδας. Έχει συσχετιστεί τόσο με τον πληθυσμό της πόλης, όσο και με τη γεωμετρία της και ειδικά αυτή των δρόμων (σχέση ύψους κτιρίων και πλάτους δρόμου). Το φαινόμενο της αστικής νησίδας έχει αποδειχθεί οτι υπάρχει στις περισσότερες μεγαλουπόλεις σε όλο το κόσμο, και πολ λές μελέτες που έχουν γίνει από το 1980 μέχρι τώρα, έχουν αποδείξει όχι μόνο την ύπαρξη του στις ελληνικές πόλεις, αλλά και την αύξηση του κάθε χρόνο. Bountas, N., Investigation of urban heat island in Greek cities, 2014. Flora Bougiatioti και Aineias Oikonomou, The use of different instrumentation for the measurement of surface temperatures of samples of materials used in the “skin” of Greek cities, Built Environments and enviromental buildings, Proceedings Volume 1, Technische Universiteit Eindhoven, The Netherlands, 2004.

υγρό κλίμα κλίμα ημίυγρο προς υγρό κλίμα υγρό προς ημίξηρο ημίξηρο κλίμα 02_

Χάρτης αποτύπωσης του ελληνικού κλίματος

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Η Αθήνα χαρακτηρίζεται από πολύ ζεστές ημέρες, με θερμοκρασίες, που μπορεί να φτάνουν μέχρι και τους 38 Cο. Η θερμή περίοδος δε περιορίζεται συνήθως μόνο στους καλοκαιρινούς μήνες, αλλά επεκτείνεται και στους μήνες Μάιο και Σεπτέμβριο. Παρατηρούνται λοιπόν, ότι οι μέσες θερμοκρασίες τη χρονική περίοδο από τον Ιούνιο μέχρι και το Σεπτέμβρη, ξεπερνούν τους 27 Cο και τους 31 Cο τους μήνες Ιούλιο με Αύγουστο. Επίσης, η μηνιαία ηλιακή ακτινοβολία σε μια οριζόντια επιφάνεια είναι πολύ υψηλή. Συγκεκριμένα, μπορεί να μετρηθεί ότι οι ελάχιστες ημερήσιες ενδείξεις είναι πάνω από 600 kWh/m2, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, ενώ η ηλιακή ακτινοβολία μπορεί να φτάσει περίπου 950 W/m2 , κατά τις μεσημβρινές ώρες σε μια ημέρα με καθαρό ουρανό. Μία επιπλέον σύγκριση των τιμών ηλιοφάνειας της Αθήνας σε σχέση με τις πόλεις της Βορείου Ευρώπης, είναι οι 2818 ώρες/ ετησίως (με θεωρητικό μέγιστο ωρών τις 4400 ετησίως), ενώ σε πόλεις της Κεντρικής Ευρώπης όπως ή Βιέννη ή το Βερολίνο είναι στις 1800ώρες/ετησίως5. Όλα τα παραπάνω, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι κατά τη διάρκεια των 3 Το μικροκλίμα μιας περιοχής είναι η διαφοροποίηση του μακροκλίματος και του μεσοκλίματος, η οποία οφείλεται κυρίως σε ανθρώπινες παρεμβάσεις, όπως π.χ. το δομημένο περιβάλλον ή οι γεωργικές καλλιέργειες. John R. Goulding, Ενεργειακός Σχεδιασμός. Εισαγωγή για Αρχιτέκτονες, Ερωτόκριτος Π. Τσίγκας (επιμέλεια),Θεσσαλονίκη: Μαλλιαρής Α. - Παιδεία Α.Ε., 1994, σ. 17-45. 4 Angeliki Chatzidimitriou and Simos Yannas, Microclimatic Studies of Urban Open Spaces in Nothern Greece, Built Environments and enviromental buildings, Proceedings Volume 1, Technische Universiteit Eindhoven, The Netherlands, 2004. Evangelos Evangelinos, Improving Air Movement in Mediterranean Cities, ECOPOLIS, Sustainable Planning and Design Principals, Dimitra Babalis (edit.), ALINEA EDITRICE, Firenze, 2005, σελ. 107114. 5 Βάσω Καλογιαννίδου, ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΚΙΑΣΜΟΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ (Διάλεξη ΕΜΠ)

μεσημβρινών ωρών (13:00-17:00) τις καλοκαιρινές ημέρες, οι συνθήκες θερμικής άνεσης του ανθρώπου στους δημόσιους ανοιχτούς χώρους της Αθήνας, ξεπερνούν κατά πολύ τα επίπεδα θερμικής άνεσης. Το κέντρο της Αθήνας έχει ένα μεσοκλίμα6, το οποίο διαμορφώνεται από την ίση απόσταση από τη θάλασσα και τα βουνά, αλλά κυρίως από την ιδιαίτερη πυκνότητα του αστικού ιστού. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, το μικροκλίμα των κεντρικών περιοχών της πόλης επηρεάζεται δραματικά από το φαινόμενο της θερμικής αστικής νησίδας, που περιγράφηκε παραπάνω. Σαν συνέπεια έχει παρατηρηθεί από το 1998, πως η ολοένα παρατηρούμενη υπερθέρμανση του κέντρου αυξάνει κατά πολύ την απαραίτητη ενέργεια για τον κλιματισμό των κτηρίων. Ειδικότερα, το φορτίο δροσισμού στο κέντρο της Αθήνας είναι σχεδόν διπλάσιο από το αντίστοιχο στην περιοχή των προαστίων7. Έτσι, στα δεδομένα του αστικού ιστού της σύγχρονης Αθήνας, η οποία είναι πυκνοδομημένη κατά κύριο λόγο με άναρχο τρόπο και με μικρής κλίμακας κτίρια, υπάρχουν λιγοστές περιπτώσεις ανοιχτών χώρων στη πόλη, σε σύγκριση με τη συνολική έκτασή της. Το γεγονός αυτό, στερεί τη συνολική θετική επίδραση αυτών των χώρων στο κλίμα της πόλης και πιο συγκεκριμένα στη μείωση των επιφανειακών θερμοκρασιών των κελυφών των κτηρίων, ώστε να ανακουφιστεί το εσωτερικό από τη θερμή ακτινοβολία του ήλιου. Φαινόμενα όπως, οι αλλαγές του κλίματος παγκοσμίως, η επικράτηση σκουρόχρωμων και λείων επιφανειών στις σύγχρονες κατασκευές, η έκλυση θερμότητας από υπερβολική κατανάλωση ενέργειας και η έλλειψη πρασίνου όπως ήδη αναφέρθηκε, καθιστούν μεγαλουπόλεις όπως η Αθήνα, πυρήνες απορρόφησης της προσπίπτουσας ηλιακής θερμότητας και ενέργειας έως και 85%8. 6 Το μακροκλίμα μιας περιοχής αφορά τα γενικότερα κλιματικά χαρακτηριστικά της. Ορίζεται από κλιματικά δεδομένα, όπως είναι η θερμοκρασία, η ηλιακή ακτινοβολία, η ηλιοφάνεια, ο άνεμος, η υγρασία, τα νέφη και οι βροχοπτώσεις. Το μεσοκλίμα μιας περιοχής είναι ο μετασχηματισμός του μακροκλίματος, λόγω τοπικών ιδιαιτεροτήτων, όπως είναι το ανάγλυφο του εδάφους, η ύπαρξη μεγάλων επιφανειών νερού και η βλάστηση. John R. Goulding, Ενεργειακός Σχεδιασμός. Εισαγωγή για Αρχιτέκτονες, Ερωτόκριτος Π. Τσίγκας (επιμέλεια), Θεσσαλονίκη: Μαλλιαρής Α. - Παιδεία Α.Ε., 1994, σ. 17-45. 7 Φλώρα-Μαρία Μπουγιατιωτη, ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΜΙΚΡΟΚΛΙΜΑ. ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΟΥ (Διάλεξη), ΕΜΠ, 2009. 8 Βάσω Καλογιαννίδου, ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΚΙΑΣΜΟΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ (Διάλεξη ΕΜΠ).

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

Σε κλίμακα πόλης, μία επιπλέον παράμετρος που μπορεί να ανακουφίσει ή να επιβαρύνει το τοπικό κλίμα είναι η γεωμετρία των δομημένων και αδόμητων χώρων. Μπορεί να θεωρηθεί, ότι τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά ξεχωριστών ανοιχτών χώρων έχουν τη δυνατότητα να προκαλέσουν μικροκλιματικές διακυμάνσεις, οι οποίες μπορούν να επηρεάσουν τις κλιματικές συνθήκες της ευρύτερης περιοχής στην οποία βρίσκονται. Αυτό συμβαίνει καθώς, το κλίμα σε μια πόλη είναι ο συνδυασμός διαφορετικών μικροκλιμάτων3, που συνυπάρχουν στο αστικό τοπίο και είναι αυστηρά συνδεδεμένα με την γεωμετρία του αστικού ιστού4.

Εστιάζοντας στο κέλυφος των κτηρίων μεμονωμένα, αλλά και ολόκληρων των οικοδομικών τετραγώνων, πολλά είναι τα προβλήματα που δυσκολεύουν τη λειτουργία τους. Μερικά από αυτά είναι, το φαινόμενο του αλληλοσκιασμού, της θάμβωσης και φυσικά η έλλειψη συγκεκριμένης πολεοδομικής στρατηγικής από τη πολιτεία. τα μορφολογικά χαρακτηριστικά σε κάθε προσανατολισμό είναι τελικά αυτά που παίζουν σημαντικό ρόλο για την πρόβλεψη και το σωστό χειρισμό μερικών από τις κλιματολογικές παραμέτρους (άμεση και διάχυτη ηλιακή ακτινοβολία, ταχύτητα του ανέμου), που συμβάλλουν στη θερμική άνεση των χρηστών τους.

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

03_

Το μεσοκλίμα της Αθήνας_Αεροφωτογραφία

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ & ΑΝΑΓΚΕΣ ΚΤΗΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Πρέπει να επισημανθεί ότι το 70% των ελληνικών κτηρίων δεν είναι θερμομονωμένα, ενώ ταυτόγχρονα το μεγαλύτερο ποσοστό από αυτά έχουν κακή αεροστεγανότητα και παλιάς τεχνολογίας ηλεκτρομηχανολογικές εγκαταστάσεις (θέρμανσης, ψύξης, φωτισμού κ.ά.). Αυτό συμβαίνει στην ελληνική οικοδομή, καθώς ο κανονισμός θερμομόνωσης θεσπίστηκε στη χώρα μας το 1979. Ύστερα, έγινε απαραίτητη προϋπόθεση για την έκδοση οικοδομικής άδειας το 1980. Οπότε, μέχρι εκείνες τις χρονολογίες η τοποθέτηση θερμομόνωσης ήταν προαιρετική, παρ’ όλα αυτά, ακόμα και όταν θερμομονώνονταν τελικά οι κατασκευές, η τεχνολογία και η γνώση των μονωτικών υλικών και των τεχνικών εφαρμογής δεν ήταν ανεπτυγμένες. Κοντά στο τέλος της δεκαετίας του ‘80 άρχισαν να εμφανίζονται πιο προηγμένα υλικά με αντίστοιχες τεχνικές, γεγονός που συνέβαλε σε μικρό ποσοστό στη βελτίωση του προβλήματος, όχι όμως σε πολύ μεγάλο βαθμό. Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι το ελληνικό σπίτι ακόμα και σήμερα εξακολουθεί να είναι δαπανηρό όσον αφορά στη συντήρησή του εξαιτίας των παραπάνω, όπως και στην ενεργειακή κατανάλωση9. 20

9 ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ, ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΤΗΡΙΩΝ, Αθήνα, 2011.

04_

Άποψη του αττικού τοπίου

ΑΡΧΕΣ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΚΕΛΥΦΗ ΤΩΝ ΚΤΗΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η διαμόρφωση του κτηρίου και η διευθέτηση των εσωτερικών χώρων ανάλογα με τη χρήση τους μπορεί να βοηθήσει στην επίδραση της έκθεσης στην ηλιακή ακτινοβολία που πέφτει σε αυτό, τη διαθεσιμότητα φυσικού φωτισμού και τα ρεύματα αέρα μέσα και γύρω από το κτήριο. Συγκεκριμένα, το κτήριο για να λειτουργήσει βιοκλιματικά, θα πρέπει να συμπεριφέρεται ως “φυσικός, ηλιακός συλλέκτης και αποθήκη θερμότητας”, αλλά και ως “παγίδα φυσικού δροσισμού και αποθήκη ψύξης” ταυτόχρονα10. _05

Για τη χειμερινή περίοδο, η κατάλληλη χωροθέτηση του κτηρίου έχει κυρίαρχο ρόλο στη διασφάλιση ηλιακών κερδών. Ο επαρκής ηλιασμός του κτήσματος προσφέρει την αναγκαία ηλιακή και θερμική ενέργεια, η οποία παρέχεται από τις ώρες εννιά το πρωί με τρεις το μεσημέρι (9:00-15:00). Συνήθως, επιλέγεται η βορεινή πλευρά του οικοπέδου, ως η ιδανικότερη τοποθέτηση, έτσι ώστε με τη μορφοποίηση του εξωτερικού χώρου, ο άνθρωπος να επεκτείνει τις δραστηριότητες του προς την ύπαιθρο. Στη συνέχεια, το σχήμα του κτιρίου έχει άμεση σχέση με τις ανάγκες του για θέρμανση και βέβαια, με το γεωγραφικό πλάτος όπου βρίσκεται το οικόπεδο. Η καταλληλότερη πρόταση για ένα εύκρατο κλίμα είναι αυτή, ενός επιμήκους κτηρίου κατά τον άξονα ανατολής-δύσης, αλλά με διαφορετικές αναλογίες στις διαστάσεις του.

Διάγραμμα βέλτιστου σχήματος της κατοικίας, ανάλογα με τη κλιματική ζωνή

Διάγραμμα βέλτιστου προσανατολισμού

_06

_07

Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες για να λειτουργήσει το κτήριο σωστά ως ηλιακός συλλέκτης είναι ο προσανατολισμός του. Το πρόβλημα αυτό είναι σύνθετο, επειδή επηρεάζεται από πολλές παραμέτρους. Αυτές είναι, η τοπογραφία της περιοχής, το φυσικό τοπίο, οι απαιτήσεις ιδιωτικότητας, η μείωση του θορύβου και βέβαια οι κλιματικές παράμετροι, δηλαδή ο άνεμος και η ηλιακή ακτινοβολία. Συγκεκριμένα, για τα δεδομένα της Ελλάδας που ανήκει στην εύκρατη ζώνη, ο ιδανικότερος προσανατολισμός είναι ο νότιος, εξαιτίας της προσπίπτουσας ηλιακής ακτινοβολίας, που είναι σχεδόν τριπλάσια, σε σύγκριση με την ανατολή και δύση κατά τη χειμερινή περίοδο. Ενώ παράλληλα το καλοκαίρι, μειώνεται σχεδόν στο μισό, στη νότια προσανατολισμένη επιφάνεια, απ’ ότι στην ανατολική και δυτική. Επι10 Ερωτόκριτος Π. Τσίγκας (Επιμέλεια), ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, Το Ευρωπαϊκό Εγχειρίδιο για τα Παθητικά Ηλιακά Κτίρια, ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ παιδεία για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Θεσσαλονίκη, 1996, σελ. 67-116.

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

Διάγραμμα εισερχόμενης ηλιακής ακτινοβολίας, αποθήκευσης και απόδοσης της ενέργειας ως θερμότητα

πλέον, για την εξασφάλιση ηλιασμού σε όλο το εσωτερικό του κτηρίου, από τα ανοίγματα στο νότο, θα πρέπει το βάθος του να μην είναι μεγαλύτερο από 2.5 φορές το ύψος του παραθύρου (με αφετηρία το δάπεδο)11. Αυτός ο κανόνας διασφαλίζει και τον επαρκή φυσικό φωτισμό, γεγονός που στα κτήρια της Αθήνας μοιάζει να αγνοείται.

Για να είναι αποτελεσματικός ο σωστός προσανατολισμός, βασικό παράγοντα αποτελεί και το μέγεθος των ανοιγμάτων σε αντιστοιχία με τις όψεις. Το γυαλί είναι υλικό πολύ λίγο θερμομονωτικό, ωστόσο το άνοιγμα δεν αποτελεί μόνο πηγή θερμικών απωλειών, αλλά και πηγή θερμικών κερδών. Αυτό συμβαίνει μόνο όταν υπάρχει ο κατάλληλος προσανατολισμός των ανοιγμάτων, έτσι ώστε να εισέρχεται η ηλιακή ακτινοβολία και να συλλέγει το κτήριο την ηλιακή ενέργεια12. Ειδικότερα, οι παράγοντες που επηρεάζουν τη διείσδυση της ηλιακής ακτινοβολίας από ένα άνοιγμα είναι: το εμβαδόν του υαλοστασίου, ο εξωτερικός σκιασμός του υαλοστασίου από στοιχεία του ανοίγματος ή του κτηρίου, όπως πλαίσια και γείσα διαφόρων διατομών, διατάξεις σκιασμού, ή ακόμα και προεξέχοντα τμήματα του κτηρίου όπως πρόβολοι ή άλλοι όγκοι και τέλος σημασία έχει το είδος και η πολλαπλότητα των υαλοπινάκων13. Συνεπώς, προτείνονται μεγάλα ανοίγματα στο νότο, μέτριων διαστάσεων ανατολικά και δυτικά και μικρά ανοίγματα στη βορεινή πλευρά του κτιρίου, με διπλό τζάμι.

08_

Διάγραμμα προσπίπτουσας δέσμης ηλιακής ακτινοβολίας

09_

Διάγραμμα ιδανικής διάταξης εσωτερικών χώρων, με βάση τη κλιματική ζώνη της Ελλάδας

Ένα ακόμη θεμελιώδες χαρακτηριστικό, το οποίο πρέπει να σχεδιάζεται σε αντιστοιχία με το κέλυφος και το προσανατολισμό του, είναι η διάρθρωση των εσωτερικών χώρων. Για την Ελλάδα, η καλύτερη οργάνωση των χώρων είναι αυτή που φαίνονται στο διάγραμμα (09), όπου στη δυσμενέστερη πλευρά του κτηρίου τοποθετούνται χώροι με πρόσκαιρες δραστηριότητες, δημιουργώντας μία ζώνη ανάσχεσης, προστατεύοντας έτσι τους κύριους χώρους της κατοικίας. Αυτοί οι χώροι, έχουν ρόλο παθητικό και βελτιώνουν τις συνθήκες του εσωκλίματος. Επιπροσθέτως, χώροι ανάσχεσης μπορούν να αποτελέσουν και χώροι όπως τα θερμοκήπια, οι λότζιες, οι βεράντες, οι οποίοι έχοντας ρόλο ενεργητικό, συμβάλλουν στην αποθήκευση ηλιακής 11 Yannas Simos, Solar energy and Housing Design, Volume 1, Architectural Association Publications, London, 1994, σελ. 39-62. 12 DAVID LLOYD JONES, Architecture and the Environment, BIOCLIMATIC BUILDING DESIGN, Laurence King Publishing, London, 1998, σελ. 32-45. 13 Ε. ΕΥΑΓΓΕΛΙΝΟΣ & Η. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ, ΕΜΠ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΝΘΕΣΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΙΧΜΗΣ, ΑΘΗΝΑ, 2009, σελ. 13-24.

Όλα τα παραπάνω συμβάλλουν στην ανεμπόδιστη συλλογή της ηλιακής ακτινοβολίας από το κτήριο, το ίδιο σημαντική είναι και η αποθήκευση της θερμότητας σε αυτό. Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να γίνει αυτό, είναι η ίδια η κατασκευή με τα οικοδομικά υλικά της, τα οποία απορροφούν τη θερμότητα μέχρι η ικανότητα τους να την αποθηκεύσουν κορεστεί. Αυτή η ικανότητα, ονομάζεται θερμοχωρητικότητα και εξαρτάται από τη πυκνότητα των υλικών και το είδος τους. Για παράδειγμα, υλικά που διαθέτουν μεγάλη θερμοχωρητικότητα είναι: το μπετόν, η πέτρα και το χώμα. Εφ’ όσον το κτήριο αποθηκεύσει τη θερμότητα, χρειάζεται να διασφαλιστεί ότι δε θα τη χάσει εύκολα όταν τα οικοδομικά υλικά αρχίζουν να την αποδίδουν όταν την χρειαστεί. Έτσι, οι θερμικές απώλειες συμβαίνουν είτε με αγωγιμότητα, είτε με μεταφορά από τη κίνηση του αέρα, ή με ακτινοβολία από το κέλυφος του κτηρίου, όταν το εξωτερικό περιβάλλον έχει χαμηλότερες θερμοκρασίες. Άρα, θα πρέπει να εξασφαλίζεται η σωστή μόνωση και προστασία των εκτεθειμένων πλευρών ενός κτηρίου από τους επικρατούντες ανέμους αλλά και η κινητή θερμική μόνωση των ανοιγμάτων για τη νύχτα. Ιδιαίτερα, για τα εύκρατα κλίματα, στη δυτική πλευρά είναι αναγκαία η βαριά μάζα κατασκευής, έτσι ώστε η θερμική επιβάρυνση που δέχεται κατά τη διάρκεια της ημέρας να μετατίθεται χρονικά αργά15. Τα προηγούμενα χαρακτηριστικά του κελύφους βοηθούν στην εξοικονόμηση ενέργειας κατά τη χειμερινή περίοδο. Όμως ο θερινός ήλιος στην Ελλάδα, ευθύνεται για την πιθανή υπερθέρμανση των χώρων, κυρίως στο δώμα, στη δυτική και στην ανατολική πλευρά. Έτσι, δημιουργείται η επιτακτικότητα για την ανάληψη μέτρων, με σκοπό το κτήριο να λειτουργεί και ως φυσικός συλλέκτης δροσισμού και ψύξης. Αναγκαίες προϋποθέσεις για να συμβεί αυτό, είναι: η θερμική αδράνεια της κατασκευής, προκειμένου να επιβραδυνθεί η μεταφορά της θερμότητας στο εσωτερικό και να διατηρηθεί η νυχτερινή δροσιά και η εξασφάλιση επαρκούς φυσικού αερισμού, ιδιαίτερα τη νύχτα για να απομακρύνεται το επιπλέον θερμικό φορτίο. 14 ΕΛΕΝΗ ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ-ΧΡΟΝΑΚΗ, ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΑΘΗΤΙΚΑΗΛΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ, UNIVERSITY STUDIO PRESS, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 1985, σελ. 19-65. 15 ΕΛΕΝΗ ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ, ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Περιβάλλον και Βιωσιμότητα, UNIVERSITY PRESS, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2006, σελ. 86-105.

Επίσης, μεγάλα οφέλη μπορεί να αποφέρει η χρήση ανοιχτόχρωμων υλικών, καθώς μειώνει την απορρόφηση ηλιακής ακτινοβολίας από τα υλικά του περιβλήματος. Στην Ελλάδα, η χρήση του ανοιχτού χρώματος για τη μείωση των επιφανειακών θερμοκρασιών υλικών, που είναι εκτεθειμένα αποτελεί μία από τις πιο κοινά χρησιμοποιούμενες πρακτικές. Στις περιπτώσεις του κέντρου της Αθήνας, ένα σημαντικό πλεονέκτημα είναι η βελτίωση των συνθηκών φωτισμού σε στενούς δρόμους, γεγονός που μπορεί να έχει και ψυχολογικά οφέλη για τους πολίτες. Παράλληλα, προσοχή πρέπει να δοθεί στο πρόβλημα της θάμβωσης, το οποίο μπορεί να επιλυθεί με τη χρήση σκίαστρων ή υλικών με αδρή επιφάνεια. Η φύτευση αποτελεί μια σημαντική επίσης λύση, μέσω του σκιασμού, όχι μόνο στο ζήτημα της θάμβωσης, αλλά και στη μείωση της απορρόφησης της ηλιακής ακτινοβολίας από τα υλικά. Επιπλέον, συμβάλλει στη ρύθμιση της θερμοκρασίας και της υγρασίας, αλλά και στη βελτίωση της ποιότητας του αέρα16. Ο πιο σωστός τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος των αυξημένων θερμοκρασιών της θερινής περιόδου, σε συνδυασμό με τις παραπάνω παραμέτρους, είναι ο σκιασμός του κτηρίου από την ανεπιθύμητη άμεση ηλιακή ακτινοβολία. Η ηλιοπροστασία των ανοιγμάτων του κτηρίου είναι η βασικότερη τεχνική για τη μείωση των θερμικών φορτίων του τη θερινή περίοδο, καθώς η ηλιακή ακτινοβολία η οποία εισέρχεται μέσα από τα ανοίγματα αποτελεί τη μεγαλύτερη πηγή θερμότητας17. Το φύλλωμα των δέντρων ή των αναρριχητικών φυτών, αποτελεί έναν από τους ιδανικότερους τρόπους σκίασης όπως αναφέρθηκε ήδη, καθώς διευκολύνει τη κίνηση του αέρα προς όλες τις κατευθύνσεις, χωρίς να τον εγκλωβίζει. Σημαντικός παράγοντας στην επιλογή του είδους βλάστησης είναι το πλεονέκτημα των φυλλοβόλων φυτών, τα οποία αφήνουν το χειμερινό ήλιο να διεισδύσει και να θερμάνει το κέλυφος. Στην ελληνική αρχιτεκτονική, εφαρμογές αυτής της ιδέας συναντάμε στη κάλυψη του δώματος με κληματαριά ή με καλαμωτή.

16 Μ., Σανταμούρης κ.ά., Οικολογική Δόμηση, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, Διεπιστημονικό Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Ερευνών, Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Δ/νση Οικιστικής Πολιτικής και Κατοικίας, Ιούνιος 2000, σελ. 22. 17 Ιστοσελίδα Κέντρου Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ) www.cres.gr σε λήμμα για τη Θερμική Προστασία του Κελύφους.

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

ενέργειας14.

Ως προς τη νότια όψη, ο σκιασμός των ανοιγμάτων επιτυγχάνεται ευκολότερα με τη δημιουργία των οριζόντιων στοιχείων, τα οποία προστατεύουν από τις σχεδόν κατακόρυφες ακτίνες του ήλιου το καλοκαίρι, όπως ακριβώς φαίνεται στο διάγραμμα (10). Ενώ ταυτόχρονα, επιτρέπουν στις χαμηλές χειμερινές ακτίνες να εισέλθουν στο εσωτερικό. Για τις ανατολικές και τις δυτικές όψεις, η κίνηση του ήλιου, σύμφωνα με την οποία βρίσκεται χαμηλά στον ορίζοντα, δημιουργεί την ανάγκη για κατακόρυφα στοιχεία, όπως δείχνει το διάγραμμα (12). Ωστόσο, αν αυτά τα στοιχεία είναι σταθερά, αποτελούν πρόβλημα κατά τη χειμερινή περίοδο καθώς εμποδίζουν τον ηλιασμό του χώρου όπως και τη θέα. Στις περιπτώσεις των ανοιγμάτων, των οποίων ο προσανατολισμός είναι νοτιοανατολικός ή νοτιοδυτικός απαιτείται μία σύνθεση από οριζόντια και κατακόρυφα σκίαστρα, υπό μορφή σχάρας18.

10_

Διάγραμμα μορφής σκιάστρων στο νότο

11_

Διάγραμμα είδους σκιάστρων στο νότο

Στόχος όλων των παραπάνω, είναι το φιλτράρισμα της ηλιακής ακτινοβολίας και η αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας. Οι συνδυασμοί ποικίλουν, ανάλογα με τα υλικά και τη διαστασιολόγηση, γεγονός όμως είναι ότι τα σταθερά στοιχεία σκίασης στο κέλυφος του κτιρίου λειτουργούν για μία εποχή κατά περίπτωση, ενώ τα κινητά προστατεύουν καθ΄ όλη τη διάρκεια του χρόνου, όπως φαίνεται στο διάγραμμα (13). Πολλές φορές όμως, ειδικά στην Ελλάδα δε χρησιμοποιούνται σωστά, επειδή ο χρήστης δεν ασχολείται καθημερινά, ή δε γίνεται σωστή συντήρηση ακόμα και όταν είναι ηλεκτρονικά ρυθμισμένα. Εκτός από τα επιφανειακά στοιχεία που αναφέρθηκαν ήδη, για ηλιοπροστασία μπορούν να χρησιμεύσουν όλες οι παραλλαγές ενός ημιυπαίθριου χώρου. Συγκεκριμένα, ο ημιυπαίθριος χώρος συνιστά ένα πλαστικό αρχιτεκτονικό στοιχείο, το οποίο προσδίδει τρισδιάστατη μορφή στο κέλυφος, δημιουργώντας έτσι ένα επιπλέον στρώμα φίλτρου ηλιοπροστασίας, το οποίο είναι ικανό να προσδώσει χαρακτήρα στη μορφολογία του κτηρίου. Πολλοί Έλληνες αρχιτέκτονες έχουν χειριστεί αυτό το αρχιτεκτονικό εργαλείο διαφορετικά, δημιουργώντας έργα εξαιρετικής ποιότητας και χαρακτηριστικά 18 Colombo R., Landabaso A., Sevilla A., Passive Solar Architecture for Mediterranean Area, Joint Research Centre, Commission of the European Communities, 1994, σελ. 108-121.

παραδείγματα σχεδιασμού για το ελληνικό κλίμα19.

Διάγραμμα μορφής σκιάστρων σε Ανατολή & Δύση

_12

Σε ένα επόμενο βήμα, τα περιβλήματα των κτηρίων μπορούν να αξιοποιηθούν όχι μόνο για την εξοικονόμηση ενέργειας μέσα από το σωστό προσανατολισμό, επιλογή υλικών και σχεδιασμό, όπως ήδη αναφέρθηκε, αλλά και στη παραγωγή ενέργειας μέσα από Φωτοβολταϊκά Συστήματα. Με αυτό το τρόπο, το μεγάλο μειονέκτημα της Αθήνας, του πλεονάζοντος οικοδομικού όγκου, μπορεί να μετατραπεί σε πλεονέκτημα. Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, η επιστήμη των Φ/Β συστημάτων εξελίσσεται, με αποτέλεσμα την εφαρμογή τους με χαμηλό κόστος και υψηλή αισθητική σε ποικίλα μέρη της πόλης αλλά και του κελύφους των κτηρίων. Για παράδειγμα, σκιάζοντας τα δώματα με στέγαστρα, επενδεδυμένα με Φ/Β, τα οποία εκμεταλλεύονται το 90% της προσπίπτουσας ακτινοβολίας στην οριζόντια επιφάνεια τους20. Έτσι, η Αθήνα, σε μια μελλοντική εικόνα της, μπορεί να μετατρέψει την ενεργειακή αυτάρκεια σε αληθινό σενάριο εκτός από στόχο, δεδομένου τα ποσά ηλιακής ακτινοβολίας που το τοπικό κλίμα της προσφέρει21.

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

Διάγραμμα συνδυασμού σκιάστρων

_13

19 Λένα Μάντζιου, ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΕΡΓΟΝ IV ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, Θεσσαλονίκη, σελ. 14-54. 20 Σύνδεσμος Εταιριών Φωτοβολταϊκών, Ένας πρακτικός οδηγός για τα φωτοβολταϊκά, 2007, σελ. 14. 21 Βασίλης Κωστοβασίλης, Θεμιστοκλής Ουδενιώτης, Χριστιάνα Πηγουνάκη, Αθήνα: Μια εν δυνάμει ενεργειακή τράπεζα, Αρχιτέκτονες (Περιοδικό), Τεύχος 70, Αύγουστος 2008.

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΟΥ ΣΥΜΒΑΛΛΟΥΝ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΗΛΙΑΣΜΟΥ Aρχαία Ελληνική Κατοικία – Κεντρική Αυλή/ Αίθριο Από το παρελθόν μέχρι και σήμερα, τα αρχιτεκτονικά παραδείγματα του τόπου μας έχουν αναδείξει τις αυλές, τις στοές, τα χαγιάτια, τα λιακωτά και τα στέγαστρα, δηλαδή τους ενδιάμεσους χώρους συνολικά, ως στοιχεία που έχουν προκύψει από τις ανάγκες του μεσογειακού κλίματος. Η τάση για τη διαμόρφωση του υπαίθριου χώρου έτσι ώστε να αποτελέσει επίκεντρο του καθημερινού βίου, τη συναντάμε στον ελλαδικό χώρο από πολύ παλιά. Ένα από τα πρώτα παραδείγματα από την αρχιτεκτονική της ιστορίας μας, είναι τα ανάκτορα της Κνωσσού, που ξετυλίγονταν γύρω από μια μεγάλη ορθογώνια κεντρική αυλή, όπου στο εσωτερικό των δωματίων έφτανες μέσα από ημιυπαίθριους χώρους, δηλαδή τους διαδρόμους και τα πρόπυλα.

Από τότε μέχρι και σήμερα, παρατηρώντας την ιστορία μας συμπεραίνουμε ότι το στοιχείο της εσωτερικής αυλής είναι εναρμονισμένο με τη παραδοσιακή μας αρχιτεκτονική και εμπνευσμένο από το ελληνικό κλίμα, αφού το συναντάμε στους τύπους των ορεινών σπιτιών, των αθηναϊκών μέχρι και των νησιώτικων. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό, το οποίο συναντάμε στη σύγχρονη αρχιτεκτονική από το παρελθόν, είναι το γεγονός ότι η κατοικία παραμένει ερμητικά κλειστή και απομονωμένη από το μέτωπο του δρόμου, σύμφωνα και με τις κοινωνικές αντιλήψεις των παλιότερων εποχών. Επίσης, στις κατοικίες των αρχαίων ελλήνων, τα κατοικήσιμα δωμάτια ήταν μεσημβρινά και έβλεπαν μόνο στην εσωτερική αυλή, με αποτέλεσμα να διατηρούνται το χειμώνα θερμά και το καλοκαίρι δροσερά.

14_

Αρχαιολογικός χώρος Δήλου

Δημόσια Κτήρια - Στοά

Όψη της στοάς του Αττάλου

_15

Στο δημόσιο χώρο μία άλλη τυπολογία, η οποία είναι αρκετά διαδεδομένη και έχει τις ρίζες της στην αρχαία Αθήνα, είναι η στοά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής είναι η αρχαία αγορά, η οποία πλαισιωνόταν από στοές22. Η Στοά στην Ελληνική αρχιτεκτονική, εξελίχθηκε και αναπτύχθηκε σε ανεξάρτητο κτίριο και πολύ αργότερα σε ημιυπαίθριο χώρο, είχε και έχει μια ιδιαίτερη λειτουργικότητα στα θερμά κλίματα. Προστατεύει όχι μόνο τους χρήστες από τον ήλιο, αλλά να σκιάζει τον τοίχο στον οποίο έχει προσαρτηθεί. Έτσι λοιπόν, η στοά, το πρόπυλο, το περίπτερο, η περίσταση, το περιστύλιο, το προστώο, το χαγιάτι, το σκεπαστό, ο σκεπαστός εξώστης, η κληματαριά, η καλαμωτή είναι όροι που περιγράφουν τον υπόστεγο χώρο, τον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ του εσωτερικού και υπαίθριου, που προσφέρει τη δροσερή σκιά και προστατεύει από τη βροχή και τον καυτερό ήλιο. Φεγγίτες

Εσωτερική κιονοστοιχία του α΄ορόφου της στοάς του Αττάλου

_16

Αυτή η τυπολογία, στις κατασκευές μαζικής κατοίκησης μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει εξελιχθεί στο γνωστό φωταγωγό, ο οποίος σήμερα για λόγους κερδοσκοπίας κυρίως κατασκευάζεται στις ελάχιστες διαστάσεις, που προβλέπονται από τους οικοδομικούς κανονισμούς, απλά για να παρέχει τις απαραίτητες προϋποθέσεις αερισμού και φωτισμού.

Κατοικία, Α. και Σ. Αντωνακάκη

_18

Ωδείο Αθηνών

_17

22 Λένα Μάντζιου, ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΕΡΓΟΝ IV ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, Θεσσαλονίκη, σελ. 14-54. 23 Βάσω Καλογιαννίδου, ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΚΙΑΣΜΟΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ (Διάλεξη ΕΜΠ).

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που αφορά άμεσα στον αερισμό των χώρων αλλά και στο φυσικό φωτισμό του εσωτερικού είναι οι φεγγίτες. Δηλαδή, τα ανοίγματα πάνω από τα κυρίως παράθυρα ή τα ανεξάρτητα μικρά ανοίγματα στην φέρουσα κατασκευή όπου αυτό ήταν απαραίτητο. Επειδή ένας από τους πρωταρχικούς στόχος στα παραδοσιακά σπίτια ήταν η διατήρηση συνθηκών άνεσης κατά τους θερινούς μήνες, δημιουργούσαν στην κατασκευή διαμπερείς και ελεγχόμενους τρόπους δροσισμού και φωτισμού συγχρόνως. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι φεγγίτες στην ταράτσα, ή γνωστή παράθυρα, στα κελύφη των κατοικιών στην Σαντορίνη οι οποίοι λειτουργούν και ως συλλέκτης της θαλάσσιας αύρας23.

Αθηναϊκά Σπίτια – Χρήση Συστήματος Θερμοκηπίου Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια, των οποίων η κατασκευή και η μορφή είχε προκύψει σταδιακά από τις ανάγκες των χρηστών που εναρμονίζονταν με το τοπικό κλίμα, αποτυπώνονται ομοιότητες με τη λειτουργία του συστήματος του θερμοκηπίου. Αυτό προκύπτει, παρατηρώντας την ευελιξία μετατροπής του καλοκαιρινού χαγιατιού24 σε χειμερινό λιακωτό25. Το καλοκαίρι, τα υαλοστάσια παραμένουν όλη την ημέρα ανοιχτά, προσφέροντας σκιασμό στο κυρίως κτίριο. Ενώ το χειμώνα κλείνουν και το χαγιάτι λειτουργεί ως ένας ευχάριστος χώρος διημέρευσης τις ηλιόλουστες μέρες, ενώ παράλληλα συμπεριφέρεται ως ημιανεξάρτητο σύστημα θέρμανσης για το κυρίως κτίριο. Βασικοί βέβαια παράγοντες για να λειτουργήσει, είναι ο μεσημβρινός προσανατολισμός. η άμεση σύνδεση με τον τοίχο του σπιτιού, που στην ουσία είναι και ο τοίχος θερμικής αποθήκευσης της ακτινοβολίας που εισέρχεται στο λιακωτό και τέλος τα ανοίγματα αυτού του τοίχου την ημέρα να είναι ανοιχτά ενώ τη νύχτα να κλείνουν για την αποφυγή απώλειας θερμότητας26. 28

24 Το χαγιάτι θεωρείται ο στεγασμένος χώρος στην όψη του κτίσματος, του οποίου η στέγη στηρίζεται από τη μία στην οικοδομή και από την άλλη σε κολώνες ή πεσσούς. Λένα Μάντζιου, ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΕΡΓΟΝ IV ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, Θεσσαλονίκη, σελ. 14-54. 25 Το λιακωτό συλλέγει την ηλιακή θερμότητα προσφέροντας συγχρόνως ηλιόλουστο χώρο διαμονής. ό. π. Λένα Μάντζιου. 26 ό. π. Λένα Μάντζιου.

19_

Λιακωτό σε Αθηναϊκό Σπίτι στην οδό Μεσολογγίου 17

20_

Λιακωτό εσωτερικά

21_

Αθηναϊκό σπίτι, Αριστομένους 29

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

Αστικές Πολυκατοικίες - Μπαλκόνι

Στο κέντρο των περισσότερων ελληνικών πόλεων αναγνωρίζουμε ως το πιο διαδεδομένο οικιστικό πρότυπο, την αστική πολυκατοικία. Με την έντονη αστικοποίηση και τη πυκνή δόμηση, η οικοδομή έγινε αντικείμενο στείρας εμπορευματοποίησης. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τον μιμητισμό ξένων προτύπων κυρίως του μοντέρνου κινήματος, οδήγησε στη συρρίκνωση του βιώσιμου ημιυπαίθριου χώρου, τόσο στα κτήρια, όσο και σε ολόκληρη τη πόλη. Έτσι, οι πολυκατοικίες που χτιστήκανε, παρουσιάζουν μορφολογικά στοιχεία, τα οποία τυποποιηθήκανε και επαναλαμβάνονται άκριτα αγνοώντας τον προσανατολισμό και τη κίνηση του ήλιου. Επομένως, το πιο αναγνωρίσιμο μορφολογικό στοιχείο στα κελύφη αυτών των κτηρίων είναι το μπαλκόνι, το οποίο στις περισσότερες περιπτώσεις καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος των όψεων. Αναλόγως με τη χρονολογία, που έχει χτιστεί το κτήριο, προκύπτουν διαφοροποιήσεις στο πλάτος του. Συνήθως, στα κτήρια τα οποία ανεγέρθησαν μέχρι τη δεκαετία του ‘90, το πλάτος ποικίλει από 0.90 – 1.50 m . Ενώ, στις πιο σύγχρονες κατασκευές φτάνει μέχρι και τα 3 m . Αυτό το μορφολογικό χαρακτηριστικό μπορεί να αποτελέσει ένα φίλτρο προστασίας στα ανοίγματα, μόνο εάν ο προσανατολισμός τους είναι νότιος, αλλιώς σε περιπτώσεις όπως νοτιοανατολικού ή νοτιοδυτικού προστατεύει μερικώς. Βέβαια, παρατηρούμε πως, το πλάτος του έχει επηρεαστεί ανάλογα με τους οικοδομικούς κανονισμούς της κάθε εποχής που χτιζόταν η πολυκατοικία, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά και τις επιθυμίες για άνεση ή πολυτέλεια από τους εργολάβους. Ενώ, σήμερα το κατάλληλο πλάτος θα πρέπει να προκύπτει τη κλίση της ηλιακής ακτινοβολίας τους θερινούς μήνες στη συγκεκριμένη θέση του οικοπέδου και προσανατολισμό του ανοίγματος.

22_

Διάγραμμα προσπίπτουσας ηλιακής ακτινοβολίας σε ένα τυπικό αθηναϊκό μπαλκόνι

23_

Η προεξοχή του μπαλκονιού ως μέσο σκίασης

Έρκερ Το έρκερ αποτελεί μια προεξοχή στις όψεις των κτηρίων, δημιουργώντας έναν πρόβολο- εξώστη. Ο εξώστης αυτός χτίζεται και ενσωματώνεται στο εσωτερικό του κτηρίου, δηλαδή είναι ένας κλειστός εξώστης. Η τυπολογία αυτή εφαρμόστηκε κυρίως στα βορειοευρωπαϊκά κλίματα, γιατί εξασφάλιζε φυσικό φωτισμό και επομένως ηλιακά κέρδη σε χώρες όπως η Γερμανία και η Αγγλία, όπου αυτό ήταν αναγκαίο. _24

Στην Ελλάδα, αρχικά ενσωματώθηκαν σε νεώτερα μνημεία και δημόσια κτήρια, τα οποία έχτισαν ξένοι αρχιτέκτονες. Ενώ στη συνέχεια, εμφανίστηκαν σε διάφορες κατοικίες και πολυκατοικίες από τη περίοδο του μεσοπολέμου, μέχρι και το 1985, όπου υπήρχε έντονη ανοικοδόμηση. Με βάση τις κατασκευαστικές συνήθειες και τους οικοδομικούς κανονισμούς, η προεξοχή αυτή κυμαίνεται από 0.40-0.80 m27. Πρακτικά το μορφολογικό αυτό χαρακτηριστικό ως προς την ηλιοπροστασία των ανοιγμάτων μπορεί να λειτουργήσει όπως ακριβώς το μπαλκόνι που ήδη περιγράφηκε, για τα ανοίγματα κάτω από τη προεξοχή που δημιουργεί. Για τα ανοίγματα που βρίσκονται πάνω στην όψη αυτής της κλειστής προεξοχής, ευεργετικά μπορεί να λειτουργήσει μόνο τη χειμερινή περίοδο, εφ’ όσον η ηλιακή ακτινοβολία εισέρχεται ανεμπόδιστα από άλλες προεξοχές και μορφολογικές τεχνικές του κελύφους. Αυτό ισχύει βέβαια, στη περίπτωση που ο προσανατολισμός είναι σχετικός με το νότο. Σε αντίθετη περίπτωση, μπορεί να αποτελέσει ένα δροσερό κομμάτι της κατοικίας το καλοκαίρι, ενώ το χειμώνα θα έχει αυξημένες θερμικές απώλειες.

Έρκερ σε τυπική όψη πολυκατικίας

_25

Συμπεραίνουμε λοιπόν, πως το συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό χαρακτηριστικό ταιριάζει σε πιο ψυχρά κλίματα που έχουν ανάγκη για ηλιακά κέρδη. Ενώ, στον ελλαδικό χώρο χρησιμεύει μόνο για επιπλέον τετραγωνικά, καθώς για τα ανοίγματα πάνω σε αυτό απαιτείται εξωτερική ηλιοπροστασία, για την αποφυγή υπερθέρμανσης των χώρων αυτών.

Ιστοσελίδα www.buidnet.gr σε λήμμα για τα έρκερ.

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

Διαγραμματική Τομή βιοκλιματικής συμπεριφοράς του έρκερ

ΕΙΔΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ ΑΝΩΝΥΜΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ Αστικές Πολυκατοικίες – Τέντα Ένα ακόμη συνηθισμένο φίλτρο προστασίας που το συναντάμε σε διάφορες τυπολογίες κτηρίων είναι η γνωστή “αθηναϊκή τέντα”. Είναι αλήθεια, πως με τη πάροδο του χρόνου η κατασκευή και τοποθέτηση της τέντας έχει υποστεί μερικές παραλλαγές ως προς τη τεχνολογία κίνησης της (χειροκίνητη-ηλεκτρική), τη κλίση της (κάθετη- ή με κλίση), αλλά και το υλικό της (ύφασμα-πλαστικό) Ο αρχικός στόχος αυτού του μηχανισμού, είναι η προστασία του μπαλκονιού από τον ήλιο και τη βροχή. Αυτό συμβαίνει, με επιτυχία στη περίπτωση του σχήματος Χ, καθώς η τέντα διαμορφώνει ένα επιπλέον “δέρμα”, με τη βοήθεια του οποίου το κτήριο αναπνέει. Δηλαδή, απελευθερώνει το θερμό αέρα,, ενώ παράλληλα εισέρχονται τα πιο ψυχρά στρώματα αέρα, δημιουργώντας σωστό αερισμό, και ανακυκλώνοντας τον αέρα. Σε αντίθεση με τις άλλες περιπτώσεις και τις παραλλαγές τους, οι οποίες εγκλωβίζουν τις θερμές αέριες μάζες, και έτσι το εσωτερικό από τη μία προστατεύεται από την άμεση ηλιακή ακτινοβολία, αλλά από την άλλη διοχετεύεται σε αυτό η θερμότητα του αέρα. 32

Παντζούρια σε ανάκλιση Αυτός ο τύπος σκιασμού, συναντάται σε παράθυρα κατοικιών παλαιότερων χρονολογιών, περίπου όσες χτίστηκαν μέχρι τη δεκαετία του 1980. Θα μπορούσε να θεωρηθεί, πως η τυπολογία της τέντας είναι μία εξέλιξή του. Η απόδοση αυτού του μέτρου είναι σχετικά καλή, καθώς είναι ένα εξωτερικό μέσο, οπότε εμποδίζει την ανεπιθύμητη ακτινοβολία να εισέλθει στο εσωτερικό. Επίσης, στις περιπτώσεις που είναι ξύλινο, ενδείκνυται καθώς έχει μεγάλους συντελεστές απορρόφησης και ανάκλασης της ηλιακής ακτινοβολίας, σε σύγκριση με άλλα υλικά όπως το πλαστικό που έχει μειωμένη ανακλαστικότητα.

26_

Η αθηναϊκή τέντα ως μέσο σκίασης μπαλκονιού

27_

Η βιοκλιματική συμπεριφορά της αθηναϊκής τέντας

28_

Η βιοκλιματική συμπεριφορά των παντζουριών σε ανάκλιση, τη θερινή περίοδο

Παντζούρια σε ανάκλιση με ρολά

Η βιοκλιματική συμπεριφορά των ρολών σε ανάκλιση

_29

Το γεγονός ότι αυτό το μέσο σκιασμού έχει μια ποικιλία θέσεων, το καθιστά ιδανικό σε λειτουργία για όλες τις εποχές. Δηλαδή, όταν είναι σε ανοιχτή θέση με το ξύλινο ρολό κατεβασμένο, λειτουργεί όπως ακριβώς η προηγούμενη περίπτωση, ευνοεί τον αερισμό, ενώ προσφέρει πλήρη ηλιοπροστασία του ανοίγματος το καλοκαίρι. Παράλληλα όμως έχει τη δυνατότητα, όταν είναι το ρολό ανεβασμένο, τότε επιτρέπει το χειμώνα την απόκτηση ηλιακών κερδών, ενώ τη νυχτερινή περίοδο μπορεί να κλείσει το παντζούρι με κατεβασμένο ρολό και να παρέχει τη μέγιστη προστασία αυτού του μέσου από τις θερμικές απώλειες. Παντζούρια Συρόμενα

_30

Παντζούρια Ρολά

Ρολλά παντζουριών

_32

Συρόμενα εξωτερικά φύλλα παντζουριών

_31

Ανοιγόμενα φύλλα παντζουριών

_33

Τα ρολά είναι ιδανικότερα παντζούρια από τα συρόμενα, μόνο στη περίπτωση όπου ο μηχανισμός τους προστίθεται στο πάχος του τοίχου και δε κρύβεται μέσα σε αυτόν, δημιουργώντας έτσι κενό που ευνοεί την ύπαρξη θερμογεφυρών. Σημαντικό επίσης πλεονέκτημά τους σε σχέση με τα ακριβώς προηγούμενα, είναι ότι με τη κάθετη κίνησή τους μπορούν να προστατέψουν το άνοιγμα αποδοτικότερα σε νότιους προσανατολισμούς, χωρίς να απαιτείται η ύπαρξη άλλων μορφολογικών χαρακτηριστικών.

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός στην Ελλάδα

Ρολά σε ανάκλιση

Τα συγκεκριμένα παντζούρια συναντώνται και σε ανοίγματα για μπαλκονόπορτες, σε σύγκριση με τα δύο προηγούμενα, που περιορίζεται η χρήση τους σε απλά παράθυρα. Ως προς το υλικό που χρησιμοποιείται ισχύει ότι και παραπάνω. Παρομοίως, η καταλληλότερη τοποθέτηση τους είναι εξωτερικά του τοίχου, έτσι ώστε να μειώνεται το κενό που αφήνεται εσωτερικά στα οικοδομικά υλικά για την αποφυγή δημιουργίας θερμογεφυρών. Επίσης, η συγκεκριμένη διάταξη, μπορεί να προσφέρει μία ποικιλία στην όψη όταν τα παντζούρια αυτά είναι κλειστά ή ανοιχτά. Η μέγιστη απόδοση τους επιτυγχάνεται όταν συνδυάζονται με μορφολογικά χαρακτηριστικά στο κέλυφος, όπως μπαλκόνια, για να επιτρέπεται ο αερισμός ενώ σκιάζονται.

Περσίδες Η συγκεκριμένη τυπολογία σκιασμού χρησιμοποιείται σε πολύ σύγχρονες κατασκευές στην Ελλάδα, χωρίς βέβαια να είναι καινοτόμα μέθοδος. Δυστυχώς όμως, δεν τοποθετείται και σωστά ανάλογα με το προσανατολισμό, όπως αναλύθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο. Όλοι οι τύποι περσίδων σκιασμού στις περισσότερες περιπτώσεις βελτιστοποιούν τις συνθήκες εσωτερικού φωτισμού, ενώ είναι το πιο αποδοτικό μέσο για τα δεδομένα της Ελλάδας. Το μεγαλύτερο μειονέκτημα τους όμως, είναι η μερική ή πλήρης απόκρυψη της θέας, γεγονός που δεν είναι επιθυμητό τις περισσότερες φορές. Τα καταλληλότερα υλικά είναι το ξύλο και το αλουμίνιο, καθώς επιζητείται η χαμηλή θερμοχωρητικότητα, με σκοπό να αποβάλλεται τη θερμότητα στο περιβάλλον γρηγορότερα και αποφεύγεται η μετάδοση της με αγωγή στο κέλυφος, φαινόμενο που συμβαίνει με τις περσίδες από σκυρόδεμα.

Όλες οι παραπάνω τυπολογίες, είτε είναι εμπνευσμένες από τη παράδοση, είτε από τα πρότυπα κινημάτων του εξωτερικού, είναι αυτές που συναντώνται σε απλή μορφή κατά κύριο λόγο στα κτήρια της Αθήνας, ιστορικά μέχρι σήμερα. Παρατηρείται ότι από τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα του κάθε μέσου, σε κάθε περίπτωση μπορεί το ιδανικότερο προς χρήση να διαφέρει. Στα πιο σύγχρονα κτήρια οι κατασκευαστές ή αρχιτέκτονες χρησιμοποιούν πολλούς συνδυασμούς αυτών που δεν είναι δυνατόν να αναλυθούν όλοι. Ο σχεδιασμός στοιχείων, όπως ημιυπαίθριοι, πρόβολοι και βεράντες έχει αποδειχθεί να έχει απήχηση στην ελληνική αρχιτεκτονική, που όπως είδαμε έχει ρίζες από την παράδοση, τα έθιμα και τον τρόπο ζωής. Στη συνέχεια, θα μελετηθεί πως η ογκοπλαστική διαμόρφωση της ίδιας της κατασκευής προσφέρει δυνατότητες ηλιοπροστασίας για τα κλιματικά δεδομένα της Ελλάδας. Με αυτό το τρόπο, θα διακρίνουμε ποια είναι αυτά τα στοιχεία του υψηλού design που εφαρμόζουν οι Έλληνες αρχιτέκτονες, με τα οποία χειρίζονται το ελληνικό φως και είναι αποδοτικά στο τοπικό μεσογειακό κλίμ

34_

Οριζόντιες Περσίδες ως μέσο σκίασης σε κτήριο στην οδό Μιχαλακοπούλου

ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Η ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ‘40: Οικοδομική Απραξία και Συντηρητισμός Μετά τη λήξη του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, ξεκίνησαν οι προσπάθειες ανοικοδόμησης στις ευρωπαϊκές πόλεις που είχαν εμπλακεί στο πόλεμο. Δυστυχώς όμως, στην Ελλάδα τα οράματα ακυρώθηκαν από την ανώμαλη πολιτική κατάσταση και τον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε (1946-49), ο οποίος άφησε βαθιά και δυσεπούλωτα τραύματα στην εθνική ζωή Το 1940 η ελληνική αρχιτεκτονική επέστρεψε εκεί που είχε βρεθεί είκοσι χρόνια πριν. Χαρακτηριστική μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας είναι η οικοδομική απραξία. Ένα από τα κυριότερα αίτια της εικόνας της σημερινής Αθήνας είναι το στεγαστικό πρόβλημα που οξύνθηκε εκείνη τη περίοδο, εξαιτίας της απότομης διόγκωσης των μεγάλων αστικών κέντρων και ιδιαίτερα της πρωτεύουσας. Στο φαινόμενο αυτό, ανέλαβε να δώσει λύση η ιδιωτική πρωτοβουλία. Έτσι, οι νέες κατοικίες δημιουργήθηκαν είτε με αυθαίρετη δόμηση στις «εκτός σχεδίου» παρυφές των πόλεων είτε στις «εντός σχεδίου» περιοχές με το σύστημα της αντιπαροχής28.

Η παντελής δηλαδή, έλλειψη προγραμματισμού και ελέγχου της οικοδομικής δραστηριότητας, είχε αφεθεί ουσιαστικά στα χέρια κερδοσκόπων και αυτό το φαινόμενο είχε δυσμενέστατες επιπτώσεις στο δομημένο περιβάλλον, αλλάζοντας τελικά την εικόνα της πόλης. Παράλληλα, η ήττα της Αριστεράς στον Εμφύλιο Πόλεμο ενίσχυσε τις συντηρητικές δυνάμεις, οι οποίες συμμαχούσαν με τους νεόπλουτους της πολεμικής δεκαετίας και έτσι το κλίμα δεν ήταν καθόλου ευνοϊκό για νέες ιδέες, που ακόμα και αν κατάφερναν να προβληθούν, δεν αναγνωρίζονταν30.

Πράγματι, η κατασκευή πολυκατοικιών γνώρισε μια πρωτοφανή έξαρση, που σε συνδυασμό με ορισμένα έργα συγκοινωνιακής υποδομής και τουρισμού, οδήγησε την ελληνική οικονομία σε άνθηση. Με αυτό το φαινόμενο, οι πολυκατοικίες στην Ελλάδα συνθέτουν κατά κάποιο τρόπο το δημόσιο αστικό πρόσωπο των ελληνικών πόλεων. Όταν , στη δεκαετία του ’30 πρωτοεμφανίστηκε ο θεσμός της αντιπαροχής, οι ιδιοκτήτες γης, κατά κανόνα εκπρόσωποι του αστικού μορφώματος άρχισαν να επενδύουν στον νέο τομέα της πολυώροφης κατοικίας, αναθέτοντας τη μελέτη σε όσο το δυνατόν πιο αξιόλογους αρχιτέκτονες. Η διαδικασία αυτή οφείλεται για την πραγματοποίηση κτιρίων με ενδιαφέροντα τυπολογικά και κυρίως μορφολογικά χαρακτηριστικά, που στον ιδιωτικό τομέα οδηγούν σε μια μαζική διάδοση του μοντέρνου λεξιλογίου. Τα πράγματα όμως, μεταπολεμικά αλλάζουν ριζικά, και η σχέση με τον μεσοπολεμικό μοντερνισμό έχει διαρραγεί πλήρως, γιατί έχουν μεταβληθεί ολοκληρωτικά οι κοινωνικοί όροι και τα πολιτισμικά κίνητρα29. 28 Σύμφωνα με το σύστημα της αντιπαροχής, ο ιδιοκτήτης κάποιας παλαιάς, μικρής συνήθως, οικοδομής προσέφερε το οικόπεδό του σ’ έναν κατασκευαστή για την ανέγερση πολυώροφης πολυκατοικίας, εξασφαλίζοντας ως αντάλλαγμα ορισμένα από τα νέα διαμερίσματα. 29 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα στην Ελλάδα, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34, 2000, σελ. 90-125.

30 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιμέλεια), Ορέστης Δουμάνης (Σύμβουλος), ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000, σελ. 41-52.

Η ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ‘50: Επανασύνδεση με το Μοντέρνο Φτάνοντας λοιπόν, γύρω στο 1950 κυριαρχούν καταξιωμένοι συντηρητικοί αρχιτέκτονες , οι οποίοι χρησιμοποιούσαν για τις πολυκατοικίες και άλλα αστικά κτίρια διάφορες παραλλαγές ενός απλοποιημένου κλασικισμού, ενώ για τις προαστιακές επαύλεις προτιμούσαν ένα εκμοντερνισμένο φολκλορικό ιδίωμα. Αυτό αρκούσε για την αρχιτεκτονική της εποχής, που με αυτό το τρόπο πληρούσε τις απαιτήσεις λειτουργικότητας και άνεσης, διατηρώντας όμως ένα συμβατικό και έτσι εύκολα αναγνωρίσιμο «εθνικό» χαρακτήρα. Οι μόνοι επαγγελματικά δραστήριοι του μεσοπολεμικού μοντερνισμού, που ξεχώριζαν από τους συντηρητικούς συναδέλφους τους, ήταν ο Καραντινός31 και ο Βαλεντής32 οι οποίοι συνέβαλλαν ουσιαστικά στην επανασύνδεση με τον μοντερνισμό στην Ελλάδα33.

_35

31 Επανεδραίωσε τη φήμη του με έργα που χτίστηκαν αργότερα, όταν πια ο μοντερνισμός είχε αρχίσει να κερδίζει έδαφος. 32 Από το πρώτο κιόλας μεταπολεμικά έργο του, το κτίριο του Μετοχικού Ταμείου Αεροπορίας στην οδό Ακαδημίας (1947-49), παρά τη μάλλον κλασική άρθρωση της όψης του, ξεχώρισε μέσα στο αθηναϊκό αστικό τοπίο ως τυπικά μοντέρνο, εξαιτίας του τονισμού του φέροντος οργανισμού, τα οριζόντια παράθυρα και την απέριττη μορφολογία του. Αλλά και τα επόμενα κτίρια γραφείων γύρω από την πλατεία Ομονοίας, λειτούργησαν ως πρότυπα και επηρέασαν ακόμη και τους συντηρητικούς αρχιτέκτονες. 33 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιμέλεια), Ορέστης Δουμάνης (Σύμβουλος), ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000, σελ. 41-52.

_36

34 Δημήτρης Ρηγόπουλος, Τα μοντέρνα φαντάσματα της Αθήνας, Καθημερινή, Μάρτιος 2011.

41 Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα

Κτήριο πρώην Υπουργείου Παιδείας στην οδό Μητροπόλεως

Τα κτήρια από τα οποία έγιναν γνωστοί, είναι κυρίως δημόσια, και είναι εύκολα αντιληπτό πως η οποιαδήποτε μέριμνα για τον ηλιασμο, έχει παραγκωνιστεί από τις αρχές και τα μοντέρνα υλικά του μοντέρνου. Ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα που υποστηρίζει την αδιαφορία για τα προβλήματα που μπορεί να προξενήσει το ελληνικό κλίμα, είναι το κτήριο του πρώην Υπουργείου Παιδείας του Πάτροκλου Καραντινού. Εκτός από τον ατυχές χειρισμό της εκκλησίας που ανήκει στη Μονή Πεντέλης (μετόχι), τη μικρή βασιλική της Αγίας Δύναμης και την υψομετρική διαφορά του οικοπέδου34, όλα τα ανοίγματα στο κέλυφος είναι απροστάτευτα ενώ κυρίαρχη είναι η επαναληπτικότητα και η ομοιότητα όλων των όψεων, ανεξαρτήτως προσανατολισμού.

Είναι γεγονός πως μεταπολεμικά, σε συνδυασμό με τα πολεοδομικά μέτρα εκμετάλλευσης που πάρθηκαν, η μοντέρνα αρχιτεκτονική εξαπλώθηκε τόσο πολύ σε επίπεδο πόλης αλλά και στην ύπαιθρο, που σχεδόν “έθαψε” και απέκοψε κάθε νήμα που μας συνέδεε με την ιστορία και τον αρχιτεκτονικό πλούτο του παρελθόντος. Ενώ στην Ευρώπη, το μοντέρνο κίνημα ήταν απόρροια ιδεολογικών αναζητήσεων και ενδογενών αντιφάσεων της βιομηχανικής επανάστασης, στην Ελλάδα βρήκε σαν πλαίσιο, το μουσειακό περιβάλλον των κλασικών μνημείων, το βυζαντινό εκκλησιαστικό ήθος, μια ανώνυμη αρχιτεκτονική και τα ανολοκλήρωτα όνειρα ενός αστικού νεοκλασικισμού. Με αυτό το τρόπο, ως μια βιομηχανικά υπανάπτυκτη χώρα, φανέρωσε την εμμονή της να μοιάσει στα αστικά κέντρα της Δύσης, επαναλαμβάνοντας άρρητα πολλές φορές, τα πρότυπά της35 .

Ένα από τα επόμενα αποφασιστικότερα βήματα έγινε από τον νεαρό τότε αρχιτέκτονα Νίκο Βαλσαμάκη, με τη πρώτη του πολυκατοικία το 1953, πριν ακόμη αποφοιτήσει από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων. Πρόκειται για τη μικρή πολυκατοικία της οδού Σεμιτέλου36, η οποία δίνει τη συνολική εντύπωση μιας καθαρά μοντέρνας αρχιτεκτονικής, απομακρυσμένης από τις τότε κυρίαρχες στιλιστικές συμβάσεις. Με τις αμέσως επόμενες πολυκατοικίες του, ο Βαλσαμάκης αναδείχθηκε πλέον σε ταλαντούχο χειριστή του μοντέρνου λεξιλογίου, άξιο συνεχιστή και ανανεωτή των μεσοπολεμικών επιτευγμάτων.

37_

Πολυκατοικία στην οδό Σεμιτέλου, Νίκος Βαλσαμάκης

38_

Κτήριο του Μετοχικού Ταμείου Αεροπορίας στην οδό Ακαδημίας, Θουκιδίδης Βαλεντής

Βέβαια, τα κτήρια γραφείων του Βαλεντή και οι πρώτες πολυκατοικίες του Βαλσαμάκη δεν είναι τα μόνα έργα που σήμαναν την επανεμφάνιση του μοντερνισμού μεταπολεμικά. Είναι εκείνα που λειτούργησαν παραδειγματικά, καταδεικνύοντας ότι το μοντέρνο ιδίωμα μπορούσε να αντιπαρατεθεί με επιτυχία στα συντηρητικά ιδιώματα. Αποτελούν πρόωρες νύξεις ενός προσανατολισμού που έχει ανάγκη ακόμα μια δεκαετία για να ανθίσει37. 35 Δ. Πορφύριος, Η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, 1950-1975, Αρχιτεκτονικά Θέματα, σελ. 14-28. 36 Στη πολυκατοικία αυτή, η ισόρροπα τονισμένη εσχάρα που σχηματίζουν οι πλάκες και τα κολονάκια των εξωστών πάνω από το σε εσοχή ισόγειο, αποπνέει μια ήρεμη κλασικότητα, ενώ η χρήση ορισμένων φυσικών υλικών (του ξύλου στα κιγκλιδώματα, της λιθοδομής στη βάση) συνιστά μια υπαινικτική, έστω, αναφορά στη λαϊκή οικοδομή. 37 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιμέλεια), Ορέστης Δουμάνης (Σύμβουλος), ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000, σελ. 41-52.

ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑΣ Στη μεταπολεμική πολιτισμική ζωή της χώρας εμφανίζεται το αίτημα της «ελληνικότητας» που είχε αποκρυσταλλωθεί σε διάφορες εκδοχές κατά τις δεκαετίες του ’20 και του ’30. Ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του ’30, οι πιο ενδιαφέρουσες αρχιτεκτονικές προτάσεις κινούνταν ανάμεσα στις δύο αυτές θεματικές: επαναθεώρηση της κτιριακής λαϊκής παράδοσης και τον δημιουργικό συντονισμό με το ευρωπαϊκό μοντέρνο38.

_40

Σχολέιο στα Πευκάκια, Δ. Πικιώνης

_39

Κύριος εκφραστής της τάσης αυτής είχε αναδειχθεί κατά το μεσοπόλεμο ο Δημήτρης Πικιώνης. Ο ίδιος, καταλήγει πως «το οικουμενικό πνεύμα πρέπει να συντεθεί με το πνεύμα της εθνότητας»40. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Δ. Φατούρος σε ένα άρθρο του, η στροφή του Δ. Πικιώνη προς τη μη κυκλαδίτικη παραδοσιακή αρχιτεκτονική είναι εσκεμμένη και συνειδητή. Ο αρχιτέκτων δεν ήθελε να συγχέεται η στάση του, με αυτή των μοντέρνων αρχιτεκτόνων και γνώριζε ότι το πραγματικά κλασικό, το ανώνυμο και το μοντέρνο συναντιόντουσαν μέσα στη γεωμετρική τους απλότητα και τον ποιητικό ορθολογισμό41. Η στάση του Πικιώνη προσπαθούσε για τη σύζευξη των πιο ετερόκλητων στοιχείων, τη παράδοση με την εκλεκτική σύνθεση των νόμων της φύσης και την ανθρώπινη ενόραση, σε μια αρμονία. Με την έννοια αυτή ο αρχιτέκτων είναι οικουμενικός, αλλά η φιλοσοφική αυτή προσέγγιση δύσκολα μπορεί να μεταποιηθεί σε απτή αρ38 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ, ΝΕΦΕΛΗ, Αθήνα, 2001, σελ. 269-281. 39 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα στην Ελλάδα, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34, 2000, σελ. 90-125. 40 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιμέλεια), Ορέστης Δουμάνης (Σύμβουλος), ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000, σελ. 41-52. Διαμόρφωση στου Φιλοπάππου, Δ. Πικιώνης

_41

Το Βήμα, 2.10.1988.

43 Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα

Παιδική Χαρά στη Φιλοθέη, Δ . Πικιώνης

Στο εξωτερικό πολλοί αρχιτέκτονες εκείνη τη περίοδο, θέτουν σε αμφισβήτηση το φονξιοναλιστικό ντετερμινισμό της διεθνιστικής παράδοσης του μοντέρνου και επιχειρείται μια εμπειρική προσέγγισηυιοθετεί ανθρωπολογικές και κοινωνικοψυχολογικές παραμέτρους39. Αυτή τη φορά η ανάγκη για ελληνικότητα αφορούσε την «αλήθεια», δείχνοντας ενδιαφέρον για το μοντερνισμό, αναζητώντας όμως τις αξίες της ντόπιας παράδοσης.

χιτεκτονική με συνθετική επάρκεια και αυτοδυναμία. Για το λόγο αυτό, το σημαντικότερο έργο του είναι η διαμόρφωση των χώρων της Ακρόπολης και του Φιλοπάππου, όπου η χωροτακτική και πλαστική οργάνωση αντικαθίστανται από την άυλη στοχαστική αναγωγή, σε ένα τόπο που βρίσκεται σε επαφή με ένα παγκόσμιο μνημείο του οποίου το διαχρονικό περιεχόμενο υπερβαίνει κάθε αξιολόγηση της υλικής του φύσης42.

Όσο αναφορά τη βιοκλιματική παράμετρο στο σχεδιασμό του Δημήτρη Πικιώνη υπάρχει μια ιδιαίτερη σχέση. Έχοντας αρχίσει να χτίζει πολλές μονοκατοικίες πριν το πόλεμο, ο προσανατολισμός τόσο του όγκου των κτηρίων, όσο και των ανοιγμάτων, δεν είναι μελετημένος με βάση τη κίνηση του ήλιου. Ωστόσο, ο ίδιος ο αρχιτέκτονας σε πολλά έργα του, εξαιτίας ίσως της ενασχόλησης του με τη ζωγραφική και τη γλυπτική, έχτιζε προσεκτικά τους χώρους, λαμβάνοντας υπόψιν τις σκιές που δημιουργούνται, προσδίδοντας έτσι μια ιδιαίτερη ποιητική στο χώρο. Από την άλλη, στη μορφολογία του εξωτερικού, η οποία είχε επηρεαστεί από τις αρχές του μοντέρνου, ενώ παράλληλα την διασπούν διάφοροι ημιυπαίθριοι ή στεγασμένοι διάδρομοι, αναγνωρίζουμε τις ρίζες της παράδοσης των λαϊκών σπιτιών, που σε συνδυασμό με τις λεπτομέρειες των όψεων, φανερώνεται μια περεταίρω επεξεργασία του περιβλήματος που μπορεί να παρέχει ηλιοπροστασία. Το πιο σημαντικό βιοκλιματικά στοιχείο στο σχεδιασμό του Πικιώνη, είναι η χρήση των υλικών, η οποία είναι πάντα συνδεδεμένη με τη μακραίωνη αρχιτεκτονική ιστορία του τόπου και ερχόταν σε αντίθεση την εποχή εκείνη, με τα λεία υλικά της βιομηχανικής εποχής που προέβαλλε το μοντέρνο κίνημα. Στο τομέα της κατοικίας, ένα από τα πιο γνωστά έργα του Πικιώνη είναι η οικία Ποταμιανού(1953-56). Σε αυτήν, καταφέρνει να συνδυάσει την «γραφικότητα» της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής με την αφαιρετική γεωμετρία της μοντέρνας, καθώς και διδάγματα από την ιαπωνική κηποτεχνία. Σε μια καθαρά μοντέρνα κάτοψη με μεγάλα ανοίγματα χρησιμοποιεί τοπικά υλικά προστατεύοντας τους ανοιχτούς χώρους, με πλαίσια από μακεδονίτικα

42 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα στην Ελλάδα, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34, 2000, σελ. 90-125.

42_

Οικία Ποταμιανού, Δημήτρης ΠΙκιώνης

σαχνισιά και ξύλινη στέγη με εξωτικές ψάθες43.

_43

Κατοικία στη Συκιά, όψη από τη θάλασσα Άρης Κωνσταντινίδης

_44

Ο Κωνσταντινίδης ακολούθησε πιστά τις βασικές αρχές καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου του, σε όλα τα επίπεδα κλίμακας44. Η αλήθεια για τη βιοκλιματική σκέψη του Άρη Κωνσταντινίδη βρίσκεται στα υλικά που χρησιμοποιούσε. Με το τρόπο που τα συνέθετε, κάθε του σχεδιαστική κίνηση αποσκοπούσε στο τελικό αποτέλεσμα απόλυτης εναρμόνισης με το φυσικό τοπίο, αφού κατά κύριο λόγο έχτιζε στην ύπαιθρο, μακριά από τον πυκνοδομημένο ιστό της πόλης. Έτσι, τόσο οι κατοικίες όσο και τα ξενοδοχεία Ξενία είχαν περιβλήματα από τοπικά υλικά και γι’ αυτό έμοιαζαν σαν να έχουν “φυτρώσει” στο τοπίο. Συγκεκριμένα, οι κατοικίες που σχεδιάζει χαρακτηρίζονται ως «αδιακόσμητα στέγαστρα», και γίνονται εύκολα αντιληπτά τα όσα υποστηρίζει ως προς την ειλικρινή έκφραση της κατασκευής, με τον φέροντα σκελε43 Ιστοσελίδα greek architects , σε λήμμα για την νεοελληνική αρχιτεκτονική, στην ερευνητική των Παπαδάκη Αλεξάνδρα και Τσαπάκη Έλενα , Ελληνική αρχιτεκτονική και ταυτότητα: το ζήτημα της ελληνικότητας , Επιβλέποντες καθηγητές: Εξαρχόπουλος Πάνος, Αγγελής Γιώργος, Παπαγιαννόπουλος Γιώργος, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Πολυτεχνική σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Ξάνθη 2010.

Κάτοψη της κατοικίας στη Συκιά, Άρης Κωνσταντινίδης

_45

44 Από τα μεγαλύτερα έργα του –τα συγκροτήματα πολυκατοικιών χαμηλού εισοδήματος που σχεδίασε για τον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας (1955-57), τα ξενοδοχεία και μοτέλ ως προϊστάμενος της Υπηρεσίας Μελετών του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού (1958-67) έως και το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων (1965-66).

45 Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα

Κατοικία στη Συκιά, όψη από το δρόμο Άρης Κωνσταντινίδης

Το αίτημα της «ελληνικότητας» ως αίτημα «αλήθειας» στην αρχιτεκτονική, μας έθεσε, με αρκετά διαφορετικό τρόπο από τον Πικιώνη, ο κατά 25 χρόνια νεότερός του Άρης Κωσταντινίδης. Ο τελευταίος ενώ είχε δραστηριοποιηθεί επαγγελματικά και πριν τον πόλεμο, η παρουσία του όμως, με το έργο του και τα γραπτά του κείμενα έγινε περισσότερο αισθητή μεταπολεμικά. Τα περισσότερα μοτίβα στη σκέψη τους είναι κοινά, όπως και οι επιρροές τους. Ωστόσο, ο Πικιώνης όπως αναφέραμε αναζητά το γνήσιο στην πολλαπλότητα των ιστορικών εκδοχών και το ουσιώδες «σχήμα» σε συγκεκριμένες μορφές. Σε αντίθεση με τον Κωνσταντινίδη, ο οποίος ενδιαφέρεται μόνο για ό,τι μέσα στη παράδοση, μπορεί να αναχθεί σε απλό αφηρημένο τύπο ή σε στοιχειώδη κατασκευαστική λογική. Συγκεκριμένα, για να γεφυρώσει το σύγχρονο με το πρωτόγονο, υπερπηδούσε την ιστορία και με αυτό ήταν ένας γνήσιο ρασιοναλιστής, ένας αυθεντικός εκπρόσωπος του Μοντέρνου Κινήματος και του ουτοπικού ήθους.

τό από οπλισμένο σκυρόδεμα να πλαισιώνει τους τοίχους πλήρωσης και τα ανοίγματα στη γεωμετρική σαφήνεια της άρθρωσης των όγκων και των χώρων, οργανωμένων κατά κανόνα βάσει αυστηρά ενός ορθογωνικού κανάβου, με τη χρήση μεταβατικών προς την ύπαιθρο χώρων, με μόνα διακοσμητικά στοιχεία την υφή του υλικού και το χρώμα. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά του έργα στο τομέα αυτό, είναι η κατοικία στη Συκιά Κορινθίας(1951). Η γενική εντύπωση είναι ένας ειλικρινής μπρουταλισμός εκφρασμένος με τα πιο στοιχειώδη μέσα, με το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της σύνθεσης να είναι ένας ημιυπαίθριος που παρεμβάλλεται στους βασικούς χώρους του σπιτιού. Παρ’ όλα αυτά η μετέπειτα χρήση του, απέδειξε πως το τοπικό κλίμα δεν είχε μελετηθεί τόσο, όσο η ένταξή του στο τοπίο, και αργότερα ο χώρος αυτός κλείστηκε, επειδή ήταν εκτεθειμένος στους ισχυρούς ανέμους της περιοχής45.

Ωστόσο η πρώτη συνειδητή προσπάθεια επανασύνδεσης με το ήθος του ελληνικού μεσοπολεμικού μοντερνισμού και με την αντίληψη της «ελληνικότητας», υπήρξε η ανοικοδόμηση της Σαντορίνης μετά το καταστρεπτικό σεισμό. Ο Δεκαβάλλας και οι συνεργάτες του, επηρεασμένοι σαφώς από την πλαστική του Le Corbusier και έργα όπως οι Maisons Jaoul (1952-54), επέλεξαν μια καθαρά ρασιοναλιστική προσέγγιση. Μέσα στην οποία συγκράτησαν από το τοπικό ιδίωμα μόνο εκείνα τα γενικά χαρακτηριστικά που μπορούσαν να αφομοιωθούν αβίαστα σε μια μοντέρνα σχεδιαστική πρακτική. Πέρα από τις προσεγγίσεις της παράδοσης του Πικιώνη, Κωνσταντινίδη και των αρχιτεκτόνων της Σαντορίνης, σε έργα μνημειακού χαρακτήρα, το ζήτημα της «ελληνικότητας» αντιμετωπιζόταν με συμβατικότερες λύσεις. Αν γύρω στο 1950 επικρατούσε στο κέντρο της Αθήνας ένας απλοποιημένος ή εκσυγχρονισμένος κλασικισμός, δέκα χρόνια αργότερα εμφανίστηκε ένας κλασικίζων μοντερνισμός με δύο ηγετικά παραδείγματα: την Αμερικάνικη Πρεσβεία των W. Gropius/TAC (1959-61) και το ξενοδοχείο Χίλτον των Βουρέκα, Βασιλειάδη και Στάικου (1958.63)46. Συνεπώς, μαζί με τα προηγούμενα, παρατηρείται ότι τα δημόσια κτίρια της εποχής διέπονται από το θετικιστικό πνεύμα και απο45

46_

Σπίτι στην Ανάβυσσο, Άρης Κωνσταντινίδης

47_

Ανοικοδόμηση Οικισμού της Σαντορίνης, Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας και συνεργάτες

48_

Σχολείο στη Σαντορίνη, Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας και συνεργάτες

49_

Αμερικάνικη Πρεσβεία, W. Gropius/TAC

Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, 1984, Αθήνα, σελ. 284.

46 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιμέλεια), Ορέστης Δουμάνης (Σύμβουλος), ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000, σελ. 41-52.

50_

Hilton, Βουρέκας, κ.ά.

τελούν απόηχους του νεοκλασικισμού. Με το περίπτερο της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης των Βαλσαμάκη / Βασιλείου (1963), ολοκληρώνεται η διαδικασία αφαίρεσης, καθώς ο νεοκλασικισμός υπάρχει μονάχα σαν συντακτική συνείδηση, ακολουθώντας τα πρότυπα του μισβαντεροϊκού Crown Hall, παραλείποντας έτσι εικονογραφικές αναφορές και συναισθηματισμούς47.

Περίπτερο Εθνικής Τράπεζας, Νίκος Βαλσαμάκης

_51

Εδραίωση του μοντερνισμού

47 Δ. Πορφύριος, Η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, 1950-1975, Αρχιτεκτονικά Θέματα, σελ. 14-28.

Αστέρας Βουλιαγμένης, Βουρέκας & Σακελλάριος & Βασιλειάδης

_52

48 Φυσικομαθηματική Σχολή, 1955-61, Πολυτεχνική Σχολή σε συνεργασία με Ι. Λιάπη και Η. Σκρουμπέλο, 1957-62.

47 Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα

Από τα τέλη της δεκαετίας του ’50 ο μοντερνισμός στην Ελλάδα είχε όλο και περισσότερη απήχηση. Αυτό συνέβαινε καθώς οι περισσότεροι αρχιτέκτονες που υπήρχαν στο προσκήνιο ταυτίζονταν με τις τάσεις του εξωτερικού και τα οράματα των μεγάλων αρχιτεκτόνων. Τα διδάγματα λοιπόν από τα έργα των Le Corbusier, Mies, Neutra, Saarinen και Rudolph, καθώς και των Reidy, Neimeyer και Tange, οδήγησαν στην άνθηση του μοντερνισμού στην οποία συνέλαβαν αρχιτέκτονες από διαφορετικές γενιές. Αρχικά, από τη γενιά του μεσοπολέμου, ο Καραντινός μετά το 1960 ολοκληρώνει τα σημαντικότερα έργα του, όπως τα νέα κτίρια της Πανεπιστημιούπολης στη Θεσσαλονίκη48. Επίσης, ο Δεσποτόπουλος το 1961 απέσπασε το α’ βραβείο στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για το Πνευματικό Κέντρο της Αθήνας με μια ρασιοναλιστική σύνθεση, από την οποία όμως πραγματοποιήθηκε αργότερα μόνο το κτίριο του Ωδείου Αθηνών (1969-71), που στέκει σήμερα κάπως αδικαίωτο στην απομόνωσή του. Από την παλαιότερη γενιά που είχε χαρακτηριστεί και ως συντηρητική, μερικοί ήρθαν σε συνεργασία με νεότερους. Όπως στη περίπτωση των παράκτιων συγκροτημάτων αναψυχής «Αστήρ» στη Γλυφάδα (1957-59) και στη Βουλιαγμένη (1958-60), οι αρχιτέκτονες Βουρέκας και Σακελλάριος και Π. Βασιλειάδης δούλεψαν μαζί με τους Α. Γεωργιάδη και Κ. Δεκαβάλλα,

δημιουργώντας χαμηλές ελαφρές κατασκευές καθαρά μοντέρνας μορφολογίας, ενταγμένες ελεύθερα στο τοπίο. Ο Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας είναι ίσως ο μοναδικός αρχιτέκτονας στη γενιά του, που τα έργα του απέπνεαν ένα χαρακτήρα καθαρά μοντέρνου κινήματος, ενώ συγχρόνως πειραματιζόταν με σκοπό να εμπλουτίσει τα κελύφη του με μέσα, τα οποία θα εξασφάλιζαν ιδανικές συνθήκες αερισμού και φωτισμού στο εσωτερικό. Μετά τις σπουδές του στη Νέα Υόρκη, είχε διαμορφώσει κάποιες απόψεις σχετικά με το περιβάλλον, αρκετά νωρίς, τις οποίες διατύπωνε όχι μόνο μέσα από τα έργα του αλλά και από δημοσιεύσεις που ο ίδιος έγραφε. Είχε κατανοήσει πως η ικανοποίηση όλων των απαιτήσεων σε ένα αρχιτεκτονικό έργο είναι αδύνατη, και γι’ αυτό το λόγο ο αρχιτέκτων καλείται να κάνει θυσίες σε οδυνηρά διλλήματα, που όμως τον οδηγούν σε επιτυχημένες λύσεις.

Η πρώτη εφαρμογή της αναζήτησής του ξεκινά με το παράδειγμα του σπιτιού στη Βάρκιζα (1962) και συνεχίζεται με τα μετέπειτα έργα του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτών, είναι η κατοικία στο Καβούρι στης οποίας το κέλυφος και συγκεκριμένα στο δώμα, μορφολογικά κατασκευάζει μία σειρά ανοιγμάτων με ακρυλικούς θόλους για φυσικό αερισμό το καλοκαίρι και ηλιακά κέρδη το χειμώνα. Εκτός αυτών, υπάρχει και ένα στρώμα νερού πάνω από το ανοιχτόχρωμο χαλίκι που καλύπτει την οροφή προκειμένου να ψύχει το θερμό αέρα, ενώ ταυτόχρονα ανακλάται ο ήλιος49. Στην αμέσως επόμενη γενιά, από αυτούς που ξεχώρισαν είναι ο Κωνσταντινίδης, που όπως αναφέρεται πιο πάνω ανέπτυξε μία πολυσήμαντη δραστηριότητα, αλλά και ο συνομήλικός του Δοξιάδης. Ο τελευταίος κάποια από τα ολιγάριθμα έργα που πραγματοποίησε με το Γραφείο Δοξιάδη στην Ελλάδα και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι το Κτίριο Γραφείων στους πρόποδες του Λυκαβηττού (1955-61), αλλά και το συγκρότημα του Αμερικανικού κολλεγίου Pierce στο προάστιο της Αγ. Παρασκευής (1956-60) και τέλος ο οικισμός «Άσπρα σπίτια» κοντά στην Ιτέα (1961-65), ο οποίος είναι το πιο αντιπροσωπευτικό του έργο, για να κατανοήσουμε πως συνέδεε τα δημιουργήματά του με το ελληνικό τοπίο και αυτά προσαρμόζονταν με το ελληνικό κλίμα. 49

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 28, 1994, σελ. 62-73, 102-104.

53_

Κατοικία στο Καβούρι, Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας

54_

55_

56_

Νότια Όψη

57_

Λεπτομέρεια μηχανισμού στο δώμα

58_

Κάτοψη Ισογείου

Εσωτερικό του κήπου

_60

Όψη της κατοικίας Κραντονέλλη

_59

_61

Οι προσωπικότητες και τα γεγονότα σηματοδοτούν τη μετάβαση στη πολιτισμική κατάσταση της χώρας. Η ελληνική αρχιτεκτονική περνά από το στάδιο της εσωστρεφούς ανίχνευσης σε μία περίοδο ενθαρρυντικών πειραματισμών, ικανών να επεξεργαστούν τα εξωτερικά ερεθίσματα και να σκιαγραφήσουν για πρώτη φορά μια αναγνωρίσιμη εικόνα. Πράγματι, τη περίοδο αυτή οργανώνονται συνέδρια και ξεκινούν συζητήσεις που αναζητούν τη θέση του αρχιτέκτονα στην Ελλάδα, σε σχέση με την προδικτατορική περίοδο, το ρόλο του αλλά και τη γλώσσα και τις αρμοδιότητες του, μετά από πάρα πολλές αντιφάσεις που συνδέονται με τους συγκεχυμένους όρους ανασύνταξης της μεταπολεμικής ελληνικής κοινωνίας. Στη δεκαετία του ’60 καθιερώνονται με το έργο τους οι Τάκης Ζενέτος και Νίκος Βαλσαμάκης. Οι δύο τελευταίοι αντιπροσωπεύουν τις δύο διαφορετικές όψεις μια δυνατής αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας σε επαφή με προωθημένες όψεις της ευρωπαϊκής και αμερικάνικης σύγχρονης αρχιτεκτονικής.

50 Καρδαμίτση – Αδάμη, Μάρω, Ο αρχιτέκτων Κλέων Κραντονέλλης, Δέσποινα Λάμπρου (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2009, σελ.96-109. Δημήτρης Φιλιππίδης, Η φευγαλέα μορφή του Κλέωνα Κραντονέλλη, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 31, 1997, σελ. 50-68.

Κάτοψη της κατοικίας Κραντονέλλη

_62

49 Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα

Κτήριο Γραφείων Δοξιάδη

Στην ίδια γενιά ανήκει και ο Κλέων Κραντονέλλης με δύο αρκετά σημαντικά έργα στον οικιστικό και δημόσιο τομέα. Αυτά είναι το κτίριο γραφείων και σταθμός διανομής της ΔΕΗ (1973-77) αλλά και η κατοικία του αρχιτέκτονα στη Πλάκα (1962-63). Αυτό είναι και το πρώτο έργο που ο ίδιος δημοσιεύει, το οποίο πραγματεύεται τη σχέση της οικίας με την ένταξη στη γειτονιά, την ανοιχτή κάτοψη στο εσωτερικό και την ποικιλία των υλικών στις τελικές επιφάνειες. Πρόκειται για ένα αρκετά εσωστρεφές κτίριο με επιρροές από τα παλιά αθηναϊκά σπίτια, που στρέφεται προς το κήπο και απομονώνεται από το δρόμο, ενώ παράλληλα είναι αρκετά μοντέρνο και λιτό με πολυτελή φινιρίσματα. Χωρίς κάποια ιδιαίτερη μέριμνα για τον ηλιασμό, ο ρυθμός και η προσεγμένη τοποθέτηση των ανοιγμάτων του, με την ύπαρξη ανοιχτών χώρων για ζωή στην ύπαιθρο, καθώς επίσης και το κλιμακοστάσιο που ενώνει όλους τους ορόφους, καθιστά το σπίτι διαμπερές και προστατεύεται από τα προβλήματα του ελληνικού κλίματος50.

Ο Ν. Βαλσαμάκης με το ξενοδοχείο «Αμαλία»( 1957-59) αποκαλύπτει ένα δείγμα ήπιου μοντερνισμού στο δημόσιο πρόσωπο της Αθήνας, διατηρώντας μία ηγετική θέση σε μία σειρά έργων με επιρροές από μορφές του εξωτερικού. Παραδείγματα αυτής της αρχιτεκτονικής έιναι το κτίριο γραφείων στη Καπνικαρέα (1958-59)51, όπως και το περίπτερο της Εθνικής Τραπέζης στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης (σε συνεργασία με Σ. Βασιλείου, 1960). Την ίδια περίοδο δρα και ο πρωτοποριακός αρχιτέκτονας ο Τάκης Χ. Ζενέτος. Ο ίδιος αποτελεί τον μοναδικό Έλληνα αρχιτέκτονα που ασχολήθηκε με ουτοπικούς οραματισμούς. Yιοθετεί μια νεοεξπρεσιονιστική γλώσσα, ένα είδος action architecture που τείνει στην «αποδόμηση» του κτιριακού οργανισμού με κίνητρο την κριτική του ανώνυμου καρτεσιανισμού του Mies και την επιθετική αναθεώρηση της γλώσσας του μοντέρνου. Στο δημόσιο τομέα καινοτομεί με το θέατρο του Λυκαβηττού, αλλά και με το σχεδιασμό από μια σειρά εργοστασίων με κυρίαρχο αυτό του Φιξ, έτσι αποδεικνύει τον ευφυή χειρισμό του της μεγάλης κλίμακας52. 50

63_

Λεπτομέρεια Όψης του Κτηρίου Γραφείων στην Καπνικαρέα, Νίκος Βαλσαμάκης

64_

Όψη του σχολείου στον Αγ. Δημήτριο, Τάκης Ζενέτος

65_

Κατοικία στο Καβούρι, Τάκης Ζενέτος

66_

Λεπτομέρεια όψης της πολυκατοικίας στην οδό Αμαλίας, Τάκης Ζενέτος

Ανάμεσα στα έργα που ξεχωρίζουν είναι η πολυκατοικία της λεωφόρου Αμαλίας με τα συρόμενα υαλοπετάσματα στην πρόσθια πλευρά των εξωστών για την προστασία από τον ήλιο, όπως και η έπαυλη στο Καβούρι(1959-61) με τον τολμηρό πρόβολο του εξώστη της. Σημαντικό επίσης έργο για την αποκάλυψη των ικανοτήτων του αρχιτέκτονα είναι και το γυμνάσιο λύκειο στον Αγ. Δημήτριο με την περίκεντρη κάτοψη και τo στέγαστρο, το οποίο περιβάλλει ολόκληρο το μεσημβρινό ημικύκλιο της κάτοψης, προσδίδοντας έτσι διαπλανητική μορφή, και συγχρόνως φανερώνοντας την ενδελεχή μελέτη της ηλιακής κίνησης (1970-76)53.

51 Στο κτήριο αυτό, εισάγεται για πρώτη φορά η κουρτίνα από γυαλί, ή αλλιώς ‘curtain wall’ στην όψη. 52 2006.

Κarin skousbøll, Greek Architecture Now, Studio Art Bookshop, Athens, Greece,

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 5, 1971.

Μια διαφορετική περίπτωση αποτελεί το δίκτυο ξενοδοχείων, μοτέλ και άλλων μονάδων που κτίστηκαν επί διευθύνσεων Χαράλαμπου Σφαέλλου (1950-58) και Άρη Κωνσταντινίδη (1958-67) σε όλη τη χώρα, εκτός της πρωτεύουσας, και αποτελούν συμβολή της ελληνικής αρχιτεκτονικής στο σχετικά νέο κεφάλαιο του παγκοσμίου μαζικού τουρισμού. Η ατομική κατοικία, αντίθετα, παρουσιάζει ένα αμείωτο και συνεχές ενδιαφέρον. Οι νέες αστικές και εξοχικές κατοικίες αποτελούν μια κτιριακή κατηγορία όπου συγκλίνουν δύο διαφορετικά ρεύματα, αντίστοιχα με το πρώιμο (λευκό, κυβικό) και το ύστερο (μπρουταλιστικό) έργο του Le 54 Κάποια από αυτά είναι το υπέργειο τμήμα της πλατείας Ομονοίας αλλάζει πρόσωπο, ο Λυκαβηττός και οι πρόποδες του Σουνίου «αξιοποιούνται» τουριστικά και η Πάρνηθα στρέφεται με το πολυσυζητημένο ξενοδοχείο “Mont Parnes”, έργο του αρχιτέκτονα Μ. Μυλωνά (γ.1915) και των καλλιτεχνών συνεργατών του (συμπεριλαμβάνονται οι ζωγράφοι Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Γιάννης Τσαρούχης, Γιάννης Μόραλης και άλλοι). 55 Όπως είναι η Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου (1956-76, αρχιτέκτονες Δημήτρης Φατούρος, Παύλος Μυλωνάς, συνεργάτης αρχιτέκτων Δημήτρης Αντωνακάκης), το Πνευματικό Κέντρο της Αθήνας (1959-74, αρχιτέκτων Ιωάννης Δεσποτόπουλος), το κτιριακό συγκρότημα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας και Τηλεόρασης στην Αγία Παρασκευή (1963-74, αρχιτέκτονες Νίκος Βαλσαμάκης και Θύμιος Παπαγιάννης) και το διοικητικό μέγαρο του Οργανισμού Ελληνικών Σιδηροδρόμων (1963-71, αρχιτέκτονες Σθένης Μολφέσης και Θύμιος Παπαγιάννης).

56 Τα κυρίαρχα γνωρίσματα είναι το πνεύμα του θετικισμού, την τυπική και χωρίς αισθητικές φιλοδοξίες λειτουργικότητα, την κλίση προς τα τότε αντισυμβατικά ιδιώματα του λεγόμενου διεθνούς μπρουταλισμού (international brutalism), ο οποίος ευδοκίμησε ιδιαίτερα στη Μεγάλη Βρετανία, Βραζιλία και την Ιαπωνία.

Corbusier. Οι καταβολές της ελληνικής αρχιτεκτονικής κατοικίας της δεκαετίας του ’80 βρίσκονται όχι μόνο στην αρχιτεκτονική του Le Corbusier και στην παραδοσιακή κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική, αλλά και σε μεγάλο βαθμό στις κατοικίες του Ν. Βαλσαμάκη μετά το 1970, όπως και στο έργο των Δ. και Σ. Αντωνακάκη. Η σύνθεση συμπαγών όγκων, σοβατισμένων και βαμμένων είναι χαρακτηριστική πολλών κατοικιών του 1980 και μετά. Κοινό χαρακτηριστικό των περισσότερων παραδειγμάτων της σύγχρονης επώνυμης αρχιτεκτονικής του 1980, είναι η πλαστικότητα που αναδεικνύεται στο ελληνικό φως. Η σύγχρονη κατασκευή στις κατοικίες δένεται σωστά, τις πιο πολλές φορές, με τοπικά στοιχεία και σύμφωνα με το δόγμα του Le Corbusier ότι αρχιτεκτονική είναι το υπέροχο παιχνίδι των όγκων στο φως.57 Προς το τέλος της περιόδου γίνεται εμφανέστερη μια τάση απομάκρυνσης από το μοντέρνο, που αντιστοιχεί στους διεθνείς προβληματισμούς. Για μια ακόμα φορά ο Βαλσαμάκης γίνεται πρωτοπόρος στις εξελίξεις ανανεώνοντας τα έργα του από άποψη μορφολογίας. Από την άλλη πλευρά, οι Δ. και Σ. Αντωνακάκη αναζήτησαν το δρόμο ενός κριτικού τοπικισμού58 . Στο σχεδιασμό τους εξερευνούν τις περίπλοκες αρθρώσεις του χώρου, την έμφαση στο διαχωρισμό θεμάτων μορφής και υφής και τη χρήση συνηθισμένων υλικών στις κατασκευές τους. Πρόκειται για μια διπλή κατανόηση του τόπου, ως φύσης και ως δημιουργίας του ανθρώπου: η κίνηση του ήλιου, το κλίμα και η θέα δίνουν τη σχέση του εσωτερικού και του εξωτερικού χώρου, μετρούν τα όρια και χαράζουν τις βασικές πορείες του χρήστη. Με έργα όπως η κατοικία διακοπών στον Οξύλιθο Ευβοίας (1973-74) και την πολυκατοικία της οδού Εμμ. Μπενάκη (197375) δημιουργούν έναν ιδιότυπο ελληνικό μπρουταλισμό, αποτέλεσμα της ερμηνείας τους των διδαγμάτων των Loos, Le Corbusier και Aldo van Eyck, αλλά και του Πικιώνη και Κωνσταντινίδη. 57 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Η ελληνική αρχιτεκτονική στη δεκαετία 1980, σελ. 63-69, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 23, 1989, σελ. 63-71. 58 Η συγκεκριμένη έκφραση ανήκει στην ειδική ερμηνεία του έργου τους από τη Liane Lefaivre και τον Αλέξανδρο Τζώνη: «Ο κάναβος και η πορεία», Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 15, 1981. «The Grid and the Pathway», Κ. Frampton (επιμ.), Αtelier 66. The architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis, New York 1985.

51 Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα

Έπειτα, ακολουθεί η οκταετία 1958-1966, η οποία έχει χαρακτηριστεί και ως αρχιτεκτονική άνοιξη, παρ’ όλο που η δραστηριότητα που σημειώνεται δεν είναι μόνο θετική. Μέσα σε αυτή τη περίοδο, το ιστορικό κέντρο της Αθήνας κατά κύριο λόγο εξαφανίζεται και παρατηρούνται τα πρώτα εκσυγχρονιστικά έργα βιτρίνας54. Ταυτόχρονα, τα έργα γοήτρου55 εμφανίζονται κυρίως με αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς. Το γεγονός αυτό είναι εξαιρετικά ενθαρρυντικό, καθώς σημειώνονται σημαντικές νίκες της νέας γενιάς, η οποία σιγά-σιγά επιβάλλει τα δικά της γνωρίσματα56 στην εικόνα της πόλης. Παρ’ όλα αυτά χάνονται αρκετές ευκαιρίες για την προαγωγή της Δημόσιας Αρχιτεκτονικής μας. Η κύρια αιτία αλλά όχι η μοναδική, είναι η κακή συνεργασία των αρχιτεκτόνων με το Δημόσιο και τα Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου ως εργοδότες, και αυτό επιβεβαιώνεται από το μεγάλο χρονικό διάστημα που περνάει για την αποπεράτωση αυτών των έργων.

Στο έργο τους και ιδιαίτερα στα γραπτά τους κείμενα, παρατηρείται η εμμονή τους να ξεχωρίσουν την αρχιτεκτονική από τη κατάσταση εμπορευματοποίησης που επικρατεί στην Ελλάδα. Με αφορμή τη προσπάθειά τους να ορίσουν το ρόλο του αρχιτέκτονα, οι ίδιοι, θέτουν τον εαυτό τους ως παράδειγμα, σχεδιάζοντας διαρκώς έξω από τα συνηθισμένα πρότυπα κατασκευής ή κατανομής των χώρων στη κάτοψη. Τα δημιουργήματά τους έτσι, αποκτούν ένα κέλυφος, το οποίο τελικά μπορεί να χαρακτηριστεί και ως “αρχιτεκτονικό γλυπτό”. Δηλαδή, δημιουργούν στους ίδιους τους τοίχους εσοχές και προεξοχές, που άλλοτε χρησιμοποιούνται ως ντουλάπι και άλλοτε ως κάθισμα. Ταυτόχρονα όμως, αυτή η τεχνική εφαρμόζεται και στα ανοίγματα. Με αυτό το τρόπο, οι αρχιτέκτονες επεξεργάζονται τις διαστάσεις των ανοιγμάτων προσδίδοντας διαφορετικά αποτελέσματα φωτισμού αλλά και θέασης με το ύπαιθρο59.

Χαρακτηριστικό είναι επίσης το παράδειγμα της κατοικίας στο λόφο της Ακρόπολης (1978). Το εξωτερικό αποτελεί μαρτυρία μιας λογικής που από τη μία κρατάει στη μνήμη τη μοντέρνα αρχιτεκτονική και από την άλλη έχει συνείδηση του τόπου κατασκευής. Το φως χειρίζεται έξυπνα και με ποιητικότητα στο κεντρικό χώρο του σπιτιού-το καθιστικό-, καθώς διαχέεται από τα μεγάλα ανοίγματα όλης της όψης. Όμως, ο προσανατολισμός του οικοπέδου (ανατολή-δύση) είναι γνωστό πως δεν είναι κατάλληλος για τα ελληνικά δεδομένα και έτσι απαιτείται κάποιος επιπλέον χειρισμός για ηλιοπροστασία. Σε αντίθεση με τους χειμερινούς μήνες. όπου τα ηλιακά κέρδη θα βοηθούν σημαντικά στην μείωση της κατανάλωσης ενέργειας της κατοικίας. Συνεπώς, το κέλυφος στη περίπτωση των αρχιτεκτόνων Α. και Σ. Αντωνακάκη αποκτά το βάθος των παλιών παραδοσιακών σπιτιών και γι’ αυτό έχει τη δυνατότητα να “σκαλιστεί” ως εξωτερικό όριο και να προστατέψει όπου είναι δυνατό από το δυσμενή ήλιο του καλοκαιριού.

67_

Σκίτσα “σκαλιστού κελύφους”, Α. και Σ. Αντωνακάκη

68_

Σκίτσα λειτουργίας διαφορετικών ανοιγμάτων στο κέλυφος, Α. και Σ. Αντωνακάκη

69_

Λεπτομέρεια όψης, Α. και Σ. Αντωνακάκη

Ταυτόχρονα δρα και ο Α. Τομπάζης δίνοντας στην αρχιτεκτονική του τη διάσταση του τεχνήματος, εστιάζοντας στη γεωγραφική και κλιματική έννοια. Πραγματοποιώντας στα πρώτα του βήματα δύο κατασκευές από μπετόν, με εμφανείς επιρροές από τον ιαπωνικό μεταβολισμό. Πρόκειται για το κτίριο γραφείων της τσιμεντοβιομηχανίας «Ηρακλής» στη Λυκόβρυση (197275), και το συγκρότημα διαμερισμάτων «Δίρφος» στο Ν. Ψυχικό (1971-75), 59 Αρχιτέκτονες Δ. Αντωνακάκης και Σ. Αντωνακάκη, Δύο Κατοικίες διακοπών στην Αττική, Περίβλημα-όριο και εσωτερική κυκλοφορία, Αρχιτεκτονικά Θέματα, σελ.. 72.

70_

Όψη Τριπλοκατοικίας στην Ακρόπολη

αλλά και το κομψό στην καθαρότητά του υαλοπέτασμα του κτιρίου γραφείων της ΕΤΕΒΑ στη λεωφόρο Αμαλίας (1973-76). Η τεχνολογική ευρηματικότητα συνδυασμένη με τη στυλιστική ευστροφία του γραφείου μελετών Τομπάζη με κατευθυντήριο άξονα το ενδιαφέρον του για το βιοκλιματικό σχεδιασμό, καθιστούν αναγνωρίσιμη την αρχιτεκτονική του σε διεθνές επίπεδο και κατά κάποιο τρόπο συνεχιστή του Ζενέτου. Χαρακτηριστικό προϊόν αυτής της ενασχόλησης του με την αξιοποίηση των ενεργειακών συστημάτων, στην Αττική είναι η ηλιακή κατοικία Κ. Σοφιανού στην Εκάλη («Ήλιος 2», μελέτη 1979) και το «Ηλιακό Χωριό 3» στην Πεύκη-Λυκόβρυση (συγκρότημα 435 ηλιακών σπιτιών του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας, 1979-89)60. Στο έργο του Α. Τομπάζη το σπίτι διαλέγεται απευθείας με τον Ήλιο, ως πραγματική πηγή ζωής. Το αυτόνομο εξοχικό αυτό «Ήλιος 1», στην Τράπεζα Αιγιαλείας (1977-78), ακουμπά στη γη ως διαπλανητική κατασκευή από ξύλο, τούβλο και μόλυβδο, που εν μέρει αναφέρεται στον ουρανό και εν μέρει αναπτύσσεται γύρω από μια αυλή, ακολουθώντας τη βουνοπλαγιά, με θέα στη θάλασσα.

_71

_72

_73

Πολυκατοικία στο Πολύδροσο, Τ. και Δ. Μπίρης

Επιπλέον, οι αδελφοί Τ. και Δ. Μπίρης δείχνουν από τα πρώτα έργα τους να κινούνται προς ένα περισσότερο επεξεργασμένο μπρουταλιστικό ιδίωμα, που συνδυάζει την πολυπλοκότητα των χωρικών αρθρώσεων μ’ ένα κονστρουκτιβιστικό ήθος. Η δουλειά τους έχει όλα τα ίχνη μιας διαρκώς μεταβαλλόμενης αναζήτησης, στο κριτικό ενδιάμεσο τοπικού και μοντέρνου, στοχασμός που χαρακτήριζε ήδη την κατοικία στην Εκάλη (1972) και εξελίχθηκε αργότερα με τις συμμετοχές στους διαγωνισμούς. Σχετικά με την αντιμετώπιση του κελύφους τα σκίτσα τους για τη πολυκατοικία στο Πολύδροσο για παράδειγμα, με τις παραλλαγές των ανοιγμάτων ανάλογα με τις ανάγκες του χρήστη και με κύριο γνώμονα τη θέα, φανερώνουν μία αρχική ευαισθησία ως προς τον ηλιασμό των ανοιγμάτων. Με τη βοήθεια της διαδραστικότητας μπορούν να πετύχουν ευχάριστες συνθήκες διαβίωσης σε σχέση με τον αερισμό και τη προστασία από τον ήλιο61.

60 ΦΕΣΣΑ-ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΕΛΕΝΗ, ΔΟΚΙΜΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, Έκδοση υπό την αιγίδα του ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ. Αθήνα, 2001.

Σκίτσα ανοιγμάτων και ανοιχτών χώρων των Τ. και Δ . Μπίρη

_74

61 Το έργο αυτό έχει δημοσιευθεί στα περιοδικά Θέματα Χώρου + Τεχνών, Τεύχος 15, 1984, και Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 27, 1993.

53 Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα

Μονοκατοικία Τ. και Δ. Μπίρης

Συγκρότημα κατοικιών ‘Δίρφος’, Αλέξανδρος Τομπάζης

Αναφορά επίσης, πρέπει να γίνει και στους αρχιτέκτονες Γιώργο και Ελένη Μανέτα με το σπίτι και γραφείο των ίδιων. Ένα πραγματικό work in progress, εκφράζει με ιδανικό τρόπο τις κοινωνικές και οικονομικές, τις κατασκευαστικές και πολιτισμικές συνθήκες του τόπου, υποταγμένες σε μια συνειδητά μοντέρνα λογική. Πρόκειται για ένα σπίτι που κατασκευάζεται από το 1966 έως το 1990, χωρίς να είναι σίγουρο ότι βρήκε την τελευταία του εκδοχή. Η αρχική κατασκευή είναι από συμπαγές τούβλο και οπλισμένο σκυρόδεμα και εξελίσσεται διαρκώς από τους ίδιους τους κατοίκους-αρχιτέκτονες, ανάλογα με τις δικές τους ανάγκες. Μέριμνα για τον ηλιασμό δεν υπάρχει στο συγκεκριμένο παράδειγμα, καθώς η έμφαση δίνεται στην εξελιξιμότητα του έργου και στις σύγχρονες κατασκευές από μέταλλο. Τα μόνα προστατευτικά ανάμεσα στο χρήστη και την άμεση ακτινοβολία είναι κάποια ρολά που άλλοτε τοποθετούνται εσωτερικά και άλλοτε εξωτερικά με βάση τα πλεονεκτήματα της κατασκευής.

Πολύ ιδιαίτερη ήταν η δουλειά του Κυριάκου Κρόκου που συνδύασε το πάθος του για ζωγραφική με το ενδιαφέρον του για τον ελληνικό νεοκλασικισμό του 19ου αιώνα. Ο ίδιος απομακρύνθηκε από την αρχιτεκτονική ως φύση και δημιούργησε τεχνήματα, έργα τέχνης στην ευρύτερη κατεύθυνση του Πικιώνη. Παρ’ όλα αυτά η ποιητική του είχε σημάδια μοντέρνας λογικής. Ο φέρων οργανισμός των κτιρίων του είναι ένας σκελετός από εντελώς φανερό οπλισμένο σκυρόδεμα. Η αλήθεια των υλικών του είναι αδιαμφισβήτητη, τοο σημαντικότερο όμως είναι η επεξεργασία της επιφάνειας τους και η επιλογή χρωμάτων στα επιχρίσματα. Τελικά, ο εμπλουτισμός του συνόλου με τυπολογικές ή ρυθμολογικές αναφορές στη γλώσσα του ελληνικού νεοκλασικισμού και με αναμνήσεις από τη μεγάλη αρχιτεκτονική παράδοση του τόπου, είναι αυτό που τον καθιστά διαχρονικό62.

75_

Μεταλλική προσθήκη στη μονοκατοικία του Γιώργου και της Ελένης Μανέτα

77_

Μονοκατοικία Γρυλάκη

76_

Όψη Μονοκατοικίας Βεττά

Στην αρχιτεκτονική του Κυριάκου Κρόκου, το φως έχει σημαντική θέση. Αποτελεί το εργαλείο του σχεδιασμού του, το οποίο θα αναδείξει τις υφές και τη κάθε λεπτομέρεια που έχει προβλεφθεί, καθώς λαξεύει τις ύλες. Τα ανοίγματα στο κέλυφος επηρεασμένα από την αρχιτεκτονική κληρονομιά είναι σχεδόν πάντοτε μετρημένα με ρυθμό, και στους κεντρικούς χώρους διημέρευσης υπάρχει διάχυτο φως είτε από τη παρεμβολή κάποιου αίθριου 62 Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 33, 1999, σελ. 26-27. Κυριάκος Κρόκος, Αρβανίτη Κρόκου Λέτη (επιμ.), Κωνσταντόπουλος Ηλίας (επιμ.), Λεβίδης Αλέκος (επιμ.), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2012.

78_

Νεοκλασικές επιροές στο κέλυφος του Κυριάκου Κρόκου

είτε κάποιας μεγάλης βεράντας.

_79

Κατοικία και γραφείο πλάι στο Αττικό Άλσος, Μιχάλης Σουβατζίδης

_80

Μετα-μοντέρνο / Αρχιτεκτονικές Αναζητήσεις

Καθιστικό Κατοικίας

_81

Εσωτερική λεπτομέρεια Φυσικού φωτισμού

_82

Οι τάσεις που επικρατούν την περίοδο 1965-75, είναι η απομάκρυνση από το μοντέρνο ιδίωμα, η οποία συνοδεύεται με την εγκατάλειψη της δογματικής παραδοσιοκρατίας. Πλέον, την αναζήτηση της «ελληνικότητας» έχουν υποκαταστήσει αναζητήσεις με κριτήριο την ευαισθησία απέναντι στη συγκεκριμένη τοπογραφία, τις κλιματικές συνθήκες, τη χρήση ντόπιων υλικών και την επιλεκτική αναφορά σε τύπους και μορφές της παράδοσης που μπορούν να ενσωματωθούν αβίαστα σε μια σύγχρονη αρχιτεκτονική64. Στη συνέχεια, η οικονομική άνοδος έως τη πετρελαϊκή κρίση του 1973 και η δημιουργία του θεσμικού πλαισίου που ευνοούσε την έντονα κερδοσκοπι63 Αρχιτεκτονικά Θέματα Τεύχος 30, 1996, σελ. 47-55. Θέματα Χώρου και Τεχνών, Τεύχος 34,2003, σελ. 22-23. 64 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιμέλεια), Ορέστης Δουμάνης (Σύμβουλος), ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000, σελ. 53-63.

Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα

Λεπτομέρεια Σκιασμού, Μ. Σουβατζίδης

Σε αντίθεση με τον τελευταίο της γενιάς αυτής Μιχάλη Σουβατζίδη, ο οποίος χρησιμοποιεί τα συνηθισμένα υλικά αναδεικνύοντας την πρωτογενή αλλά ιδιότυπη αλήθεια τους, αναγνωρίζοντας κυρίως όμως τη πρωταρχική σημασία στον κλιματικό παράγοντα. Ο ίδιος με αρκετές αναφορές στη σκέψη του Άρη Κωνσταντινίδη, οδηγείται σε μια άλλη εκδοχή του μεταπολεμικού μοντέρνου λόγου που έχει τις βάσεις του στον μπρουταλισμό, αφαιρώντας όμως το ανεπιτήδευτο, πρωτογενές ιδίωμα. Η κατοικία και γραφείο του αρχιτέκτονα πλάι στο Αττικό Άλσος στην Αθήνα (1985) φέρνει τα ίχνη σύνθετης επεξεργασίας του αλουμινίου και του γυαλιού, χρωματισμένου σκυροδέματος και τούβλου, με κριτήριο την ενεργειακή συμπεριφορά του κτιρίου και την εκμετάλλευση της ηλιακής ακτινοβολίας χωρίς όμως να στερείται ο χρήστης της θέας στο Λυκαβηττό και την Ακρόπολη63. Έτσι συμπεραίνουμε ότι είναι ένας από τους πρώτους Έλληνες αρχιτέκτνες μαζί με τον Α. Τομπάζη, που ασχολείται με την ένταξη του κτιρίου στο περιβάλλον, σχεδιάζοντας στρατηγικές που εκμεταλλεύονται τις πηγές ενέργειας, όπως την ηλιακή.

κή ανοικοδόμηση, με τις ανάλογες κοινωνικές, πολιτισμικές και πολεοδομικές συνέπειες, εκφράστηκαν κυρίως στην εμπορική αρχιτεκτονική, τις τουριστικές εγκαταστάσεις και τις πολυτελείς μονοκατοικίες. Ο αμφιλεγόμενος αθηναϊκός ουρανοξύστης αποτελεί τη θεαματικότερη εξέλιξη αυτών των χρόνων. Πρόκειται για τους πύργους γραφείων, διαμερισμάτων και ξενοδοχείων, που λειτουργούν ως σημεία αναφοράς στον πολεοδομικό ιστό. Παρ’ όλα αυτά, κρίνοντας από τις μέχρι τώρα εξελίξεις, ο γυάλινος ουρανοξύστης υπήρξε ένα βραχύβιο πείραμα της εμπορικής αρχιτεκτονικής. Αντίθετα, η χρήση του γυαλιού στον σχεδιασμό κτιρίων γραφείων η οποία έχει αρχίσει δέκα χρόνια πριν, συνεχίζεται μέχρι σήμερα, είτε με την αμιγή μορφή του υαλοπετάσματος, είτε σε πιο στιβαρές κατασκευές οπλισμένου σκυροδέματος –εμφανούς ή επενδεδυμένου.

Παρά την εξελιγμένη δομική τεχνολογία και ηλεκτρομηχανολογική υποστήριξη, οι πύργοι κατοικιών που χτίζονται δεν ήταν συνήθως παρά απλές μεγεθύνσεις της αθηναϊκής πολυκατοικίας του ’60. Άλλες χαρακτηριστικές εκδηλώσεις του τεχνοκρατικού και λαϊκιστικού κλίματος της περιόδου αυτής, ήταν ο γιγαντισμός των τουριστικών συγκροτημάτων και ξενοδοχείων που κατακλύουν τον ελληνικό χώρο, αφανίζοντας τοπία μοναδικής ομορφιάς, όπως επίσης και τα τεράστια εκπαιδευτικά συγκροτήματα όλων των βαθμίδων στο λεκανοπέδιο της Αττικής, με την απάνθρωπη μονοτονία και τη σκληρή μπετονένια μορφή τους. Αρχιτεκτονική ποιότητας συνεχίζει να παράγεται στο περιθώριο των κυρίαρχων αυτών τάσεων τόσο από τους παλαιότερους όσο και από τους νέους δημιουργούς. Ο Άρης Κωνσταντινίδης κατορθώνει να κτίσει τη μοναδική του πολυκατοικία στη Φιλοθέη (Καραολή-Δημητρίου 30, 1971-73) και μια ακόμη μονοκατοικία στην Πεντέλη (1974). Στις εγχώριες εξελίξεις, η πτώση της δικτατορίας το 1974 και το έτος «της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς» (1975) αναζωπυρώνει στην Ελλάδα τη συζήτηση γύρω από το νόημα της παράδοσης. Η επιστροφή όμως στο σχεδιαστικό ήθος του αιγινίτικου σπιτιού του Ροδακή ή στο μακεδονικό σαχνισί δεν πείθει πλέον όπως στο παρελθόν, ενώ αρχίζει να κερδίζει έδαφος η προβληματική γύρω από την προστασία των παραδοσιακών οικισμών και των ιστορικών κτιρίων, ιδίως των νεοκλασικών. Τότε μπαίνουν τα θεμέλια της πολιτικής διάσωσης που εφαρμόζεται κατά τη μεταπολίτευση

με αξιοσημείωτα αποτελέσματα, πολιτική που εντούτοις δε συνοδεύεται επαρκώς από τη συνείδηση της ανάγκης προστασίας και της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα, ιδιαιτέρως της αρχιτεκτονικής του μοντέρνου κινήματος. Το 1978 η ελληνική αρχιτεκτονική μπαίνει στη φάση μιας νέας αρχής. Σε αυτό συμβάλλει η διεξαγωγή αρχιτεκτονικών συνεδρίων στην Αθήνα. Μέσα από αυτόν το θεσμό αναζητείται η ταυτότητα και ο ρόλος που τοποθετεί τους Έλληνες αρχιτέκτονες στην πρώτη γραμμή ως μελετητές και πολίτες65. Μετά το 1984, ο θεσμός φθίνει, γιατί φαίνεται πλέον αδιανόητη η συντεχνιακή συνοχή της δεκαετίας του ’60, όπως επίσης λογικό είναι, το αίτημα της «επιστημονικής ανταλλαγής» να μην παρουσιάζεται πλέον με την ένταση της προδικτατορικής περιόδου. Η «μεταμοντέρνα» άλλωστε πολυφωνία αντιλήψεων και κινήτρων, σε συνδυασμό με τις πολυάριθμες δυνατότητες ενημέρωσης και επικοινωνίας, έχουν μεταθέσει τις ιδεολογικές αναζητήσεις, στις υποκειμενικές αναζητήσεις, δηλαδή από το «ποιοι είμαστε» στο «τι κάνω». Το κλίμα αυτό φέρνει κάποια αποτελέσματα στη δεκαετία του ’80, μόνο με τη μορφή εκδηλώσεων γύρω από την αρχιτεκτονική, καθώς και της ανάπτυξης του ιστορικοκριτικού λόγου που μέχρι τότε βρισκόταν σε ουσιαστική αφασία. Ωστόσο στη πράξη, στην ελληνική αρχιτεκτονική από τη δεκαετία του ’80 απουσιάζει ένα συλλογικό σχέδιο και επομένως μια συλλογική συνείδηση. Επιπροσθέτως, ο διάλογος με το περιβάλλον είναι αδύνατος, αφού το περιβάλλον αποτελείται πλέον από το άθροισμα κατασκευών που απειλούν να ανατρέψουν αμετάκλητα την ισορροπία μεταξύ φυσικού και τεχνητού χώρου. Έτσι, τα κτίρια, ακόμα και τα πιο ενδιαφέροντα, προβάλλουν ως μεμονωμένα «θραύσματα» μιας αδύνατης αστικής συνοχής με την οποία συχνά δεν επιδιώκουν να συνδιαλλαγούν. Η «απώλεια του κέντρου» μετα65 Τότε χτίζεται και η κατοικία Καρακώστα από τον Νίκο Βαλσαμάκη, η οποία θα αναλυθεί στο επόμενο κεφάλαιο. Σε αυτήν είναι ξεκάθαρο το κλίμα και οι αναζητήσεις της εποχής. Παρ’ όλο που ο αρχιτέκτονας εμπνέεται από τις απαιτήσεις του πελάτη, βρίσκει την ευκαιρία να σχεδιάσει μια σύγχρονη κατοικία με ένα πιο γραφικό ύφος επηρεασμένο από τη παράδοση.

φράζεται για τη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική σε «απώλεια της κοινότητας»66.

Σύγχρονη Ελληνική Αρχιτεκτονική

_84

Κατοικία , Η. Παπαγιανόπουλος

_83

Έτσι φτάνουμε στα τελευταία χρόνια, όπου στο πεδίο της αρχιτεκτονικής μετά τη προτίμηση στο μεταμοντέρνο κίνημα, το κλίμα αναζητήσεων της πορείας της αρχιτεκτονικής διαχύθηκε σε –ισμούς και πειραματισμούς κάθε είδους μορφής.Είναι χαρακτηριστικό, το φαινόμενο της ελληνικής αρχιτεκτονικής που βρισκόταν ανέκαθεν στο ενδιάμεσο, ταυτόχρονα να προσπαθεί να φυτρώσει αυτόνομα από τη δική της γη αλλά και να μιμηθεί τα ρεύματα του εξωτερικού. Τη τελευταία περίοδο όμως αυτός ο διχασμός γίνεται ακόμα εντονότερος. Η πιο εύπορη αρχιτεκτονική των ημερών μας ακολουθεί άλλους τρόπους εντυπωσιασμού από αυτούς που υπαγόρευε η «μόδα» των δεκαετιών του ’50 και ’60. Επιλέγει ακριβά υλικά για να ντύσει έναν παρωχημένο μεταμοντερνισμό ή καταφεύγει στην επιφανειακή αντιγραφή νεορασιοναλιστικών κατά προτίμηση παραδειγμάτων που φιλοξενούνται στις σελίδες των διεθνών περιοδικών67.

Μονοκατοικία στο Π. Ψυχικό , Σαμούρκα

_85

Σε μεμονωμένες περιπτώσεις διαφωτισμένων ομάδων παρατηρείται ακόμα ένας μορφολογικός εμπλουτισμός. Μία αποσύνθεση-επανασύνθεση της μοντέρνας φόρμας, ένας σχεδιασμός απαλλαγμένος από κανόνες και αρχές που μεταβάλλεται άλλοτε σε ελεύθερο βιογραφικό παιχνίδι και άλλοτε επιλέγει συνειδητά να εμπλέξει τη ντόπια αστική κτιριακή παράδοση του 19ου αιώνα, χωρίς όμως να βιάζει τους κώδικές της. Πρόκειται για τις αναζητήσεις του ύστερου Ν. Βαλσαμάκη ή ακόμα και των Δ. και Σ. Αντωνακάκη οι οποίοι παραμένουν ενεργοί δίνοντας το παράδειγμα με αξιόλογα 66 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα στην Ελλάδα, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34, 2000, σελ. 90-125.

Κατοικία στα Κιούρκα , Νικολακόπουλος

_86

67 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ, ΝΕΦΕΛΗ, Αθήνα, 2001, σελ. 341-343.

57 Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα

Κατοικία ISV

έργα68.

Συγκεκριμένα κτίρια στο δημόσιο μέτωπο της χώρας, τα χρόνια που ακολουθούν μέχρι το 2000 δεν έχουν αποτελέσει σημεία αναφοράς, πράγμα που οφείλεται εκτός των άλλων και στο μεγάλο χρόνο που απαιτείται, όπως έχει ήδη αναφερθεί, από τη μελέτη στην αποπεράτωση ενός κτιρίου. Εξαίρεση στις παραπάνω εκτιμήσεις αποτελεί ο σχεδιασμός του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη, του Κυριάκου Κρόκου, κορυφαίο έργο της μετά την πρόσφατη δικτατορία εποχής. Στο διευρυμένο πεδίο ενός νέου μοντερνισμού κινούνται η Φ. Ποιμενίδου με την κατοικία στην Εκάλη (1983-85), οι Ν. Λυκούδης και Ι. Παπασπηλιοπούλου με τις τρεις μονοκατοικίες στο Κεφαλάρι (1988-91), οι Γ. και Ε. Μανέτα με το συγκρότημα κατοικιών στην Κηφισιά (1989-91), οι Δ. Ησαΐας και Τ. Παπαϊωάννου με τη διπλοκατοικία στη Πεντέλη (1989-92), οι Μ. Ιωάννου, Τ. Σωτηρόπουλος και Α. van Gilder με την κατοικία στη Βουλιαγμένη (198892). Οι τελευταίοι, μέσα από τα έργα τους στον οικιστικό τομέα, δείχνουν ότι το υδάτινο στοιχείο μετέχει σημαντικά στη σύλληψη της αρχιτεκτονικής ιδέας, γεγονός θετικό για τον φυσικό κλιματισμό το καλοκαίρι. Αν και σε θέματα μορφής φαίνεται να αντλούν έμπνευση από τους προγενέστερους αναγνωρισμένους Έλληνες αρχιτέκτονες, όπως ο Νίκος Βαλσαμάκης.

87_

Κατοικία στη Σαντορίνη, Αγνή Κουβελά

88_

Κατοικία στη Σαντορίνη, Αγνή Κουβελά

Άλλα έργα που βρίσκονται στην ίδια τυπολογική κατηγορία, προσπαθώντας αρχικά να ασκήσουν μια κριτική στο μοντέρνο και τελικά καταφεύγουν σε μια επανερμηνεία του, είναι: Η κατοικία στο Κουκάκι(1976-80) και η διπλοκατοικία στην Πολιτεία (1984-85) του Νίκου Θεοδοσίου και το σπίτι στη Λιβαδειά (1977-84) του Χρήστου Παπούλια. Στο τέλος του αιώνα, τα έργα που πλέον δείχνουν να συμβάλλουν στην ανανέωση της ελληνικής αρχιτεκτονικής, ιδιαιτέρως μέσω ενός νέου αιτήματος μορφής, ανήκουν στους Χ. Μπουγαδέλλη με τη φοιτητική εστία στα Χανιά (1991-94), και το κτίριο γραφείου του αρχιτέκτονα στην Αθήνα (1997), Μ. Μανιδάκη με το σπίτι στη Μύκονο (1998), Α. Σπανομαρίδη, Ι. Ζαχαριάδη και Τ. Σταθόπουλου με το σπίτι στην Αίγινα (1998), Α. Κωτσιόπουλου με τα νέα κτίρια πανεπιστημιούπολης Θεσσαλονίκης και κεντρική βιβλιοθήκη (1991-99), σε συνεργασία με τις Μ. Παπανικολάου και Ρ. 68

Ό. π., Ανδρέας Γιακουμακάτος, σελ. 269-281.

89_

Κατοικία στη Σαντορίνη, Αγνή Κουβελά

Σακελλαρίδου, το έργο των οποίων ακολουθεί επίσης αξιόλογη πορεία. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην Α. Κουβελά με το σπίτι στη Σαντορίνη (1992-99). Με το πρωτοποριακό τρόπο σκέψης της, δημιούργησε ένα κέλυφος, το οποίο αντιστέκεται στους ισχυρούς ανέμους της περιοχής. Αυτό επιτυγχάνεται, με τη βοήθεια των χοανών διαμορφωμένων μέσα στη μάζα του περιβλήματος, χωρίς όμως αυτό να είναι ερμητικά κλειστό, και με αυτό τον τρόπο να εξασφαλίζεται η αμεσότητα προς το θέαμα της Καλντέρας στα βόρεια. Ταυτόχρονα, στο σχεδιασμό έχει δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στην σύνδεση με το ιστορικό παρελθόν και την παράδοση μέσα από σύγχρονους όρους και λεξιλόγιο69. Τελικά, η «αποϊδεολογικοποίηση» αποτελεί τη σημαντικότερη κατάκτηση των νεώτερων αρχιτεκτόνων. Φαινόμενα όπως η παγκοσμιοποίηση, η γρήγορη μετάδοση της πληροφορίας μέσω του διαδικτύου και κυρίως η εκπαίδευση με τέτοια μέσα στην εποχή μας έχουν οδηγήσει στην αποδέσμευση πλέον από απαραβίαστα διλήμματα του είδους τοπικό ή διεθνές, μορφή ή λειτουργία, αυτονομία ή ένταξη.

Μεταπολεμική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα

Κατοικία στη Σαντορίνη , Αγνή Κουβελά

_90

69 Δημήτρης Φιλιππίδης, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα, 2001. Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 30, 1996, σελ.56-60.

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ

Η Συμβολή του Νίκου Βαλσαμάκη στην ελληνική αρχιτεκτονική Σε κείμενό του για τη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική, ο Ανδρέας Γιακουμακάτος αναφέρει, πως ο Νίκος Βαλσαμάκης διεκδικεί δικαιωματικά μια θέση στον διεθνή αρχιτεκτονικό ορίζοντα. Η σχεδιαστική του έρευνα θα μπορούσε να γεμίσει περισσότερες από μία μονογραφίες και να τροφοδοτήσει πολυάριθμες κριτικές αναλύσεις70. Από το 1953 μέχρι σήμερα ο Νίκος Βαλσαμάκης συνεχίζει ακούραστα να σχεδιάζει και να κτίζει. Ένας άνθρωπος που ξέρει να πραγματοποιεί τις αρχές του71.

Συγκρίνοντας την κλασική διαχρονικότητα της αρχιτεκτονικής του Aldo Rossi, η οποία μας αποκαλύπτει μια συνειδητή «ιδεολογική» επεξεργασία, τότε η διαχρονικότητα του Βαλσαμάκη δείχνει να αναδύεται από μία ώριμη και αβίαστη σχεδιαστική εμπειρία, όπου η αφομοίωση των αρχετύπων μεταποιείται σε ασφαλείς αρχιτεκτονικές πράξεις χωρίς ίχνος εκζήτησης. Η σιωπηλή ωστόσο συντακτική αφαίρεση του Βαλσαμάκη δεν είναι μια μεταφυσική, μηδενιστική πρόταση, αν μάλιστα κρίνουμε από τον βαθμό της τυπολογικής επεξεργασίας, πρόκειται μάλλον, για τη διατύπωση αρχών που επιχειρούν να επανασυνθέσουν το ήθος ενός κρίσιμου αλλά υπαρκτού νεοελληνικού κτιριακού πολιτισμού72. Στο έργο του προβάλει έντονα, τη συνεχώς επαναπροσδιοριζόμενη σχέση ανάμεσα σε διεθνείς και τοπικές τάσεις και ρεύματα. Επιπλέον, χρονολογικά και στυλιστικά διανύει το πέρασμα από τον ηρωικό μοντερνισμό στον εκλεκτικό μεταμοντερνισμό, μέχρι τις σημερινές τάσεις. Παρ’ όλα αυτά, καταφέρνει την εμφανή μεταβολή που συντελείται στην αρχιτεκτονική του πορεία, από το μοντέρνο στο κλασικό ύφος να αποτελέσει μια προοδευτική, συνεχής μεταλλαγή από ένα σύστημα προτεραιοτήτων σε ένα άλλο, ενώ, όμως, ταυτόχρονα διατηρείται ένα κοινό σχεδιαστικό πλαίσιο. Οι πρώτες βίλες του Βαλσαμάκη στην Ανάβυσσο εντυπωσίασαν όσο και οι πρώτες πολυκατοικίες του. Τίποτε ανάλογο δεν υπήρχε ως τότε στην ελληνική αρχιτεκτονική, και η αφαιρετική τους τόλμη δημιουργούσε αμέσως 70 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η αρχιτεκτονική και η κριτική, Νεφέλη, Αθήνα, 2001, σελ. 269-281. 71 Μάρω Καρδαμίτση – Αδάμη,(Υπεύθυνη των Α.Ν.Α), Εισαγωγή στο βιβλίο Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 8-10. 72 Ανδρέας Γιακουμακάτος, Η αρχιτεκτονική και η κριτική, Νεφέλη, Αθήνα, 2001, σελ. 269-281.

συνειρμούς με την προπολεμική μοντέρνα αρχιτεκτονική73. Τα αστικά του κτίρια, παρά τη μοντέρνα τους μορφή δεν αντιδοικούν με το νεοκλασικό παρελθόν της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής και τις μετεξελίξεις της. Τα σημαντικότερα όμως, μοντέρνα έργα του χαρισματικού αρχιτέκτονα στην Αττική είναι οι μονοκατοικίες74 Ο όγκος της παραγωγής του καλύπτει πάνω από 250 κτίρια, τα δύο τρίτα των οποίων έχει εξ ολοκλήρου σχεδιάσει αρχιτέκτων μέχρι και τη τελευταία λεπτομέρεια της επίπλωσής τους. Καθ’ όλη τη διάρκεια παραγωγής έργου, ο αρχιτέκτονας επηρεάζεται συνεχώς, άμεσα ή έμμεσα από τις κοινωνικές παραμέτρους. Προκύπτουν έτσι, στυλιστικές και κατασκευαστικές μεταβολές. Ορισμένες αξίες όμως παραμένουν ανεπηρέαστες και αποτελούν την αφετηρία του αρχιτεκτονικού έργου κάθε φορά για τον Ν. Βαλσαμάκη. Αυτές είναι, η λειτουργικότητα και το πρόγραμμα. Ο ίδιος όμως προσθέτει πως για να μετατραπεί η οικοδομή σε αρχιτεκτονική, χρειάζεται κάτι παραπάνω, κάτι που να κατορθώνει να μας συγκινεί75. Παράλληλα όμως, όπως έχουμε αναφέρει, οι συνιστώσες που διατρέχουν την μακροχρόνια αρχιτεκτονική του πορεία είναι ο τυπολογικός σχεδιασμός, η αφαίρεση και η γεωμετρικότητα. Συνολικά, στο έργο του Ν. Βαλσαμάκη,παρατηρείται η έλλειψη επιφανειακής διακόσμησης και η γεωμετρικότητα των μορφών, που με αυτό τον τρόπο πετυχαίνει να ομογενοποιεί τις στιλιστικές παραλλαγές και τις ποικίλες επιρροές –είτε από τον διεθνή χώρο είτε από τον εγχώριο και την ιστορίασε στοιχειώδεις γεωμετρικές συνθέσεις . Αυτή η αφαίρεση δίνει τη δυνατότητα στη διατύπωση πολλών ερμηνειών και συγκρίσεων, με αποτέλεσμα το έργο να καθίσταται ενδιαφέρον διαχρονικά76. 73 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα, 1984, σελ. 356-362. 74 ΦΕΣΣΑ-ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΕΛΕΝΗ, ΔΟΚΙΜΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, Έκδοση υπό την αιγίδα του ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ, Αθήνα, 2001, σελ. 273. 75 Όπως αναφέρει ο ίδιος ο αρχιτέκτονας σε προσωπικό του σχόλιο στην συνέντευξη που έδωσε στον Ηλία Κωνσταντόπουλο την άνοιξη του 1991 στην Κω. Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26, 1992, σελ. 68. 76 Ηλιας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26, 1992, σελ. 60-138.

Αξίες στο έργο του O κάναβος και το τετράγωνο

Το πλαίσιο-κάνναβος, Πολυκατοικία στη Βασ. Σοφίας 86, Νίκος Βαλσαμάκης

_91

Το κενό Χαρακτηριστική είναι επίσης και η διαχείριση του κενού ως αρχιτεκτονικό εργαλείο, ο τρόπος δηλαδή που ο Ν. Βαλσαμάκης σχεδιάζοντας στρατηγικά τα ανοίγματα σε ένα κτίριο, αυτό βιώνεται τελείως διαφορετικά. Συγκεκριμένα, στις πρώτες κατοικίες του ’60 το εσωτερικό μετασχηματίζεται σε διαμπερή θέα που διώχνει το βλέμμα προς τα έξω στο αχανές του πελάγους. Το κενό στη περίπτωση του Μηχανογραφικού Κέντρου της Εμπορικής Τράπεζας στο Χολαργό διευκρινίζει τις διάτρητες λευκές όψεις που εφαρμόζονται από ένα σημείο κι ύστερα σε διάφορα δημόσια κτίρια και ιδιωτικά έργα ως «νέος κλασικισμός» από τον Βαλσαμάκη79.

Μηχανογραφικό Κέντρο Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος, Λ. Μεσογείων, Νίκος Βαλσαμάκης

_92

77 Όπως στο έργο του Aldo Rossi και του O.M. Ungers. 78 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26, 1992, σελ. 60-138. 79 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 10-25.

65 Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη

Σημαντικό σημείο στη σύνθεση των έργων του Ν. Βαλσαμάκη αποτελεί η χρήση κανάβου, ο οποίος χωρίς να είναι συνήθως εμφανής77 αποτελεί βασικό ρυθμιστικό πλαίσιο του σχεδιασμού. Εκτός από τμήματα όψεων, που υπακούουν σε τέτοιες κανονιστικές γραμμές, οι κατόψεις των κτιρίων, από τις «ελεύθερες» κατόψεις του ’60 ως και τα αυστηρά κλασικά οικοδομήματα του ’90, περιγράφονται μέσα στα όρια ενός τετραγώνου, μέσα στο οποίο εγγράφονται οι κοινόχρηστοι χώροι σε σχήμα επίσης τετράγωνο. Έπειτα, μέσα στους κοινόχρηστους χώρους, στις κατοικίες βρίσκεται πάντοτε ο τετράγωνος πυρήνας του καθιστικού με προσανατολισμό προς τη θέα-παράθυρο και την εστία-τζάκι. Αν κοιτάξουμε πιο μακριά διαπιστώνουμε ότι, με τα μεγάλα τετράγωνα μέσα στα οποία εγγράφονται τα κτίρια, μαζί με τους μαντρότοιχους, τις στέγες και τους εξώστες, ο αρχιτέκτων συγκρατεί γεωμετρικά τη μορφή που ακόμα και όταν δείχνει τελείως «ελεύθερη», δεν είναι αυθαίρετη. Όσο για τα μικρότερα τετράγωνα, τα καθιστικά συγκεκριμένα αποτελούν πάντοτε το πυρήνα του σχεδιασμού, γύρω από τον οποίο συνθέτονται οι υπόλοιποι χώροι78.

Η σχέση ανοιχτού και κλειστού χώρου Σε όλα τα έργα του αρχιτέκτονα υπάρχει εξαιρετικό ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε την έντεχνη διαχείριση της σχέσης κλειστού-ανοιχτού , την επεξεργασία του «γλιστήματος» από τον ένα χαρακτήρα στον άλλο. Αυτή η σχέση αποκαλύπτεται να είναι θεμελιώδης, και η αναζήτησή της έχει δώσει ποικίλα αποτελέσματα κάθε φορά, όχι μόνο σε μία κατηγορία έργων όπως βλέπουμε, αλλά και σε διαφορετικής κλίμακας κτιρίων.

Στα έργα του όπου υπάρχουν μεγάλα συμπαγή μέτωπα τοίχων, υποτάσσοντας τα ανοίγματα σε περιορισμένες «σχισμές θέας» ή σε καλά προστατευμένους ημιυπαίθριους χώρους, η κλειστότητα έχει μια δικαιολογημένη παρουσία. Από τα παραδείγματα των κατοικιών του ’60 (Ανάβυσσος) η κλειστότητα μπορεί να ερμηνευθεί ως άμυνα ενάντια στον έντονα διαμπερή χαρακτήρα αυτών και να συνδυαστεί με την επιθυμία ανταπόκρισης στη «μεσογειακή» ένταξη της αρχιτεκτονικής, συνδυάζοντας κλιματικές συνθήκες με συνήθειες διαβίωσης. Ο χαρακτήρας του «φιλικού» και του «οικείου» για τον οποίο έχει υμνηθεί η αρχιτεκτονική του Βαλσαμάκη δεν οφείλεται μόνο στη κλειστότητα, καθώς αυτή αναιρείται σε νεότερες κατοικίες που ανοίγονται τολμηρά πάνω σε υπέροχες μακρινές θέες της φύσης, απρόσιτες σε ξένα μάτια και αδιαφορώντας για τυχόν δυσμενείς προσανατολισμούς80.

93_

Ενωποίηση του μέσα και του έξω μέσω ημιυπαίθριου, Κατοικία στη Κηφισιά, Νίκος Βαλσαμάκης

Η διαβάθμιση της διαπερατότητας στο Βαλσαμάκη γίνεται με διάφορους τρόπους. Για παράδειγμα, με τη σοφή παρεμβολή μεταβατικών στοιχείων στην ενιαία ροή των χώρων ή με την εκμετάλλευση της διαφάνειας του γυαλιού που τόσες φορές εκτείνεται στο μήκος της πλευράς ενός τυπικού καθιστικού. Στη τελευταία περίπτωση υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα σε «μέσα» και «έξω», όμως δεν είναι σταθερή. Κανείς δε μελέτησε τόσο προσεκτικά τη δυνατότητα «εξαφάνισης» των μεγάλων κουφωμάτων που βλέπουν σε πλακόστρωτες βεράντες, είτε αυτά βυθίζονται στο έδαφος είτε χάνονται σε ειδικές πλευρικές θήκες. Αυτή η «απόκρυψη» επιτρέπει στον εξωτερικό χώρο να διεισδύσει ανεμπόδιστα στο εσωτερικό του κτίσματος. Τότε το κτίσμα μετατρέπεται σε απλό «στέγαστρο» και ενοποιείται με τον υπαίθριο χώρο. Χωρίς προστατευτικό υαλοστάσιο το αρχιτε80

ό. π., Δημήτρης Φιλιππίδης.

94_

Μελετημένα κουφώματα καθιστούν τον εσωτερικό και εξωτερικό χώρο ένα, Κατοικία στο Πόρτο Χέλι, Νίκος Βαλσαμάκης

κτόνημα κατακτείται από την εκεί-έξω τιθασευμένη φύση, τον κήπο. Έτσι μετατίθεται το όριο ανάμεσα σε ιδιωτικό και δημόσιο, από το περίγραμμα του κτίσματος στα όρια του οικοπέδου. Με αυτό τον τρόπο, η διαχείριση αυτού του ορίου αφήνεται στη κρίση του χρήστη, ο οποίος ανάλογα με τις ανάγκες του και τις κλιματικές συνθήκες, μπορεί να τη μεταβάλλει. Συνεπώς, κοιτώντας συνολικά το έργο του αρχιτέκτονα, μπορούμε να διακρίνουμε ότι αυτά τα διαφορετικά μορφολογικά αποτελέσματα στα κελύφη των κτιρίων του, είτε είναι οικιστικά είτε δημόσια, μας οδηγούν στην ομαδοποίηση κάποιων παραδειγμάτων με κοινά χαρακτηριστικά στον σχεδιασμό της σχέσης του μέσα-έξω.

Το λευκό χρώμα

_95

Λευκή λιθοδομή στο εσωτερικό, Κατοικία στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης

_96

ό. π., Δημήτρης Φιλιππίδης.

67 Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη

Ξενοδοχείο Αμαλία στην Ολυμπία, Νίκος Βαλσαμάκης

Το λευκό στην αρχιτεκτονική του Βαλσαμάκη χρησιμοποιείται ως αντιστάθμισμα σε ένα πληθωρισμό χρωματικό, τονικό, οπτικών διαβαθμίσεων. Οι τρεις κύριες ιδιότητες του λευκού, υγιεινή, κάθαρση, φως, του δίνουν τη δυνατότητα να αποστασιοποιεί τις μορφές. Παράλληλα συνδέεται με τον κλασικισμό με την έννοια του «ακόσμητου» και κατ’ απομίμηση των αρχαίων, απογυμνωμένων ερειπίων. Αλλά και με την φωτογενή «λαϊκή» αρχιτεκτονική του Αιγαίου, με τα αλλεπάλληλα στρώματα ασβέστη και με την ίδια λογική με τους πάλλευκους όγκους του Μοντέρνου Κινήματος. Επίσης το λευκό δηλώνει την απουσία ή την άρνηση του χρώματος. Το λευκό λειτουργεί εναλλακτικά με το μαύρο, τη σκιά δηλαδή, που είναι δηλωτικό του όγκου. Τα δύο αυτά μη-χρώματα συνεργάζονται, ως συμπληρωματικά στην αρχιτεκτονική και η σχέση τους αποκαλύπτει την ογκοπλαστική διάταξη81.

ΕΠΙΡΡΟΕΣ Για τον έλληνα αρχιτέκτονα, θα ήταν δυνατόν να επιχειρηθούν ερμηνείες που να επισημαίνουν «αναφορές» και «αναλογίες» με την ξένη εμπειρία. Με την έννοια αυτή, φαίνεται ότι το έργο του ύστερου Βαλσαμάκη βρίσκεται σε μια ιδεατή σχέση με το κλασικό ελληνικό αίσθημα και τη συγκρατημένη αριστοκρατική ηρεμία της αρχιτεκτονικής του Gunnar Asplund82. Το περιεχόμενο όμως των τελευταίων σχεδιαστικών προτάσεων του, θα πρέπει καταρχήν να αναζητηθεί μέσα στην ελληνική παράδοση, γιατί ακριβώς αυτή το εμπνέει και το διαμορφώνει. Συνολικά, η ανώνυμη κτιριακή παράδοση αλλά και ο νεοκλασικισμός και το μοντέρνο συνυπάρχουν και εξισορροπούνται με θαυμαστή επιδεξιότητα σε ένα έργο, που ταυτόχρονα παραμένει έξω από αξιολογικές κριτικές κατηγορίες.

Ο Βαλσαμάκης ανήκει σε μια γενιά που σπάει τα καλούπια. Η εκφραστική αυτή ελευθερία όμως, αποκτά χρησιμότητα μόνο όταν έρχεται να συνδεθεί με την αυστηρή υποταγή στις αρχές του κλασικισμού ,πρόκειται δηλαδή για ελευθερία σε συνδυασμό με οργανωτική τάξη, με την πειθαρχία σε ένα ολιστικό σύστημα σχέσεων-αναλογιών και κωδικοποιήσεων που οδηγούν σε μια παραγωγή βασισμένη στη συνδυαστική τέχνη, δηλαδή τον κανόνα. Στο άμεσο περιβάλλον, επιρροή αποτελεί η έκθεση του αρχιτέκτονα στα ελληνικά παραδείγματα, από μοντέρνους έλληνες αρχιτέκτονες του ’30 που δρούσαν σε Ελλάδα και εξωτερικό, πριν την μεταπολεμική ανάπτυξη. Σε αυτή την εξερεύνηση για ανάλογα παραδείγματα από το εξωτερικό, βοήθησαν και τα ταξίδια που έκανε μάλλον για την επιβεβαίωση θέσεων που είχε ήδη διαμορφώσει ο ίδιος.

97_

Περίπτερο στη Βαρκελώνη, Mies van der Rohe

98_

Κατοικία στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης

Εκτενής αναφορά έχει γίνει σε πολλά παραδείγματα από το έργο του Βαλσαμάκη, για το ρόλο που έπαιξαν οι εξελίξεις στο εξωτερικό, το Μοντέρνο κίνημα και ειδικότερα σημαντικοί χαρακτήρες της διεθνής σκηνής όπως ο 82 O Έρικ Γκούναρ Ασπλούντ γεννήθηκε στις 22 Σεπτεμβρίου του 1885 και πέθανε 20 Οκτωβρίου του 1940, στη Στοκχόλμη. Ήταν ένας διεθνώς αναγνωρισμένος Σουηδός αρχιτέκτονας και καθηγητής. Η παρουσία του παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της σκανδιναβικής αρχιτεκτονικής στο Μεσοπόλεμο και η δουλειά του έχει επηρεάσει αρχιτέκτονες και σχεδιαστές όπως τους Alvar Aalto, Erik Bryggman, Arne Jacobsen, Jorn Utzon. Αυτό που είχε κοινό με άλλους αρχιτέκτονες της γενιάς του στη Σκανδιναβία, είναι ότι ξεκίνησαν με κλασσική εκπαίδευση και σχεδίαζαν αρχικά σ’ ένα Σκανδιναβικό νεοκλασικό στυλ πριν μεταβούν στο Μοντέρνο. Μερικά από τα πιο γνωστά του έργα είναι Δημόσια Βιβλιοθήκη της Στοκχόλμης, η διεθνής έκθεση της Στοκχόλμης και το Νεκροταφείο του δάσους στο Sandsborg . Οι πληροφορίες προέρχονται από την ιστοσελίδα της Wikipedia.

Mies van der Rohe. Σημαντικός παράγοντας για την κατανόηση του έργου του Βαλσαμάκη είναι η εμβάθυνση στις αρχές και στους κανόνες του νεοκλασικισμού. Ο Mies αποτελεί τη γέφυρα με τον ευρωπαϊκό νεοκλασικισμό.

_99

Ο ελληνικός νεοκλασικισμός εισάγει στον Βαλσαμάκη ενώ ο Βαλσαμάκης εισάγει τον Mies και μετατρέπεται σε κύριο προάγγελό του στην Ελλάδα. Ο Βαλσαμάκης όπως και όλοι οι «νέοι μοντέρνοι» αρχιτέκτονες του ’60, έχτιζαν κυριολεκτικά πάνω στο νεοκλασικό βάθρο, το μνημειακό και λαϊκό χτισμένο σώμα που άφησε πίσω του ο 19ος αιώνας στην Ελλάδα.

Περίπτερο Εθνικής Τράπεζας στην έκθεση Θεσσαλονίκης , Νίκος Βαλσαμάκης _100

Farnsworth House, Mies van de Rohe

_101

Με αυτήν την έννοια, ο ρομαντισμός και ο κλασικισμός συναιρούνται στο έργο του Βαλσαμάκη. Ο ισχυρισμός αυτός προκύπτει αν κοιτάξουμε επιρροές όπως ο Σταμάτης Κλεάνθης, που εκπροσωπεί τον ρομαντισμό και έχει μαθητεύσει στον K.F. Schinkel, αλλά και ο Λύσσανδρος Καυταντζόγλου από τον οποίο έχουν περάσει πολλά στοιχεία του Palladio, και καθ’ όλη τη διάρκεια παραγωγής αρχιτεκτονικού έργου αλλά και γραπτού λόγου, μένει πιστός στις αξίες του κλασικισμού.

69 Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη

Crown Hall , Mies van de Rohe

Εξετάζοντας λοιπόν την αρχιτεκτονική του Mies, διακρίνουμε ορισμένα καίρια σημεία. Αυτά είναι: η άρνηση της αναίτιας αλλαγής ύφους ή λεξιλογίου, o υπαινιγμός ότι η αρχιτεκτονική είναι η αφηρημένη σύνθεση γραμμών και όγκων, το τέλειο φινίρισμα της σχολαστικά σχεδιασμένης κατασκευής, τα πολυτελή υλικά και το «κλασικό» design στην επίπλωση. Ο Έλληνας αρχιτέκτονας υιοθετεί αυτές τις κεφαλαιώδεις αρχές χωρίς εκπτώσεις. Στο μόνο σημείο στο οποίο διαφέρουν οι δύο αρχιτέκτονες είναι η σχέση με το χρόνο, καθώς ο Mies δηλώνει πως δε χρειάζεται να ανακαλύπτει μια νέα μορφή κάθε πρωί. Στη περίπτωση του Ν. Βαλσαμάκη η στάση είναι διαφορετική, εξαιτίας της ανάγκης να καλυφθεί το τεράστιο χάσμα ανάμεσα στην ελληνική υστέρηση και στην αρχιτεκτονική δημιουργία στα μεγάλα διεθνή κέντρα. Ο Mies παγιώνει ένα αιώνιο, πλατωνικό σύστημα, ενώ ο Βαλσαμάκης παραμένει ένας ακόρεστος, φιλοπερίεργος ερευνητής του αρχιτεκτονικού σύμπαντος, που το διαλύει για να το ανασυνθέσει. Έτσι, κινούνται και οι δύο με ίδιες αρχές αλλά με διαφορετική μέθοδο.

Επιπλέον, μια ακόμη σημαντική σύνδεση με την αρχιτεκτονική του Νίκου Βαλσαμάκη, είναι το έργο του Terragni 83, που εμπίπτει στην ίδια συντακτική κατηγορία. Δηλαδή, την επεξεργασία του μοντέρνου ιδιώματος, που εμπεριέχει τη μεταστροφή του από το μοντέρνο στο κλασικό. Επομένως, είναι η μινιμαλιστική δωρικότητα του Ν. Βαλσαμάκη, όπως και των Ιταλών ρασιοναλιστών και των κλασικιστών του ’30, η οποία φέρνει το κλασικό κοντά στο παραδοσιακό αλλά και στο μοντέρνο ιδίωμα. Όπως οι μορφές του Mies συγγενεύουν με αυτές του Schinkel, και αυτές του Le Corbusier με τον Palladio, έτσι και για τον Δ. Πικιώνη για παράδειγμα, το ανώνυμο γειτνιάζει με το μοντέρνο, λειτουργικά και αισθητικά.

Ο Βαλσαμάκης αφήνει ελεύθερα τον Mies να εκφραστεί στο έργο του και αυτό μας φανερώνεται από την μεταφορά του στον ελληνικό χώρο. Αναλυτικότερα, η οικία Perls (1911) του Mies και η πέτρινη κατοικία στην Παληάγιαννη του Ν. Βαλσαμάκη (1978) βρίσκονται μέσα στο πνεύμα της προαστιακής νεοκλασικής έπαυλης, ενώ η μελέτη για την κατοικία Kroller του Mies στη Χάγη (1911) και οι διαγωνισμοί για κτιριακά συγκροτήματα στη Λευκάδα (1988) και την Ολυμπία (1989) του Ν. Βαλσαμάκη συγγενεύουν με τον κλασικισμό του Schinkel.

102_

Casa del Fascio, Giuseppe Terragni

103_

Kazimir Malevich, Arkitekton, 1923

105_

Κατοικία Kroller, Mies van de Rohe

Οι μελέτες του Mies για εξοχικά σπίτια από τούβλο (1922-23) και οι εξοχικές κατοικίες στην Ανάβυσσο και το Ρίο (1961-63) του Ν. Βαλσαμάκη είναι ελεύθερες συνθέσεις οριζόντιων και κατακόρυφων στοιχείων σε ύφος De Stijl, ενώ οι κυβιστικές συνθέσεις του Mies στο μνημείο για τους Liebknecht και Luxemburg (1926) και τoυ Ν. Βαλσαμάκη στις κατοικίες στη Φιλοθέη (1971) και τον Σχοινιά (1975) είναι στο πνεύμα των τεκτονικών κατασκευών του Malevich. Οι κατοικίες στην Ανάβυσσο, το περίπτερο της Ε.Τ.Ε στη Δ.Ε.Θ. (1960) 84 και το υαλοπέτασμα του κτιρίου γραφείων στην Καπνικαρέα (1958) του Ν. Βαλσαμάκη εφαρμόζουν την αρχή της απόλυτης διαφάνειας, της οριζοντιότητας και του διαχωρισμού υποστυλωμάτων από τα στοιχεία πλήρωσης, 83 Σύμφωνα με τον Peter Eisenman το ενδιαφέρον στο έργο του Ιταλού Αρχιτέκτονα βρίσκεται στην επεξεργασία του συντακτικού ενός δεδομένου θέματος (του μοντέρνου), ενώ το έργο του Le Corbusier είναι ενδιαφέρον στο βαθμό που διακόπτει τη σχέση του με το παρελθόν και δημιουργεί μια νέα εννοιολογική βάση. 84 Με αυτό το έργο ο Βαλσαμάκης εισάγει απευθείας μια αρχετυπική κατασκευή του πρώιμου Mies: τον ορθογώνιο υπερυψωμένο επιμήκη όγκο με μεταλλικό εμφανή σκελετό, ως την τελευταία του λεπτομέρεια.

104_

Κατοικία Perls, Mies van de Rohe

όπως και το Farnsworth House, τα κτίρια IIT (1952), η Νέα Εθνική Πινακοθήκη στο Βερολίνο και οι ουρανοξύστες του Mies, αποτελώντας δείγματα ενός μοντέρνου μινιμαλισμού. Οι παραλλαγές αυτές των παραδειγμάτων από το εξωτερικό όμως, σε συνδυασμό με τη πάροδο του χρόνου αποτελούν εμπλουτισμούς και μεταθέσεις από το αρχικό μοτίβο και έτσι αναγνωρίζεται η αξία του δημιουργού Νίκου Βαλσαμάκη ως συνθέτη. Στα επόμενα χρόνια της δημιουργίας του Βαλσαμάκη δίνεται η εντύπωση πως απομακρύνεται από τις αρχές του Mies και επομένως από το Μοντέρνο, μέχρι αυτή να ανατραπεί με το σχεδιασμό της κατοικίας Ι. Παράσχη στο Πόρτο Χέλι (2000-02).

_106

The Edgar and Liliane Kaufmann Desert House, R. Neutral

_107

85 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 10-25.

71 Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη

Case Study House 22, R. Neutra

Ο Mies είναι το κοινό σημείο επαφής ανάμεσα στους νεότερους μοντέρνους αρχιτέκτονες στην Ελλάδα, τον Άρη Κωνσταντινίδη και τον Νίκο Βαλσαμάκη. Η τριπλή αυτή σχέση αχρηστεύει κάθε απόπειρα ανακάλυψης κοινού μεταξύ τους μορφολογικού λεξιλογίου. Στις ταυτότητες των εμπλεκομένων δεν αναγνωρίζεται τίποτα επιδερμικά κοινό καθώς η γενετική συγγένεια εκφράζεται με άλλους τρόπους, ακόμα ίσως ανεξακρίβωτους, αλλά υπαρκτούς. Έτσι, το κοινό σημείο μεταξύ τους θα πρέπει να αναζητηθεί στις αρχές του κλασικισμού, που είχαν πλήρως υιοθετηθεί από το Μοντέρνο Κίνημα και κυρίως από τον Mies. Από τη μία μεριά ο Βαλσαμάκης βασίζεται σε αρχές κλασικισμού, ενώ από την άλλη εμπνέει τους νεότερους έλληνες αρχιτέκτονες που κινούνται, έστω σε συντομογραφική διατύπωση, μεταξύ Ιαπωνίας της απόλυτης οικονομίας έκφρασης και ενός ακραία αφαιρετικού Mies. Στη τέχνη του Βαλσαμάκη τελικά συρράπτονται αυτές οι δύο οντότητες, ο κλασικισμός και ο μινιμαλισμός, και η τομή τους μπορεί να δείξει μόνο μπροστά προς το ανεξιχνίαστο μέλλον85.

5 ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΣΤΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ

ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΠΕΡΙΟΔΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ Η πορεία για τον Βαλσαμάκη, παρατηρώντας την αρχιτεκτονημένη συμπεριφορά του διαχρονικά, δεν ανταποκρίνεται σε ένα στατικό μοντέλο με καθαρούς «σταθμούς - ορόσημα». Αντίστροφα, προσφέρεται ως πεδίο υψηλής κινητικότητας, με βήματα που μπορεί να επαναλαμβάνονται αλλά με διαφορετική σειρά και με διαφορετικό τελικά αποτέλεσμα.

Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη μπορεί να ταξινομηθεί σε διαφορετικές περιόδους. Η πρώτη είναι η περίοδος του «διεθνούς στυλ», από το 1950 έως τις αρχές του 1960. Η δεύτερη, ενός λευκού κυβιστικού ύφους συνδυάζει το μοντέρνο με την κυκλαδίτικη παράδοση στις δεκαετίες 1960 και 1970. Η Τρίτη είναι η κλασική περίοδος από το 1980 μέχρι και τη δεκαετία του 1990. Ενώ, η Τέταρτη και η Πέμπτη διαρκούν από το 1990 μέχρι και σήμερα και ανταποκρίνονται σε διαφορετικούς χειρισμούς του κελύφους και ειδικότερα του σχεδιασμού των κουφωμάτων. Παράλληλα όμως, επιβεβαιώνουν την επιθυμία του αρχιτέκτονα για δημιουργία μορφών που συγγενεύουν με το μοντέρνο και τις κατοικίες του ’60, βασισμένες στη σύγχρονη τεχνολογία και τα υλικά της εποχής, αφού τώρα η κοινωνία τα αποδέχεται ευκολότερα σε σχέση με τότε.

σχηματοποιημένη-καθορισμένη οργάνωση χώρων, διατηρεί ακόμα τις ομοιότητες των χωρικών σχέσεων με την αρχική «ελεύθερη κάτοψη». Οι αλλαγές αυτές στην αισθητική των κτιρίων μπορεί να θεωρηθεί ότι, επιβάλλονται εν μέρει από την προσαρμογή στις δυνατότητες της κατασκευής στην Ελλάδα, στις κλιματικές συνθήκες και περισσότερο στις τοπικές κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες διαβίωσης, στις προτιμήσεις και τις συνήθειες των πελατών δηλαδή86. Εκτός από τις μεταβολές που παρατηρούνται στο έργο του αρχιτέκτονα, υπάρχουν και ορισμένες σταθερές που χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική του και της προσδίδουν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την ενότητα, αν όχι ως προς το ύφος αλλά κυρίως ως προς τη μέθοδο προσέγγισης87.

Παρατηρούμε λοιπόν, ότι στη διάρκεια αυτής της διαδρομής η αρχιτεκτονική του υφίστανται πολλές αλλαγές, οι οποίες ευθύνονται και για τον διαχωρισμό αυτών των περιόδων. Οι κυριότερες από αυτές είναι η αντικατάσταση της σύνθεσης, με οριζόντιες πλάκες και λεπτά φέροντα στοιχεία, από ένα «παιχνίδι» κυβικών όγκων, και κατόπιν από εμπλουτισμό αυτών των όγκων με κλασικά στοιχεία και κιονοστοιχίες. Αυτό συνοδεύεται με τη μείωση της επιφάνειας των ανοιγμάτων από τοίχους-υαλοστάσια σε ανοίγματα σε χτιστούς τοίχους, άλλοτε με ρυθμό και άλλοτε με μελετημένες ασυμμετρίες, που υπακούουν στο κάναβο της κάτοψης.Ένα ακόμη αντίκτυπο αυτής της λογικής είναι η σταδιακή εγκατάλειψη μιας κατασκευής προηγμένης τεχνολογίας και η βαθμιαία αποδοχή τοπικών κατασκευαστικών τεχνικών , δηλαδή τον σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα, σοβά και χρώμα. Έτσι, ο αρχιτέκτονας οδηγείται στην αναθεώρηση του ολικού σχεδιασμού για πιο ευέλικτες λύσεις και εξασφάλιση δυνατοτήτων προσαρμογής των εσωτερικών χώρων στις μεταβαλλόμενες ανάγκες του χρήστη. Παρ’ όλα αυτά, η εξέλιξη της κάτοψης προς μια

86 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα 26,1992, σελ. 60-138. 87 Βλέπε Κεφ. 3, Γενικά για το έργο του Ν. Βαλσαμάκη, λειτουργικότητα-πρόγραμμα, αφαιρετικότητα & γεωμετρικότητα.

5 Περίοδοι στο αρχιτεκτονικό έργο του Νίκου Βαλσαμάκη

1η ΠΕΡΙΟΔΟΣ

ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ

Η πρώτη περίοδος που σηματοδοτείται και με την αρχή της καριέρας του Νίκου Βαλσαμάκη, χαρακτηρίζεται από την αισιοδοξία της προσέγγισης του διεθνούς μοντέρνου, ενός αρχιτέκτονα που τολμά να αντιπαραθέσει το έργο του στις σύγχρονες εξελίξεις στην Ευρώπη και την Αμερική. Όσον αφορά τις κατοικίες, οι πιο χαρακτηριστικές αυτής της φιλοσοφίας είναι οι δύο κατοικίες στην Ανάβυσσο –Λαναρά και Παράσχη- και η κατοικία του ίδιου του αρχιτέκτονα στη Φιλοθέη. Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό που μας οδηγεί στην ομαδοποίηση αυτών των έργων, είναι η εξελιγμένη τεχνολογική κατασκευή για τα δεδομένα της εποχής, η οποία εμπνέεται ξεκάθαρα από τις αρχές και αντίστοιχα παραδείγματα του μοντέρνου κινήματος στο εξωτερικό. Συγκεκριμένα, το κατασκευαστικό σύστημα στα κτίρια αυτά διαφοροποιεί με σαφήνεια τον φέροντα σκελετό από τα στοιχεία πλήρωσης, χρησιμοποιώντας μεθόδους διαφορετικές από άλλα κτίρια κατοικίας που χτίζονται παράλληλα.

108_

Εξελιγμένη τεχνολογική κατασκευή, Κατοικία στη Φιλοθέη, Νίκος Βαλσαμάκης

109_

Λευκές λιθοδομές, Κατοικία Παράσχη στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης

110_

Χρήση πολυτελών υλικών, Κατοικία Λαναρά στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης

Στην αρχή της δεκαετίας του ’60 ο Βαλσαμάκης πειραματιζόταν με συγκεκριμένες αρχές στη παραγωγή μορφής. Σχεδίαζε με έμφαση σε προβόλους ελάχιστου πάχους, μεγάλες επιφάνειες γυαλιού ανάμεσά τους, τονίζοντας την οριζοντιότητα και δίχως ψηλά χωρίσματα στη κάτοψη. Βέβαια, για να μπορέσει να σταθεί μια τέτοια αρχιτεκτονική, χρειαζόταν άψογη τεχνική τελειότητα και χρήση πολυτελών υλικών, όπως ακριβώς τα εφάρμοζε ο Mies. Παρ’ όλες όμως τις σαφέστατες αναφορές στη μνημειακότητα του Mies, τα έργα του Βαλσαμάκη έχουν και μια ακόμη ειδοποιό διαφορά, την σύνδεση με το τοπίο. Εκτός από τους ημιυπαίθριους χώρους που δημιουργούνται από τους προβόλους οι οποίοι είναι άλλοτε συμπαγείς και άλλοτε διάτρητοι, τα ελεύθερα γραμμικά στοιχεία του Mies μετατρέπονται σε ογκώδεις λιθοδομές. Οι λιθοδομές αυτές, ασβεστώνονται για να δώσουν την αυθεντική εντύπωση ενός παραδοσιακού παλιού τοίχου που περνιέται τακτικά με ασβέστη, αποτελούν μια προσπάθεια αναφοράς σε ελληνικά σύμβολα88. Δηλαδή, ενώ φαινομενικά σε κάτοψη εκτελούν το ίδιο έργο, στην πραγματικότητα γίνονται ισχυρά στοιχεία που δημιουργούν κλειστά μέτωπα και «δένουν» το κτίσμα με τις κλίσεις του οικοπέδου. 88 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα, 1984, σελ. 356-362.

_113

_111

Το εσωτερικό οργανώνεται από την επίπλωση Κατοικία Λαναρά στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης

_112

Το γεγονός που καθιστά αυτά τα σπίτια σταθμούς στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής είναι η στιγμή στην οποία εισήγαγε αυτές τις μορφές στον ελληνικό χώρο ο αρχιτέκτονας. Σχετικά με τα 3 μοντέρνα σπίτια στην αρχιτεκτονική του Νίκου Βαλσαμάκη, ο Δημήτρης Φιλιππίδης, σε δοκίμιό του που δημοσιεύεται στα Αρχιτεκτονικά Θέματα του 2000, σχολιάζει τη σχέση τους με άλλα της εποχής, και πως αυτά παρουσιάζονται σε δημοσιεύσεις. Η παρουσίαση του σπιτιού του Βαλσαμάκη στην οδό Νιόβης 22 στην Αρχιτεκτονική («Σπίτι στην Φιλοθέη») συνέπεσε με τη δημοσίευση ενός εξοχικού σπιτιού του Κλ. Κραντονέλλη πάνω στη θάλασσα, που «είναι και φαίνεται χυτό και μονολιθικό». Όσο ο Κραντονέλλης πρόβαλε αυτή τη μυθική συνέχεια μέσα από τη λαϊκή τέχνη, άλλο τόσο ο Βαλσαμάκης πρόβαλε τη ρήξη με αυτή. Είχαν προηγηθεί επίσης, οι δημοσιεύσεις των δύο εξοχικών κατοικιών στην Ανάβυσσο -των Ι. Παράσχη και Γ. Λαναρά- και στον επίσημο κατάλογο έργων που ο ίδιος ο Βαλσαμάκης συνέταξε για το αφιέρωμα του στα Αρχιτεκτονικά Θέματα του 1992, αποδεικνύεται ότι τα τρία αυτά σπί-

Νυχτερινή λήψη από τη πισίνα, Κατοικία στη Φιλοθέη, Νίκος Βαλσαμάκης

_114

89 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26, 1992, σελ. 60-138.

83 1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

Καδράρισμα θέας, Κατοικία Λαναρά στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης

Χαρακτηριστική είναι επίσης, η τάση για προστασία του εσωτερικού από το δρόμο με χτιστούς τοίχους χωρίς ανοίγματα. Ενώ, ανοίγει προς τα μέσα, προς τον κήπο και τη θέα, με μεγάλες γυάλινες ενιαίες επιφάνειες. Η θέα πλαισιώνεται ανάμεσα σε δύο πλάκες από σκυρόδεμα – την οροφή και το δάπεδο- με μόνα διαμεσολαβητικά στοιχεία τα λεπτά μεταλλικά υποστυλώματα. Ο εσωτερικός χώρος του χωλ /καθιστικού/τραπεζαρίας οργανώνεται από την κινητή ή σταθερή επίπλωση. Το καθιστικό, συνήθως σε άξονα με την είσοδο, «κοιτάει» προς την κύρια θέα και τον κήπο, ενώ τα υπνοδωμάτια, συνήθως αποτελούν μια ξεχωριστή πτέρυγα που κοιτάει προς ένα περισσότερο ιδιωτικό τμήμα του υπαίθριου χώρου και η κουζίνα βρίσκεται δίπλα στην είσοδο. Οι τρεις αυτές ενότητες χώρων συνδέονται συνήθως μέσω ενός κεντρικού πυρήνα-δακτυλίου κίνησης και τις συναντάμε και στις τρεις κατοικίες. Παρατηρείται λοιπόν, ότι αφενός το σπίτι απομακρύνεται από τον δρόμο στο δικό του ειδυλλιακό περιβάλλον, με τοίχους που κρατούν μακριά τον ξένο, και αφετέρου ανοίγει το εσωτερικό του στον ξένο, που μόνο ως επισκέπτης μπορεί να συμμετάσχει στην καθημερινή ζωή του σπιτιού. Εμφανείς πρόδρομοι των κατοικιών αυτών της Αναβύσσου και της Φιλοθέης είναι το Barcelona Pavilion και το Farnsworth House του Mies, καθώς και τα κτίρια του R. Neutra στο Λος Άντζελες89.

τια είχαν την ίδια ημερομηνία έναρξης αλλά διαφορετική τερματισμού. Ήταν οπωσδήποτε σύγχρονα, δηλαδή μοντέρνα και ανεπανάληπτα. Μια πρόσθετη παρατήρηση για τον τρόπο που παρουσιάζονται οι κατοικίες της Αναβύσσου, είναι οι φωτογραφίες που έχουν τραβηχτεί όπου εμφανίζεται το σταθμευμένο αυτοκίνητο, του οποίου βλέπουμε τη μάσκα: είναι η γνωστή Jaguar του Βαλσαμάκη, αντικείμενο ύψιστης σημασίας για τον ίδιο, σύμβολο των προδιαγραμμένων στόχων του στην αρχιτεκτονική. Αντικατοπτρίζει το τέλειο και το άψογο μηχάνημα, με την ιδανική μορφή, την έκφραση πολυτέλειας, άνεσης και ενός αέρα καθολικής αποδοχής. Στην αντίστοιχη φωτογραφία στην κατοικία Λαναρά, η Jaguar είναι τοποθετημένη κάτω από το μεγάλο πρόβολο του καθιστικού. Όπως ο Le Corbusier τοποθετεί το αυτοκίνητο μπροστά στην έπαυλη της Garches για να φωτογραφηθεί, η Jaguar εδώ εκπροσωπεί τον ίδιο τον Βαλσαμάκη. Είναι το πορτραίτο του. Η ίδια, περίπου 30 χρόνια μετά παροπλισμένη πια, εξακολουθεί να τον αντικρίζει, τριγυρισμένη από αγριόχορτα, στο εξοχικό του σπίτι στο Πικέρμι90. Αυτά τα λόγια είναι αντιπροσωπευτικά για την αρχιτεκτονική του Νίκου Βαλσαμάκη και εκφράζουν πλήρως το έργο του. 84

Παράλληλα, και οι πολυκατοικίες της περιόδου αυτής παρουσιάζουν τα ίδια χαρακτηριστικά του μοντέρνου κινήματος, πειθαρχημένα μέσα στα όρια του αστικού οικοδομικού τετραγώνου και της συνεχούς δόμησης. Τα μέρη του κτιρίου -παράθυρα, μπαλκόνια, τοίχοι, υποστυλώματα, δοκοί- υποτάσσονται στο σύνολο, σε ένα γεωμετρικό κάναβο, αντίστοιχο με τα έργα των Ιταλών ρασιοναλιστών του Gruppo Sette στη δεκαετία του ’30 και του Θ. Βαλεντή στην Αθήνα. Οι οριζόντιες πλάκες, που στις προαστιακές επαύλεις βρίσκουν την πιο «ελεύθερη» μορφολόγησή τους, στις πολυκατοικίες και τα άλλα αστικά κτίρια πειθαρχούνται μέσα σε πλαίσια-κανάβους91.

115_

Villa Garches, Le Corbusier

116_

Κατοικία Λαναρά στην Ανάβυσσο, Νίκος Βαλσαμάκης

90 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νίκος Βαλσαμάκης. Δοκίμιο για το χρόνο με αφορμή μια βράβευση, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34, 2000, σελ. 44-50. 91 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26, 1992, σελ.60-138.

117_

Πολυκατοικία στη Βασ. Σοφίας 129, Νίκος Βαλσαμάκης

118_ Πολυκατοικία στα Εξάρχεια, Θ. Βαλεντής

Συνολικά, σε αυτή τη περίοδο παρατηρείται μια μεγάλη ποικιλία στη χρήση των υλικών με πιο διαδεδομένα τα φημισμένα υλικά του μοντερνισμού: το μέταλλο, το γυαλί, το οπλισμένο σκυρόδεμα και τις λευκές σοβαντισμένες επιφάνειες. Τα υλικά χρησιμοποιούνται με τέτοιο τρόπο ώστε να τονίζουν τη συγκεκριμένη ιδιότητά τους μέσα στο κατασκευαστικό σύστημα. Έτσι, οι εικονογραφικές εντυπώσεις προκύπτουν από την ανάδειξη της υφής των υλικών. Το δομικό σύστημα εκπληρώνει το όραμα ευελιξίας και λειτουργικότητας, επιτρέποντας τη δημιουργία μεγάλων ελεύθερων χώρων, στόχο που συναντάμε και στα μεταγενέστερα έργα του Βαλσαμάκη. Ο ελάχιστος στατικά επιτρεπτός αριθμός υποστυλωμάτων εξασφαλίζει τη δημιουργία των μεγαλύτερων δυνατών ενιαίων ορόφων. Αυτό εξασφάλιζε, την ελευθερία στα καθιστικά, που αποτελούν μαζί με τους εξώστες συνεχείς χώρους με ενδιάμεσα υαλοστάσια, να δημιουργούν την ψευδαίσθηση συνέχειας εσωτερικού και εξωτερικού χώρου, «οικίας» και «φύσης», μία σχέση που ήταν αντικείμενο εξέλιξης και αναζήτησης στην αρχιτεκτονική του Νίκου Βαλσαμάκη. Η αίσθηση αυτή μεγιστοποιείται από την εμπνευσμένη από τον Mies λιτή επίπλωση που οροθετεί περιοχές92. _119

Πολυκατοικία στη Βασ. Σοφίας 86, Νίκος Βαλσαμάκης

_120

85 1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

Πολυκατοικία στην οδό Σεμιτέλου, Νίκος Βαλσαμάκης

ό. π. , Ηλίας Κωνσταντόπουλος.

ΟΙΚΙΑ ΛΑΝΑΡΑ Χρονολογία: 1961(Μελέτη), 1963(Κατασκευή). Τοποθεσία: Σε λόφο πάνω από τον άξονα Αθηνών-Σουνίου. Εμβαδόν: 600m2 Πρόκειται για θερινή κατοικία τετραμελούς οικογένειας. Κεντρική ιδέα ήταν η δημιουργία ενός χώρου υποδοχής με απεριόριστη θέα στο Σαρωνικό. Το κτήριο είναι ένα γυάλινο στερεό που περιέχεται ανάμεσα σε λεπτές πλάκες, οι οποίες στηρίζονται σε λεπτά βαμμένα μεταλλικά υποστυλώματα. Η σχέση με το τοπίο δραματοποιείται με τη βοήθεια των λεπτών αυτών υποστυλωμάτων , καθώς η κατοικία μοιάζει να πετά πάνω από τους βράχους προς τη θάλασσα. Με διαμορφώσεις που ενσωματώνουν πράσινους χώρους, υπόστεγα και πέργκολες επιτυγχάνεται ποικιλία στους υπαίθριους χώρους, ενσωματώνοντας τη κλίση του οικοπέδου93. Υλικά: Ξύλινα μεγάλα συρόμενα κουφώματα, πέτρινοι αναλληματικοί τοίχοι , πλάκες-πρόβολοι από οπλισμένο σκυρόδεμα, λεπτά βαμμένα μεταλλικά υποστυλώματα. 86

93 Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26, 1992, σελ.62-63. Elias Constantopoulos, Nicos Valsamakis, 1950-83, 9H PUBLICATIONS, σελ. 26-29. Νίκος Βαλσαμάκης: Ο αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 46-55.

121_

Σκίτσα Νίκου Βαλσαμάκη

122_

Σκίτσο Νίκου Βαλσαμάκη της Νοτιοδυτικής όψης

123_

Νυχτερινή άποψη της Κατοικίας Λαναρά στην Ανάβυσσο

1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

_124 _125

_126 _127

ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ |

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΒΟΡΡΑΣ-ΝΟΤΟΣ

1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

ΚΑΤΟΨΗ

ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

_128

1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

_129

ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ |

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

93 1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

Οι μετρήσεις έγιναν με την ίδια χρωματική κλίμακα από το πρόγραμμα ECOTECT, σύμφωνα με το υπόμνημα οι τιμές (Wh) για κάθε μήνα διαφέρουν.

ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΜΒΑΔΟΥ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ |

ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 31,68 %

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 47,91 %

Το καλοκαίρι, τα ανοίγματα της κουζίνας δέχονται άμεση ηλιακή ακτινοβολία μόνο τις πρωϊνές ώρες (9-11 π.μ.), λόγω της κλίσης του λόφου όπου βρίσκεται η κατοικία. Το χειμώνα σε αυτήν την όψη, όπως και στη Βορειοδυτική ο ήλιος κατά κύριο λόγο δεν εισέρχεται στο εσωτερικό. Μόνο ένα κομμάτι των ανοιγμάτων της κουζίνας, όπως και του τοίχου των υπνοδωματίων αντίστοιχα, δέχεται άμεση ηλιακή ακτινοβολία το πρωϊ. Από το γεγονός αυτό, συμπεραίνουμε ότι για τη χρήση της κατοικίας και τη χειμερινή περίοδο, είναι αναγκαίο τα ανοίγματα να προστατεύονται, για την αποφυγή θερμικών απωλειών, αλλά και από τους βορειάδες. Το τελευταίο, συμβαίνει επιτυχώς, μόνο στο άνοιγμα της εισόδου, εξαιτίας του λόφου.

Κατά τη θερινή περίοδο, η προεξοχή της πλάκας προστατεύει τη πτέρυγα των υπνοδωματίων, εκτός από τις πρώτες πρωϊνές ώρες, που η θερμότητα είναι αμελητέα. Αντίστοιχα, ο ήλιος προσπίπτει στο εσωτερικό εξαιτίας του ανοίγματος του μπροστινού (εφαπτόμενο στη νοτιοδυτική όψη) υπνοδωματίου τις μεσημεριανές ώρες. Για τη χειμερινή περίοδο, αυτή η όψη ευνοείται περισσότερο από όλες. Σύμφωνα, με τη κλίση του ήλιου η συγκεκριμένη πλευρά της κατοικίας δέχεται ηλιακή ακτινοβολία καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας. Έτσι, τα ηλιακά κέρδη στο κεντρικό χώρο του σπιτιού, το καθιστικό, προέρχονται κυρίως από το νοτιοανατολικό άνοιγμα, αυτής της όψης.

ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 54,21 %

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 36,69 %

Από τις μετρήσεις τόσο της άμεσης ηλιακής ακτινοβολίας, όσο και του σκιασμού, προκύπτει ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα αυτής της όψης αποτελεί ο πέτρινος τοίχος, ο οποίος δέχεται άμεση ακτινοβολία κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια της ημέρας. Έτσι, αναπτύσσονται μεγάλες θερμοκρασίες, ειδικά στην επαφή του με τη πλάκα οροφής και προς το νοτιοανατολικότερο κομμάτι που δε σκιάζεται. Συμπεραίνουμε ότι η διαμονή στο συγκεκριμένο υπνοδωμάτιο, που έχει επαφή ο τοίχος, θα είναι αρκετά δυσάρεστη, καθώς ο νυχτερινός αερισμός δε θα ισοσταθμίζει την εκπομπή θερμότητας από τον πέτρινο τοίχο. Όσο αναφορά το κομμάτι του καθιστικού άμεση ακτινοβολία βλέπει το χώρο από τις 5 μμ. μέχρι τη Δύση του ήλιου. Τη κρίσιμη περίοδο για μια καλοκαιρινή ημέρα, που είναι οι μεσημβρινές ώρες, το εσωτερικό διατηρείται δροσερό, όμως για τις απογευματινές ώρες, η μεγάλη προεξοχή της πλάκας δεν είναι αρκετή να προστατέψει τον χώρο, ο οποίος θερμαίνεται, έστω και αμελητέα. Στην περίπτωση, που ο προσανατολισμός της όψης ήταν νότιος, ο πρόβολος θα λειτουργούσε άρτια καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας. Ενθαρρυντικό για τον αερισμό είναι το γεγονός της ύπαρξης των μεγάλων συρόμενων υαλοστασίων, που όταν είναι ανοιχτά ενοποιούν πλήρως τον εξωτερικό χώρο της βεράντας με τον εσωτερικό της κατοικίας. Το χειμώνα, ο πέτρινος τοίχος που το καλοκαίρι αποτελούσε πρόβλημα, τώρα λόγω της θερμοχωρητικότητάς του, αποτελεί το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της όψης. Ενώ στη γυάλινη όψη του καθιστικού που κοιτάει στη θέα, τα ηλιακά κέρδη είναι ελάχιστα για το χώρο, αλλά υπαρκτά. Αυτό συμβαίνει, επειδή ο άμεσος ηλιασμός διαρκεί λίγες ώρες (από τις 3μμ μέχρι τη δύση), και η ένταση της ηλιακής ακτινοβολίας είναι πολύ μικρότερη σε σχέση με το καλοκαίρι.

Τη θερινή περίοδο, ισχύει το ίδιο πρόβλημα με την νοτιοδυτική στο κομμάτι του καθιστικού. Δηλαδή, ο άμεσος ηλιασμός από τις 5μμ μέχρι τη Δύση. Επίσης, το χειμώνα παρουσιάζονται οι ίδιες ανάγκες με τη βορειοανατολική όψη, καθώς δεν υπάρχουν καθόλου ηλιακά κέρδη, και έτσι τα μεγάλα υαλοστάσια πρέπει να προστατεύονται. 95 1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ Στο τοπογραφικό, πρέπει να σημειωθεί ότι η ύπαρξη νερού –σε μορφή πισίνας- είναι αρκετά σημαντική, καθώς έχει τοποθετηθεί στο νότιο άκρο του οικοπέδου.

ντες94, αλλά και οι στεγασμένες με πέργκολα διαδρομές, που στις επόμενες κατοικίες του πλάθεται ακόμη πιο έντονα το στοιχείο αυτό.

Η φύτευση δεν έχει μελετηθεί με βάση τον ηλιασμό, αλλά όπως είναι φυσικό για την εποχή, με βάση την ιδιωτικότητα. Έτσι, συναντάμε την πιο πυκνή αλλά και ψηλή φύτευση στο νότιο κομμάτι του εξωτερικού χώρου, γύρω από τη πισίνα. Σε αυτή τη κατοικία, η οποία αποτελεί μία από τις πιο αξιόλογες εφαρμογές του μοντέρνου κινήματος στο τομέα της κατοικίας, τα αποτελέσματα από την ανάλυση και τις μετρήσεις δείχνουν, πως η συμπεριφορά του κελύφους ως προς τον ηλιασμό δεν είναι ιδιαίτερα προβληματική.

Το κυρίαρχο πρόβλημα της όσο αναφορά την άμεση ακτινοβολία είναι στο χώρο του καθιστικού, με τους πολυδημοσιευμένους προβόλους, οι οποίοι στη πράξη σε προστατεύουν πλήρως την κατοικία. Αυτό συμβαίνει, όπως αναφέρθηκε, λόγω προσανατολισμού, ο οποίος είναι νοτιοδυτικός και όχι νότιος. Εάν δηλαδή τα ανοίγματα αυτά κοίταζαν στο νότο, η οριζόντια προεξοχή της πλάκας θα λειτουργούσε άρτια για ηλιοπροστασία. Ωστόσο, για τη συμπεριφορά της κατοικίας τους χειμερινούς μήνες δε χρειάζεται να εστιάσουμε, εάν υποθέσουμε ότι η χρήση της γίνεται κατά τους θερινούς μήνες ως κατοικία διακοπών. Αποδεικνύεται λοιπόν, ότι η βιοκλιματική σκέψη πρακτικά υπάρχει αλλά ο προσανατολισμός προς τη θέα υπερτερεί. Υπάρχει δηλαδή, μια άλλου είδους αντίληψη που συνυπάρχει με τη θέληση για πρωτοπορία στη μορφή, με βάση την εξέλιξη της τεχνολογίας και τις διεθνείς επιρροές. Αυτό επαληθεύεται με το σχεδιασμό διαφορετικών μήκων προβόλων στις όψεις της κατοικίας, αναγνωρίζοντας έτσι τις ανάγκες του κτηρίου σε αυτόν το τόπο. Σχεδιάζοντας ο Ν. Βαλσαμάκης το «γυάλινο κουτί» της κατοικίας Λαναρά, εμπειρικά προβλέπει και την ανάγκη για ηλιοπροστασία, σε συνδυασμό με την κατανομή των χώρων και κατ’ επέκταση της χρήσης τους. Επιπλέον, με στόχο την επεξεργασία των χώρων για ζωή στην ύπαιθρο δικαιολογούνται άμεσα οι μεγάλες βερά94 Στη δεκαετία του ’60, αλλά και στην αρχιτεκτονική του Βαλσαμάκη κυριαρχεί το ιδεώδες ότι οι άνθρωποι ζούσαν και απολάμβαναν τη φύση και το κήπο καθισμένοι στις πλακόστρωτες βεράντες τους, χωρίς να υπάρχει ανάγκη να βρίσκονται μέσα σε αυτόν.

1η Περίοδος- Επιρροές Μοντέρνου Κινήματος

ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΙΟΥΝΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ

2η ΠΕΡΙΟΔΟΣ

ΛΕΥΚΕΣ ΚΥΒΙΣΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΕΣΕΙΣ

Στη δεύτερη αυτή μεταβατική περίοδο, το τοπικό στοιχείο υπερισχύει του μοντέρνου. Ο Νίκος Βαλσαμάκης ανανεώνει τη σχεδιαστική πρακτική του, ενώ παράλληλα καταφέρνει να διατηρεί τη δική του αίσθηση του μέτρου. Επομένως, οι αρχές του διεθνούς στυλ και του Le Corbusier επαναπροσδιορίζονται και παίρνουν νέα μορφή που ανταποκρίνεται περισσότερο στην εποχή, τη τεχνογνωσία και στις κλιματικές συνθήκες της Ελλάδας. Το εξωτερικό αντιμετωπίζεται με μια πλαστικότητα με μεσογειακό χαρακτήρα και ο λευκός σοβάς λειτουργεί ως συνδετικό στοιχείο των κύριων στοιχείων της κατασκευής σε μια καθαρή στερεομετρία. Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αυτής της σχεδιαστικής αντιμετώπισης είναι η κατοικία Πρωτονοτάριου (1971-73), μια νέα έπαυλη στη Κηφισιά (1972-74) και μια εξοχική κατοικία στο Σούνιο (1974-76). Βέβαια τα στοιχεία αυτά, με το ξενοδοχείο «Αμαλία» στην Ολυμπία (1976-79) βρίσκουν την πληρέστερη έκφρασή τους95.

102

130_

Σε σχέση με το διεθνή χώρο, η αρχιτεκτονική του Ν. Βαλσαμάκη, συγγενεύει περισσότερο με τις «τεκτονικές» κατασκευές του Malevich, παρά με το ύφος του Mies και του Neutra. Το γεγονός, ότι αυτή η μοντέρνα τεχνοτροπία των κατοικιών του ΄60, κατασκευαστικά την εποχή εκείνη δε μπορούσε να υποστηριχθεί για πολύ, συνέβαλλε στη δημιουργία νέων πιο οικονομικών και ορθολογικών παραδοχών σχεδιασμού. Συγκεκριμένα, ο αρχιτέκτων στρέφεται στη χρήση του οπλισμένου σκυροδέματος ως φέροντα σκελετό και τους σοβατισμένους τοίχους από τούβλα για πλήρωση, αντί των λεπτών μεταλλικών υποστυλωμάτων που περιτριγυρίζονται από συρόμενα ανοίγματα.

Ξενοδοχείο Αμαλία στους Δελφούς

132_

131_

Malevich’s Tektonik, Zaha Hadid

Κατοικία στο Σούνιο, Νίκος Βαλσαμάκης

Οι συνθέσεις αυτής της δεκαπενταετίας ανταποκρίνονται σε ιδιωτικά έργα κατοίκησης, είτε προαστιακές και παραθεριστικές κατοικίες, είτε ξενοδοχειακές μονάδες. Το ύφος του Νίκου Βαλσαμάκη αντικατοπτρίζεται με γεωμετρικούς όγκους που αποτελούν λευκές κυβιστικές συνθέσεις, οι οποίες αποκαλύπτουν την εσωτερική οργάνωση των χώρων. Σε αντίθεση με τις κατοικίες της προηγούμενης περιόδου, όπου η επίπλωση και η κίνηση όριζε τους χώρους, εδώ οι χρήσεις αποκτούν σαφή χωρίσματα και όρια. Αν και η οργάνωση και η κατανομή των δραστηριοτήτων, συνεχίζει να ακολουθεί το πρότυπο των ελεύθερων κατόψεων –χώροι διημέρευσης, υπνοδωμάτια, 95 Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000.

133_

Κάτοψη ξενοδοχείου Αμαλία στην Ολυμπία, Νίκος Βαλσαμάκης

κουζίνα- με διαφορετικό προσανατολισμό και θέα, πλέον δίνεται περισσότερο έμφαση στο χώρο της εισόδου και της σκάλας που συνδέει τον όροφο. Ενώ λοιπόν, παρατηρείται μια εσωστρέφεια στον τρόπο ζωής, ο προσανατολισμός τόσο του καθιστικού όσο και των υπνοδωματίων συνεχίζει να είναι προς τον κήπο και τη θέα96. Στα κελύφη των κτιρίων αυτής της περιόδου, με τις λαξευτές λιθοδομές , αρμολογημένες ή ασβεστωμένες, τις στέγες επίπεδες ή με κλίση, το αποτέλεσμα περισσότερο ή λιγότερο «αγροτικό», επιβεβαιώνει την απομάκρυνση από το γυάλινο στερεό που περιέχεται ανάμεσα στους λεπτούς προβόλους. Το ευαίσθητα επεξεργασμένο εσωτερικό, με σκοπό να προβλέψει τις ανάγκες των χρηστών με σαφήνεια στο βάθος χρόνου πλάθεται σε διαφορετικά επίπεδα, αλληλοδιεισδύσεις χώρων και υπολογισμένες εντυπώσεις και φυγές, συνθέτοντας ένα αξιόλογο έργο που ο αρχιτέκτονας συνεχώς εξελίσσει97.

_134

96 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26, 1992, σελ. 60-69. 97 Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, 1984, Αθήνα, σελ. 356-361.

Το εσωτερικό πλάθεται σε διαφορετικά επίπεδα, Κατοικία Καββαδά Νίκος Βαλσαμάκης

_135

98 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26, 1992, σελ. 60-69.

103 2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

Λαξευτές λιθοδομές, Οικία Πρωτονοτάριου, Νίκος Βαλσαμάκης

Σημαντική θέση κατέχει επίσης, ο ενδιάμεσος χώρος του «μέσα» και του «έξω». Έτσι σε αυτά τα κτίρια ο Ν. Βαλσαμάκης ερευνά τη σχέση αυτή δημιουργώντας στην αυλή στεγασμένους ημιυπαίθριους , που έχουν επιρροές από τις αρχαίες ελληνικές κατοικίες, τις αυλές των σπιτιών της Πλάκας και τις νεοκλασικές επαύλεις του 19ου αιώνα98.

ΟΙΚΙΑ ΠΡΩΤΟΝΟΤΑΡΙΟΥ Χρονολογία: 1971(Μελέτη), 1973(Κατασκευή) Τοποθεσία: Φιλοθέη Πρόκειται για τη μόνιμη κατοικία μιας οικογένειας με δύο παιδιά, όπου το στοιχείο της ιδιωτικότητας είναι αρκετά τονισμένο. Οι πέτρινοι τοίχοι αποκλείουν το εσωτερικό του σπιτιού από το δρόμο και οι κύριοι χώροι είναι στραμμένοι προς τον κήπο ο οποίος διαμορφώθηκε στο πίσω μέρος του οικοπέδου, ενώ προς τη πλευρά του δρόμου τοποθετήθηκαν οι βοηθητικοί χώροι. Η όψη προς το δρόμο αποτελεί μια λιτή σύνθεση συμπαγών γεωμετρικών όγκων με μόνο άνοιγμα την κύρια είσοδο του σπιτιού99. Επιπλέον, σε αυτή την όψη βρίσκεται και μια μεγάλη τζαμαρία στο χώρο της τραπεζαρίας, η οποία αποτελεί και το μοναδικό άνοιγμα που βοηθά στο διαμπερή αερισμό, ενώ παράλληλα κρύβεται πίσω από τη φύτευση, καθώς βρίσκεται στη πλευρά του δρόμου, δίνοντας με αυτό τον τρόπο διπλό προσανατολισμό και θέα στους χώρους υποδοχής.

Παρατηρείται λοιπόν, ένα παιχνίδι στα επίπεδα των χώρων και μια διαβάθμιση εκμεταλλευόμενη τη κλίση του οικοπέδου. Επίσης, η εξωτερική μορφή της κατοικίας έχει προκύψει από την αντανάκλαση της εσωτερικής οργάνωσης των χώρων, χαρακτηριστικό των κατοικιών αυτής της νοοτροπίας όπως έχει ήδη αναφερθεί . Ο φέρων σκελετός και τα στοιχεία πλήρωσης δεν διαφοροποιούνται όπως σε έργα άλλων ελλήνων αρχιτεκτόνων που δρουν εκείνη την εποχή, αλλά σοβαντίζονται και βάφονται λευκά ως ενιαίες επιφάνειες101. Υλικά: Άγριος λευκός σοβάς, Αρμολογημένη λιθοδομή, πλάκες Καρύστου, κουφώματα από ξύλο «νιαγκόν».

104

Όπως αναφέρει και ο ίδιος ο Νίκος Βαλσαμάκης σε συνομιλία που είχα προσωπικά μαζί του, η ιδέα εδώ ήταν μία πολύ κλειστή κατοικία, δεν υπήρχε το ενδιαφέρον να αναδειχθεί η βίλλα από το δρόμο, παρέμενε κλειστή προς τη φασαρία. Η μετάβαση από τη μία μορφολογικά λύση στην επόμενη, δημιουργώντας διαφορετικά στυλ, γινόταν λόγω της ύπαρξης πολλών ιδεών, οι οποίες σε συνδυασμό με τους πελάτες και τις απαιτήσεις τους αποκτούσαν μορφή. Έτσι και σε αυτή τη κατοικία, έχει σχεδιάσει τους χώρους από την είσοδο μέχρι και τα δωμάτια, σκεπτόμενος τις κινήσεις που θα κάνει ένας επισκέπτης, από τη στιγμή δηλαδή που θα μπει μέσα στο σπίτι και θα αφήσει το παλτό του, μέχρι τη στιγμή που θα καθίσει. Τα υπνοδωμάτια είναι υπερυψωμένα για να αφήνουν όσο το δυνατόν ελεύθερο το χώρο του κήπου και συγχρόνως προσδίδουν μεγαλύτερη σπουδαιότητα στο χώρο της εισόδου. Σε άμεση επαφή με το κήπο βρίσκεται το καθιστικό, ενώ οι βοηθητικοί χώροι τοποθετούνται σε ενδιάμεση στάθμη100. 99

Elias Constantopoulos, Nicos Valsamakis, 1950-83, 9H PUBLICATIONS, σελ. 48-49.

100 Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 82-84.

101

Ό. π. , Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων.

_137

_138 _139 2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

_136 105

ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ |

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

106

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΒΟΡΡΑΣ-ΝΟΤΟΣ

2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

ΚΑΤΟΨΗ

107

ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΘΙΣΤΙΚΟΥ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

108

_140

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΙΣΟΔΟ

2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

109

_141

ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ |

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΝΟΤΙΑ ΟΨΗ

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

110

ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

ΒΟΡΕΙΑ ΟΨΗ

111 2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

ΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΜΒΑΔΟΥ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ |

112

ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

NOTIA ΟΨΗ

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 50,73 %

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 12,69 %

Η νότια όψη κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού λειτουργεί αρκετά καλά με τον ηλιασμό. Τα οριζόντια στέγαστρα, που υπάρχουν ως προεξοχές στη πλάκα δεν αφήνουν την ηλιακή ακτινοβολία να εισχωρήσει στους εσωτερικούς χώρους. Ειδικά ο χώρος του γραφείου με τη μεγάλη προεξοχή της πλάκας των υπνοδωματίων στον όροφο, θεωρείται να είναι ο πιο δροσερός του σπιτιού. Βέβαια, στη περίπτωση αυτή ενώ ο φυσικός φωτισμός δεν εξασφαλίζεται, δεν αποτελεί πρόβλημα αφού ο χώρος αυτός δε χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο τη διάρκεια της ημέρας. Κατά τους χειμερινούς μήνες, και με βάση τις μετρήσεις στο χειμερινό ηλιοστάσιο, τα μεγαλύτερα ποσά ακτινοβολίας τα δέχεται το κομμάτι της όψης των υπνοδωματίων. Σημαντικό επίσης στοιχείο όπως επιβεβαιώνεται και από την ανάλυση σκιασμού, είναι το μεγάλο υαλοστάσιο του καθιστικού, που επιτρέπει τη συλλογή ηλιακών κερδών. Το μεγαλύτερο πρόβλημα εντοπίζεται στο ισόγειο, στο κομμάτι των γραφείων που δεν έχουν καθόλου άμεση ακτινοβολία. Όπως είναι φυσικό, κάτω από αυτή τη μεγάλη προεξοχή πλάκας, το μεγαλύτερο πλεονέκτημα για τους θερινούς μήνες μετατρέπεται σε μειονέκτημα κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Τέλος προσοχή πρέπει να δωθεί στη φύτευση μπροστά σε αυτή την όψη, η οποία για να συνεισφέρει στη βιοκλιματική συμπεριφορά του κτιρίου θα έπρεπε να είναι φυλλοβόλα.

Γεγονός είναι ότι στην Ανατολική όπως και στη Δυτική όψη δεν υπάρχει κάποια μέριμνα για ηλιοπροστασία, το καλοκαίρι. Επομένως, στην Ανατολική πλευρά, αναπτύσσονται μεγαλύτερες θερμοκρασίες εφόσον εκτίθεται περισσότερες ώρες στην ηλιακή ακτινοβολία. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι στους χώρους διημέρευσης στο ισόγειο, το μοναδικό άνοιγμα σε αυτή τη πλευρά είναι το παράθυρο της κουζίνας, το οποίο βρίσκεται και σε εσοχή. Τη χειμερινή περίοδο, τα ηλιακά κέρδη από την Ανατολική και Δυτική όψη δεν είναι σημαντικά, όσο το γεγονός ότι η ύπαρξη ελάχιστων και μικρών ανοιγμάτων βοηθά στη μείωση της ύπαρξης θερμογεφυρών, άρα και απώλειας ενέργειας.

ΒΟΡΕΙΑ ΟΨΗ

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 9,97 %

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 16,25 %

Το καλοκαίρι, τα ανοίγματα που βλέπει ο δυτικός ήλιος εκτός των υπνοδωματίων στον όροφο, έχουν το μικρότερο εμβαδό σε σύγκριση με τα υπόλοιπα του κτηρίου. Αν λάβουμε επίσης υπόψη τα όρια του οικοπέδου και τα κτίσματα που έχουν αναπτυχθεί, δηλαδή την κοντινή απόσταση που έχουν αυτά σε σχέση με τις όψεις, τότε συμπεραίνουμε ότι ο σκιασμός αυτός είναι επαρκής. Το πλεονέκτημα αυτό βέβαια, δεν ίσχυε απαραίτητα την εποχή που σχεδιάστηκε η κατοικία.

Στη βόρεια όψη, τη θερινή περίοδο μεγάλη ποσότητα ακτινοβολίας δέχεται το κομμάτι της όψης που είναι κοντά στη πλάκα της οροφής, όπου και αναπτύσσονται μεγάλες θερμοκρασίες. Στο υπόλοιπο τμήμα, λόγω προσανατολισμού τα επίπεδα ακτινοβολίας είναι χαμηλά. Το μοναδικό άνοιγμα της όψης, που βρίσκεται στη τραπεζαρία με τη πλούσια φύτευση να το κρύβει από το δρόμο, λειτουργεί αρκετά θετικά για τον αερισμό. Όσο αναφορά τη συμπεριφορά της όψης αυτής το χειμώνα, το γεγονός ότι δεν υπάρχουν ανοίγματα, συμβάλλει στην αποφυγή απώλειας ενέργειας, αλλά και στη προστασία από τους βορειάδες.

113 2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

ΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΕΛΥΦΟΥΣ Συνεπώς, παρατηρώντας την συμπεριφορά του κελύφους συμπεραίνουμε ότι η κατοικία Πρωτονοτάριου λειτουργεί καλύτερα από τη μελέτη του προηγούμενου παραδείγματος. Βέβαια, σε αυτή τη περίπτωση που πρόκειται για κύρια κατοικία, είναι εξίσου σημαντική και η απόδοση στους χειμερινούς μήνες. Είναι επίσης γνωστό, πως για τα κτίρια κατοικιών πρέπει να αποφεύγεται ο άξονας ανατολή-δύση, μιας και ο ήλιος μπαίνει απευθείας στον εσωτερικό χώρο προκαλώντας θάμβωση, και επομένως δημιουργούνται δυσάρεστες συνθήκες οπτικής άνεσης. Στη κατοικία αυτή, ο στόχος αυτός έχει επιτευχθεί σε ικανοποιητικό βαθμό στο επίπεδο του ισογείου που δεν υπάρχουν μεγάλα ανοίγματα (Δύση) ή και καθόλου (Ανατολή). Στον όροφο όμως, τα παράθυρα σε αυτή τη διεύθυνση των υπνοδωματίων, χωρίς κάποια κάθετη προστασία για το καλοκαίρι είναι προβληματικά, μιας και λόγω ύψους δεν έχουν κάποιο άλλο ιδιαίτερα λειτουργικό φίλτρο, π.χ. από το περιβάλλοντα χώρο.

114

Εκτός από τα παραπάνω, το επόμενο προβληματικό σημείο ως προς τους χειμερινούς μήνες αποτελεί η μεγάλη προεξοχή του ορόφου για τη πρόσοψη των γραφείων. Λόγω του μεγάλου μήκους, δεν υπάρχουν ηλιακά κέρδη και επαρκής φυσικός φωτισμός. Παρ’ όλα αυτά, όπως αναφέρθηκε και στις αναλύσεις η χρήση του χώρου καθιστά τα θέματα αυτά αμελητέα. Ως προς την κατανομή των χώρων οι βοηθητικοί χώροι έχουν τοποθετηθεί στο βορρά, γεγονός εξαιρετικά θετικό, με κριτήριο την εποχή την οποία χτίστηκε η κατοικία. Έτσι σε αυτη τη κατοικία, ο Ν. Βαλσαμάκης έχει χειριστεί εξαιρετικά καλά, τον προσανατολισμό, που είναι το πρωταρχικό και πιο σημαντικό ζήτημασε ένα κτήριο. Η κατοικία, για λόγους ιδιωτικότητας αποκτά εσωστρέφεια και κλείνεται ερμητικά από τη βορεινή πλευρά και όπου δεν το κάνει το κέλυφος αυτό, το φροντίζει η φύτευση. Ενώ παράλληλα, ανοίγεται και αποκαλύπτεται προς το νότο, αξιοποιώντας εξαιρετικά το μεγαλύτερο άνοιγμα της κατοικίας στο καθιστικό, το οποίο όντας σε εσοχή έχει την απαραίτητη ηλιοπροστασία, και το χειμώνα αφήνει τις ακτίνες του ήλιου να ζεσταίνουν το χώρο.

Το μοναδικό στοιχείο που θυμίζει τις επιρροές του μοντέρνου «γυάλινου κουτιού» του προηγούμενου παραδείγματος, εδώ τοποθετείται σωστά. Χωρίς ωστόσο, αυτό να ισχύει στον ίδιο βαθμό για τα ογκοπλαστικά «παιχνίδια» τοποθέτησης του ορόφου.

115 2η Περίοδος- Λευκές Κυβιστικές Συνθέσεις

ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΧΕΙΜΕΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΑ ΠΛΕΥΡΑ

ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΙΟΥΝΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΑ ΠΛΕΥΡΑ

3η ΠΕΡΙΟΔΟΣ

ΡΟΥΣΤΙΚ ΥΦΟΣ

Αυτή η περίοδος αρχιτεκτονικής του Νίκου Βαλσαμάκη συμβαδίζει με τις εξελίξεις στην αρχιτεκτονική τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Όπως έχει αναλυθεί και στο δεύτερο κεφάλαιο, παρατηρείται μία στροφή προς τις παραδοσιακές αξίες και την νεοκλασική κληρονομιά που προέρχεται από τη κριτική που ασκείται στο μοντέρνο κίνημα τη περίοδο εκείνη, από τους νέους ρασιοναλιστές που προωθούν το πνεύμα του τόπου102. Ένα από τα πρώτα δείγματα είναι η οικία Καρακώστα, στην Κηφισιά. Σε αυτό το ύφος εντάσσονται και το ξενοδοχείο «Αμαλία» στο Ναύπλιο και το κτίριο της Τράπεζας Πίστεως στην Αθήνα.

120

Έτσι, με τα έργα της περιόδου αυτής, ολοκληρώνεται η απομάκρυνση από το μοντέρνο και ο πειραματισμός του αρχιτέκτονα πάνω σε διαφορετικές μεθόδους κατασκευής. Είναι εξαιρετικά σημαντική η αλλαγή του ύφους της αρχιτεκτονικής του Νίκου Βαλσαμάκη σε αυτό το σημείο στον ελληνικό χώρο, καθώς όπως έχει αναφερθεί αποτελεί ένα πρότυπο αρχιτέκτονα που κατάφερε να καθιερωθεί από τα πρώτα του βήματα, εξαιτίας των πρωτοποριακών μορφών που εισήγαγε, αντίστοιχων του εξωτερικού. Ενώ τώρα διαμορφώνεται ένα παραδοσιακό στυλ, με έναν λιτό και δωρικό νεοκλασικισμό. Διατυπώνει αντίθετη πορεία από την αναμενόμενη, ξεκινώντας από τις αναζητήσεις του μοντέρνου και καταλήγοντας σε ένα ύφος, ανάλογο της αθηναϊκής και γερμανικής νεοκλασικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα, εμπνευσμένης από τον Schinkel.

142_

Κάτοψη ξενοδοχείου Αμαλία στην Ολυμπία, Νίκος Βαλσαμάκης

143_

Κάτοψη ξενοδοχείου Αμαλία στην Ολυμπία, Νίκος Βαλσαμάκης

Η τόλμη του αρχιτέκτονα επιβεβαιώνεται και από τα σχόλια του Δημήτρη Φιλιππίδη στο βιβλίο του Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, πως ο Ν. Βαλσαμάκης στα πρώτα του βήματα δεν ακολούθησε τον δάσκαλό του Κ. Καψαμπέλη, διαλέγοντας έναν ριζικά διαφορετικό δρόμο, αποκόπτοντας κάθε σχέση με τα δημοφιλή ρουστίκ του τελευταίου, και ακολουθώντας τη μεταπολεμική αρχιτεκτονική της Ευρώπης και της Αμερικής103. Έτσι, μετά από την πραγματοποίηση των φιλοδοξιών του, φανερώνεται πως δε φοβάται να υλοποιήσει νέες ιδέες που αντιπαραβάλλονται με προηγούμενες δημιουργίες, οι οποίες, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τον κατέστησαν αναγνωρίσιμο. 102 Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Το έργο του Νίκου Βαλσαμάκη, Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26, 1992, σελ. 60-69. 103 295.

Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Μέλισσα,1984, Αθήνα, σελ. 289-

Ρυθμός των ανοιγμάτων στην όψη, Κατοικία Καρακώστα, Νίκος Βαλσαμάκης

_144

Συνολικά στα κτίρια αυτά, είναι εμφανής η αντίθεση με τις πρώτες συνθέσεις του αρχιτέκτονα. Τη θέση της ελεύθερης κάτοψης και της διαφάνειας έχει πάρει ο σαφής καθορισμός της οργάνωσης των χώρων, ο ρυθμός των ανοιγμάτων, το παιχνίδι κενού και πλήρους με υλικά που εμπνέονται από το κλασικισμό, προσδίδοντας σε άλλες περιπτώσεις γραφικότητα και σε άλλες κύρος και μνημειακότητα. Ο τονισμός της οριζοντιότητας στο κέλυφος της πρώτης περιόδου, και οι ασύμμετρες μορφές της δεύτερης, μεταλλάσσονται σε μελετημένες κυβιστικές συμμετρίες με κλειστά και αυστηρά μέτωπα. Δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην οργάνωση του εσωτερικού χώρου και τον μεγαλύτερο έλεγχο που αποκτά πλέον ο ιδιοκτήτης, εμπνεόμενος πάντα από τις ανάγκες του τελευταίου και τις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν την εποχή εκείνη. Χαρακτηριστικό αυτής της αρχιτεκτονικής είναι ο σχεδιασμός ενός πυρήνα, που συνήθως αποτελείται από το αίθριο ή την αυλή, γύρω από το οποίο οργανώνονται οι αίθουσες ή τα δωμάτια.

3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος

121

Μέγαρο Μελά, Ernst Ziller

_145

Νέο Θέατρο στο Βερολίνο, K. F. Schinkel

_146

ΟΙΚΙΑ ΚΑΡΑΚΩΣΤΑ Χρονολογία: 1977(Μελέτη), 1978(Κατασκευή) Τοποθεσία: Παλιαγιάννη, Κηφισιά

122

Πρόκειται για μια κατοικία, της οποίας είναι σημαντικό να σημειωθεί πως το ύφος και η διάταξη καθορίστηκε από την επιθυμία του ιδιοκτήτη να γίνει το σπίτι μια σύγχρονη και αυτάρκης αγροικία, την οποία θα είχε τη δυνατότητα να συμπληρώσει με εργαστήρια και κατοικίες προσωπικού. Το σπίτι χτίστηκε σε οικόπεδο, το οποίο είναι κτήμα δεκαπέντε στρεμμάτων, εκτός σχεδίου και συνορεύει με το κτήμα Συγγρού, Βορρέ, κ.λπ. Κεντρική ιδέα ήταν η δημιουργία εσωτερικών και εξωτερικών χώρων αλληλένδετων μεταξύ τους, έτσι ώστε η ζωή του σπιτιού να ξετυλίγεται μέσα και έξω. Η κατοικία οργανώνεται όπως φαίνεται και από τη κάτοψη, γύρω από μία εσωτερική αυλή. Οι χώροι γύρω από αυτήν , είναι κυρίως χώροι διημέρευσης, ενώ τα υπνοδωμάτια των παιδιών και ο ανεξάρτητος ξενώνας είναι από την άλλη. Στη νότια πλευρά, λόγω της κλίσης του εδάφους, δημιουργείται άλλο ένα χαμηλότερο, ισόγειο τμηματικά επίπεδο, όπου βρίσκονται το υπνοδωμάτιο των γονέων με το λουτρό και ένα μεγάλο εργαστήριο υφαντουργίας και ξυλουργικής. Ποικιλία ημιυπαίθριων με διαφορετικό προσανατολισμό και θέα, σε συνδυασμό με την εσωτερική αυλή προσφέρουν δυνατότητες ύπαρξης υπαίθριας ζωής κατά τη διάρκεια όλου του χρόνου. Τέλος, το κτίριο αυτό έχει κατασκευαστεί με το παραδοσιακό τρόπο των σπιτιών της Αττικής, χρησιμοποιώντας όμως την πιο σύγχρονη τεχνολογία της εποχής104. Υλικά: Πέτρινοι ανεπίχριστοι τοίχοι, ξύλινη στέγη με ζευκτά, βυζαντινά κεραμίδια, ξύλινα κουφώματα.

104 Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007.

3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος

_147 _148

_149 _150

123

ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ |

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

124

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΒΟΡΡΑΣ-ΝΟΤΟΣ

3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος

ΚΑΤΟΨΗ

125

ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΘΙΣΤΙΚΟΥ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

126

3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος

127

_151

ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ |

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

128

ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

129 3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος

ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ |

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΤΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΥΛΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ |

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

130

ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΚΑΤΟΨΗ ΑΝΟΙΧΤΩΝ ΧΩΡΩΝ

3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος

131

ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΜΒΑΔΟΥ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ |

132

ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

NOTIΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 16,76 %

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 25,18 %

Η εξωτερική όψη κατά τους θερινούς μήνες, εκτός από τη φύτευση που υπάρχει περιμετρικά του οικοπέδου, δε παρουσιάζει άλλα μέτρα προστασίας από τις ακτίνες του ήλιου. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, να δέχεται άμεση ακτινοβολία τις πρωινές ώρες (09:00-13:00) και έτσι να συγκεντρώνει υψηλά ποσά ηλιακής ακτινοβολίας (Μ.Ο. : 430 Wh). Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το επιφανειακό υλικό της όψης, το οποίο είναι η πέτρα, αποδίδει συνεχώς ανεπιθύμητη θερμότητα στο εσωτερικό του σπιτιού. Αντίστοιχα με το καλοκαίρι, η άμεση ακτινοβολία που δέχεται τόσο το εσωτερικό από τα ανοίγματα όσο και ολόκληρη η πέτρινη όψη, είναι πολύ σημαντική για τη χειμερινή περίοδο, καθώς από αυτή τη πλευρά εισρέει η περισσότερη ακτινοβολία.

Η μελέτη αυτής της όψης είναι αντιπροσωπευτική για τη κατοικίας, επειδή προστατεύεται στο μεγαλύτερο κομμάτι της από κιονοστοιχίες, ενώ παράλληλα υπάρχουν και εκτεθειμένα ανοίγματα στην άμεση ηλιακή ακτινοβολία. Έτσι, δίνεται η δυνατότητα να συγκρίνουμε εύκολα την εφαρμογή του συγκεκριμένου μορφολογικού στοιχείου, το οποίο αποτελεί και αφορμή επιλογής αυτής της κατοικίας ως αντικείμενο μελέτης. Παρατηρώντας τις μετρήσεις επομένως, διακρίνεται η μεγάλη διαφορά ποσοστών συγκέντρωσης της ηλιακής ακτινοβολίας στις περιοχές κάτω από το στέγαστρο της κιονοστοιχίας και σε αυτές που βρίσκονται εκτός. Το ευνοϊκό στοιχείο, στο κομμάτι του καθιστικού που βρίσκεται εκτεθειμένο είναι ότι ο εσωτερικός χώρος είναι διαμπερής, με την ύπαρξη ανοιγμάτων που κοιτούν στο patio της κατοικίας. Ενώ, το κομμάτι της όψης που αντιστοιχεί στα υπνοδωμάτια λόγω της αυξημένης έκθεσης (11:00-16:00), παρουσιάζει τη μεγαλύτερη ανάγκη για την εφαρμογή προστατευτικών μέτρων που δε λαμβάνονται από τον αρχιτέκτονα. Από τις εσωτερικές όψεις στο αίθριο, η νοτιοδυτική είναι αυτή που παρουσιάζει τη μεγαλύτερη ανάγκη για μελέτη. Αυτό συμβαίνει, καθώς είναι η μόνη που δε βρίσκεται σε εσοχή, να προστατεύεται από τις σχεδιασμένες κιονοστοιχίες. Επομένως, παρατηρούμε και εδώ αυξημένα ποσοστά ηλιακής ακτινοβολίας (Μ.Ο. 310 Wh), που όμως προέρχονται μόνο από τις πρωινές ώρες (08:00-10:00). Όμως, η τοποθέτηση βοηθητικών χώρων, που έχουν άμεση επαφή με την όψη αυτή, βοηθούν στην απαλοιφή του προβλήματος. Ακόμα και το χειμώνα η απόδοση της όψης είναι αρκετά καλή, καθώς συγκεντρώνονται μεγάλα ποσοστά ακτινοβολίας κυρίως στις περιοχές οι οποίες δε προστατεύονται από κάποιο στέγαστρο. Ακόμη και στις υπόλοιπες, τα ανοίγματα λαμβάνουν άμεση ακτινοβολία, λόγω του περιορισμένου μήκους του στεγάστρου.

ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 3,50 %

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 11,74 %

Σε αυτήν την όψη, όπως και στη Βορειοδυτική, δε παρουσιάζονται ιδιαίτερα προβλήματα, λόγω της κλίσης του ήλιου.

Σε αυτή την όψη για τη προστασία της το καλοκαίρι, παρατηρούμε ότι στο μοναδικό κομμάτι του κελύφους όπου δεν εφαρμόζεται η τυπική λύση της συγκεκριμένης μονοκατοικίας, ο αρχιτέκτονας δε τοποθετεί ανοίγματα, ενώ παράλληλα υπάρχει έντονη φύτευση στο οικόπεδο, καθώς από εκεί πραγματοποιείται η είσοδος. Επίσης, σημαντική είναι η θέση του ημιυπαίθριου χώρου στην ένωση της βορειοδυτικής και νοτιοδυτικής όψης, δίνοντας την ευκαιρία για εκτόνωση κυρίως κατά τις πρωινές ώρες του καλοκαιριού. Τη χειμερινή περίοδο, προσπίπτει ελάχιστη ηλιακή ακτινοβολία στην όψη, ιδιαίτερα κατά τις απογευματινές ώρες. Σημαντικό όμως είναι το γεγονός ότι την εποχή εκείνη, ο αρχιτέκτονας τοποθετεί ελάχιστα και μικρά ανοίγματα προς το Βορρά, τα οποία επικοινωνούν κατά κύριο λόγο, με βοηθητικούς χώρους και χώρους ανάσχεσης.

133 3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος

ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΕΛΥΦΟΥΣ Συμπεραίνουμε λοιπόν, πως η κατοικία Καρακώστα την εποχή που τη σχεδίασε ο Ν. Βαλσαμάκης, ακόμα και αν το ύφος της επηρεάστηκε από τις προτιμήσεις του πελάτη, τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της, σε συνδυασμό με τα πλεονεκτήματα της τοποθεσίας και του ελεύθερου οικοπέδου με φύτευση, δε παρουσιάζει ακραίες συμπεριφορές σε σχέση με τον ηλιασμό. Δεν αγνοείται παρ’ όλα αυτά, η ύπαρξη δύο προβληματικών περιοχών κατά τη θερινή περίοδο, στην νοτιοανατολική όψη και στη νοτιοδυτική του αίθριου, όπου λαμβάνουν την περισσότερη άμεση ακτινοβολία μέσα στη διάρκεια της ημέρας. Όμως αυτές ακριβώς οι περιοχές αποδίδουν και τη περισσότερη θερμότητα από τον ήλιο κατά τους χειμερινούς μήνες, γεγονός εξαιρετικά σημαντικό εφ’ όσον πρόκειται για μόνιμη κατοικία και όχι για θερινή, όπως η μελέτη της οικίας Λαναρά (1961).

134

Ο σχεδιασμός της εσωτερικής αυλής ως πυρήνα της κατοικίας, τη καθιστά ξεχωριστή, προσφέροντας διαμπερότητα και δίνοντας ευκαιρίες συνάθροισης, οι οποίες κατά ομολογία του αρχιτέκτονα αξιοποιούνται στο έπακρο από τους χρήστες. Η σημαντικότερη αρετή του αρχιτέκτονα στη συγκεκριμένη κατοικία, είναι η ποικιλία εναλλαγής ενός και μόνο μορφολογικού στοιχείου στο κέλυφος προς όλες τις πλευρές. Συγχρόνως, η κατανομή των χώρων είναι σωστή σε σχέση με το προσανατολισμό, και αυτό είναι το γεγονός που καθιστά τα μορφολογικά στοιχεία να έχουν καλή απόδοση. Επιπροσθέτως, τα ανοίγματα, όντας σχηματοποιημένα με έναν ρυθμό και εναρμονισμένα σε ένα συνολικό κάναβο, έρχονται σε αντίθεση με τις προηγούμενες συνθέσεις του αρχιτέκτονα, όπου στους κεντρικούς χώρους τοποθετούνταν μεγάλες τζαμαρίες, και έτσι τώρα περιορίζονται οι θερμικές απώλειες το χειμώνα. Για τους παραπάνω λόγους, αυτή η λύση είναι απόλυτα βιώσιμη γιατί μέσα από απλές κινήσεις, δημιουργεί χώρους με την ίδια ποιότητα, οι οποίοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις διαφορετικές εποχές του χρόνου, αναπτύσσοντας τη καθημερινή ζωή σε συνεχή επαφή με την ύπαιθρο και τη φύση.

135 3η Περίοδος-Ρουστίκ Ύφος

ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΧΕΙΜΕΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ

ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΙΟΥΝΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ

4η ΠΕΡΙΟΔΟΣ

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ

Μετά από τις μορφολογικές αναζητήσεις και πειραματισμούς σε υλικά και κατασκευαστικές μεθόδους που πραγματοποιεί ο αρχιτέκτονας, σε αυτή την ενότητα κτηρίων, είναι προφανές πλέον ότι επιστρέφει εν μέρει στο μοντερνισμό των πρώτων του έργων. Μόνο που αυτή τη φορά, εμπεριέχει όλη τη γνώση των επόμενων χρόνων, και τα δημιουργήματα αποτελούν την απόλυτη έκφραση του μινιμαλισμού σε συνδυασμό με τον κλασικισμό. Άλλωστε, από το πρώτο του έργο ο αρχιτέκτονας είχε επιδείξει μια εκπληκτική «ακαριαία ωριμότητα», όπως αναφέρει και ο Μέμος Φιλιππίδης το 2005, κάτι που κατά κανόνα αποκτιέται κανονικά στο δρόμο. Ωριμότητα σε αυτή τη περίπτωση, σημαίνει πως ο αρχιτέκτονας μελετά σε βάθος και ανασταίνει τις αξίες των προγόνων του, με στόχο να τους ξεπεράσει και να μεταλαμπαδεύσει τη γνώση στους επιγόνους του105.

140

Έτσι, ο Νίκος Βαλσαμάκης όπως έχει ήδη αναφερθεί, είναι ο κατ’ εξοχήν πρωτοπόρος όσο αφορά την ευαισθησία και τη προσωπική ερμηνεία της διεθνής μοντέρνας αισθητικής, που εισήγαγε ο Mies van der Rohe το 1920. Η ουσία της μινιμαλιστικής και εκφραστικής αρχιτεκτονικής του ήταν ήδη παρούσα από τη περίπτωση της θερινής κατοικίας Λαναρά στην Ανάβυσσο.

152_

Νυχτερινή άποψη της κατοικίας στη Βουλιαγμένη, Νίκος Βαλσαμάκης

153_

Κατοικία στη Κηφισιά, Νίκος Βαλσαμάκης

Παρατηρείται λοιπόν, πως η κατοικία στο Πόρτο Χέλι, σχεδιασμένη 40 χρόνια αργότερα εμφανίζει την ίδια αβίαστη ευκολία και το απίστευτα δυνατό πνεύμα. Άλλες χαρακτηριστικές κατοικίες είναι η κατοικία στη Βουλιαγμένη (1999) , η κατοικία στη Κηφισιά (2006), αλλά και μια επόμενη κατοικία στο Πόρτο Χέλι (2011). Συνθετικά στοιχεία, τα οποία είχαν πρωτοεμφανιστεί στις πρώτες του κατοικίες, τώρα επαναλαμβάνονται, εμφανώς εξελιγμένα μέχρι και τη τελευταία τους λεπτομέρεια. Ένα από αυτά είναι, το στοιχείο της πέργκολας, που στεγάζει είτε τους ημιυπαίθριους χώρους-βεράντες, από τους οποίους θαυμάζεται το φυσικό τοπίο και η θέα, είτε τη κίνηση, ιδιαίτερα στις εξοχικές κατοικίες που είναι απαραίτητο χαρακτηριστικό για το ελληνικό κλίμα.

105 Δημήτρης Φιλιππίδης, Η μεταλαμπάδευση, Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 23-25.

Ο τονισμός της οριζοντιότητας επανέρχεται, με διαφορετικούς όρους βέβαια, πάνω στις λευκές επιφάνειες. Ενώ, τα υλικά που χρησιμοποιούνται, επιλέγονται όλα με συνθετική αρχή τη δημιουργία ενιαίων λευκών επιφανειών που αποκαλύπτουν τη λιτότητα και την επιβλητικότητα των τέλειων στερεών σχημάτων. Στο κέλυφος, το στοιχείο που διαφοροποιεί τα κτήρια αυτής της περιόδου είναι ο σχεδιασμός των ανοιγμάτων. Ενώ συνεχίζουν να καλύπτουν ολόκληρες όψεις και να διαμορφώνουν τα γυάλινα κουτιά που περικλείουν τους χώρους διημέρευσης, πλέον τα κουφώματά σχεδιάζονται σε εσοχή από το κτιριακό περίβλημα. Κύριος στόχος αυτής της συνθετικής αρχής είναι να κρυφτούν και να εντείνουν την αίσθηση της συνέχειας του εσωτερικού και του εξωτερικού χώρου, παράλληλα με αυτό το τρόπο δημιουργούν και σκίαστρα για ηλιοπροστασία, τα οποία δεν είναι κάποιο πρόσθετο στοιχείο στο κτήριο αλλά ενσωματωμένα στο κέλυφος του.

_154

Κατοικία στην Κοιλάδα 1, Πόρτο Χέλι, Νίκος Βαλσαμάκης

_155

141 4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

Κατοικία στην Κοιλάδα 2, Πόρτο Χέλι, Νίκος Βαλσαμάκης

ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΛΑΔΑ 1 Χρονολογία: 2000(Μελέτη), 2002(Κατασκευή) Τοποθεσία: Πόρτο Χέλι Το Πόρτο Χέλι είναι προικισμένο από τον Αργολικό Κόλπο με ένα φυσικό λιμάνι τοποθετημένο 54 km νότια της Επιδαύρου. Είναι επίσης, δημοφιλής προορισμός για διακοπές με μια ατμόσφαιρα πιο διεθνή παρά Ελληνική. Το συγκεκριμένο σπίτι διακοπών συνδυάζει με το καλύτερο τρόπο το διεθνή μοντερνισμό με μια ελληνικότητα στο σχεδιασμό του.

142

Το σπίτι αυτό είναι χτισμένο σε μια εκτεθειμένη τοποθεσία, στην άκρη μιας υπερυψωμένης χερσονήσου στο Πόρτο Χέλι, με θέα τη θάλασσα και από τις τρεις πλευρές. Η κλίμακα του συγκροτήματος είναι προσαρμοσμένη στο ακρωτήρι. Το συγκρότημα αποτελείται από δύο όγκους. Ο πρώτος είναι το κυρίως κτήριο και τα δύο βοηθητικά μικρότερα κτήρια είναι ξενώνες για τους καλεσμένους, οι δύο αυτοί όγκοι είναι ενωμένοι με μία ξύλινη λευκή πέργκολα. Κάθε χωρικό στοιχείο τονίζεται ως αναπόσπαστο μέρος της σύνθεσης από λευκές κυβικές μονάδες που είτε πιέζονται μέσα είτε αφαιρούνται από τη κεντρική μάζα. Όλα τα μεγάλα και κυρίως οριζόντια ανοίγματα είναι αυστηρά χαραγμένα στους όγκους αφήνοντας την ελάχιστη μάζα, για παράδειγμα τις κολώνες ή τα πλαίσια τα οποία ακόμα συγκρατούν τη γεωμετρία των όγκων106. Οι χώροι διημέρευσης, όπως και ο χώρος εισόδου, η κουζίνα και το κυρίως υπνοδωμάτιο μαζί με ιδιωτικό μπάνιο και γκαρνταρόμπα είναι τοποθετημένα στο χαμηλότερο επίπεδο, στο ισόγειο. Η μαγευτική πανοραμική θέα οδήγησε στη κεντρική ιδέα ενός μεγάλου τετράγωνου όγκου 20 x 20 m με τις κολώνες τοποθετημένες στη περιφέρεια σε διαστήματα 4 m και 12 m από το κέντρο. Αυτή η διάταξη επιτρέπει ανεμπόδιστους εσωτερικούς χώρους και θέες με τη βοήθεια συνεχών και αναπτυγμένων και στις τρεις πλευρές συρόμενων ανοιγμάτων107. Τα πατώματα από άσπρη τραβερτίνη συνεχίζουν απευθείας από το εσωτερικό των δωματίων στις βεράντες πέρα από τις γυάλινες προσόψεις, οι 106 2006.

Κarin skousbøll, Greek Arxhitecture Now, Studio Art Bookshop, Athens, Greece,

107 Νίκος Βαλσαμάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδημητρίου Γιάννης (μετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 208-219.

οποίες στο καθιστικό μπορούν να είναι τελείως ανοιχτές ενοποιώντας τον εξωτερικό με τον εσωτερικό χώρο. Η άσπρη επίπλωση ενώνει τα συρόμενα παράθυρα και πόρτες από το πάτωμα έως το ταβάνι , με τα αλουμινένια κουφώματα και τη ξύλινη πέργκολα, όλα αυτά τα στοιχεία χαρίζουν στη τοποθεσία μία ποιητική καθαρότητα αφήνοντας έτσι το κυρίαρχο ρόλο στη φύση. Υλικά: Λευκός σοβάς, τραβερτίνης αγυάλιστος, αλουμινένια κουφώματα, ξύλινη πέργκολα.

_157

_158 _159 4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

_156 143

ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ |

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

144

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΒΟΡΡΑΣ-ΝΟΤΟΣ

4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

ΚΑΤΟΨΗ

145

ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΑΠΟΨΗ ΚΑΘΙΣΤΙΚΟΥ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

146

_160

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΤΡΑΠΕΖΑΡΙΑ

4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

147

_161

ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ |

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

148

ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

149 4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

150

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΚΑΤΟΨΗ ΑΝΟΙΧΤΩΝ ΧΩΡΩΝ

4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

151

ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΜΒΑΔΟΥ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ |

152

ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

NOTΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 36,46 %

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 72,79 %

Για την ηλιοπροστασία αυτής της όψης το καλοκαίρι, το μεγάλο άνοιγμα του καθιστικού, σκιάζεται επαρκώς. Συγκεκριμένα, από τις μετρήσεις της ηλιακής ακτινοβολίας, παρατηρούμε τη μεγάλη διαφορά των αποτελεσμάτων, σε σχέση με τον διπλανό τοίχο, των βοηθητικών χώρων του υπνοδωματίου, που είναι τελείως εκτεθειμένος στον ήλιο. Παρ΄ όλα αυτά, δεν υπάρχει κάποιο άνοιγμα και λόγω του λευκού χρώματος που προσφέρει υψηλή ανακλαστικότητα δεν αποτελεί κάποιο πρόβλημα η έκθεσή του. Από τη πορεία του ήλιου κατά τους χειμερινούς μήνες είναι εύκολα αντιληπτό ότι ηλιακά κέρδη είναι εφικτό να προέλθουν μόνο από τη συγκεκριμένη όψη. Στη πλευρά αυτή της κατοικίας, λόγω του μεγάλου ανοίγματος αφήνεται τις περισσότερες ώρες η άμεση ακτινοβολία να μπει στο εσωτερικό της κατοικίας, κατά τους χειμερινούς μήνες.

Όπως αναφέρθηκε ήδη, η προεξοχή του φέροντα οργανισμού, προστατεύει το μεγάλο άνοιγμα προς τη θέα κυρίως τις μεσημβρινές ώρες της θερινής περιόδου, όπου ο ήλιος βρίσκεται ψηλά. Από τις μετρήσεις ηλιακής ακτινοβολίας, παρατηρούμε ότι τα επίπεδα είναι χαμηλά παρά το γεγονός ότι υπάρχει άμεση ηλιακή ακτινοβολία, από τις 4μ.μ. μέχρι τη δύση του ήλιου. Για να μειωθεί το χρονικό διάστημα έκθεσης στον ήλιο του καθιστικού, και σε συσχέτιση με την ανάλυση των προηγούμενων παραδειγμάτων, και ειδικότερα της κατοικίας Λαναρά, η προεξοχή θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερη, έτσι ώστε η άμεση έκθεση του εσωτερικού στον δυτικό ήλιο, να άρχιζε αργότερα. Όπως έχει σημειωθεί και στην ανάλυση της πρώτης κατοικίας, λόγω δυτικού ήλιου, η ηλιοπροστασία δεν επιτυγχάνεται μόνο με οριζόντια προστατευτικά (προεξοχή πλάκας), αλλά συνδυαστικές λύσεις μπορούν να εφαρμοστούν για τον προσανατολισμό προς τη θέα. Τη χειμερινή περίοδο, η συγκεκριμένη όψη, όπως και η Βορειοανατολική, όχι μόνο δε λαμβάνει ηλιακά κέρδη, αλλά οι μεγάλες επιφάνειες από γυαλί είναι εκτεθειμένες στους βοριάδες, μιας και δεν υπάρχει άλλο φυσικό εμπόδιο μπροστά, όπως για παράδειγμα ο λόφος στη περίπτωση της κατοικίας Λαναρά. Επομένως, στη περίπτωση που η κατοικία χρησιμοποιείται και το χειμώνα, τότε είναι επιτακτική η ανάγκη προστασίας των ανοιγμάτων με κάποιο άλλο μέσο, όπως τα παντζούρια.

ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 16,76 %

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 11,74 %

Όπως και στις δύο προηγούμενες όψεις, έτσι και εδώ το καλοκαίρι, το μεγάλο άνοιγμα του κεντρικού χώρου δεν εμφανίζει μεγάλα επίπεδα ακτινοβολίας. Συμπέρασμα εύκολα αντιληπτό και από τη κίνηση του ήλιου, που βλέπει περισσότερο τους πίσω χώρους, όπου έχει τοποθετηθεί η κουζίνα. Παράλληλα, το κομμάτι της όψης, του όγκου του υπνοδωματίου με τους βοηθητικούς του χώρους (μπάνιο και γκαρνταρόμπα) , προστατεύεται από την πέργκολα η οποία στεγάζει τη κίνηση. Τη χειμερινή περίοδο ισχύει ότι και στη Βορειοδυτική όψη.

Σε αυτήν την όψη, παρατηρούμε την συνέχεια της εφαρμογής της λύσης της προεξοχής. Μόνο που αυτή τη φορά δεν είναι ο φέροντας οργανισμός, αλλά ένας τοίχος με άνοιγμα διάστασης παραθύρου για την επιθυμητή εισροή ακτινοβολίας στον ενδιάμεσο φυτεμένο χώρο. Μία ακόμη εμμονή του αρχιτέκτονα που μέσα από αυτήν αποκαλύπτεται η ποιότητα και η πολυτέλεια μέσα στη κάθε λεπτομέρεια. Αντίστοιχοι χειρισμοί στο χώρο των λουτρών, υπάρχουν και στη κατοικία του αρχιτέκτονα στη Φιλοθέη (1961). Στη συγκεκριμένη περίπτωση επομένως, η αφορμή του σχεδιασμού δεν είναι η ηλιοπροστασία αλλά η ιδιωτικότητα αφού πρόκειται για το χώρο του μπάνιου. Στο υπόλοιπο κομμάτι της όψης, όπου πραγματοποιείται και η είσοδος, επιτυγχάνεται η ηλιοπροστασία μαζί με ένα παιχνίδι σκιών πάνω στη λευκή επιφάνεια του τοίχου. Τη χειμερινή περίοδο, θα περιμένε κανείς η όψη αυτή να συλλέγει περισσότερα ηλιακά κέρδη κατά τις πρωινές ώρες, αυτό όμως δε συμβαίνει καθώς τα ανοίγματα είναι περιορισμένα ή καλύπτονται από τη πέργολα της εισόδου.

153 4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

Σε αυτή τη κατοικία ο Ν. Βαλσαμάκης σχεδιάζει το κεντρικό όγκο προσανατολισμένο προς τη θέα, η οποία λόγω της τοποθεσίας περιβάλλει το οικόπεδο και από τις τρεις πλευρές. Με το καθαρό σχήμα του τετραγώνου, σχεδιάζει κατά κύριο λόγο όμοιες όψεις πλήρως ανοιχτές ως προς τη θέα, με μικροδιαφορές στα ανοίγματα ανάλογα με τη διάταξη των χώρων, ενώ από τη πίσω πλευρά βρίσκεται η είσοδος και η σύνδεση με τη πτέρυγα των ξενώνων. Με αφορμή τη προστασία του κτηρίου από την έντονη ακτινοβολία του καλοκαιριού, εφ’ όσον πρόκειται για θερινή κατοικία, παρεμβάλλει έναν ενδιάμεσο χώρο, που δημιουργείται από τη προεξοχή ολόκληρου του φέροντα οργανισμού και περικλείει το εσωτερικό σε γυαλί για να αφήνει ελεύθερη τη θέαση οποιαδήποτε στιγμή προς τη θάλασσα. Με αυτή την έξυπνη και απλή μορφολογικά λύση, όπως συμπεραίνεται και από τις αναλύσεις, επιτυγχάνει την ηλιοπροστασία, παρά το ότι ο προσανατολισμός του κτηρίου λαμβάνεται με κριτήριο τη θέα. 154

Όσο αναφορά τους ξενώνες που βρίσκονται στο οικόπεδο, είναι σχεδιασμένοι με διαφορετικό προσανατολισμό, ο οποίος με μια πρώτη ματιά φαίνεται πλεονεκτικότερος, εφ’ όσον έχει καθαρές όψεις σε βορρά-νότο, όπου τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των κελυφών του Ν. Βαλσαμάκη, μπορούν να αποδώσουν καλύτερα. Τελικά όμως, μόνο η μία μονάδα από τις δύο εκμεταλλεύεται το νότιο προσανατολισμό, ενώ παράλληλα είναι εκτεθειμένες προς τη Δύση, όπου και δέχονται τα μεγαλύτερα ποσοστά ηλιακής ακτινοβολίας. Σημαντικές είναι οι εσοχές στο κέλυφος που δημιουργούν ημιυπαίθριους χώρους, και προστατευμένα ανοίγματα. Σε επίπεδο τοπογραφικού, σε σύγκριση με τις υπόλοιπες περιπτώσεις κατοικιών, εδώ αναπτύσσεται ιδιαίτερα το στοιχείο της πέργκολας, με την οποία στόχο έχει ο αρχιτέκτονας να στεγάσει μερικώς, τις κεντρικές διαδρομές στον εξωτερικό χώρο. Χαρακτηριστικό, το οποίο δεν εισάγεται εδώ για πρώτη φορά, αλλά από τις πρώτες κιόλας κατοικίες, όπως για παράδειγμα η οικία Λαναρά, ο αρχιτέκτονας είχε αντιληφθεί την ανάγκη αυτή. Με την ίδια μορφή, αλλά καλύπτοντας διαφορετικές δραστηριότητες ίσως, εντοπίζουμε το σχεδιασμό μεγάλης πέργκολας στη κατοικία Λογοθέτη στο Σουνίο (1974). Μετά από αυτά τα παραδείγματα, η καταλληλότητά του για το ελληνικό κλίμα, αποκαλύπτεται και με τη συνεχή εφαρμογή του σε μετα-

γενέστερες κατοικίες όπως αυτή της Πάρου (2003), όπου οι κεντρικές βεράντες καλύπτονται με ξύλινες πέργκολες. Ενώ στη κατοικία στο Λαγονήσι (2006), ο Ν. Βαλσαμάκης πειραματίζεται και με διαφορετικά υλικά, φτιάχνοντας πέργκολες από μεταλλικά στοιχεία. Στη διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου, αναγνωρίζουμε τη ποιότητα των λύσεων που ο έλληνας αρχιτέκτονας έχει εξελίξει με τον σχεδιασμό πολυάριθμων κατοικιών. Το υγρό στοιχείο στη μορφή πισίνας δε θα μπορούσε να λείπει ως ένδειξη πολυτέλειας σε μια τόσο σύγχρονη κατοικία. Επιπλέον συνήθη τακτική είναι η δημιουργία επιπέδων που εξομαλύνουν τη κλίση του οικοπέδου και διαφοροποιούνται με λευκές λιθοδομές, οι οποίες στη συγκεκριμένη περίπτωση μετατρέπονται σε λευκούς τοίχους χαμηλού ύψους, οριοθετώντας διαζώματα που αφήνουν ελεύθερη την οπτική σε όλο το οικόπεδο, και εναρμονίζονται με τη σχεδιαστική λογική του κεντρικού όγκου στη λιτοτητά τους. Ωστόσο, κοιτώντας από μακριά τη συγκεκριμένη σύνθεση, η οποία αποτελεί μια εξαιρετικά μοντέρνα κατασκευή όπως έχει σχολιαστεί και παραπάνω, τα φυτεμένα με γρασίδι επίπεδα που περιβάλλουν τη κατοικία σχεδιασμένα με την ίδια γεωμετρικότητα, δεν βοηθούν στην ένταξη του συγκροτήματος στο υπόλοιπο βραχώδες φυσικό τοπίο στην άκρη της χερσονήσου. Με αυτό το παράδειγμα, βλέπουμε την εφαρμογή μιας λύσης με λιτό και μοντέρνο σχεδιασμό, την οποία ο Ν. Βαλσαμάκης εμπνέεται από την επιμονή του για δημιουργία χώρων με στόχο τη ζωή στην ύπαιθρο, και αντιμετωπίζει πλήρως το πρωταρχικό στόχο της αρχιτεκτονικής για προσανατολισμό των χώρων διημέρευσης προς τη θέα, αγνοώντας τη κίνηση του ήλιου και τα προβλήματα που μπορεί αυτή να επιφέρει. Ωστόσο, αναλύουμε μια εξοχική κατοικία και αυτό από μόνο του έχει ορισμένα πλεονεκτήματα108, που σε διαφορετικές συνθήκες δε θα ισχύουν οπότε και θα απαιτούνται παραπάνω μέτρα για προστασία.

108 Ελεύθερο οικόπεδο και εστίαση στο σχεδιασμό λύσεων που εφαρμόζονται κυρίως τους θερινούς μήνες.

4η Περίοδος-Επιστροφή στο Μοντέρνο

155

ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΙΟΥΝΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ

5η ΠΕΡΙΟΔΟΣ

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΒΙΩΣΙΜΩΝ ΛΥΣΕΩΝ

Στη κατηγορία αυτή μπορούν να ενταχθούν οι πιο σύγχρονες δημιουργίες του Νίκου Βαλσαμάκη. Εδώ εφαρμόζονται στοιχεία, που έχουν χτιστεί σε όλα τα προηγούμενα στυλ, είτε με την ίδια μορφή είτε με πιο εξελιγμένη, τα οποία συνδυάζονται μεταξύ τους. Το κοινό τους όμως χαρακτηριστικό, είναι ότι υπάρχει πάντοτε μέριμνα για την επίδραση του κλίματος στο κτήριο. Επομένως οι λύσεις που σχεδιάζονται στοχεύουν στην εξασφάλιση της άνεσης στη καθημερινή ζωή που εξελίσσεται μέσα στα κελύφη τα οποία σχεδιάζει ο αρχιτέκτονας, ή τα δοχεία ζωής όπως τα χαρακτήριζε ο Άρης Κωνσταντινίδης.

160

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της περιόδου είναι η κατοικία στην Εκάλη που σχεδιάζει ο Νίκος Βαλσαμάκης το 2008, και υλοποιείται το 2011. Σε σύγκριση, με τα μεγάλα ανοίγματα των προηγούμενων αναλύσεων, τα οποία κατά κύριο λόγο τοποθετούνταν στο χώρο του καθιστικού, και ειδικότερα τα μοντέρνα γυάλινα κουτιά των κατοικιών Λαναρά στην Ανάβυσσο και Ι. Παράσχη στο Πόρτο Χέλι, στη συγκεκριμένη κατοικία βλέπουμε πως ο αρχιτέκτονας, έχει εξελίξει τη σκέψη του ως προς την σχέση αλληλεπίδρασης που έχει το περιβάλλον και το κτήριο. Αναλυτικότερα, επαναλαμβάνεται η όψη από γυαλί, με την οποία επιτυγχάνει την ανεμπόδιστη θέα, τη διαφάνεια και την ενοποίηση με τον εξωτερικό χώρο. Παράλληλα όμως, προσθέτει αυτή τη φορά ένα επιπλέον φίλτρο, τα συρόμενα παντζούρια με τις περιστρεφόμενες περσίδες. Η συγκεκριμένη λύση, σε σχέση με τις προηγούμενες -οι οποίες είναι, ο μεγάλος πρόβολος στη κατοικία Λαναρά, η εσοχή των κουφωμάτων στη κατοικία Πρωτονοτάριου, η προφύλαξη των κουφωμάτων από τη περιμετρική σχεδόν κιονοστοιχία στη κατοικία Καρακώστα, και η πιο μοντέρνα εκδοχή αυτής στη κατοικία Ι. Παράσχη στο Πόρτο Χέλι- προσθέτει ευελιξία και έτσι καθίσταται ικανή να προφυλάξει τη κατοικία καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Εξασφαλίζονται έτσι, οι συνθήκες άνεσης και εξοικονόμησης ενέργειας, χωρίς να χάνονται τα πλεονεκτήματα της γυάλινης όψης, όπου στη συγκεκριμένη κατοικία είναι η θέα του κήπου και του βουνού που προβάλλει στο βάθος. Επιπλέον, ενδιαφέρον στοιχείο για την αρχιτεκτονική σύνθεση είναι οι παραλλαγές που προσφέρονται στο χρήστη και δημιουργούν ένα παιχνίδι φωτός και σκιάς, απόκρυψης και αποκάλυψης του περιβάλλοντος και του εσωτερικού.

162_

Το σύστημα των συρόμενων παντζουριών προσαρμόζετα στις ανάγκες της εποχής, Κατοικία στην Εκάλη, Νίκος Βαλσαμάκης

163_

Κατοικία στη Πάρο, Νίκος Βαλσαμάκης

164_

Ο ημιυπαίθριος χώρος με τη ξύλινη πέργκολα, Κατοικία στη Πάρο, Νίκος Βαλσαμάκης

Ακόμη, στην ίδια κατηγορία μπορούν να ενταχθούν και η κατοικία στη Φάραγγα της Πάρου (κατασκευή 2005), και η κατοικία στο Λαγονήσι (κατασκευή 2006). Η πρώτη ξεχωρίζει για τις μεγάλες πέργκολες που στεγάζουν τους ημιυπαίθριους χώρους που προστατεύουν έτσι τις εφαπτόμενες όψεις της κατοικίας από την άμεση ηλιακή ακτινοβολία. Ενώ η δεύτερη, συνδυάζει το παραπάνω χαρακτηριστικό, κατασκευασμένο βέβαια από μέταλλο αντί για σκυρόδεμα με λευκό σοβά, και τοποθετούνται για πρώτη φορά περιστρεφόμενες περσίδες στην όψη.

_165

Λεπτομέρεια μεταλλικής πέργκολας, Κατοικία στο Λαγονήσι, Νίκος Βαλσαμάκης

_166

161 5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

Η όψη αποκτά ένα ενδιαφέρον παιχνίδι απόκρυψης και αποκάλυψης του εσωτερικού, Κατοικία στην Εκάλη, Νίκος Βαλσαμάκης

ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΕΚΑΛΗ Χρονολογία: 2008(Μελέτη), 2011(Κατασκευή) Τοποθεσία: Εκάλη, Αττική Εμβαδόν Κατοικίας: 445m2 Πρόκειται για κατοικία οικογένειας τριών ατόμων. Η όψη προς το δρόμο προστατεύεται, και η κατοικία ανοίγεται προς τη θέα στη πίσω πλευρά. Ως προς τη κατανομή των χώρων, στο ισόγειο βρίσκονται οι χώροι υποδοχής και διημέρευσης μαζί με το γραφείο. Ενώ στον όροφο, έχει σχεδιαστεί ένας χώρος διαμονής όπου παρέχει πρόσβαση σε ένα δεύτερο μικρό γραφείο και στις κρεβατοκάμαρες, οι οποίες έχουν ανοίγματα στη μεγάλη φυτεμένη βεράντα. Στο υπόγειο έχουν τοποθετηθεί όλοι οι βοηθητικοί χώροι μαζί με τον χώρο στάθμευσης109.

162

Το στοιχείο που την καθιστά ξεχωριστή στην εξέλιξη της καθημερινής ζωής στους χώρους, είναι η ευρύχωρη σκεπαστή βεράντα στο πλάι, που δημιουργείται ανάμεσα στα συνεχή υαλοστάσια και μια σειρά ξύλινων παντζουριών. Με αυτή του τη κίνηση ο αρχιτέκτων καταφέρνει την πλήρη ενοποίηση των εσωτερικών χώρων διημέρευσης με τον ημιυπαίθρια ζωή. Τα συρόμενα παντζούρια φτιαγμένα από ξύλο, τα οποία είναι ανεξάρτητα το ένα από το άλλο και έχουν περιστρεφόμενες περσίδες, αποτελούν μια βιοκλιματικά σχεδιασμένη λύση με αρχιτεκτονική ποιότητα. Υλικά: Λευκός σοβάς, δρύινα δάπεδα, κουφώματα λευκού αλουμινίου, λευκά ξύλινα παντζούρια.

109

Περιοδικό Δομές 05/13, Κατοικία, Εκάλη, Αθήνα – Ελλάδα, σελ. 118- 129.

167_

Σκίτσο Νίκου Βαλσαμάκη της Νοτιοδυτικής όψης

168_

Νυχτερινή άποψη της Κατοικίας Λαναρά στην Ανάβυσσο

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

_169 _170

_171

163

ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ |

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

164

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΒΟΡΡΑΣ-ΝΟΤΟΣ

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

ΚΑΤΟΨΗ

165

ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 1 | Ανοιχτά παντζούρια

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 2 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες σε οριζόντια

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

θέση

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

166

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 3 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες με κλίση 45ο

ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΗΜΙΥΠΑΙΘΡΙΟΥ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

167

_172

ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΚΙΑΣΜΟΥ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 1 | Ανοιχτά παντζούρια

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 2 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες σε οριζόντια

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

θέση

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

168

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 3 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες με κλίση 45ο

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΚΑΘΙΣΤΙΚΟΥ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

169

_173

ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ |

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΝΟΤΙΑ ΟΨΗ |

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

170

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 1

ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

ΒΟΡΕΙΑ ΟΨΗ

171 5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

ΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΗΝ ΝΟΤΙΑ ΟΨΗ |

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 2 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες σε οριζόντια θέση

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

172

ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 3 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες με κλίση 45ο

ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΔΑΝΙΚΟΤΕΡΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΟΨΗΣ Η καλύτερη τοποθέτηση του συστήματος των παντζουριών είναι ανοιχτά την ημερα, για τη μέγιστη απόδοση των ηλιακών κερδων. Ενώ τη νύχτα, πρέπει να κλείνουν με τις περσίδες σε κάθετη θέση έτσι ώστε να προστατεύουν το μεγάλο γυάλινο άνοιγμα της όψης. Στη περίπτωση, που η ιδιωτικότητα έχει σημαντικότερο ρόλο, τότε ιδανικότερη είναι η περίπτωση 3, στην οποία τα παντζούρια είναι κλειστά, αλλά οι περσίδες βρίσκονται σε κλίση.

Από τις μετρήσεις και ειδικότερα το εύρος των τιμών που παρατηρούνται, οι κλιματολογικές συνθήκες είναι ήπιες και έτσι ο κάτοικος μπορεί κατά κύριο λόγο να διαμορφώνει την όψη ανάλογα με τη χρήση του. Επίσης, υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη για ηλιακά κέρδη, παρά για ηλιοπροστασία. Έτσι, η ιδανικότερη τοποθέτηση συγγενεύει με αυτή της χειμερινής περιόδου.

Τη καλοκαιρινή περίοδο υπάρχει μεγάλη ανάγκη για ηλιοπροστασία, επομένως η ιδανικότερη τοποθέτηση είναι η ανοιχτή, καθώς με αυτό το τρόπο διευκολύνεται ο σωστότερος αερισμός, εφ’ όσον από τις μετρήσεις των περιπτώσεων, οι οποίες δε παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές, η προεξοχή της πλάκας του ορόφου παρέχει τη προστασία που χρειάζεται το εσωτερικό. Σε συνδυασμό με την ανάγκη ιδιωτικότητας και θέας, η περίπτωση με τη μέγιστη απόδοση, είναι τα κλειστά παντζούρια με τις περσίδες σε οριζόντια θέση.

Η περίοδος μετά τη θερινή, στη κλιματική μας ζώνη θεωρείται ήπια. Οι συνθήκες συγγενεύουν περισσότερο με τη κατάσταση του Ιουνίου, χωρίς όμως η ανάγκη να είναι επιτακτική.

5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

173

21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

21 ΙΟΥΝΙΟΥ

21 ΜΑΡΤΙΟΥ

21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 1 | Ανοιχτά παντζούρια

174

ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΜΕΣΗΣ ΠΡΟΣΠΙΠΤΟΥΣΑΣ ΗΛΙΑΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΟΝ ΗΜΙΥΠΑΙΘΡΙΟ ΧΩΡΟ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 3 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες με κλίση 45ο

175 5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ 2 | Κλειστά παντζούρια, Περσίδες σε οριζόντια θέση

ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΕΜΒΑΔΟΥ ΑΝΟΙΓΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΩΝ ΟΨΕΩΝ |

176

ΚΛΙΜΑΚΑ 1:300

NOTΙΑ ΟΨΗ

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΟΨΗ

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 38,22 %

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 20,41 %

Σε αυτή την όψη το επίπεδο του ισογείου, είναι καλά προστατευμένο τη θερινή περίοδο, όχι μόνο από τις συρόμενες περσίδες, αλλά κυρίως από το πρόβολο της πλάκας του ορόφου. Από τις μετρήσεις, είναι φανερό πως δεν εισέρχεται καθόλου άμεσα προσπίπτουσα ηλιακή ακτινοβολία στο εσωτερικό, το καλοκαίρι. Εξαιτίας του προσανατολισμού, ο οποίος είναι νότιος με μια απόκλιση 12Ο, προς την Ανατολή, ο πρόβολος ως μέτρο ηλιοπροστασίας λειτουργεί άρτια, με αποτέλεσμα σε οποιαδήποτε θέση να τοποθετηθούν τα συρόμενα παντζούρια δεν προκύπτει κάποια διαφορά στα ποσοστά άμεσης ηλιακής ακτινοβολίας στην όψη. Παρ’ όλα αυτά, η ιδανικότερη θέση για τη θερινή περίοδο μπορεί να θεωρηθεί αυτή στην οποία είναι ανοιχτά και δεν υπάρχει κάποιο εμπόδιο για τον αερισμό της κατοικίας. Στο επίπεδο του ορόφου λόγω της κάθετης κλίσης του ήλιου, τα υπνοδωμάτια ενώ είναι εκτεθειμένα, δεν αποτελούν προβληματική περιοχή. Ιδιαίτερα πλεονεκτικά αποδεικνύονται τα ανοίγματα της κατοικίας στο Νότο το χειμώνα, καθώς εκμεταλλεύονται καθ΄ όλη τη διάρκεια της ημέρας την προσφερόμενη ηλιακή ακτινοβολία. Όπως ήδη αναφέρθηκε, η καλύτερη θέση των παντζουριών είναι η Περίπτωση 1, για να εκμεταλλεύονται στο έπακρο τα ηλιακά κέρδη, ενώ είναι αναγκαία η προστασία των ανοιγμάτων τη νύχτα, κλείνοντας τα παντζούρια και τοποθετώντας σε κάθετη θέση τις περσίδες. Παρ’ όλη τη θετική επίδραση της σκεπαστής βεράντας κατά τους θερινούς μήνες, το χειμώνα αυτή η μεγάλη υποχώρηση του χώρου του γραφείου, είναι η αιτία που δεν υπάρχουν καθόλου ηλιακά κέρδη σε αυτόν. Σε αντίθεση με τον όροφο, όπως είναι εύκολα αντιληπτό από τις μετρήσεις, τα μεγάλα ανοίγματα των υπνοδωματίων ευεργετούν το εσωτερικό.

Τα ανοίγματα στη πτέρυγα των υπνοδωματίων, το καλοκαίρι λαμβάνουν άμεση ηλιακή ακτινοβολία, ιδιαίτερα κατά τις πρωινές ώρες (μέχρι τις 12 μ.μ.), καθώς είναι πλήρως εκτεθειμένα. Ενώ στο επίπεδο ορόφου, ισχύει ότι και στη νότια όψη. Το μήκος της προεξοχής του προβόλου είναι αρκετό για να προστατέψει τη γυάλινη όψη του καθιστικού που κοιτά στην ανατολή, σε συνδυασμό με τη φύτευση που υπάρχει σε αυτή τη πλευρά του οικοπέδου. Η ανατολική σε αντίθεση με τη δυτική όψη, λόγω της χαμηλής κλίσης των ακτινών του ήλιου δε λαμβάνει για μεγάλη χρονική διάρκεια άμεση ηλιακή ακτινοβολία, με αποτέλεσμα την απόκτηση ελάχιστων ηλιακών κερδών.

ΒΟΡΕΙΑ ΟΨΗ

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 22,22 %

Ποσοστό ανοιγμάτων (σε σχέση με τα συνολικά τετραγωνικά της επιφάνειας της όψης) : 21,40 %

Αντίστοιχα, με την ανατολική όψη το καλοκαίρι, στη δυτική από τις μεσημβρινές ώρες και έπειτα, προσπίπτει άμεση ακτινοβολία στα ανοίγματα. Έτσι το σημείο που χρήζει προσοχή είναι στο ισόγειο, το γωνιακό άνοιγμα στη κουζίνα, όπου εξαιτίας της πρόσβασης στο υπόγειο από εκείνο το σημείο, στη διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου, δεν υπάρχει φύτευση για προστασία, όπως στο υπόλοιπο οικόπεδο. Ωστόσο, η θερμότητα που αποδίδεται στο εσωτερικό είναι αμελητέα, λόγω της δύσης του ήλιου. Το χειμώνα ενώ η ηλιακή ακτινοβολία εισέρχεται στο εσωτερικό, η απόδοσή της είναι ελάχιστη, λόγω της χαμηλής έντασης των ακτινών.

Στην βορινή πλευρά με κύρια μέριμνα τη προστασία από τους βορειάδες και τιθερμικές απώλειες, εύστοχα έχουν τοποθετηθεί οι βοηθητικοί χώροι, ως χώροι ανάσχεσης και στα δύο επίπεδα.

177 5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

ΔΥΤΙΚΗ ΟΨΗ

ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΕΛΥΦΟΥΣ Η κατοικία αυτή, σε σύγκριση με τα προηγούμενα παραδείγματα είναι η πιο άρτια βιοκλιματικά σχεδιασμένη. Σε αυτό το γεγονός, δε συμβάλλουν μόνο το σύστημα των συρόμενων παντζουριών, αλλά κυρίως ο σωστός προσανατολισμός, σύμφωνα με τον οποίο όλα τα μεγάλα ανοίγματα κοιτούν προς το νότο. Συμπερασματικά, τη χειμερινή περίοδο λαμβάνονται ανεμπόδιστα τα ηλιακά κέρδη στους κυρίαρχους χώρους διημέρευσης. Ενώ τη θερινή περίοδο προστατεύονται κατά κύριο λόγο από τη μεγάλη προεξοχή του προβόλου της πλάκας του ορόφου. Το μοναδικό μειονέκτημα αυτής της προεξοχής, με αντίκτυπο μόνο τη χειμερινή περίοδο, είναι το γεγονός ότι σκεπάζει το χώρο του γραφείου για μεγάλο μήκος, και επομένως τα ηλιακά κέρδη είναι μηδενικά.

178

Αξίζει να σημειωθεί, ότι η ύπαρξη της σκεπαστής βεράντας που διαμορφώνεται είναι ένα από τα στοιχεία που την καθιστούν ιδιαίτερη αρχιτεκτονικά και μορφολογικά. Παρατηρούμε μια διαφορετική λύση του αρχιτέκτονα, ο οποίος προσδίδει μια επιπλέον διάσταση στην μακροχρόνια αναζήτηση του για την ενοποίηση του εξωτερικού χώρου με τον εσωτερικό και τη σχέση αυτών των δύο. Τελικά, μέσα από την μελέτη και ανάλυση των όψεων αυτών, αποδεικνύεται ότι τα συρόμενα παντζούρια που τοποθετούνται στο νότο και στην ανατολή, έχουν μεγαλύτερη αρχιτεκτονική σημασία στο κέλυφος της κατοικίας με τις παραλλαγές σκιάς-φωτός, και θέας, παρά βιοκλιματικά. Και αυτό γιατί, όπως ήδη αναφέρθηκε λόγω σωστού προσανατολισμού και προβόλων καλύπτονται οι άμεσες ανάγκες του κτηρίου. Ωστόσο, απαραίτητη είναι η χρήση τους για την αποφυγή απώλειας θερμικής ενέργειας το χειμώνα από τη γυάλινη όψη κατά τη διάρκεια της νύχτας. Όπως επίσης και για τη χρήση της σκεπαστής βεράντας κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, κρίνεται απαραίτητη η σωστή τοποθέτηση τους για την ηλιοπροστασία του ημιυπαίθριου χώρου. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό που τελικά καθιστά τα γυάλινα κουτιά ή τις ενιαίες γυάλινες όψεις του Βαλσαμάκη, βιώσιμες όλη τη διάρκεια του χρόνου, στο ελληνικό κλίμα.

179 5η Περίοδος-Σχεδιασμός Βιοκλιματικών λύσεων

ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΧΕΙΜΕΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΑ ΠΛΕΥΡΑ

ΕΥΡΟΣ ΣΚΙΩΝ ΤΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ | 21 ΙΟΥΝΙΟΥ, ΠΡΟΟΠΤΙΚΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΤΙΑ ΠΛΕΥΡΑ

Η Βιοκλιματική Σκέψη στο Νίκου Βαλσαμάκη

ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΚΗΦΙΣΙΑΣ 272, ΑΘΗΝΑ (1957) Η πολυκατοικία αυτή ως προς τα γενικά της χαρακτηριστικά, αποτελεί το παράδειγμα μιας ευέλικτης κάτοψης. Ουσιαστικά, πρόκειται για τη πρώτη μοντέρνα διάταξη χώρων με συρόμενα χωρίσματα στην Ελλάδα. Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον βρίσκεται στις όψεις. Συγκεκριμένα, στη βορειοδυτική και νοτιοδυτική, γίνεται μία κατασκευή από σκυρόδεμα, διάτρητων τοίχων, των λεγόμενων κλωστρών, τα οποία είχαν εφαρμοστεί στην Ελλάδα από καιρό σε νησιώτικα παραδοσιακά σπίτια. Στη περίπτωση του κτηρίου αυτού, τα κλωστρά εκτός από διακοσμητικό και λειτουργικό στοιχείο, μετατρέπονται, ειδικά στη βορειοδυτική όψη που βλέπει στη λεωφόρο Κηφισίας, σε ένα μετέωρο τοίχο, ο οποίος βρίσκεται σε προεξοχή από την υπόλοιπη οικοδομή περίπου 1 m110. Με αυτή του τη κίνηση, ο Νίκος Βαλσαμάκης σχεδιάζει έχοντας υπόψιν την ιδιωτικότητα και ότι χτίζει δίπλα σε μία μεγάλη λεωφόρο, ενώ παράλληλα στοχεύει να καλυτερεύσει τις συνθήκες εξέλιξης ζωής στον ημιυπαίθριο χώρο.

184

174_

Νότια όψη της πολυκατοικίας στη Κηφισίας

175_

Εσωτερική άποψη, Προοπτικό Σκίτσο

176_

Τα κλωστρά στη δυτική όψη της πολυκατοικίας, Νίκος Βαλσαμάκης

Το αίτημά του αυτό συνδυάζεται και με τη πρόθεση για προστασία και σκίαση. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται αρχικά από τη χωροθέτηση του κτηρίου στο οικόπεδο, καθώς αφήνεται η νότια πλευρά ανοιχτή για αερισμό και βλάστηση, έτσι ώστε ακόμα και η δημιουργία των μετέπειτα κτηρίων να συμμετάσχουν στη προστασία από τους κρύους ανέμους. Σε σκίτσο που έχει κάνει ο ίδιος για να αποδώσει την αίσθηση του εσωτερικού, που ενωποιείται με τον ημιυπαίθριο, ο οποίος προστατεύεται από τα κλωστρά, φαίνεται ότι παρόλη τη γραμμική διάταξη του όγκου, έχει προβλέψει ακόμα και το βάθος των χώρων και συνολικά της κατασκευής, ότι θα συμμετάσχει στο να μη διεισδύει το καλοκαίρι ο ήλιος στο εσωτερικό, σε αντίθεση με το χειμώνα. Για το λόγο αυτό, τα κλωστρά τοποθετούνται στις πλευρές που έχουν επαφή με τη Δύση, επειδή ο ήλιος είναι πιο δυσάρεστος το καλοκαίρι σε αυτές τις όψεις. Σε αντίθεση, με τον ανατολικό ήλιο τις πρωινές ώρες που είναι ευχάριστος, όπως ο ίδιος αναφέρει, και στις συγκεκριμένες όψεις δεν υπάρχουν κλωστρά, όμως τα ανοίγματα είναι μετριασμένα, και στη βορεινή όψη πολύ μικρά. Σημαντικό στοιχείο επίσης είναι ότι στη τελευταία όψη, δημιουργεί μία ζώνη ανάσχεσης τοποθετώντας χώρους περιορισμένης χρήσης, όπως διάδρομοι, κουζίνες και μπάνια, προστατεύοντας έτσι τους χώρους κύριας χρήσης. 110 Δήμητρης Φιλιππίδης, ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα, 1984, σελ. 289-295.

ΜΕΓΑΡΟ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΑΤΕ ΣΤΗ ΛΕΩΦΟΡΟ ΣΥΓΓΡΟΥ, ΑΘΗΝΑ Το κτήριο γραφείων στη Λεωφόρο Συγγρού αξίζει να αναφερθεί καθώς αποτελεί μια διαφορετική πρόταση, στην οποία η μορφολογία έχει προέλθει από την ανάγκη χειρισμού του ηλιασμού. Η ιδέα είναι ότι υπάρχει ένα επίπεδο μπροστά από το εξωτερικό περίβλημα, το οποίο σκιάζει κατά τους θερινούς μήνες, ενώ παράλληλα αφήνει την εισροή της επιθυμητής ακτινοβολίας το χειμώνα.

_177

Φέροντας Σκελετός _178

Σκίτσο Τομής

_179

Αυτό λοιπόν, το σύστημα που εφάρμοσε είναι αποδοτικότερο, σε σύγκριση με την τοποθέτηση περσίδων για ένα δημόσιο κτήριο στην Ελλάδα. Επειδή, εκτός των επιχειρημάτων ότι αφήνεται ανεμπόδιστη η θέα και η επαφή με το εξωτερικό, ένα σύστημα περσιδών καθ΄ ‘ολη την επιφάνεια της όψης θα χρειαζόταν μεγάλη συντήρηση, στα 100-150 χρόνια που έχει διάρκεια ζωής. Ενώ με μια τέτοια λύση προσδίδεται μνημειακός χαρακτήρας, έχοντας προβλέψει την απλότητα στη συντήρησή του.

Όψη από τη λεωφόρο Συγγρου, Μέγαρο Ασφαλιστικών Εταιρειών ΑΤΕ, Νίκος Βαλσαμάκης_180

Η ιδέα αυτή του Νίκου Βαλσαμάκη για τη δημιουργία μίας επιφάνειας μπροστά από την όψη, η οποία συγκεκριμένα δημιουργείται από το φέροντα σκελετό, μπορούμε να τη συσχετίσουμε με ένα από τα πρώτα του έργα, τη πολυκατοικία στη Σεμιτέλου 5(1951). Ακόμα και σε αυτό το έργο, υπάρχει η πρόβλεψη για μέσα σκιασμού των ανοιγμάτων. Αυτό το επίπεδο που δημιουργείται, το οποίο ξεχωρίζει και με τη βοήθεια του χρώματος, έχει σχεδιαστεί εύστοχα σε αυτό και ο σωστός μηχανισμός τέντας.

185 Η Βιοκλιμστική σκέψη στο Νίκο Βαλσαμάκη

Μέγαρο Ασφαλιστικών Εταιρειών ΑΤΕ

Στις τυπολογίες κτηρίων γραφείων, οι κολώνες βρίσκονται είτε στην άκρη της κάτοψης είτε προς τα πίσω και καλύπτονται εξωτερικά από γυάλινες όψεις. Ο αρχιτέκτονας, προκειμένου να σκιάσει το κτήριο έκανε το ακριβώς αντίθετο, καθώς τα γυάλινα κουτιά δεν ταιριάζουν στο ελληνικό κλίμα. Έτσι, έβγαλε έξω το φέροντα σκελετό με τις κολώνες, τονίζοντάς τον, αφήνοντας τη γυάλινη επιφάνεια από μέσα, την οποία διαπερνούν τα δοκάρια. Πρακτικά, τα δοκάρια σκιάζουν το εσωτερικό, και με αυτό το τρόπο προκύπτει ένα άλλο σύστημα, μορφολογίας που έχει ως αφορμή ένα πρακτικό λόγο. Αυτό υποστηρίζεται και από τη διαφορετικότητα των όψεων μεταξύ τους ανάλογα με το προσανατολισμό που έχουν. Επίσης στη κεντρική όψη από τη λεωφόρο Συγγρού, στη βάση του κτηρίου η γυάλινη όψη έχει μία υποχώρηση, και αυτό γιατί ο Ν. Βαλσαμάκης λόγω χρήσης, επειδή εκεί βρίσκεται ένα μαγαζί, δεν ήθελε να συνεχίσει την ίδια λογική με τα πυκνά δοκάρια και έτσι προέκυψε αυτός ο τρόπος να σκιάζεται αυτός ο χώρος.

Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι ακόμα και σήμερα ο αρχιτέκτονας με τις καθαρές μορφές του πρωτοτυπεί στην αρχιτεκτονική, ενώ δεν αγνοεί καθόλου τη συμπεριφορά των κτηρίων στο ελληνικό φως από την αρχή της καριέρας του. Αντιθέτως, ειδικά στα τελευταία του έργα, αποτελεί αφορμή για το σχεδιασμό νέων μορφολογιών που προστατεύουν ημιυπαίθριους χώρους και κατ’ επέκταση και το εσωτερικό των κτηρίων. Έτσι, το κέλυφος στα έργα του, έχοντας κοινά στοιχεία ποτέ δεν είναι ίδιο και αποκτά κάθε φορά διαφορετικό χαρακτήρα, δίνοντας στην ελληνική αρχιτεκτονική πληθώρα παραδειγμάτων υψηλής αρχιτεκτονικής.

181_ Προοπτική Άποψη του κτηρίου γραφείων στη Καπνικαρέα

182_ Προοπτική Άποψη του κτηρίου γραφείων της ATE

186

183_ O φέροντας οργανισμός στα κτήρια γραφείων και η γυάλινη όψη ‘curtain wall’, Καπνικαρέα, Νίκος Βαλσαμάκης

Η Βιοκλιμστική σκέψη στο Νίκο Βαλσαμάκη

187

Ο φέροντας οργανισμός επεκτείνεται και δημιουργεί μια δεύτερη επιφάνεια στο κτήριο, _184 Πολυκατοικία στη Σεμιτέλου, Νίκοσ Βαλσαμάκης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ο Νίκος Βαλσαμάκης, μέσα από τη μελέτη του έργου του, έχει αποδείξει ότι δεν είναι ένας βιοκλιματικός αρχιτέκτονας, με την συμβατική έννοια του όρου. Δηλαδή, δεν έχει πρωταρχικό στόχο την εξοικονόμηση ενέργειας και τη δημιουργία κτηρίων με μηδενικό αποτύπωμα κατανάλωσης, όπως συνηθίζεται να εννοείται στις μέρες μας. Όμως, το εξαιρετικά ενδιαφέρον γεγονός είναι ότι με την έντονη δημιουργικότητα και τη τολμηρότητα του, καταφέρνει κάθε φορά να προβλέπει εμπειρικά την άρτια συμπεριφορά του κελύφους, σε σχέση με τον ηλιασμό, δίνοντας έμφαση σε ακραία πειράματα μορφών, που προκύπτουν μέσα από τη κατασκευαστική λογική των κτηρίων. Το ερώτημα που μελετάται σε αυτή την έρευνα είναι, εάν είναι εφικτό τα χαρακτηριστικά ενός κτηριακού κελύφους με εξαίρετη αρχιτεκτονική μορφή, να προστατεύουν συγχρόνως το εσωτερικό από την έντονη ηλιακή ακτινοβολία, η οποία αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό του ελληνικού κλίματος. Έτσι, τα παραδείγματα που σχεδίασε ο Νίκος Βαλσαμάκης και αναλύθηκαν, απαντούν ακριβέστατα, σε αυτόν τον προβληματισμό. Ο αρχιτέκτονας ήδη από το πρώτο έργο του, επιβεβαιώνει το χειρισμό του κελύφους, με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με το προσανατολισμό της κάθε πλευράς. Το γεγονός αυτό, αποτελεί θεμελιώδη έννοια του βιοκλιματικού σχεδιασμού. Μπορεί να συμμετέχουν και άλλες παράμετροι το ίδιο ή και πιο πολύ στη σύλληψη της αρχικής ιδέας, όπως η προσφερόμενη θέα, τα όρια του οικοπέδου και ο προσανατολισμός του σε σχέση με τον προϋπάρχοντα ιστό της πόλης, όμως ποτέ δεν αγνοείται η κίνηση του ήλιου. Ο ηλιασμός όπως ο ίδιος ο αρχιτέκτονας μαρτυρά, συνιστά μία λειτουργική παράμετρο, ένα νόμο, τον οποίο πρέπει να συμπεριλάβεις στις αποφάσεις σου.

188

Δεν αρκεί όμως μόνο αυτό για να παραχθεί μια μορφή και γι’ αυτό ακριβώς είναι καθολικά αναγνωρισμένος. Eίναι βέβαιο, πως εκείνος υπήρξε από τους πρώτους Έλληνες αρχιτέκτονες, που κάνοντας μεμονωμένες προσπάθειες από τις αρχικές κατοικίες του, εισήγαγε το συντακτικό της αρχιτεκτονικής του Mies. Ως κορυφαίος, μέχρι και τώρα που συνεχίζει να δημιουργεί, είναι ένας ανήσυχος αρχιτέκτων με πολλές ιδέες. Η ποικιλία των μορφολογικών χαρακτηριστικών, την οποία μας έχει κληροδοτήσει, προέρχεται από τις ευκαιρίες που του δόθηκαν να υλοποιήσει τις ιδέες αυτές, σύμφωνα με τις απαιτήσεις που είχε κάθε φορά ο πελάτης. Αυτοί οι προβληματισμοί και η επιθυμία για πειραματισμό, δεν αφορούσε μόνο τη μορφολογία, αλλά κυρίως τις κατασκευαστικές τεχνικές. Δεν δέχτηκε απόλυτα και αναντίρρητα αυτό που διδασκόταν στο Πολυτεχνείο. Δικαιολογημένα επομένως μπορεί να χαρακτηριστεί ένας γνήσιος επαναστάτης στην εποχή του, που όχι μόνο ανανέωσε αλλά επαναπροσδιόρισε διαχρονικά τη σχέση της κατασκευής με τη μορφή. Η συγκεκριμένη μορφολογία στο εξωτερικό, σε κάθε παράδειγμα έχει διαφορετικές επιρροές, όμως αυτό που κάθε φορά τη καθιστά λειτουργική και άρτια είναι οι κοινές αρχές που διέπουν τους εκλεπτυσμένους εσωτερικά χώρους. Πρώτον, οι απαιτήσεις και οι επιθυμίες του χρήστη, εφ’ όσον εκείνος στοχεύεται να ζήσει στο κέλυφος που σχεδιάζεται και ύστερα η σχέση του κτηρίου με το εξωτερικό περιβάλλον. Αυτές οι αξίες είναι και οι μόνες σταθερές που διέπουν ολόκληρο το έργο του. Παρατηρώντας ο ίδιος τις τάσεις στο εξωτερικό, όπως άλλωστε και όλοι οι αρχιτέκτονες στην ιστορία μας, αποσκοπούσε στην επανασημασιοδότηση ιδιαίτερα της εξοχικής κατοικίας σαν ένα συνεχή χωρικό διάλογο μεταξύ φύσης και κτίσματος. Έτσι, φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι μέσα σε αυτή τη διαχρονικότητα που διέπει το έργο του, υπάρχει η βιοκλιματική σκέψη και ευαισθησία, εξαιτίας ίσως των βιωμάτων του. Στις μέρες μας, όπου οι συνήθειες της κοινωνίας έχουν αλλάξει και η τεχνολογία μας έχει απομακρύνει τόσο από τη φύση, όχι μόνο με τη σημασία του φυσικού περιβάλλοντος αλλά του κλίματος και των απαιτήσεών του, έχουμε αποκόψει και τη σύνδεσή μας με τη παράδοση, ζώντας σε μια πλάνη της κατανάλωσης, της παγκοσμιοποίησης και του ψηφιακού κόσμου. Αυτό το χάσμα από τα ήθη, τις αξίες και το τρόπο ζωής του τόπου μας γεφυρώνει ο Νίκος Βαλσαμάκης με το έργο του. Το γεγονός αυτό, επιτυγχάνεται αυθόρμητα, καθώς η επαφή και οι επιρροές του ίδιου από το παρελθόν μας, παρ’ όλα τα διδάγματα του μοντέρνου, παίρνουν μορφή όταν χτίζει σε αυτόν τον τόπο. Η αλήθεια που κρύβεται στους αρχαίους οικισμούς και στη τοπική αρχιτεκτονική, η οποία έχει παράγει τυπολογίες που προέκυψαν μέσα από ανάγκες συσχετιζόμενες με το ελληνικό κλίμα, δεν είναι καθόλου τυχαία. Ο αρχιτέκτονας όχι μόνο δεν αγνοεί το συγκεκριμένο φαινόμενο, αλλά είναι αυτό η κινητήρια δύναμη, που τον οδηγεί στη συνεχή εξέλιξη της διαπραγμάτευσης με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά, της ένωσης του υπαίθριου χώρου με το εσωτερικό της

κατοικίας. Η εμμονή του λοιπόν, προέρχεται ξεκάθαρα από το αίτημα των Ελλήνων για ζωή στην ύπαιθρο που το προτάσσουν τα ζεστά, ξηρά καλοκαίρια. Με αυτό το τρόπο, μας θυμίζει, αυτό που οι νεότερες γενιές έχουν ξεχάσει, τη σύνδεση με το τοπίο και το σχεδιασμό για το ελληνικό κλίμα. Συνεπώς, στις κατοικίες που αναλύθηκαν, αρχικά συναντάμε έναν εμπειρικό σχεδιασμό προβόλων, των οποίων τα μήκη τους αντιστοιχούν στη κίνηση του ήλιου, στη κατοικία Λαναρά. Στη συνέχεια, ο αρχιτέκτονας αναπτύσσει διάφορες τεχνικές, αισθητά βελτιωμένες κατασκευαστικά και μελετημένες σε λεπτομέρεια, οι οποίες αποσκοπούν στην ενοποίηση του μέσα και του έξω με την παρεμβολή ενδιάμεσων χώρων. Τελικά, φτάνουμε στην εκλεπτυσμένη λύση της κατοικίας στην Εκάλη, με τα συρόμενα ρολά και τις περιστρεφόμενες περσίδες. Από αυτή τη πορεία λοιπόν, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο αρχιτέκτονας έχει τελειοποιήσει το σχεδιασμό του, τουλάχιστον στη κλίμακα της κατοικίας για την αντιμετώπιση του ηλιασμού σε προσανατολισμό Βορρά-Νότο, που ενδύκνειται και ο πιο σωστός για το μεσογειακό κλίμα, όπως αναλύθηκε στα πρώτα κεφάλαια της εργασίας. Αντιθέτως, στις υπόλοιπες περιπτώσεις προσανατολισμών, ο σχεδιασμός δεν έχει εξελιχθεί εξίσου. Συγκεκριμένα, στις όψεις που κοιτούν Ανατολή-Δύση παρατηρείται είτε η εφαρμογή των ίδιων μέτρων που χρησιμοποιούνται στο νότο, με αποτέλεσμα τη μερική προστασία του κτιρίου, είτε την αγνόηση των προβληματικών περιοχών στις όψεις αυτές. Το μοναδικό μέτρο που εφαρμόζεται σωστά ως προς το κέλυφος είναι η μείωση του μεγέθους των ανοιγμάτων σε σχέση με αυτά του νότου. Παρόμοια λογική ακολουθείται και στα κτήρια γραφείων, με το πιο λαμπρό παράδειγμα ένα από τα τελευταία του έργα, το Μέγαρο Ασφαλιστικών Εταιρειών ΑΤΕ στη λεωφόρο Συγγρού. Σε σύγκριση με τα πρώτα του δημιουργήματα στο τομέα αυτό, όπως είναι το κτήριο γραφείων στην πλατεία Καπνικαρέας, εφαρμόζει μορφολογικά ένα σύστημα τελείως αντίθετο. Αυτό το σύστημα, φανερώνει τη κατανόηση για τις ανάγκες του ελληνικού κλίματος, και μέσα από τις άριστες εμπειρικά κατασκευαστικές γνώσεις του αρχιτέκτονα, εμπνέεται να δημιουργήσει τη καλύτερη δυνατή μορφή, αυτού του επιπέδου που παρεμβάλλεται μπροστά από το κτήριο. Η συγκεκριμένη ιδέα του προϋπήρχε σε πολλά έργα από την αρχή, με κυρίαρχο στόχο να προστατέψει το εσωτερικό από την έντονη ηλιακή ακτινοβολία. Συμπερασματικά, καταφέρνει, χωρίς να προβλέπει με απόλυτη ακρίβεια τον ηλιασμό, να σχεδιάζει μορφές οι οποίες καλύπτουν σε μεγάλο ποσοστό την ηλιοπροστασία των χώρων διημέρευσης και παράλληλα να εξασφαλίζουν ηλιακά κέρδη το χειμώνα. Οι λιτές προεξοχές του στις καθαρές, ανοιχτόχρωμες γεωμετρίες με τις διαφορετικές κατασκευαστικές τεχνικές έχουν γεννηθεί από το διάλογο του μοντέρνου κινήματος, που επηρεάζει ακόμα και σήμερα την αρχιτεκτονική, και τον τόπο, στον οποίο χτίζονται. Άλλωστε, δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ποτέ τα έργα του δεν ήταν εξεζητημένα, αλλά πάντοτε έγειραν σχόλια για την κατασκευαστική πρωτοπορία τους και πλέον είναι καθολικά αποδεκτά με αναντίρρητες ποιοτικές αρχές.

189

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ i_

Built Environments and enviromental buildings, Proceedings Volume 1, Technische Universiteit Eindhoven, The Netherlands, 2004. Flora Bougiatioti και Aineias Oikonomou, The use of different instrumentation for the measurement of surface temperatures of samples of materials used in the “skin” of Greek cities. Angeliki Chatzidimitriou and Simos Yannas, Microclimatic Studies of Urban Open Spaces in Nothern Greece, Built Environments and enviromental buildings.

ii_

Ενεργειακός Σχεδιασµός. Εισαγωγή για Αρχιτέκτονες, John R. Goulding, Ερωτόκριτος Π. Τσίγκας (επιµέλεια),Θεσσαλονίκη: Μαλλιαρής Α. - Παιδεία Α.Ε., 1994.

iii_

Improving Air Movement in Mediterranean Cities, ECOPOLIS, Sustainable Planning and Design Principals, Evangelos Evangelinos, Dimitra Babalis (edit.), ALINEA EDITRICE, Firenze, 2005.

iv_

ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ, ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΤΗΡΙΩΝ, Αθήνα, 2011.

Solar energy and Housing Design, Volume 1, Yannas Simos, Architectural Association Publications, London, 1994.

vi_

Architecture and the Environment, BIOCLIMATIC BUILDING DESIGN, DAVID LLOYD JONES, Laurence King Publishing, London, 1998.

vii_

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ, Ε. ΕΥΑΓΓΕΛΙΝΟΣ & Η. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΕΜΠ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΝΘΕΣΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΙΧΜΗΣ, ΑΘΗΝΑ, 2009.

viii_

ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΑΘΗΤΙΚΑ-ΗΛΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ, ΕΛΕΝΗ ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ-ΧΡΟΝΑΚΗ UNIVERSITY STUDIO PRESS, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 1985.

ix_

ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Περιβάλλον και Βιωσιµότητα, ΕΛΕΝΗ ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ, UNIVERSITY PRESS, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2006.

Οικολογική Δόµηση, Μ., Σανταµούρης κ.ά., Ελληνικά Γράµµατα, Διεπιστηµονικό Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Ερευνών, Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. Δ/νση Οικιστικής Πολιτικής και Κατοικίας, Αθήνα, 2000.

xi_

Passive Solar Architecture for Mediterranean Area, Colombo R., Landabaso A., Sevilla A., Joint Research Centre, Commission of the European Communities, 1994.

xii_

ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, Λένα Μάντζιου, ΕΡΓΟΝ IV ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, Θεσσαλονίκη.

xiii_

Σύνδεσµος Εταιριών Φωτοβολταϊκών, Ένας πρακτικός οδηγός για τα φωτοβολταϊκά, 2007.

xiv_

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ, Σάββας Κονταράτος και Wilfried Wang (Επιµέλεια), Ορέστης Δουµάνης (Σύµβουλος), Ελλάδα, Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2000.

190

xv_

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ, Ανδρέας Γιακουµακάτος, ΝΕΦΕΛΗ, Αθήνα, 2001.

xvi_

Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, 1984, Αθήνα.

xviii_

Ο αρχιτέκτων Κλέων Κραντονέλλης, Καρδαµίτση – Αδάµη, Μάρω, Δέσποινα Λάµπρου (µετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2009.

xvii_

Greek Architecture Now, Κarin skousbøll, Studio Art Bookshop, Athens, Greece, 2006.

xix_

Αtelier 66. The architecture of Dimitris and Suzana Antonakakis, Κ. Frampton (επιμ.), New York 1985.

xxv_

ΔΟΚΙΜΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΦΕΣΣΑ-ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΕΛΕΝΗ, Έκδοση υπό την αιγίδα του ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ. Αθήνα, 2001.

xx_

Κυριάκος Κρόκος, Αρβανίτη Κρόκου Λέτη (επιµ.), Κωνσταντόπουλος Ηλίας (επιµ.), Λεβίδης Αλέκος (επιµ.), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2012.

xxi_

Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, Αθήνα, 2001.

xxii_

Νίκος Βαλσαµάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδηµητρίου Γιάννης (µετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007.

xxiii_

NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS.

xxiv_

Αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα, Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ (επιμέλεια), Αθήνα, Ποταμός, 2009.

191

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

192

ii_

Αθήνα: Μια εν δυνάµει ενεργειακή τράπεζα, Βασίλης Κωστοβασίλης, Θεµιστοκλής Ουδενιώτης, Χριστιάνα Πηγουνάκη, Αρχιτέκτονες (Περιοδικό), Τεύχος 70, Αύγουστος 2008.

iii_

Η αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα στην Ελλάδα, Ανδρέας Γιακουµακάτος, Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 34, 2000.

iv_

Τα µοντέρνα φαντάσµατα της Αθήνας, Δηµήτρης Ρηγόπουλος, Καθηµερινή, Μάρτιος 2011.

Η µοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, 1950-1975, Δ. Πορφύριος, Αρχιτεκτονικά Θέµατα.

vi_

Το Βήµα, 2.10.1988.

vii_

Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 28, 1994, Κατοικία στο Καβούρι, Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας.

viii_

Η φευγαλέα µορφή του Κλέωνα Κραντονέλλη, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 31, 1997.

ix_

Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 5, 1971.

Η ελληνική αρχιτεκτονική στη δεκαετία 1980, Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 23, 1989.

xi_

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 15, 1981

xii_

Δύο Κατοικίες διακοπών στην Αττική, Αρχιτέκτονες Δ. Αντωνακάκης και Σ. Αντωνακάκη, Αρχιτεκτονικά Θέµατα.

xiii_

Θέµατα Χώρου και Τεχνών, Τεύχος 15, 1984.

xiv_

Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 27, 1993.

xv_

Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 33, 1999.

xvi_

Αρχιτεκτονικά Θέµατα Τεύχος 30, 1996.

xvii_

Θέµατα Χώρου και Τεχνών, Τεύχος 34, 2003.

xviii_

Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 30, 1996.

xix_

Το έργο του Νίκου Βαλσαµάκη, Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Αρχιτεκτονικά Θέµατα, Τεύχος 26, 1992.

Δομές 05/13.

_xx

Δομές 09/11.

_xxi

Δομές 03/12.

_xxii

193

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ

194

Nikos Papamanolis, Despina Dimelli, Lemonia Ragia, The Urban Heat Island Intensities in Greek cities as a function of the characteristics of the built environment, 9th International Conference on Urban Climate and 12th Symposium on the Urban Environment, Toulouse France, 2015.

ii_

ΗΛΙΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΚΙΑΣΜΟΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ, Βάσω Καλογιαννίδου.

iii_

ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΜΙΚΡΟΚΛΙΜΑ. ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΟΥ, Φλώρα-Μαρία Μπουγιατιωτη.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Itia.ntua.gr Bountas, N., Investigation of urban heat island in Greek cities, 2014.

cres.gr Κέντρο Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ).

_ii

buidnet.gr

_iii

greekarchitects.gr

_iv

Wikipedia.com

Domesindex.com

_vi

195

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

196

01_ 02_

kpe.gr

03_

aftovi.gr

04_

bg.blogspot.gr

05_

06_ έως 13_

ΕΛΕΝΗ ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ-ΧΡΟΝΑΚΗ, ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΑΘΗΤΙΚΑ-ΗΛΙΑΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ, UNIVERSITY STUDIO PRESS, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 1985.

14_ έως 16_

17_

Φεσσά, k 09, Συλλογή τοποθεσιών σημαντικών κτηρίων ελληνικής αρχιτεκτονικής στο Google Earth.

18_

19_ έως 21_

ΤΑ ΘΕΟΧΤΙΣΤΑ, Τοπία και Σπίτια στη σύγχρονη Ελλάδα, Άρης Κωνσταντινίδης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2008.

22_ έως 34_

Προσωπικό Αρχείο.

35_

Καθημερινή, Μάρτιος 2011.

36_

weloveathens.gr

37_

Δομές.

38_

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.

39_ έως 42_

mixanitouxronou.gr

43_ έως 45_

Φωτογραφία υλικού, από το αρχείο Μπενάκη.

46_

Αρχιτέκτονες, Τεύχος 22.

47_ 48_

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.

culture2000.tee.gr

_49

3.bp.blogspot.com

_50

Δομές

_51

Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

_52

Φωτογραφία υλικού, από το αρχείο Μπενάκη

_53 έως _58

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.

_59

_60 έως _62

Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, 1984, Αθήνα.

_63

Δομές.

_64 197

buildnet.gr

_65

3.bp.blogspot.com

_66

Αρχιτεκτονικά Θέματα.

_67 _68

Θέματα Χώρου και Τεχνών, Τεύχος 25, 1994.

_69 _70

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.

_71

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 27.

_72 _73

Θέματα Χώρου και Τεχνών, 1984.

_74

Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, Αθήνα, 2001.

_75 _76 έως _78

198

79_ έως 82_

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 30.

83_

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34

84_

Θέματα Χώρου και Τεχνών 1986.

85_

Φεσσά, k 33, Συλλογή τοποθεσιών σημαντικών κτηρίων ελληνικής αρχιτεκτονικής στο Google Earth.

86_

Φεσσά, k 42, Συλλογή τοποθεσιών σημαντικών κτηρίων ελληνικής αρχιτεκτονικής στο Google Earth

87_ έως 90_

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 30.

91_

Δομές

92_

culture2000.tee.gr

93_

Θέματα Χώρου και Τεχνών, 1978.

94_

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

95_

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.

96_

Θέματα Χώρου και Τεχνών, 1970.

97_

eilishscreativespace.wordpress.com

98_

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.

99_

Dailytonic.com

100_

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26.

101_

eilishscreativespace.wordpress.com

102_

zakhor-online.com

lebbeuswoods.wordpress.com

_103

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 26.

_104

wikiarquitectura.com

_105

tumblr.com του χρήστη JetSetModernist

_106

nytimes.com

_107

Νίκος Βαλσαµάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδηµητρίου Γιάννης (µετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007.

_108 _109

NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS.

_110

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

_111 _112

NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS.

_113 _114 199

colinbisset.com

_115

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

_116

Δομές.

_117

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.

_118

Δομές.

_119 _120

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

_121 _122

NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS.

_123

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

_124 έως _129

Δομές.

_130

131_

Wikipedia.com

132_

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.

133_

Δομές.

134_ 135_

NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS.

136_ 137_

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

138_

Flickr.com

139_ έως 141_

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

142_

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.

143_

Δομές.

144_

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

145_ 146_

Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 34.

147_

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

148_

NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS.

149_

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

150_

NICOS VALSAMAKIS, ELIAS CONSTANTOPOULOS, 1950-83, 9H PUBLICATIONS.

151_

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

152_

Νίκος Βαλσαµάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδηµητρίου Γιάννης (µετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007.

153_

Δομές

200

Piniterest.com

_154

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

_155 έως _161

Δομές 05/13

_162

Δομές 03/12

_163 _164

Δομές 05/13

_165

Νίκος Βαλσαµάκης: Αρχιτέκτων, Παπαδηµητρίου Γιάννης (µετάφραση), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2007.

_166

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

_167

Προσωπικό Αρχείο.

_168

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

_169 έως _173 201

Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, 1984, Αθήνα.

_174

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

_175

Δομές.

_176

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

_178 έως _180

Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Δηµήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, 1984, Αθήνα.

_181

Προσωπικό Αρχείο Νίκος Βαλσαμάκης.

_182

Δομές.

_183 _184