Διαθεματική διερεύνηςη για τη διδακτική αξιοποίηςη του φωτόσ ΕΠΙΜΟΡΥΩΣΙΚΗ ΔΙΗΜΕΡΙΔΑ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΟΤ Β/ΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΤΗ
ΤΠΟ ΣΗΝ ΑΙΓΙΔΑ ΣΗ ΠΕ.ΔΙ.ΕΚ. ΗΠΕΙΡΟΤ
ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΦΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 27 & 28 ΥΕΒΡΟΤΑΡΙΟΤ 2015
«Φωσ… περιςςότερο φωσ!», Επιμορφωτική Διημερίδα Ιωάννινα 27 & 28 Φεβρουαρίου 2015
«Ποιητικό φως» στο Τελευταίο Σώμα μου της Κικής Δημουλά της Παναγιώτας Παππά, φιλολόγου
Δυο λόγια για το κζμα μασ. Το φωσ, θ απουςία του (ςκότοσ, ζκλειψθ) και τα ουράνια ςϊματα (ο ιλιοσ, θ ςελινθ, οι πλανιτεσ και τα αςτζρια) εμφανίηονται ςυχνά ςτθν ποίθςθ τθσ Κικισ Δθμουλά ωσ δθλωτικά του τρόπου με τον οποίο θ ποιιτρια αντιλαμβάνεται αφ’ ενόσ τον εαυτό τθσ ωσ δθμιουργό και αφ’ ετζρου τθν τζχνθ που υπθρετεί. Το φωσ είναι το κλειδί που ξεκλειδϊνει τα κείμενά τθσ και τθν ποιθτικι τθσ υπόςταςθ, μασ ειςάγει ςτο «ποιθτικό τθσ εργαςτιρι» και φωτίηει τον τρόπο με τον οποίο εργάηεται. Θα το εξετάςουμε λοιπόν όχι μόνο ωσ κζμα τθσ ποίθςισ τθσ (ποιθτικό φωσ) αλλά και ωσ κεμελιϊδεσ ςτοιχείο τθσ ποιθτολογίασ τθσ (ποιθτολογικό φωσ). Προσ επίρρωςιν των παραπάνω ασ δοφμε τι ζχει πει θ ίδια θ Κικι Δθμουλά. Απόςπαςμα από τθν ομιλία που εκφϊνθςε ςτθν Αρχαιολογικι Εταιρεία το 20091: «Πιςτεφω ευλαβικά και ςτθ ςκοτεινι αδυναμία μασ. Κάτι μου λζει ότι θ πίςω πλευρά τθσ είναι μια απρόοπτθ ςελινθ που φωτίηει αςτραπιαία το άλλο περιοδικό θμιςφαίριο εκείνο τθσ δθμιουργικισ απόγνωςισ μασ». Εδϊ θ ορολογία του φωτόσ ςυνδθλϊνει βαςικά κζματα τθσ ποίθςισ τθσ: τθν απαιςιοδοξία (ςκοτεινι αδυναμία, απόγνωςθ), το χρόνο και τθ μνιμθ (αςτραπιαία, περιοδικό θμιςφαίριο), το ίδιο το ποιθτικό υποκείμενο και το ζργο του (ςελινθ, φωτίηει, δθμιουργικόσ). Τίποτε δεν είναι απόλυτο: θ πίςω πλευρά δεν κυριαρχείται από το ςκότοσ, κακϊσ είναι μια φωτίηουςα απρόοπτθ ςελινθ. Στον Φιλοπαίγμονα Μφκο, τθν ομιλία τθσ κατά τθν τελετι υποδοχισ τθσ ςτθν Ακαδθμία Ακθνϊν, θ Κικι Δθμουλά δθλϊνει ότι κα μιλιςει για τθν ποίθςθ «γι’ αυτό το κάτι ζχω να μιλιςω»- γφρω από τθν οποία περιςτρζφεται ωσ «ιςχνόσ ζςτω, πλθν αφοςιωμζνοσ δορυφόροσ τθσ».2 Αντιλαμβάνεται τθν ποίθςθ ωσ «ζκλειψθ τθσ κανονικότθτασ», τθσ οποίασ τα μθνφματα λαμβάνει ο ποιθτισ «αλλά ςε ζνα περίβλθμα τόςο ςκοτεινό και αδιαπζραςτο που ςχεδόν ποτζ δεν ανακαλφπτεισ αν περιζχει δωρεά ι χλεφθ».3 Κι εδϊ τίποτα δεν είναι απόλυτο: θ ποίθςθ δεν είναι εφκολθ υπόκεςθ (ςκοτεινι, μθ κανονικι) αλλά ο ποιθτισ ωσ 1
Κικι Δθμουλά, Έρανοσ ςκζψεων για τθν ανζγερςθ τίτλου υπζρ τθσ αςτζγου αυτισ ομιλίασ, (κείμενο που εκφϊνθςε ςτθν Αρχαιολογικι Εταιρεία ςτισ 26/1/2009), Ίκαροσ 2010, ς.10. 2 Κικι Δθμουλά, Ο φιλοπαίγμων μφκοσ, (κείμενο που εκφϊνθςε κατά τθν τελετι αποδοχισ τθσ ςτθν Ακαδθμία Ακθνϊν ςτισ 11/11/ 2003), Ίκαροσ 2010 3 , ς. 9. 3 Κικι Δθμουλά, Ο φιλοπαίγμων μφκοσ, ό.π. ςς. 10-11. ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
2
«Ποιητικό φως» στο Τελευταίο σώμα μου της Κικής Δημουλά Παναγιώτα Παππά
δορυφόροσ τθσ φωτίηεται από αυτι. Κι ασ τον χλευάηει πολλζσ φορζσ θ ποίθςθ. Άλλεσ φορζσ είναι δωρεά. Στθ ςυνζχεια κα επιχειριςουμε να ερμθνεφςουμε τα όςα είπε για το φωσ θ ποιιτρια ςτισ ομιλίεσ τθσ μζςα από το πρίςμα του ποιθτικοφ τθσ ζργου. Ζχοντασ κατά νου ότι χρθςιμοποιεί τθν ορολογία του φωτόσ για να μασ δείξει πϊσ αντιλαμβάνεται τθν ποίθςθ, τον εαυτό τθσ και τον τρόπο με τον οποίο εργάηεται, μποροφμε να κεωριςουμε προγραμματικό τον τίτλο Έρεβοσ τθσ πρϊτθσ τθσ ποιθτικισ ςυλλογισ, δθλαδι ενδεικτικό τθσ ποιθτικισ τθσ. Στο ομότιτλο ποίθμα θ ποιιτρια ςκφβει πάνω από τθσ ψυχισ τθσ τθ ςυςκότιςθ και επιδεικνφει «ςτίχουσ ιςχνοφσ», οι οποίοι «πολλά κα λεν», εκτόσ από τον τελευταίο ςτίχο που «κοιτϊντασ κλιβερά τουσ προθγοφμενουσ /κα κλαίει». Εδϊ επικρατεί θ απαιςιόδοξθ διάκεςθ, κακϊσ θ ςκοτεινι ψυχικι διάκεςθ του ποιθτικοφ υποκειμζνου εκφράηεται ςτον τελευταίο ςτίχο – κα κλαίει – του ποιιματοσ αλλά και του ποιθτικοφ τθσ ζργου, για το οποίο γίνεται λόγοσ ςτο ποίθμα. Παρ’ όλα αυτά θ απουςία φωτόσ και ο αρνθτιςμόσ δεν είναι απόλυτοσ: τα κζματα του ποιθτικοφ ζργου είναι πολλά και πολφςθμα και θ ποιιτρια διακατζχεται από ζνα φωσ ςτο μεταίχμιο, «κάποιο δικό τθσ λυκαυγζσ». Σ’ αυτό το μεταίχμιο κινείται και ςτθ δεφτερθ ποιθτικι τθσ ςυλλογι Εριμθν. Στο ποίθμα Πρόλογοσ το εξϊφυλλο μιασ ποιθτικισ ςυλλογισ εκμυςτθρεφεται ότι ορίςτθκε «αχκοφόροσ μελαγχολίασ». Από τισ ςελίδεσ που «ςυγκρατεί και εξαίρει» «μια μονάχα ... καυχιζται πωσ ιρκε από τον ιλιο». Όμωσ θ πλειοψθφία των ςτίχων επιμζνει, *...+ πωσ καμιά, μα καμιά δεν ζχουν ςυγγζνεια μ’ ευδιάκετα πράγματα όπωσ, ασ ποφμε, ο ιλιοσ. Η μελαγχολία κυριαρχεί, αλλά ο ευδιάκετοσ ιλιοσ ζχει ιδθ τρυπϊςει ςε μία – ζςτω – ςελίδα. Στο ποίθμα Έκλειψισ εμφανίηεται το εγϊ: εγϊ, ο λυρικόσ μικρόσ πλανιτθσ, ζπακα ολικι ςχεδόν ζκλειψθ. Το ποιθτικό υποκείμενο είναι ζνασ πλανιτθσ που διαχζει το φωσ τθσ ποίθςθσ. Η ζκλειψι του είναι τόςο ςθμαντικι ϊςτε καλεί τουσ αναγνϊςτεσ να ςτρζψουν ς’ αυτό το φαινόμενο το ενδιαφζρον τουσ : Παρατθριςατε το φαινόμενό μου; Τθν ολικι μου, επιτζλουσ, ζκλειψθ; Ερχόμαςτε τϊρα ςτθν ποιθτικι ςυλλογι Το τελευταίο ςϊμα μου, θ οποία παρουςιάηει –πιςτεφω– ιδιαίτερο ενδιαφζρον ωσ προσ τθν ποιθτολογικι διάςταςθ
ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
3
«Φωσ… περιςςότερο φωσ!», Επιμορφωτική Διημερίδα Ιωάννινα 27 & 28 Φεβρουαρίου 2015
του φωτόσ. Κατ’ αρχάσ το «ςϊμα», όπωσ παρατθρεί και ο Ανδρζασ Καραντϊνθσ4, είναι το ςϊμα τθσ ποίθςθσ τθσ Δθμουλά. Στθ Σκόνθ ο Καραντϊνθσ εκλαμβάνει τθ φράςθ μοτίβο αλλά και κατακλείδα του ποιιματοσ ωσ «ζναν πρωτότυπο οριςμό τθσ ποίθςθσ, ςυμφωνϊντασ πωσ ποίθςθ είναι το τίναγμα του μζςα βίου ζξω»5. Κατά δεφτερο λόγο κα ςυμπλιρωνα πωσ πζρα από το να μιλά ςτα ποιιματά τθσ για τθν ποίθςθ και για τθν ίδια, με τθν εικονοποιία τθσ –ιδιαίτερα με αυτι που ςχετίηεται με το φωσ– θ ποιιτρια διαλζγεται με τουσ προκατόχουσ τθσ ποιθτζσ, όπωσ ο Ελφτθσ. Τζλοσ κεωρϊ ότι ςε αυτι τθ ςυλλογι οι ςυμβολιςμοί του φωτόσ δζνονται με βαςικά κζματα τθσ ποίθςισ τθσ, όπωσ ο χρόνοσ, θ μνιμθ, θ απουςία αγαπθμζνων προςϊπων. Ζνα χαρακτθριςτικό ποίθμα που περικλείει όςα προαναγγείλαμε είναι Ο ψυχιςμόσ του δίτροπου. Όπωσ δθλϊνει και ο τίτλοσ του αναπτφςςεται ζνα δίπολο, μια μακρά ςειρά αντικζςεων: από τθ μια μεριά το φωσ, το ξθμζρωμα, το ξφπνθμα, θ βλάςτθςθ, ο ζρωτασ, κι από τθν άλλθ το ςκοτάδι, θ νφχτα, ο φπνοσ, ο κάνατοσ, ο διςταγμόσ. Ασ δοφμε πϊσ ορίηει θ ίδια «το δίτροπο των φφλλων»: από τθ μια μεριά φιλί με το ςκοτάδι κι από τθν άλλθ εξαγνιςμόσ με φωσ. Δεν υπάρχει απόλυτο ςκοτάδι. Η νφχτα χαρακτθρίηεται από «το ςτζρεο ςτερζωμα», που πάνω του καρφϊνονται «αλλά και ξεκαρφϊνονται εφκολα» «πινζηεσ τ’ άςτρα». Το ξθμζρωμα και θ μζρα κυριαρχοφνται από τισ φωτεινζσ εικόνεσ του Ελφτθ: ελαιϊνεσ, δζντρα, κυπαρίςςια, κορίτςια, ςκίνα, ςπάρτα, μυρτιζσ. Αυτι όμωσ θ ερωτικι, ευφρόςυνθ εικόνα του Ελφτθ διαςτρεβλϊνεται, κακϊσ ςτο ποίθμα τθσ Δθμουλά κορίτςια και τάφοι προικίηονται τϊρα εξίςου και αυτι «όλθ θ βλάςτθςθ ... με τα ςτραφταλιςτά ονόματά τθσ» ςτραπατςάρεται «με ποδοπάτθμα και κάνατο ξερόχορτων». Αυτό κακόλου δεν ςθμαίνει ότι το ποίθμα εμφορείται πλιρωσ από απαιςιοδοξία και αρνθτιςμό. Ο ερωτιςμόσ, θ γονιμοποιόσ επίδραςθ του φωτόσ ςτθ βλάςτθςθ πραγματϊνεται ςτθν ποιθτικι δθμιουργία, «ςτθ βλάςτθςθ των λζξεων»: Θάμνοι νάνοι κάκονται ανακοφρκουδα ςτα πζριξ, ηθτιάνοι που ηθτοφν από το φωσ τ’ όνομά τουσ ...
4
Ανδρζασ Καραντϊνθσ, «Κικισ Δθμουλά: Το τελευταίο ςϊμα μου», ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ 110, ετ. ΝΕϋ, αρ.1299, ςς. 1107- 1108. «Ζτςι το «ςϊμα» τθσ ποίθςισ τθσ λειτουργεί όλο μαηί ....» (ς. 1107). 5 Καραντϊνθσ, ό.π. ς. 1108. ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
4
«Ποιητικό φως» στο Τελευταίο σώμα μου της Κικής Δημουλά Παναγιώτα Παππά
Το φωσ δθμιουργεί λόγο, το φωσ γίνεται ποίθςθ. Όςο για τον δθμιουργό, θ Δθμουλά επιλζγει ν’ ανθφορίςει τθ ςτενι καλλιμαχικι ατραπό: Ανθφορίηει όλθ θ βλάςτθςθ ωσ απάνω, το κάκε πράςινο απ’ το δικό του δρόμο. Εγϊ, αν ιμουν κάτι προικιςμζνο ν’ ανεβαίνει, κα ’παιρνα τα ςτενά μονοπατάκια που χαράχτθκαν με ποδοπάτθμα και κάνατο ξερόχορτων. Όχι κάνατοσ, όχι να μπει πρωί πρωί ςτθ βλάςτθςθ των λζξεων ο κάνατοσ. Να βρω πιο φίλο τρόπο χάραξθσ, τρόπο παραμυκατηι: πεσ ότι τα ξερόχορτα χτενίςτθκαν κι ζκαναν τθ χωρίςτρα τουσ ςτραβι, κεόςτραβθ. Γι’ αυτό τα λζω μονοπατάκια ξανκομάλλικα. Η τζχνθ τθσ Δθμουλά απομυκοποιεί με «τρόπο παραμυκατηι» τα υψθλά ςφμβολα τθσ ηωισ, όπωσ τον ιλιο του Ελφτθ, και φζρνει ςτα μζτρα τθσ κακθμερινότθτάσ μασ τα ςτοιχεία και κζματα τθσ ποίθςισ τθσ, δθλαδι τα ταπεινά «ξερόχορτα» που «χτενίςτθκαν κι ζκαναν τθ χωρίςτρα τουσ ςτραβι, κεόςτραβθ» κακϊσ θ ποιιτρια ανεβαίνει το δικό τθσ ςτενό μονοπατάκι τθσ ποίθςθσ. Στο ίδιο πνεφμα ο ιλιοσ παρουςιάηεται ςαν βαρυςτομαχιαςμζνοσ μπουρηουά6 ςτο ποίθμα Σκίηω τθ δωδεκάτθ: Ότι απόφαγε το μεςθμεριανό του ό ιλιοσ κι είναι βαρφσ όπωσ ακριβϊσ και θ ποιιτρια που αυτοςαρκάηεται: Γράφω και ςκίηω είμαι βαριά, φαίνεται πωσ απόφαγα το μεςθμεριανό μου ...................................................... Σκίηω ςε χίλια και ςε δϊδεκα κομμάτια ό,τι ςκζφτθκα, ............................. μθ τα ςκιςμζνα που ζγραψα κρυφά και από μόνα τουσ ςυναρμολογθκοφν και αυτοδιαβαςτοφν και μάκουν πωσ ιτανε για πζταμα. 6
Καραντϊνθσ, ό.π. ς.1107. ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
5
«Φωσ… περιςςότερο φωσ!», Επιμορφωτική Διημερίδα Ιωάννινα 27 & 28 Φεβρουαρίου 2015
Εδϊ πραγματικά ο ιλιοσ του μεςθμεριοφ φωτίηει τθ δθμιουργικι απόγνωςι τθσ. Υπάρχει άραγε κάτι που αξίηει να γραφεί και να διαςωκεί; Ίςωσ βροφμε τθν απάντθςθ ςτθν παραλία τθσ λικθσ (Oblivion beach). Εδϊ θ νφχτα και τα ςκοτάδια φοβίηουν τθν ψυχι. Το ξθμζρωμα όμωσ ζρχεται το φωσ που διαχζεται ςτθν ποιθτικι εικόνα μιασ καλοκαιριάτικθσ μζρασ ςτθν παραλία με ςτοιχεία που κυμίηουν και πάλι Ελφτθ (κάλαςςα, βουνά και ουρανόσ, το μπλε πάνω ςτα κφματα / με άςπρο γιακαδάκι, του χωριοφ το εκκλθςίδιο, ο γιαλόσ, πζτρινα τηιτηίκια τα βότςαλα). Κι εδϊ θ εικόνα αλλοιϊνεται κακϊσ «το φωσ κορνάρει μανιαςμζνο / κζλει να προςπεράςει». Ωςτόςο το ποιθτικό υποκείμενο με «τα άριςτα αντανακλαςτικά του» αντιςτζκεται ςκεναρά με τθ μνιμθ του ςτθ φυγι του φωτόσ και κατορκϊνει να ςυγκρατιςει και να αναδθμιουργιςει όςα ςθμαντικά ζχουν χακεί: κάκε που χάνεται ςτο βάκοσ ζνα πλοίο εκκρίνει θ μνιμθ μου όςα ςε βάκοσ χάκθκαν. Στο ποίθμα Σθμεία των καρπϊν, αφιερωμζνο ςτθ μνιμθ του πατζρα τθσ, αυτό που χάκθκε και που εκκρίνει θ μνιμθ είναι ζνα θλιόλουςτο καλοκαιρινό μεςθμζρι που ηωντανεφει τθ μνιμθ του πατζρα, του αγαπθμζνου προςϊπου που δεν κα ξαναδεί. Το ίδιο ανελζθτο θλιόλουςτο καλοκαιρινό μεςθμζρι κυριαρχεί ςτο Πιο άςπρο από το άςπρο. Το «πολφ μεγάλο δζντρο / των τηιτηικιϊν το πατρικό τουσ ςπίτι» δεν μπορεί να κρφψει με τον ίςκιο του το ποιθτικό υποκείμενο: Όμωσ απ’ τα μικρά κενά που αφινουν μεταξφ τουσ τα φυλλϊματα φωσ οφιοειδζσ ειςχϊρθςε, αλλικωρα κοιτάγματα του ιλιου. Κι είναι για πζταμα ο ίςκιοσ ςαν φφλλο φαγωμζνο από κάμπια. γεμάτοσ κλειδαρότρυπεσ. Πϊσ να κρυφτϊ; Και φαίνομαι και βλζπω. Το φωσ αφινει ζκκετθ τθν ποιιτρια αλλά και τθσ επιτρζπει να δει και να κυμθκεί άλλα ςθμαντικά καλοκαιρινά μεςθμζρια τθσ ηωισ τθσ. Το τελευταίο ποίθμα ςτο οποίο κα ςτακοφμε είναι το Σφνδρομο (Κοιτάηοντασ τον πίνακα του Πικάςο «Το Όνειρο») και ςτισ ςκζψεισ τθσ για τον ποιθτι δθμιουργό και για το όνειρο – ζμπνευςθ. Διακρίνουμε τρία μζρθ. Το πρϊτο είναι μία ζκφραςισ, μια περιγραφι του πίνακα. Το δεφτερο αναφζρεται ςτο ποιθτικό υποκείμενο – δθμιουργό και το τρίτο αποτελεί μια απόπειρα να δοκεί ζνασ οριςμόσ του ονείρου –
ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
6
«Ποιητικό φως» στο Τελευταίο σώμα μου της Κικής Δημουλά Παναγιώτα Παππά
ζμπνευςθσ. Στθν περιγραφι του ζργου τζχνθσ απροςδόκθτα εμφανίηεται μια λζξθ ςχετικι με τον ιλιο και το φωσ: Κοιμάται το κορίτςι ενϊ πίςω από το χαλαρό φουςτάνι τθσ ο ζνασ μαςτόσ ανατέλλει για να κθλάςει θ λαίμαργθ αφαίρεςθ. Η ανατολι του μαςτοφ τροφοδοτεί τθν καλλιτεχνικι δθμιουργία, αφοφ θ λαίμαργθ αφαίρεςθ είναι βαςικό χαρακτθριςτικό τθσ τζχνθσ του Πικάςο. Στο δεφτερο μζροσ, το ποιθτικό υποκείμενο μιλά για τον εαυτό του: δεν ζχει όνειρα και τα αποηθτά προκειμζνου να διεγερκεί θ μιτρα τθσ ποιθτικισ δθμιουργίασ. Αυτοπροςδιορίηεται ωσ πθλόσ, ιςχυρι –κατά τθ γνϊμθ μου– ςυνδθλϊςα τθσ Πρϊτθσ Δθμιουργίασ: κι ο πθλόσ που είμαι, ο πθλόσ που είμαι, με πιζηει να ςπάςω. ........................................ Και όνειρα δεν ζχω να πλάςω πιλινθ περιφροφρθςθ τθσ φλθσ μου. Τθσ λείπει τθσ ποιιτριασ το όνειρο, θ ζμπνευςθ, για να περιφρουριςει τθν ποιθτικι φπαρξι τθσ. Αλλά τι είναι αλικεια το όνειρο; Η απάντθςθ ζρχεται ςτο τρίτο μζροσ: Όνειρο ςθμαίνει φτεροφγα φπνου από κερί που ήλιο ερωτεφεται και λιώνει. Η ποιθτικι εικόνα παραπζμπει ολοφάνερα, όπωσ νομίηω, ςτα φτερά ενόσ δθμιουργοφ – ςυμβόλου ςτθν τζχνθ και ςτθ λογοτεχνία, δθλαδι ςτα φτερά του Δαίδαλου, και υπενκυμίηει τθν πτϊςθ αυτοφ που τα χρθςιμοποίθςε, δθλαδι τθν πτϊςθ του Ίκαρου. Το όνειρο, θ ζμπνευςθ ςυνδζεται λοιπόν με το «ποιθτικό φωσ», δθλαδι με το φωσ τθσ ποιθτικισ τζχνθσ, το φωσ του ιλιου, που, όςο κι αν το αποηθτοφμε, είναι επικίνδυνο, μπορεί να αποβεί μοιραίο. Πηγές
Κικι Δθμουλά, Ποιιματα, κϋ ζκδοςθ, Ίκαροσ 2011, (Έρεβοσ 1956, Εριμθν 1958, Το τελευταίο ςϊμα μου 1981)
Κικι Δθμουλά, Έρανοσ ςκζψεων για τθν ανζγερςθ τίτλου υπζρ τθσ αςτζγου αυτισ ομιλίασ, (κείμενο που εκφϊνθςε ςτθν Αρχαιολογικι Εταιρεία ςτισ 26/1/2009), Ίκαροσ 2010
Κικι Δθμουλά, Ο φιλοπαίγμων μφκοσ, (κείμενο που εκφϊνθςε κατά τθν τελετι αποδοχισ τθσ ςτθν Ακαδθμία Ακθνϊν ςτισ 11/11/ 2003), Ίκαροσ 2010 3
Ανδρζασ Καραντϊνθσ, «Κικισ Δθμουλά: Το τελευταίο ςϊμα μου», ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ 110, ετ. ΝΕϋ, αρ.1299, ςς. 1107- 1108 ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
7