Διαθεματική διερεύνηςη για τη διδακτική αξιοποίηςη του φωτόσ ΕΠΙΜΟΡΥΩΣΙΚΗ ΔΙΗΜΕΡΙΔΑ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΟΤ Β/ΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΤΗ
ΤΠΟ ΣΗΝ ΑΙΓΙΔΑ ΣΗ ΠΕ.ΔΙ.ΕΚ. ΗΠΕΙΡΟΤ
ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΦΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 27 & 28 ΥΕΒΡΟΤΑΡΙΟΤ 2015
«Φωσ… περιςςότερο φωσ!», Επιμορφωτική Διημερίδα Ιωάννινα 27 & 28 Φεβρουαρίου 2015
«Αγγελικό και μαφρο φωσ»: το φωσ ωσ ευλογία και απειλή ςε λογοτεχνικά κείμενα Διδακτική πρόταςη για την τρίτη τάξη Γυμναςίου τησ Ελζνησ Ζήκου, φιλολόγου
το πλαίςιο των μακθμάτων τθσ Νεοελλθνικισ Γλϊςςασ, τθσ Αρχαίασ Ελλθνικισ Γραμματείασ από μετάφραςθ και του Πιλοτικοφ Προγράμματοσ Λογοτεχνίασ για τθν Σρίτθ τάξθ, αςχολοφμαςτε με τθ ςυνανανάγνωςθ και μελζτθ μιασ ποικιλίασ παραδοςιακϊν και ςφγχρονων λογοτεχνικϊν κειμζνων. Σο πεδίο ζρευνασ ορίςτθκε με τθ ςφμφωνθ γνϊμθ των μακθτϊν, μετά από δικι μου παρότρυνςθ, προκειμζνου να διερευνιςουμε αυτό που κατεξοχιν τουσ ενδιαφζρει, δθλαδι την εφηβική ηλικία, μζςω τησ αναγνωςτικήσ απόλαυςησ. Με τθ μελζτθ μασ διαπιςτϊςαμε πωσ οι ςφγχρονεσ θεωρίεσ τησ Λογοτεχνίασ και, ειδικότερα, θ κεωρία τθσ πρόςλθψθσ και τθσ αιςκθτικισ ανταπόκριςθσ δίνουν ζμφαςθ ςτον αναγνϊςτθ και ςτον τρόπο με τον οποίο αυτόσ προςλαμβάνει τα διάφορα νοιματα. Στόχοσ μασ, επομζνωσ, ιταν μζςω τθσ διερευνθτικισ και ομαδοςυνεργατικισ μεκόδου, από τθ μια πλευρά, να βιϊςουμε τθ λογοτεχνικι απόλαυςθ και, από τθν άλλθ, να κινθκοφμε από μια κειμενοκεντρικι προςζγγιςθ προσ μια μακθτοκεντρικι προςζγγιςθ τθσ λογοτεχνίασ, τζτοια που να εντάςςει το κείμενο ςτο επικοινωνιακό και πολιτιςμικό πλαίςιο τθσ εποχισ και τθσ βιωματικισ μασ ςφαίρασ. Μζςω τθσ μελζτθσ του εφθβικοφ μυκιςτοριματοσ, κυρίωσ, διαπιςτϊςαμε πωσ θ εφθβεία κεωρείται μία περίοδοσ λεπτισ ιςορροπίασ ανάμεςα ςτο φωσ και ςτο ςκοτάδι τησ αυτοεικόνασ και τησ αυτοςυνειδηςίασ των εφήβων, όπου οι φωτεινζσ ςτιγμζσ εναλλάςςονται με τισ ςκοτεινζσ, άλλοτε δικαιολογθμζνα και άλλοτε αδικαιολόγθτα και απρόβλεπτα. Εςτιάςαμε λοιπόν το ενδιαφζρον μασ ςε αυτι τθν πολυδιάςτατθ ζννοια του φωτόσ που διαμορφϊνει τθν ταυτότθτά τουσ, αλλά και διαπερνά πολλά από τα κείμενα που μελετάμε. Τπό αυτιν τθν οπτικι κα
ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
2
«Αγγελικό και μαύρο φωσ»: το φωσ ωσ ευλογία και απειλή ςε λογοτεχνικά κείμενα Ελένη Ζήκου
επιχειριςουμε να ςασ παρουςιάςουμε κάποια ςθμεία τθσ αναγνωςτικισ μασ προςζγγιςθσ, θ οποία εξάλλου ςυνεχίηεται ωσ το τζλοσ τθσ ςχολικισ χρονιάσ.
Ο λόγοσ ςτουσ μακθτζσ… «Γενηθήτω φωσ»: θ φράςθ τθσ Γενζςεωσ ςθματοδοτεί τθ δθμιουργία του κόςμου με τον Λόγο του Θεοφ, ο οποίοσ διζλυςε το προχπάρχον Χάοσ φωτίηοντάσ το. Ζκτοτε θ παρουςία του φωτόσ ςυντάςςεται με τθ κετικι ηωτικι ενζργεια, ενϊ θ απουςία του με ςυνκικεσ χαοτικζσ ςε κάκε περίπτωςθ.
Ο Μανόλησ Αναγνωςτάκησ ςτο κοινωνικό και αλλθγορικό ποίθμα «Στο παιδί μου» φαίνεται να παίηει το ρόλο του πατζρα, ο οποίοσ προτείνει τθ ςυγκεκριμζνθ και κυριολεκτικι αναφορά ςτθν πραγματικότθτα αντί τθσ ωραιοποιθμζνθσ εκδοχισ που παρουςιάηουν τα «παραμφκια». Προκειμζνου λοιπόν «να λζμε τθν αλικεια ςτα παιδιά», ο ποιθτισ αναφζρει τυπικοφσ ςυμβολιςμοφσ των παραμυκιϊν «ςκφλο ςκφλο, λφκο λφκο, ςκοτάδι ςκοτάδι»,
ϊςτε τα πιο κρυφά ςυναιςκιματα, οι φόβοι, οι προςδοκίεσ και οι
εμπειρίεσ να κατονομάηονται και ερμθνεφονται για να αντιμετωπιςτοφν. τα παραμφθια ςυχνά παρατθροφμε τθν παρουςία χρωμάτων, κυρίωσ του λευκοφ και του μαφρου, που ςυντάςςονται με τθν αίςκθςθ του φωτόσ και του ςκότουσ. Ζτςι, το λευκό ςυμβολίηει τθν αγνότθτα, τθν ακωότθτα και τθν πνευματικότθτα, ενϊ το μαφρο ςυμβολίηει τον κίνδυνο, τθν φπουλθ πρόκεςθ και τθ κνθτότθτα. υγκεκριμζνα, το «ςκοτεινό δάςοσ» των παραμυκιϊν ηωντανεφει όλεσ τισ απαγορεφςεισ και τισ απειλζσ των ενθλίκων προσ τουσ ανθλίκουσ και ιδίωσ εμάσ τουσ εφιβουσ, αν δε ςυμμορφωκοφμε με τισ ςυμβουλζσ τουσ και περιπλανθκοφμε εκεί ϊςπου να ςουρουπϊςει, εκτεκειμζνοι ςτο άγνωςτο, μακριά από τθ γονικι εςτία και φροντίδα.
τθ ςυνζχεια, ςχολιάςαμε τθ ςθμειολογία των λζξεων λευκό/φωσ, μαφρο/ςκοτάδι γενικότερα ςτθ γλϊςςα και ςε διάφορα κειμενικά είδθ (άρκρο,
ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
3
«Φωσ… περιςςότερο φωσ!», Επιμορφωτική Διημερίδα Ιωάννινα 27 & 28 Φεβρουαρίου 2015
θμερολόγιο, επιςτολι, ταξιδιωτικό κείμενο, διαφθμιςτικά ςποτσ κ.ά.) τόςο ςτθν αγγλικι όςο και ςτθν ελλθνικι. Ενδεικτικά ασ αναφζρουμε: black magic (μαφρθ μαγεία), black death (μαφροσ κάνατοσ), black flag (μαφρθ πειρατικι ςθμαία), black books (μαφρα κατάςτιχα), black list (μαφρθ λίςτα), black sheep (απολωλόσ πρόβατο), black ball (καταψθφίηω), blacken (μαυρίηω), blackmail (εκβιάηω), Black Maria (αςτυνομικι κλοφβα)…, ενϊ οι γλωςςικοί ςυςχετιςμοί με τθ λζξθ λευκό ζχουν να κάνουν με τθν ομορφιά, τθν καλοςφνθ, το χάριςμα, το όραμα, τθ κετικι αφρα: White Christmas, white elephant, white flag, white goods, white hot, white lie, white feather. χετικι είναι θ διαπίςτωςθ του Thomas V. Slatis, ερευνθτι από τον χϊρο των επικοινωνιακϊν ςυςτθμάτων, ότι «Σο μαφρο ζχει ανζκακεν ιδωκεί ωσ χρϊμα και ςυνεπϊσ κάτι ςυγκεκριμζνο, ενϊ το λευκό είναι τα πάντα ςτθν κανονικότθτά τουσ. Το λευκό, λοιπόν, δομείται και αναπαράγεται ωσ αρνητική κατηγοριοποίηςη του μαφρου, παραμζνοντασ αόρατο για τα περιςςότερα μζλη εκείνων που το κατηγοριοποιοφν». Για αυτόν τον λόγο, η λζξη μαφρο δηλώνει ζνα χαρακτηριςτικό που ςυνδζεται με ό,τι αντικοινωνικό, υποτιμητικό και μειωτικό ςτη ςυνείδηςη των λευκών και αντανακλά το φαινόμενο του ρατςιςμοφ, το οποίο υποβιβάηει τον άνκρωπο από τθν ζλλογθ ςτθν άλογθ και παρορμθτικι ςυμπεριφορά.
το εφθβικό μυκιςτόρθμα του Μάνου Κοντολζων «Μια ιςτορία του Φιοντόρ» που κίγει με ευαιςκθςία το κζμα του ρατςιςμοφ, θ αρχικι παρουςίαςθ του «άλλου», ζχει να κάνει με τθ μοναδικότθτα που «ξενίηει». Όμωσ το ξάφνιαςμα που μεταδίδουν τα χαρακτθριςτικά του ξζνου είναι κάτι το ελκυςτικό και ταυτόχρονα απωκθτικό. Αυτό το τόςο διαφορετικό πρόςωπο φζρει το ςθμάδι μιασ υπζρβαςθσ ορίου, ζχει κάτι επιπλζον ζναντι των υπολοίπων, ζνα φωσ αλλόκοτο. Η Λιοφμπα είναι ζφθβθ ωςίδα «όλο χρυςάφι κι όλο φωσ, με τα ξανκά μαλλιά και τα άγουρα ςτθκάκια, που με διςταχτικά βιματα διζςχιηε το κεντρικό καλντερίμι… γφρω ςτα δεκάξι, με μάτια ςε χρϊμα νιογζννθτου γαλάηιου, χειλάκια ςτενά μα ζντονα κόκκινα και δζρμα ςχεδόν ροη, με κάποιεσ κθλίδεσ ςκουρόχρωμεσ να ςκιάηουν τα πτερφγια τθσ μφτθσ… με τθν ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
4
«Αγγελικό και μαύρο φωσ»: το φωσ ωσ ευλογία και απειλή ςε λογοτεχνικά κείμενα Ελένη Ζήκου
υγρι, κάπωσ βαριά προφορά τθσ… Λιοφμπα ςτθν πατρίδα τθσ ςθμαίνει Αγάπθ». Μεταξφ τρυφερϊν αναμνιςεων από τθ ηωι τθσ ςτθν πατρίδα τθσ τθ Ρωςία και ελπίδασ για τθν επιςτροφι τθσ εκεί, εκτυλίςςεται θ περιπζτεια τθσ Λιοφμπα ςτθν Ελλάδα. Παρά τθ κζλθςι τθσ αποκομμζνθ από αγαπθμζνα πρόςωπα, γνϊριμουσ ιχουσ τθσ μθτρικισ γλϊςςασ και κελκτικζσ μυρωδιζσ τθσ παιδικισ τθσ θλικίασ, βρίςκεται να ακολουκεί τα μετζωρα βιματα τθσ μθτζρασ τθσ προσ αναηιτθςθ μιασ καλφτερθσ ηωισ. ε κάκε περίπτωςθ, το παρελκόν τθσ είναι λουςμζνο από ςυναιςκθματικό φωσ και αντιςτοιχεί ςτον παράδειςο (δράςθ, ενζργεια, οικειότθτα), ενϊ το παρόν τθσ είναι ςκοτεινό και ανοίκειο και αντιςτοιχεί ςτθν κόλαςη (αναςτολι, καταπίεςθ, αποκλειςμόσ). Ζτςι δομείται θ προςωπικι τθσ ευτοπία ι, αντίκετα, θ δυςτοπία με παράμετρο τθν ζννοια του φωτόσ και τισ ανάλογεσ ςυνυποδθλϊςεισ του.
Προςεγγίηοντασ τθν ποίθςθ, θ Ελλάδα ςτθν ποίθςθ του Οδυςςζα Ελφτη είναι θ πιο προφανισ ευτοπία του φωτόσ. Δεν είναι τυχαίο ότι μία από τισ ερμθνείεσ για τθν επιλογι του καλλιτεχνικοφ του ψευδϊνυμου είναι ότι περιλαμβάνει ετυμολογικά το φωσ (lux). Ο Ελφτθσ επεξεργάηεται τθν επιφάνεια των λζξεων που χρθςιμοποιεί, ζτςι ϊςτε να «λάμψει» μζςα τουσ το βιωματικό και ςυναιςκθματικό τουσ φορτίο. Θ ερωτικι του διάκεςθ ςτρζφεται προσ το μεςογειακό φωσ και το εντάςςει μζςα ςτισ λζξεισ που ςυναρμολογεί για να περιγράψει τον κεατό και ακζατο κόςμο, ζτςι όπωσ τον βλζπει ο ίδιοσ. Θ ποίθςι του ςυνδυάηεται με τθν εφθβικι ορμι του ερωτιςμοφ και αναπλάκει τον κόςμο. Γράφει ςτο ζργο του «Ο Μικρόσ Ναυτίλοσ»: «Λίγοι ξζρουν ότι ο υπερκετικόσ ςτα αιςκιματα ςχθματίηεται με το φωσ όχι με τθ δφναμθ. Kι ότι χρειάηεται χάδι εκεί που βάηουν μαχαίρι». Γεωγραφικά ο χϊροσ ςτον οποίο ηει και δθμιουργεί ο Ελφτθσ είναι αναπόςπαςτα δεμζνοσ με το φωσ και τθ μεςογειακι του μαγεία, γεγονόσ που ευνοεί τον ςτίχο του.
ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
5
«Φωσ… περιςςότερο φωσ!», Επιμορφωτική Διημερίδα Ιωάννινα 27 & 28 Φεβρουαρίου 2015
Γράφει ςτθ Μζθοδο του Άρα: «Ο ποιθτισ δείχνει και θ ορατότθτα μεγαλϊνει, εντείνεται, λαμπικάρει, τόςο περιςςότερο όςο το κάκε ςτοιχείο βρίςκει τθν ακριβι του κζςθ μζςα ςε ζνα ςφνολο, που κάνει τα επίπεδα να ςυγκλίνουν και να καταλιγουν ςτθ μία και διαρκι λάμψθ… όταν μιλϊ για τθ διαφάνεια, υπονοϊ ακριβϊσ αυτό: τθ δυνατότθτα να βλζπεισ μζςα από το ακϊο το ζνοχο και μζςα από το λευκό το μαφρο».
Αν πάλι αφιςουμε τον φωτεινό δρόμο του Ελφτθ, κα πορευτοφμε ςτο μονοπάτι του Γιώργου Σεφζρη, ςτο οποίο τα πράγματα εμφανίηονται ςαφϊσ πιο γκρίηα. Σθ μετακερινι, φκινοπωρινι, κατάκλιψθ μπορείτε να τθ δείτε παραςτατικά ςτο ποίθμά του «Ένασ λόγοσ για το καλοκαίρι». «Γυρίςαμε πάλι ςτο φκινόπωρο, το καλοκαίρι ςαν ζνα τετράδιο που μασ κοφραςε γράφοντασ μζνει γεμάτο διαγραφζσ αφθρθμζνα ςχζδια ςτο περικϊριο κι ερωτθματικά, γυρίςαμε ςτθν εποχι των ματιϊν που κοιτάηουν ςτον κακρζφτθ μζςα ςτο θλεχτρικό φωσ ςφιγμζνα χείλια κι οι άνκρωποι ξζνοι ςτισ κάμαρεσ ςτουσ δρόμουσ κάτω από τισ πιπεριζσ κακϊσ οι φάροι των αυτοκινιτων ςκοτϊνουν χιλιάδεσ χλωμζσ προςωπίδεσ. Γυρίςαμε· πάντα κινάμε για να γυρίςουμε ςτθ μοναξιά, μια χοφφτα χϊμα, ςτισ άδειεσ παλάμεσ…» Ο εφζρθσ εικονίηει χωρίσ περιςτροφζσ, με ρεαλιςμό ςκλθρό, πράγματα οικεία ςε όλουσ μασ, τα οποία ωςτόςο επιτρζπουμε ςτθν αίγλθ του κζρουσ του Ελφτθ, ςτο καλοκαιρινό «διάλειμμά» μασ, να τα απωκεί ςτθ ςκιά. το τελευταίο μζροσ τθσ «Κίχλθσ» («Αγγελικό και μαφρο φωσ…»), από όπου εμπνευςτικαμε και τον τίτλο τθσ παρουςίαςισ μασ, ςυναντάμε κακαρότερα το κζμα και τθ χριςθ του «ςκοταδιοφ μζςα ςτο φωσ», αυτιν τθν αίςκθςθ πωσ «πίςω από το γκρίηο και το
ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
6
«Αγγελικό και μαύρο φωσ»: το φωσ ωσ ευλογία και απειλή ςε λογοτεχνικά κείμενα Ελένη Ζήκου
χρυςό υφάδι του αττικοφ καλοκαιριοφ υπάρχει ζνα τρομαχτικό μαφρο· πωσ όλοι μασ είμαςτε παιχνίδια αυτοφ το μαφρου».
Ζνα βιμα παραπζρα, ο «ποιθτισ τθσ απαιςιοδοξίασ» Κώςτασ Καρυωτάκησ μασ μεταφζρει ποιθτικά τθν προδιάκεςι του για τθν απουςία φωτόσ ςτθ ςφντομθ ηωι του, για τθν οποία ο ίδιοσ επεφφλαςςε ζνα ςκοτεινότερο τζλοσ. GALA Θὰ γλεντιςω κι ἐγὼ μία νφχτα Μαυροντυμζνοι ἀπόψε, φίλοι ὠχροί, ἐλᾶτε ςτὸ δικό μου περιβόλι, μ᾿ ἕναν παλμὸ τὸ βράδυ τὸ βαρὺ γιὰ νὰν τὸ ηιςουμ᾿ ὅλοι. Ἀπὸ τὰ ςπίτια ποὺ εἶναι ςὰ βουβά, κι ἂσ μίλθςαν τὴ γλῶςςα τοῦ κανάτου, μὲ φρίκθ τὸ φεγγάρι ἀποτραβᾷ τ᾿ ἀςθμοδάχτυλά του. Εἶναι τὸ βράδυ ἀπόψε κλιβερὸ κι ἐμεῖσ κᾶν τὸ γλεντιςουμε τὸ βράδυ, ὅςοι ἔχουμε τὸ μάτι μασ ὁγρὸ καὶ μζςα μασ τὸν ᾅδθ. Κι ὅταν βγεῖ τὸ πρῶτο ρόδο ςτ᾿ οὐρανοῦ τὴν ἄκρθ, ὅταν κὰ ςκφψει ἀπάνου μασ ἡ αὐγὴ ςτὸ μαῦρο μασ τὸ δάκρυ κὰ κακρεφτίςει τ᾿ ἁπαλό τθσ φῶσ. Γιομάτοι δζοσ ὀρκοὶ κὰ ςθκωκοῦμε, τὸν πόνο του κὰ εἰπεῖ κάκε ἀδερφὸσ κι ὅλοι ςκυφτοὶ κ᾿ ἀκοῦμε.
ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
7
«Φωσ… περιςςότερο φωσ!», Επιμορφωτική Διημερίδα Ιωάννινα 27 & 28 Φεβρουαρίου 2015
Πολφ ευδιάκριτθ είναι η ςημαςιοδότηςη του φωτόσ ωσ απειλήσ ςτο ποίθμα «Τα Ραράκυρα» του Κ.Π.Καβάφη: Σ’ αυτζσ τεσ ςκοτεινζσ κάμαρεσ, που περνϊ μζρεσ βαρυζσ, επάνω κάτω τριγυρνϊ για νά ’βρω τα παράκυρα.— Πταν ανοίξει ζνα παράκυρο κά ’ναι παρθγορία.— Μα τα παράκυρα δεν βρίςκονται, ι δεν μπορϊ να τά ’βρω. Και καλλίτερα ίςωσ να μθν τα βρω. Κςωσ το φωσ κά ’ναι μια νζα τυραννία. Ροιοσ ξζρει τι καινοφρια πράγματα κα δείξει.
Θ ιδιαίτερθ και πολυτάλαντθ φυςιογνωμία του Νίκου Χουλιαρά, προςδίδει τοπικό χρϊμα ςτθν αναηιτθςι μασ για το «ενιλιο ςκότοσ». το τρυφερό διιγθμά του «Ο τρίτοσ ουρανόσ και το μοναχικό του άςτρο που ζκαιγε», ο ιρωασ που βρίςκεται ςτθν προεφθβεία, γοθτεφεται, αλλά και παραπλανάται από ζνα φωτεινό ςθμάδι, κατά τθ διάρκεια τθσ προβολισ μιασ ταινίασ ςε κερινό κινθματογράφο: Ρολλζσ φορζσ μου ζτυχε να δω τα παιδιά, αφθρθμζνα, να κοιτοφν πότε ψθλά, τον ζναςτρο απζραντο και ζνα ουρανό, που μασ ςκεπάηει, και πότε μπροςτά τουσ το καφμα ενόσ, χρωματιςτοφ, γεμάτου άςτρα ουρανοφ, τθν οκόνθ του κινθματογράφου. Σ' αυτά τα μπροςτινά κακίςματα είδα, ακόμθ, κάποιο βράδυ και το μικρό Δαμιανό Φιλολία, να αντιμετωπίηει —ζςτω και προςωρινά— το καφμα ενόσ τρίτου ουρανοφ, άλλα και τθν ζμπρακτθ απόδειξθ τθσ ςφςταςθσ του ενόσ και μοναδικοφ του άςτρου. Κακόταν ο μικρόσ, λοιπόν, χωμζνοσ ςτθν καρζκλα και κοίταγε απορθμζνοσ κι όλο ςφγχυςθ, πότε, απζναντι του ςτθν οκόνθ, τον ουρανό τθσ Αφρικισ, πότε, μπροςτά και προσ τα κάτω του, το ςκοτεινό διάςτθμα με τα χαλίκια και πότε προσ τα πάνω του, το άλλο ςκοτεινό διάςτθμα: τον ουρανό που ζκλεινε, ςαν κόλοσ. Ζβλεπε, εκεί ψθλά, τ' αςτζρια, ςαν τςαμπιά, πολλά μαηί, να κρζμονται και, κάπου-κάπου, κάποιο απ' αυτά, να ξεκολλάει άξαφνα και να πετάει γριγοραΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
8
«Αγγελικό και μαύρο φωσ»: το φωσ ωσ ευλογία και απειλή ςε λογοτεχνικά κείμενα Ελένη Ζήκου
να διαγράφει μια τεράςτια τροχιά και να πζφτει ςβινοντασ, κάπου μακριά, ςτ' απζραντο ςκοτάδι. Ζτςι είδε κι εκείνο τ' άςτρο — που ζλαμψε για μια ςτιγμι, και πζραςε, με φόρα, πάνω απ' το κεφάλι του. Διζγραψε μια ςφντομθ τροχιά και ζπεςε, ακόρυβα, λίγο πιο κει, ςτον άλλο ουρανό- ςτο ςκοτεινό διάςτθμα με τα χαλίκια. Το κοίταηε, ζκκαμβοσ, ο Δαμιανόσ Φιλολίασ να λάμπει εκεί μπροςτά — πεντζξι βιματα από τα πόδια του— γι' αυτό και ζτρεξε. Ζτρεξε αμζςωσ προσ τα κει και, πριν προλάβει ι αδερφι του να τον πιάςει, ακοφμπθςε τα δαχτυλάκια του πάνω ςτθν κάφτρα του τςιγάρου. Ο ουρανόσ, ςυνικωσ, είναι ζνασ: αυτόσ που ξζρουμε. Μυςτθριϊδθσ κι ανεξιγθτοσ. Με τθ μεγάλθ άρκτο του και τθ μικρι. Τον αχανι του κόλο και τθ γαλακτερι του ςκόνθ: τουσ μακρινοφσ του γαλαξίεσ με τουσ πλανιτεσ και τουσ απλανείσ- τ' αςτζρια του με λίγα λόγια: αυτζσ τισ διάπυρεσ μάηεσ φωτόσ που καίνε, εκεί ψθλά, χωρίσ κανζνα λόγο. Αυτό το ξζρει ακόμθ και ο μικρόσ Δαμιανόσ Φιλολίασ.
Ασ αναφερκοφμε, τζλοσ, ςε ζνα εκδοτικό φαινόμενο των τελευταίων ετϊν και ςτθν αντίςτοιχθ κινθματογραφικι παραγωγι του, ζργων που χαρακτθρίηονται ωσ «δυςτοπικά». Σα κείμενα αυτά απευκφνονται και ςε εφθβικό κοινό. Διακρίνουμε μζςα τουσ τθν ζννοια του φωτόσ, ςε όλο το φάςμα του, ιδθ από τουσ τίτλουσ τουσ. Ενδεικτικά: Λυκόφωσ, Νζα Σελήνη, Έκλειψη, Χαραυγή, κακϊσ και Κόκκινη Ανατολή, Ο Οίκοσ τησ Νφχτασ, Νυχτερινό Σχολείο: Κληρονομιά, Σκοτεινά και ζρημα μζρη, Ένα εκατομμφριο Ήλιοι, Πζρα από το ςκοτάδι κ.ά. Είτε πρωταγωνιςτοφν πλάςματα φανταςτικά (βρικόλακεσ, φαντάςματα, ξωτικά, ρομπότ κ.ά.) είτε ανκρϊπινα που δρουν ςε εξωπραγματικοφσ κόςμουσ, το φωσ είναι που τονίηει τθν εφιαλτικι διάςταςθ κάκε ακραίασ κατάςταςθσ. Ζτςι, ςε κάποια από αυτά "θ αγωνία κορυφϊνεται, κακϊσ θ ζνταςθ του μυςτικοφ ζρωτα και τθσ ςιωπθλισ τρυφερότθτασ μεταμορφϊνεται ςε ζναν τρομακτικό αγϊνα επιβίωςθσ". Θ οπτικι γωνία υπό τθν οποία οι ςυγγραφείσ βλζπουν τουσ ςκοτεινοφσ ιρωεσ δίνει ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
9
«Φωσ… περιςςότερο φωσ!», Επιμορφωτική Διημερίδα Ιωάννινα 27 & 28 Φεβρουαρίου 2015
ςτα βιβλία, μα και ςτισ ταινίεσ, κάποια περικϊρια ρομαντιςμοφ και όχι μόνο αγριότθτασ. ε άλλα πάλι, θ δυςτοπία, ωσ ιδζα και κειμενικό είδοσ, δομείται ςτισ βάςεισ ενόσ εφιαλτικοφ ςκθνικοφ το οποίο φωτίηει και εκτείνει ςε υπερβολικό βακμό τισ αρνθτικζσ όψεισ μιασ κοινωνίασ. Είναι επικεντρωμζνθ ςτουσ ςφγχρονουσ φόβουσ μιασ ανεξζλεγκτθσ προόδου, αςκεί κριτικι ςε μια πραγματικότθτα και για να το πετφχει αυτό, εςτιάηει αναπόφευκτα ςτθ ςχζςθ ατόμου και εξουςίασ, μζςα ςε μια υπεροργανωμζνθ κοινωνία, ςτισ πθγζσ τθσ κρατικισ δφναμθσ, τθν επιςτιμθ, τθν τεχνολογία και τα Μ.Μ.Ε.. ε κάκε περίπτωςθ, ωςτόςο, οι δυςτοπίεσ αφινουν ανοιχτό ζναν ορίηοντα αιςιοδοξίασ και δθμιουργοφνται υπό το φωσ κάποιασ κετικισ αντίλθψθσ για τισ ανκρϊπινεσ κοινωνικζσ δυνατότθτεσ.
ίγουρα το κζμα δεν εξαντλείται ςε αυτιν τθν ενδεικτικι λογοτεχνικι περιιγθςθ, αφοφ θ αναγνωςτικι εμπειρία των μακθτϊν διευρφνεται ςυνεχϊσ και κατά τθν τρζχουςα ςχολικι χρονιά και ςτθ διάρκεια τθσ ηωισ τουσ. Θ διαδικαςία, ωσ τϊρα, ςυνζβαλε ϊςτε οι μακθτζσ
να εμβακφνουν ςε μια κριτικι ανάγνωςθ τόςο ενόσ λογοτεχνικοφ όςο και κάκε είδουσ κειμζνου,
να εκμεταλλευτοφν τθ διαδραςτικι δυνατότθτα που τουσ δίνεται για να παραγάγουν τα δικά τουσ πολυτροπικά κείμενα,
να αναμίξουν τθ διερεφνθςθ του περιβάλλοντοσ κόςμου και των εφθβικϊν βιωμάτων τουσ με τθν απόλαυςθ του κειμζνου. Ζτςι κι αλλιϊσ, είναι παντοφ το φωσ, εντόσ και εκτόσ τθσ λογοτεχνικισ
μυκοπλαςίασ και αυτό μασ κακοδθγεί ςτθν καλειδοςκοπικι κεϊρθςθ του εαυτοφ και του κόςμου μασ. Ευχαριςτοφμε για τθν προςοχι και το ενδιαφζρον ςασ!
ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
10
«Αγγελικό και μαύρο φωσ»: το φωσ ωσ ευλογία και απειλή ςε λογοτεχνικά κείμενα Ελένη Ζήκου
Βιβλιογραφία Γεωργοποφλου Κατερίνα, «Σο ςφγχρονο εφθβικό μυκιςτόρθμα ςτθν Ελλάδα» ςτο: Σαςοφλα Σςιλιμζνθ (επιμ.) (2004), Το ςφγχρονο ελλθνικό παιδικόνεανικό μυκιςτόρθμα, φγχρονοι Ορίηοντεσ, Ακινα. Ηερβοφ Αλεξάνδρα (1996), Στθ Χϊρα των Θαυμάτων: το Βιβλίο ωσ Σθμείο Συνάντθςθσ Ραιδιϊν-Ενθλίκων, Πατάκθσ, Ακινα. Ηικου Ελζνθ, «Θ εικόνα του άλλου ςτθ ςφγχρονθ ελλθνικι παιδικι λογοτεχνία», ςτο: Πρακτικά 1ου Εκπαιδευτικοφ υνεδρίου Περιφ. Δ/νςθσ Εκπ/ςθσ Θπείρου «Σο Ελλθνικό χολείο και οι προκλιςεισ τθσ ςφγχρονθσ κοινωνίασ», Μάιοσ 2006. Ζκο Ουμπζρτο (31996), Ζξι περιπλανιςεισ ςτο δάςοσ τθσ αφιγθςθσ (μτφ: Αναςταςία Παπακωνςταντίνου), Ελλθνικά Γράμματα, Ακινα. Καγιαλισ Σάκθσ (1999), «θμειϊςεισ για τθ γραφι και τθν ανάγνωςθ του Άλλου», Ξζνοσ, ο άλλοσ μου εαυτόσ, επιμ. Δθμοςκζνθσ Φτερνιάτθσ, Πατάκθσ, Ακινα. Κάλφασ Αντϊνθσ (1993), Ο Μακθτισ ωσ Αναγνϊςτθσ, Σα Σραμάκια, Θεςςαλονίκθ. Κανατςοφλθ Μζνθ Δ. (2000), Ιδεολογικζσ Διαςτάςεισ τθσ Ραιδικισ Λογοτεχνίασ, Συπωκιτω Δαρδανόσ, Ακινα. Νάτςθσ Κωνςταντίνοσ, «20 χρόνια ελλθνικό παιδικό/νεανικό μυκιςτόρθμα – Μεταμοντζρνεσ εκφάνςεισ ςε ζνα περιβάλλον νεωτερικότθτασ» ςτο: Σαςοφλα Σςιλιμζνθ (επιμ.) (2004), Το ςφγχρονο ελλθνικό παιδικό-νεανικό μυκιςτόρθμα, φγχρονοι Ορίηοντεσ, Ακινα. Οικονομίδου οφλα (2000), Χίλιεσ και Μία Ανατροπζσ. Η νεοτερικότθτα ςτθ λογοτεχνία για μικρζσ θλικίεσ, Ελλθνικά Γράμματα, Ακινα. ιαφλζκθσ Η. Ι. (1994), Η εφκραυςτθ αλικεια. Ειςαγωγι ςτθ κεωρία του λογοτεχνικοφ μφκου, Gutenberg, Ακινα. Σηζιμςον Φρζντρικ (2008), Οι αρχαιολογίεσ του μζλλοντοσ. Η επικυμία που λζγεται Ουτοπία, μτφρ. Μιχάλθσ Μαυρωνάσ, Σόποσ, Ακινα. Σηιόβασ Δθμιτρθσ (1993), Το παλίμψθςτο τθσ ελλθνικισ αφιγθςθσ. Από τθν αφθγθματολογία ςτθ διαλογικότθτα, Οδυςςζασ, Ακινα.
ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
11
«Φωσ… περιςςότερο φωσ!», Επιμορφωτική Διημερίδα Ιωάννινα 27 & 28 Φεβρουαρίου 2015
Σηοφμα Άννα (1991), Η διπλι ανάγνωςθ του κειμζνου. Για μια κοινωνιοςθμειωτικι τθσ αφιγθςθσ, Επικαιρότθτα, Ακινα.
Culler Jonathan (2003), Λογοτεχνικι Θεωρία. Μια ςυνοπτικι ειςαγωγι, Μτφ. Καίτθ Διαμαντάκου, ΠΕΚ, Θράκλειο. Fish S. (1982), Is There a Text in This Class?, The Authority of Interpretive Communities, Harvard University Press. Hallyn F. (1997), «Πλευρζσ του παρα-κειμζνου», ςτο: Ειςαγωγι ςτισ Σπουδζσ τθσ Λογοτεχνίασ. Μζκοδοι του Κειμζνου (επιμ. Maurice DelacroixFerdinand Hallyn/μτφρ. Ι.Ν. Βαςιλαράκθσ), Ακινα, Gutenberg. Higonnet Margaret (1987), “Narrative Fractures and Fragments”, Children’s Literature 15. Iser Wolgang (1978), The Act of Reading, Routledge and Kegan Paul, London. Pfeifer Ludwig (1996), ςτο Metafiction: the Theory and Practice of Selfconscious Fiction, Routledge. Slatis Thomas Vilhelm (1998), Ethnicity as Otherness in Visual Representations, An Approach to a Critical Discursive Methodology, University of Helsinki. Stephens John (1992), Language and Ideology in Children’s Fiction, Longman. Waugh Patricia (1996), Metafiction: the Theory and Practice of Self-conscious Fiction, Routledge.
https://www.academia.edu/3705434/%Berengarten http://en.Wikipedia.org/wiki/Self_reference http://digital.lib.auth.gr/record/123857 http://www.literature.gr/ Δυςτοπία: εικόνεσ ενόσ άλλου κόςμου; του ωτιρθ Γάκου | Literature.gr http://www.literature.gr/ Ο Οδυςςζασ Ελφτθσ και θ θκικι του φωτόσ, τθσ Σζςυσ Μπάιλα | Literature.gr
ΠΡΟΣΤΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΖΩΙΜΑΙΑ ΧΟΛΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
12