رۆژنامەیەکی سیاسیی گشتیی ئەهلییە
نرخ 1000 :دینار
ژماره ( )1760چوارشهممه 201٨/6/27
وەزارەتی کارەبا: 3 سوتەمەنیش زیاد بکرێت ناتوانین کارەبا زیادبکەین
ئەنجامەکانی هەڵبژاردن نزیکە لە هەڵوەشاندنەوە
2
6 «مهیانهکه« لهگهڵ کوشتارگهکه دهکهوێته کێبڕکێ
8
زهنگى ئاوارەبوونێکى تر لێدرا 4
بەشی کۆتایی چاوپێکەوتنەکەی بەختیار عەلی تایبەت بە
10 تورکیا؛ دیموکراسی یان سوڵتانیزم؟
2
راپۆرت و بەدواداچون
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27
hawlatihawal@gmail.com
ئەنجامی هەڵبژاردن نزیکە لە هەڵوەشاندنەوە ئارا ئیبراهیم ب��ڕی��ارە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق سبەینێ دەنگبدات بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن ،ئەگەر هاتوو دەرک������ەوت ل���ەس���ەدا ١٥س��اخ��ت��ەک��اری ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەک��ان��دا ک����راوە ،ئەمەش لەکاتێکدایە لیژنهى ب���هدواداچ���ون بۆ راستییهکانى ههڵبژاردن دەڵیت لهسهدا 40 دهنگهکان ساختهکراون. ئ��ارام شێخ محهمهد ،جێگرى سهرۆکى
پ���هرل���هم���ان���ى ع���ێ���راق ب���ه وت «ئهگهر ساختهکارییهکان بسهلمێندرێت و رێ���ژهک���هى ب��گ��ات��ه ل���هس���هدا ١٥ئ��هوا ههڵبژاردنهکان ههڵدهوهشێتهوه«. وتیشى «پهرلهمان کۆدهبێتهوه تا چهند ب��ڕگ��هی��هک ل��هی��اس��اى ه��هڵ��ب��ژاردن��هک��ان دهس��ت��ک��ارى بکات ت��ا ه��هژم��ارک��ردن��هوهى لهسهدا سهدى دهنگهکان بهدهست ئهنجام ب��درێ��ت ،ئهگهر نا پهرلهمان بێ دهنگ نابێت لهو یاسایهى خۆى دهریکردووه و دهبێت وهک خۆى جێبهجێ بکرێت».
ب���ڕی���اره پ��ێ��ن��ج��ش��هم��م��ه ک��ات��ژم��ێ��ر ١١ى س��هرل��هب��هی��ان��ى ئهنجومهنى ن��وێ��ن��هران کۆببێتهوه بۆ ههموارکردنهوهى چوارهمى یاساى ههڵبژاردنهکان و چهند بڕگهیهک زیاد بکات تا ههژمارکردنهوهى دهنگهکان بهدهست ،لهسهدا سهد بکرێت. هەروەها ع��ادل ن��ورى ،سهرۆکى لیژنهى بهدواداچون بۆ راستییهکانى ههڵبژاردنى ئهنجومهنى نوێنهرانى عێراق لهلێدوانێکدا بۆ ،ئاماژهى بهوهکرد داڕشتنهوه ت���هواوى پ���رۆژه ب��ڕی��ارى ههموارکردنى
چوار الیهنه ناڕازییهکه پێشبینى دهکهن کورسییهکانیان زیاد بکات
هاوپهیمانى نێوان چوار الیهنهکه بۆ ههڵبژاردنهکان گهیشته بنبهست
هاوپهیمانى ههشت و گۆڕان حهوت و یهکگرتوو چوار و کۆمهڵ دوو کورسى
ئارا ئیبراهیم چ��وار الی��هن��ه ن��اڕازی��ی��هک��هى ههرێمى کوردستان پێشبینى ج��ی��اواز دهک���هن بۆ ه��هژم��ارک��ردن��هوهى دهنگهکان و گۆڕانکارى لهکورسییهکانیاندا ،بهپێى بۆچونى بهرپرسانیان بێت هاوپهیمانى ههشت و گ��ۆڕان حهوت و یهکگرتوو چوار و کۆمهڵ دوو کورسیان فهوتاوهو چاوهڕێى دهنگى راستهقینهى خۆیان دهکهن. چ��وار الیهنه ناڕازییهکهى ههرێم پێکهاتوون له ههریهکه له (بزوتنهوهى گ��ۆڕان ،هاوپهیمانى بۆ دیموکراسى و دادپهروهرى ،یهکگرتوو ،کۆمهڵ). رێ��ب��وار کهریم وهل���ى ،وتهبێژى هاوپهیمانى بۆ دیموکراسى و دادپ��هروهرى لهلێدوانێکدا به وت «هاوپهیمانى ١0کورسى بهدهستهێناوهو تهنها دوو کورسییان بۆ جێهێشتووین ،ئهگهر ههژمارکردنهوه به حهقیقى بکرێت ههشت کورسیمان بۆ دهگهرێتهوه، چونکه بهئامانج گیراوین له ساختهکارییهکاندا». ههروهها ئهنوهر سهنگاوى ،ئهندامى ئهنجومهنى سیاسى کۆمهڵ لهلێدوانێکدا به وت «ئهگهر ههژمارکردنهوهى دهنگهکان به راستى و دروستى بکرێت لهسلێمانى و ههولێر دوو کورسیمان بۆ دهگهڕێتهوه النى کهم ،چونکه ئهو دهنگانهى بۆمان
هاتهوه ،بهپێى ئهو شوێنانهى دهستکارى نهکرابوون دهنگهکانمان زۆر زیاتر بووه «. چوار الیهنه ناڕازییهکهى ههرێم پاش دهرئهنجامى ههڵبژاردنهکانى ئهنجومهنى نوێنهرانى عێراق باسیان لهساختهکارى کرد لهههڵبژاردنهکاندا و وهک خۆیان دهڵێن دڵخۆشن و ئومێدیان ههیه دهنگه ڕاستهقینهکانیان بۆ بگهڕێتهوه. لهالیهکى ت��رهوه ،قاسم گهاڵڵى بهرپرسى دهزگاى ههڵبژاردنى یهکگرتوو لهلێدوانێکدا به وت «چ��وار کورسیمان فهوتاوه لهپارێزگاى دهۆک دووکورسى و لهههولێر و سلێمانى یهکى کورسییهک و چاوهرێى ههژمارکردنهوهى دهنگهکان دهکهین». ه��اوک��ات ،بههار مهحمود ،ئهندامى پهرلهمانى ک��وردس��ت��ان لهفراکسۆنى گ���ۆڕان لهلێدوانێکدا بههاواڵتى وت «له سلێمانى سێ بۆ چوار کورسیمان فهوتاوهو له ههولێر دوو کورسى و له کهرکوکیش النى کهم کوردسیهکمان فهوتاوه ،به کۆى گشتى ح��هوت کورسیمان ف��هوت��اوه و چاوهرێین بۆمان بگهرێتهوه«. ئهم قسانهى بهرپرسانى چوار الیهنه ناڕازییهکه لهکاتێکدایه ،که هێشتا ههژمارکردنهوهى دهنگهکانى ههڵبژاردنى ١2ى ئایارى ئهنجومهنى نوێنهران دهستى پێنهکردووه.
چوارهمى یاساى ههڵبژاردنهکان تهواو کرا و رۆژى پێنجشهممه کۆدهبینهوه. وتیشى»ئهمهنده کۆت و بهندمان داناوه، ش��هی��ت��ان س��اخ��ت��ەک��اری ک��ردب��ێ��ت تێدا دهرناچێت ،دهبێت لهسهدا سهدى دهنگهکان ههژمار بکرێتهوه ههموو ئهنجامهکان و بڕیارهکانى کۆمسیۆن ههڵبوهشێتهوهو باتڵه«. ع��ادل ن��ورى زیاتر وت��ی «ملیۆنان دهنگ ساختهکارییان تێدا ک��راوهو بهپێى ئهو ب��هدواداچ��ون��هى ئێمه ک��ردوم��ان��ه وهک
گفتوگۆکردنى نێوان الیهنه ناڕازییهکانى دهرهوهى یهکێتى و پارتى بۆ پێکهێنانى هاوپهیمانێتى گهشتۆته بنبهست و کۆمهڵ لهگهڵیدا نییهو گۆڕان و هاوپهیمانى و یهکگرتوو ئامادهییان دهرب��ڕی��وه بۆ ئ��هوهى لهههڵبژاردنهکانى پهرلهمانى کوردستان یهک لیست پێکبهێنن. ئهو چوار الیهنه دوێنێ بڕیاریاندا چاوهڕێى سهرکردایهتى بااڵى حیزبهکانیان بکهن ،ههرچهنده ئهمڕۆ چوارشهممه لهالیهن کۆمسیۆنى بااڵى ههڵبژاردنهکان و راپرسى دوا وادهیه بۆ دیاریکردنى هاوپهیمانێتییهکان بۆ ههڵبژاردنى پهرلهمانى کوردستان. ئارام قادر ،ئهندامى دهستهى دامهزرێنهرى هاوپهیمانى به وت «ئێمه وهکو هاوپهیمانى لهگهڵ ئهوهداین لهالیهنهکان بەجیا بهشدارى ههڵبژاردنهکان نهکهن بهڵکو پێکهوه بهشدارى لهههڵبژاردنهکانى پهرلهمانى کوردستاندا بکهین ،بهاڵم تائێستا ههوڵهکان نهچووەته پێشهوه بۆ ئهوهى بڕیارى لهسهر بدرێت». ئهگهر ئهمڕۆ چوارشهممه کۆمسیۆنى بااڵى ههڵبژاردن و راپرسى ماوهى هاوپهیمانێتى درێژنهکاتهوه ،ئهوا ههر الیهنهو بهجیا بهشدارى ههڵبژاردنهکانى پهرلهمانى کوردستان دهکات. دوێنێ جڤاتى نیشتمانى بزوتنهوهى گۆڕان کۆبونهوهو له بهیاننامهیهکدا که وشیار عومهر له کۆنگرهیهکى رۆژنامهوانیدا باسى کرد و وتى «بزوتنهوهى گۆڕان ئامادهیه و دهستپێشخهره بۆ ههمو کارێکى پێکهوهیى، هاوپهیمانى سیاسى و بهرهیى لهنێوان ههمو ئهو پارته سیاسى و گروپه کۆمهاڵیهتى و ریفۆرمخوازیانهى ئامانجیان گۆڕانکارى ریشهیى سیاسیى و ئابوریى و کۆمهاڵیهتییه ،لهڕێگهى چهسپاندنى حوکمى یاسا و دادپ��هروهری��ى کۆمهاڵیهتى و گهشهپێدانى ئابوریى و دژایهتى گهندهڵى». وشیار عومهر ،ئهندامى جڤاتى نیشتمانى به وت «گۆڕان دهستپێشخهرى کردووهو ئامادهیه ،زیاتر قسهم
نییه«. ئهندامێکى ئهنجومهنى سیاسى کۆمهڵ دهڵێت وهک مهبدهئی لهگهڵ ئهوهدان بهجیا بهشدارى ههڵبژاردنهکانى پهرلهمانى کوردستان بکهن و دوات��ر ب��هرهى هاوبهش پێکبهێنن. ئهنوهر سهنگاوى ،ئهندامى ئهنجومهنى سیاسى کۆمهڵ لهلێدوانێکدا به وت «وهک��و مهبدهئ کۆمهڵى ئیسامى لهگهڵ ئهوهداین وهک خۆمان به جیا بهشدارى ههڵبژاردنهکانى پهرلهمانى کوردستان بکهین ،دواتر بهرهیهک پێکبهێنرێت لهو الیهنانهى دهیانهوێت چاکسازى سیاسى و ئیدارى بکهین لهههرێمى کوردستاندا». ههرچهنده یهکگرتوو لهگهڵ ب��زوت��ن��هوهى ئیسامى هاوپهیمانێتییان له دوو رۆژى رابردوو راگهیاند بهناوى (بهرهى چاکسازى) ،بهاڵم ئامادهشن بهشدارى هاوپهیمانێتى فراوانتر بکهن لهگهڵ سێ الیهنه ناڕازییهکهى دهرهوهى یهکێتى و پارتى. قاسم گهاڵڵى ،بهرپرسى دهزگاى ههڵبژاردنى یهکگرتوو به وت «پێشتر ههوڵدراوه لهگهڵ کۆمهڵى ئیسامى هاوپهیمانێتى ئهنجام بدەین ،بهاڵم خۆیان ئ��ازادن که بهشدارییان نهکردووهو پێیانوابووه له بهرژهوهندیاندا نییه ،ئێستاش ئامادهین لهگهڵ ئهو الیهنانهى دهیانهوێت چاکسازى بکهن هاوپهیمانێتى فراوانتر بکهین». دهربارهى نهچونه ناو هاوپهیمانێتى لهگهڵ بزوتنهوهو یهکگرتوو ،بهرپرسهکهى کۆمهڵى ئیسامى وتى «بههۆى ئهو دۆخه سیاسییهى له ههڵبژاردنهکانى ئهنجومهنى نوێنهرانى عێراق هاتۆته ئ��اراوه ،بهرچاو روونییهک نییه بۆ هاوپهیمانێتى و پێکهوه بوون له یهک لیستدا، ئێمه پێمانوابووه له بهرژهوهندى میللهتدا نییه نهک بهرژهوهندى کۆمهڵ ،چونکه ههموو کات بهرژهوهندى میلهتمان پێشخستووهو بیرمان لهبهرژهوهندى خۆمان نهکردووەتهوه«. بڕیاره ههڵبژاردنى پهرلهمانى کوردستان لە 30ئهیلول ئهنجام بدرێت و تائێستا دوو هاوپهیمانێتى ناوى خۆیان تۆمار کردووه.
سۆران؛ خوشک و برایەک وندەبن و کچێک دوای دوو هەفتە لە خنکانی دەدۆزرێتەوە - سیروان سابیر کچێکی تەمەن ١١سااڵن دوای دوو هەفتە لە خنکانی ،لە روباری شانەدەر لە قەزای میرگەسوور ،تەرمەکەی لەالیەن تیمی بەرێوبەرایەتی بەرگری شارستانی سۆران دۆزرای���ەوە لەنزیک گوندی قەسرۆک و رووباری خەالن. ب��ە وت���ەی ب��راک��ەی ک��ە ل��ەگ��ەڵ��ی ب��ووە،
هەردوکیان پیکەوە لە قەراغی روبارەکەدا یارییان کردوە ،بەاڵم خوشکەکەی کە ناوی ئاسیا عەزیزە کەوتۆتە ناو روبارکەوەو ئاوبردوویەتی .دواتر تیمەکانی مەلەوانی م��ێ��رگ��ەس��وور و س�����ۆران و ئ���اک���رێ و قەندیل بۆ م��اوەی ١4رۆژ دەگرێن تاکو دەیدەۆزنەوە. ع��م��اد ک��ەن��ع��ان ب��ەرێ��وب��ەری ب��ەرگ��ری شارستانی س���ۆران ب��ە راگەیاند
لیژنهکه رێ��ژهى لهسهدا 40ى دهنگهکان ساختهکارییان تێدا کراوه ،بڕگهیهک زیاد دهکهین ئهگهر رێژهى ساختهکارى لهسهدا %١٥بێت ئ���هوا ه��هم��وو ههڵبژاردنهکه ههڵدهوهشێتهوه«. لە چاوپێکەوتنێکی ژمارەی پێشووی دا عادل نورى ،ئەوەی ئاشکرا کردبوو که تەنها ل��ەس��ەدا ن��ۆ-ى هاواڵتیانى عێراق بەگشتى ب��ەش��دارى هەڵبژاردنەکانیان کردووه و له چەند شوێنێک ساختەکارى بەرێژەى لەسەدا 80بووه.
«ت��وان��ی��م��ان ت��ەرم��ی کچکە ب��دۆزی��ن��ەوە بەهاوکاری خەڵکی دەڤەری مێرگەسوور لە نزیک گوندی قەسرۆک و خەالن ،دواتر تەرمی ناوبراو رەوان��ەی نەخوشخانەی مێرگەسوور کراو پاشان رەوانەی پزیشکی دادی کرا لە سوران». لە الیەکی ترەوە خوشک و برایەک لەرۆژی هەینیەوە لەو ناوچەیە بێ سەروشوێنن تا ئیستا چارەنووسیان دیارنیە.
ئ��ەو خ��وش��ک و ب��رای��ە ن��اوی��ان زی���ان و زریانە ،رۆژی هەینی بە مۆڵەتی دایکیان چونەتە دەرەوە ،بڕیار وابووە بچنە ماڵی داپیریان ،بەاڵم دوای چەند کاتژمێرێک ون��ب��وون ،ئەگەرچی مۆبایلیان پێبووە بەاڵم داخراوە. زیان تەمەن ١3سااڵنەو و زریان تەمەن نۆ سااڵنە ،دانیشووی گەڕەکی شەهیدانی جوندیانن لەقەزای سۆران.
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27
چاوپێکەوتن
3
هۆگرشاڵىبریکارىوهزارهتىکارهبابۆ
وهزارهتىکارهباپشتگیرىدانانىجۆزهى 20ئهمپێرییناکات،چونکهچارهسهرنییه سازدانى: هۆگر شاڵى ،بریکارى وهزارهتى کارهبا لهم چاوپێکهوتنهیدا لهگهڵ ئاماژه بهوه دهدات ئهگهر وهزارهتى سامانه سروشتییهکان غاز و گازوایلیشیان بۆ دابین بکهن لهتوانایاندا نییه ئهو بڕه زۆرهى کارهبا بگوازنهوه ،چونکه پێویستیان به دروستکردنى هێڵى 400کهیڤى ههیه بۆ ناوهندى وێستگهکانى کارهبا و چاککردنى تۆڕهکانى دابهشکردنى کارهبا. ههروهها ئهوهش ئاشکرا دهکات که لهئێستادا تهنها دوو ههزارو 750 مێگاوات کارهبا بهرههم دههێنن و لهتوانایاندایه لهمانگى تهموزدا 12 کاتژمێر کارهبا دابین بکهن. :ب��اس��ل �هوە دهک��رێ��ت ل��ه مانگى تهمووزدا تهنیا ههشت کاتژمێر کارهباى نیشتمانى بدهن به هاواڵتیان ،لهکاتێکدا که نزیکهى سێ ه �هزار مێگاوات کارهبا ههیه ،ئایا ناتوانن کاتژمێرهکانى کارهبا زیاتربکهن؟ هۆگر شاڵى :لهمانگى رهم��هزان��ى پیرۆز و رۆژان��ى جهژندا 2750مێگاوات کارهبا ب��هره��هم ه��ێ��ن��راوه لهکاتێکدا خواست لهسهر ک��ارهب��ا ( ) 3911مێگاوات کارهبا ب��ووه ،بههۆى لهبارى کهش و ه��هوا بهو ب��ڕه کارهبایهش به تێکڕا زیاتر له -16 18کاتژمێر ک��ارهب��اى نیشتمانى دراوه بههاواڵتیان و کاتژمێرهکانى دیکهش له ڕێگهى موهلیده ئههلییهکانهوه کارهبا دابین کرا ،واتا وهزارهتى کارهبا لهو مانگه پیرۆزهدا توانى بهسهرکهوتوویى کارهبا دابین بکات و رێگهى ن��هدات کوژانهوهى گشتى و ناوچهیى له سیستهمى کارهبا روو بدات ،له ئێستادا که پلهکانى گهرما بهشێوهیهکى خێرا رووى لهههڵکشان کردووهو خواستى بهکارهێنانى کارهبا بۆ چوار ههزار و 500بۆ پێنج ههزار مێگاوات بهرزبووهتهوه لهتوانادا نابێت بهو بڕه ک��ارهب��ا بهرههمهاتووهى پێشوو ههمان بڕه کارهبا بدرێته هاواڵتیان ،ههربۆیه ه���هوڵ دهدهی����ن ب��هه��اوک��ارى وهزارهت����ى سامانه سروشتیهکان بڕه غازى پێویست بۆ وێستگهکانى بهرههمهێنانى کارهبا زیاد بکهین و 12کاتژمێر کارهبا بدهین بههاواڵتیان. سهبارهت به زیادکردنى بهرههمهێنانى کارهبا که لهم قهیرانه داراییهدا بودجهو پ��ارهی��هک��ى زۆرى دهوێ���ت و حکومهت ئهولهوییهتى گرنگترى ههیه به تایبهتى بۆ دابینکردنى موچهى فهرمانبهران، بهاڵم لهگهڵ ئهوهشدا وهزارهت��ى سامانه سروشتیهکان ل��هگ��هڵ کۆمپانیاى دان��ا غاز بهرنامهیهکیان لهبهردهستدایه بۆ زیادکردنى بهرههمهێنانى غازى سروشتی، هیوادارین ئهو بهرنامهیه به زووترین کات سهربکهوێت و تواناى بهرههمهێنانى کارهباى زیاترمان ههبێت. ه���اواڵت���ى:ب��اس��ىوهزارهت�������ىس��ام��ان�ه
دانانىپێوهرى زیرهک،کههۆکارى سهرهکىدهبێتبۆ کۆنتڕۆڵکردنو کهمکردنهوهىکارهباى بهفیڕۆچوو
هۆگرشاڵى،بریکارىوهزارهتىکارهبا س��روش��ت��ی��هک��ان��تک�����رد،پ��ێ��ت��وان��ی��ی�ه تێکهڵکردنىئهمدوووهزارهتهلهئێستادا تهنها بهناو بۆته یهک ،چونکه دهوترێت ئ��هوهى ئ�هم دوو وهزارهت���ى یهکخستووه ل��هرووى ئیدارییهوه نییه بهڵکو تهنیا ل �هرووى پێدانى گازوایل و غازهوهیه بۆ وێستگهکان؟ هۆگر شاڵى :من خۆم پاڵپشتى یهکگرتنى ئ��هو دوو وهزارهت����ه دهک���هم ل��هن��او یهک وهزارهتى نوێ دا ئهمه لهزۆربهى واڵتانى
لەمەودوا ١2کاتژمێرکارەبا بەهاواڵتیان دەدەین پ��ێ��ش��ک��هوت��ووى دن��ی��ا وای����ه ،حکومهتى ههرێمى کوردستانیش ههمان بیرۆکهى ههیه و تهنانهت ههنگاوى بۆ نراوه ئهوهى ماوهتهوه تهنیا پێویستى بهخۆئامادهکردن و گۆڕانکارى له یاساکانى ههردوو وهزارهته. هاواڵتى :دهوترێت هاواڵتیان نزیکهى 300 ملیاردینارقهرزارىکارهبانئایاناتوانن لهگهڵ حکومهتى ههرێم ههماههنگى بکهنلهپاشهکهوتىموچهىفهرمانبهران پاکتاوىئهوقهرزانهبکهن؟ هۆگر ش��اڵ��ى :ئ��هم بیرۆکهیه زۆر باس کراوه ئێمهش پاڵپشتیمان کردووه ،بهاڵم مهسهلهى پاشهکهوتى موچه و پێدانى کرێى کارهبا به پاشهکهوتهکهى موچه لهرێگهى میکانیزمێکى دی��اری��ک��راوهوه ل��ه دهس��هاڵت��ى وهزارهت����ى ک��ارهب��ا نییهو ل���هدهس���هاڵت���ى ئ��هن��ج��وم��هن��ى وهزی����ران
و وهزارهت�����ى دارای���ی���ه ،ئێمه تهنیا له دهسهاڵتماندایه ئهو قهرزانه بۆ هاواڵتیان بکهینه قیست. هاواڵتى:لهههرێمىکوردستانههریهکله کۆمپانیاکانى کارو قهیوان و سهرمایهدار ئهحمهد ئیسماعیل وێستگهى کارهبایان ه��هی��ه،ت �هن��ان �هتدهوت���رێ���تل��ه%90ى ب�هره�هم��ى ک��ارهب��ا الى ک�هرت��ى تایبهته پرسیار ئ �هوهی �ه ئایا کۆمپانیاى دیکه رێگهى پێدهدهن لهبهرههمهێنانى کارهبا بهشداربێت؟ ه��ۆگ��ر ش���اڵ���ى :وهزارهت�������ى ک���ارهب���ا له ئێستادا ل��ه ه���هردوو سێکتهرى کهرتى تایبهت و حکومى به بڕى پێنج ههزار مێگاوات کارهبا یهکهى بهرههمهێنانى لهبهردهستدایه ،ب��هاڵم بههۆى قهیرانى دارای��ى و خراپى هێڵهکانى گواستنهوهى کارهبا لهئێستادا ئهگهر وهزارهتى سامانه سروشتیهکان غازو گازوایلى پێویستیشمان بۆ دابین بکات ئێمه لهتواناماندا نییه ئهو بڕه کارهبا زۆره بگوازینهوه ئهمه پێویستى بهدروستکردنى هێڵی 400کیڤى و وێستگهکانى ن��اوهن��دى 400کیڤى و چاککردنى تۆڕهکانى دابهشکردنى کارهبا ه��هی��ه ،ههربۆیه ل��هم ح��اڵ��هت��هدا دانانى وێستگهى نوێى بهرههمهێنانى کارهبا پێویست نییه. ه��اواڵت��ى :ک �هوات �ه ل �هت��وان��ادا نییه ئهو پالنهى وهزارهتى کارهبا لهبهردهستیدایه بۆساڵی2020تاوهکوئاستىبهرههمهێنانى کارهبا بهرزبکاتهوهو ماوهکانى پێدانى کارهبازیادبکاتلهکاتىخۆیداجێبهجێى بکات؟ هۆگر شاڵى :قهیرانى دارای��ى و شهڕى داع��ش و بڕینى بهشه بودجهى ههرێم ل��هالی��هن ب���هغ���داوه زی��ان��ێ��ک��ى گ���هورهى ل��ه ج��ێ��ب��هج��ێ��ک��ردن��ى ه��هم��وو پ���ان و ماستهرپانى وهزارهت���ى کارهبا گهیاند، ک���ارهب���ا س��ێ��ک��ت��هرێ��ک��ه ب���ه ب������هردهوام پێویستى به ن��ۆژهن��ک��ردن��هوهو پ��رۆژهى
نوێ و تهکنهلۆژیاى تازه ههیه ،ههموو پرۆژهیهکى کارهباش پارهو کاتى پێویسته ئهمه کااڵیهک نییه لهبازاڕه جیهانییهکان ههبێت و راستهوخۆ بکڕدرێت ،لهگهڵ ئهم قهیرانهو دواکهوتن و پاشهکهوتکردنى م��وچ��هى ف��هرم��ان��ب��هران توانیمان رۆژه سهختهکان تێپهڕێنین و چ��اوهڕوان��ى باشبوونى دۆخ��هک��هو جێبهجێکردنى چهند پرۆژهیهکى گرنگین لهوانه پرۆژهى سیستهمى زی���رهک ک��ه چهند بوارێکى
غازوگازوایلیشمان بۆدابینبکرێتله تواناماندانییهکارهبای زۆربگوازینهوه گرنگ لهخۆدهگرێت لهوانه دانانى پێوهرى زی��رهک ،که هۆکارى سهرهکى دهبێت بۆ کۆنتڕۆڵکردن و کهمکردنهوهى کارهباى بهفیڕۆچوو ،هاوکات دابهشکردنى کارهبا ب���هدادوهرى بهسهر هاواڵتیاندا ئهمهش سودمهندى سهرهکى هاواڵتیانه. هاواڵتى :دهوترێت خهرجیهکى زۆر بۆ کڕینىگازوایلدهچێتبۆنهکراوهبهغاز کهله%50ىنرخهکهىکهمتره؟ هۆگر ش��اڵ��ى :وهزارهت����ى ک��ارهب��ا یهکێک لهو ههنگاوانهى که جێبهجێى کردووه بههاوکارى وهزارهتى سامانه سروشتیهکان ئ��هوه ب��وو بهرههمهێنانى ک��ارهب��اى له گ��ازوای��ل��هوه گ���ۆڕى ب��ۆ غ��از و بهمهش پ��ارهی��هک��ى زۆر ب��ۆ ب��ودج��هى حکومهت گهڕایهوه ،تهنانهت زۆربهى ئهو یهکانهى لهتواناشدا نییه ل��هم ک��ات��هدا غ��ازى بۆ
داب��ی��ن بکرێت رام��ان��گ��رت��ووه ،بههۆى ن��هب��وون��ى ب��ودج��هو ق��هی��ران��ى دارای���ى و کێشهى تهکنیکى گواستنهوهى کارهباى بهرههمهێنراو. هاواڵتى :له پارێزگاى سلێمانى لهچهند قهزاوناحیهککارهباىنیشتمانىکراوهته 20ئهمپێڕىوجۆزه،لهمهشداهاواڵتیان 50بۆ80ههزاریانلێوهرگیراوه،کهبهپێى زانیارییهکانى هاواڵتى کۆى ئهو پارهیه 7بۆ 8ملیار دیناره لهکاتێکدا پێوهرى زیرهک دادهنرێت و ئهو پرۆژهیه دهڵێن شکستىهێناوهئایاقهرهبووىئهوکهسانه دهکهنهوه؟ هۆگر شاڵى :وهکو وهزارهتى کارهبا بههیچ شێوهیهک پشتگیرى دانانى ج��ۆزهى 20 ئهمپێڕیمان ن��هک��ردووه ،ئهم بیرۆکهیه لهسهر داواک��ارى بهڕێوهبهرایهتى گشتى کارهباى سلێمانى ب��ووهو بهراشکاوى من و برادهرانى تهکنیکى ل��هوهزارهت پێمان راگهیاندوون ئهمه چارهسهر نییه. هاواڵتى :تا چهند هاواڵتیانى کوردستان لهبهکارهێنانىکارهباهۆشیارن؟ هۆگر شاڵى :بهڵێ هاواڵتیانى کوردستان هۆشیارن لهبهکارهێنانى کارهبا ،تهنانهت هاوکارییهکى باشى وهزارهت��ى کارهبایان کردووه بهوهى شارهزاییهکى باشیان لهو فشارو پاڵهپهستۆیه ههیه که لهوهرزهکانى ه��اوی��ن و زس��ت��ان دهک��هوێ��ت��ه س��هر شانى وهزارهت����ى ک��ارهب��او ک��ارم��هن��دان��ى ،ههر بۆیه ئێمه سوپاسى هاواڵتیان دهکهین و ه��ی��واداری��ن ه��اواڵت��ی��ان ه���اوک���ارى و ههماههنگى بهردهوامیان ههبێت لهگهڵ وهزارهتى کارهبا به مهبهستى پێشخستنى ک���ارهک���ان و ک��هم��ک��ردن��هوهى ک��ارهب��اى بهفیڕۆچوو. ه��اواڵت��ى :تاچهند ههماههنگى لهنێوان وهزارهت���ى بازرگانى و ک��ارهب��ا ههیه بۆ هێنانىئامێرهکارهباییهکان؟ هۆگر شاڵى :یهکێک لهکێشهکانى کارهبا هێنانى ئهو ههموو ئامێره کارهباییه یه که به ئهمپێڕێکى زۆر کار دهکات یاخود ل��هرووى هونهرى و کوالێتییهوه الوازه، ئهمهش کێشهى لهزۆر بهکارهێنانى کارهبا بۆ دروستکردوین ،بهپێى ئهو زانیارییانهى لهالى وهزارهته ئهم حاڵهته پێویستى به بهرزکردنهوهى ئهداى دهزگاکانى کۆنترۆڵ کوالێتى ههیه ،که ئهمهش پهیوهندى به وهزارهتى بازرگانییهوه ههیه.
4
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27
راپۆرت و بەدواداچون
زهنگى ئاوارەبوونێکى تر لێدرا پهکهکه دهڵێت ههوڵى «ترساندنى» گوندنشینهکان دهدرێت تاکو شوێنهکهیان بۆ «دوژمن» چۆڵ بکهن بهناوى ئاوارهبوونهوه.
ئامادهکاریی بۆ ئاوارهبوونى هاواڵتیانی بنارى قهندیل، تهنها بۆ ئهوهیه ترس و دڵهڕاوکى دروست ببێت
بهرپرسانی پارتی کرێکارانی کوردستان ،رهتیانکردهوه تورکیا هێرشبکاته سهر قهندیل و ئهو دهنگۆیانهشیان به بانگهشهی ههڵبژاردن ناوبرد ئهحمهد فارس ه���هردوو حکومهتى ه��هرێ��م و عێراق ئ��ام��ادهک��اری��ی��ان دهس��ت��پ��ێ��ک��ردووه بۆ پێشوازیکردن له ههزاران هاواڵتى بناری قهندیل که ئهگهری ههیه له ئاوارهبن، ئ��هم��هش ب��هه��ۆى دهن��گ��ۆى هێرشکری سهری لهالیهن تورکیاوه .بهاڵم زۆرینهى دانیشتوانی ناوچهکه نایانهوێت چۆڵی ب��ک��هن ،چ��ون��ک��ه ب��ژێ��وى ژی��ان��ی��ان له گوندهکانى خۆیانه. ب���هرپ���رس���ان���ى ح��ک��وم��هت��ى ه��هرێ��م��ى ک��وردس��ت��ان ئ��ام��اژه ب��ۆ ئ���هوهدهک���هن، ئ��هوان��ی��ش وهک���و ه��هرێ��م��ى ک��وردس��ت��ان ئ��ام��ادهک��اری��ی ت��هواوی��ان ئهنجامداوهو له ئ��هگ��هرى ئ��اوارهب��وون��ى دانیشتوانى بنارى قهندیل کهمپى نیشتهجێبوونیان ئامادهکردووه ،تا ههرکات ئاوارهبوون، بێ شوێن نهبن هاوسهرۆکى شارهوانى بنارى قهندیل که (س��هر به ههرێمى پاراستنى میدیایهو پهکهکه بهرێوهى دهبات) ئهم ههوڵه به «مهترسى» ئهزانێت و رایدهگهیهنێت ئهو ئامادهکاریی و کۆمهک و هاوکارییانهى ئه نجامدراوه ،بهمهبهستى ترساندنى خهڵکه که شوێنهکانیان چۆڵ بکهن و ئۆپهراسیۆنى سهربازى و هێرشکردنه سهر بنارى قهندیل دهست پێبکهن. زیاتر له دوو دهیهیه پهکهکه ههرێمى پاراستنى میدیاى له زیاتر له گوندى بنارى قهندیل پێکهێناوه ،که دهکهونه
سنورى ه���هردوو ناحیهکانى وهرت��ێ و سهنگهسهر. ب��ن��ارى ق��هن��دی��ل چ��هن��د س��اڵ��ێ��ک��ه به بهردهوامى دهبێته ئامانجى فڕۆکهکانى تورکیا ،بۆردوومانهکان زیانى زۆریان به جووتیارانى ناوچهکه گهیاندووه .لهم دواییانهشدا تورکیا هێرشهکانى بۆسهر ناوچهکه زیاتر کردوه. فهیسهڵ چاوشین ،تهمهن ( )47ساڵهى دانیشتوى یهکێک لهگوندهکانى بنارى ق��هن��دی��ل ب��ه وت «ئ���هگ���هر به م��هرگ ئهگهرنا ب��ن��ارى قهندیل چۆڵ ناکهین ،چونکه ههموومان کهسى ههژار و کاسبکارین ،ژیان و بژێویمان لهسهر کشتوکاڵکردن و مهڕدارییه ،ئهگهر لێره بڕۆین بژێویمان نامێنێت» وتیشى «ئێمه وهک��و دانیشتوانى دۆڵى باڵهیان ک��ه س��هر ب��ه ب��ن��ارى قهندیله، بههیچ شێوهیهک ئهو خاکه پیرۆزه بۆ دوژم��ن چۆڵ ناکهین ،چونکه دڵنیاین چۆڵکردنى گوندهکانمان ڕێگه خۆشکهرێ دهب��ێ��ت ب��ۆ دوژم����ن ب��هئ��اس��ان��ى بێته ناوخاکمان». ئ��هوهش��ى رهت��ن��هک��ردهوه ک��ه ههندێک ل��ه ه��اواڵت��ی��ان ب��هن��ی��ازن ،گوندهکانیان چۆڵبکهن ،ب���هاڵم وهک ئ��هو وت��ى ئهو چۆڵکردنه ب��ه ب��ڕی��اڕى حزبى دهبێت «ههندێک ماڵى کهم که کاریگهرى چهند حزبێکیان ل��هس��هره ل��هوان��هی��ه ئهگهر ئاگادار بکرێنهوه ناوچهکه چۆڵ بکهن، بهاڵم ژمارهیان زۆر کهمه«.
لهئێستادا وهزارهت��ى کۆچ و کۆچبهرانى ع��ێ��راق ،ب��هه��اوک��ارى بهڕێوهبهرایهتى کۆچ و کۆچبهرانى ههرێمى کوردستان ئامادهکارییهکانیان بۆ رووبهڕووبونهوهو
ئهگهر به مهرگ ئهگهر نا بنارى قهندیل چۆڵ ناکهین چۆڵکردنى بنارى قهندیل و ئاوارهبوونى دانیشتوانهکهى دهستپێکردووهو دوو کهمپیش بۆ ئاوارهبوونى دانیشتوانهکهى و چ��هن��دی��ن ک��هل��وپ��هل��ى خ���ۆراک���ى و ناخۆراکییان دابینکردووهو له شارهوانى ناحیهى وهرتێ داندراون قایمقامى قهزاى ڕواندزیش ههواڵهکه پشتڕاستدهکاتهوه. کوێستان ئهحمهد قایمقامى ق��هزاى ڕوان����دز ب��ه وت «ک��هل��وپ��هل و پێداویستى رۆژان��ه بۆ ڕوبهروبونهوهى ههر ئهگهرێک و ئاوارهبونى دانیشتوانى بنارى قهندیل ئامادهکراوه ،ئهگهرچى ت���اوهک���و ئ��ێ��س��ت��ا ه��ی��چ ک���هس ئ����اواره نهبووه ،بهاڵم ئێمه ئامادهکارى خۆمان
ئهنجامداوهو خۆمان بۆ ههر ئهگهرێک ئامادهکردوه«. قایمقامى قهزاى ڕواندز ئهوهشى وت «له ئێستا دوو کهمپمان ئامادهکردووه بۆ ئاوارهبوونى دانیشتوانى بنارى قهندیل، یهکێکیان لهگهڕهکى پاشاى گهورهیه، ئ��هوى تریان لهگهڕهکى کاولۆکانه که ههریهکهیان زیاتر له 60خێزان لهخۆ ئهگرێت ئهشتوانین شوێنى تریش ئاماده بکهین ئهگهر پێویستى». رۆژی 11ی ئ��هم مانگه رهج���هب تهیب ئ���هردۆغ���ان س���هرۆک ک��ۆم��اری تورکیا دهستپێکردنی ئۆپهراسیۆنی سهربازیی بۆ سهر گهریالکانی پارتی کرێکارانی کوردستان له قهندیل راگهیاند. ئ�����هردۆغ�����ان ل����ه دهس��ت��پ��ێ��ک��ی ئ���هو ئ��ۆپ��هراس��ی��ۆن��هدا وت���ی «ئ��ام��ان��ج��م��ان وش��ک��ک��ردن��هوهی گ��هورهت��ری��ن زهل��ک��اوه. ههروهک چۆن عەفرین ،جهرابلوس ،باب و عهزازمان له مرۆڤکوژهکان پاککردهوه، ئهو زۆنگاوی تیرۆرهی که له قهندیلیشه، پشت به خوا وشک دهکهین». ب���هاڵم ب��هرپ��رس��ان��ی پ��ارت��ی کرێکارانی ک��وردس��ت��ان ،رهت��ی��ان��ک��ردهوه ت��ورک��ی��ا ه��ێ��رش��ب��ک��ات��ه س���هر ق��هن��دی��ل و ئ��هو دهنگۆیانهشیان به بانگهشهی ههڵبژاردن ن��اوب��رد ک��ه ئ���هردۆغ���ان ل��ه ههڵمهتی ههڵبژاردنی سهرۆک کۆمار و پهرلهمانی تورکیادا ،بانگهشهی بۆ دهکرد. چیای قهندیل دهکهوێته سهر سنوری ه��هرێ��م��ی ک��وردس��ت��ان ل��هگ��هڵ تورکیا
و ئ��ێ��ران ،پێگهی س��هرهک��ی و بنکهی پ��هک��هک��هی��ه و چ��هن��دی��ن س��اڵ��ه تورکیا ه��هڕهش��هی ئ��هوه دهک��ات که رۆژێ��ک له رۆژان هێرشی دهکاته سهر ئهو ناوهندهی پهکهکه و کۆنتڕۆڵی دهکات. بوونى پهکهکه بیانووى داوهته تورکیا رۆژانه ئهو گوندانه بۆمباران بکات .بهو هۆیهوه زیاتر له 15دانیشتووی ناوچهکه گیانیان ل��هدهس��ت��داوه ک��ه دیارتینیان خێزانێک ب���وون ک��ه ل��ە 2011/8/21لە لۆفەکانی ش��اخ��ی ک��ورت��ەک ل��ە بناری قەندیل بەبیانوی هەبوونی گەریالکانی پەکەکە ل��ەم ن��اوچ��ەی��ە ،ب��ۆردووم��ان��ی ئۆتۆمبێلێکی هاونیشتمانیانی کردوو ب��ەم ه��ۆی��ەوە 7ئەندامی ی��ەک خێزان گیانیان له دهستدا. ه��هروهه��ا ل��هو م��اوهی��هدا زی��ات��ر ل��ه 20 کهسى دیکهش بریندار بوون .ئهمه جگه لهوهى زیانى زۆرى ماددیش بهر خهڵکى ناوچهکه و م��هڕوم��ااڵت و کشتوکاڵیان کهوتووه. ل���هڕوى ش��ارهوان��ی��هوه ب��ن��ارى قهندیل داب���هش���ى چ��هن��د ن��اوچ��هی��هک ک���راوه، بهشێکیان له دۆڵى باڵهیان که 17گوندی ل��هس��هره ،بهشێکیى تریان لهپردهشاڵ دهستپێدهکات تاوهکو دهگاته دۆڵى لێوژێ و ئ��هو ناوچانه دهگرێتهوه ،بهشێکیه دی��ک��هش��ی��ان ل��هدۆڵ��ى ش���ارۆش و پشت ئاشان و قرناتهیه ،بهشهکێکى تریشیان ت��رى ب��ن��ارى ق��هاڵت��وک��ان و گوندهکانى دهوروبهرى ئهگرێتهوه. گواڵڵه عوسمان هاوسهرۆکى شارهوانى بنارى قهندیل که به ڕاگهیاند «ئ���هو ک��ۆم��هک و ه��اوک��اری��ی��ان��هى ک��هوا هاتونه ناحیهى وهرتێ و ئامادهکاریی بۆ ئاوارهبوونى هاواڵتیانی بنارى قهندیل، تهنها ب��ۆ ئ��هوهی��ه ت��رس و دڵ��هڕاوک��ى دروست ببێت و ناوچهکه چۆڵ بکهن و دوژمن بهئاسانى بێته شوێنى مهبهست و جێگیر ببن». وتیشى «لهئێستا پ��ڕو پ��اگ��هن��ده باڵو ب��ووهت��هوه ک��ه ب��ۆ ت���هواوى گ��ون��دهک��ان ک��ۆم��هک و ه��اوک��ارى ه��ات��ون ت��ا چۆڵى بکهن ،بهاڵم تاوهکو ئێستا هیچ گوندێک چۆڵنهکراون بهفهرمى و خهریکى کار و کاسبى خۆیانن ،دانیشتوانى بنارى قهندیل زۆر ل��هوه گهورهتر و ئازاترن ئهو ههڕهشانه بیانترسێنن و ناوچهکه چۆڵ بکهن».
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27
چاوپێکەوتن
5
ئابیدئیکهاوسهرۆکىنوێنهرایهتىهەدەپەلهههرێمبۆ:
وهزیرى کارى تورکیا دوای هەڵبژاردن ههڕهشهی لەهاوسەرۆکی هەدەپە کردووە
ئابیدئیکهاوسهرۆکىنوێنهرایهتىHDPلهههرێمىکوردستان نهجاتئهحمهد،ههولێر ئابید ئیک هاوسهرۆکى نوێنهرایهتى HDPله ههرێمى کوردستان له چاوپێکهوتنێکیدا لهگهڵ رۆژنامهى ئاماژه بهوه دهکات که ئاکهپه و ئەردۆغان به ههموو شێوهیهک دژایهتى ههدهپە دهکات و سێ بەربەستی وهک رێگرى بۆ نهگهیشتن به رێژهى %10دانابوو، ئهوهش دهخاته روو که ئابوورى تورکیا 20 ساڵ دهگهڕێتهوه دواوهو بهرەو قهیرانێکى گهوره دهچێت و ئەردۆغانیش کار بۆ ئهوه دهکات که سیستهمى ئەردۆغان له برى ئهتاتورک بۆ داهاتووى تورکیا پهیڕهو بکات و دهشڵێت بههۆى بههۆى هاوپهیمانیهتییهکانى تورکیا 8کورسی پهرلهمانتارمان لهدهست چوو. :ههڵبژاردنهکانى تورکیاتان چۆن بینىوهکوههدهپه؟ ئابید ئیک :پێشخستنى پرۆسهکه جۆرێک ل��ه ئینقیالبى ه��هڵ��ب��ژارن��ی ت��ێ��داب��وو له الی��هن ئ��ەردۆغ��ان��هوه .ل��هب��هر ئ���هوهى ئهو ماوهیه تورکیا لهنێو ئاڵوزییهکهى گهوره تێدهپهرێت و رهوش��ى تورکیا رۆژ به رۆژ بهرەو خراپ بوون دهچێت و تورکیا لهنێو ههموو بوارهکانى ئابوورى و کۆمهاڵیهتى و سیاسى و دبلۆماسى بهناچارى تێپهڕدهبێت. بۆیه له ههبوونى ههموو ئهو قهیرانانهى له تورکیا بوونى ههیه تورکیا دێت ههڵبژاردنى پێشوهخت ئهنجامدهدات ،بهتایبهت پالنى ههبوو بۆ ههدهپه تا نهتوانێت وهک پێویست ئامادهکارى خۆى بکات بۆ ههڵبژاردنهکان و تا نهتوانێت له رێژهى %10دهرباز بێت. :وات �ه ئهو پالنێکى ئەردۆغانه دژ ب�ه ه �هدهپ �ه ت��ا نهتوانێک وهک پێویست ئامادهکارىبکاتبۆههڵبژارنهکانىتورکیاتا رێژهىله%10تێپهرنهکات؟ ئابید ئیک :بهڵى له %100ئ��هوه پیالنێکى ئ��ەردۆغ��ان بوو دژى ه��هدهپ تا نهتوانێت ئ��هو رێژهیه تێپهڕێنێت ،له کاتێکى زۆر کهمدا بڕیارى هەڵبژاردنى دا ،له کاتێکدا
جگه له هاوسهرۆکى ههدهپه و زیاتر له 10 بۆ 12پهرلهمانتارى ههدهپ له بهندینخانهدا ب��وون و 10ب��ۆ 12پهرلهمانتارى دیکهى ههدهپه بهناچاریى له ئهورپا ماونهتهوه و ناتوانن بێنهوه تورکیا و سیاسهت بکهن و بۆ ههریهکیان 50ساڵ بهندکردنى بۆیان داناوه ،ئهمه جگه لەوەی زۆرێک له سهرۆک شارهوانییهکانى ههدهپه بهندکراون ،ئهکهپه ل��ه رێ��گ��هى مهئمورى دهوڵ��هت��هوه دهستى بهسهر شارهوانییهکاندا گرتووه ،واته تورکیا له رهوشێکدایه که یاسا لهو واڵتهى راوهستاوه و دهس����هاڵت ه��هم��ووى الى ع��هس��ک��هرى و ئ��ەردۆغ��ان��دای��ه ک��هس ناتوانێت به نێوى دیموکراسى قسهى خۆى ههبێت ،زانستى ئهکادیماى تورکیا و رۆشنبیرانى ئهو واڵته
بههۆى هاوپهیمانێتیەوەکانەوە هەشتکورسیمان لهدهستچوو و تهنانهت الیهنگرانى ئاکهپهش دەڵێت ئ��ەردۆغ��ان ئو دهنگانهى له ک��وێ هێناوه، چۆن پهیداى کردووه ،له کاتێکدا که ئهکهپه دهنگى کهم کردووه و ئەردۆغان دهنگى زیاد کردووه کهواته ساختهکارى بۆ خۆى کردووه. :سهرهڕایىههمووئهوبهربهستانهى تۆباستکردکهچىههدهپهتوانىرێژهىله %10تێپهڕبکات،ئهمهچۆنروویدا؟ ئابید ئیک :بۆ جارى یهکهمه که سێ گرفت له پێش ههدهپه دروستکرا تا نهگاته ئهو رێژهیه ،گرفتی یهکهم رێگریکردن له رێژهى %10دهنگهکان ،دووهم هاوپهیمانى ئهکپه و مهههپه ،سێیهمیش هاوپهیمانى جهههپە و پارتى و سهعادهت پێکهوه دژى ههدهپه بوون. له مێژووى تورکیا ،ئهوهیه یهکهم جارە ئهو
جۆره هاوپهیمانیهته دروستبکرێن ،ئهویش بۆ ههدهپه بوو تا وهک بهربهستێک بێت، بهاڵم خۆشبهختانه ههدهپه توانى ئهوانه بشکێنێت و تاکه پارته که دهنگى زیاتر بووه له پێشتر. :کهواته ل�هم ههڵبژاردنه ههدهپه رێژهىکورسیهکانىزیادىکردوه؟ ئابید ئیک :بهڵێ پێشتر 59کورسى ههبوو ئهمجاره بۆته 67کورسى ،بهاڵم ئهگهر ئهو هاوپهیمانانه دژى ههدهپه دروست نهکرابان ئهوه دەبووە 75کورسى. :ژم���ارهى ئ �هو کورسییانهى ئێستا هێناوتانهلهپالنىئێوهداههبوویاچاوتان لهزیاتربوو؟ ئابید ئیک :دهنگى ک��وردان و دهنگهکانى دیکه لهنێو ههدهپە له %17بۆ %18زیاتره، بهاڵم به هۆى ئاستهنگهکانى پێشمان لهالیهن ئاکهپه و دهوڵهتى تورکیا ناهێڵن ههدهپه بگاته دهنگى راستهقینهى خۆى .بۆ نموونه سێ رۆژ پێش ههڵبژارنهکان سێ ههڤاڵى ئێمهیان کوشت و ههڤااڵنى ئێمهیان لهسهر سندوقەکان دهردهک��رد ،ئهزییهتیان دهدا و دهستگیریان دهکردن و دهریان دهکردن ،بۆیه چاوهڕێى ئێمه زیاتر بوو لهوهى هێناومانه. :هاپهیمانییهتى ئاکهپه و مهههپه کاریگهرىلهسهردهگىئێوهههبوو؟ ئابید ئیک :مهههپه پارتێکى نهژاد پهرسته له ش��اره کوردییهکان هیچى نییه ،بهاڵم ئهکهپه دهنگى ههبوو له شاره کوردییهکان که وهکو جاشێکن بۆ ئەردۆغان کاردهکهن و بهدواى بهرژهوهندى کهسیى کهوتووهنه. :سهرکهوتنى ههدهپ له رێژهى %10 وبوونى67پهرلهمانتارتاچهندکاریگهرى لهسهرئاشتىدهبێتلهتورکیا؟ ئابید ئیک :ئاشتى لهگهڵ ئاکهپه و ئەردۆغان بوونى نیه و نابێت ،لهبهرئهوهى ئەردۆغان له ساڵى 2013هوه کاتێ دانیشتنهکانى ئیمراڵى لهگهڵ بهڕێز ئۆجهالن تێکدا .بۆیه کاتێ ههدهپه سهرکهوتنى بهدهستهێناوه وهزیرى ک��ارى تورکیا ه��هڕهش��هى ل��ه هاوسهرۆکى ئێمه کردووه و وتویەتی ئێمه ئێوه خهالس دهکهین و لهناوتان دهبهین .نیهتى ئهوان چارهسهرکردن نیه و بهقهد ئهوهى شهڕیان دهوێت ،بهاڵم سهرکهوتنى پهرلهمانتارهکانى ه��هدهپ��ه ک��اری��گ��هرى ل��هس��هر پهیوهندیه دبلۆماسییهکانمان له دهرهوه دهبێت و ئهوه دهیسهلمێنێن که مهسهلهى نهتهوهى دیکه ههیه له تورکیا. :هەدەپەهیچبهرنامهیهکىههیهتا بهشدارىحکومهتبکاتیاوهکئۆپۆزسیۆن دهمێنێتهوه؟ ئابید ئیک :سیستهمى تازهى تورکیا ،گرنگى پهرلهمان ناهێڵێت و حکومهتیش کاریگهرى نابێت و سیستهمهکه سهرۆکایهتیه .بۆیه ئهگهر ئاکهپه و ئەردۆغان سهرکهون و 300 کورسى بهدهستبهێنن ئ��هوا هیچ واتایهک بۆ پهرلهمان ناهێڵێت و ئەردۆغان دهبێته س��هرۆک کۆمار و دهس���هاڵت ه��هم��ووى الى خۆیهتى و چى بوێت وادهک��ات و دهوڵهتى تورکیا ئهوکات تهرکیزیان لهسهر ههدهپە دهبێت تا ئاستهنگیان لهبهردهم دروستبکهن ئینجا جهههپه دێت.
ئۆردوغان کاربۆهێنانىسیستهمى ئۆردوغانىدهکاتلهبرى ئهتاتورکلهداهاتووى تورکیا :ه �هدهپ��ە وهک پارتێکى لیبڕاڵ و لهبهرامبهریشدا ئ��ەردۆغ��ان دهیهوێت سیاسهتى سوڵتان و عوسمانییهت زیندوو بکاتهوه،ئێوهبهرنامهتانچىدهبێت؟ ئابید ئیک :ئێمه زیاتر کار دهکهین وهک نهتهوهیهکى دیموکراتى و کۆمارى دیموکراتى و پ��ێ��ک��هوه ژی��ان��ى ن��هت��هوهک��ان بهگشتى. ههموومان هاوبهش بین له تورکیا له رووى ناسنامهو پهروهردە و مافى نهتهوهکان وهک مرۆڤ ب��وون ،کهس لهکهس زیاتر نهبێت. کهچى ئاکهپه و ئ��ەردۆغ��ان ک��ار بۆ ئهوه دهکهن یهک نهتهوه و یهک ئااڵ و یهک واڵت و وهک س��هردهم��ى عوسمانییهکان ههموو خهڵک پێویسته تورک بێت و ههوڵ دهدات ببێتهوه سوڵتانى رۆژههاڵتى ناوهڕاست و رۆڵى عوسمانى بگەڕێنێتهوه ناوچهکه وهک له کۆندا ههبوو ههر له کهرکووک و موسڵ و تهرابلوس عهفرین و ئهوانى دیکه. :بوونىئەردۆغانبهسهرۆککۆمارو دهرچوونهوهىئاکهپهتاچهندبهربهستهله
تورکیا لهرووىئابوویهوه 20ساڵدهگهڕێتهوه دواوە چوونىتورکیابۆنێویهکێتىئهوروپا،ئایا پهیوهندى ئهکهپه لهگهڵ یهکێتى ئهوروپا چۆنه؟ ئابید ئیک :بههیچ جۆرێک تورکیا ناتوانێت بچێته نێو یهکێتى ئهوروپا ،لهبهرئهوهى له دواى کۆتایى پێهێنانى ئاشتییانهى ئیمراڵى، ئەردۆغان ئهوهى دهزانى که ناتوانێت بچێته نێو یهکێتى ئ��هوروپ��ا ،بۆیه ئهوکات وتى تورکیا پێویستى به چوونى بۆ نێو یهکێتى ئهوروپا نییه .بۆچی؟ لهبهرئهوهى مهسهلهى ک���ورد ل��ه ت��ورک��ی��ا ب��وون��ى ه��هی��ه و مافى وهرنهگرتووه ،بۆیه ئهوه ههرگیز ناکرێت و له بوارى دیبلۆماسییهوه له ئاستێکى زۆر خراپدایه لهگهڵ یهکێتى ئهوروپا. :ئ��هى پ��هی��وهن��دى ه��هدهپ��ه لهگهڵ
یهکێتى ئ��هوروپ��ا و رەوەن����دی ک���ورد له دهرهوهى تورکیا؟ ئ��اب��ی��د ئ��ی��ک :پ��ێ��ش دەس��ت��گ��ی��رک��ردن��ی هاوسهرۆکى ههدهپە سهاڵحهدین دهمیرتاش کاتێ نێوان رووسیا و تورکیا خ��راپ بوو، وهک نێوهندگیرییهک لهگهڵ شاندێک چووە روسیا ،ئهوکات حکومهتى ئهکهپه و تورکیا بهرێز دهمیرتاشیان وهک خائینێک وهسفکرد که چۆن دهچێت لهگهڵ دوژمنى تورکیا که رووسیایه دادهنیشێت ،لهکاتێکدا ئهو شانده بۆ ئهوه چوو بوو که بارگرژییهکه بڕهوێنیتهوه، کهچى ئێستا تورکیا و روسیا پهیوهندییان باشه ،کهچى دهمیرتاش له بهندینخانیه. ههدهپە رۆڵى زۆر باشی لهگهڵ دهرهوه ههیه له ئهوروپا و ئهمریکا نوێنهرایەتیمان ههیه و لهگهڵ جالییهى کوردیش رۆڵى باشمان ههیه له پێشکهوتنیش دایه. :داهاتووىتورکیالهرووىئابوورییه چۆندهبینن؟ ئابید ئیک :لهئێستادا رهوش���ى ئ��اب��وورى تورکیا زۆر خراپه و کارسازێن تورکى له 70بۆ %80پارهى خۆیان له بانکهکانى تورکیا کشاندۆتهوه دهرهوهى تورکیا .پارەی تورکى بهرامبهر دۆالرى ئهمریکى زۆر دابهزیوه، تورکیا لهنێو ئاڵوزییهکى گ��هورهدای��ه، خهریکه جارێکی دیکه بگهڕێتهوه سااڵنی 2001-2000ى سهردهمى بڵند ئهجهوید له رووى ئابوورییهوه و ئهوکات دۆالر لهبهرامبهر لیرەی تورکیا زۆر بههێز بوو ،بۆیه رهوشى تورکیا بهرەوخراپ بوون دهچێت و تورکیا دهکهوێته ژێر قهرزێکى زۆرهوه .ئیش زۆر کهمبوو ههزاران کۆمپانیا ئیفالسیانکردووه و داخ���راون و به ه���هزاران س��هرم��ای��هدارى تورکیا بۆ کار چوونهته دهرهوهى تورکیا. :کهواته پێت وایه تورکیا له رووى ئابووریهوهدهگهرێتهوهبۆبیستساڵپێش ئێستاوجارێکىدیکهسیاسیهتىئابورىئهو وواڵتهتووشىقهراندهبێتهوه؟ ئابید ئیک :ئ��هوه 17س��اڵ ئ��ەردۆغ��ان له دهس��هاڵت��ه و ههموو شتێکى لهدهسته کوا پێمناڵێن چ��ى ک���ردوه ب��ۆ ت��ورک��ی��ا ،کاتێ سیستهمى کرده سهرۆکایهتى ئیتر واتایهکى بۆ دیموکراسى و حکومهت و پهرلهمانیش نههێشت و دهس��هاڵت��ى ه��هم��ووى له خۆى کۆکردۆتهوه. :پێتوایه ئەردۆغان دهتوانێ بۆ چوار ساڵى دیکه تورکیا بهڕێوه ببات و بگاتهوه ههڵبژاردنێکى دیکه؟ ئابید ئیک :کاتێ ئەردۆغان هاته دهسهاڵت پ��رۆژهى بۆ ساڵى 2023دان��اوه که ئهو کاته واته 100ساڵهى کۆمارى تورکیا و چهندین بەڵێنى به گهلى تورکیا داوه تا باوهڕیان پێکرد کهچى ئێستا دیارکهوت که ئەردۆغان کێیهو چى دهکات و کاتێ 100ساڵهى کۆمارى ئۆرکا به ناوى خۆى بکات و ئیدى لهبرى ئهتاتورک بڵێن ئەردۆغان ههموو شتێک له خۆى کۆبکاتهوه .دهیهوێت ئیدى له برى ئهتاتوک ئەردۆغان ناوى بێت و بۆیه دهستى له ههموو کایهکانى تورکیا وهرداوه ،تهنانهت دهستکاریى پارهى تورکیاش کردووه سفرى گۆڕیوه و سیستهمى پهرهوهردشى گۆریوه ههموو کردوه به ناوى سیستهمى ئەردۆغانی.
6
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27
راپۆرت و بەدواداچون
«مهیانهکه« لهگهڵ کوشتارگهکه دهکهوێته کێبڕکێ تهندروستیدهڵێتئهوئاژهاڵنهىلهدهرهوهىکوشتارگهسهردهبڕێن،ههندێکیان موترسیانههیهکرمی36مهتریدروستدهکهنلهمرۆڤدا
مەیدانیئاژەڵفرۆشانلەسلێمانی ناسکئهحمهد ح��اج��ى ح��هم��ی��د و م���ام ف���ای���هق ،دوو جامبازى بهتهمهنن ،ئهوان ههردووکیان به خۆیان و گۆچانهکانى دهستیانهوه له ناوهڕاستى مهڕهکانیان لهناو (مهیدانى ئاژهڵهکان) که خهڵکى سلێمانى پێى دهڵێن «مهیانى ئاژهاڵن» وهستابوون و چاوهڕێى کڕیارهکانیان دهکرد. حاجى حهمید ،کاتێک قسهى بۆ دهکرد ،نیگاى لهسهر ئاژهڵهکانى بوو ،که کڕیارێک بێت و لێى بکڕێت ،ئ��هو وتى «جهژنى رهمهزانى ئهمساڵ به بهراورد به ساڵى پار ،ئاژهڵى زیاتر فرۆشرا ،که ئهمساڵ نزیکهى 30ههزار سهر ئاژهڵ له ههموو جۆرهکانى ف��رۆش��راوه ،ل��هو ژم��ارهی��هش، ئهوهى داواکارى زیاترى لهسهره ،بهرخ و مهڕه که هاواڵتیان داواى دهکهن». زۆر جار حاجى حهمید و مام فایهق ئاژهڵ دهفرۆشن به کهسانێک ههر لهوێدا سهری دهب��ڕن ،بهبێ ئ��هوهى پشکنینى پزیشکی بۆ بکرێت ،بهاڵم تهندروستى هۆشداری توند لهو بارەیهوه دهدات ،سهرهڕاى ئهوهى دهڵێت گرانتر دهکهوێت لهسهریان. له مهیدانى ئ��اژهاڵن له سلێمانى ،جگه لهو کهسانهى که ئاژهڵهکانیان دهفرۆشن، ه��هروهه��ا چهند هاواڵتییهکیش ک��ارى قهسابى دهکهن ،کارى ئهم کهسانه کهوڵ ک��ردن و سهربڕینى ئ��هو ئاژهاڵنهیه که هاواڵتیان دهیکڕن و لهبهرامبهر بڕێک پاره سهرى دهبڕن. ئارام محهحهمهد که خۆى وا پێخۆشبوو پێى بڵیی ئارام چاوشین ،له بهیانییهکى زووى شارى سلێمانى له مهیدانى ئاژهاڵن
فۆتۆ:ناسکناسح به خۆى و چهقۆ تیژهکهى دهستییهوه چاوهڕوانى ئهوه بوو کهسێک پێی بڵێیت ئ��اژهڵ��ێ��ک��ى ب��ۆ س��هرب��ب��ڕێ��ت ،ت��ا ئهویش کارهکهى خۆى ئهنجام بدات وبڕێک پارهى دهستبکهوێت. نرخى سهربڕینى ههر ئاژهڵێکى بچووک له نێوان 5بۆ 10ههزار دیناردایه ،بهاڵم دهبێت پێستهو سهروپێکهى بدهیت بهو کهسهى بۆت سهر دهبڕێت. ئ���ارام چاوشین ب��ه وت «جهژنى ئهمساڵ به گشتى نزیکى 10ه��هزار سهر ئاژهڵ فرۆشراوه و تهنها لهناو مهیانهکهى س��ل��ێ��م��ان��ى ن��زی��ک��هى 1500س���هر ئ���اژهڵ فرۆشراوه« وتیشى «گ��ۆش��ت��ى ب���هرخ و ک���اوڕ زیاتر ئهفرۆشرێ و خواستى لهسهرهو هاواڵتیان حهز بهگۆشتهکانیان دهکهن». «س���هرب���ڕی���ن���ى ئ������اژهڵ ل���ه دهرهوهى کوشتارگاکان بهههموو شێوهیهک نایاسایی و ن��ات��هن��دورووس��ت��ه رێگه پ��ێ��ن��هدراوه و شیاو نیه بۆ خ���واردن ،رۆژان��ه ئێمه له کوشتارگهى سلێمانى چهندین سهر ئاژهڵ که سهرى دهبڕین ،پشکنینى بۆ دهکهین دهرهک���هوێ���ت ن��هخ��ۆش��ى ه��هی��ه ،رێگهى لێدهگرین که هاواڵتیان بیخۆن» .د .ئهرکان مهنوچهر ،پسپۆڕى تهندرووستى گۆشت له کوشتارگهى سلێمانى وایوت د.ئ��هرک��ان ب��ه وت «یهکێک لهو نهخۆشیانهى که زۆر مهترسیداره له نێوان ئ��اژهڵ و م��رۆڤ دا ،کرمى رهشه واڵخه که ئاژهڵهکه خۆى تووش ناکات، بهاڵم له مرۆڤ دا ئهو کرمه دهبێته 36 مهتر ،که ئێمه رۆژان���ه چهندین جۆر لهو جۆره نهخۆشییه دێته بهردهستمان،
دواى پشکنین رێ��گ��هى ل��ێ��دهگ��ری��ن و رهتیدهکهینهوه ،بهاڵم ئهگهر له دهرهوه س��هرب��ب��ڕدرێ��ت ،ه��هس��ت��ى پێناکرێت و هاواڵتیان تووش دهبن». وتیشى «چهندین جار ڤێرتهنهرى سلێمانى به هاوبهشى لیژنهکانى قایمقامییهتى
ههمووهاواڵتییهک دهتوانێت ئاژهڵهکهىبهێنێت بۆکوشتارگاى سلێمانىو بۆیسهرببڕن سلێمانى سزاى ئهو کهسانهیان داوه که ل�����هدهرهوهى ک��وش��ت��ارگ��اک��ان ههڵدهستن و بهسهر بڕینى ئ���اژهڵ ،ئێستا ههموو هاواڵتییهک دهتوانێت ئاژهڵهکهى بهێنێت بۆ کوشتارگاى سلێمانى و بۆ سهرببڕن و ک��ه ب��ۆ ئ��اژهڵ��ى ب��چ��ووک ش��هش ه��هزار وهردهگرێت و بۆ ئاژهڵى گهوره 30ههزار دینار وهردهگرن». مهیدانى ئ��اژهاڵن��ى سلێمانى ،دهکهوێته باشورى رۆژههاڵتى شارى سلێمانى ،رۆژانه
ژمارهیهکى زۆر هاواڵتیان و فرۆشیارانى ئ��اژهاڵن رووى تێدهکهن و ئاژهڵهکانیان تێدا ساغ دهکهنهوه. س���ااڵن���ه ل���ه واڵت����ى س���وری���او ئ���ێ���ران و جۆرجیاو ه��ۆڵ��ەن��داو ژم��ارهی��هک واڵت��ى ترهوه ،مهڕ و رهشهواڵخ هاورده دهکرێت و له بازاڕهکانى ههرێمى کوردستان ساغ دهکرێنهوه ،له ناو ئهو واڵتانهش زیاتر له ئێران و لهناوچهکانى مهریوان و بانه و بهگشتى له ههرچوارالوه دێته ههرێمى کوردستانهوه ،لێرهشهوه بۆ کهرکوک و ناوچهکانى تر دهچێت. لهتیف کهریم وت��ى»رهش��ه واڵخ ئهمساڵ زی��ات��ر ف��رۆش��ى ه��هب��ووه و نرخهکهشى ه��هرزان��ت��ر ب���ووه ،ل��ه ه��ۆڵ��هن��دا و ئیران و ج��ۆرج��ی��ا و ب��ه گ��ش��ت��ى ل��ه ه��هم��وو ن��اوچ��هک��ان��هوه ئ����اژهڵ دێ��ت��ه ن����اوهوهو ههندێجار به فڕۆکهش دهگوازرێنهوه«. وتیشى «واڵخ له ئێران و ئاژهڵ لهسوریاوه دێته ن���اوهوه ،به قاچاخ له ڕێ��ى بانهو س��هرت��هک��ى ب��هم��ۆ و ب��اش��م��اخ��هوه دێته ناوهوه ،گۆشتى دهرهوه ههرزانتره و ناوخۆ گرانتره ،چونکه ناوخۆ قهناعهتى به قازانجى کهم نیه 8%نرخهکان جیاوازیان ههیه« بهشێک له فرۆشیارانى ئاژهڵ رهخنه له حکومهتى ههرێمى ک��وردس��ت��ان دهگ��رن بهوهى کهمتهرخهنه له ئاستى ئاژهڵداریی له ههرێمى کوردستان و بهدهم داواکارى خ���اوهن ئ��اژهڵ��هک��ان��هوه ناچێت ئهمهش وای���ک���ردووه ،گ��ون��دهک��ان چ��ۆڵ ببێت و ئاژهڵدارى کهمببێتهوه. «جا حهیوانى ناوخۆ کوا ماوه ،حکومهت ک��وا م���اوه ،ک��هس خهمى ئ��اژهڵ��دارى له
کوردستاندا نیه ،ئهوهى که ههیه ،ههمووى ئێرانى و س��ورى و بهشێکیشى ناوخۆن، مهعاش نییه ئهگینا حهیوانى تیا نهدهما ههموویان دهکڕى» عهلى کهریم ،تهمهن 47ساڵ ،که کارى فرۆشتنى ئاژهڵ دهکات وایوت. وتیشى «بێ ئاویى و کهم لهوهڕى بووهته ه��ۆک��ارى کهمى ئ��اژهڵ��ى ن��اوخ��ۆ ،کڕیارى بهرخ و کار و کاوڕ زیاتره ،ئهو ئاژهاڵنهى لێره ههن زیاتر (بزن ،مهڕ ،کاوڕ ،شهک ، بهرانن) ،ئاژهڵهکانی ناوخۆش له گهرمیان و شارباژێر و چهمچهماڵ و کهرکوکهوه دههێنرێت بۆ سلێمانى». نرخی ئاژەڵ بەپێی کێشی دەگۆرێت بەرخ بێت هەر کیلۆیەکی بە پێنج هەزار دینار هەژمار دەکرێت ،ئەگەر ئاژەڵەکە مەڕبێت چوار هەزار دینار ،بۆ کاوڕ پێنج هەزارو 500دینار ،هەروەها بۆ گای گەورە بە 6000 دینار دیاریکراوە. نرخهکان ب���ەراورد ب��ە ساڵی راب���ردوو گۆڕانکارییەکی وای بەسەردا نەهاتووەو ههروهک خۆیهتى. م��ام ف��ای��هق��ی ه��اورێ��ی ح��اج��ی حهمید که تهمهنى خۆى له مهیدانى ئاژهاڵنى سلێمانى ب��هس��هر ب����ردووهو وهک خۆى دهڵێت له تهمهنى 10ساڵییهوه هاتووچۆى ئهو شوێنه دهکات وتى «تهمهنى مهیدانى ئاژهڵهکه زیاد له 60بۆ 70ساڵ دهبێت و ئهوهى ئاژهڵهکان دهکڕێت ،کڕیارانى کورد و عهرهبن ،بهاڵم فرۆشیارهکان ئهوانهى که لێره ئیش دهکهن ،ههموویان کوردن» سااڵنه ژمارهیهکى زۆر ئ��اژهڵ له واڵتى س��وری��او ئێران و جۆرجیاو هۆڵندا وه هاوردهى ههرێمى کوردستان دهکرێت.
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27
چاوپێکەوتن
7
پزیشکی چاو لە شارەزوور دەستناکەوێت زیاتر لهدوو مانگه نهخۆشخانهی گشتی شههید رهئ��وف بهگی ق��هزای ش��ارهزوور، پزیشکی پسپۆری چ��اوی تێدانیه ،ئهو نهخۆشخانهی پێویستیان بهچارهسهر ههیه رودهک��هن��ه سلێمانی و قهزاکانی س��هی��دس��ادق و دهرب��هن��دی��خ��ان .ئەمەش لەکاتێکدایە سەدان خوێندکاری دەرچووی ئامادەیی پێویستیان بە پشکنینی چاوە پێش چوونە زانکۆ. کهمال ئهحمهد ،بهرپرسی راگهیاندنی لەنەخۆشخانەی گشتی شههید رهئوف
بهگ ،به وت «پزیشکێکی پسپۆڕی چاومان ههبوو ماوهی دوو ساڵ و شهش مانگ لێره خزمهتی دهکرد ،بهاڵم زیاتر له دوو مانگه وازیهێناوهو هیچ کهسێکی دیکهش لهشوێنی دانهنراوه«. ئ���هو ب���هر پ��رس��ه ئ���هوهش���ی خ��س��ت��هروو ئ��ی��دارەی نەخۆشخانەکه چەندین جار ن��وس��راوی��ان��ک��ردوه ب��ۆ س���هروی خ��ۆی��ان و ه��ەوڵ��ی��ان��داوه ب��ۆ دابینکردنی پزیشکی چاو ،بهاڵم ههوڵهکانیان سهرکهتوونهبوهو نەیتوانیوە ئەو کێشەیە چارەسەر بکهن. ک��هم��ال ئهحمهد وتیشی «ه��هر بههۆی ن��هب��وون��ی پزیشکی چ�����اوهوه ،لیژنهی
پشکنینی چاویش ههڵوهشاوهتهوهو کێشەو گ��رف��ت ب��ۆ ئ��هو کهسانه دروس��ت��ب��وه که ههفتانه پشکنینیانکردوه بۆ دهرهێنانی مۆڵهتی شۆفێری». سااڵنه لهکۆتایی مانگی حهوتدا ،پشکنین بۆ ئهو خوێندکارانه دهکرێت که لهقۆناغی 12ی ئ��ام��ادهی��ی دهرچ����وون و ل��هزان��ک��ۆو پهیمانگاکان وهردهگیرین ،بهپێی ئامارێکی نافهرمی پێشبینی دهکرێت ئهمساڵ 800 بۆ ه��ەزار دهرچ��ووی ئامادهیی لهسنوری قهزای شارهزوور دهربچن و پێویستیان به پشکنینی چاو ههبێت ،بهوتهی بهرپرسی راگ��هی��ان��دن��ی نهخۆشخانهی ش���ارهزوور
«ئهگهر تا ئهوکاته پزیشکیان بۆ دانهنرێت، روبهروی کێشهی گهوره دهبنهوه«. نهخۆشخانهکهی ش���ارهزوور ،ههر تهنها گرفتی نهبوونی پزیشکی چ��اوی نیه، ب��هڵ��ک��و دوای ن��زی��ک��هی ه��هش��ت مانگ ل���هڕوداوی بومهلهرزه گ��هورهک��هی ساڵی رابردوو هێشتا هیچ ههنگاوێک نهنراوه بۆ نۆژهنکردنهوهی کهموکوڕییهکانی بینای نهخۆشخانهکه. نەخۆشخانەکه زی��ان به بهشێکی زۆری بیناکەیان ک��ەوت��ووەو مەترسی لەسەر ژیانی کارمهندهکان دروستکردوهو چهند بهشێکی نهخۆشخانهکهیان داخستوه،
ل�����هدوای روداوهک����هش����هوه ن��ۆ لیژنەی حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان سهردانیانکردوهو بهدواداچونیانکردوه بۆ چارهسهری کهموکورتیهکانی. قهزای شارهزوور (ههڵهبجهی تازه) لهڕووی ئیدارییهوه سهر به پارێزگای سلێمانیهو ن��زی��ک��هی 40ک��ی��ل��ۆم��هت��ر ل��ه ن��اوهن��دی پارێزگاکهوه دووره ،بهپێی دوای��ن ئامار ژم���ارهی دانیشتوانی ق��ەزاک��ە 60ه��هزار کهسهو لهئێستادا تهنها یهک نهخۆشخانهی گشتی و دوو مهڵبهندی تهندروستی ههیهو رۆژانه نزیکهی 400نهخۆش چارهسهریان بۆ دهکرێت.
قائیمقامیدهربهندیخان:
حکومهت یهک دینار هاوکارى زیانلێکهوتوانی بومهلهرزهکهی نهکردووه
ناسیحمهالحهسهن،قائیمقامیقهزایدهربهندیخان -دهربهندیخان ناسیح مهال حهسهن ،قائیمقامی قهزای دهرب��هن��دی��خ��ان ،لهساڵی 2015وه لهسهر پشکی بزوتنهوهی گ��ۆڕان لهو پۆستهدا دهس��ت��ب��هک��ارب��وهو ل��هم چاوپێکهوتنهی -دا ب���اس ل��هک��ۆم��هڵ��ێ��ک بابهتی ج���ی���اوازی وهک ق���هرهب���وک���ردن���هوهی زیانلێکهوتوانی بومهلهرزهکهو گرفتی ئاوی خواردنهوهی مااڵن که سااڵنێکه باس لهوهدهکرێت پیسهو کهڵکی خواردنهوهی
نیه ،ههروهها باس لهو پرۆژانه دهکات که دوای بومهلهرزهکه کهوتونەتەوهکار. ل���هس���هرهت���ای چ��اوپ��ێ��ک��هوت��ن��هک��هی��دا قائیمقام باسی ل��هوه ک��رد لهسهرهتای دهستبهکاربوونیهوه قهیرانی دارای��ى و نهبوونی موچه دروستبوهوه ،ئهمهش ک��ێ��ش��ەی ب��ۆ ئ���هو ب��هرن��ام��هو پ��رۆژان��ه دروستکردوه که ئهو بهنیازبوه ئهنجامی ب��دات ،ئ��هو وت��ی «س���هرەڕای قهیرانهکه بێهبوانهبووین ،لهسهر دهستی ئێمه تونرا کێشهی بێ ئاوی دهربهند چارهبکهین، ب��هن��وس��راو و داوای ئ��ێ��م��ه ،ک��ارک��ردن
فۆتۆ: ل��هب��هن��داوی دێ��وان��ه دهس��ت��ی پێکردهو ت��وان��ی��وم��ان��ە گ��رف��ت��ی زهوی و زاری ناوچهکهش ،زۆرینهی چارهسهر بکهین». م���ان���گ���ی ی����ان����زهى س���اڵ���ی راب�������ردوو ب��ووم��هل��هرزهی��هک ب��هگ��وڕى ٧.٣پله به پ��ێ��وهرى ڕێختهر ههرێمى کوردستانى گرتهوه ،گوڕى بومهلهرزهکه و زیانهکانى زیاتر له قهزاى دهربهندیخان دهرکهوت که بهو هۆیهوه چهند خانوویهک ڕووخان و چوار کهس لهو قهزایه گیانیان لهدهستدا و زیاتر له 50کهسیش برینداربوون. س��هب��ارهت بهههنگاوهکانی دوای ئهو
روداوه ،ناسیح م��هال ح��هس��هن ئ��ام��اژه ب��هوهدهک��ات بومهلهرزهکه کارهساتێکی گهورهبوو ئهوان ئهزمونیان نهبوو لهگهڵ روداوی لهوشێوهداو هیچ تیمێکی تایبهت نهبووه لهئاستی حکومهتدا لهوکاتهدا بێت بههانای هاواڵتیانهوه. ئ���هو دهڵ���ێ���ت «ک���هرت���ی ت��هن��دروس��ت��ی ل��هک��ۆی چ���وار خهستهخانه سیانیان لهکارکهوتبوو ،ئێستا دوانیان کهوتوهته ک���ارو پ����ارهی پێوستیش دان�����راوه بۆ چاکردنی بیناکان ،کهرتی پ��هروهردهش 200ملیۆنی بۆ دهرچووه«. س����هب����ارهت ب��هگ��ل��هی��ی ه���اواڵت���ی���ان، ههنگاوی پێویست نهنراوه بۆ قهرهبوی زیانلێکهوتوان ،قائیمقامی دهربهندیخان دهڵ���ێ���ت «ل��هئ��اس��ت��ی ح��ک��وم��هت هیچ ب��ڕهپ��ارهی��هک ن��هدراوهت��ه هاواڵتیان بۆ ق��هرهب��ووک��ردن��هوهی��ان تائێستا یهک دی���ن���اری ح��ک��وم��هت ن���هدراوهت���ه هیچ هاواڵتیهک ،ئ��هوهی ههبوه ه��اوک��اری و کۆمهکی خێرخوازان و سهرمایهداران و رێکخراوهکان ب��وه ،چیمهنتۆو شیش و ب��ل��ۆک و خ��واردهم��هن��ی و کهلوپهل و پێداویستیان هێناوهو دابهشکراوه، بڕیاریشه وهزارهتی پالندانان ههزار تهن چیمهنتۆ بنێرن بۆ زیانلێکهوتوان». بۆ چارهسهری گرفتهکانی بهنداوهکهش ن��اوب��راو ئ��ام��اژهی ب��هوهک��رد ،حکومهتی ههرێم تهنها ب��ڕی ی��هک ملیار دیناری ب��ۆ خ��هرج��ک��ردوهو ئێستا ئ��هو پارهیه لهتهندهردایهو ههندێک کهموکوڕی پێ چارهسهر دهکرێت ،وتیشی «حکومهتی ع��ێ��راق��ی��ش ت��ی��م��ی ت��ای��ب��هت��ی ن����اردوه ب��ۆ پشکنین و بانکی نێودهوڵهتیش بڕیاریانداوه برێک پاره تهرخان بکهن بۆ نۆژهنکردنهوهی ئهو بهشانهی پێویسته«. پ���ڕۆژهى پ��ااڵوگ��هى ئ��اوى خ��واردن��هوهى دهرب���هن���دی���خ���ان ب��هپ��ێ��ی گ��رێ��ب��هس��ت��ی نێوان حکومهتی ههرێم و کۆمپانیای جێبهجێکار دهبوو سێ ساڵ پێش ئێستا ت���هواو بکرایه ،ب��هاڵم ئێستا پ��ڕۆژهک��ه تهواونهکراوه ،دهرب��ارهی ئهو پرۆژهیه قائیمقام دهڵێت «راسته ئهو پرۆژهیه چهند جارێک وهس��ت��اوه ،ب��هاڵم ل��هدوای بومهلهرزهکه یهکێک لهوپرۆژانهی ئێمه داکۆکیمان لهسهرکردوهو حکومهتیش پارهی پێویستی بۆ تهرخانکردوهو ئێستا کاری تێدا دهکرێت». بهوتهی بهشێک لههاواڵتیان دووههفتهیه ک����ارهب����ای ن��ی��ش��ت��ی��م��ان��ی ل���ه س��ن��وری دهربهندیخان کهمبۆتهوه بۆ 15کاتژمێر، دهربارهی کهمی کارهبا ،مامۆستا ناسیح وت��ی «ک��ارهب��ا کێشهیهکی گشتگیرهو
ههموونهسریهی ئێمهتهنهایهک ملیۆندیناره،کهئهوه موچهیقهرمانبهرێکی ئاساییهوبهشی هیچناکات،تهنهابۆ پێداویستیرۆژانهو قرتاسیهیه ههموو کوردستانی گرتوهتهوه ،کێشهی ک��هم��ی ک���ارهب���ا ه��هردهب��ێ��ت ،ن��اک��رێ��ت بڵێت م��ادهم کارهباکه له دهربهندیخان ب��هره��هم��دهه��ێ��ن��رێ��ت دهب��ێ��ت ئ��ێ��ره 24 ک��ات��ژم��ێ��ر ک���ارهب���ای ه��هب��ێ��ت ،ئ��هگ��هر هاواڵتیانیش بڕیاربدهن بهکۆی دهنگ ئێمهش پشتگیری لهدانانی سیستهمی ئهمپێر دهکهین وهک ناوچهکانی تر». لهبهشێکی ت��ری چاوپێکهوتنهکهیدا لهگهڵ رۆژن��ام��هی ،ناسیح مهال حهسهن ،باسی لهوهکرد گرفتی سهرهکی ئێستای ئهوان نهبوونی بودجهو قهیرانی داراییه ،ئهو وتیشی «ههموو نهسریهی ئێمه تهنها یهک ملیۆن دیناره ،که ئهوه موچهی قهرمانبهرێکی ئاساییهو بهشی هیچ ناکات ،تهنها بۆ پێداویستی رۆژانهو قرتاسیهیه«. ڕێگاى نێوان ش���ارهزوور دهربهندیخان بههۆى ئ��هوهى ی��هک سایده به «رێگای م��هرگ» ن��اس��راوه و م��اوهی ش��هش ساڵه پ���ڕۆژهی ب��ه دوس��ای��دک��ردن��ی ب��ه ت��هواو نهکراوی بهجێهێڵراوهو بهپێى ئامارێکى نافهرمیش لهساڵی رابردودا زیاتر له 40 رووداوى هاتوچۆ لهو رێگایه روویانداوه. دهرب���������ارهی ت����هواون����هک����ردن����ی ئ��هو رێ��گ��ای��ه ،قائیمقام ئ��ام��اژهی ب��هوهک��رد چ��هن��د ج���ارێ���ک ن���وس���راوی���ک���ردوه بۆ الی���هن���ه پ���هی���وهن���دی���دارهک���ان ،دوای���ن ههوڵیشی ئ��هوهب��وه س��هردان��ی وهزی��ری ئ���اوهدان���ک���ردن���هوهی ک����ردوهو بهڵێنی ئهوهیداوه که بهمنزیکانه بهدواداچوون بۆ گرفتهکانی بکرێت و ههوڵبدرێت بهدهستبهکار بکرێتهوه تێیدا.
8
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27
چاوپێکەوتن
بەختیار عەلی بۆ :
من له خۆرههاڵتدا باوهڕم به ههڵبژاردن نییه و ئهگهرى گۆڕانکاریى له رێگهى ههڵبژاردنهوه، جگه له وههمێک زیاتر هیچی تر نییه. بهختیار عهلى نوسهر و رۆماننوسى کورد، لهبهشى شهشهم و کۆتایی چاوپێکهوتنه تایبهتهکهى لهگهڵ رۆژنامهى باسله ههبژاردن له خۆرههاڵتى ناوهڕاست و عێراق و کوردستان دهکات و رایدهگهیهنێت «باوڕم به ههڵبژاردن نییه له خۆرههاڵت بهگشتى ،چونکه ههڵبژاردن له خۆرههاڵتدا تهنها کهرهستهیهکه له کهرهستهکان بۆ بههێزکردنى دیکتاتۆرییهت» رهتیشی دهکاتهوه ههڵبژاردن به ماناى دیموکرسى بێت و دهڵێت « هیچ وهخت ههڵبژاردن دهلیل نییه لهسهر بوونى دیموکراسییهت. ئهگهر تهماشا بکهین له تورکیا بهردهوام ههڵبژاردن ههبووهو ئاڵوگۆڕى دهسهاڵتیش ههبووه ،بهاڵم تورکیا له مێژووى خۆیدا دیموکراسى نهبووه« بهختیار عهلى هێما بۆ ئهوهش دهکات که رۆمانێکى نوێى بهدهستهوهیهو له داهاتوویهکى نزیکدا تهواودهبێت ،ئهو وتى «رۆمانهکه باسلهو هێزه تێکشکێنهرهى کۆمهڵگا ئهکات بۆ ئینسان .کۆمهڵگا چۆن ئهتوانێت ئینسانهکان تێکبشکێنن، بۆنموونه دهزگاى خێزان ،خوێندن ،خێڵ ههموو لهگهڵ دهوڵهت و سیستمى سیاسیدا ،دهست تێکهڵ ئهکهن لهپێناو تێکشکاندنى ئینساندا» سازدانى :سیروان رهحیم بهشى شهشهم و کۆتایی :ئهم ساڵ ،ساڵى 2018یادى 15ساڵهى رووخاندنى س��هدام حوسهین ب��وو ،نهمانى دیکتاتۆرێکى وهک���و س���هدام ح��وس��هی��ن و سیستهمى بهڕێوهبردنى بهعس ،زۆر به هێمنى تێپهڕى ،لهکاتێکدا ههموو حزبهکانى کوردستان و عێراق ،سهرقاڵى خۆسازدان و ئ���ام���ادهک���ردن ب����وون ب��ۆ ه��هڵ��ب��ژاردن��ى پهرلهمانێکى نوێ .دواى پانزهساڵ له رووخانى س��هدام ،ئهو یاده به بێدهنگى تێپهڕدهبێت، تهنانهت ههندێ له دانیشتوانى بهغدا له چاوپێکهوتنێکى میدیایی رووخانى سهدامیان بهههڵه ناو دهبرد ،له ههلومهرجێکى ئاوادا، ئهو حزبانه چیان ههیه بۆ وتن ،چ مژهیهکیان ههیه به خهڵکى بدهن؟ بهختیار عهلى:له راستیدا س��هدام حوسێن ک��هس��ێ��ک نییه ک��ه ئینسان خ��هف��هت��ى بۆ ب��خ��وات .یهکێک ب��وو ل��ه ه��هره دیکتاتۆره ناشرینهکانى مێژوویی بهشهریییهت .وه یهکێکه له ترسناکترین ئهو سهرکردانهى که له مێژووى خۆرههاڵتدا حوکمیان کردووهو ملیۆنهها ق��ورب��ان��ى بهجێهێشتووه .ئهم پیاوه یهکێکه له ناشرینترین رووکارهکانی فاشیزمى خۆرههاڵتى لهو سهدساڵهى دوایدا، تا ئهندازهیهکى زۆر بااڵدهست ب��ووه .ئهمه دیوێکێتى ،بهاڵم ئهوهى که خهڵک ههست به گۆڕان ناکات ،ههست بهوه ناکات له دواى سهدام حوسهین ژیانى شتێکى ترى تیا گۆڕابێت. نیشانى ئهوهیه که دواجار ئهوهى لێره حوکم ئهکات ،سیستمێکه نهوهکو شهخسێک .سهدام
بهختیار عهلى نوسهر و رۆماننوسى کورد حوسهین تهنیا نوێنهرێک بووه لهناو ئهو نوێنهرانهى ئ��هم سیستمه ناسیۆنالیستیه فاشیستییه ل��ه خ��ۆره��هاڵت��دا ب��هره��هم��ى ئههێنێت .ئهم کلتوره بهرههمى ئههێنێت. ئهوهى که گرنگه ئهم سیستمه ،ئهم کلتوره، ئهم ژینگه سیاسییهى که ئێستا له خۆرههاڵتدا ههیه ،تواناى بهرههمهێنانهوهى نموونهى وهک سهدام حوسیهینى بهردهوام ههڵگرتووه. گۆڕانکاریى گهوره ئهوهیه که بگوازینهوه له قۆناغێکهوه که سهدام حوسهینى تیا بهرههم دێت بهرهو قۆناغێک که سهدام حوسهینى تیا بهرههم نهیات .ئهم پرۆسهیه رووینهداوه، بهبێ روودان���ى ئ��هم پرۆسهیه گۆڕانکاریی روون���ادات .به بێ روودان���ى ئ��هم پرۆسهیه، قسهکردن لهسهر گۆڕانکاریی وههمه .بۆیه گۆڕانکاریی هیچ کات لهسهر ئاستى گۆڕینى سهرۆک ،که لهوێدا بمێنێتهوه ،گۆڕانکاریی گ��هوره روون��ادات .له لیبیا قهزافى ئ��هڕوات، بهاڵم سیستهمهکه وهکو خۆى ئهمێنێتهوه .له جیهانى عهرهبیدا ،سهرۆکهکان ئهڕۆن ،بهاڵم تێڕوانین و عهقڵییهتهکه که لهبنهوه سهرۆک درووس��ت دهک��ات ،ههمان ئهو سیستهمهیه که سهرۆکى درووس��ت��ک��ردووه ،ههمان ئهو سیستهمهیه که دیکتاتۆرى درووستکردووه. لێرهوه زۆر بهخێرایی دیکتاتۆرێکى نوێ جێگهى دیکتاتۆرێکى پێشووتر ئهگرێتهوه. ئهمه جارێکى تر دهلیله لهسهر ئهوهى ،که دهبێت ئ��هوهى ل��ێ��رهدا بگۆڕێت سیستهمه نهوهکو تهنیا کهسێک و تهنیا نوخبهیهکى
حاکمى دیاریکراوه .ئهو کهسانهى ئهم جۆره وههمهى تر باڵودهکهنهوه ،ئومێدى درۆ به خهڵک ئهفرۆشنهوه ،هیواى ساخته به خهڵک ئه فرۆشنهوه ،به بێ گۆڕینێکى رادیکاڵ له سیستمى بیرکردنهوهو تێڕوانینى سیسیماندا بۆ درووستکردنى دنیایهک که ئهبێت ئهگهرى له دایکبوونى س��هدام حوسهینى تیانهبێت، زۆر زهحمهته قسه لهسهر گۆڕانکاریی قووڵ بکهین .ئهم دنیایه نهگۆڕاوه له دنیاى ئێمهدا. سیستمى دیکتاتۆرى له عهقڵییهت و مۆڕاڵ و سایکۆلۆجییهتى ئینسانهکاندا وهکو خۆى ماوهتهوهو دهستلێنهدراوه ،وه ئیشیش ئهکات. ئ��هوهى پێویسته که بهرههمى بهێنێتهوه بهرههمى ئههێنێتهوه تا ئهم دهقهیه .له ئاستى ههڵبژاردنیشدا ئهگهر تهماشا بکهیت بهههمانشێوهیه .من قهت نهمشاردووهتهوه که باوڕم به ههڵبژاردن نییه له خۆرههاڵتدا، نهک به ههڵبژاردن .ههڵبژاردن تهنها بهشێکى سیستمى دیموکراسییه ،هیچ وهخت ههڵبژاردن دهلیل نییه لهسهر بوونى دیموکراسییهت. ئهگهر تهماشا بکهین له تورکیا ب��هردهوام ههڵبژاردن ههبووهو ئاڵوگۆڕى دهسهاڵتیش ه��هب��ووه ،ب��هاڵم تورکیا له مێژووى خۆیدا دیموکراسى نهبووه .وات��ه دیموکراسییهت شتێکه ،ههڵبژاردن شتێکى تره .تێکهڵکردنى ئ��هو دوو حاڵهتهو گ��رێ��دان��هوهى به یهک، یهکێکه له ههڵه کوشندهکان .ههڵهیهکى ئایدۆلۆژییه واته بهمهبهست ئهکرێت ،له هۆشیارییهوه ئهکرێت .ههڵهیهکى مهعریفى
نییه له نهزانییهوه بکرێت .بۆیه ئهگهر من ب��اوڕم وابێت له رێگاى ههڵبژاردنهوه ،ئهم سیستمه ئهگۆڕێت ،واته باوڕم بهوهیه ئهم سیستمه دیموکراسییه .من ئێستا دڵنیام که له تورکیاى ئ��ۆردوگ��ان��دا ،ناتوانین له رێگهى ههڵبژاردنهوه ئ��هردوگ��ان بگۆڕین، که تورکیا له ههموو واڵتهکانى تر ئهگهرى دهستاودهستکردنى دهسهاڵتى تێدابووه له مێژوودا .ئهگهر باوڕمان بهوه بێت له رێگهى ههڵبژاردنهوه ئهتوانین سیستهمى ئێرانى بگۆڕین ،ئهمه مهحاڵه تا ئهندازهیهکى زۆر، که بتوانین له رێگهى ههڵبژاردنهوه سیستهمى ئێرانى بگۆڕین .یان له رێگهى ههڵبژاردنهوه ئهو ستراکتورهى دهوڵهت که ئێستا له عێراق دا ههیه بیگۆڕیت ،مهحاڵه ئهوه .لێرهوه ئهم وههم فرۆشتنه له رێگاى ههڵبژاردنهوه که ئێمه دهتوانین گۆڕانکاریی درووستبکهین، ل��ه کوردستانیشدا ب��ه ههمانشێوهیه .تۆ ب��ه ئاشکرا گ��وێ��ت ل��ه حیزبهکان دهبێت ئ��هڵ��ێ ئێمه ک��ورس��ی��ی��هک��ی��ش��م��ان ههبێت ه��هر ئ��هو هێزهین که ههین ،ت��هواو .ئهمه حهقیقهتهکهشیهتى ،چونکه ههڵبژاردن له خۆرههاڵتدا بهداخهوه تهنها کهرهستهیهکه له کهرهستهکان بۆ بههێزکردنى دیکتاتۆرییهت. ئ��هگ��هر تهماشا بکهیت ب��ه درێ��ژای��ی ئهم سى چل ساڵهى دوای���ی ،ک��ۆى پرۆسهکانى ههڵبژاردن ،کهرهستهیهک ب��وون ،هۆکارێک بوون ،بۆ ئهوهى دیکتاتۆرهکان خۆیانى پێ بههێزبکهنهوه .ئۆردوگان زادهى ههڵبژاردنه،
که سێکى دیکتاتۆرى وهکو ئهحمهدى نهژاد زادهى ههڵبژاردن ب��وو .ئهو سیستمهى که ئهمڕۆ که له ئێراندا ههیه تا ئهندازهیهک زادهى ههڵبژاردنه .وه شهرعییهتى خۆى له ههڵبژاردنێک وهردهگرێت که خۆمان دهزانین چ��ۆن رێ��ک��دهخ��رێ��ت و زهم��ی��ن��هک��هى چۆن بۆ سازدهکرێت .ئهو سیستهمه سیاسییهى ک��ه ل��ه ک��وردس��ت��ان��دا زاڵ���ه ،ب��ه ههمانشێوه زادهى ه��هڵ��ب��ژاردن��ه .ئ��هو ح��ی��زب��ان��هى له کوردستاندا ئهزموونى کوردو خهونى کورد و ئینسانى ک��ورد تێکدهشکێنن و بهوشێوه دڕندانهیه ئینسانى کورد دهچهوسێننهوه، تا ئهندازهیهکى زۆر زادهى ههڵبژاردنن .ئهم حکومهتهى که ئێستا له عێراق ههیه ،زادهى ههڵبژاردنه .لێرهوه گرێدانهوهى ههڵبژاردن ب��ه دیموکراسییهت و فرۆشتنى ب��هوهى ئهتوانین له رێگهى ههڵبژاردنهوه گۆڕانکاریی دی��م��وک��راس��ى ب��ک��هی��ن ،جگه ل��ه درۆی��هک��ى گهوره هیچى تر نییه ،به بڕواى من ئهوهى که ئێستا ههیه له خۆرههاڵتدا ب��هردهوام ههڵبژاردن دیکتاتۆرهکان بههێز دهکاتهوه، ئهو سیستهمهى ههیه درووستى ئهکاتهوهو شهرعییهتى ئهیاتێ .ئهگهرى گۆڕانکاریى له رێگهى ههڵبژاردنهوه ،جگه له وههمێک زیاتر هیچیى تر نییه. :به رامبهر به ههموو ئهمانه ،عێراق وهکو دهوڵهتێک له ناو خۆرههاڵتدا یهکێکه ل��ه ه��هره دهوڵ��هت��ه الوازهک����ان .پهرلهمانى عێراق شتى زۆر بچووک نهبێت ناتوانێت
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27 شتێکى گ���هوره ب��ک��ات .ب��ڕی��اڕه چ��ارهن��وس سازهکان نه له دهستى ئهواندایه ،نه لهدهستى حکومهتهکهدایه ،ئهوهى سهرنجڕاکێشه ئهو بوێرییهى کاندیدهکانه له ههڵبژاردنهکاندا، بهڵێنى زۆر گهوره ،قسهى زۆر گهوره ئهکهن، له کاتێکدا پهرلهمان خۆى دهزگایهکى گهورهیه تواناى جێبهجێکردنى ئهو بهڵێنانهى نییه؟ بهختیار عهلى :له واقیعى سیاسی ئێمهدا، زۆر بهخێرایی درۆ ئهتوانى بفرۆشیت ،وههم ئهتوانى بفرۆشیت .واقیعێکه کۆمهڵێک گوتار و تێڕوانینى پۆپۆلیستى درووستکراوه .زۆر لهگهڵ مرۆڤه سادهکاندا له وشیارییهکى زۆر س��ادهدا که ناتوانێت بڕیاڕبدات لهسهر خهته ستراتیجییه گ��هورهک��ان ،ناتوانێت جیایان بکاتهوه لهیهک لهگهڵ .پۆپۆلیزم له خۆرههاڵتدا سیفهتى هێزێکى سیاسى دیاریکراو نیه ،سیفهتى کۆى کایهى سیاسیه. کۆى ئهو هێزانهى که لهناو کایهى سیاسی دا درووست ئهبن له خۆرههاڵتدا ،پۆپۆلیستین. لهسهر درووشم و هوتافات و فرۆشتنى وهعدى ناڕاست ئیش دهکهن و ئهم سیستمه ئیشیش دهکات .هاواڵتى لهگهڵى دا ههمان یارى دهکات. ئینسانهکان ئهچنه ناو یارییهکهوه لهگهڵ ئهم هێزانهدا ،ئهمهش دۆخه ترسناکهکهیه .کایهى سیاسی خۆى زۆر زۆر پڕ له ئیشکالییهته ،پڕه له تهڵهى گهورهو ترسناک .پڕه لهو یارییانهى که وا ئینسانهکان گهمژه ئهکهن ،مرۆڤهکان وا لێ ئهکهن ،ببن به کۆیله .واى لێ ئهکهن ببێت به پاشکۆى هێزێکى فاشیستى .وه زۆر خێرا عهقڵییهت و تێڕوانینان ئهگۆڕن و دهستکاریی ئ��هک��هن ،ب��ۆ ئ���هوهى ل��هگ��هڵ سیستهمێکى دیاریکراوى بیرکردنهوهدا بگونجێت .ئهمانه ههمووى لهناو کایهى سیاسیی دا میکانیزمن و ئیش دهک���هن .ئهگهر ئ��هم میکانیزمانه رووننهکرێتهوه ،ناتوانین له خودى ئهو کایه سیاسییه ههر تێبگهیت ،بزانیت چۆن ئیش دهکات .خودى کایهى سیاسی ،تا ئهندازهیهک کایهیهک نییه لهسهر پ��رۆژهى ستراتیژى، پ��رۆژهى فکرى و نوێکردنهوه ئیش بکات، بهڵکو کایهیهکه لهسهر بهرههمهێنانهوهى پۆپۆلیزم ،لهسهر بهرههمهێنانهوهى ههستى ناسیۆنالیستى ،لهسهر ختوکهدانى ههستى دینى ،لهسهر ختوکهدانى ههستى قهومى ئیشت دهک���ات .ئهمانه ه��هم��ووى میدیا له پشتییهتى ،بهشێک له نووسهران و رۆشنبیران له پشتییهتى ،وه بهشێک له ههموو نوخبهى سیاسیی بهشێوهیهک له شێوهکان له پشتییهتى. قهیرانهکه قهیرانى هێزێکى دیاریکراو نییه. قهیرانى کۆى کایهى سیاسییه ،ئهبێت ههموو قهیرانهکه به وردى تهشخیس بکرێت و دیراسهى بکرێت ،ئهوسا ئهتوانین تێبگهین، بۆچى ئینسانى عێراقى لهگهڵ ئهوهشدا که ئهزانێت ئهم پرۆسهیه ئامانجهکهى دواجار ههر ئهوهیه که تائێستا ههیه و ههموو ئهو سیستهمه بهرههم ئههێنێتهوه که تائێستا بهرههم هاتووه ،بهردهوام ئهچێتهوه ناو ئهم گهمهیه؟ بۆمن ترسناکه .سهیرکه بهیانى ههڵبژاردن ئهبێت ،سهتان ههزار خهڵک دهنگ ئهدهنهوه به یهکێتى و پارتى .بۆ من وهکو هاواڵتییهک ترسناکه بزانم له کۆمهڵگایهکدا ئهژیم ،سهتان ه��هزار ک��هس رهنگه س��هر و ملیۆن کهس دهنگ بدهن بهم دوو حیزبه، له کاتێکدا سور ئهزانن ،ئهم دوو هێزه ،دوو هێزن که تا ئهندازهیهکى زۆر بهرپرسن له دواک��هوت��ن��ى ئینسانى ک���ورد .بهرپرسن له تێکشاندنى کۆمهڵگاى کوردى .بهرپرسن لهو ئهزمه ئابوری و قهیرانه ئابوورییهى که ههیه .بهرپرسن له و ئهزمه ئهخالقییهى له کۆمهڵگاى کوردیدا ههیه .بهرپرسن له ههموو ئهو شکسته مێژووییه ،کهچى لهگهڵ ئهوهشدا به بێ هیچ وشیارییهکى مێژوویی سیاسیی دیاریکراو ئهڕۆنهوهو ئهگهڕێنهوه ناو ههمان گهمه .ئهمه کۆمهڵگایهک درووست دهکات لێى بترسیت ،واته کۆمهڵگایهک ههڵهکانى خۆى نابینێت ،ناتوانێت چ��ارهس��هرى ههڵهکانى خۆى بکات .ناتوانێت ئه ههاڵنه تێپهڕێنیت، ئهمهش وا ئهکات ئیمانت به کایهى سیاسیى تا ئهندازهیهکى زۆر تا بێت الوازتر و لهقتربێت. :هاوبهشییهکى زۆر سهرنجڕاکێش ،یان هاو ئاههنگییهکى زۆر سهرنج راکێش لهنێوان
ههموو هێزه کوردییهکان و عهرهبییهکان ههیه .ههندێ گوتار ههیه ،ههندێ قسه ک��ردن ههیه ،چهند وشهیهکى لێ دهربکه، سهربارى ئهوهى سهرچاوهکانیان زۆر جیاوازه لهیهکهوه ،بهاڵم وهکو یهک وان .تاوانبارکردنى یهکتر به خیانهت ،تاوانبارکردنى یهکترى به گهندهڵى ،تاوانبارکردنى یهکتر به دزى کردن، ئهم هێزه سیاسییانه چ ملمالنێیهکیان لهگهڵ یهکتردا ههیه؟ یاخود چ کێشهیهکیان لهگهڵ یهکتر دا ههیه؟ ب��هخ��ت��ی��ار ع���هل���ى :ک��ێ��ش��هک��هی��ان تهنها ملمالنێیهکى رووت���ه ل��هس��هر دهس���هاڵت و دابهشکردنى سهروهتى کۆمهاڵیهتى و ئهو شتانهیه .واته شهڕهکه شهڕێک نییه لهسهر دوو پ��رۆژهو دوو جیهانبینى جیاواز و دوو تێڕوانینى جیاواز بۆ کۆمهڵگاو بۆ دنیاو بۆ پ��اش��هڕۆژى کۆمهڵگاى ک��وردى عێراقى. توندڕهوهکان ههمیشه یهک زمان قسه ئهکهن. توندڕهوهکان له ههموو دنیادا به زمانێکى پۆپۆلیستى قسه ئهکهن .زمانێکه لهسهر ختوکهدانى وهک ههسته نهتهوایهتییهکان و دینییهکان ئیش دهک��ات .ههروهها لهسهر ئامادهکردنى ئینسان ئیش دهکات بۆ ئهوهى تا ئهوپهڕى هێزى شهڕانگێزى خۆى بکاته کار بهرامبهر نهیارهکهى .وه لهسهر حهیوانیکردن و ب��ه ئ��اژهڵ��ک��ردن��ى ب��هرام��ب��هرهک��هى ئیش دهکات .لهسهر دواکهوتوویی و تهقدیسکردنى سهرۆکێک ئیش دهک���ات .ئهمانه ههمووى نیشانه زهقهکانى فاشیزمن که له کایهى سیاسیی ک��وردى و عێراقیدا بوونى ههیه، ههمووی رۆژانه ئهیبینیتهوه .واته ،فاشیزم چییه جگه له به موقهدهستکردنى سهرۆکێک، بریتییهلهوهى کۆمهڵگا ئامادهبکهیت بهردهوام له دۆخێکى میلیتارى دا بێت بۆ جهنگ، بۆ شهڕانگێزى ،بۆ رق ،بۆ کینه ،بۆ لهناو بردنى ئهوانى تر و بههێزکردنى کلتورى ل��هن��اوب��ردن و ق��هالچ��ۆک��ردن و جینۆساید و لهناوبردن لهناو ئهم کلتورانهدا .ئهمانه ههمووى کۆمهڵێک رهگهزن ،که ئێمه رۆژانه لهناویاندا ئهژین .ئهم هێزه سیاسییانه ،لهو ئاستهدا ههموویان یهک زمانیان ههیه ،وهیهک پرۆژهیان ههیه .بهیهک شێوه قسه لهگهڵ مرۆڤه سادهکاندا ئهکهن .ئهم وتارانه ههمووى وت��ارى ئاڕاستهکراوه بۆ مرۆڤه سادهکان، تاوهکو لهگهڵ خۆیاندا ،لهگهڵ سیستهمدا بیگونجێنن و ببن بهبهشێک لهم سیستهمه. ببن به بهشێک لهو هێزه سیاسییانهى له ئێستادا ئهم گۆڕهپانهیان کۆنتڕۆڵ کردووه. بۆیه جیاوازییهک ناتوانى ببینیتهوه له زمانى قسهکردنیاندا .ت��ون��دڕهوهک��ان ههتا له خۆرئاواش ،ئهگهر بهراوردیان بکهین به توندڕهوهکانى خۆرههاڵت ،ئهمانیش زمانیان وهک���و ی��هک��ه .تهماشابکه ل��ه خ��ۆره��هاڵت��دا ت���وون���دڕهوه دینییهکان وت���ارى سیاسیی کۆمهاڵیهتییان لهسهر ئهوه درووستکراوه، که خۆرههاڵت به خۆرئاوایی دهکرێت ،به خۆرئاوایی کردنى ئهخالق ،بهخۆرئاوایی کردنى کلتور ،ئهمه ترسه گهورهکانیانه. خۆرئاواییهکانیش ،پۆپۆلیست خۆرئاواییهکان، راس��ت��ڕهوه خۆرئاواییهکانیش ههمان قسه ئهکهن ب��هاڵم وشهکان ئ��هگ��ۆڕن .ترسهکهى ئ��هم��ان ب��ه ئیسالمیزهکردنى خ��ۆرئ��اوای��ه، ب��ه ئیسالمیکردنى کلتورى خ��ۆرئ��اوای��ه، ک��هم��ک��ردن��هوهى رۆح���ى مهسیحییهت و الوازکردنى مهسیحییهته .زمانهکان ههمیشه ی��هک زم��ان��ن .تێڕوانییهنهکان بۆ ئهویتر ههمیشه ی��هک تێڕوانینه .ئهویتر ئهبێت ههمیشه له ئاستێکى نزمتر و ئاستێکى بچووکتر له ئینسان تهماشابکرێت ،بۆئهوهى من تاوهکو شوناسى خۆم وهک��و شوناسێکى پیرۆز ب��هرز و گرنگتر له شوناسهکانى تر پێشکهش به ئهندامانى گرووپهکهى خۆم بکهم ،که ئهمه میکانیزمێکى کۆمهاڵیهتى درووست دهکات که له رێگهیهوه تورکێک وهکو نهتهوهیهک ههستبکات بههێزتره له میلهتێکى الوازى بچووکى وهکو کورد بهخهیاڵى خۆى. ئهم فهخره قهومییه ،وایلێبکات به ردهوام ئ��هم ئ��ای��دۆل��ۆژی��ی��ه ناسیۆنالیستییه ئهم سیستهمه ناسیۆنالیسیتییه دینییه بهرههم بهێنێتهوه .لهبهرئهوه شتێکى سهیرنییه که
چاوپێکەوتن ئهو زمانه ههمیشه یهک زمانه و ناگۆڕێت. گ��وت��ارهک��ان��ى ههمیشه گوتارێکى س���اده و سهتحى له رووى فکرییهوه ،وه زۆر زۆر گهمژانه له ڕووى مهنتقییهوه .ئهگهر ئهم گوتارانه بیخهیته بهر تیشکى عهقڵ و تیشکى مهنتیق و لێکى بهیتهوه .زۆربهى ئهم وتاره سیاسییانه ،وتارى زۆر نالۆژیکین ،بهرگهى هیچ حوکم و دادگایهکى عهقاڵنى ناگرن له خوێندنهوهیاندا ،بهاڵم لهگهڵ ئهوهشدا هێزى کارکردنیان ههیه و هێزى کاریگهریان ههیه لهسهر مرۆڤه سادهکان ،چونکه له بنهڕهتدا مرۆڤه سادهکان له کۆمهڵگا خۆرههاڵتییهکان، ئهو مرۆڤانهن تا ئهندازهیهکى زۆر له ههموو خوێندنى پهروهردهیی ،پهروهردهیی زانستى، ف��ک��رى ،ئهخالقى ،بێبهریی ک���راون .هیچ جیهانێک ناناسن ل��هدهرهوهى ئهو جیهانهى ک��ه خ��ۆی��ان تیا ئ��هژی��ن .هیچ ج��ۆرێ��ک له مۆدێلى کۆمهاڵیهتى تر شارهزانین جگه لهو مۆدێله کۆمهاڵیهتییهى که خۆیان لهناویا ئ��هژی��ن .بۆیه کارلێکردنیان زۆر ئاسانه، ئاراستهکردنیان زۆر ئاسانه ،دیسپلین کردن و کۆنتڕڵکردنیان زۆر ئاسانه .له رێگاى ههندێ گوتارى سادهى گهمژانهوه ،که سیاسییهکان بهرههمى ئههێنن ،زۆر ئاسانه.
یان کۆمۆنیزم له رووسیا ،حهفتا ساڵ حوکم ئ��هک��ات .ک��ه حیزبى کۆمۆنیستى رووس��ى ئهڕوخێت ،نزیکهى بیست ملیۆن ئهندامى ههیه .مهرج نییه مێژوو بهردهوام ،هیوایهکى کۆنکرێتت پێشکهش بکات و بڵێ ئهوه ئهو هیوایه ههیه دهبێت بهم رێگایهدا بڕۆیت. هیوا شتێکه درووستدهکرێت ،شتێک نیه مێژوو پێمان ببهخشێت .من چیتر باوهڕم بهوه نیه بڵیم ئهمه مێژووه بۆخۆى قاڵبى خۆى ههیه و رهوتێکى خۆى ههیهو بمانهوێت و نهمانهوێت ئهم رهوته ئهگرێتهبهر .ئهمه خورافهتێکه ،کۆتایی پێهاتووه. م��ێ��ژوو ئینسانهکان درووس���ت���ى دهک���هن. ههروهک چۆن باسمانه لهوهکرد که ئینسان کاریگهرییهکى راستهخۆى لهسهر سرووشت ههیهو چیتر سرووشت نهماوهو ئهوهى ههیه ئیرادهى ئینسانه .ئیرادهى ئینسانه لهسهر ئهم ئهستێرهیه ،وێرانى ئهکات یان گهشهى پێ ئهدات .ئیرادهى ئینسانیشه لهناو مێژوودا. ئ��هو م��ێ��ژووه ئهگۆڕێت ی��ان ناگۆڕێت.لهم حاڵهتهدا که تهماشا ئهکهیت ،خودى مێژووش ئهمهلێک نیه بیدات بهتۆ .تهنیا ئهمهلێک ههبێت ،لهناو مرۆڤهکان خۆیاندایه ،لهناو ئهو هۆشیارانهى که ههیانه ،لهناو ههستکردنیانه
:ل���ه ه���هن���دێ ل�����هو راپ��������ۆرت و چاوپێکهوتنانهى که دهیبینین لهسهر عێراق، ب���هراورد بهتواناى ئ��اب��وورى و س���هروهت و سامانى ئهو واڵته ،شتێکى ترسناک ئهبینیت. له ههندێ لهو دیمهنانهدا زبڵدانێکى گهوره ئهبینیت .شارێکى وهکو بهغدا بهو ههموو مێژووییهوه ،هاتووهته سهر ئهوهى له لیستى ههڵسهنگاندنى شارهکاندا ،خراپترین شارى دنیا بێت .واته چ ئومێدێک ههیه بهم واڵته، چ ئومێدێک به پرۆژهى ئهم واڵته ههیه ،چ ئومێدێک به نیشتیمانى کردنى ئهم واڵته ههیه؟ بهگشتى هیچ ئومێدێک ههیه؟ بهختیار ع��هل��ى :هیچ ئومێدێک نییه. کێشهکه لهوهدایه له مێژوودا چهندین ساڵ دهڕوات ،قۆناغى گهوره ئهڕوات ،بهبێ ئهوهى ئومێدى راستهقینه ههبێت .تۆ بیربکهرهوه لهسهردهمى نازییهتدا ،ههموو کۆمهڵگاى ئهڵمانى بهو ههموو ئهو کلتوره دهوڵهمهندهى که ئهڵمانیا ههیبوو ،ئهڵمانیایهک که خاوهنى گۆته و ریلکه و شیلهر و ئ��هو عهقڵییهته گهورانهو ئهو ههموو مۆسیقار و هونهرمهنده گ��هوران��هب��وو ،ل��هگ��هڵ ئ��هوهش��دا کۆمهڵگاى ئهڵمانى ،بهشێوهیهکى زۆر زۆر بهرباڵو دواى هیتلهر دهکهوێت .چار چییه لێرهدا؟.
ب��هم ق��هی��ران��ه گ���هورهی���هى ک��ه بهکۆتایی هێنان ب��هم قهیرانه له رێگاى وهرگرتنى ئاڕاستهیهکهوه که جیاوازبێت لهوهى تا ئێستا پیایدا رۆشتووین .تاقیکردنهوهیهى رێگایهک ج��ی��اواز بێت ل��هو رێگایانهى ک��ه تائێستا تاقیمانکردووهتهوه .وهرگرتنى ئاڕاستهیهک که نهچێتهوه س��هر ههمان خ��هت ،ههمان بیرکردنهوهى ناسیۆنالیستى ئایدۆلۆجى داخ��راو له خۆرههاڵتدا که ل��هم��اوهى سهد ساڵى رابردوودا ،بااڵدهست بووه .ئهم رێگایه جگه لهوهى رێگایهکى داخ��راوه ،جگهلهوهى گرووپى ترساو درووستدهکات ،جگه لهوهى هێز گهلێک درووستدهکات بیانهوێت له رێگاى توندووتیژییهوه خۆیان بپارێزن ،ئهویتر لهناوبهرن بۆ ئهوهى بژین .تهسهوریان وابێت له رێگهى مردن و قهالچۆکردنى ئهوانى ترهوه ئهتوانن درێژه بهبوونى مێژووى خۆیان بهن، ناگهینه سهر هیچ رێگایهکى تر .هیوا ههمیشه وهکو ئهڵێم شتێک نییه کهسێک پێشکهشمان بکات .هیوا شتێکى ئهبێت رۆژان��ه خهباتى بۆبکهین ،درووستدهکرێت .من و تۆ درووستى ئهکهین ،ئینسانهکان درووستى ئهکهن .ئهگهر ئێمه ئیرادهى درووستکردنی ئهو هیوایهمان نهبێت ،هیوا درووستنابێت .قۆناغ ههیه
9
له مێژوودا سهتان ساڵ ئ��هڕوا ئینسانهکان لهژێر سیستهمێکى کۆیالیهتى رازی��ی��ه و تێیدا ئهژین و دا ئهنیشن بهبێ ئ��هوهى له راستى دا بیر له گۆڕانکاریی سیستهماتیکى بکهنهوه .ئهمه بۆچى وایه ،ئهمه پهیوهندى قوڵى به سایکۆلۆژیاى مرۆڤهوه ههیه .بیریاره گهورهکانى وهک فرۆید و الکان و فرۆمۆنز، زۆر ئیشیان لهسهر ئهم چهمکانه ،ئهم دۆخه ک��ردووه .بۆ ئینسان له ئ��ازادى ئهترسێت؟ بۆ ئینسان زۆرج��ار قبوڵکردنى عهبدایهتى پێخۆشتره لهوهى که ئازاد بێت؟ بۆیه هیوا، وهکو وتم چاوهڕوانى ئهوه نهبین هیوایهک له ئاسمانهوه بێته خوارهوه .چاوهڕوانى ئهوه نهبین هیوایهک له م��ێ��ژوودا پێشکهشمان بکات ،چ��اوهڕوان��ى ئ��هوه نهبین ،ئ��هم کایه سیاسیه بهم عهقڵییهتهوه بهم پێکهاتهوه ،بهم تێڕوانینهوه ،بهو الیهنانهى که تێیدا زاڵه، شتێکى نوێى تیا بهرههم بێت بهبێ ئهوهى له راستیدا ئیشمان کردبێت .دنیابینییهکى ترمان درووستکردبێت ،ئاڕاستهیهکى ترمان درووس��ت��ک��ردب��ێ��ت .بزانین وهک��و کۆمهڵگا ب��هرهو کوێ ئهڕۆین وه لهکوێوه هاتووین. له کاتێکدا له کۆمهڵگایهکدا که نهزانێت له کوێوه هاتووهو رابردووى خۆى نهخوێنێتهوه، م��ێ��ژووى ک��ای��هى سیاسیی ئێستاى خۆى نهخوێنێتهوه ،کێشهکانى خۆى نهخوێنێتهوه، جورئهتى ئهوهى نهبێت ،تێڕوانینهکانى خۆى بخوێنێتهوه و خۆى نوێ بکاتهوه .جارێکى دووب��ارهى ئهکهمهوه ،به عهقڵى سهد ساڵ هێشتا بیر له دین ،له ئهخالق ،له ههموو کێشه گهورهکان بکاتهوه ،بهاڵم داواى گۆڕانکاریى و ئومێدیش بکات ،بێگومان ئومێد له دۆخى وادا درووستنابێت .ئومێد شتێکه پهیوهندى به خۆمانهوه ههیه ،پهیوهندى به جورئهتمانهوه ههیه ،پهیوهندى به ئازاییهتیمانهوه ههیه بۆ بیرکردنهوه .پهیوهندى به ئازایهتییمانهوه ه��هی��ه ب��ۆ خ��ۆب��ی��ن��ی��ن ،ئ��ازای��هت��ی��م��ان له درووستکردنى یۆتۆپیایهکى تازه .یۆتۆپیا به مانا پۆزهتیڤهکهى ،بهمانهى ئهوهى مۆدێلێکى تر له ژیان مۆدێلێکى تر له بیرکردنهوه که قواڵییهکانى ،ریشهکانى ،نهچێتهوه سهر ئهم جۆره له مهنتالیتهیت ،ئهم جۆره له مۆراڵ که ئێستا زاڵه له کۆمهڵگاکانى ئێمه. :پ����رۆژهى ن��وێ ی��ان رۆم��ان��ى نوێ چیت بهدهستهوهیه ،بهتایبهت لهسهر ئهو دۆخ��هى کوردستان و عێراق ،ئهگهر ههیه ناوهڕۆکهکهى باسله چى دهکات؟ بهختیار عهلى :من ب���هردهوام دهن��ووس��م، ب����هردهوام لهسهر چهند پ��رۆژهی��هک ئیش دهک���هم .ئیتر ج��ارى وا ههیه س��هد الپ��هڕه ئهنوسى بهدڵت نیه بهجێى ئههێڵى ،ئهچیته سهر پرۆژهیهکى تر� جارى وا ههیه لهویش چهندین الپهڕه ئهنووسى ،بهجێى ئههێڵى. لهئێستادا لهسهر پ��رۆژهى رۆمانێک ئیش دهک��هم که رهنگه له داهاتوویهکى نزیکدا ت��هواوب��ێ��ت .تێکستێکى زۆر گ���هوره نییه. تێکستێکه باسلهو ه��ێ��زه تێکشکێنهرهى کۆمهڵگا ئهکات بۆ ئینسان .کۆمهڵگا چۆن ئهتوانێت ئینسانهکان تێکبشکێنن ،چۆن ئهو دهزگ��ا کۆمهاڵیهتییه جیاوازانه .بۆنموونه دهزگ��اى خێزان ،دهزگ��اى خوێندن ،دهزگ��اى خێڵ ههموو لهگهڵ دهوڵهتدا ،لهگهڵ سیستمى سیاسیدا ،دهس��ت تێکهڵ ئ��هک��هن لهپێناو تێکشکاندنى ئینساندا .ئهو پرۆسه گهورهیه، ئ��هو پ��رۆس��هی��ه ک��ه ت��اک ئهکهوێته نێوان کۆمهڵێک بهرداشى هێزى لهخۆى گهورهترهوه. هێزى زۆر ترسناک ،هێزى خێڵ ،هێزى دی��ن ،کۆمهڵگا ،ئایدۆلۆژیاى سیاسی هێزى دیکتاتۆرییهت ههمووى پێکهوه کۆدهبنهوه له پێناوى تێکشاندنى ئهو خهونهى که مرۆڤێک ههیهتى .رهنگه خهونێکى بچووک بێت ،بهاڵم جێگهى نابێتهوه لهناو ئ��هو سیستهمهدا. زۆربهى ئهدهبیاتى من تا ئهندازهیهکى زۆر له سهر ئایدیاى رزگ��ارک��ردن ئیش دهک��ات، ئایدیاى رزگارکردنى ئینسان ،هونهر ،جوانى. لێرهشدا بهههمانشێوه ئایدیاى سهرهکى، ئایدیاى ئهوهیه ئینسانێک چۆن ههوڵ ئهدات لهناو ئهو ههموو هێزانهدا رێگایهک بۆخۆى بدۆزێتهوهو رزگارییهک بهدهستبهێنێت که لهدواجاردا ناتوانێت بهدهستى بهێنێت.
10
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27
راپۆرت و بەدواداچون
دواینزیکەی ١٠٠ساڵلە دروستکردنیتورکیا، وێنەیئەردۆغان زیاتربەرباڵوەتاکو ئەتاتورک ب���ردن���ەوەی ئ���ەردۆغ���ان ن��ووس��ی��وە و تیایدا ئاماژە بەوە دەکات کە چۆن ئەو س��ەرۆک��ەی تورکیا داه��ات��ووی و وێنەی تورکیا بە تەواوی دەگۆرێت ساڵی پار ،تورکیا ریفراندۆمی ئەنجامدا و ئامانج لێی گواستنەوەی دەس��ەاڵت بوو لە پەڕلەمانەوە بۆ سەرۆکایەتی، سەرۆکیش ئ��ەردۆغ��ان خۆیەتی .ئیدی ئەردۆغان دەسەاڵتی دەبێت بە جۆرێک بڕیاری فەرمی و کۆبوونەوەی لەسەر ئاستی بااڵ رێکبخات ،هەروەها سەرۆک دەسەاڵتی دەبێت بریار لەسەر بودجەی واڵت بدات و کۆنترۆلی سوپا و پۆلیسی تورکیا بکات .بە واتایەکی دیکە دەسەاڵتی سەرۆک وەزیران و پەڕلەمان بەهایەکی ئەوتۆی نامێنێت. ئێستا ئەردۆغان هەر ئەو دەسەاڵتانەی هەیە ،ب��ەاڵم ئەمە بەهۆی راگەیاندنی باری نائاساییە لە واڵت ،کە رەنگە ئەگەر ئەو بارە ئاساییە الببرایە ،ئۆپۆزسیۆنی تورکیا هەندێک دەسەاڵتی پەیدا بکردایە و هەناسەیەکی لە فەزای سیاسی تورکیا بدایە ،بەاڵم چیدی پێویست بە باری نا ئاسایی ناکات ،تاکە بڕیاردەرەکەی تورکیا لە هەمیشە بەهێزتر دەبێت. ئایاسەرکەوتنی ئەردۆغانمانایکۆتایی سیکۆالریزمەلەتورکیا؟
دیموکراسی یان سوڵتانیزم؟ ئەوەیدواتردەبێتبجەنگێتدامەزراوەدیموکراسییەکاننتا ڕێگرییلەو«سوڵتانە»نوێیەبکەنکەدەبێتەفەرمانڕەوایتورکیا تایمز، ئ���ەردۆغ���ان دەی��وی��س��ت بەهەرنرخێک بێت پارتی دیموکراتی گەالن ،هەدەپە، بەربەستی ٪١٠دەنگەکان بۆ بەشداریکردن ل��ە پەڕلەمانی تورکیا تێنەپەڕێنێت چونکە دواج��ار ئەمە پێگەی پارتەکەی ئ�����ەردۆغ�����ان ،ئ���ەک���ەپ���ەی ب��ەه��ێ��زت��ر
دەک��رد ،ب��ەاڵم س��ەڕەرای زیندانیکردنی س��ەاڵح��ەدی��ن دەم��ی��رت��اش ب��ە بیانووی ت��ی��رۆر و زی��ن��دان��ی��ک��ردن��ی ئەندامانی هەدەپە نەبووە هۆی ئەوەی ئەو پارتە نەتوانێت بچێتە پەڕلەمان. دەمیرتاش خۆی لەناو زیندان کەمپینی دەک���رد .رۆژان���ە الیەنگر و ئەندامانی ه���ەدەپ���ە ه��ێ��رش��ی��ان دەک���رای���ە س���ەر. الیەنگرانی ئەکەپە بە زەبری چەک لە
ناوچەیەکی وەک پرسوس داوای���ان لە خەڵک دەکرد دەنگ نەدەن بە هەدەپە، ب��ەاڵم دواج��ار ئەمانە س��وودی نەبوو و هەدەپە توانی وەک پارتێکی نزیک لە کورد بچێتە ناو پەڕلەمانی تورکیا. گۆڕینیدەوڵەتیتورکیالەسەردەستی ئەردۆغان رۆژن��ام��ەی تایمز ،راپۆرتێکی لەسەر
ئایاسەرکەوتنیئەردۆغانمانای کۆتاییسیکۆالریزمەلەتورکیا؟ لە ساڵی ١٩٢٣تورکیا وەک دەوڵەتێکی سیکۆالر دروست بوو ،ئامانجی سەرەکیش لەو دەوڵەتە جیاکردنەوەی ئاین بوو لە ژیانی رۆژانەی خەڵک .دامەزرێنەری ئەو دەوڵەتەش موستەفا کەمال ئەتاتورک بوو؟ ب����ەاڵم دوای ن��زی��ک��ەی ١٠٠س����اڵ لە دروس��ت��ک��ردن��ی ئ��ەو دەوڵ���ەت���ە ،وێنەی ئ����ەردۆغ����ان زی���ات���ر ب����ەرب����اوە ت��اک��و ئ��ەت��ات��ورک ل��ە ت��ورک��ی��ا ،ئ��ەوەش��ی ئەو س��ەرۆک��ەی ئ��ەک��ەپ��ەی وا ن���اودارک���رد، زۆرینە مووسوڵمانەکەی تورکیا بوون کە پێچەوانەی خواستی ئەتاتورک بیر دەکەنەوە. ئ����ەردۆغ����ان دەڵ���ێ���ت ئ����ەو دەی���ەوێ���ت «نەوەیەکی دینی» دروست بکات و وانەی دینیش لە قوتابخانەکان بااڵ دەستبێت. ئەو نیازی هەیە یاسای قەدەغەکردنی ل��ەچ��ک ل��ە دام������ەزراوە حکوومیەکان راب��گ��رێ��ت و ل��ە ئ��ێ��س��ت��اش��دا خەریکی دروس��ت��ک��ردن��ی م��زگ��ەوت��ێ��ک��ی یەکجار گەورەیە لە ئیستنەبوڵ. ئەردۆغان وێنای خۆی بۆ تورکیا هەیە، هەر وەک چۆن ئەتاتورک وێنای خۆی بۆ تورکیا هەبوو ،ئەمەش وا دەکات ئیدی ئیسالم زی��ات��ر ب��اڵ ب��ەس��ەر کۆمەڵگەی تورکیادا بکێشێت. پەیوەندیخراپیتورکیالەگەڵرۆژئاوا کاتێک لە ساڵی ٢٠٠٣ئەردۆغان هاتە سەر دەس���ەاڵت ،خەڵک وەک سەرکردەیەکی ل��ی��ب��راڵ دەیانبینی ک��ە دەت��وان��ێ��ت بە شێوەیەکی باش مامەڵە لەگەڵ جیهانی ئیسالمی بکات لە دوای رووداوەکانی ١١ی سێپتێمبەری ئەمریکا .بەاڵم چیدی ئەوە
راست نییە .ئەگەرچی تورکیا ئەندامە لە ناتۆ و هەوڵیشیدا ببێتە ئەندام لە یەکێتی ئەوروپا ،ئەردۆغان بەم دوایە سیستەمی بەرگری لە رووسیا ک��ڕی و دەسەاڵتەکەشی زیاتر هاوشێوەی ڤالدمیر پوتین ،سەرۆکی رووسیایە. رۆژئ��اوا دەیەوێت ج��ارێ تورکیا بخاتە الیەکەوە .یەکێتی ئەوروپا یەک ملیار و ٨٠٠هەزار دۆالری لە گرێبەستی نێوان یەکێتی ئ��ەوروپ��ا و تورکیا دەرب���ارەی ک��ێ��ش��ەی پ���ەن���اب���ەران خ��ەرج��ک��ردووە لەکاتێکدا تورکیا ئێستا یاریزانێکی جەنگە ل��ە س��ووری��ا .ه��ەروەه��ا بەهۆی پشتگیری ک���وردەک���ان ل��ە راب�����ردوودا، ئەنقەرە پەیوەندی لەگەڵ واشنتن وەک پێشوو نەما. ل���ە ک��ات��ی س��ەرک��ەوت��ن��ی ،ئ���ەردۆغ���ان هێرشیکردوە سەر رۆژئاوا و وتی «زۆری رێژەی بەشداری لە هەڵبژاردنەکان وایان لە رۆژئاوا کرد کە نەڵێن ئەم پرۆسەیە نا دیموکراسیە». ئ��ەردۆغ��ان��ی��ش ه��اوش��ێ��وەی پ��وت��ی��ن و سەرۆکی وەزی��ران��ی هەنگاریا ،ڤیکتۆر ئ��ۆرب��ان ،دی��م��وک��راس��ی ب��ەک��اره��ێ��ن��ا بۆ بەهێزکردنی خۆی و بوونی دەسەاڵتی رەها ،بەاڵم ناشبێت ئەوەی لە بیرچێت کە بەدەستهێنانی ٪٥٣ی دەنگەکان لە الیەن هاوپەیمانێتیەکەیەوە (٪٤٢دەنگی پارەتەکەی خۆیەتی) ،مانای ئەوە نییە لەو واڵتە ئۆپۆزسیۆن نییە. ئۆپۆزسیۆنێکی شکستخواردوو بەاڵم نوێ کاتێک ئ��ەردۆغ��ان بڕیاری هەڵبژاردنی دا دیاربوو دەیزانی بەهۆی ن��اوداری و ئۆپۆزسیۆنێکی داب��ەش��ب��وو ل��ە تورکیا سەرکەوتوو دەبێت. ئۆپۆزسیۆنی تورکیا بانگەشەی باشیان کرد بەجۆرێک مەترسییان بۆ ئەردۆغان دروس��ت��ک��ردب��وو .ل��ە دوای��ی��ن رۆژەک��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن ،ک��ۆب��وون��ەوەی ج��ەم��اوەری ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ،م��ل��ی��ۆن��ەه��ا ک��ەس��ی لە شەقامەکانی ئیستەنبووڵ کۆکردەوە کە رەنگ بوو چەند مانگێک پێش ئەوە ،ئەو ژمارە زۆرەی خەڵک پێشبینی نەکرایە رکابەری سەرەکی ئەردۆغان ،موحەرەم ئینجە ب��وو ،ک��ە رۆژی دووش��ەم��م��ە لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەنووسی وتی“ئایا ئ�����ەوان دەن��گ��ەک��ان��ی��ان دزی؟ ب��ەڵ��ێ کردیان،بەاڵم ئایا ئەوان ١٠ملیۆن دەنگیان دزی؟ نەخێر». ئ��ەوەی ئۆپۆزسیۆنی تورکیا ئەمجارە گ���ل���ەی���ی ل����ێ����دەک����ەن ،پ���ێ���چ���ەوان���ەی ریفراندۆمەکەی ساڵی پار ،بەکارهێنانی دەس��ەاڵت��ە زۆرەک��ەی ئ��ەردۆغ��ان ب��وو لە بەرژەوەندی خۆی و پارتەکەی. س��ەاڵح��ەدی��ن دەم���ی���رت���اش ،ک��ان��دی��دە کوردەکەی سەرۆکایەتی ،توانی پارتەکەی هەدەپە ،سەربخات بۆ پەڕلەمان ،بەاڵم نەیتوانی ئ��ەوەن��دە دەن��گ بهێنێت کە زۆرینە لە ئەردۆغان بسێنێتەوە. ئ��ەم��ج��ارە تێکڕا دەن��گ��ی ئۆپۆزسیۆن زیادیکرد و خەڵکی زیاتر پشتگیریکردن، ئەمەش هیوا دەبەخشێتە هەندێک تورک کە دژی سیاسەتی تورکیان ل��ەو واڵتە گرنگەی رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت ،بەاڵم ئەوان هەر لەژێر هەڕەشەدا دەمێننەوە، ئەوەی دواتر دەبێت بجەنگێت دامەزراوە دیموکراسییەکانن. لە هەڵبژاردنی ٢٤ی حوزەیران ،رەجەب ت��ەی��ب ئ���ەردۆغ���ان ت��وان��ی زۆری��ن��ەی دەنگەکان بەدەست بهێنێت و چانسی گۆڕینی دەسەاڵتی پەڕلەمانی تورکیا بۆ سەرۆکایەتی زۆر زیاتر ب��ووە ،ئەمەش ت��ورک��ی��ا دەخ���ات���ە ژێ���ر دوو ڕی��ان��ێ��ک، ئ��ای��ا س��ی��ک��ۆالرەک��ان چ��ۆک ب��ۆ دەوڵ��ەت��ە ئیسالمیەکەی ئ��ەردۆغ��ان دادەن یان بەجۆرێک ڕیگری لەو «سوڵتانە» نوێیە دەک���ەن ک��ە ببێتە تاکە ف��ەرم��ان��ڕەوای تورکیا.
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27
راپۆرت و بەدواداچون
11
ئەو کچەی حەزی کرد ببێتە رۆژنامەنوس لە ٢٢ساڵی بووە پەرلەمانتاری هەدەپە دەرسیم داغ تەمەنی ٢٢ساڵە و لەسەر لیستى هەدەپە لەشارى ئامەد لە باکووری کوردستان بۆ پەرلەمان هەڵبژێردرا، ب��ەوەش ب��وو بە یەکێک لە گەنجترین پەرلەمانتارەکانى پەرلەمانى تورکیا. دوای سەرکەوتی بۆ پەرلەمان دەرسیم وتی «ئێمە بە گەنجی دەستمان پێکرد و
بە گەنجیش سەردەکەوی» ،دەشمەوێت لە پەرلەماندا ببمە دەنگ و ڕەنگی گەنجان». دەرس��ی��م داغ ،بەهۆی بنەماڵەکەی کە لەناو تێکۆشانی ئ��ازادی��ی ک��وردا ب��وون، خ��واس��ت��ی س��ی��اس��ی و نیشتیمانپەری هەیە .کاتێک دەرسیم داغ لە قۆناغی س��ەرەت��ای��ی خ��وێ��ن��دوی��ەت��ی ،دەیویست لەداهاتوودا ببێتە دەروون��ن��اس ،دواتر لە قۆناغی ئامادەیدا دەیویست ببێت بە
رۆژنامەنووس ،دواجار بڕیاریدا لە بەشی زمان و کلتوری کوردی درێژە بەخوێندن بدات. بەو شێوەیە دەرسیم داغ لە بەشی وێژە و زمانی کوردی لە زانکۆی ئارتوکلو لە مێردین خوێندنی تەواو کرد ،ئەو کاتەی کە لە زانکۆ ب��وو ،بەشێوەیەکی چاالک پەیوەست بە کاری سیاسی بوو. دەرس��ی��م داغ ل��ەو ب��ڕوای��ەدای��ە گەنجان
هێزی بنەڕەتیی زانست و پێشکەوتنن، ب��ۆی��ە دەب���ێ���ت ب��ب��ن��ە خ���اوەن���ی م��اف��ی ڕادەربڕین .بەو بیرو بڕوایەوە ،بڕیاریدا لەناو هەدەپەدا جێ بگرێت و پەیوەست بە کاری سیاسیی ببێت. دەرس��ی��م ب��ە وت���ەی «ئێمە ب��ە گەنجی دەس���ت���م���ان پ��ێ��ک��رد و ب���ە گ��ەن��ج��ی��ش سەردەکەوین» ،دەیەوێت لە پەرلەماندا ببێتە دەنگ و ڕەنگی گەنجان.
دەرسیمداغتەمەنی٢٢ساڵ
خەونی تورکیا بۆ بااڵدەستبوون بەسەر کوردەکان نزیکە لە لەناو چوون چەندبەرپرسێکیسعودیەوئیماراتوئوردنداوایدروستکردنیهێزێکیسووننیانپێشکەشبەکوردیرۆژئاواکردوە. رێککەوتنی ئەمریکا و تورکیا ل��ەب��ارەی مەنبج ،ئ��ەگ��ەری ن��زی��ک��ک��ردن��ەوەی ک��ورد و س��ووری��ای نزیک ک���ردەوە ئ��ەم��ەش لەو کاتەوە دەستیپێکرد ،کاتێک تورکیا هێرشی کردە سەر عەفرین و جیا لە ئەسەد کەس بەهانایەوە نەچوو. بەشار ئەسەد ،سەرۆکی سووریا ،بۆ ئاژانسی ئاڕ تی رووس��ی لە ٣١ی مانگی پێنج وتی »ئێمە دەرگای گفتوگۆمان لەگەڵ هێزەکانی س��ووری��ا دی��م��وک��رات(ه��ەس��ەدە) ک��ردۆت��ەوە ئەمەش لەبەر زۆرینەی ئ��ەوان سوورین و واڵتی خۆیان خۆشدەوێت». کوردەکانیش رووی��ان لە ئەسەد ک��ردووە و پێیان راگەیاندووە کە ئەوان سووریا دابەش ناکەن و چاوەڕێی ئەوەن کە ئەسەد چیان پێشکەش دەکات. رووسیاش الی خۆیەوە پشتی لە کوردەکان کرد کاتێک رێگای بە تورکیا دا بچنە ناو خاکی سووریا و شاری عەفرین داگیر بکەن، ئەمەش جارێکی دیکە وای لە کوردەکان ک��رد کە زیاتر لە ئەسەد نزیک ببنەوە و مەرجیشیان بۆ دانووستان نەبێت. پێشنیاریچەندواڵتێکیعەرەبیبۆ یارمەتیدانیکوردانیرۆئاوا ب����ەاڵم رەن��گ��ە ک���وردەک���ان ب���ەو ج���ۆرەی ت��ورک��ی��ا دەی��ەوێ��ت ب��ێ م��اڵ و پشتگیری ن��ەب��ن .نزیک ب��وون��ەوە ل��ە س��ووری��ا رەنگە هەندێک دەستکەوتی بۆ کورد هەبێت و لە تازەترین گۆڕانکاریشدا ،چەند بەرپرسێکی سعودیە و ئیمارات و ئوردن سەردانی هێزە کوردییەکانیان کردوە و داوای دروستکردنی هێزێکی س��وون��ن��ی��ان پێشکەش ک���ردووە، بەجۆرێک هەر چەکدارێکی ئەو هێزە نوێیە مانگانە ٢٠٠دۆالر ل��ەو هێزە عەرەبیانە وەردەگرێت. ئێرانبۆدژایەتیپەکەکە ناچێتەپاڵتورکیا ئێران رەتیکردەوە یارمەتی تورکیا بدات لە هێرشکردنە سەر پەکەکە ،سەرەڕای ئەوەی تورکیا وای نیشاندەدات ئێران هاوکاری دەکات بۆ ئەو کارە. رەج��ەب تەیب ئەردۆغان ،س��ەرۆک کۆماری تورکیا ،لە لێدوانێکیدا رایگەیاندبوو کە ئەوان پشتگیری ئێرانیان هەیە بۆ هێرشکردنە سەر پەکەکە و ئۆپەراسیۆن ئەنجام دەدەن،
کوردەکانروویانلەئەسەدکردووەوپێیانراگەیاندووە،ئەوانسووریادابەشناکەن
ئەلمۆنیتەر-
ب��ەاڵم چۆنیەتی ئۆپەراسیۆنەکە هێشتا دیارینەکراوە. ئەنقەرە و تاران پێکەوە کاریان کردو تاکو شکست بە ریفراندۆمی کورەکانی هەرێمی کوردستان بهێنن ،ئەمەش الی هەندێک کەس هیوای ئەوەی دروستکرد ،هەماهەنگی هەردوو واڵتانی تورکیا و ئێران دروستبێت بۆ زیاتر هێرشکردنە سەر پەکەکە. ب��ەاڵم فەرماندە عبدولفازیل شێکارچی، وتەبێژی سوپای ئێران ،لە بارەی یارمەتی تورکیا بۆ سەر هێزەکانی پەکەکە لە قەندیل وتی «کۆماری ئیسالمی ئێران بڕوای وایە، چاالکی سەربازی لە سنووری واڵتێکی دیکە بە بێ رەزامەندی وەرگرتن دژی شەرعیەتی ح��ک��ووم��داری��ە ،ج��ا ب��ەب��ی��ان��ووی جەنگی تیرۆریش بێت .ئێران هەرگیز پشتگیری کارێک ناکات کە س��ەروەری خاکی واڵتێکی دراوسێ پێشێل بکات». ت��اران خۆی لە ه��ەردوو واڵتانی سووریا و عێراق هەژموونی س��ەرب��ازی هەیە ،بەاڵم لەالیەن حکومەتی ه��ەردوو واڵت رێگەیان
رەنگەدوژمنیهاوبەش ئێرانوتورکیایلە یەکنزیککردبێتەوە وەکریفراندۆمەکەی هەرێمیکوردستان پێدراوە و پێشوازیان لێکراوە ،ئەنقەرەش دەڵێت ئەو دوو واڵتە بەهۆی بوونی یەپەگە و پەکەکە کۆنتڕۆڵیان لەدەستداوە بۆ ئەوان ب��ژاردەی دیکەیان نییە جیا لە هێرشکردن نەبێت. بەاڵم ئەمانە سوودی نەبوو و ئێران نەچووە پاڵ تورکیا بۆ هێرشکردنە سەر پەکەکە،
لە کاتێکدا باڵی پەکەکە هەیە شەڕی دژی حکوومەتی ئێران دەکات. الی خ��ۆش��ی��ەوە ب���ەغ���داد ن��ی��گ��ەران��ە لە هێرشەکانی تورکیا و چەند جارێکیش داوای کردوە بارەگای سوپای تورکیا لە شارۆچکەی باشیقە نەمێنێت بەاڵم تورکیا بە بیانووی هەڕەشەی پەکەکە لەو ناوچانە ،بارەگاکەی هێشتۆتەوە و گوێی بە داواکەی حكوومەتی عێراق نەداوە. رەنگە دوژمنی هاوبەش ئێران و تورکیای لە یەک نزیککردبێتەوە وەک ریفراندۆمەکەی هەرێمی کوردستانی عێراق ،ب��ەاڵم ئەگەر بە شێوەیەکی درێژخایەن تەماشا بکەین، سیاسەت و رێ���ڕەوی تورکیا و ئ��ێ��ران لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست جیاوازی هەیە ئەمەش دواجار ئەو دوو هێزە دەکاتە دوو بەرەی دژ بەیەک ئ��ەم دووری��ی��ەی نێوان ئێران و تورکیاش رەنگە هیوای تورکیا بۆ لەناوبردنی پەکەکە کز بکات. هەوڵەکانی رووسیا کاریگەری لەسەر تورکیا
رووس��ی��ا ل��ە ئێستادا وەک دەردەک���ەوێ���ت دەیەوێت رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەجۆرێک لێبکات ک��ە ه����ەردوو س��ع��وودی��ە و ئێران تیایدا ب��ااڵ دەس��ت ب��ن ،ب��ەم ک��ارەش رەنگە تورکیا نەتوانێت ب��ەو ج��ۆرەی دەیەوێت رەفتار بکات. لە کۆبوونەوەی نێوان ڤالدمیر پوتین و شا محەمەد بن سەلمانی ش��ازادەی جێنشینی سعودییە باس لەوە کراوە کە تاران کارەکانی وەک خۆی بکات ،بەاڵم سعودیەش ئاگاری ئەو کارانە بێت. ئەمە جۆرە هاوبەشیەی ئێران و سعودیەش رەنگە هاوسەنگی هێز لە ناوچەکە بگۆڕن. بردنەوەیئۆردوگانمانایچیدەگەینێت بۆتورکیا؟ ب���ە ب����ردن����ەوەی زۆری���ن���ەی دەن��گ��ەک��ان��ی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی تورکیا ،رەجەب تەیب ئ��ەردۆغ��ان ،زی��ات��ر رەگ��ی دەس��ەاڵت دادەکوتێت ،بەجۆرێک لە ج��اران بەهێزتر دەب��ێ��ت ،ئ��ەگ��ەری��ش��ی ه��ەی��ە گرێبەستی دەسەاڵتەکەی بۆ ١٠ساڵی دیکە درێژبکاتەوە.
20
12
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27 ژماره ( )1314دوشهممه 2014/5/26
مندااڵن مندااڵن
شێرو مشک
چهندین ساڵ لهمهوبهر لهدارستانێکى گ��هورهدا ،کۆمهڵه ئاژهڵێک بهیهکهوه دهژی���ان .یهکێک لهئاژهڵهکان شێری بههێزی پاشای دارستان بوو ،ئاژهڵهکان ههمویان لێی دهترسانو نهیاندهوێرا نزیکى بکهونهوه .لهبهرئهوهى وایان دهزان���ى شێرهکه دهی��ان��خ��وات ،ب��هاڵم شێرهکه زۆر دڵی باش بوو ،هیچکات ئ���ازاری ئاژهڵهکانى ن���هدهداو حهزى بههاوڕێیهتى دهکرد لهگهڵیان .بهاڵم
ه��هر کاتێک شێرهکه دهرب����ک����هوت����ای����هو ب��ه��ات��ای��هت��ه دهرهوه ل��هک��والن��هک��هى خ��ۆی، ئ���اژهڵ���هک���ان ه��هم��وی��ان رایاندهکردهوه ماڵهکانیانو نهدههاتنه دهرهوه ههتا ئهو دهڕۆیشتو لهوناوه نهدهما .بهو ج��ۆره رۆژ ه��اتو ت��ێ��پ��هڕی ،شێرهکه زۆر ب��ێ��زار ب��وو ل��هوک��ارهى ئ��اژهڵ��هک��ان .بۆیه بڕیاریدا لهو دارستانه بڕواتو چیدی نهگهڕێتهوهو بچێت بۆ دارستانێکى تر ،ئاژهڵهکان خۆشیان بوێت .شێرهکه هاته دهرهوه لهکوالنهکهىو کهوتهڕێ بهاڵم لهناکاو لهڕێگا کهوته ناو تۆڕێکهوه ،راوچیهکان بۆ ئاژهاڵنى دارستانهکه دایان نابوو، ل���هوک���ات���هدا ئ���اژهڵ���هک���ان ه��هم��وی��ان ک��ۆب��ون��هوهو چونه نزیک شێرهکهو وهستانو سهیریان دهک��رد .دهیانزانى شێرهکه ب��هن��دهو ناتوانێت هیچیان
وێنەی مشک بکێشە
لێبکات .شێرهکه داواى لهئاژهڵهکان کرد یارمهتی ب��دهن ب��هاڵم ئ��هوان هیچیان یارمهتیان نهداو وتیان «ئێمه یارمهتیت نادهین ،چونکه تۆ پهالمارمان دهدهیتو دهمانخۆیت» .شێرهکه وتى »من هاوڕێی ئێوهم ههرگیز ئازارتان نادهمو ناتانخۆم» ب��هاڵم ئ��هوان گوێیان پێنهداو وتیان «ئێمه نازانین چ��ۆن دهرتبهێنینو رزگارت بکهین لهوتۆڕه« پاشان رۆیشتن .شێرهکه ه���هرچ���هن���د ه��اواری��ک��رد ب���هاڵم ئ��هوان وهاڵم��������ی��������ان نهدایهوه .پاش تۆزێک مشکێک ل���هوێ���وه ت��ێ��پ��هڕیو ش��ێ��رهک��هى ب��ی��ن��ىو چ���وه پ��ێ��ش��هوهو لێی پرسی »ئ��هوه بۆچی لهناو ئهو ت��ۆڕهدای��تو نایەیته دهرهوهو بۆ ئاوا غهمباریت»؟ ئهویش بهسهرهاتى خۆى بۆ گێڕایهوه .پاشان مشکهکه وتى »خهمت نهبێت ئێستا من رزگ��ارت
دهک��هم» پاشان مشکهکه چوه پێشترو ورده ورده بهددانه وردهک��ان��ى پهتى تۆڕهکهى قرتاندو شێرهکهى رزگار کرد. پاشان شێرهکه زۆر سوپاسی مشکهکهى ک��ردو لهو رۆژهوه بونه دوو هاوڕێی خۆشهویستى یهکتر.
مشکو شێرهکه رەنگ بکە
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27
بابەتەکانتان بۆئەم ئیمێڵە بنێرن hawlatikltur@gmail.com
ئەدەب و کلتور 13
کهمانچه ژهن ،نوسینهوهى عیشقێکى راستهقینه بهزمانێکى گاڵتهجاڕیی هیوا غفور شێخ پاڵهوانی ئ��هدهب��ى گ��اڵ��ت��هج��اڕی ،ک��ه زۆر ک��هس ب��ه ئ��هدهب��ێ��ک��ى ک��هم��ب��ای��هخ ت��هم��اش��اى دهکهن ،ئهدهبێکى گرنگ و پڕ بایهخه. ح��هم��هس��هع��ی��د وت���هن���ى خ��وێ��ن��هران��ى ک��وردس��ت��ان��ى ن���وێ ،ل��هب��هر گ��ۆش��هک��هى د.شێرکۆ عهبدواڵ له الپهڕهى کۆتاییهوه رۆژنامهکه دهخوێننهوه. ل��ه ئ��هدهب��ى زۆرب����هى واڵت����ان ،ئ��هدهب��ى گاڵتهجاڕی گرنگ و بایهخى تایبهتى خۆى ههیه .نوسهرى ئهدهبى گاڵتهجاڕ، ه��هم��ی��ش��ه ن��وس��ی��ن��هک��ان��ى ل��ه نوسینه پڕخوێنهرهکانه ،ئاخر ئهوه ئهو جۆره نوسهرانهیه ،که دهتوانن ئێش و ئازار و مهینهتى گهلهکانیان ،بهشێوهى کۆمیدیا بخهنهڕوو. له ئ��هدهب��ى تورکى دا ،عهزیز نهسین، لهپلهیهکى ب��هرزى ئهدهبى گاڵتهجاڕى دای��ه .نوسینهکانى تهژى یه له ئێش و ئ��ازارهک��ان��ى کۆمهڵگا ،ب��هاڵم لهشێوهى کۆمیدیادا دهرى دهبڕێت .ئهو له ڕۆمانى (گێلهپیاو و قۆڵبڕ و بێناسنامهکان) و سهرجهم رۆمان و چیرۆکهکانى ترى دا، گاڵتهجاڕى و تهنز ،بابهتى سهرهکیه. ڕۆمانى (کهمانچه ژهن) ى (هان کریستیان) که پیرهمێردى شاعیر وهرگ��ێ��ڕاوهت��ه،
س��هر زم��ان��ى ک���وردی ،یهکێکه لهو ڕۆم��ان��ه گ��رن��گ و پ��ڕب��ای��هخ��ان��هى ک��ه چ��ی��رۆک��ى عیشقێکى پ���اک و ئهڤینێکى راستهقینه ،بهشێوهیهکى گاڵتهجاڕییانه دهگێڕێتهوه. ت�����هوهرى س���هرهک���ى ڕۆم��ان��هک��ه، ل����هدهورى ب��هس��هره��ات��ى (الو)ێ��ک��ى ک��هم��ان��چ��هژهن (ئهلفرێد مۆلهر) دهخولێتهوه که له ماڵى خۆیان دهتۆرێت و سهرى خۆى ههڵدهگرین، چ��ارهن��وس دهی��ک��ات بههاونشینى کچه ئهرستۆکراتییهکى ئهوروپى دهوڵهمهند. ئهلفرێد بهبهرگێکى دهروێ��ش��ى و ش��ڕۆڵ��هوه نسیبى دهکهوێته یهکێک له(شاتۆ)دڵگیرهکانى ئهوسهردهمهى ئ��هوروپ��اوه (ش��ات��ۆ ن��اوى ئهوکۆشکه ب���هرزو ب��ڵ��ن��دان��هب��وه ک��ه دهرهب����هگ و ئهرستۆکراتهکانى ئهودهمهى ئهوروپا تێیدانیشتهجێ بون). الوه کهمانچه ژهنهکه لهدواى ناسینى کچه ئهرستۆکراتى و خوا پێداوهکهدا ب��هن��اوى (میکائیال) ،ل��هک��اروان��ێ��ک دا لهقافڵهى کچه دڵخوازهکهى دادهب��ڕێ. ئیتر لێرهوه دووباره بهر نامیهرهبانیى ڕۆژگاردهکهوێتهوه و خولیاى گهیشتن و دیتنهوهى دڵ��ب��هرهک��هى وهک سێبهر
ب��هدوای��هوه دهب��ێ و گهلێک نههامهتى و چ��هرم��هس��هرى و س���اردى و گهرمى دهبینێت ،بۆگهیشتن بهشارى ڤێنسیاى ئیتاڵیا که بیستبووى خانمهکهى دڵى
لهوێیه. ئهلفرێد م��ۆل��هر ،ئهگهرچى بهختێکى رهش��ى ههیه ،بهاڵم خ����واى گ����هوره ب��هه��رهی��هک��ى وهک ک��هم��ان��چ��ه ژهن��ی��ن��ى پێ ب��هخ��ش��ی��وه ،دواى ون��ب��ون��ى (میکائیالی) ى خۆشهویستى و له ئهنجامى گ��هڕان ب��هدواى دا ،ق���هدهر دهی��ک��ات��ه ه��اوڕێ��ى (فرهدریک شۆلهر) که ئهویش دهن��گ��خ��ۆش��ێ��ک��ى ب��ێ وێ��ن��هی��هو بهیهکهوه دهبنه دوو هاوهڵى خۆشهویست و دهستدهکهن به گهڕان بهدواى (میکائیالدا). کاتێک ڕۆمانهکه دهخوێنیتهوه، ت��ێ��ک��هڵ ب��ه ک���هش و ه���هواى رۆمانهکه دهبیت و ئاگات له کات نامێنێت .ههست و هۆشت بهشێوهیهک دهڕوات ،وا خهیاڵ دهکهیت لهناو شهمهندهفهرى (وی��ان��ه)دای��ت و ل��ه تهنیشت ئ���هل���ف���رێ���دهوه ،دان��ی��ش��ت��وی��ت و دهت��هوێ��ت بگهیته (ڤینیسا)ى ئیتاڵیا. کۆتایى رۆم��ان��هک��ه ،کۆتاییهکى ش��ادى بهخشهو ب��ه بینینهوهى (ئهلفرێد و میکائیال) کۆتایى دێت ،ک��هدواى گهڕان
و چ��هرم��هس��هرى و ناخۆشییهکى زۆر ئهلفرێد ،خۆشهویسته تاک الیهنهکهى دهدۆزێ��ت��هوه .کاتێکیش میکائیال بۆى دهردهکهوێت ،که ئهلفرێدى کوڕهههژار و الدێی ،چهندێک ناخۆشى و ناڕهحهتى لهبهر دۆزینهوهى ئهودا بینیوه ،گوێ به دهوڵهمهندى و سهنگینى خۆى نادات و شوى پێدهکات. شۆلهرى هاوڕێى له (ئهلفرێد مۆلهر) دهپرسێت تۆ چۆن ئهم کچه خانهدانهت بهنسیب بوو ،ئهلفرێد وهاڵمى دهداتهوهو دهڵێت: ی���هک���هم :م��ن دهرون��ێ��ک��ى پ��اک��م ب��وو، الدێییهکى بێ فڕو فێڵ ب��ووم ،کهتوشى میکائیال هاتم ،سهفهرهکهم کارى تێکرد، تا ئههات لهالى پهسهندتر ئهبووم لهالی. دووهم:له وهفادا له مێرده کۆنهکهى بۆى به وهفاترو فیدا کارتر بووم ،وهفاى من پێش زۆر داواکاریتر کهوت. سێیهم:ئهخالقى من و عهشقى راستی، قهناعهتى بهو پهیاکرد ،که له هاوسهرى دا ،عهشق و ئهخالق له سهرسهرێتى و گهورهیى ساختهو قومارى و سهرخۆشى ب��ۆ ئ��اف��رهت چ��اک��ت��ره .م��ن بهخنکان و ح��هپ��س و ت��ێ��ه��هڵ��دان ،ع��هش��ق��ى ئ��هوم فهرامۆش نهکرد .دهستم له وهفا بهرنهدا، تا پێى گهیشتم.
دواین ئەوین لە ژیانی فرانتس کافکادا سەعید بوکرامی وەرگێرانی : فرانتس کافکا لەکۆتاییەکانی ژیانیدا پیاوێکی بەختەوەربووە .ئەم مەسەلەیەش زۆر دەمێکەیە یەکالبۆتەوە .وەل��ێ ئەو ئەفسانەیەی تەوقی نوسەری (دادگایی) و (ب���ەدگ���ۆڕان) و (ک��ۆش��ک)ی داوە ،زۆر ب��ەه��ێ��زەو ئ��ێ��ج��گ��ار ت��اری��ک��ە ،ئ��ەم��ەش وادەک����ات هەقیقەتی ئ���ەوەی کەسێکی بەختەوەربووبێت ،مایەی سەرسوڕمان و شوێن پرسیاربێت( .جوانی ژیان :دواین ئەوینی کافکا) ،چوارەمین کتێبی نوسەری ئەڵمانی میکائیلکۆبفمۆلەرە Michal kumpfmuller کەلە بەراییەکانی ساڵی ،2013لەالیەن خ��ان��ەی Albin Michelب��ەق��ەوارەی 314 الپەڕە چاپکراوە .نوسەری ئەو کتێبە زۆر ب��ەوردی ب��اس لەچەند الیەنێکی ژیانی فرانتس کافکا دەکات کەخەڵک زۆر پێی ئاشنانین. میکائیل کۆبمفمۆلەر دەمانگێڕێتەوە بۆ هاوینی ،1923سەروەختێک تیشکێکی درەوش���اوە لەکۆتایی تونێلێکی تاریک و نوتەکدا دەردەک��ەوێ��ت کەکافکا لەنێوان نائومێدیەکی قوڵ و نەخۆشیدا ،بەڕێی ک��ردووە .ئەو تیشکە سەرچاوەکەی دۆرا دیامانت دەبێت. کافکا ئەوکات ب��ەرەو کۆتایی ملی دەناو تەنها یانزە مانگێکی لەژیاندا مابوو. ک��ات��ەک��ان��ی ل��ەگ��ەڵ (ئ��ی��ل��ی) خوشکیدا، لەبمیۆرتیز ب��ەس��ەردەب��رد .بمیۆرتیز شوێنێک بوو لەکەناراوەکانی سەردەریای بەڵتیک .لەوێدا چاوی ب��ەدۆرا دەکەوێت
و پ��ەی��وەن��دی ئ��ەوی��ن��داری ڕاستەقینە لەنێوانیاندا دروست دەبێت. لەوماوەیەدا کافکا گەشبینتر دەبینرێت و زیاتر دەربایسی ژیان دەبێت .هەمیشە زەردەخ���ەن���ە ل��ەس��ەر ل��ێ��وی دەب��ێ��ت و چ��اوەش��ی��ن��ەک��ان��ی��ش��ی دەب��رس��ی��ک��ێ��ن��ەوە. ت��ەن��ان��ەت وای لێدێت گرنگیەکی زۆر بەشیک پۆشی و کەراڤێتەکەی دەدات و هەموو بەیانیەک ،خۆی بۆ پێشوازیکردنی ژیانێکی نوێ ئامادە دەکات. وەل��ێ هەر لەو کاتەدا ڕۆژ ل��ەدوای ڕۆژ، دەردە سیل بەلەشیدا باڵودەبێتەوەو ه��ەردوو سییەکانی دەپوکێتەوەو پاشان قوڕگی و دوات��ر ڕیخۆڵەکانیشی داغ��ان دەک�����ات .دوای����ن خ��ۆش��ی ژی��ان��ی کافکا ئەوەبووە ،تادەتوانێت بنوسێت و ئەوەشی دەینوسێت بۆ دۆرا دیامانتی بخوێنێتەوە. وەل��ێ لەچەند مانگی کۆتایی ژیانیدا، توانای قسەکردنی نامێنێ و ناچاردەبێت بۆ پەیوەندیگرتن لەگەڵ دۆرا و هاوڕێ دڵ��س��ۆزەک��ان��ی��دا ،ل��ەس��ەر پ��ارچ��ە کاغەز ب��ۆی��ان ب��ن��وس��ێ��ت و ئ����ەوەی دەی��ەوێ��ت پێیانی ڕابگەیەنێت .هاوڕێ دڵسۆزەکانی ل��ەوم��اوەی��ەدا بریتی ب���وون ل��ە( :ئیلی خوشکی و ماکس برۆدو ڕۆبیر کلۆبشتۆک). بۆ ڕونکردنەوەی نهێنی ئەم پەیوەندییە س��ۆزداری��ی��ە لەژیانی کافکادا ،میکائیل کۆبفمۆلێر ل��ەم کتێبەیدا ،ه��ەوڵ��دەدات ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەک��ی ب��ێ غ���ەل و غ��ەش ئەنجام ب��دات و ل��ەوەش��دا پشت بەالنی کەمی ،س��ەدەی��ەک لە توێژینەوەی قوڵ لەژیاننامەی کافکا دەبەستێت .ئەویش ل��ەڕێ��ی خوێندنەوەی ڕۆژن��ام��ەو کتێب و ئ��ەو ب��ەره��ەم��ان��ەی ل��ەب��ارەی کافکاوە
ن��وس��راون ،لەگەڵ نامەو یاداشتەکانی کەبۆی جێهێشتوین. کافکا وەها باسی ئەو قۆناغەی ژیانی دەکات، وەک ئ��ەوەی (جەوهەرێکی ئەفسوناوی بێت) و نوسەری ئەم کتێبەش ،توانیویەتی پەردە لەسەر ڕووی ئەو دواچرکەساتانەی ژیانی کافکا هەڵماڵێ کەئەوینداری دۆرا ب���ووەو دۆراش الی خ��ۆی��ەوە ،س��ەرس��ام بووە بەتێکستە ئەدەبیەکانی و دڵخوازی جەستە لەڕوو الوازەکەشی بووە. لەوێستگەی بمیۆرتیز ،کافکا چاوی بەدۆرا دیامانت دەک��ەوێ��ت کە لەمەتبەخێکدا خەریکی ماسی چاککردنە .لەوکاتەدا کافکا بەموجامەلەیەکەوە دەڵێت»ئەو دوو دەستە جوانە ،کاری قەسابی دەکەن!» دۆرا لەلێدوانێکیدا کە لەکتێبی (کافکام ن��اس��ی)دا ب��اڵوک��راوەت��ەوە ،دەڵێت»کافکا بەردەوام ڕوخۆش و دەم بەخەندە بووەو حەزی بەگەمەو نوکتەو سەرگەرمی بووە. زۆر گرنگی بەسەروسەکت و جل و بەرگی خۆی داوەو حەزی بەبازاڕکردن هەبووە، لەبەرئەوەی ئ��ارەزووی ئ��ەوەی ک��ردووە، تێکەڵ بەخەڵکانی سادەو ساکاربێت». کافکا لەگەڵ دۆرا ،بۆ مانەوە ڕوو لەبەرلین دەک��ات و ئ��ەوەش هەنگاوێکە ،هەرگیز نەی وێ��راوە بینێ و بەدرێژایی تەمەنی ه��ەر ل��ەپ��راگ و لەماڵە باوانیدا ژی��اوە. لەوکاتەشدا بەرلین بەهۆی هەاڵوسانی ئابوریەوە ،لەدۆخێکی تەواو ناهەمواردا ب���ووە .ڕی���زی دوورودرێ������ژی ه��اواڵت��ی��ان لەبەردەم کۆگا بازرگانیەکان ،لەهەموو جێیەکی شارەکەدا بەدی دەکرا. کافکاو دۆراش ژیانیان ل��ەوێ زەحمەت ب����ووە ،ل��ەب��ەرئ��ەوەی دۆخ���ی دارای��ی��ان
ب��اش ن��ەب��ووە .سەروەختێک لەدوسڵدۆرف دەبن ،پێکەوە الی خاتوو (ڕێتمان) دەمێننەوەو ژورێ���ک���ی گ���ەورەی���ان دەب��ێ��ت کەکارەبای دەبێت و لەبەردەم ئاپارتمانەکەیدا ،پارکێکی جوانی لێدەبێت.لەو ق��ۆن��اغ��ەدا کافکا کەمێک ئ��ارام��ی و دڵنیایی بۆ دەگەڕێتەوەو ئەوەش دەقۆزێتەوە ب���ۆ ن��وس��ی��ن��ی چ��ی��رۆک��ەک��ان��ی: (بەسەرهاتی سەگێک ،جۆزڤینەی سترانبێژ و ژنێکی گچکە). پ���ێ���دەچ���ێ���ت ب����ۆم����اوەی����ەک ت��ارم��ای��ی��ەک��ان وازی���ان ل��ە کافکا هێنابێت .ئەوەتا بەماکس برۆدی هاوڕێی دەڵێت»هەڵهاتم ل��ەدەس��ت��ی��ان ،ئەویش ب��ەه��ۆی ئ��ەم هاتنە قەشەنگەمەوە بۆ ب��ەرل��ی��ن ..ئەمێستا ل���ەدووم دەگ��ەڕێ��ت، وەلێ نام دۆزێتەوە .النی کەم ،هەتا ئێستا شوێنم نازانێت» بەاڵم ئەو ماوەیە زۆر ناخایەنێت و کافکا زۆر بەتوندی خوێن دێنێتەوە .دەردە سیل لەپەل و پۆی دەخات و بەیارمەتی ماکس ب��رۆدی هاوڕێی ،دەگەڕێتەوە بۆ پ��راگ.ب��ەدەم خوێن هێنانەوە داخ��ڵ بە نەخۆشخانە دەکرێت و توانای قسەکردنی نامێنێ .ناچار لەڕێی نوسینی سەرپارچە ک��اغ��ەز ،ل��ەگ��ەڵ دۆراو ه��اوڕێ��ی گیانی بەگیانی ڕۆب��ێ��ر کلوبشتۆک و کەسە نزیکەکانی ،بەردەوام دەبێ�ت. لەئان و ساتێکدا ک��ەب��اری تەندروستی تەواو تێک دەچێت ،داوا دەکات دەرزییەکی ئازار شکێنی لێبدەن تا کەمێک پشووبدات، وەلێ ڕۆبێر ڕازی نابێت.زۆر بەزەحمەت
و دوا دەتوانێت پەنجەی بجوڵێنێت وشە بۆ هاوڕێکەی دەنوسێت و دەڵێت: (بمکوژە ،ئەگەرنا ئەوا تۆ تاوانباریت). دۆرا لەبەڕێکردنی تەرمەکەی کافکادا، ب��ەش��داردەب��ێ��ت و لەگۆڕستانی (ستراز شمیت) لەشاری پراگ بەخاک دەسپێردرێت و دوای ئەوە دۆرا دەگەڕێتەوە بۆ بەرلین و بەجۆدێتی هاوڕێی ڕادەگەیەنێت کە سکی هەیە. میکائیل کۆبفمۆلەر (جوانی ژیان :دواین ئەوینی کافکا)ی زۆر بەناسکی نوسیووەو وی��س��ت��وی��ەت��ی ،زی��ات��ر ل��ە ژی��ان��ی کافکا (بەتایبەت لەقۆناغەکانی کۆتایی) نزیک بێتەوە .ئ��ەوک��ارەش بە بێ هیچ الف و گەزافێکی ئایدیۆلۆژی یان ئەکادیمیی، ئەنجام دەدات و خۆی لەپەراوێز نوسین و لێکدانەوە ب��ەدووردەگ��رێ��ت و هەوڵی داوە ،وێنەیەکمان لەژیانێکی بەختەوەر بۆ بگوازێتەوە کەکافکا وەک عاشقێک و دڵخوازێکی ژن و ژیان گوزەراندویەتی.
14
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27
بیروڕا
تورکیا و ئایندەی دیموکراسی ڕێبین عەبدولڕەحمان فتاح دەوڵەتی تورکیا ،دەوڵەتێکی گرنگ و پڕ بایەخی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستە ،دەکرێت ببێتە س��ەرچ��اوەی گرنگی گ��ۆڕان��ک��اری ب��ەرەوک��ران��ەوە و ب��ە دیموکراسی ب��وون و ببێتە سەرچاوە بۆ زۆر دەوڵەتی تر بۆ ک��ران��ەوە و بەرەوپێشچوونی پایە و بنەماکانی دیموکراسی ڕاستەقینە. دیموکراسی ڕاستەقینە ،بریتییە لەو ج����ۆرە دی��م��وک��راس��ی��ی��ەی ک���ە ت����ەواوی بنەماکانی دیموکراسی بەدیوە ئەمریکی و ڕۆژئاواییەکەی .وات��ا بڕوابوون بەوەی کە دەسەاڵت بۆ کاتێکی دیاریکراو بێت و بە تەواوبوونی ئەو ماوەیەش ،دەسەاڵت بگوازرێتەوە دەستێکی تر ،ڕوونتر واتا
دەستاودەستکردنی دەسەاڵتی سیاسی بە مۆدێلە ڕۆژئاواییەکەی. تورکیا ،ئەو واڵتەی کە لە چارەگی یەکەمی س��ەدەی بیست و ی��ەک کە پێی یەکی لە دی��م��وک��راس��ی ب���وون و پێیەکی ت��ری لە گەڕانەوە دا بووە بەرەو حکومی تاکە کەسی و ئۆتۆکراسی ،بە بەرگە ئۆردۆغانییەکەی. واتا لە سەردەمی دەسەاڵتدارێتی پارتەکەی ئەردۆغاندا ،تورکیا قۆناغی گەشانەوەی بەرەو ئاشتی بەخۆیەوە نەبینیوە و زیاتر دەس��ەاڵت هەوڵی خۆسەپاندنی داوە وەک ئەوەی کە کێشەکانی ناوخۆ بە دیالۆگ و ئاشتی چارەسەر بکات .ئاشتی ئەو کاتە بۆ دەسەاڵتدارەنی تورکیا گونجاوە و باسی لێوە دەکرێت کە تا دەسەاڵتیان جێگر دەبێت و بەهێز دەبن .بەهێز بوون ،واتا توانای چەوساندنەوەی بەرەی نەیار بەهێز.
تورکیا بەگۆڕانکاریکردن لە سیستەمی س��ی��اس��ی واڵت ل���ە پ��ەرل��م��ان��ی��ی��ەوە بۆ سەرۆکایەتی ،ئیدی وێنەی تورکیایەکی نوێ دەبیندرێت کە سەرۆک تیادا دەسەاڵتی لە نیمچە ئۆتۆکراسیەوە نزیک دەبێت، ئەگەر بەتەواوەتی نەبێتە دەسەاڵتخوازێکی سەرکووتکەری خۆسەپێن. ل���ەب���ەرئ���ەوەی س��ی��س��ت��ەم��ی ک��ۆم��اری��ی بەشێوەیەکی کۆتایی ،تەنها لە ئەمریکا دەت���وان���ێ���ت س��ەرک��ەوت��ن��ی ت���ەواوەت���ی بەدەستبهێنێت و دەت��وان��ێ��ت ببێتە سیستەمێکی ت��ەواو س��ەرک��ەوت��وو .ب��ەاڵم، ل��ەت��ورک��ی��ادا ئەمە ناکرێت و چ��اوەڕێ��ی ئ��ەوەش ناکرێت کە داهاتووی سیستەمی سەرۆکایەتی لە تورکیاندا کە سەرکەوتوو بێت ،چونکە سەرۆک خۆی پۆستی سەرۆکی حکومەت و کابینەی فراوان دەسەاڵتی جێ
بەجێکردن دەست نیشان دەکات .هەروەها ب��ە ب��ردن��ەوەی ئەکەپە و سەرۆکایەتی ئەردۆغان لە کۆتا هەڵبژاردندا کە زۆرینەی کورسییەکانی پەرلەمانی بەدەستهێناوە کە ئەمەش ئاسانکارییە بۆ بڕیارەکانی داهاتوو سەرۆک لەتورکیاندا. ه��ەروەه��ا س���ەرۆک ب��ۆ م���اوەی دوو خول دەتوانێت ببێتە سەرۆک کۆماری تورکیا، کە بەکرداری لە ساڵی 2002وە ئەردۆغان دەسەاڵتداری فعلی بووە لە تورکیا. سروشتی دەسەاڵتدارێتی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،بە م��اوەی زۆر لەدەسەاڵت و دیکتاتۆری و قۆرغکردنی دەسەاڵتی سیاسی و بەکارهێنانی هێز لە دژی ن��ەی��اران و لەناوبردنی ب��ەرەی نەیاری دەس���ەاڵت و ....هتد ،دەناسرێتەوە .بۆیە مانەوەی زۆر لەسەر دەس���ەاڵت ،بەسروشت کەسایەتی
سیاسی بەرەو قۆناغی دیکتاتۆری دەبات و دیموکراسی الواز دەکات ،ئەگەر بەتەواوی لەناوی نەبات .بەتایبەتیش لە ڕۆژهەاڵتی ناوەراستدا ،کە خۆی ژینگەکەی لەبارە بۆ درووستبوونی دەسەاڵتخوازی و خۆسەپێنی کەسی سیاسی. ل��ەب��ەرئ��ەوە تورکیا هەنگاوی داه��ات��ووی سیاسی ،سیستەمی سیاسی ئەو واڵتە ،چونکە دەسەاڵتدارێتی ئەردۆغان لەڕابردوودا دیار و بەرچاو بووە لە بەکارهێنانی هێز دژی نەیارانی سیاسی ،بۆیە داهاتووی تورکیا، ڕەنگە لەنێوان قۆناغی بەرەو دیموکراسی و قۆناغی بەرەو دەسەاڵتخوازی ،زیاتر لە دەسەاڵتخوازی و ئەردۆغان و ئۆتۆکراسی سیستەمە سیاسیەکەیەوە نزیکە.
رۆژههاڵتی ناوهڕاست ناوهندی قهیرانی ئاو له ئێستا و داهاتوو
سیروان خانی *
پێشهکی ق��هرارگ��رت��ن��ی ڕۆژه���هاڵت���ی ن���اوهڕاس���ت له پشتوێنهی وشکایی جیهان بووهته هۆکاری ئهوهی که ئهم ناوچهیه سهرهڕای ههبوونی 6/3له سهدی خهڵک له جیهان و به تهنیا 1له سهر 4ئاوی شیرینی جیهان بکهوێته بهردهم حاڵهتێکی قهیرانی ڕۆژ له دوای رۆژی کهم ئاوی و ئهمڕۆش ب��هردهوام بوونی ئهم حاڵهته و بهکارهێنانی له ڕادهبهدهری ئاو و ههروهها ئێمکانی مهترسی ڕوودانی شهڕ له دهرووب��هری ئهم ڕووبارانه ،ژیانی سیاسی و کۆمهاڵیهتی واڵتانی ناوچهکهی قهیراناوی ت��ر ک����ردووه و ئ���هوهی ک��ه ب��ووهت��ه زیاتر گرنگی پێدان به سهرچاوهکانی ئ��او .بهاڵم گڕنگی پێدان به ژینگە له ماوهی دهیهکانی ڕاب��ردوو ،بهتایبهت له کۆتاییهکانی 1980و بهڕێوهچوونی کۆنفرانسهکانی تایبهت به ژینگە و پهرهپێدانی نهتهوهیهکگرتووهکان و به دوای ئهوانه بهڕێوهچوونی کۆنفرانسهکانی جیهانی قهیرانی ئ��او و پهسهند کردنی دهی��ان بڕیارنامه و پهسهند کراو له الیهن کۆمهڵگای نێودهوڵهتییهوه ،وایکردووه که باسکردنی قهیرانی کهم ئاوی ببێته جێگای گفتوگۆی شارهزایانی بواره جیاجیاکان و وهک بابهتێک که ژیانی ملیۆنهها مرۆڤ دهخاته مهترسییهوه سهیر بکرێت . قهیرانی ئاو کهمبوونی سهرچاوهکانی ئ��اوی شیرین له زۆرێک له واڵتهکان وهکوو قهیرانێکی سهرهکی لێهاتووه .له سهر بنهمای ڕاپۆرتی نهتهوه یهکگرتووهکان له ساڵی 2007و ههروهها بهپێی بهراوردکارییهک لهو واڵتانهی که ڕووبهڕووی قهیرانی کهمئاوی هاتوون له 700ملیۆن کهس له ئێستا ،ساڵی 2025بگاته زیاتر له سێ ملیار کهس .ههروهها به پێی توێژێنهوهکانی بانکی جیهانی و نهتهوه یهکگرتووهکان تا ساڵی 2025 دوو لهسهر سێی خهڵکی جیهان ڕووبهرووی قهیرانی کهم ئاوی دهبنهوه .ئهم ڕێژهیه ئهو کاته زیاتر دهبێت که ڕێژهی بهکارهێنانی ئاو له واڵتانی دهوڵهمهند 10جار زیاتر له واڵتانی
خاوهن داهاتی کهمه. بنهما سهرهکییهکانی دیاریکردنی قهیرانی کهم ئاوی بۆ دیاریکردنی قهیرانی کهم ئاوی بۆ ههر واڵتێک چهند بنهما و فاکتهرێکی سهرهکی دیاریکراون بهپێی ئهو بنهما و فاکتهرانه دیاری دهکرێت که ئایا واڵتێک قهیرانی کهم ئاوی ههیه یان تا چهند ڕووبهرووی قهیرانی کهم ئاوی بووهتهوه . فاکتهری فاڵکن مارک: زانای بهناوبانگی سویدی لهو توێژینهوانهی که له سهر قهیرانی کهم ئاوی ئهنجامی داوه ڕێژهیهکی دیاریکراوی ئاوی بۆ بهکارهێنانی سااڵنهی واڵتێک داناوه .له سهر ئهو بنهمایه ه��هر واڵتێک که خ��اوهن��ی ڕێ��ژهی سااڵنهی ئاوی دووباره بهکار هێناوهی (ئهو ئاوهی که دووباره پاڵفته دهکرێت و به کار دههێنرێت) زیاتر له 1700مهتر سێجا بێت تووشی قهیرانی کهم ئاوی هاتووه . بنهمای نهتهوه یهکگرتووهکان . ههر کاتێک ڕێژهی بهکارهێنانی ئاوی دووباره بهکار هێنانهوهی واڵتێک زیاتر بێت له 40له سهدی تهواوی سهرچاوهکانی ئاوی ،ئهوه ئهم واڵته تووشی قهیرانی کهم ئاوی هاتووه . ئاو و ملمالنێیهکان له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست . جێفری ک��هم��پ ل��ه کتێبی جوگرافیایی ئێستراتێجی ل��ه ب��ن��هم��اک��ان��ی ج��وگ��راف��ی ملمالنێیهکانی ناوچهکه ئاماژه به 4بابهت دهکات . �1ڕهوت��هک��ان��ی کۆمهڵگا وهک���وو کۆچکردن (سهفهر کردن بۆ ناوچهیهکی تر). �2شهڕی قهومی ،مهزههبی و ناوخۆیی. �3کێشه چارهسهرنهکراوهکانی واڵت. � 4کهمبوونی ئاوی خواردهمهنی . ه��هر وهک���وو ئ���هوهی ک��ه ئ��ام��اژهم��ان پێکرد قهیرانی کهم ئاوی و به تایبهت کهمبوونهوهی ئ��اوی خ��واردن��هوه ،یهکێکه له کێشه ههره گهورهکانی واڵتان که به چارهسهر نهکراوی ماوهتهوه .ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست و باکووری ئهفریقیا خاوهنی چهندهها ڕووباری گهورهن ک��ه لهنێوان واڵت��ان��ی ئ��هم ناوچانه تێپهر دهبێت و له دهیهکانی ڕابردووه تائێستا ئهم ڕووبارانه کێشه و ملمالنێی گهورهیان له سهر درووستکراوه که لێره ئاماژه به ههندێک لهو ڕووب��اره ئێستراتیجیانه ئهدهین که بۆ ئهم بهشهی زهوی خاوهنی بهها و نرخێکی زۆر و فراوانه . ڕووب��اری دیجله و ف��ورات :لهگهڵ بهستنی پهیمانی سایکس پیکۆ لهساڵی 1920و دابهش بوونی ناوچهکه بهگشتی و دابهشبوونی دهشتهکانی ن��ێ��وان دوو ڕووب��ارهک��ه (بین النهرین) لهنێوان عیراق و سوریا بهتایبهتی
له کاتێکدا که سهرچاوهی دیجله و فورات له واڵت��ی تورکیا م��اوهت��هوه دهتوانێن دوو قۆناغی مێژوویی دهستنیشان بکهێن .یهکهم: له ساڵهکانی 1918تا 1960نێگهرانی سهرهکی واڵتانی دهورووب���هری ڕووبارهکه بهتایبهت عێراق کۆنتڕۆڵکردنی ئ��اوی ڕووب��ارهک��ه و بهستنی بهنداو بووه له الیهن تورکیاوه. دووهم :له ساڵی 1960تاکوو ئێستا ههموو واڵت��ان��ی ن��اوچ��هک��ه بهتایبهت تورکیا به یارمهتی کهل و پهل و ئامرازی نوێ به دوای درووستکردنی پ��الن و ک��اری ئێستراتێجی تایبهت به ئاو وهک��وو بهکارهێنانی ئاو بۆ بهرههمهێنانی کارهبا بوون (. )1 ه��هر وهه���ا درووس��ت��ک��ردن��ی دوو ب��هن��داوی ت��ر ی��هک��هم :ب��هن��داوی ئ��هت��ات��ورک ل��ه ساڵی 1984که کێشهکانی نێوان تورکیا و عیراق و س��وری��ای گ��هورهت��ر ک���ردووه و زۆرت��ری��ن بهشی ئاوی ڕووبارهکه بهر تورکیا کهوتووه. دووهم :بهنداوی ئهلیسو که یهکێکه لهو 22 بهنداوه گهورهیهیی پرۆژهی گاپ که ئامانج لێی بهرههمهێنانی وزهی هایدرۆلیکی و کۆنترۆڵکردنی الفاو و گلدانهوهی ئاوه . کێشهی نێوان عیراق و سوریا له سهر بهنداوی (الثوره ) که عیراق دهڵێت که ئهم بهنداوه ڕێژهی ئاوی فوراتی بۆ عیراق کهم کردووتهوه (. )2 ڕووب���اری (ه��هری��روود) و (هیرمهند) :دوو ڕووباری گهوره که له شاخه بهرزهکانی واڵتی ئهفغانستان سهرچاوه دهگرێت و دهڕواته ناو واڵت��ی ئێرانهوه .لهم سااڵنهی دوای��ی واڵتی ئهفغانستان دهستی داوهت��ه درووستکردنی بهنداو و ئهمهش بووهته هۆی نێگهرانی واڵتی ئێران .ئێران نێگهرانی ئهوهیه کێشهی کهم ئاوی و نهبوونی ئاوی خواردنهوه له شاری سیستان و بهلوچستان له شاری خورئاسان دووب��اره بێتهوه و ئهو ڕێکارانهی که واڵتی ئهفغانستان له سهر ڕووب��اری (هیرمهند ) ئهنجامی داوه بۆ ڕووباری ((ههریروودێش )) ئهنجامی بدات . ڕووب�����اری ن��ی��ل :ئ���هم ڕووب�����اره ل��ه ن��ێ��وان یانزه واڵت وات��ه میسر ،س��ودان .ئهتیۆپی، تانزانیا .کۆماری ئهفریقای ناوهند ،کۆماری دیمۆکراتێکی کۆنگۆ ،ئۆگاندا،کینیا،ڕوواندا و برۆندی و ئهریتره هاوبهشه که سێ واڵتی میسر و سودان و ئهتیۆپی له بهکارهێنانی سهرهکی ئهم ڕووبارهن .ڕێژهی 97له سهدی دابێنکردنی ئ��اوی واڵت��ی میسر پهیوهست کراوه به نیل بهاڵم 95له سهدی ڕووباری نیل له واڵتانی سودان ،تانزانیا ،کینیا ،ئۆگاندا، ڕووان���دا و ب��رۆن��دی و ئهریتره س��هرچ��اوه دهگرێت .له ساڵی 1990میسر به گوشارخستنه سهر بانکی گهشهپێدانی ئهفریقا ڕێگرێکرد
له بهخشینی قهرز به واڵتی ئەسیوپیا له ترسی ئهوهی که ئەسیوپیا ئهم قهرزه سهرفی درووستکردنی بهنداو بکات له سهر ڕووباری نیل () 3 ڕووباری ئهردهن :ئهم ڕووباره لهنێوان واڵتانی ئێسرائیل ،ئهردهن .سوریا و لوبنان و میسر و کهرانهی ڕۆژئاوای ڕووبارهکه هاوبهشه که له ساڵی 1953به پرۆژهی جانسۆن ئاوی ئهم ڕووب��اره به 46/7ئ��هردهن ،ئێسرائیل ،38/5 سوریا 11/7و لوبنان 3/1دابهش کرا که هیچ کات ئهم دابهشکارییه به ئهنجام نهگهشت و دابهشکارییهکان له سهر ڕووبارهکه به پێی سهردهم گۆڕانکاریان به سهر هاتووه.) 4( . گرفتهکانی بهردهم سهرچاوهکانی ئاو له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست . ئهگهرچی بهشێوهیهکی گشتی کهمبوونی ئاو تایبهت نییه به ڕۆژههاڵتی ناوهڕاستهوه و ئهمڕۆ وهک��وو قهیرانێکی جیهانی سهیر دهکرێت ب��هاڵم ئهم قهیرانه له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست به شێوهیهکی مهترسیدارتر سهری ههڵداوهو واڵتانی ناوچهکهی بهم کێشهوه سهرقاڵکردووه .دهتوانین ئاماژه به ههندێ لهم گرفتانه که هاتوونهته بهردهم ناوچهکه و ناوچهکهیان ت��ووش��ی ق��هی��ران ک���ردووه، بهمشێوهیه پولێن بهندیان بکهین . یهکهم :کهم بوونی سهرچاوهکانی ئاو و وشک بوونی ناوچهکه دووهم :زیاتر له پهنجا له س��هدی خهڵکی ناوچهکه پهیوهستبوونێکی لهڕادهبهدهریان به سهرچاوهکانی ئ��او ههیه که له نێوان سنوورهکانی واڵتانی تر تێپهڕ دهکات . سێیهم :زی��ادب��وون��ی خ��هڵ��ک و نهبوونی کۆنتڕۆڵ لهسهر خێزانهکان له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست . چوارهم :بهکارهێنانی له ڕادهب��هدهری ئاوی سهرچاوهکانی ژیر زهمینی . چارهسهرکردنی کێشهی ئاو له یاسای نێودهوڵهتی کێشهی ئاو کێشهیهکی نێودهوڵهتی و مێژووی قووڵه .ئ��هم کێشهیه له پ��اش گهشهکردنی مافهکانی م��رۆڤ و دام��هزران��دن��ی نهتهوه یهکگرتووهکان ڕهههندێکی تری له خۆ گرت و تا له دواجار له ساڵی 1982ڕێککهوتننامهی یاسای دهریاکان پێکهات و له 1994چووه بواری جێبهجێ کردنهوهو که ئهم یاسایه ئهرک و مافی دهوڵهتهکان له ههموو بابهتهکانی زهریا و دهریاکان ،ئاوی نێودهوڵهتی و نیشتمانی و زۆر بابهتی ت��ر چ��ارهس��هر دهک���ات .ههر وهها لهپاڵ ئهم یاسایانهدا چهندین بڕیار و پهسهند کراوێکی تر سهبارهت به کێشهکانی ئ��اوی ن��ێ��وان واڵت���ان ل��ه الی��هن ڕێکخراو و کۆنفرانسهکان پهسهند کرا .
له ب��واری کێشهکان لهسهر ئاو له ناوخۆی واڵت یاسای هاوبهش و لێکچوو بوونی ههیه. له ساڵی 1887دادگ��ای ب��ااڵی واڵت��ی سویسرا کێشهکانی نێوان دوو شاری زوری��خ و شاف هازن له سهر گۆڕانکاری له ڕێرهوه ئاوییهکان بڕیاری ڕهت��ی دهرک��رد و به گۆڕانکاری له ڕێرهوه ئاوییهکانی ڕهتکردهوه . ل��ه س��اڵ��ی 1901دی���وان���ی ب����ااڵی وی��الی��هت��ه ی��هک��گ��رت��ووهک��ان��ی ئهمریکا ب��ه کێشه بۆ گۆڕانکاری له سهر ڕێگای ڕووباری ئارکانزاس نێوان دوو ویالیهتی کانزاس و کۆلۆرادۆ بڕیاری ڕهتی دهکرد . ب��ه ش��ێ��وهی��هک��ی گشتی ڕهوت�����ی دادگ����ای نێودهوڵهتی ،دوو بنهمای سهرهکی و ئهسڵی پ��ێ��داگ��ری ک����ردووه ل��ه ب���ارهی گ��ۆڕان��ک��اری ل��ه ڕێ��گ��ای ڕووب����اره نێودهوڵهتییهکان و پێچهوانهکردنیان بۆ سهر ڕێگایهکی تر یهکهم :هیچ دهوڵهتێک مافی ئ��هوهی نییه، له واڵت��ی خ��ۆی به بێ ڕاوێ��ژ ک��ردن لهگهڵ دهوڵهتانی تر و به بێ گفتوگۆ لهگهڵ ئهوانه بۆ دۆزێ��ن��هوهی ڕێگا چارهسهرێکی گۆنجاو ههوڵ بۆ گۆڕێنی ڕێرهوه ئاوییهکان بگرێت. دووهم :ههر دهوڵهتێک بهشێوازێک دهست له ڕێرهوی ئاوهکان وهربدات و ببێته هۆی زیان گهیاندن به دهوڵهتانی تر .دهبێت قهرهبووی ئهو زیانه بداتهوه. سهرچاوهکان : 1ـ مصطفى دولتیار ،تیم اس گری ،سیاست اب در خاورمیانه.ترجمه رسول افضلى و رضا التیامى نیا .نشر شرکت چاپ و نشر بین الملل . 2ـجفری کمپ ،رابرت هار کاوی .جغرافیای استراتژیک خاورمیانه عربی .دفتر مگالعات سیاسى و بین المللى . 3ـ مـــخـــتـــار هـــشـــی ،حـــســـیـــن ،حــاجــت قادری،هیدروپلیتیک خاورمیانه تا سال 2025 .فصلنامه ژئوپلتیک سال.1شماره . 1 4ـ دکتر اصغر جعفر ولدانی ،دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه عالمه گباگبایی تهران .استفاده از منابع اب رودهای مرزی ایران و عراق و حقوق بین الملل . 5ـ دومین همایش ملی راهکارهای پیش روی بحران اب در ایران و خاورمیانه ،شیراز . سال . 1394 6ـچهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسالم .ایران ،زاهدان . 1389 * خوێندکاری ماجێستیری یاسای نێودهوڵهتی، ههڵهبجهی شههید
ژماره ( )1760چوارشهممه 2018/6/27
بیروڕا
15
کورسی کۆتاکان بۆمبێک بوو بە دیموکراسیدا تەقیەوە (پیالنەکە بەردەوامە)
لوقمان مستەفا ساڵح * نزیکەی چوار ساڵ بەر لەئێستا ،ئەم بابەتەم ب��اڵوک��ردەوە ،بەمەبەستی هەڵگرتنەوەی بۆمبەکان و پوچەڵکردنەوەی پیالنەکان، ب����ەاڵم ..مەخابن هیچ ک��ەس ل��ە ئ��ەن��دام پەڕلەمانەکانی فراکسیۆنە جیوازەکان گوێیان لێ نەگرتین،تا دووبارەکردنەوەی ه���ەم���ان ه���ەڵ���ەو ه���ەم���ان ت���ەڵ���ە ق��ول��ە قاچی گرتنەوە ،جارێکیتر خ��اوەن تەڵە مقۆمقۆیەتی بە هەڵدانی تۆڕەکەی و گرتنی ١١کورسی خرتی پێش وەختە ،کەسیش بۆی نەبوو بڵێ ل��ەل .ئافەرین ئەندامانی پەڕلەمانی کوردستان چۆن جارێکی کەش هەمان پیالنی پێشوتر وا بە ئاسانی و بێ دەنگی بەسەرتاندا تێپەڕی بێ ئەوەی نقەتان لێوەبێت!. بەڵێ لەگەڵ ئەوەی پەرلەمانی کوردستان، بەفەرمی پەرلەمانی کوردستان-عێراق ی��ان ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستان- عێراقە ،بەاڵم بە لەبەرچاوگرتنی رەوشتی بەرزی مرۆڤ دۆستی و هەنگاونان بەرەو چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی مافی
To/ Gazprom company Subject/ visiting We received minister approval ……. About visiting the students from (Komar university/ oil department 3 and 4 stage) to your company you can discuss the day of visiting with their supervisor (Dr. HiwaSadiq) ./ for your information……. With respect. Attachment: // List of the student names Faraidun Rahman Awla Gen. of administration and finance affair 2018/5/8
سەرجەمی ئەوکەمایەتیانەی کەلەهەرێمی کوردستاندا دەژی��ن پ��ارێ��زراوە ،هەر بۆیە ئەنجومەنی نوێنەرانی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان و هێزی یاسادانەری حکومەتی هەرێمی کوردستانە. پ��ەرل��ەم��ان��ی ک��وردس��ت��ان ب��ۆی هەی���ە هەر یاسایەکی فیدڕاڵی لە هەرێمدا بخاتە کار کە بەدەر بێت لە تایبەتمەندیی دەسەاڵتەکانی فیدڕاڵی کە لە م��اددەی}١١٠ {.ی دەستووری کۆماری عێراقی فیدڕاڵیدا هاتوون ]١[.خولی سێیەمی پەرلەمان ( )-٢٠٠٩لە ١١١نوێنەر پێک هاتووە. هەر بۆ بەرچاوڕوونی زیاتر..ئەندامانی پەرلەمان چوار ساڵ جارێک لە هەڵبژاردنی گشتیی لە هەرێمی کوردستاندا دەستنیشان دەکرێن .النی کەم دەبێ - %٢٥ی ئەندامانی پەرلەمان ژن بن .دەستەی سەرۆکایەتیی پەرلەمان لە سەرۆکی پەرلەمان و جێگری سەرۆک و سکرتێری پەرلەمان پێک دێت. ل��ەهەر ساڵێکدا دوو خولی بەستنی هەیە، یەکەم لە ئ��ازار تا کۆتاییی ح��وزەی��ران و دووەم لە ئەیلوول تا کۆتاییی کانوونی یەکەم.لە شوباتی ٢٠٠٩یاسای هەڵبژاردنی ه��ەرێ��م��ی ک��وردس��ت��ان ه��ەم��وار ک��رای��ەوە بەمەبەستی زیاتر لە خۆگرتنی ت��ەواوی پێکهاتەکان .کەمترین ت��ەم��ەن ب��ۆ خۆ کاندیدکردن بۆ پەرلەمان لە 3٠ساڵیەوە بۆ ٢٥ساڵی کەمکرایەوە .کەمترین ڕێژەی یاسایی پەرلەمانتارانی ئافرەت لە ٢٥بۆ 3٠ لەسەد بەرزکرایەوە ،لە کاتێکدا ژمارەی ئەو کورسیانەی لە هەڵبژاردنەکانی پێشووتر بۆ کەمە نەتەوایەتییەکان تەرخان کرابوو، پێنج کورسی تریان بۆزیادکرا بۆ هەر یەک
لە کریستیانەکان وتورکمانەکان ،لەئەنجامدا کۆی ژمارەی کورسیەکانیان بوو بە ١١کورسی لە پەرلەمانی هەرێمی کوردستان جێگیر کرا ،بێ ئەوەی هیچ کوتلەیەکی پەرلەمانی دەنگی لێوەبێت. رێ��ژەک��ە ب��ۆ ل��ە %٥٠زی��ات��رب��ەرزک��رای��ەوە ئەوکورسیانەی کەلە پەرلەمانی هەرێمی ک��وردس��ت��ان ت��ەرخ��ان��ک��راون بۆکەمایەتیە نەتەوەییەکان بەم شێوەیە دابەش کرابوون: لیستی گەشەپێدانی تورکمانی ٢ :کورسی لیستی هەولێری تورکمانی ١ :کورسی لیستی گ���ۆڕان و چاکسازی تورکمانی١ : کورسی لیستی بزووتنەوەی تورکمانی ١ :کورسی لیستی الرافدین ٢ :کورسی ئەنجوومەنی کلدان ئ��اش��وور سریانی٢ : کورسی لیستی ئیبن الرافدین١ : کورسی بەروان احسان مەرگوز بەترۆس١ : کورسی ک��ەوات��ە ک��ۆی گشتی ک��ورس��ی کەمینەکان دەک��ات��ە ١١کورسی خشت هەرچەندە له بنهڕهتدا،کورسی پەرلەمانی ئهم کهمینانه بهیاسا رێ��ک��خ��راوه ،ب��ەاڵم نالۆژیکیه که ڕێ��ژهی��هک��ی وا زۆر ب��ۆ ئ��هو کهمایهتیانه داب��ن��رێ ،ل��ەب��ەرئ��ەوەی ناگونجێت لەگەڵ رێ����ژەی دان��ی��ش��ت��وان��ەک��ان��ی��ان��دا ،چونکه لەهەڵبژاردنەکاندا دەرک��ەوت کە ههیانه به چەند سەد دهنگێکی دهنگدهر بوونهته پهرلهمانتار ،لهکاتێکدا پهرلهمانتارلە خولی هەڵبژاردنی سالی ٢٠١3دا بۆگەیشتن بە کورسیەکی پەرلەمانی ١٨بۆ ١٩ههزار دهنگی پێویستبوو .بەهەرحاڵ ئ��ەوەش ئاساییە
چونکە هاواڵتی ئەم کوردستانەن و بمانەوێ و نەمانەوێ شەریکە بەشمانن کەسیش الری لێ نیە. بەاڵم..گەلۆ ئهوانهی لەئێستادا لهپهرلهمانن نوێنهری ڕاستهقینهی ئ��هو پێکهاتانهی خۆیان نین ،بهڵکو نوێنهرایهتی الیهنێکی سیاسی دیاریکراوی دەس��ەاڵت دەکەن.ئەم بەناونوێنەرانە لەگەڵ ئ��ەوەی ستەمیان لەنەتەوەکانی خۆیان ک��ردووە ،لەهەمان کاتیشدا وی��ژدان��ی خۆیان ه��ەرزان فرۆش ک����ردوە ،لەپێناوهەندێک دەس��ک��ەوت و بەرژەوەندی کەسی دا. ه��ەروەک بینیمان بەشێکی دهرئهنجامی شکستی دانیشتنهکهی ١٩ی ئابی پهرلهمانی ههرێمی کوردستان ،دەگ��ەرێ��ت��ەوە بۆئەو ک��ورس��ی ک��ۆت��ای��ان��ە کەالیەنێکی سیاسی بەپیالنێکی بۆ دارێ���ژراوی پێش وەختە بۆبەرژەوەندی خۆی ،ژمارەی کورسیەکانیانی گەیاندە ١١کورسی و ڕێ��ژەی دەنگدانی بۆ ب��ەرژەوەن��دی خۆی گ��ۆڕی و بەشێوەیەکی چاوبەستەکی فەرزی کرد بەسەر ئەندامانی پەرلەماندا. لێرەدا نهڕێز له شهقام و دهنگی دهنگدهر دهگیرێت ،نه ستراتیژیش بوونی ههیه ،له بهرانبهریش دا ،پاشە قول گرتنی هەندێ لەالیهنه سیاسییهکان بهرانبهر به یهکدیی و سهوداکردن به دهنگی هاواڵتیانهوه لهالی ههندێ پارتی سیاسی لەدەرەوەی پەرلەمان، کارێکی نارهوا ونا یاسایی ونا ئاساییه و بگره بهشێکیشه له تێکهڵکردنی سیاسهت به بازرگانی پێوەکردنی. ئەگەر بروانین به پێی یاسا ،له ئهنجومهنی نوێنهرانی عێراق لهکۆی 3٢٥کورسی ٦
کورسی کۆتاکان ههیه ،بهاڵم له پهرلهمانی ههرێمی کوردستان له کۆی ١١١کورسی ١١ کورسی بۆکۆتاکان دانراوه!! ئالێرەدا بەروونی ئەو فێڵ وساختەکردنە دەردەک��ەوێ��ت کە جیاوازیەکە بەجۆرێکە بەهیچ شێوەیەک شکو گوومان ناهێڵێتەوە. ئەمە ئەتککردنی دیموکراسیەتە ،نانەوەی بۆمب و مینی چێنراو بۆیەکدی ،لەبار ب��ردن��ی پێکەوەژیانی سیاسیانەیە لەم هەرێمەدا. دهبێت یاسای ههڵبژاردن رێکبخرێتهوه، چونکه یاسایهکی ههڵهیه ١١ک��ورس��ی بۆ پێکهاتهکان دان���راوه دەرک���ەوت الیهنێکی سیاسی ئەو بەناونوێنەرانەوەیە کە خهڵکی خۆی بهناوی ئهو پێکهاتانهوه دهنێرێته پهرلهمان و نیسابی قانونی لە بەرژەوەندی خۆی دەگۆڕێت. بۆیه دهبێت ئهو یاسایه ههمواربکرێتهوه، بۆ ئهوهی الیهنی کهم هیچ الیەنێک زاتی ئەوەنەکات و نهتوانێت بهکاریانبهێنێت ویاری بە موقەدەسات و چارەنووسی کەمە نەتەوەیییەکانەوە ب��ک��ات ،بهشێوهیهک دابنرێت نوێنهری ڕاستهقینهی نەتەوەو پێکهاتهکانی خۆیانبن ،ن��هک حزبهکان ڕای��ان بکێشن ب��هالی خۆیاندا و ئاراستەی ملمالنە سیاسیەکانی لەپێناو بەرژەوەندی تەسکی حیزبایەتی دا پێبکات.لەهەمان کاتیشدا کەمینەکان دەبێت خۆیان قەبوڵی ئەو سوکایەتیە نەکەن ولێیان بێنە دەنگ و ل��ەس��ەر مافی خ��ۆی��ان پ��ێ��داگ��ری بکەن و ڕێ��ن��ەدەن الیەنێکی سیاسی ل��ە پێناو بەرژەوەندی خۆی بەکاریان بێنێت. * پارێزەر
وهزارهتى ڕۆشنبیرى و الوان
سهرۆکایهتى شارهوانى رزگارى
بهڕێوهبهرایهتى گشتى الوان بهڕێوهبهرایهتى الوانى سلێمانى
موڵکایهتى ژماره 1063 : بهروار 2018/6/19 : بانگهواز پاڵپشت به ئهحکامى یاساى ژماره ( )32له ساڵى ( )1986پهیڕو کراو یاساى فرۆشتن و به کرێدانى موڵک وماڵى دهوڵهت لهبهر رۆشنایی نوسراوى بهرێوبهرایهتى گشتى شارهوانیهکانى گهرمیان / بهرێوهبهرایهتى بهشى گرێبهستهکان ژماره ( )1605 /400له بهروارى 2018/6/10سهرۆکایهتى شارهوانى رزگارى ههڵدهستێت به کرێدانى ( )1دوکانى ههمهجۆر به ژماره ( )63له ناو بازاڕى زاتى له سنوورى شارهوانیمان بۆ جارى (یهکهم ) بۆ ماوهى ( )3ساڵ ههر کهس و الیهنێک ئارهزوى بهشداربوونى ههیه با سهردانى سهرۆکایهتیهکهمان بکات له سهرۆکایهتى شارهوانى رزگارى له پشت نهخۆشحانهى شههید دکتۆر قاسم له کاتژمێر ( )10ى پێش نیوهرۆ له پاش تێپهر بوونى بۆ ماوهى ) )30رۆژ به سهرباڵوکردنهوهى ئهم بانگهوازه . مهرجهکانى بهشداریکردن : .1بڕى بارمتهى یاسایی به ڕێژهى ( )20%خهمڵێنرا .2ئهستۆپاکى باجى دهرامهتى پێ بێت .ئهستۆى ئهو کهسهى زیادکردنهکهى بۆ دهردهچێت .3کرێى ئهم بانگهوازه و ههموو خهرجییهکان دهکهوێته ئهستۆى ئهو کهسهى که زیادکردنهکهى بۆ دهردهچێت ئاراز محمد محمود سهرۆکى شارهوانى رزگارى
ئاگادارى وهزارهتى ڕۆشنبیرى و الوان _ بهڕێوهبهرایهتى گشتى الوان _ بهڕێوهبهرایهتى الوانى سلێمانى ههڵدهستێت بهبهکرێدانى یاریگاى (شۆڕش) بهزیادکردنى ئاشکرا بۆماوهى ( )3ساڵ بهپێى یاساى فرۆشتن و بهکرێ دانى موڵکى دهوڵهت ژماره ()32ى ساڵى ( ،)1986جا ههر کهسێک ئارهزووى بهشدارى کردنى ههیه لهزیادکردنهکه سهر لهبهڕێوهبهراتی الوانى سلێمانى بدهن که دهکهوێته جادهى ((60 مهترى نزیک قوتابخانهى زێڕینۆکى بنهڕهتى بهمهرجێک بارمتهى یاسایی بهڕێژهی ( )%20نرخى خهمڵێنراو تهسلیم به بهڕێوهبهرایهتى ناوبراو بکات و مهرجهکانى بهکرێدان وهربگرێت ,زیادکرنى ئاشرا ڕۆژى (2شهمه) ڕێکهوتى ( )2018/7/31کاتژمێر ()10ى سهرلهبهیانى لهناوهندى وهرزش و الوانى (شۆڕش) ئهنجام دهدرێت. کرێى باڵوکردنهوهو خهرجیهکان لهئهستۆى ئهو کهسهیه که زیاد کردنهکهى بۆ دهردهچێت. تێبینى /ئهگهر ڕۆژى زیادکردنهکه بوو بهپشوو ئهوا ڕۆژى دواتر زیادکردنهکه ئهنجام دهدرێت. بهرێوهبهرایهتى الوانى سلێمانى
ئاگادارى سهرۆکایهتى شارهوانى رزگارى ئاگادارى ههموو ئهو هاواڵتیانه دهکاتهوه که سااڵنى ((1989-1987 زهویان لهناحییهى رزگارى (صمود) وهرگرتوه که هاواڵتى (سهرکهوت ئهحمد حسێن) خاوهن زهوى ژماره ههوائى ( )8220داواى ڕێگا پێدانى کردوه به مهبهستى دروستکردنى خانوو ههر هاواڵتییهک گلدانهوهى لهسهر ئهو پارچه زهوییه ههیه لهماوهى ( )30ڕۆژدا له دواى باڵوکردنهوهى ئهم ئاگادارییه،ئاگادارى سهرۆکایهتى شارهوانیمان. بکاتهوه به پێچهوانهوه شارهوانیمان کارى یاسایى بۆ ناوبراو دهکات.
هەرێمی کوردستان /عێراق ئەنجومەنی دادوەری سەرۆکایەتی دادگای تێهەڵچوونەوەی ناوچەی سلێمانی دادگای باری کەسێتی هەڵەبجە بۆ /داوا لەسەرکراو (محمد عدنان کریم) کە شوێنی نیشتەجێ بوونت نادیارە بابەت /ئاگاداری داواکار (ڕازاو حسن شفیق) داوایەکی بەژمارە (/٢٠٧ش )٢٠١٨/لە دژت تۆمارکردووە کە تیایدا (داوای جیابوونەوە دەکات) وە لەبەر نادیاری شوێنی نیشتەجێ بونت دادگا بڕیاریدا بەئاگادارکردنەوەت لە ڕێی دوو ڕۆژنامەی ڕۆژانەی ناوخۆی بەئامادەبونی خۆت یان بریکاری یاسایت لە دادگاکەمان لە بەرواری ( )٢٠١٨/٧/١٧بە مەبەستی دادبینی بەپێچەوانەوە دادبینی ئەنجام دەدرێت بەشێوەی ئامادە نەبونت (غیابی). لەگەڵ رێزدا...
اراز محمد محمود سهرۆکى شارهوانى رزگارى
دادوەر هەاڵڵە فتاح حمەمراد
عدد1097 : بهروار2018/6/25 :
سهرۆکایهتى شارهوانى رزگارى کارگێرى و خۆیهتى
خاوەن ئیمتیازو سەرنوسەر: تارق فاتیح
ناونیشان :شەقامی سالم -نزیك بەڕێوەبەرایەتی پەروەردە ،باڵەخانەی نازناز -شوقەی ٨
ژمارە /٢٠٧ش٢٠١٨/ بەروار٢٠١٨/٦/١١ :
تەلەفۆن0533188045 :
ئاگاداریی سهرجهم فۆتۆگرافهر و هاواڵتیان و رۆژنامهنووسان رۆژنامهى بینێرن، ههر وێنهیهکى جوان یان ڤیدیۆیهکى سهرنج راکێشتان لهال ههیه،دهکاتهوه پاش باڵوبوونهوهى له رۆژنامهو سایت و فهیسبووکى، بۆ ناونیشانهکانى خاوهنهکهى پاداشت دهکرێت بهمهرجێک پێشتر له،له تۆڕى کۆمهاڵیهتى فهیسبووک . دهگهڕێتهوه هیچ شوێنێکى دیکه باڵونهبووبێتهوه و خاوهندارییهکهى بۆ
لە فەیسبوک الیکمان بکەن
HawlatiNews
: له فهیسبوک ناونیشانى پهیجى )HawlatiNews(
çŽíÐóÜóm@òŠbàˆ
çb“ïäìbä
Šb’@õìbä
07702264447
ىﯾ ﯿ ى
07502201001 07504478312@ 07826002676
ىردرو ررا راس /ن ى
وه
وررا ى /
وه
07702111044
هوار ﯿ /دى ى
ه
07501786818
رﯾ و ﯿ /د ى
دقﯾ
07508769848
ن ررا ﯾ رو زاڕى/ر ى
07701581018
ﯾء اﯿ و ﯿ ى 30 .1 ر /نى ڕ ﯾ هﯿ ى ررا زاڕو.2 ر
نﯾرد
07701266914
تﯿ ىﯾ روو نﯿ زاڕو / ى
ر
07701203475
زاڕو رى ى
ى
07701536973@ 07501536973
/ى زاڕاو و
ڕار
07701568263
ررا /ﯾ ى ا
ﯿڕا
07701511065
نر ى ررا و ى ژﯾ
دز
07701549050@
ناﯾ ى را / ژارى ه
ﯾ
بۆ باڵوکردنەوەی ئاگاداری و بانگەوازەکانتان
لە رۆژنامەی پەیوەندی بەم ناونیشانانە بکەن