Warschau Stadtmitte | Warszawa Śródmieście by Hochparterre AG

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015

Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście Ein Vorschlag für den Wiederaufbau am Kulturpalast | Propozycja zabudowy obszaru wokół Pałacu Kultury i Nauki

40_01_TH_Warschau_Cover.indd 3

25.08.15 11:50

Seit sechzig Jahren besetzt der Kulturpalast das Warschauer Zentrum und dominiert die Stadt. | Od sześćdziesięciu lat Pałac Kultury i Nauki zajmuje dużą część centrum Warszawy i dominuje nad miastem. Foto | Zdjęcie: Werner Huber

02_03_TH_Warschau_Inhalt.indd 2

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Inhalt | Spis treści

25.08.15 11:52

Inhalt | Spis treści

Editorial | Od redakcji

4 Städtebau lernen | Uczyć się urbanistyki

Warum Warschau ?

37 Statements | Opinie

Mit diesem Heft verfolgt Hochparterre zwei Ziele: die Städtebaudiskussion und den fachlichen Austausch. Der hier und am Festival ‹ Warschau im Bau › dokumentierte Prozess ist ein wichtiger Beitrag in der Diskussion um einen zeitgemässen Städtebau. Warschau ist dafür prädestiniert, denn die Geschichte hinterliess eine stark fragmentierte Stadt. Interessant sind insbesondere die Ensembles des Sozialistischen Realismus. Dem stilistischen Diktat aus Moskau folgend entstanden Bauten, die die traditionelle europäische Stadt weiterstrickten. Diese bieten heute einen wertvollen Anknüpfungspunkt für die Städtebaudebatte. Werner Huber, Redaktor Warum in die Ferne schweifen ? Sieh, das Gute liegt so nah. Die Frage ist auch beim Warschau-Projekt der ZHAW berechtigt: Weshalb stellen wir unseren Bachelorstudierenden im dritten Jahr eine solche Entwurfsaufgabe ? Weshalb die Auseinandersetzung mit einem fremden Kulturraum ? Es ist die Anziehungskraft des ‹ Anderen ›, die Sehnsucht des Entdeckens. Gerade in einem uns unvertrauten Kultur- und Sprachraum muss eine solche Aufgabe vor allem als ein Element des didaktischen Modells verstanden werden. Wenn sich aus den Arbeiten Erkenntnisse zum öffentlichen Raum, der städtischen Ordnung, des Zusammenspiels von Architektur und Macht ergeben und diese den Diskurs hier wie dort anregen: umso besser !

Zwei Stimmen aus Polen. | Dwa głosy z Polski.

Prof. Dr. Oya Atalay Franck, ZHAW, Studienleiterin Architektur

Studierende für die Stadtentwicklung sensibilisieren. | Uwrażliwić studentów na problematykę rozwoju miast.

6 Die Stadt und ihr Herz | Miasto i jego serce Nach dem Zweiten Weltkrieg blieb Warschaus Stadtmitte leer. | Po wojnie śródmieście Warszawy opustoszało.

14 Von Warschau lernen | Uczyć się od Warszawy Für Polens Hauptstadt planen – ein Prozess, der Studierenden aus Winterthur neue Erkenntnisse brachte. | Planować stolicę Polski – proces, który rozszerzył horyzonty studentom z Winterthuru.

20 Gesamtplan | Plan całościowy Das Projekt auf einen Blick. | Przegląd projektu.

22 Vier Themen für eine gute Stadt | Cztery składowe dobrego miasta

Den Kulturpalast verweben. | Zintegrować Pałac Kultury z miastem. Fassaden – vom Stadtraum geprägt. | Elewacje budynków a przestrzeń miejska. Das Quartier mit der Stadt verknüpfen. | Scalić nowe centrum z miastem. Vokabular der Stadträume. | Przestrzenna konsekwencja.

38 Komplizierter Organismus | Organizm skomplikowany Eine Stadt muss menschenfreundlich sein. | Miasto powinno być przyjazne ludziom.

Festival ‹ Warschau im Bau › Das in diesem Heft dokumentierte Projekt ist Teil der 7. Ausgabe des Festivals ‹ Warszawa w budowie › (‹ Warschau im Bau › ), organisiert vom Museum für Moderne Kunst. Im Rahmen des Festivals findet ein Podiumsgespräch zum Projekt statt. 10. Oktober bis 11. November 2015. Programm: www.warszawawbudowie.pl Festiwal „ Warszawa w Budowie ” Projekt, który prezentujemy na łamach tego wydania, jest częścią siódmej edycji festiwalu „ Warszawa w budowie ” orga nizowanego przez Muzeum Sztuki Nowo czesnej w Warszawie. W ramach tego wydarzenia odbędzie się również panel dyskusyjny poświęcony opisywanemu tu projektowi. 10 października – 11 listopada 2015. Program: www.warszawawbudowie.pl

Dlaczego Warszawa ?

Celem tego wydania jest zainicjowanie dyskusji na temat za gadnień urbanistycznych oraz wymiana poglądów. Proces, prezentowany w tym zeszycie oraz na festiwalu „ Warszawa w budowie ”, wnosi istotny wkład w debatę nad współczes ną urbanistyką. Warszawa, ze względu na jej dzieje, jest szczególnie do tego predestynowana. Przy czym intere sujące są koncepcje zabudowy socjalistycznej. Naśladując dyktat stylistyczny z Moskwy, powstały osiedla, które kon tynuowały tkanie struktury tradycyjnego europejskiego miasta. Dzisiaj oferują one cenny punkt wyjściowy do urba nistycznej debaty. Werner Huber, redaktor Hochparterre Dlaczego zapuszczać się tak daleko. Pytanie to jest jak najbardziej uzasadnione w przypadku warszawskiego projektu zrealizowanego przez ZHAW. Dlaczego stawiamy studentom trzeciego roku takie zadanie? Czy potrzebna jest konfrontacja z obcą kulturą? To siła przyciągania tego innego, tęsknota za odkrywaniem. Właśnie działania w takim obcym kulturowo i językowo miejscu wydają się naj lepszym modelem edukacji. Jeśli wypłyną z tego wnioski dotyczące porządku urbanistycznego, współgrania archi tektury i sił zewnętrznych, a przy okazji przy okazji zosta nie zainicjowana szersza dyskusja, tym lepiej! Prof. dr. Oya Atalay Franck, kierownik Wydziału Architektury ZHAW

Impressum | Impressum Verlag | Wydawnictwo Hochparterre AG Adressen | Adres Ausstellungsstrasse 25, CH-8005 Zürich, Telefon 044 444 28 88, www.hochparterre.ch, verlag@hochparterre.ch, redaktion@hochparterre.ch Verleger und Chefredaktor | Wydawca i redaktor naczelny Köbi Gantenbein Verlagsleiterin | Kierownik wydania Susanne von Arx Konzept und Redaktion | Koncept i redakcja Werner Huber Redaktion Polnisch | Redakcja wersji polskiej Tomasz Żylski Fotografie | Zdjęcia Pit Brunner, www.pitbrunner.ch Art Direction | Dyrektor artystyczny Antje Reineck Layout | Opracowanie graficzne Barbara Schrag Produktion | Produkcja René Hornung Übersetzung Deutsch / Polnisch | Tłumaczenie niemiecki / polski: Marcin Łazarowicz, Łukasz Pietrzak Übersetzung Polnisch / Deutsch | Tłumaczenie polski / niemiecki: Łukasz Pietrzak Korrektorat deutsch | Korekta wersji niemieckiej Dominik Süess, Elisabeth Sele Korrektorat Polnisch | Korekta wersji polskiej Łukasz Pietrzak, Tomasz Żylski Lithografie | Litografia Team media, Gurtnellen Druck | Druk Stämpfli AG, Bern Herausgeber | Wydawca Hochparterre in Zusammenarbeit mit der Architekturabteilung der Zürcher Hochschule für Angewandte Wissenschaften ( ZHAW ), Winterthur | Hochparterre we współpracy z Wydziałem Architektury Zuryskiej Wyższej Szkoły Nauk Stosowanych ( ZHAW ), Wintertur Bestellen | Zamówienia shop.hochparterre.ch, Fr. 15.– Cena w Polsce: PLN 10.–

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Inhalt | Spis treści

02_03_TH_Warschau_Inhalt.indd 3

25.08.15 11:52

Diskussion der Projekte am Stadtmodell in der Halle der ZHAW in Winterthur. | Dyskusja na temat projektów przy makiecie miasta w hali ZHAW w Winterthurze.

Städtebau lernen | Uczyć się urbanistyki Die Architekturausbildung der Zürcher Hochschule für Angewandte Wissenschaften will die Studierenden für die Stadtentwicklung sensibilisieren. | Studia architektoniczne w Zuryskiej Wyższej Szkole Nauk Stosowanych mają za zadanie uwrażliwić studentów na problematykę rozwoju miast. Text | Tekst: Detlef Schulz

Die Diskussion um die zukünftige Entwicklung der Stadt hat in den letzten Jahren nicht nur unter Fachleuten, sondern auch in weiten Kreisen der Gesellschaft hohe Aufmerksamkeit erlangt. Im Mittelpunkt des Interesses steht dabei weniger die Bedeutung der Stadt als kulturübergreifende zivilisatorische Errungenschaft der Menschheit als die Tatsache, dass die Städte einen immer grösseren Anteil der Weltbevölkerung aufnehmen. Lebten 1950 noch 70 Prozent aller Menschen ausserhalb städtischer Siedlungen, sind es heute 50 Prozent. Bis 2050 – so wird erwartet – sinkt der Anteil der Landbevölkerung auf noch 30 Prozent. Wenn man diese Entwicklung mit der

04_05_TH_Warschau_Didaktisches Konzept.indd 4

Problematyka przyszłości miast skupia uwagę nie tylko profesjonalistów, ale także dużej części społeczeństwa. Centrum zainteresowania owej debaty to nie tyle metropolia jako osiągnięcie cywilizacyjno-kulturowe, lecz raczej fakt, że coraz więcej ludzi mieszka w mieście. Podczas gdy w 1950 roku 70 procent populacji mieszkało poza osiedlami miejskimi, dziś jest to już tylko 50 procent. Według prognoz, w 2050 roku odsetek ten spadnie do zaledwie 30 procent. Jeśli na to zjawisko nałoży się ogólny przyrost ludności na świecie, widać że liczba żyjących w miastach zwiększyła się z 800 milionów (1950) do 3,5 miliarda, a według szacunków w 2050 roku wyniesie aż 6,5 miliarda.

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Städtebau lernen | Uczyć się urbanistyki

25.08.15 11:53

generellen Zunahme der Weltbevölkerung überlagert, erWyjść naprzeciw zjawisku rozlewania się miast kennt man, dass zwischen 1950 und heute die StadtbevölPrzy założeniu, że gęstość zabudowy pozostanie stakerung von 800 Millionen Menschen auf 3,5 Milliarden ła, oznacza to podwojenie powierzchni miast w ciągu najangestiegen ist. 2050 werden weltweit über 6 Milliarden bliższych 35 lat. Nacisk na rozbudowę przedmieść będzie Menschen in Städten leben. nadal rósł. W Europie Środkowej problem nie osiągnął jeszcze punktu krytycznego, jednakże i tu potrzebna jest Dem Druck auf die Siedlungsflächen begegnen dyskusja na ten temat. Rozrastanie się miast przynosi boBei gleichbleibender Dichte würde dies eine Verdop- wiem coraz więcej szkód, a niekoniecznie ma związek z pelung der Stadtgebiete innerhalb von 35 Jahren bedeu- brakiem powierzchni pod zabudowę. Szczęśliwie wzrasta ten. Der Druck auf die Siedlungsflächen der Ballungs- też wrażliwość społeczeństwa na kwestie związane z tzw. räume wird also weiter steigen. Auch wenn dies nicht im urban sprawl. Kurczenie się powierzchni rolnej oraz niszgleichen Mass für Mitteleuropa gilt, muss auch hier eine czenie walorów krajobrazu przyczynia się w konsekwencji Diskussion über die Zukunft der Stadt geführt werden, da do utraty tożsamości lokalnej oraz jakości życia. die Ausdehnung der Siedlungsfläche immer schwieriger Interesujący jest przy tym fakt, że krytykowane bywa wird. Dies nicht primär wegen fehlender Flächen, sondern nie tylko rozlewanie się miast, ale również zagęszczanie wegen der hohen Sensibilität der Bevölkerung für die Fra- zabudowy. Aby wyjść naprzeciw temu dylematowi, wolne gen der Zersiedlung. Die Zunahme der Siedlungsflächen powierzchnie muszą być lepiej użytkowane, nie tylko w führt zu einem Verlust an Kulturland und Landschaft, was aspekcie ilościowym, ale również jakościowym. Potrzezunehmend auch als Verlust von Identität und Lebensquali- ba jednocześnie zagęszczania zabudowy oraz działań na rzecz uatrakcyjnienia istniejących już osiedli. tät wahrgenommen und deshalb bekämpft wird. Architekci mogą do tego procesu wnieść istotny wkład. Interessant ist, dass nicht nur die Ausdehnung, sondern auch das Verdichten der Siedlungsfläche beklagt wird. I nie tylko, jak to się często przedstawia, jako modera Um diesem Dilemma zu entkommen, müssen wir die Flä- torzy dyskusji, ale także jako specjaliści od przestrzeni pub chen besser nutzen – nicht nur in quantitativer, sondern licznej. Przy czym zwykle stoją oni niejako w rozkroku poauch in qualitativer Hinsicht. Es braucht eine Verdichtung między wypełnianiem powierzonych zadań a tworzeniem und eine Attraktivitätssteigerung bestehender Siedlungs- atrakcyjnych przestrzeni, zarówno o prywatnym, półprygebiete, um dem steigenden Druck zu begegnen, die Sied- watnym oraz publicznym charakterze. lungsflächen weiter auszudehnen. Architektinnen und Architekten können in diesem Uwrażliwić studentów Prozess einen zentralen Beitrag leisten. Und dies nicht, Stawiamy sobie za główny cel, aby naszych studentów wie oft propagiert, als Generalisten oder Moderatorinnen, już w trakcie studiów licencjackich nauczyć precyzyjnesondern in der Rolle als Spezialisten für Raum. Sie stehen go kształtowania przestrzeni publicznych, jako najważdabei im Spannungsfeld zwischen Erfüllung eines Pro- niejszego i najbardziej szlachetnego zadania architektów. gramms und der Erzeugung von räumlich-gestalterischer Najlepszą okazją do tego jest praca dyplomowa. Student Attraktivität im privaten wie im öffentlichen Bereich. samodzielnie projektuje budynek, który w kontekście z obiektami zaprojektowanymi przez jego kolegów ma twoBachelor-Studierende sensibilisieren rzyć zwartą, zintegrowaną tkankę miejską. Es ist uns Dozierenden ein zentrales Anliegen, die Nie da się lepiej ukazać wzajemnego oddziaływania Studentinnen und Studenten schon auf der Bachelorstufe brył i powstałych w efekcie przestrzeni publicznych, niż für die präzise Gestaltung des öffentlichen Raums – die opracowanie własnej koncepcji budynku w ścisłym związwichtigste und edelste Aufgabe des Architekten – zu sen- ku z otaczającymi go ulicami, placami lub też dziedzińcami. sibilisieren und auszubilden. Die Bachelor-Abschlussar- Dyskusja na forum całej grupy jest żywa i konkretna. Realibeit ist dafür die beste Gelegenheit. Im Zusammenwirken zowana w ten sposób miejska przestrzeń, która rozwija się der Einzelarbeiten aller Studierenden entsteht ein zusam- z tygodnia na tydzień, ma wpływ na wiele aspektów projekmenhängendes, fiktives Stück Stadt, das als gemeinsames tu indywidualnego: od podziału elewacji i materiałów wyProjekt des Jahreskurses bezeichnet werden kann. kończeniowych, poprzez założenia konstrukcyjne i system Die gegenseitige Wirkung von gebautem Volumen und nośny, aż po rozkład pomieszczeń. Wszystko to powstaje daraus resultierendem städtischen Raum kann nicht ein- na podstawie założeń urbanistycznych opracowanych w drücklicher erlebbar gemacht werden als über das simul grupie, które tworzą przestrzenno-strukturalną całość. tane Entwickeln individueller Einzelentwürfe, die in Ab- Studenci uczą się przy tym łączyć zdobyte wcześniej umiehängigkeit zueinander Strassenzüge, Platz- und Hoffolgen jętności opracowywania koncepcji funkcjonalnej budynku, entstehen lassen. Die Diskussion über den Raum zwischen założeń konstrukcyjnych i estetycznych z tworzeniem przeden einzelnen Gebäuden wird dadurch lebendig und greif- strzeni miejskiej. W efekcie zaczynają rozumieć wszystkie bar. Der städtische Aussenraum, der sich so von Woche zależności tego złożonego procesu. zu Woche weiterentwickelt, wirkt sich auf viele Ebenen des Einzelprojekts aus: Von der Gliederung und Materialisierung der Aussenfassade über die konstruktiven Grundannahmen und die Tragwerkskonzeption bis hin zur innenräumlichen Entwicklung werden alle Entwurfsebenen mit den Bedingungen des kollektiven städtischen Raumes verknüpft und in einen räumlich-strukturellen Zusammenhang gebracht. Die Studentinnen und Studenten lernen dabei, die im vorangehenden Semester erworbenen Kenntnisse über die Erfüllung eines Programms und der konstruktiv-gestalterischen Bewältigung eines Fassadenaufbaus mit der Entwicklung eines öffentlichen Raumes zu verknüpfen. Sie verstehen in diesem Prozess auch deren gegenseitigen Abhängigkeiten.

●

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Städtebau lernen | Uczyć się urbanistyki

04_05_TH_Warschau_Didaktisches Konzept.indd 5

25.08.15 11:53

Mit wenigen Strichen brachte Maciej Nowicki die wichtigsten Elemente Warschaus zu Papier. | Maciej Nowicki przedstawił za pomocą kilku kresek charakterystyczne elementy Warszawy.

Die Stadt und ihr Herz | Miasto i jego serce Der Wiederaufbau Warschaus nach dem Zweiten Weltkrieg spiegelt die wechselnden politischen Verhältnisse. Die Mitte blieb bis heute leer. | Przestrzeń odbudowanej po wojnie Warszawy odzwierciedla zmieniające się stosunki polityczne. Centrum pozostaje jednak niezagospodarowane. Text, Fotos und Pläne | Tekst, zdięcia i plany: Werner Huber

Warschau 1939 : eine mit Blockrändern dicht bebaute Grossstadt. | Warszawa 1939: gęsto zabudowane kwartały wielkiego miasta.

06_11_TH_Warschau_Stadtentwicklung.indd 6

Warschau 1945 : Von der Stadt sind nur Fragmente übrig geblieben. | Warszawa 1945: ocalałe fragmenty miasta.

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Die Stadt und ihr Herz | Miasto i jego serce

25.08.15 11:55

Als am 17. Januar 1945 polnische Einheiten der Roten Ar mee von Norden her die Warschauer Innenstadt erreich ten, betraten sie ein menschenleeres, kaltes Trümmerfeld. Nach sechs Jahren Krieg und Besatzung, dem Ghettoauf stand von 1943 und dem Warschauer Aufstand von 1944 war die Stadt « zu einem ausschliesslich geografischen Punkt » geworden, wie Hitler an einem seiner letzten öf fentlichen Auftritte in Berlin zynisch feststellte. Doch der Diktator irrte. Schon während der Besatzung hatten Architekten im Untergrund Pläne für ein neues Warschau geschmiedet, und im Februar 1945 wurde das Büro für den Wiederaufbau der Hauptstadt ( Biuro Odbudowy Stolicy, BOS ) gegründet. Schon im März lag ein erster Generalplan vor, und der später in die USA emigrierte Architekt Maciej Nowicki brachte in einer Skizze die wichtigsten Elemente des künftigen Warschau zu Papier: die Weichsel, parallel dazu das Hochufer ( Skarpa ) mit der Altstadt sowie das schachbrettartige Strassennetz der Innenstadt.

Gdy 17 stycznia 1945 roku Armia Czerwona wkroczyła do lewobrzeżnej Warszawy, zastała wyludnione gruzowisko. Po sześciu latach wojny i okupacji oraz dwóch powstaniach, w 1943 i 1944 roku, miasto stało się jedynie „ punktem na mapie ”, jak cynicznie nazwał je Hitler w swym ostatnim wystąpieniu publicznym. Dyktator jednak się mylił. Już w czasie okupacji architekci związani z podziemiem rysowali plany nowej Warszawy, a w lutym 1945 roku zostało utworzone Biuro Odbudowy Stolicy (BOS). W marcu przedstawiono pierwszy Plan Generalny, a architekt Maciej Nowicki przeniósł na papier szkic najważniejszych elementów przyszłej struktury miasta: Wisłę razem z jej wysokim brzegiem (skarpą), układ przestrzenny Starego Miasta oraz siatkę ulic centrum na planie szachownicy. Rosyjskie miasto prowincjonalne stolicą Polski Ta siatka ulic stworzona została głównie w drugiej połowie XIX wieku. Warszawa znajdowała się wówczas pod panowaniem rosyjskim, ponieważ jak wiadomo państwo polskie nie istniało: znikło z mapy Europy po rozbiorach. Gdy w 1846 roku otworzono linię kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (jako drugą na terenie Imperium Rosyjskiego), dało to miastu duży impuls do rozwoju, a stacja końcowa uczyniła zbieg ulicy Marszałkowskiej z Alejami Jerozolimskimi najważniejszym po dziś dzień skrzyżowaniem w jego przestrzeni. Gdy w roku 1918 Polska odzyskała niepodległość, rosyjskie miasto prowincjonalne musiało zostać przebudowane na stolicę nowo powstałego państwa. Jednym z najistotniejszych zamierzeń infrastrukturalnych była budowa podziemnej linii średnicowej wzdłuż Alej Jerozolimskich, która połączyła dawny Dworzec Wiedeński z prawobrzeżną siecią kolejową Pragi. Ukoronowaniem przedsięwzięcia miała być realizacja Dworca Głównego. Niestety, w 1939 roku, krótko przed oddaniem do użytku, budynek ten strawił pożar.

Russische Provinz- wird polnische Hauptstadt Dieses Strassennetz war hauptsächlich in der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts entstanden. Warschau stand damals unter russischer Herrschaft, denn einen polni schen Staat gab es nicht: Er war nach den Teilungen von 1772, 1793 und 1795 von der Landkarte verschwunden. Als 1846 die Eisenbahnlinie Wien–Warschau als zweite Eisen bahnlinie des Zarenreichs eröffnet wurde, gab sie einen grossen Impuls für das Wachstum der Stadt, und der End bahnhof machte die Kreuzung der Ulica Marszałkowska mit den Aleje Jerozolimskie zur wichtigten der Stadt – bis heute. Als Polen 1918 die Unabhängigkeit wiedererlangte, musste die russische Provinzstadt zur Hauptstadt des neu entstandenen Staates umgebaut werden. Eines der wich tigsten Infrastrukturvorhaben war der Bau der Linia Śred nicowa, der unterirdischen Durchmesserlinie entlang den Aleje Jerozolimskie, die den einstigen Wiener Bahnhof mit dem rechtsufrigen Eisenbahnnetz im Stadtteil Praga ver Burzenie w trzech aktach band. Der Neubau des Hauptbahnhofs sollte den Schluss Rankiem 1 września 1939 roku na Westerplatte rozpunkt unter diese Operation setzen. Doch kurz vor Fertig poczęła się polska kampania wojenna. Tego samego dnia stellung brannte das Gebäude 1939 aus. spadły pierwsze bomby na Wolę — ówczesne przedmieście Warszawy. Stolica broniła się do końca miesiąca, tracąc w Zerstörung in drei Akten tym czasie około 12 % dotychczasowej zabudowy. Jesienią 1940 roku na dużej części centrum miasta naAuf der Westerplatte bei Danzig begann am frühen Morgen des 1. September 1939 der Polenfeldzug, der in ziści utworzyli getto. Gdy w kwietniu 1943 roku chcieli je zlik den Flächenbrand des Zweiten Weltkriegs mündete. Am widować, wybuchło powstanie. Daremna walka trwała do gleichen Tag fielen die ersten Bomben auf den Warschau połowy maja. Po jej zakończeniu komendant Jürgen Stroop er Vorort Wola, und Ende Monat musste die Stadt kapitu meldował do Berlina: dzielnica żydowska w Warszawie nie lieren. 6000 Soldaten und 25 000 Zivilisten wurden getö istnieje. Zabudowa getta została wysadzona w powietrze. tet, 12 Prozent der Gebäude zerstört. Dokonał się drugi akt burzenia Warszawy. Im Herbst 1940 trennten die Nazis einen grossen Teil 1 sierpnia 1944 roku będąca pod rozkazami rządu der Innenstadt als jüdisches Ghetto ab. Als sie dieses emigracyjnego Armia Krajowa wznieciła w Warszawie pow im April 1943 räumen wollten, kam es zum Aufstand. Der stanie przeciw niemieckiej okupacji. Stojąca na drugim erfolglose Kampf dauerte bis Mitte Mai, dann meldete brzegu Wisły Armia Czerwona nie interweniowała. To jej Kommandant Jürgen Stroop nach Berlin: « Es gibt keinen miało przypaść zwycięstwo. Powstanie zakończyło się klęs jüdischen Wohnbezirk in Warschau mehr. » Die Ruinen des ką 2 października tego samego roku. Niemieckie odziały, Ghettos wurden gesprengt, der zweite Akt der Zerstörung których zadaniem było burzenie i wypalanie ocalałej jeszWarschaus war vollendet. cze zabudowy, w sposób zaplanowany zrównały miasto z Als die sowjetischen Einheiten am rechten Weichsel ziemią. Zakończył się ostatni akt zniszczenia. ufer standen, erhob sich am 1. August 1944 die unter dem Kommando der Londoner Exilregierung stehende polni Zmieniające się koncepcje odbudowy sche Heimatarmee gegen die deutsche Besatzung. Anstatt Choć większa część zabudowy śródmieścia nie istniaden Aufständischen zu Hilfe zu kommen, stand die Sowjet- ła, planiści nie mogli po prostu zacząć od zera. Podziemna armee Gewehr bei Fuss: Der Sieg sollte den sowjetischen infrastruktura zmuszała ich do uwzględnienia przedwojenTruppen gehören. Am 2. Oktober waren die Aufständischen nego sposobu budowania. W oparciu o zasady, które oni i am Ende. Nach der Vertreibung der verbliebenen Bevöl ich koledzy z Zachodu rozwinęli w latach 30., na tej bazie kerung legten sogenannte ‹ Vernichtungs- und Brennkom chcieli zbudować nowoczesne miasto. Jednak polityka kulmandos › die Stadt planmässig in Schutt und Asche und turalna nowych, komunistycznych władz była już przesta→ wiona na kurs radziecki. → vollendeten so den dritten Akt der Zerstörung.

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Die Stadt und ihr Herz | Miasto i jego serce

06_11_TH_Warschau_Stadtentwicklung.indd 7

25.08.15 11:55

→

Wechselnde Konzepte für den Wiederaufbau Obwohl die Bebauung der Innenstadt zu fast hundert Prozent vernichtet war, konnten die Planer nicht von einer Tabula rasa ausgehen. Denn die unterirdische Infrastruk tur machte die Berücksichtigung der Vorkriegsstruktur zwingend. Auf dieser Basis wollten die Planer eine mo derne Stadt bauen, nach den Prinzipien, die sie und ihre Kollegen im Westen in den 1930er-Jahren entwickelt hat ten. Doch parallel zur Etablierung der kommunistischen Macht unter Vorherrschaft der UdSSR wurde auch die Kul turpolitik auf sowjetischen Kurs getrimmt. 1949 verkünde te Edmund Goldzamt, der ‹ Papst des sozialistischen Städ tebaus ›, den Sozialistischen Realismus als einzig richtige Methode der Stadtbaukunst. Der Begriff des Sozialistischen Realismus stammte aus der Sowjetunion. Er war seit 1932 offizielle Doktrin für Literatur, Film, bildende Kunst und Musik und wurde bald auf die anderen Kunstgattungen ausgeweitet. Ein zentra ler Punkt war die These, dass die Architektur Kunst sei – dies im Gegensatz zur Avantgarde der 1920er-Jahre, die die Architektur als Wissenschaft verstand. Laut Architekt Arkadij Mordwinow, einem Vordenker des Sozialistischen Realismus in der Architektur, habe das Volk ein Bedürf nis nach Schönheit, wolle die eigene Wohnung verzieren. Dies stimuliere die Liebe zur Heimat und zum Vaterland. So könne die Architektur beim Schaffen des neuen Men schen behilflich sein. In Moskau entstanden seit Mitte der 1930er-Jahre Bauten und Ensembles im Sozialistischen Realismus. Nach dem Zweiten Weltkrieg breitete sich der Stil im so wjetischen Machtbereich aus, in Ost-Berlin etwa mit der Stalinallee. Das Prestigeprojekt des ‹ S ozrealismus › in Warschau war das Marszałkowska-Wohnviertel ( Marszał kowska dzielnica mieszkaniowa, MDM ), ein Stadtquartier mit präzis definierten Strassen- und Platzräumen, mit sorgfältig gegliederten Fassaden und mit komfortablen Wohnungen. Der zentrale Bauabschnitt mit dem Plac Kon stytucji wurde im Juli 1952 eingeweiht.

→ W 1949 roku Edmund Goldzamt, papież socjalistycznego budownictwa miejskiego, proklamował realizm socjalistyczny jako jedynie słuszny kierunek w architekturze. Od 1932 roku nurt ten obowiązywał już w radzieckiej literaturze, filmie, sztukach plastycznych i muzyce, szybko roz szerzając się na wszystkie dziedziny twórczości. Według architekta Arkadego Mordwinowa socrealizm w architekturze narodził się z potrzeby piękna w społeczeństwie i chęci ozdabiania przestrzeni. W opozycji do założeń awangardy lat 20., która uważała architekturę za naukę, socrealizm traktował ją jako sztukę. To stymulowało miłość do rodzinnych stron i ojczyzny, a architektura mogła być pomocna w tworzeniu Nowego Człowieka. W Moskwie socrealistyczne gmachy i zespoły zabudowy powstawały od połowy lat 30. Po II wojnie światowej styl ten rozprzestrzenił się także w krajach radzieckiej strefy wpływów. W Berlinie Wschodnim sztandarowym projektem realizmu socjalistycznego stała się Aleja Stalina, w Warszawie – Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM): kwartał z precyzyjnie zdefiniowaną przestrzenią ulic i placów, starannie skomponowanymi fasadami i dość komfortowymi mieszkaniami. Centralną część zespołu z placem Konstytucji ukończono w lipcu 1952 roku.

Architektura jako symbol potęgi Szczyt socrealizmu w Warszawie przypadł na 1955 rok, gdy z dużą pompą oddano do użytku Pałac Kultury i Nauki im. Stalina. Wysoki na 230 metrów sięgał ku niebu pozłacaną iglicą. O ile celowym było wykorzystywanie Pałacu na funkcje kulturalne, o tyle niezrozumiała wydaje się jego rola jako symbolu potęgi. Pałac Kultury i Nauki (PKiN, „ Stalin ” szybko wypadł z nazwy) to przecież „ dar narodu radzieckiego dla narodu polskiego ” – dzieło kolektywu architektów radzieckich. W mieście, w którym z XIX-wiecznej zabudowy pierzejowej prawie nic nie pozostało, zespoły takie jak MDM mogły stać się spoiwem między rekonstruowaną „ starą Warszawą ” a nową tkanką. Jednak Polacy widzieli w architekturze ery Stalina symbol ucisku i obcego panowania. Architektur als Machtsymbol Tym bardziej, że dominujący niczym soliter Pałac Kultury Seinen Höhepunkt erlebte der Sozialistische Realis stał na olbrzymim placu i był odizolowany od miasta. mus in Warschau drei Jahre später, als mit grossem Pomp der Stalin-Palast der Kultur und Wissenschaft eingeweiht Nowe ograniczenie dla placu Gdy Pałac Kultury oddawano do użytku, Stalin już od wurde. 230,7 Meter hoch ragt die vergoldete Spitze des Turmes in den Himmel. So zweckmässig die Nutzung des dwóch lat nie żył i wkrótce KC KPZR ogłosił koniec socrePalastes mit Kongresssaal, Theater, Museen, Hallenbad, alizmu. Pałac wyznaczył tym samym nie tylko punkt szczyJugendpalast, Büros und Aussichtsplattform war, so un towy, ale i krańcowy pewnej epoki. W latach 1965–1972 jako missverständlich war seine Rolle als Machtsymbol. Der kontrprojekt do MDM-u powstało osiedle Za Żelazną BraPałac Kultury i Nauki ( PKiN, Stalin verschwand schnell aus mą. Na powierzchni 33 hektarów, po obu stronach histoder Bezeichnung ) war als ‹ Geschenk des sowjetischen Vol rycznej osi saskiej, stanęło 19 wysokościowców. Mimo że kes an das polnische Volk › das Werk eines Architektenkol na parterze urządzono liczne punkty usługowe, osiedle to lektivs aus der Sowjetunion. nigdy nie stało się integralną częścią śródmieścia. Insbesondere in Warschau, wo von der Blockrandbe Poszukiwano teraz nowych pomysłów na ograniczenie bauung des späten 19. Jahrhunderts kaum mehr etwas üb olbrzymiego przedpola Pałacu Kultury – placu Defilad. Narig geblieben war, könnten Ensembles wie das MDM im przeciwko, w latach 1961–1969, powstała nowa zabudowa Stadtgefüge eine Vermittlerrolle zwischen dem rekonstru ulicy Marszałkowska: tzw. Ściana Wschodnia. To trzy przeierten ‹ alten Warschau › und der neuen Stadt übernehmen. szklone sześciany, w których do dziś mieszczą się domy Doch die Polen sahen in der Architektur der Stalinära ein towarowe, i trzy mieszkalne wysokościowce, a między nimi Symbol der Unterdrückung und Fremdbestimmung. Dies pasaż. Cylindryczny pawilon banku PKO akcentuje skrzyumso mehr, als der alles dominierende Kulturpalast als żowanie ulicy Marszałkowskiej z Alejami Jerozolimskimi. Solitär auf einem riesigen leeren Platz stand und von der Na tyłach Pałacu od późnych lat 60. planowany był übrigen Stadt isoliert war. rząd gmachów, które miały otoczyć sylwetkę wysokościowca. Zrealizowano jedynie dwie wieże. Do kompleksu należy Neue Begrenzung für den Platz także Dworzec Centralny z przestronną, przeszkloną halą Als der Kulturpalast 1955 eröffnet wurde, war Stalin pod rozpościerającym się poza jej obręb dachem. Relacja między Pałacem a miastem stanowiła przedseit über zwei Jahren tot. Bald ächtete das Zentralkomi tee der KPdSU in Moskau den Klassizismus in der sowje miot licznych opracowań już w latach 60. Z przyczyn politischen Architektur. Auch in Polen markierte der PKiN → tycznych było jednak nie do pomyślenia, by plac przebu- →

06_11_TH_Warschau_Stadtentwicklung.indd 8

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Die Stadt und ihr Herz | Miasto i jego serce

25.08.15 11:55

Ein steinerner Kumpel an einem Block des MDM. | Kamienna rzeźba górnika na jednym z budynków MDM-u.

Der Plac Konstytucji ist das Herz des Wohnquartiers MDM in der südlichen Innenstadt. Foto 1986 | Plac Konstytucji jest sercem Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w południowej części Śródmieścia. Zdjęcie 1986

Die Marszałkowska-Ostwand war das Prestigeprojekt der 1960er-Jahre. Foto 1993 | Ściana Wschodnia ulicy Marszałkowskiej była prestiżową inwestycją lat 60. Zdjęcie 1993

Ein grossartiger öffentlicher Raum : die Halle des Zentralbahnhofs in ihrem ursprüng lichen Zustand 1987. | Znakomita przestrzeń publiczna: hala główna dworca Warszawa Centrala w swoim pierwotnym kształcie – stan z 1987 roku.

Die Gleise liegen unter der Erde, doch als Solitär setzt der Hauptbahnhof ein starkes architektonisches Zeichen. Foto 1986 | Tory zlokalizowane są pod ziemią, dzięki czemu wolno stojący budynek dworca jest silnym architektonicznym symbolem. Zdjęcie 1986

Die 19 Hochhausscheiben der Siedlung ‹ Hinter dem Eisernen Tor › bilden keine städtischen Räume. Foto 1986 | Dziewiętnaście wysokościowców osiedla Za Żelazną Bramą . Zdjęcie 1986

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Die Stadt und ihr Herz | Miasto i jego serce

06_11_TH_Warschau_Stadtentwicklung.indd 9

25.08.15 11:55

Die Warschauer Mitte zur Zeit der Wende von 1989. | Centrum Warszawy z czasów zmiany ustrojowej w 1989 roku.

Das Wettbewerbsprojekt von 1992 schlug einen kreisrunden Boulevard um den Palast vor. | Projekt konkursowy z 1992 roku proponuje półokrągły bulwar wokół PKiN.

Warschaus Chefarchitekt Michał Borowski legte 2003 einen Bebauungsplan vor, der jedoch nicht verwirklicht wurde. | W 2003 roku główny architekt miasta za inicjował powstanie nowego planu, który jednak również nie został zrealizowany.

Bis heute ist die Fläche leer, bloss im Rücken des Palastes sind Bauten entstanden. | Do dzisiaj plac pozostaje niezabudowany. Jedynie na tyłach Pałacu powstały nowe obiekty.

→ nicht nur den Höhe-, sondern auch den Schlusspunkt einer Epoche. Quasi als Gegenentwurf zum MDM entstand 1965–1972 die Siedlung ‹ Hinter dem Eisernen Tor › ( Za Że lazną Bramą ). Auf einem Areal von 33 Hektaren beidseits der historischen sächsischen Achse entstanden 19 Schei benhochhäuser mit je 16 Geschossen. Obschon in den Erdgeschossen Läden und Restaurants eingerichtet wur den, blieb die Überbauung eine Siedlung auf der grünen Wiese, wurde nie Teil der Innenstadt. Für die Begrenzung des riesigen Vorplatzes des Kul turpalastes, des Plac Defilad, welche einst ebenfalls im ‹ S ozrealismus › geplant war, wurden nun neue Entwürfe gesucht. Als wichtigste Platzfront wurde 1961–1969 die Marszałkowska-Ostwand neu bebaut. An der Strasse ste hen drei gläserne Warenhaus-Kuben, dahinter ragen drei Wohnhochhäuser in die Höhe, dazwischen verläuft eine Fussgängerachse. Der zylindrische Pavillon der Sparkas se PKO markiert die Kreuzung der Ulica Marszałkowska mit den Aleje Jerozolimskie. Im Rücken des Kulturpalastes plante man ab den späten 1960er-Jahren eine Hochhaus reihe, die den Palast in eine Silhouette einbinden sollte. Davon wurden zwei Türme realisiert. Zum Ensemble ge hörte aber auch der Zentralbahnhof, dessen gläserne Hal le unter dem weit ausladenden Dach in der ausufernden Stadtlandschaft Präsenz markiert. Von den Gleisen ist nichts zu sehen, sie liegen unter der Erde. 25 Jahre Ratlosigkeit Die Distanz zwischen Kulturpalast und Stadt war zwar schon in den 1960er-Jahren ein Thema. Aus politischen Gründen war es aber undenkbar, den Platz zu überbauen. Das wurde erst nach dem Fall des kommunistischen Regi mes möglich. In einem internationalen Wettbewerb such ten der Architektenverband und die Planervereinigung ein Konzept für eine Verdichtung des Zentrums. Das Sieger projekt machte einen zwiespältigen Vorschlag: Einerseits führte es auf dem Areal rund um den Palast ein traditio nelles Strassenraster ein, das ihn mit dem Stadtgefüge verwob. Andererseits schlug es um den Palast einen kreis runden Boulevard vor, der die Bedeutung des Bauwerks im Stadtplan noch unterstrich. Die Architekten überarbeite ten ihren Entwurf mehrmals, realisiert wurde nichts. 2003 wagte der damalige Warschauer Chefarchitekt Michał Borowski einen Neuanfang und liess einen Richt plan für das Gebiet erarbeiten. Der Strassenraster orien tierte sich am Vorkriegsstand, die Bauhöhe beschränkte er auf das in Warschau traditionelle Mass von dreissig Me tern. Ein Museum für moderne Kunst sollte ein kultureller Magnet für das Gebiet werden. Dieses Museum wurde als Erstes in Angriff genom men ; Christian Kerez gewann 2007 den Wettbewerb. Sein Entwurf mit einer aufs Minimum reduzierten äusseren Ge stalt und einem spektakulären Innenleben wäre zu einem Anziehungspunkt geworden. Doch zahlreiche Probleme verzögerten die Planung. Zudem waren die Stadtbehörden mit dem von der Vorgängerregierung initiierten Projekt nie recht warm geworden. Mit Getöse lösten sie 2012 den Vertrag mit Kerez auf. Die jüngste Version des Bebauungsplans für das Areal um den Palast stammt von 2010. Er gibt vor, das Stadtge füge zu vervollständigen, doch anstelle einer kleinteiligen Gebäudestruktur sind blockgrosse Bauten vorgesehen, aus denen willkürlich platzierte Hochhäuser emporwach sen. Dieser Plan erfüllt nicht die Ansprüche, die an ein lebendiges Stück Stadt gestellt werden, sondern er wider spiegelt die Wünsche potenzieller Investoren.

●

06_11_TH_Warschau_Stadtentwicklung.indd 10

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Die Stadt und ihr Herz | Miasto i jego serce

25.08.15 11:55

→ dować. Stało się to możliwe dopiero po upadku reżimu komunistycznego. Stowarzyszenie Architektów Polskich wraz z Towarzystwem Urbanistów szukało pomysłu na zagęszczenie centrum, organizując w 1992 roku międzynarodowy konkurs. Zwycięski zespół przedstawił propozycję dwukierunkową. Z jednej strony ich projekt wprowadzał na obszarze wokół Pałacu tradycyjną siatkę ulic, która byłaby włączona w strukturę miasta, z drugiej – owalny bulwar z wysokościowcami, podkreślający znaczenie budowli w przestrzeni. Architekci wielokrotnie przerabiali swój projekt, ale nigdy nie został on zrealizowany. 25 lat bezsilności W 2003 roku Michał Borowski, ówczesny Naczelny Architekt Warszawy, zaryzykował „ nowe otwarcie ” i zlecił wykonanie planu zagospodarowania dla tego obszaru. Siatka ulic nawiązywała do tej przedwojennej, a wysokość budynków została ograniczona do tradycyjnych dla miasta 30 metrów. Muzeum Sztuki Nowoczesnej miało być kulturalnym magnesem obszaru. Projekt muzeum powstał jako pierwszy. Konkurs z 2007 roku wygrał Christian Kerez. Jego koncepcja, z mi nimalistyczną formą zewnętrzną i wielofunkcyjnym, żyjącym wnętrzem, miała mieć siłę przyciągania. Liczne problemy opóźniały jednak realizację. Do tego nowe władze miasta nie przyjęły dobrze projektu zainicjowanego przez poprzedników. W 2012 roku rozwiązano umowę z Kerezem. Najnowsza wersja planu zabudowy terenów wokół Pałacu Kultury pochodzi z 2010 roku. Zakłada on uzupełnienie struktury miasta o budynki wysokie, ponad którymi wznosić się będą dość swobodnie rozmieszczone wieżowce. Plan ten nie odpowiada wymaganiom, które stawia się żyjącemu miastu, odzwierciedla za to oczekiwania potencjalnych inwestorów.

Der gültige Bebauungsplan liesse eine solche ‹ Vision › zu. Sie wurde bis heute glücklicherweise nicht verwirklicht. | Aktualny plan zagospodarowania terenu dopuszcza zaprezentowaną powżej zabu dowę. Na szczęście pozostaje ona do dzisiaj niezrealizowana.

●

Das Projekt von Kerez wäre ein architektonischer Anziehungspunkt geworden. | Projekt Christiana Kereza mógł stać się architektonicznym magnesem nowego centrum Warszawy.

Das Museumsprojekt des Zürcher Architekten Christian Kerez wäre an den neu umschlossenen Platz vor dem Kulturpalast zu stehen gekommen. | Muzeum zaprojektowane przez zuryskiego architekta Christiana Kereza miało zamykać od północy nowo wytyczony plac przed Pałacem Kultury i Nauki.

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Die Stadt und ihr Herz | Miasto i jego serce

06_11_TH_Warschau_Stadtentwicklung.indd 11

25.08.15 11:55

Warschaus neue Mitte soll ein abwechslungsreicher pulsierender Stadtteil im Zentrum der Hauptstadt werden. | Centrum Warszawy powinno stać się zróżnicowaną tętniącą życiem częścią miasta. Foto | Zdjęcie: Pit Brunner

12_19_TH_Warschau Städtebau.indd 12

25.08.15 12:01

12_19_TH_Warschau Städtebau.indd 13

25.08.15 12:01

« Wir suchen das Urbane, reden über Urbanität und bauen – immer noch – Siedlungen und die Peripherie, um diese dann durch allerlei Zutaten und nachträgliche Anpassungen doch noch urban erscheinen zu lassen. Weshalb bauen wir keine Städte ? » Werner Oechslin „ Szukamy wielkomiejskości, rozmawiamy o niej, a w dalszym ciągu realizujemy osiedla i peryferie, doprawiamy je różnymi składnikami i dopasowujemy, aby w osta tecznym efekcie wyglądały bardziej miejsko. Ale dlaczego nie budujemy miast? ” Werner Oechslin

Von Warschau lernen | Uczyć się od Warszawy Studierende der ZHAW erarbeiten ein städtebauliches Projekt für Warschau, sie lernen von dessen Wiederaufbau der Nachkriegszeit. | Studenci ZHAW w Winterthurze opracowują projekt urbanistyczny dla Warszawy, ucząc się na przykładzie jej powojennej odbudowy. Text | Tekst: Thomas Schregenberger Fotos | Zdjęcia: Werner Huber

12_19_TH_Warschau Städtebau.indd 14

Das Projekt ‹ Warschau Mitte › gehört zu einer Serie städtebaulicher Arbeiten, die in den letzten Jahren am Studiengang Architektur der Zürcher Hochschule für Angewandte Wissenschaften ( ZHAW ) in Winterthur entstanden sind. In diesem Rahmen wurden Projekte für London, Barcelona, Chioggia und Palermo, aber auch für die ‹ Glattalstadt › im Nordosten Zürichs, für Winterthur und für Berlin bearbeitet. Die von den Studierenden gemeinsam erarbeiteten baulichen Vorschläge bestehen jeweils aus einer Vielzahl von Teilprojekten. Alle diese Arbeiten beschäftigen sich mit dem urbanen Raum. Die Motivation für diese städtebaulichen Projekte ist die Kritik an der Zersiedlung weiter Teile der Schweiz und Europas und die damit verbundene Forderung nach einer höheren Bebauungsdichte. Den Städtebau verstehen →

Projekt „ Warszawa Śródmieście ” należy do serii prac urbanistycznych, które w ostatnich latach powstały na Wydziale Architektury Zuryskiej Wyższej Szkoły Nauk Sto sowanych (ZHAW). W ramach tych zajęć dotychczas przy gotowywaliśmy koncepcje dla Londynu, Barcelony, Chioggi i Palermo, a także dla Glattstadt w północnym Zurychu, dla Winterthuru i Berlina. Wszystkie te opracowania składa ją się z wielu podprojektów, a skupiają głównie na krytyce suburbanizacji. Jednym z możliwych przeciwdziałań tego procesu, jest dążenie do zwiększania gęstości zabudowy. Planowanie miasta rozumiemy jako istotną część sztuki budowlanej i widzimy w tym ważne zadanie dla architektów. Zależy nam, aby sformułować zorientowane na przyszłość pojęcie urbanistyki oraz ciągle rozwijać nowe wyobrażenie o dobrze funkcjonującej przestrzeni miejskiej. →

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Von Warschau lernen | Uczyć się od Warszawy

25.08.15 12:01

Der Plac Konstytucji, das Herz des MDM-Quartiers, ist ein eindrücklicher Platzraum der 1950er-Jahre. | Plac Konstytucji w sercu MDM-u jest imponującą przestrzenią publiczną z lat 50.

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Von Warschau lernen | Uczyć się od Warszawy

12_19_TH_Warschau Städtebau.indd 15

25.08.15 12:01

Situationsplan des MarszałkowskaWohnviertels MDM. | Plan sytuacyjny Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej.

Die Fassadengestaltung des MDM reagiert auf die Situation: Das hohe Haus links schliesst den Plac Konstytucji an der Nordseite ab, das anschliessende niedrigere Gebäude liegt an der Ulica Piękna. | Elewacje MDM-u zaprojektowane są odpowiednio do kontekstu. Wysoki budynek po lewej stronie zamyka plac Konstytucji od strony północnej, natomiast niższy tworzy pierzeję ulicy Pięknej.

Die städtebauliche Struktur wie sie in den 1950er-Jahren geplant war. Die wichtigste Achse ist die Marszałkowska. 1 Nowa Marszałkowska, 2 Plac Defilad, 3 MDM / Plac Konstytucji | Zaplanowana w latach 50. struktura miejska Warszawy. Marszałkowska jako najważniejsza z osi.

→ wir Dozierende als Teil der Baukunst und sehen es als wichtige Aufgabe der Architekten, zukunftsgerichtete Bilder für eine zeitgemässe Urbanität zu formulieren und neue stadträumliche Vorstellungen zu entwickeln. Warum Warschau ? Der Zweite Weltkrieg und Stalins Geschenk, der Kulturpalast, haben mitten im Zentrum Warschaus bis heute eine riesige Lücke im Gefüge der Stadt hinterlassen. Diese zu schliessen, haben wir uns zur Aufgabe gemacht. Unser Projekt soll einen Beitrag zur Diskussion um den Kulturpalast und die seit den 1950er-Jahren ungelöste städtebauliche Situation in Warschaus Mitte leisten. Das geschieht vor dem Hintergrund des facettenreichen Wiederaufbaus der Innenstadt in den Jahrzehnten nach dem Krieg, der die jeweils aktuelle Doktrin des Städtebaus widerspiegelt. In der ersten Phase des Wiederaufbaus, unmittelbar nach dem Krieg, folgte man in Warschau zwar den Prinzipien der Moderne. Doch wie im Westen fand auch in Osteuropa eine Debatte über den zeitgemässen Städtebau statt, und es wurde Kritik an der funktionalistischen Stadt des CIAM ( C ongrès Internationaux d’Architecture Moderne ) und der Charta von Athen laut. Kritisiert wurde die gestalterische Reduktion auf die Funktion, wie sie etwa in den Begriffen ‹ form follows function › und ‹ funktionale Stadt › zum Ausdruck kommt. CIAM und die Charta von Athen, so wurde argumentiert, proklamierten die ( räumliche ) Auflösung der Stadt. Mit der Erhebung des Sozialistischen Realismus zur Staatsdoktrin – in Polen 1949 – war die Auseinandersetzung zwischen den ‹ Modernisten ›

12_19_TH_Warschau Städtebau.indd 16

Dlaczego Warszawa? Druga wojna światowa i prezent Stalina – Pałac Kultury i Nauki – pozostawiły w centrum Warszawy olbrzymią lukę, która do dziś nie została zapełniona. Chcieliśmy to zmienić. Projekt ma stanowić wkład do dyskusji dotyczącej Pałacu Kultury i urbanistycznego problemu w centrum Warszawy, który od lat 50. zeszłego stulecia pozostaje nierozwiązany. Problem ten pojawił się w tle odbudowy miasta, która to ilustrowała aktualną doktrynę urbanistyczną. W pierwszej fazie odbudowy, bezpośrednio po wojnie, wprawdzie trzymano się jeszcze zasad modernizmu, jed nak podobnie jak na Zachodzie, tak i w Europie Wschodniej rozpoczęła się już szeroka dyskusja o nowej urbanistyce. Krytyka miasta funkcjonalnego, promowanego przez CIAM i Kartę Ateńską, stawała się coraz głośniejsza. Wraz z wpro wadzeniem w Polsce w 1949 roku realizmu socjalistycznego jako doktryny państwowej, polemika modernistów i tradyc jonalistów zakończyła się. Zgodnie z główną tezą socreali zmu, architekturę zaczęto zaliczać do dziedzin sztuki, a nie jak to było w modernizmie — do nauk ścisłych. →

Cechy realizmu socjalistycznego „ Obraz miasta, jego indywidualny, artystyczny wyraz powinien być nakreślony przez place, ulice i dominujące budynki ” nawoływali przedstawiciele realizmu socjali stycznego. Zgodnie z tymi zasadami na przeciwległych krańcach ulicy Marszałkowskiej powstały dwie dzielnice: na południu osiedle MDM, na północy Nowa Marszałkow ska (rejon dzisiejszej ul. gen. Władysława Andersa). MDM, budowana prawie równocześnie z monumentalną Aleją Ka

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Von Warschau lernen | Uczyć się od Warszawy

25.08.15 12:01

Drei monumentale Kandelaber gliedern den Plac Konstytucji. | Trzy monumentalne kandelabry dzielą przestrzeń placu Konstytucji.

Die Ausgestaltung der ‹ Nowa Marzsałkowska › (heute Ulica gen. Władysława Andersa) folgt den gleichen Prinzipien wie das MDM, doch sind die Bauten einfacher gehalten. | Koncepcja zabudowy osiedla Nowa Marszałkowska (rejon dzisiejszej ulicy gen. Władysława Andersa) kieruje się tymi samymi zasadami co MDM-u, fasady budynków mają jednak bardziej uproszczony detal.

und den ‹ Traditionalisten › in den Ländern des Ostblocks abgeschlossen. Gemäss einer der zentralen Thesen des Sozialistischen Realismus wurde die Architektur nun offiziell als Kunst betrachtet, nicht als Wissenschaft wie von den Verfechtern der Moderne. Die Qualitäten des Sozialistischen Realismus « Das Antlitz der Stadt, ihre individuelle künstlerische Gestalt wird von Plätzen, Strassen und beherrschenden Gebäuden bestimmt », postulierten die Vertreter des Sozialistischen Realismus. Gemäss diesen Prinzipien entstanden an den beiden Enden der Ulica Marszałkowska zwei Stadtquartiere: im Süden das Wohnviertel MDM, im Norden ein Quartier beidseits der ‹ Nowa Marszałkowska › ( heute Ulica Generała Władysława Andersa ). Fast gleichzeitig mit der weit monumentaleren Karl-Marx-Allee in Ost-Berlin gebaut, ist das MDM-Viertel ein höchst urbaner Stadtteil, der heute städtebaulich attraktiver ist denn je. Seine geometrische Komposition beruht im Wesentlichen auf der zerstörten Stadt: Die Stanisław-Achse, eine sternförmige Anlage aus dem 18. Jahrhundert, wurde weitgehend übernommen, die Marszałkowska aber massiv verbreitert und ein neuer städtischer Platz, der Plac Konstytucji eingeführt. Die Fassaden sind klar gegliedert und betonen mit ihrer Gestaltung die räumliche Situation. Ihr klassizistisch anmutendes Vokabular ist präzise angewandt: Arkaden und Kolonnaden, Sockelgeschosse mit dazugehörendem Mezzanin oder darüberliegender Beletage kombiniert, einfach gefasste Fenster als Teil einer Kolossalordnung und ausgeprägte, oft über mehrere →

Die streng gefasste Nowa Marszałkowska verlängert die alte Ulica Marszałkowska Richtung Norden. | Rygorystycznie wyznaczona Nowa Marszałkowska stanowi przedłużenie arterii w kierunku północnym.

rola Marxa w Berlinie Wschodnim, jest dzielnicą na wskroś wielkomiejską. Obecnie jeszcze bardziej atrakcyjną niż wtedy, gdy powstawała. Jej kompozycja geometryczna na wiązuje do głównych cech zniszczonego miasta (projekt przestrzenny w dużym stopniu oparto na osi stanisławow skiej – założeniu urbanistycznym z XVIII wieku w kształ cie gwiazdy). Jednakże Marszałkowska została znacznie poszerzona, stworzono też nowy miejski plac – plac Kon stytucji. Fasady budynków są klarownie podzielone i po przez swój wyraz podkreślają przestrzenny charakter tego miejsca. Klasycystyczny repertuar zastosowanych środ ków jest precyzyjnie dobrany: arkady, rzędy kolumn, co koły, partery wraz z półpiętrem lub też piano nobile, regu larny układ okien jako część ogólnego porządku, attyki. Także ogromne kandelabry i bogato zdobiona nawierzch nia placu tworzą elegancką, śródmiejską dzielnicę. Na Zachodzie poświęcono realizmowi socjalistyczne mu dużo mniej uwagi. Krytyka ruchu modernistycznego, funkcjonalnego miasta oraz Karty Ateńskiej przebiegała również w obrębie samej CIAM, co doprowadziło do po wstania Teamu X. Niestety obu tych kierunków nie udało się do siebie zbliżyć. Realizm socjalistyczny zbyt silnie związany był z doktryną i propagandą. Z obecnego punktu widzenia był to błąd. Zalety urbanistyczne MDM-u są do dziś widoczne, a powstałe 10 lat później, w innych realiach politycznych, modernistyczne osiedle Za Żelazną Bramą posiada braki w kształtowaniu przestrzeni urbanistycznej. Zespół składający się z 19 wieżowców sięgających 50 me trów ma podmiejski charakter, bez jakiegokolwiek związ ku przestrzennego z otaczającym go śródmieściem. →

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Von Warschau lernen | Uczyć się od Warszawy

12_19_TH_Warschau Städtebau.indd 17

25.08.15 12:01

Überlagerung des PKiN mit Stadtstruktur der Vorkriegszeit

Überlagerung der Vorkriegsbebauung mit dem Kulturpalast. Die freie Fläche links war das Bahnareal. | Rzut PKiN nałożony na przedwojenną siatkę ulic. Pusty obszar po lewej stronie to teren dawnego dworca kolejowego.

Das neue Quartier führt das Stadtgewebe an den Kulturpalast heran und verdichtet es. | Nowa dzielnica włącza Pałac Kultury w swoją strukturę.

Das Projekt ergänzt die Abfolge von Platzräumen entlang der Marszałkowska mit einem weiteren präzis definierten Platz. | Projekt nowego placu przy zbiegu z Alejami Jerozolimskimi uzupełnia ciąg placów wzdłuż ulicy Marszałkowskiej.

→ Geschosse reichende Attikas. Auch grosse Kandelaber und reich gestaltete Platzbeläge machten den neuen Stadtteil zu einem eleganten innerstädtischen Quartier. Im Westen wurde dem Sozialistischen Realismus wenig Beachtung geschenkt. Auch wenn die Kritik an der Moderne, der funktionalistischen Stadt und der Charta von Athen auch innerhalb der CIAM immer lauter wurde und schliesslich zu deren Auflösung durch das Team X führte – in Verbindung zueinander hat man die beiden Bewegungen nie gebracht. Zu sehr schien das Doktrinäre, Propagandistische am Sozialistischen Realismus zu haften. Aus heutiger Sicht war das ein Fehler. Die urbanen Qualitäten des MDM-Viertels sind heute offensichtlich, während die gut zehn Jahre später unter neuen politischen Verhältnissen entstandene, nun wieder für ‹ modern › gehaltene Siedlung ‹ Hinter dem Eisernen Tor › die räumlich-urbanen Mängel eklatant aufzeigt. Mit ihren 19 nahezu 50 Meter hohen Scheibenhochhäusern bleibt sie, trotz hoher Dichte und zentraler Lage, eine suburbane Siedlung ohne jeden räumlichen Bezug zur umliegenden Innenstadt. Gemeinsames städtebauliches Konzept der ZHAW Der Vorschlag ‹ Warschau Mitte › schliesst eine Lücke im Stadtkörper, die so gross ist wie die Berner Altstadt. Die Boulevards Aleje Jerozolimskie und Ulica Marszałkowska werden vervollständigt und von eleganten Fassaden gesäumt. Der Hauptbahnhof erhält eine angemessene urbane Umgebung, und auf dem heute 600 Meter langen und 200 Meter breiten Plac Defilad entsteht ein neuer Stadtteil mit attraktiven städtischen Räumen. Die grosse Herausforderung war, mit dem räumlich isolierten Kulturpalast angemessen umzugehen, ihn ins Gefüge der Warschauer Innenstadt einzubinden.

12_19_TH_Warschau Städtebau.indd 18

Wspólna koncepcja urbanistyczna Propozycja rozwiązań w ramach projektu „ Warszawa Śródmieście ” obejmuje obszar wielkości starego miasta w Bernie. Piesze pasaże przy Alejach Jerozolimskich i ulicy Marszałkowskiej zostaną dopełnione i otoczone eleganc kimi fasadami. Dworzec Warszawa Centralna otrzyma od powiednie, wielkomiejskie otoczenie, a na placu Defilad, który jest długi na 600 i szeroki na 200 metrów, powstanie dzielnica z atrakcyjną przestrzenią publiczną. Dużym wyz waniem było odpowiednie zintegrowanie Pałacu Kultury i Nauki ze strukturą śródmieścia. Jako twór sam w sobie jest on bowiem odizolowany przestrzennie od otoczenia. Dziewiętnastowieczny układ ulic okazał się dla nasze go planowania dosyć szybko mało przydatny. Za bardzo bowiem zmieniło się bezpośrednie sąsiedztwo Pałacu w ostatnich siedemdziesięciu latach. Przede wszystkim jednak sam Pałac Kultury ze swoimi niewyobrażalnymi rozmiarami i zabudowanymi skrzydłami uniemożliwił nam powrót do zniszczonej struktury miasta. Paradoksalnie jego forma stała się głównym czynnikiem, który wpłynął na kompozycję przestrzenną nowego założenia. Współzawodnictwo pomiędzy dziewięcioma zespołami studentów przyczyniło się do nakreślenia głównej koncep cji zabudowy. Zdecydowaliśmy, że nowa dzielnica będzie miała prostokątną siatkę, która powstanie z przeplatają cych się nawzajem placów i ulic. Świadomie zrezygnowa liśmy z nieprzerwanie ciągnących się osi. Przed główną (wschodnią) fasadą Pałacu Kultury i Nauki powstanie duży, zamknięty plac miejski. W zachodniej części półokrągła Sala Kongresowa powinna zostać dopełniona przestrzen nie. Dodatkowo plan zakłada, że poprzez dopełnienie skrzydeł Pałacu i nadanie im formy dziedzińców zostanie on lepiej zintegrowany z tkanką miejską. Ważne było rów →

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Von Warschau lernen | Uczyć się od Warszawy

25.08.15 12:01

Schnell wurde klar, dass die Geometrie und der Strassen verlauf des einstigen Stadtteils aus dem 19. Jahrhundert für unsere Planung kaum behilflich sein konnten. Zu sehr hatte sich in den letzten siebzig Jahren die unmittelbare Nachbarschaft verändert: Die Ulica Marszałkowska wurde massiv verbreitert und im Westen des Geländes eine neue Strasse eingeführt. Vor allem aber war es der Kulturpalast selbst, mit seinen unglaublichen Dimensionen und den ausladenden Flügelbauten, der es uns verunmöglichte, auf die Geometrie der zerstörten Stadt zurückzukommen. Im Gegenteil: Mit seiner Dominanz und seiner Geometrie prägt der Palast die räumliche Komposition des angedachten neuen Stadtgevierts. Ein Wettbewerb unter neun Studententeams für einen Masterplan brachte wichtige Entscheidungen: Das neue Viertel soll ein orthogonales Ordnungssystem erhalten und aus einer Raumfolge von Strassen und Plätzen bestehen ; durchgehende Strassenachsen gibt es hingegen nicht. Vor der Hauptfassade des Kulturpalastes im Osten soll ein grosser geschlossener Stadtplatz entstehen. Ein räumlicher Abschluss soll den im Westen gelegenen halb runden Kongresssaal fassen. Zudem sieht der Masterplan vor, mit Anbauten und Hofbildungen die Flügelbauten und damit den Kulturpalast selbst mit dem neuen Stadtkörper zu verknüpfen. Wichtig war uns, die Ulica Marszałkows ka im Bereich der Kreuzung mit den Aleje Jerozolimskie auszuweiten, sodass an der Kreuzung der beiden gros sen Boulevards ein offener länglicher Platz entsteht. Er schafft zum dahinterliegenden Kulturpalast und zum Pavillon der Sparkasse PKO, der auf der gegenüberliegenden Strassenseite ebenfalls an der Kreuzung steht. Einzelne Häuser Gruppen von Studierenden entwickelten Teilprojekte weiter und koordinierten sie wöchentlich im Plenum am grossen Modell. Hier wurden gestalterische Spielregeln formuliert, differenzierte Gebäudehöhen diskutiert, Nutzungen ausgehandelt und Arkadensysteme, Fassadengliederungen und Hofdurchquerungen bestimmt. Die generelle Traufhöhe war mit dreissig Metern vorgeschrieben ; eine Höhe, die in etwa der südlichen Strassenfassade der Aleje Jerozolimskie und den Flügelbauten des Kulturpalastes entspricht. Abweichungen waren möglich, sie mussten allerdings städtebaulich begründet sein. Später führten wir einen zweiten Gebäudehorizont ein, der den mittelhohen Ecktürmen des Kulturpalastes entspricht. Die Nutzungen der einzelnen Gebäude sind vergleichbar mit denen gut erschlossener Zentren anderer Grossstädte: Restaurants, Kinos, Hotels, Warenhäuser, eine Post und eine Kunstschule. Ausserdem definierten wir Nutzungen, die direkt mit dem Ort verknüpft sind, etwa eine mehrgeschossige Halle für den unterirdischen S-Bahnhof oder neue Verbindungen zu den U-Bahnstationen. Einige Nutzungen beziehen sich direkt auf das Angebot im Kulturpalast: eine Erweiterung des Hallenbads mit zusätzlichen Becken und Sprungturm, eine Werkstatt für das Theater oder eine Erweiterung des Technikmuseums. Im geplanten Quartier sind in den obersten Geschossen der Neubauten Wohnungen vorgesehen; auch an eine Kinderkrippe und Kindergärten wurde in der Planung gedacht. Im Vordergrund aber standen immer wieder Fragen zum städtischen Raum: die Beziehungen der Räume zueinander, ihre Form und ihre Gestalt, ihr Charakter, ihre Intimität oder Öffentlichkeit. Wir diskutierten die Bedeutung der Fassaden, ihre Materialität, ihre Gliederung, die Ordnung und deren Variationen – alles Themen, mit denen wir uns auch unabhängig vom Projekt für Warschaus Mitte wieder vermehrt beschäftigen sollten.

nież takie poszerzenie ulicy Marszałkowskiej w okolicy ronda Dmowskiego, by powstał tam otwarty, podłużny plac, który zapewni powiązanie przestrzenne między Pałacem Kultury a tętniącym życiem placem przed Rotundą. Pojedyncze budynki Poszczególne grupy nieustannie rozwijały projekt. Relację z poczynionych postępów zdawały raz w tygodniu podczas wspólnych dyskusji przy modelu. To właśnie tu sformułowano ogólne ramy projektowe, spierano się o różne wysokości budynków i ich funkcje, tworzono rzędy arkad, podziały fasad i połączenia między dziedzińcami. Ostatecznie ustalono wysokość obiektów na 30 metrów, która odpowiada wysokości pierzei po południowej stronie Alej Jerozolimskich oraz wysokości skrzydeł Pałacu Kultury i Nauki. Odstępstwa były możliwe, musiały być jednak od powiednio urbanistycznie uargumentowane. Później wpro wadziliśmy dodatkową linię zabudowy, odpowiadającą wy sokości średnich narożnych wieżyczek Pałacu. Funkcje poszczególnych budynków odpowiadają tym, które spotkać można w centrach dużych miast: restauracje, kina, hotele, domy handlowe, poczta, szkoły. Poza tym zde finiowaliśmy funkcje, które są specyficzne dla tego miej sca, jak hala dworca kolei podmiejskiej. Część rozszerza ofertę Pałacu i Kultury: rozbudowa pływalni o dodatkowe baseny i wieżę do skoków, nowe przestrzenie dla teatru i Muzeum Techniki. W planowanej dzielnicy przewidziane są także mieszkania, które ulokowane zostały na wyższych piętrach nowej zabudowy. Jest też żłobek i przedszkole. Na pierwszym miejscu stały jednak zagadnienia doty czące przestrzeni miejskiej. Związki między poszczególny mi przestrzeniami, ich forma, charakter, intymność bądź też otwartość. Dyskutowaliśmy nad wyborem materiałów, znaczeniem fasad oraz ich podziałem, porządkiem i różny mi wariantami. Są to zagadnienia, z którymi jako architekci musimy się często mierzyć.

●

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Von Warschau lernen | Uczyć się od Warszawy

12_19_TH_Warschau Städtebau.indd 19

25.08.15 12:01

C B

Ulica Emilii Plater

Aleje Jerozolimskie

Ulica Marszałkowska

20_21_TH_Warschau_Plan.indd 20

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, Pażdziernik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Plam | Texttitel B

25.08.15 12:08

Ulica Emilii Plater

Lift

Ulica Świętokrzyska

0 Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, Pażdziernik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Plan | Texttitel

20_21_TH_Warschau_Plan.indd 21

100 m

25.08.15 12:08

Stellenweise ist die Verzahnung von Alt und Neu so eng, dass die Palast-Aussenfassade zu einer Innenfassade wird. | Miejscami połączenia między nową zabudową a Pałacem zostały tak zaprojektowane, że zewnętrzne elewacje wieżowca stają się wewnętrznymi. Projekt: Johannes Gadient

Einige Neubauten schliessen direkt an den Palast an, nehmen dessen Massstäblichkeit auf und brechen so die Monumentalität. | Niektóre budynki przylegają bezpośrednio do skrzydeł Pałacu, odzwierciedlając ich skalę, a jednocześnie przełamując monumentalny charakter. Projekt: Dominique Beer

Vielfältige Verbindungen : baulich zwischen dem Neubau und dem Sockelbau des Kulturpalastes, gestalterisch zwischen dem Neubau und dem Turm. | Nowa zabudowa nawiązuje kubaturą do cokołu, a opracowaniem fasad do wieży PKiN. Projekt : Johannes Gadient

Schnitt A – A , Süd–Nord : Aleje Jerozolimskie – Kulturpalast. | Przekrój A – A , Północ – Południe: Aleje Jerozolimskie – Pałac Kultury i Nauki.

22_25_TH_Warschau_Doku A.indd 22

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Den Kulturpalast verweben | Zintegrować Pałac Kultury z miastem

25.08.15 13:00

Der Neubau, der in den südlichen Hof eingreift, nimmt die Massstäblichkeit der Kulturpalast-Sockelbauten auf. | Nowa zabudowa pojawia się m.in. na południowym dziedzińcu Pałacu, odnosząc się skalą do jego bocznych pawilonów. Projekt : Dominique Beer, Johannes Gadient

Vorbild : Der Dom von Salzburg steht frei, definiert in seiner Umgebung aber drei Plätze. | Nawiązanie: katedra w Salzburgu jest budynkiem wolno stojącym, jednak tak wpasowanym w tkankę miasta, że współtworzy trzy place. Plan : Camillo Sitte

Den Kulturpalast verweben

Zintegrować Pałac Kultury z miastem

Der Kulturpalast, der heute denkmalgeschützte Monumentalbau, ist noch immer ein Fremdkörper im Stadtzentrum. Grund dafür ist nicht etwa seine enorme Grösse oder sein architektonischer Ausdruck. Das Problem ist seine räumliche Isolation auf dem 600 mal 400 Meter grossen Platz, die ihn überhöht. Das Projekt will ihm diese räumliche Distanz und die Distanziertheit nehmen. Er soll in den Stadtkörper eingebunden werden und damit Teil der Stadt werden, so wie er auch Teil der Geschichte Warschaus ist. Die Stadtstruktur, ihre Häuserblocks, Strassen und Plätze sollen →

Pałac Kultury, choć wpisany na listę zabytków, wciąż jest w centrum miasta „ ciałem obcym ”. Nie z uwagi na swoje niezwykłe wręcz gabary ty czy też charakter architektury. Problem sta nowi przestrzenna izolacja budynku na placu o wymiarach 600 x 400 metrów, który wydaje się dla niego po prostu zbyt duży. Celem projektu jest zmiana skali. Pałac powinien być zrośnięty z tkanką miasta i stać się częścią Warszawy, tak jak jest częścią jej historii. Zespoły budynków, ulice i place winny w przyszłości sięgać pod sam Pałac. Zaryzykowałbym tezę, że nawet →

50 m GSEducationalVersion

22_25_TH_Warschau_Doku A.indd 23

25.08.15 13:00

→ künftig bis zum Kulturpalast reichen. Mehr noch: Er soll Bestandteil der innerstädtischen Struktur Warschaus werden. Dabei sieht das Projekt auch vor, an den Kulturpalast anzubauen – mit der nötigen Sorgfalt und dem Respekt, der einem historischen Gebäude gebührt. Vorbilder für diese stadträumliche Strategie finden sich sowohl in Städten des Mittelalters als auch des Barocks. Eines der Beispiele ist der Dom in Salzburg mit seinen umliegenden Bauten und Plätzen. Camillo Sitte beschreibt diesen Platz in seinem Buch ‹ Der Städtebau nach seinen künstlerischen Grundsätzen ›. Der von Vincenzo Scamozzi geplante und Anfang des 17. Jahrhunderts von Santino Solari im frühbarocken Stil ausgeführte Dom steht frei in der Salzburger Innenstadt. Über Bogengänge mit der Residenz und dem St. Peter-Stift verbunden, formuliert er drei städtische Plätze um sich herum: mit der Hauptfassade den geometrisch gefassten Domplatz und mit den beiden Seitenfassaden den Residenzplatz und den Kapitelplatz. Der Kulturpalast in Warschau könnte – vergleichbar dem Salzburger Dom – Ausgangspunkt einer städtischen Struktur werden. Mit seiner Orthogonalität, dem zentrierten Turmbündel und den vier Flügelbauten eignet er sich dafür hervorragend. So sind an allen vier Seiten des Kulturpalastes öffentliche Plätze oder intimere Hofräume als Bindeglieder zur neuen Stadtstruktur entstanden. Der repräsentativste und grösste Platz liegt vor dem Haupteingang. Seine Breite ist durch die Flügelbauten des Kulturpalastes bestimmt. Der Portikus des Haupteingangs, der Turm und die beiden flankierenden Flügelbauten dominieren den Platz und fassen ihn. Dem Kulturpalast gegenüber schliesst ein etwas erhöhter dreiteiliger Museumsbau mit einer zum Platz gerichteten Säulenhalle den Platz gegen die Ulica Marszałkowska ab. Die Rückseite des Palastes wird vom flachen, halbrunden Kongressgebäude dominiert. Zwei einander gegenüberliegende, höhere Bauten und eine frei stehende Kolonnade bilden eine Klammer und bilden den querliegenden Platz. Zusammen mit den beiden Flügelbauten wird der objekthafte Kongresssaal gefasst und ins orthogonale Stadtgefüge eingebunden. Viel kleinräumiger sind die beiden Flanken des Palastes mit dem neuen Stadtteil verwoben. Im Süden bilden ein Saalbau und ein stirnseitig an die beiden bestehenden Flügelbauten ange docktes Gebäude eine Abfolge von Höfen und verknüpfen den Palast mit der neuen Stadt. Auf der gegenüberliegenden Seite verbindet ein neues Gebäude beide Flügelbauten miteinander und schafft so ebenfalls einen Hofraum und die Verknüpfung mit dem neuen Stadtkörper. Die verbindenden architektonischen Elemente von Kulturpalast und Stadt sind seine bestehenden Portikus. Dem Gebäude vorgelagert eignen sie sich hervorragend als Anknüpfungspunkte. Sie verengen Strassenräume, werden erweitert oder zu verbindenden Säulenhallen ausgebaut und schaffen so verbindende Hofräume, oder sie werden sogar als Andockungspunkte in Neubauten integriert. Thomas Schregenberger

22_25_TH_Warschau_Doku A.indd 24

→ więcej. Gmach należy zdecydowanie uczynić składową śródmiejskiej struktury. Koncepcja prze widuje więc, że niektóre budynki będą do niego przylegały. Oczywiście z respektem należnym obiektowi historycznemu. Wzory dla tej strategii można odnaleźć za równo w miastach średniowiecza, jak i baroku. Jednym z nich jest otoczenie katedry w Salzbur gu. Camillo Sitte podaje ten przykład w swoim dziele „ Der Städtebau nach seinen künstleri schen Grundsätzen ”. Wokół zaprojektowanej przez Vincenzo Scamozziego, a zbudowanej ostatecznie na początku XVII wieku przez Santino Solariego wolno stojącej świątyni powstały trzy place miejskie: katedralny przed główną fasadą oraz Residenzplatz i Kapitelplatz przy elewacjach bocznych. Pałac Kultury podobnie jak katedra w Salzburgu mógłby stać się punktem wyjścia do stworzenia nowej struktury miasta. Ze swą orto gonalnością, wieżami i skrzydłami świetnie się do tego nadaje. I tak z wszystkich czterech stron powstałyby place publiczne i kameralne dziedziń ce włączone w nową tkankę miasta. Najbardziej reprezentacyjny i największy plac znalazłby się przed głównym wejściem. Jego szerokość wyznaczałyby skrzydła Pałacu. Portyk wejściowy, wieża i dwa skrzydła boczne dominowałyby nad placem i stanowiłyby jego oprawę. Po drugiej stronie przestrzeń zamykałby nieco podwyższony, trzyczęściowy budynek mu zeum ze skierowanymi ku niemu arkadami. Od ulicy Emilii Plater zwraca dziś uwagę półokrągła Sala Kongresowa. Zaproponowane w koncepcji dwa znajdujące się naprzeciwko siebie, wysokie budynki połączone kolumnadą stanowiłyby tu dla niej klamrę, wyznaczając kolejny plac. O wiele skromniejsze pod względem rozmia rów byłyby dwie boczne flanki Pałacu. Na połud niu współtworzyłyby budynek sali połączony od frontu z istniejącymi skrzydłami. Powstałby tu dziedziniec, który scala socrealistyczny wieżo wiec z przestrzenią centrum Warszawy. W projekcie architektonicznymi łącznikami Pałacu Kultury z miastem są jego istniejące por tyki. Świetnie nadają się jako punkt wyjścia do przeobrażeń tego rejonu, m.in. zawężając prze strzeń ulic i tworząc połączone rzędy arkad. Thomas Schregenberger

Der Semesterablauf Das Projekt entstand im Frühlingssemester 2014 und besteht aus 81 Teilprojekten von ArchitekturstudentInnen des ZHAWBachelorkurses. Nach einem intensiven Studium von Warschau und dessen Wiederaufbau führte ein Wettbewerb unter neun Studententeams zu einem städtebaulichen Konzept und dem verbindlichen Masterplan. In lokalen Gruppen wurde das Projekt weiterentwickelt und im Plenum am grossen Modell wöchentlich koordiniert. Dort wurden gestalterische Regeln formuliert, Gebäudehöhen diskutiert, Nutzungen ausgehandelt und Fassadengliederungen, Hofdurchque rungen und Arkaden bestimmt. Während der Seminarwoche Mitte Semester in Warschau konnte das Projekt vor Ort überprüft werden. Neben dem Modell 1 : 200 ermöglichten gemeinsame Grundriss-, Fassaden- und Schnittpläne die Koordination des Gesamtprojektes. Przebieg semestru Projekt powstał w semestrze letnim 2014 roku i składał się z 81 podprojektów przygotowanych przez studentów studiów licencjackich ZHAW. Po zapoznaniu się z problematyką Warszawy, a zwłaszcza jej powojennej odbudowy, studenci wzięli udział w wewnętrznym konkursie na koncepcję urbanistyczną i masterplan. Zwycięski projekt opracowywany był w małych grupach, które raz w tygodniu zdawały relację z postępów na forum całej klasy. To tutaj, przy dużym modelu, nakreślono ogólne zasady estetyczne, dyskutowano o wysokości i funkcji budyn ków, określono podział elewacji, połą czenia między dziedzińcami czy rzędy arkad. W połowie semestru, podczas wizyty studyjnej w Warszawie, studenci mogli zweryfikować swoje pomysły. W koordynacji całego projektu pomógł model w skali 1:200, a także liczne rzuty i przekroje.

25.08.15 13:00

Der Kulturpalast bleibt ein Solitär, doch ist er über die Seitenflügel dicht in eine neue Stadtstruktur eingebunden. | Pałac Kultury pozostaje budynkiem wolno stojącym, lecz poprzez rozbudowę skrzydeł jest lepiej zintegrowany z tkanką miejską. Foto | Zdjęcie: Pit Brunner

22_25_TH_Warschau_Doku A.indd 25

25.08.15 13:00

Unterschiedliche Ebenen und eine differenzierte Materialisierung erzeugen eine raumhaltige, lebendige Fassade. | Rozrzeźbione elewacje pokryte różnymi materiałami tworzą „ żywą ”, przestrzenną strukturę. Projekt : Boris Hämmerli

Die Studierenden machten auch konstruktive Überlegungen zu den Fassaden. | Studenci opracowywali również sposoby konstrukcji elewacji. Projekt : Boris Hämmerli

26_29_TH_Warschau_Doku B.indd 26

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Fassaden – vom Stadtraum geprägt | Elewacje budynku a przestrzeń miejska

25.08.15 12:25

Raumhaltige Fassaden differenzieren die Gebäude und lassen sie auf unterschiedliche Situationen reagieren. | Przestrzenne elewacje nadają budynkom trójwymiarowości i sprawiają, że ich wyraz zmienia się zależnie od warunków. Projekt : Boris Hämmerli

Fassaden – vom Stadtraum geprägt

Elewacje budynku a przestrzeń miejska

Die Gestaltung von Gebäuden, die in einem kontinuierlichen stadträumlichen Zusammenhang stehen und immer Teil eines Ganzen sind, unterscheidet sich grundsätzlich von der Gestaltung frei stehender, eine skulpturale Wirkung entfaltender Baukörper. Im Städtebau der klassischen Moderne – offener Raum mit frei stehenden Volumen – inszenieren die Oberflächen und Materialien die einzelnen Gebäude als räumlich-skulpturale Objekte, die den Raum nicht einschliessen, sondern von ihm umschlossen sind. Unser Bebauungsvorschlag hingegen umschliesst den Aussenraum. Die Gebäudevolumen erzielen also nicht eine räumlich-skulpturale, sondern eine räumlich-plastische Wirkung. Das verlangt andere Oberflächen, andere Materialien und einen anderen konstruktiven Aufbau. Wenn die Ausbildung der Fassaden die stadträumlichen Absichten unterstützen soll, geht es nicht um « das gekonnte und grossartige Spiel der Volumen unter dem Licht », wie es Le Corbusier für die Wirkung von Architektur gefordert hat. Vielmehr geht es um die Durchbildung kontinuierlicher Strassenund Platzfassaden über mehrere Gebäude. Die städtebauliche Absicht definiert demnach nicht nur Grösse, Form und Stellung der Gebäudevolumen, sondern sie ist auch bestimmend für die äusseren Erscheinungen. Gestaltung, Materialisierung und Konstruktion sind nicht in erster Linie eine Frage des Stils, sondern sie werden vor allem von der räumlichen Absicht geprägt. Wird eine plastische Wirkung der Fassaden angestrebt, so ist dies gleichzeitig Voraussetzung und logisches Resultat der städtebaulichen Setzung. Exemplarisch ist dafür der längliche Platzraum im südlichen Teil des Areals. An den Längsfassaden ordnen sich die Fassaden der einzelnen Häuser in der Horizontalen und →

Rozplanowanie budynków tak, by stały w określonym porządku, będąc częścią większej całości oczywiście różni się od układu wolno stojących brył, które mają raczej oddziaływać jak rzeźby. W urbanistyce klasycznego modernizmu poszczególne obiekty otacza otwarta przestrzeń, natomiast nasza propozycja obejmuje również jej zabudowę. Budynki uzyskują zatem nie tylko efekt przestrzenno-rzeźbiarski, ale także przestrzenno-plastyczny. Wymaga to innego ukształtowania elewacji, innych materiałów i bardziej konstruk tywnego budowania. Jeśli kształt fasad ma wspierać miejski charakter, nie chodzi jedynie o kunsz towną grę brył w świetle, czego od architektury wymagał Le Corbusier. O wiele ważniejsza jest konsekwencja w układzie ulic i opracowaniu elewacji całych zespołów zabudowy. Projekt architektoniczny definiuje wielkość, formę, usytuowanie i liczbę budynków. Zasad niczo jednak kształt i struktura nie są w pierwszym rzędzie kwestią stylu, ale wyznacza je plan przestrzenny. Jeśli plastyczne oddziaływanie fasad zostanie osiągnięte, równocześnie osiągnięte zostaną założenia i logiczny rezultat kompozycji urbanistycznej. Za przykład służyć tu może wydłużona przestrzeń placu w południowej części opracowania. W dłuższe pierzeje horyzontalnie i wertykalnie wkomponowane są elewacje poszczególnych domów, które po obu stronach placu mają tę samą wysokość. Natomiast dwie pozostałe ściany są nieco wycofane. Duży budynek kina, z dominantą w kształcie wieży w narożniku, zamyka plac od północy. Po przeciwnej stronie zlokalizowano muzeum, jakby nie było budynek publiczny. Jego strefę wejściową zaprojektowano tak, by niejako wprowadzała plac do wnętrza. Komponowanie fasad nie polega rzecz jasna tylko na spełnieniu wymagań technicznych. →

Schnitt B – B, West–Ost : Kongresssaal – Kulturpalast – Ulica Marszałkowska. | Przekrój B – B, Wschód – Zachód: Sala Kongresowa – PKiN – ulica Marszałkowska.

0 Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Fassaden – vom Stadtraum geprägt | Elewacje budynku a przestrzeń miejska

26_29_TH_Warschau_Doku B.indd 27

50 m

25.08.15 12:25

→ in der Vertikalen der Gesamtfront unter, die auf beiden Platzseiten durchgehend die gleiche Höhe hat. Die beiden Stirnseiten hingegen, die für die Ausformulierung des städtischen Raums eine wichtigere Position einnehmen, sind weniger zurückhaltend. Ein grosses Kinogebäude, dessen turmartige Ecke die Fassadenwirkung überhöht, schliesst den Platz im Osten ab. Diese Gebäudeecke richtet sich im Erdgeschoss mit dem Eingangsfoyer axial auf den Platz aus und unterstreicht damit sein städtebauliches Gewicht. Die gegenüberliegende Platzstirn ist mit dem Filmmuseum zwar auch mit einem öffentlichen Gebäude besetzt. Dieses ragt jedoch nicht konvex in den Raum, sondern macht mit der eingezogenen Eingangsfront und dem darüberliegenden Veranstaltungsraum das Gegenteil: Es lässt den Platz ins Gebäude fliessen. Der konstruktive Aufbau einer Fassade muss also nicht nur den technischen Anforderungen genügen, sondern – und im vorgeschlagenen Projekt sogar in erster Linie – den städtebaulichen Voraussetzungen. Die Bauindustrie entwickelt ihre Produkte und Konstruktionen hingegen nach ganz anderen Kriterien, weshalb sie mit der gesuchten plastischen Wirkung nicht immer kompatibel sind. In diesem Spannungsfeld ist es eine grosse Herausforderung, konstruktive Lösungen zu entwickeln. Auch wenn der Spagat nicht immer gelingen kann, ist diese Auseinandersetzung ein wichtiger Beitrag zur aktuellen Architekturdebatte. Deshalb wird im Projekt die Notwendigkeit der plastischen Fassadenwirkung höher gewichtet als die Erfüllung marktgerechter und bautechnischer Vernunft. Schliesslich können im Rahmen einer Ausbildung die in der Berufspraxis unumstösslichen Bedingungen hinterfragt werden. Das von den Studierenden entwickelte Vokabular geht von einer ‹ dickhäutigen › raumhaltigen Fassade aus. Das Spektrum reicht von besonders tiefen Fenster- und Türlaibungen über vorgestellte oder auskragende bis zu eingezogenen Bauteilen: Risalite, Gesimse, Gebälke, Dachüberstände, Vordächer, Balustraden, Balkone, Erker, Kolonnaden, Arkaden, Loggien und Attikas. Alle diese Elemente haben neben ihrer funktionalen und bautechnischen Bedeutung die Gestaltkraft, die es erlaubt, wichtige Stellen im städtischen Gefüge räumlich hervorzuheben. Dank der Gestaltungshierarchien unterscheiden sich frontale, platzbestimmende Fassaden von weniger bedeutenden Seitenansichten. Städtebauliche Schwellenbereiche können räumlich überformt und erlebbar gemacht werden. Das so gestaltete Fassadenrelief erzeugt eine Massstäblichkeit, die sich nicht nur in der Höhe – für die frontale Wirkung von Bauten –, sondern auch aus der Perspektive – in der Tiefe des Strassenraums – auf den Menschen bezieht. Vor- und Rücksprünge und der Wechsel von tief und flach wirkenden Fassadenteilen bieten dem Auge Halt. Sie schaffen die Möglichkeit, eine kontrollierte Vis-à-vis-Wirkung der stadträumlichen Subzonen und Querbezüge innerhalb eines grös seren Zusammenhangs zu schaffen. Detlef Schulz

26_29_TH_Warschau_Doku B.indd 28

→ Muszą być również spełnione wymagania ur banistyczne. Firmy budowlane tworzą jednak swoje produkty według zupełnie innych kryteriów, więc z oczekiwanym plastycznym oddziaływaniem nie zawsze sobie radzą. Opracowanie konstruktywnych rozwiązań na tym polu stanowi największe wyzwanie. Nawet jeśli nie zawsze się uda, już samo podjęcie takiej próby wiele wnosi do dyskusji o współczesnej architekturze. Wydaje się, że przy ocenianiu projektów większą wagę ma plastyczne oddziaływanie fasad. Ostatecznie można w ramach swojej wiedzy i doświadczenia zbadać, jakie będą konsekwencje. Podczas warsztatów studenci mieli okazję wzbogacić język wypowiedzi architektonicznej. Spektrum wykorzystanych elementów rozciąga się od wyjątkowo głębokich ościeży drzwi i okien do przestawionych lub ściągniętych, od ryzalitów, gzymsów, belkowań i okapów, po balustrady, balkony, wykusze, kolumnady, arkady, loggie i attyki. Wszystkie one, prócz swej konkretnej funkcji i znaczenia wynikającego z techniki budowlanej, odpowiadają za ogólny wyraz fasad. Dzięki nim można na przykład wyróżnić miejsca szczególnie ważne w strukturze miasta. Płaskorzeźba znajdująca się na fasadzie może tworzyć różną skalę w zależności od tego, czy patrzymy frontalnie, czy z perspektywy ulicy. Gzymsy i wklęsłości, działanie naprzemiennej gry głęboko-płytko dają oku oparcie. Stwarzają możliwość kontrolowanego oddziaływania podstref i poprzecznych zależności w większym powiązaniu. Detlef Schulz

Die Schule Das Departement Architektur, Gestaltung und Bauingenieurwesen gehört zu den traditionsreichsten, grössten und innovativsten Ausbildungsstätten dieser Art unter den Schweizer Fachhochschulen. Es ist Teil der Zürcher Hochschule für Angewandte Wissenschaften ( ZHAW ), die 2003 aus dem Zusammenschluss mehrerer Zürcher Fachhochschulen hervorging. Das heutige Departement Architektur, Gestaltung und Bauingenieurwesen geht zurück auf die Anfänge des 1874 gegründeten Technikum Winterthur. Es umfasst Bachelor- und Masterstu diengänge in Architektur und im Bau ingenieurwesen und bietet jungen Berufsleuten Ausbildungsmöglichkeiten in diesen beiden Berufsgattungen. Die enge Verknüpfung des Studiums mit der an wendungsorientierten Forschung und Entwicklung erzeugt Synergien zwischen den Berufen des Architekten und des Bauingenieurs und fördert die Zusammenarbeit und das gegenseitige Verständ nis. Im Bereich Bauwesen ist die ZHAW eine kompakte, mit wichtigen Hochschulen im In- und Ausland kooperierende Fachhochschule. Szkoła Wydział Architektury, Wzornictwa i Budow nictwa Zuryskiej Wyższej Szkoły Nauk Stosowanych (ZHAW) należy do większych i najbardziej innowacyjnych w Szwajcarii. Może się też pochwalić długą trady cją. Wywodzi się bezpośrednio ze Szkoły Inżynierskiej miasta Winterthur, która została założona w 1874 roku. Prowadzi studia licencjackie i magisterskie na kierunkach architektury i inżynierii budownictwa. Ścisłe powiązanie pracy badawczej oraz rozwoju praktycznych umiejętności uczy przyszłych architektów i inżynierów współdziałania i wzajemnego zrozumienia. W dziedzinie budownictwa ZHAW współpracuje z wieloma szkołami wyższymi w kraju i za granicą.

25.08.15 12:25

Bildlegende unten | Bildlegende unten

Plastisch ausgebildete Fassaden gliedern die Bauten und unterstützen die Hierarchien der Strassen- und Platzräume. | Przestrzenne elewacje nadają budynkom strukturę i podkreślają hierarchię ulic i placów. Foto | Zdjęcie: Pit Brunner Bildlegende unten | Bildlegende unten Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Fassaden – vom Stadtraum geprägt | Elewacje budynku a przestrzeń miejska

26_29_TH_Warschau_Doku B.indd 29

25.08.15 12:25

Mit Kolonnaden versehene Fassaden begleiten die Aleje Jerozolimskie. An der Kreuzung mit der Marszałkowska setzt ein höherer Baukörper einen Akzent. | Wzdłuż Alej Jerozolimskich zaprojektowano podłużny budynek z ciągiem arkad, skrzyżowanie z ulicą Marszałkowską zaakcentowano zaś objektem wyższym. Projekt : Philippe Lehner

Zwei Hochäuser fassen den Platz vor dem Zentralbahnhof. | Dwa wieżowce zamykają plac przy Dworcu Centralnym. Projekt : Onur Özman

30_33_TH_Warschau_Doku C.indd 30

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Das Quartier mit der Stadt verknüpfen | Scalić nowe centrum z miastem

25.08.15 12:36

Das Quartier mit der Scalić nowe Stadt verknüpfen centrum z miastem

Das Gebäude in der Hauptachse des Kulturpalastes bricht die monumentale Axialität. | Budynek na głównej osi PKiN przełamuje jej monumentalizm. Projekt : Damian Gysi

Die neue Warschauer Mitte grenzt an stadträumliche Strukturen aus unterschiedlichen Phasen des Wiederaufbaus. Wie soll der neue Stadtteil an seinen Rändern mit diesen verknüpft werden ? Welche Strassenräume, Plätze und Parks sollen neu geschaffen werden ? Wie sollen sie interpretiert, wie gewichtet und mit welchen räumlichen Qualitäten sollen sie versehen werden ? Für die Beurteilung dieser Fragen spielen Massstab und Nutzungsstrukturen der umgebenden Stadt ebenso eine Rolle wie die architektonische Gliederung und Materialisierung der Bauten. Die Kreuzung der beiden Hauptachsen Ulica Marszałkowska und Aleje Jerozolimskie ist auch in der neuen Mitte einer der städtischen Brennpunkte und der wichtigste Verkehrsknoten. Er liegt an der markanten Nahtstelle der südlichen Innenstadt in der Verlängerung des MDM-Quartiers und der Marszałkowska-Ostwand. Von der Ausweitung des Strassenraums vor dem Bürohaus Universal und dem Pavillon der Sparkasse PKO führt eine Fussgängerverbindung zum Eingang der U-Bahnstation und parallel zu den Aleje Jerozolimskie durch das projektierte Quartier weiter Richtung S-Bahn und Zentralbahnhof. Diese Fussgängerverbindung – parallel zu den Aleje Jerozolimskie – ist bestimmend für die Baufelder am Südrand des Planungsperimeters. Das Prinzip der Raumfolgen, die aus zueinander verschobenen, unterschiedlich tiefen Blöcken erzeugt werden, zeigt sich hier am klarsten. Auf unterschiedlichen Niveaus führen öffentliche Innenhöfe und Passagen durch die Verkaufs- und Unterhaltungsbauten und verbinden den darin eingefügten S-Bahnhof mit dem Stadtraum. Eine durchgehende Kolonnade schliesst an den →

Projektowane nowe centrum Warszawy otaczają powojenne obiekty i zespoły pochodzące z róż nych lat. W jaki sposób można połączyć istnie jącą i planowaną zabudowę? Gdzie przebiegać powinny ulice, a gdzie należy zaaranżować prze strzenie publiczne? Jak je tworzyć i w jaki sposób oceniać ich jakość przestrzenną? By odpowie dzieć na te pytania, trzeba odwołać się do kryte rium struktury użytkowej miasta i roli kompozycji architektonicznej. Skrzyżowanie dwóch głównych arterii – ulicy Marszałkowskiej z Alejami Jerozolimskimi – rów nież w naszym opracowaniu jest najważniejszym węzłem komunikacyjnym. Poszerzony pasaż przed biurowcem Universalu i pawilonem PKO wiedzie do wejścia na stację metra, a dalej, przez projektowany kwartał, w stronę przystanku SKM i Dworca Centralnego. To równoległe do Alej Jerozolimskich piesze przejście ma decydujące znaczenie dla określe nia parametrów proponowanej tu zabudowy. Bar dzo wyraźnie zobaczymy zastosowanie zasady przenikania się przestrzeni – przesuwanie wzglę dem siebie obiektów o odmiennej wysokości. Położone na różnych poziomach ciągi piesze po przez ogólnodostępne dziedzińce prowadzą do lokali handlowo-usługowych i wiążą znajdującą się tu stację kolejową z miastem. Od strony Alej Jerozolimskich, vis-à-vis zachowanych kamienic z początku XX wieku, zaproponowano budynek z arkadami tworzący nową pierzeję ulicy. Na całkowicie inną strukturę przestrzenną natrafimy wzdłuż ulicy Marszałkowskiej. Ścia na Wschodnia jest bardzo zróżnicowaną kom pozycją. Nie zamyka przestrzeni, lecz ją filtruje i tworzy zabudowę o wielu obliczach. Trzy →

Schnitt C – C, West – Ost : Ulica Emilii Plater – Bahntunnel – Marszałkowska | Przekrój C – C, Wschód – Zachód: ulica Emilii Plater – tunel kolejowy – ulica Marszałkowska

0 Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Das Quartier mit der Stadt verknüpfen | Scalić nowe centrum z miastem

30_33_TH_Warschau_Doku C.indd 31

50 m

25.08.15 12:36

→ Aleje Jeorozolimskie diesen inneren räumlichen Reichtum der Blöcke ab. Sie bildet ein Visà-vis zur Strassenfront aus dem frühen 20. Jahrhundert, die im Zweiten Weltkrieg als eine der wenigen unversehrt geblieben ist. Auf ein völlig anderes Raumgefüge treffen wir an der Ulica Marszałkowska: Die Ostwand ist eine in der Tiefe gestaffelte räumliche Komposition spätmoderner Raumauffassung. Sie schliesst den Raum nicht ab, sondern filtert ihn und fasst ihn in einem mehrschichtigen Aufbau. Drei aus dem Stadtkörper aufragende, senkrecht zur Strasse gestellte Wohnhochhäuser bilden eine auf Fernwirkung ausgelegte Silhouette und versuchen als Gegenüber des Kulturpalastes die Leere, die ihn heute umgibt, zu strukturieren. Für den Strassenraum massstabsbestimmend sind jedoch die davor liegenden gläsernen Körper mit glatten Fassaden. Dahinter verläuft eine Einkaufsund Flanierpassage, die von parallel stehenden Scheibenhäusern gesäumt ist. Diese vermitteln in der Höhe zwischen den Wohnhochhäusern Hinter dem Eisernen Tor und den Glasbauten. Das Projekt nimmt dieses Thema der räumlichen Staffelung ebenfalls auf. So verläuft zur Ulica Marzsałkowska eine Parallelstrasse in der zweiten Reihe, und durch die Kaufhäuser führt eine Längsverbindung. Ein präzise geschnittener, durch Kolonnaden begleiteter Strassenraum hebt die frontale Gegenüberstellung von Ostwand und Palast auf und verlängert die im MDM-Quartier beginnende rhythmisierte Raumfolge der Ulica Marszałkowska. Der axial zum Kultur- und Kongresspalast stehende Museumsblock ist in den Strassenraum eingeschoben und markiert den Zugang zum Platz vor dem Kulturpalast. Diese Verengung bricht die monumentale Axialität des Palastes und bindet ihn in seine Umgebung ein. In der gleichen Breite führt die Ulica Marszałkowska bis zum Sächsischen Garten, wo sie einen präzisen Abschluss findet. An der Kreuzung mit der Ulica Świętokrzyska entsteht ein kleiner Platz für die U-Bahnzugänge. In den Blöcken, die die neue Bebauung im Norden abschliessen, sind kulturelle und kirchliche Institutionen sowie Schulen für Sport und Kunst untergebracht. Diese Neubauten stehen auf einer präzisen Strassenlinie und bilden mit unterschiedlichen Bauhöhen eine eigenständige Silhouette als Gegenüber der grossmassstäblichen, uniformen Bauten der Siedlung zum Eisernen Tor. Ein Wildwuchs von Hochhäusern bedrängt im Westen den kollektiven Stadtraum und das Monument des Kulturpalastes – ein Ausdruck des neuen Individualismus. Sie machen klar, dass die Stadt als gesellschaftlich-kulturelle Leistung ihre Bedeutung erst über die Qualität der öffentlichen Räume erlangt. Deshalb schlägt das Projekt an der westlichen Flanke des Areals ein Doppelhochhaus vor, das den Bahnhofplatz fasst und den Strassenraum auf seiner ganzen Länge beruhigt. Ein Platz mit einer frei stehenden Kolonnade gibt dem Kulturpalast und insbesondere dem halbkreisförmigen Umgang des Kongresssaales einen der historischen Bedeutung entsprechenden würdigen Freiraum. Toni Wirth

30_33_TH_Warschau_Doku C.indd 32

→ wysokościowce mieszkalne sprawiają wraże nie tła i próbują organizować obecną dziś pustkę wokół Pałacu Kultury. Miarę przestrzeni samej ulicy nadają położone z przodu przeszklone bu dynki domów towarowych, za którymi znajduje się pasaż handlowo-spacerowy. Projekt podejmuje również temat przestrzen nego zróżnicowania. I tak, równolegle do ulicy Marszałkowskiej, naprzeciw domów towarowych, przebiega drugi pasaż. Precyzyjnie wykrojoną kolumnadą towarzyszy przestrzeni ulicy, konfron tując ją ze Ścianą Wschodnią i Pałacem, a zara zem kontynuując charakter zabudowy MDM-u. Na osi Sali Kongresowej zlokalizowano tu budynek muzeum, który zamyka od wschodu nowo po wstały plac przed Pałacem. Przy skrzyżowaniu z ulicą Świętokrzyską, gdzie znajduje się wejście do metra, zaproponowano kolejny plac, a w blo kach, które nową zabudowę zamykają od pół nocy, funkcje kulturalne i edukacyjne. Te nowe obiekty stoją w linii ulicy, a dzięki zróżnicowanej wysokości tworzą przeciwwagę dla zunifikowanej zabudowy pobliskiego osiedla Za Żelazną Bramą. Od zachodu odbiorcę atakuje dziś las no wych wieżowców, które uświadamiają, że władze miasta funkcję gospodarczo-kulturalną przed kładają nad jakość przestrzeni publicznych. Nasz projekt proponuje więc dwa bliźniacze wysoko ściowce, które „ oprawiłyby ” Dworzec Centralny i zmniejszyły przestrzeń ulic. Zaaranżowany tu plac, otoczony z trzech stron kolumnadą nada Pałacowi, a w szczególności półokrągłej Sali Kon gresowej, bardziej reprezentacyjny charakter. Toni Wirth

Die Dozierenden | Prowadzący Pablo Horvath, Dominique Lorenz, Beat Rothen, Thomas Schregenberger Detlef Schulz, Toni Wirth Die Studierenden | Studenci Nadine Ammann, Ramon Arnold, Martin Baumann, Dominique Beer, Manuel Bernasconi, Andreas Bernet, Laura Bissegger, Sarah Jane Blas, Regula Blatter, Bruno Bucher, Helen Büchi, Laura Buff, Sandra De Stefani, Roman Dürst, Linda Eisenbart, Svenja Fuchs, Johannes Gadient, Etienne Girard, Steevan Govindapillai, Silvan Gröbly, Mike Guerriero, Rudolf Gysel, Damian Gysi, Robin Häberli, Benjamin Hagger, Boris Hämmerli, Alexandra Hegglin, Maya Hofer, Patricia Honegger, Joy Hungerbühler, Sabrina Hürlimann, Patric Hütter, Simon Kläger, Fabienne Kleger, Lorenz Koller, Flavio Lang, Philipp Lehner, René Leuenberger, Fabio Licciano, Jeannine Mäder, Mattia Mariotto, Christoph Mesmer, Sandra Metzger, Enlirat Mustafa, Sandro Nater, Rukiye Osman-Oral, Onur Özman, Piero Parini, Dominic Pfenninger, Tamara Polo, Noorzai Wais Raoufi, Sarah Roditscheff, Désirée Rohner, Sven Fabian Rüegg, Isabel Rüttimann, Lucien Salpeter, Selin Samci, Jan Sauber, Oliver Sauter, Mathias Schaub, Jan Schmid, Oliver Schmid, Kevin Sieverdt, Julia Spanò-Riebel, Lukas Spirig, Matthias Stauber, Dominic Studer, Andreas Thalmann, Sharon Ulrich, Melanie Vanz, Alexandra Venzin, Yanick Volpez, Roger von Rüti, Karl Waldvogel, Alain Walter, Florian Weber, Aaron Wiederkehr, Michael Wiesli, Philipp Winet, Marko Zrakic, Marcel Zufferey

25.08.15 12:36

Vertikale Akzente reagieren auf die umgebende Bebauung und verweben das neue Quartier mit der bestehenden Stadt. | Pionowe akcenty odnoszą się do otaczającej zabudowy i scalają nową dzielnicę z miastem. Foto | Zdjęcie: Pit Brunner

30_33_TH_Warschau_Doku C.indd 33

25.08.15 12:36

Um den Kulturpalast entsteht ein Geflecht von öffentlichen Räumen unterschiedlicher Grösse und Proportionen. | Wokół Pałacu Kultury i Nauki zaplanowano sieć przestrzeni publicznych o różnorodnych formach i wielkości.

Eine Abfolge unterschiedlicher Strassen- und Platzräume bietet vielfältige Wege durch das Quartier. | Sieć ulic i placów oferuje różne możliwości przejścia przez dzielnicę. Foto | Zdjęcie: Pit Brunner

Abwechslungsreiche Stadträume verbinden die Ulica Marszał kowska mit dem Zentralbahnhof. | Różnorodne przestrzenie miejskie łączą ulicę Marszałkowską z dworcem. Foto | Zdjęcie: Pit Brunner

34_37_TH_Warschau_Doku D.indd 34

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Vokabular der Stadträume | Przestrzenna konsekwencja

25.08.15 12:43

Nicht mehr der hoch aufragende Palast prägt die Wahrnehmung, sondern der gut proportionierte Stadtraum. | Nie sięgający nieba Pałac Kultury, a dobrze zaprojektowana przestrzeń miejska wpływa na percepcję tego miejsca. Projekt: Oliver Schmid

Die Sockelbauten des Kulturpalastes werden zu Teilen der neuen öffentlichen Räume. | Cokół Pałacu Kultury i Nauki stanie się częścią nowego wnętrza urbanistycznego. Projekt: Dominique Beer

Vokabular der Stadträume

Przestrzenna konsekwencja

In den letzten Jahren ist auf der Westseite des Kulturpalastes eine heterogene Skyline nach amerikanischem Vorbild entstanden. Diese Ansammlung von Einzelobjekten ohne gegenseitigen Bezug ist das Resultat einer Stadtplanung, die den Baukörper ins Zentrum der räumlichen Betrachtung stellt, die aber die Gestaltung des Stadtraums dem Zufall überlässt. Das Projekt für die Umgebungsgestaltung des Warschauer Kulturplastes will dagegen den Fokus auf den Stadtraum als primären Entwurfsfaktor lenken. Er setzt der heute meist vorherrschenden Individualisierung eine Haltung der gegenseitigen Bezugnahme entgegen. Diese reagiert mit einer Struktur aus rhythmisierten, präzise geschnittenen Stadträumen, die den →

Ostatnimi laty na zachód od Pałacu Kultury powstała heterogeniczna panorama na wzór amerykański. To nagromadzenie pojedynczych obiektów bez wzajemnych odniesień jest rezultatem planowania, które polegało na pozostawieniu wyglądu miasta przypadkowi. Nasze studium kieruje uwagę na przestrzeń jako podstawowy czynnik kształtowania miasta i przeciwstawia się dominującemu dziś często indywidualizmowi. Proponujemy nową strukturę z zamkniętymi przestrzeniami, która powinna przełamać monumentalizm i dominację Pałac Kultury, integrując socrealistyczny gmach z tkanką śródmieścia Warszawy. Stworzenie nowej siatki ulic i ciągów pieszych będzie miało skutek przestrzenny w postaci zmiany wymiarów placów, →

Schnitt D – D, Süd–Nord: Kulturpalast–Ulica Świętokrzyska. | Przekrój D – D, Północ-Południe: Pałac Kultury i Nauki–ulica Świętokrzyska.

GSEducationalVersion

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Vokabular der Stadträume | Przestrzenna konsekwencja

34_37_TH_Warschau_Doku D.indd 35

50 m

25.08.15 12:43

→ Kulturpalast in die Stadt einbindet und damit die Monumentalität und Dominanz des Komplexes im Stadtgewebe bricht. Neue Baublöcke werden so gesetzt, dass Folgen aus unterschiedlich proportionierten und dimensionierten städtischen Räumen entstehen. Das heute massstabslose und leere Umfeld des Palastes wird in kleinere ‹ Raumportionen › gegliedert und räumlich verdichtet. Dadurch wird das Areal Teil der Stadt. Um der Charakteristik der vorgeschlagenen Raumstruktur näher zu kommen, ist der Vergleich mit Camillo Sittes 1899 erschienenem Buch ‹ Der Städtebau nach seinen künstlerischen Grundsätzen › hilfreich. Darin beschreibt er die stadträumlichen Qualitäten des rhythmisierten Raums, bestehend aus Abfolgen von Strassen und Plätzen sowie deren Übergänge, oder Schwellenräume und das Einbinden der Monumente. Der Altstadtmarkt von Warschau hat diese räumliche Geschlossenheit, die Sitte als hohe Qualität vieler historischer Plätze beschreibt. Der Marktplatz ist aber eine Ausnahme in dem hauptsächlich von Strassen geprägten Stadtgewebe. Das Projekt schlägt deshalb auch eine eigentliche Folge von Plätzen vor, in der durchgehende Strassenachsen fehlen und die sich der Katalogisierung nach Camillo Sitte entziehen. Das Schema der Freiräume zeigt die grosse Vielfalt verschiedener Situationen. Dabei muss nicht zwischen Strasse und Platz, sondern eher zwischen öffentlichem Platz und gefassten Höfen unterschieden werden: In diesem räumlichen Kontinuum sind die Hofräume direkt über Durchgänge oder andere Engnisse zugänglich. Damit gewinnen auch die Übergänge an Bedeutung. Diese ‹ Schwellenräume › – Kolonnaden, Arkaden, Kreuzgänge oder Durchgänge – komplettieren das neu entstehende Raumsystem. Sie sind ein wichtiger Teil des städtebaulichen Vokabulars, insbesondere auf dem Niveau der Erdgeschosse. Diese vermitteln zwischen Aussen- und Innenraum, also zwischen Räumen mit unterschiedlichem Öffentlichkeitscharakter. Sie werden zum verbindenden Baustein zwischen den verschiedenen Raumtypen und Öffentlichkeitsgraden oder zu deren räumlichen Fassung. Entsprechend der Zentrumsfunktion, die der Ort für ganz Warschau hat, dringt der öffentliche Raum hier auch in die Hofräume. Passagen unterschiedlicher Grösse, die Stadträume unterschiedlicher Art miteinander verbinden – beispielsweise beim S-Bahnhof –, sind ein weiteres Element des städtebaulichen Vokabulars. Und hier zeigt sich doch noch eine Verwandtschaft mit den von Camillo Sitte beschriebenen stadträumlichen Qualitäten: Wie, bis zum 19. Jahrhundert in den historischen Städten üblich, haben die ‹ Schwellenräume › eine wichtige Funktion: Sie artikulieren die Übergänge der Raumfolgen. Eine Qualität, die dem Städtebau nach modernem Vorbild weitgehend fehlt. Dominique Lorenz

34_37_TH_Warschau_Doku D.indd 36

→ dziedzińców i zaułków wokół budynku. Rozległa pusta przestrzeń zostanie podzielona na małe działki, zyskując w ten sposób ludzki wymiar i włączając otoczenie Pałacu w strukturę miasta. By przyjrzeć się bliżej charakterowi zaproponowanych rozwiązań przestrzennych, pomocne będzie sięgnięcie do wydanej w 1889 roku pracy Camillo Sittego „ Der Städtebau nach seinen künstlerischen Grundsätzen ”. W dziele tym autor krytykuje rastrowe miasto XIX-wieczne złożone głównie z ulic i kwartałów zabudowy. Pouczające jest przy tym przeciwstawienie go tworzonemu organicznie miastu średniowiecznemu. Zaplanowany przez nas prostopadły układ przestrzenny kontrastuje wprawdzie z nieregularnością wielu takich zespołów, ale odnosi się do układu warszawskiej starówki, typowego dla miast zakładanych na prawie chełmińskim. Rynek Starego Miasta w Warszawie jest prze strzennie ograniczony, co Camillio Sitte opisuje jako dużą wartość historycznych placów. Jest to jednak wyjątek w poprzecinanej ulicami tkance. Nasza propozycja składa się więc z wielu zam kniętych przestrzennie miejsc. Trzeba odróżnić przy tym place i dziedzińce. W kontinuum przestrzennym place otwierane są przez ulice. Na dziedzińce można dostać się natomiast jedynie przejściami lub innymi przewężeniami. Przy bliższej obserwacji okazuje się, że ten typologiczny podział stracił na ważności. Znaczenia zyskują „ przejścia z obszaru na obszar ”. Kolumnady, arkady, krużganki są ważnymi elementami w pracy urbanistów, szczególne przy artykulacji parteru. Pośredniczą między wnętrzem a zewnętrzem lub między pomieszczeniami o różnym stopniu dostępności. Mogą stać się łącznikiem pomiędzy placami i dziedzińcami, mogą też dane miejsca przestrzennie oprawiać. Takie przejścia mogą mieć też różną wielkość i łączyć strukturę miasta na różne sposoby. Dla przykładu – stacje szybkiej kolei miejskiej. Przechodząc z jednej przestrzeni w drugą, świetnie wyrażają przestrzenną kon sekwencję. Dominique Lorenz

Autoren des Hefts – Werner Huber ist Redaktor von Hochpar terre. Er befasst sich seit dreissig Jahren mit der städtebaulichen Entwick lung Warschaus und veröffentlichte dazu zahlreiche Texte und Publikationen. – Krzysztof Koszewski ist doktorierter Architekt, Dozent und Leiter des Studios Architeture for Society of Knowledge an der Architekturabteilung des War schauer Polytechnikums. – Dominique Lorenz ist diplomierte Archi tektin ETH SIA und Dozentin für Entwurf und Konstruktion an der ZHAW. Sie führt zusammen mit Daniel Hummel das Büro Met Architektur in Zürich. – Thomas Schregenberger ist Dozent an der ZHAW und Architekt mit Büro in Zürich, er ist Herausgeber von Publika tionen zur Spätmoderne der 1950erund 1960er-Jahre und zum Städtebau. – Detlef Schulz ist Architekt in Zürich. Seit 2006 ist er Teilhaber des Büro GFA und unterrichtet Entwurf im dritten Jahreskurs der Architekturausbildung der ZHAW in Winterthur. – Toni Wirth ist Dozent an der ZHAW und Architekt mit gemeinsamem Büro mit Silke Hopf in Winterthur, er ist Mitautor von Publikationen im Rahmen seiner Lehrtätigkeit an der ETH und der ZHAW. Autorzy wydania – Werner Huber, redaktor czasopisma architektonicznego Hochparterre, od trzydziestu lat interesuje się rozwojem urbanistycznym i architektonicznym Warszawy i jest autorem wielu publikacji na ten temat. – Krzysztof Koszewski, dr architekt, wykładowca i kierownik międzynarodo wego programu studiów Architecture for Society of Knowledge na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. – Dominique Lorenz, architekt ETH, wykładowca projektowania i konstrukcji na uczelni ZHAW. Razem z Danielem Hummelem prowadzi biuro Met Archi tektur w Zurychu. – Thomas Schregenberger, wykładowca na uczelni ZHAW, prowadzi własne biuro w Zurychu. Jest wydawcą publikacji na temat urbanistyki i późnego modernizmu lat 50. i 60. – Detlef Schulz, zuryski architekt, od 2006 współwłaściciel biura GFA, wykładowca projektowania i konstrukcji na uczelni ZHAW. – Toni Wirth, wykładowca projektowania i konstrukcji na uczelni ZHAW, razem z Silke Hopf prowadzi biuro w Winterthurze. Współautor wielu publikacji wydanych przez ZHAW.

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Vokabular der Stadträume | Przestrzenna konsekwencja

25.08.15 12:43

Statements aus Polen | Opinie z Polski

Auf der Suche nach Kontinuität

W poszukiwaniu ciągłości

Der Kulturpalast als Symbol des kommunistischen Systems weckt bis heute grosse Emotionen. Deshalb soll man jedes Projekt, das an diesem Ort entsteht, nicht nur hinsichtlich seiner Funktionalität und Ästhetik, sondern auch unter dem ideologischen Gesichtspunkt betrachten. Spuren früherer Strassenverläufe sind Zeichen der unterbrochenen städtebaulichen Kontinuität. Die unrealisierten Entwürfe des Wettbewerbs von 1992 und weitere Projekte wurden im Lauf der Zeit zu einem Archiv der städtebaulichen Vernachlässigungen in Warschau. In Europa lässt sich kaum ein anderer so wichtiger Ort finden, der mit einer so komplexen Geschichte befrachtet ist, die Phantasie anregt und gleichzeitig so unterinvestiert ist. Für die Studierenden ist das ein Thema, das räumliche Sensibilität und Kenntnis der Geschichte verlangt. Das in diesem Heft präsentierte Projekt basiert auf einem traditionellen, dichten Netz von Strassen und Plätzen, das nicht direkt auf die frühere Stadtstruktur zurückzuführen ist, und es berücksichtigt weder den Bau des geplanten Museums für Moderne Kunst noch die bestehenden Grünflächen. Die Entwurfsaufgabe war vor allem eine Suche nach Proportionen, Programm und Stil, die für Bauten im Zentrum einer Grossstadt repräsentativ sein können. Letztlich bleibt der Palast eine Dominante. Hier ist er in eine dichte, geordnete Bebauung eingebunden, an die wir uns in Warschaus Mitte nicht gewöhnt sind. Es ist eine weitere Variante, die uns erneut das Potenzial und Einzigartigkeit dieses Ortes bewusst macht. Ewa P. Porębska,

Pałac Kultury i Nauki jako wyrazisty symbol komunizmu do dziś budzi ogromne emocje i dlatego każdy projekt, który powstaje w jego otoczeniu rozpatrywać trzeba nie tylko w funkcjonalnym czy estetycznym aspekcie, lecz także ideo logicznym. Zapisane w jego posadzce ślady po dawnych ulicach pozostają świadectwem przerwanej ciągłości urba nistycznej miasta; zaś niezrealizowany konkurs na Ścisłe Centrum Warszawy z 1992 roku i kolejne projekty otocze nia Pałacu stały się w miarę upływu lat swego rodzaju archi wum urbanistycznych warszawskich zaniechań. Trudno znaleźć drugie tak ważne, obarczone skompli kowaną historią, pobudzające wyobraźnię i jednocześnie od lat niezainwestowane miejsce w Europie. Dla studentów architektury to wymarzony temat projektowy, wymagający przestrzennej wrażliwości i znajomości historii. Prezentowany na łamach Hochparterre projekt, opar ty na tradycyjnej, gęstej siatce placów i ulic, nie nawiązu je wprost do przedwojennego układu. W założeniach nie uwzględniono także planowanego Muzeum Sztuki Nowo czesnej ani rangi istniejących terenów zielonych — wydaje się więc, że ćwiczenie dotyczy przede wszystkim poszu kiwania proporcji, programu i stylu, który reprezentować może zabudowa centrum miasta. W rezultacie pałac po zostaje tu dominatą, choć tym razem w gęstej zabudowie rygorystycznie uporządkowanej przestrzeni, do jakiej w śródmieściu Warszawy nie jesteśmy przyzwyczajeni. Nowy wariant, który pozwala kolejny raz przyjrzeć się niezwykłe mu potencjałowi i unikalności miejsca. Ewa P. Porębska, redak-

Chefredaktorin der Monatszeitschrift Architektura-murator

tor naczelna miesięcznika Architektura-murator

Eine normale Stadt bauen

Budować „ normalne miasto ”

Immer, wenn ich nach der Fahrt aus einer andern polnischen Stadt in Warschau den Hauptbahnhof verlasse, sticht der Massstabswechsel ins Auge. Das ist nicht eine Wertung, sondern eine Beobachtung. Ich spüre, dass ich im Zentrum einer Stadt bin, die ihre Grösse zeigen möchte. Dieser Eindruck entsteht durch die Leere zwischen dem Bahnhof, dem Kulturpalast und der in der Ferne schimmernden Ostwand. Wir wissen, dass das Areal bebaut werden soll, sodass es hier endlich wie in einer ‹normalen Stadt› ist. Warschau ist aber keine ‹normale Stadt›. Deshalb darf die Idee für ihre Mitte keine Standardlösung sein. Wenn hier Gebäude entstehen sollen, wenn versucht werden soll, traditionelle Stadträume zu gestalten, dann lohnt es sich, die studentischen Arbeiten näher anzuschauen. Ich heisse zwar die Überbuung des Świętokrzyski-Parks nicht gut, aber ich schätze die vorgeschlagene Struktur. Im Gegensatz zum geltenden Bebauungsplan sind die Gevierte unterschiedlich ausgeprägt. Wenn das nicht nur eine formale Geste ist, sondern die Eigentümersstruktur widerspiegelt, dann kann das zu einer wirtschaftlichen, funktionalen und architektonischen Differenzierung führen, die ein Bestandteil einer lebendigen, ‹normalen› Stadt ist. Grzegorz Piątek, Architekturkritiker und Kurator

Za każdym razem, gdy wychodzę z Dworca Centralnego, wracając z innych polskich miast, uderza mnie raptowna zmiana skali. Nie jest to stwierdzenie wartościujące, tyl ko obiektywna obserwacja. Od razu widzę, że trafiłem do centrum miasta, które lubi komunikować, że jest duże. Poczucie to wynika z rozmiarów pustki rozciągającej się między Dworcem, Pałacem Kultury a majaczącą w oddali Ścianą Wschodnią. Przyzwyczailiśmy się mówić, że trzeba zabudować ten teren, żeby wreszcie było „ jak w normalnym mieście ”. Warszawa nie jest jednak „ normalnym miastem ”, więc i pomysł na centrum nie musi być standardowy. Jeśli jednak mają tam powstać budynki, jeśli nastąpić ma pró ba wytworzenia tam tradycyjnie zdefiniowanej przestrzeni miejskiej, to warto przyjrzeć się tej studenckiej koncepcji. Nie potrafię zaakceptować pomysłu zabudowy Parku Świę tokrzyskiego, ale doceniam zaproponowaną strukturę. W przeciwieństwie do obowiązującego w rzeczywistości pla nu, kwartały są zróżnicowane i rozdrobnione. Jeśli nie jest to gest, tylko odzwierciedlenie struktury własnościowej, to ukształtowana w ten sposób zabudowa może w efekcie dać ekonomiczną, funkcjonalną i architektoniczną różno rodność, która jest istotą żywotnego, „ normalnego ” miasta. Grzegorz Piątek, krytyk architektury i kurator

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Statements aus Polen | Opinie z Polski

34_37_TH_Warschau_Doku D.indd 37

25.08.15 12:43

Komplizierter Organismus | Organizm skomplikowany Eine Stadt muss mehr bieten als eine perfekte Organisation. Sie muss vor allem menschenfreundlich sein. | Miasto powinno oferować więcej niż tylko wzorową organizację. Przede wszystkim powinno być przyjazne ludziom. Text | Tekst: Krzysztof Koszewski

Wir haben ein Problem mit unseren Städten ! Über die Jahrhunderte prägten die Bedürfnisse der Bewohner die räumlichen, wirtschaftlichen und gesellschaftlichen Strukturen. Diese Bedürfnisse waren unterschiedlich – Wohnen, Arbeiten, Handel, Unterhaltung, Religion, Verteidigung –, und je nach Zeitgeist und Bedarf hatten sie eine unterschiedliche Priorität und Bedeutung. Unterschiedlich abgelaufen ist auch der Gestaltungsprozess der Städte. Meistens war er evolutionär, mit aufeinanderfolgenden Schichtungen und langsamen Änderungen. Oft war er aber auch revolutionär oder Ergebnis schneller Entscheidungen. Und manchmal war dieser Prozess sogar als Folge von Naturkatastrophen oder Kriegen dramatisch. Verschiedene Bevölkerungsgruppen beeinflussten diesen Gestaltungsprozess in vielfältiger Weise, und manchmal war der Wille oder die Laune einer Einzelperson bestimmend. Obschon alle diese Faktoren in einem komplizierten Verhältnis zueinander stehen, konnten sie jeweils beschrieben und zum grössten Teil auch begriffen werden. Heute ist das jedoch anders. Immer raschere Veränderungen Die Stadt ist ein komplizierter Organismus, und sie ist nicht vollständig zu begreifen. Wollen wir dieses System verstehen, müssen wir uns mit ausgeklügelten mathematischen Modellen befassen, etwa mit den Interpretationen der Komplexitätstheorie. Diese Aufgaben sind schwierig, denn die Städte entwickeln sich dynamisch und verändern sich auch immer schneller. Unser Problem liegt auch darin, dass wir unseren Blickwinkel eingrenzen und die Stadt lediglich als hochkomplizierten, aber gut funktionierenden Mechanismus verstehen. Diese Sichtweise hat bis heute kaum an Bedeutung verloren, obschon Jane Jacobs ihr Manifest ‹ Tod und Leben grosser amerikanischer Städte › schon vor über fünfzig Jahren veröffentlichte. Die Effizienz ist zwar eine notwendige, aber nicht ausreichende Voraussetzung. Der systemische Ansatz fasst die komplizierten Prozesse der Urbanisierung in einer ganzheitlichen Betrachtung zusammen, vernachlässigt aber die immateriellen Faktoren. Das Hauptproblem der Stadtplanung scheint also darin zu liegen, das Gleichgewicht zu finden zwischen dem pragmatischen Ansatz, der die Stadt als effizienten Organismus versteht, und der Sensibilität für die Bedürfnisse ihrer Bewohner.

Mamy problem z miastami. Na przestrzeni dziejów kształ towane były one przez różne potrzeby mieszkańców: za mieszkanie, praca, handel, rozrywka, kult, obrona. Po trzeby te były realizowane w różnej, zależnej od wymogów chwili, kolejności i w różnym stopniu. Różnie też się to kształtowanie odbywało: najczęściej ewolucyjnie, przez kolejne nawarstwienia i powolne zmiany, niekiedy jednak też rewolucyjnie w wyniku szybkich decyzji, kataklizmów naturalnych czy wojennych. Wreszcie, różne grupy miesz kańców w różnym stopniu miały wpływ na ten kształt, zaś w szczególnych przypadkach mogło chodzić o wolę czy ka prys jednej osoby. Wszystkie te czynniki, choć nigdy nie nosiły znamion prostoty, mogły jednak zostać opisane i w znacznym stopniu określone. Inaczej rzecz się ma dzisiaj. Coraz szybciej Miasto jest skomplikowanym organizmem, którego działanie wymyka się opisom pozwalającym na uzyska nie prostych recept na sprawne funkcjonowanie. W celu jego zrozumienia sięgamy po zaawansowane modele ma tematyczne, w tym interpretacje oparte na teorii złożo ności. Zadanie to jest tym trudniejsze, że miasta są two rami dynamicznymi, zaś szybkość zachodzących zmian rośnie. Problem z miastami tkwi także w poprzestawaniu na perspektywie przyjętej w zdaniach przytoczonych po wyżej. Prowadzi to do postrzegania go jako li tylko sprawnie funkcjonujący, choć wysoce skomplikowany mechanizm. Dzieje się tak nadal mimo upływu ponad pięćdziesięciu lat od słynnego manifestu Jane Jacobs ! Owa sprawność jest warunkiem koniecznym, lecz nie wystarczającym. Wspomniane systemowe podejście, choć jako jedy ne pozwala ująć skomplikowanie procesy urbanizacji, może nieść ze sobą zagrożenie pominięcia czynników pozamaterialnych, niedających się ująć w kategoriach ścisłych danych. Mieszkańcom grozi w skrajnym przypadku potraktowanie przedmiotowe, jako substratu skomplikowa nych procesów służących działaniu miasta jako swoistego przedsiębiorstwa. Wahnięcie w drugą stronę prowadzi z kolei do powstania koncepcji utopijnych. Podstawowym problemem w projektowaniu miast jest obecnie znale zienie równowagi między pragmatycznym podejściem do sprawnie funkcjonującego organizmu i wrażliwością na rzeczywiste potrzeby jego mieszkańców.

Urbanistyczny nieład Na zarysowane powyżej problemy nakłada się spe cyfika polskiej sytuacji, skupiona na warszawskim placu Städtebaulicher Unort Zu dieser generellen Problematik gesellt sich die spe- Defilad jak w soczewce. Sama jego nazwa wskazuje pro zifische polnische Situation, die sich am Kulturpalast wie weniencję daleką od wizji areny spontanicznej aktywności unter einem Vergrösserungsglas beispielhaft abbildet. społecznej. Obszar ten, o powierzchni 24 ha, wypełniony Schon der Name Plac Defilad ( Paradeplatz ) deutet auf niegdyś prostokątną siatką ulic z klasyczną mieszczańską eine Funktion hin, die weit entfernt von jeder spontanen zabudową o XIX-wiecznym rodowodzie, został zmieciony gesellschaftlichen Tätigkeit ist. Nach der Wende von 1989 przez zawieruchę II wojny światowej. Dzieła zniszczenia

38_39_TH_Warschau Blick v aussen.indd 38

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Komplizierter Organismus | Organizm skomplikowany

25.08.15 12:43

dopełniono z początkiem lat 50. XX wieku, wyburzając po zostałości zabudowy i tworząc na znacjonalizowanym ( bez przyznania odszkodowań ) terenie ogromny plac z wznie sionym w 1955 roku budynkiem Pałacu Kultury i Nauki imienia Józefa Stalina pośrodku. W 1989 roku obszar ten, urbanistycznie nieopanowany, stał się laboratorium wpły wu transformacji ustrojowej na jakość zagospodarowania przestrzeni. Najnowsze dzieje wielokrotne zmiany kon cepcji, w tym niezrealizowany konkurs z 1992 roku ( wygra ny przez Bartłomieja Biełyszewa i Andrzeja Skopińskiego ), eksplozje wolności gospodarczej i inicjatywy prywatnej w postaci trudnego do okiełznania targowiska, cyrk czy też falstart konkursu na gmach Muzeum Sztuki Nowoczesnej i Fünf Lektionen niezrealizowanej koncepcji Christiana Kereza. Dodatko Was lehrt uns dieser konkrete Fall im Zentrum von wo przewijają się roszczenia przedwojennych właścicieli, a Warschau für die Planung menschenfreundlicher Städte ? także dyskusje na temat politycznego wydźwięku tej prze Es sind fünf Lektionen. Die erste lautet: Wenn ein Archi- strzeni, prowadzące niekiedy do pomysłów wyburzenia tekt im Rahmen seiner gestalterischen Freiheit Visionen Pałacu Kultury i Nauki jako daru wrogiego reżimu. Wraz für eine Stadt entwickelt, muss er die gesellschaftlichen, z wpisaniem budynku do rejestru zabytków sugestie te są wirtschaftlichen und politischen Voraussetzungen in nieaktualne, młode pokolenie zaś nie patrzy już na Pałac seine Überlegungen einbeziehen. Diese offensichtliche przez pryzmat ideologii. Tatsache entspricht auch dem öffentlichen Bewusstsein: Gemäss einer Umfrage von 2014 ist die Hälfte der BevölPięć lekcji kerung der Ansicht, dass die lokalen Behörden den grössJaka lekcja może wynikać z tego konkretnego przypad ten Einfluss auf die Gestaltung polnischer Städte haben. ku centrum stolicy w szerszym kontekscie projektowania Nur je rund zehn Prozent der Befragten schreiben diese miast przyjaznych dla ludzi? Pierwsza lekcja jest taka, że Rolle den Architekten oder Ingenieuren zu. architekt, korzystając ze swobody twórczej i prezentując Die zweite Lektion betrifft Warschaus Rückstand von wspaniałe wizje miasta o ogromnym potencjale, musi pa fünfzig oder mehr Jahren bei den Investitionen, als Folge miętać o uwarunkowaniach społecznych, gospodarczych der geopolitischen Verhältnisse. Der Druck, dieses Defizit i politycznych. Według raportu Centrum Badania Opinii aufzuholen, führte zu einem massiven Ausbau der Infra- Społecznej z 2014 roku największy wpływ na kształt pol struktur und hat die Befriedigung der immateriellen Be- skich miast mają władze lokalne ( ponad 50 % pytanych ), dürfnisse der Bewohner in den Hintergrund gerückt. Zu zaś architekci, deweloperzy i inspekcja budowlana – znacz diesen gehört eine attraktive, die sozialen Aktivitäten för- nie mniejszy ( po około 10 % odpowiedzi ). dernde Gestaltung des öffentlichen Raums. Po drugie, chęć nadrobienia pięćdziesięcioletnich Die dritte Lektion betrifft das gesellschaftlich-kultu- zaległości skutkuje przesadnym naciskiem na rozwój in relle Erbe: Als Gegenreaktion der Marginalisierung des frastruktury i spycha na dalszy plan realizację ponadpod Privateigentums nach dem Zweiten Weltkrieg wird dieses stawowych potrzeb mieszkańców, m. in. przyjazną, sprzy heute im kollektiven Bewusstsein glorifiziert, was häufig jającą aktywności aranżację przestrzeni. Trzecia lekcja to zulasten der gemeinschaftlichen Interessen geht. doświadczenie społeczno-kulturowe, piętno powojennej Die vierte Lektion lehrt uns, dass die Stadt dank ihrer degradacji własności prywatnej, odreagowywane współ Bewohner lebt, indem sie ihnen Raum für ihre Tätigkeiten cześnie przez jej gloryfikację kosztem dobra wspólnego. schafft. Die Menschen sind das Subjekt aller Handlungen Czwarta lekcja to konstatacja, że nawet najlepiej zapro oder sollten es zumindest sein. Immer wieder haben sie jektowane miasto musi zapewnić swoim mieszkańcom are bewiesen, dass sie die unterschiedlichsten Aktivitäten an nę do działania. To ludzie, nie budynki, ulice czy place, są denkbar ungeeigneten Orten unternehmen können. Die podstawowym zasobem, jak pisał Charles Landry. Właśnie Gestalt einer Stadt ist also weniger die treibende Kraft, oni powinni być podmiotem wszelkich działań. Mieszkańcy sondern vor allem ein Katalysator für vielfältiges Leben. miast wielokrotnie udowodnili, że są w stanie przedsię Die Planer sollen also immer an die Subjektivität der Men- wziąć najrozmaitsze aktywności przed w nieprzystosowa schen denken, für die sie entwerfen. nych do tego miejscach, czerpiąc z tego ogromną satysfak Die fünfte Lektion lernen wir bei der Betrachtung des cję mimo niewygód i dyskomfortu. Czy zatem forma jest Plac Defilad vor dem Kulturpalast, und sie unterstreicht najważniejsza? Jest ona bardziej katalizatorem, niż siłą die Rolle der Architektin und des Architekten in der Ge- sprawczą. Projektanci powinni pamiętać o podmiotowości staltung eines guten Stadtraums: Ohne sie geht es nicht ! tych, dla których i z którymi pracują. Zwar gab es im Lauf der Jahre zahlreiche Initiativen, die Piąta lekcja jest taka, że kształtowanie dobrej prze das Areal punktuell belebten, doch alle haben nur kurz strzeni miasta, mimo wszystkich powyższych uwag, nie existiert. Denn die Aktivitäten von Einwohnern und Unter- może obyć się bez architektów. Próby samoistnej aktyw nehmen brauchen für eine längere Perspektive einen orga- ności, choć bardzo żywe nie wytrzymały próby czasu. Owe nisatorischen Rahmen. Dieser muss auf der Zusammen- działania mieszkańców, drobnych i większych przedsię arbeit von Planern und Nutzern beruhen, denn die beiden biorców, konieczne dla podmiotowości miasta, wymagają Seiten in diesem hochkomplexen Prozess funktionieren starannie przemyślanej organizacji, będącej efektem do nicht unabhängig voneinander. brej współpracy projektantów i przyszłych użytkowników. Wenn wir eine Stadt entwerfen oder – häufiger – wenn Obie strony tego skomplikowanego procesu nie mogą wir in einer Stadt entwerfen, gestalten wir einen Körper, funkcjonować w oderwaniu od siebie. Projektując miasto dessen Beschaffenheit sehr sichtbar ist. Nur in einer gut lub też projektując w mieście tworzymy ciało, którego kon gebauten Stadt kann sich der menschliche Geist entfalten. dycja jest bardzo istotna. W owo dobrze zbudowane ciało Man muss sich jedoch um die harmonische Entwicklung można tchnąć ducha ludzkich, przyjaznych działań. Póź niej zaś dbać o harmonijny rozwój jednego i drugiego. des einen wie des anderen kümmern. wurde der städtebauliche Unort zu einem Spiegel der politischen Transformation. Hier waren die Auswirkungen der wirtschaftlichen und gesellschaftlichen Transformation auf den öffentlichen Raum besonders gut sichtbar. Die Entschädigungsansprüche der früheren Grundeigentümer oder der Diskurs über die politische Symbolik des Ortes spielten ebenfalls eine Rolle – bis hin zu Vorschlägen, den Kulturpalast, dieses Geschenk eines feindlichen Regimes, abzubrechen. Seit der Eintragung des Gebäudes ins Denkmalregister sind diese Ideen nicht mehr aktuell, zudem kümmern solche ideologischen Gedanken die junge Generation nur noch wenig.

●

Themenheft von Hochparterre, Oktober 2015 | Wydanie specjalne Hochparterre, październik 2015 — Warschau Mitte | Warszawa Śródmieście — Komplizierter Organismus | Organizm skomplikowany

38_39_TH_Warschau Blick v aussen.indd 39

●

25.08.15 12:43

Warschau Mitte

Der Zweite Weltkrieg und der Bau des Kultur palastes hinterliessen mitten in Warschau eine grosse Leere. In ihrer Bachelor-Abschlussarbeit entwarfen die Studierenden der Architek turabteilung der ZHAW ein Stück Stadt. Dieses basiert auf der Tradition der europäischen Stadt, nimmt aber auch die Tradition des Warschauer Wiederaufbaus der Nachkriegszeit auf. www.archbau.zhaw.ch

Warszawa Śródmieście

Zniszczenia wojenne i budowa Pałacu Kultury spowodowały, że dzisiejsze centrum Warszawy zieje pustką. W ramach pracy licencjackiej studenci Wydziału Architektury Zuryskiej Wyższej Szkoły Nauk Stosowanych zaprojektowali w tym miejscu nową dzielnicę. Założenia projektu bazują na tradycji europejskiego miasta oraz nawiązują bezpośrednio do idei towarzyszących odbudowie Warszawy w latach powojennych. www.archbau.zhaw.ch

40_01_TH_Warschau_Cover.indd 2

25.08.15 11:50