باڵندە خێوەکییەکان و سەرچاوەی ژیان

‫باڵندە خێوەکییەکان و‬ ‫سەرچاوەی ژیان‬

‫حوسێن حوسێنی‬ ‫ زانکۆی‬،‫خوێندکاری دوکتورای فیزیکی تیۆری‬ ‫ سلێامنی‬،‫سلێامنی‬

Hossien Hossieni PhD Cadidate of Theoretical Physics, University of Sulaimnai, Iraqi-Kurdistan. hossien.hossieni@gmail.com

‫زانستی بنەمایی‬ 58

‫لــەم وتــارەدا هــەوڵ دەدرێــت یەکێــک لــە دیــاردە‬ ‫کوانتۆمییــە ســەیرەکانی زیندەوەرناســی بــاس بکرێــت‪ ،‬کــە‬ ‫بەپێــی ئــەو باڵنــدەی ڕۆبینــی ئەورووپــی ڕێگــەی خــۆی‬ ‫بــەرەو باشــوور دەدۆزێتــەوە‪ .‬ماددەیەکــی کیمیایــی لەنــاو‬ ‫چــاوی باڵندەکــەدا هەیــە کــە بــە هــۆی بەرکەوتنــی لەگــەڵ‬ ‫فۆتــۆن‪ ،‬دووان لــە ئەلەکرتۆنەکانــی دەبــن بــە گیــرۆدە و لــە‬ ‫نێــوان دوو دۆخــی تاکــی و ســییانیدا ســەما دەکــەن‪ .‬ئــەم‬ ‫ســەمایە بــە بــواری موگناتیســیی زەوی هەســتیارە و دەبێــت‬ ‫بــە هــۆی ئــەوەی ســیگناڵی جیــاواز بچێــت بــۆ مێشــکی‬ ‫باڵندەکــە‪ .‬لــە هەمــان کاتیشــدا گرینگیــی ئــەم دیاردەیــە‬ ‫بــۆ لێکۆڵینــەوە لەســەر ســەرچاوەی ژیــان باســی لێــوە‬ ‫دەکرێــت‪.‬‬ ‫وشەگەلی سەرەکی‬ ‫زیندەوەرناسیی کوانتۆمی‪ ،1‬ڕۆبینی ئەورووپی‪ ،2‬گیرۆدەیی‬ ‫کوانتۆمی‪ ،3‬بواری موگناتیسیی زەوی‪ ،4‬هاوباری کوانتۆمی‬ ‫‪7‬‬ ‫داباری کوانتۆمی‪ ،6‬سەرچاوەی ژیان‬

‫‪5‬‬

‫‪.١‬پێشەکی‬

‫کۆچــی باڵنــدەکان بــەرەو باشــوور و گەڕانەوەیــان بــەرەو‬ ‫ژینگــە ســەرەکییەکەی خۆیــان لەمێــژە زانایانــی بــە خۆیــەوە‬ ‫خەریــک کــردووە‪ .‬لــە ســەدەی نۆزدەهەمــدا گریامنــە کــرا‬ ‫کــە دەبێــت باڵنــدەکان بــۆ دۆزینــەوەی ئاڕاســتەی خۆیــان‬ ‫بــواری موگناتیســیی زەوی بــەکار بهێنــن‪ .‬هەڵبــەت‬ ‫تەنهــا باڵنــدەکان نیــن کــە ئــەم بــوارە بــۆ دۆزینــەوەی‬ ‫ئاڕاســتەی خۆیــان بــەکار دەهێنــن‪ ،‬ئاژەڵــە دەریاییەکانــی‬ ‫وەکــوو کیســەڵی دەریایــی و تەنانــەت مێرووەکانــی‬ ‫وەکــوو هەندێــک لــە پەپوولەکانــی واڵتــی کەنــەدا هەســتی‬ ‫بینینــی بــواری موگناتیســییان هەیــە‪ .‬لێــرەدا پرســیاری‬ ‫ســەرەکی بریتییــە لــەوەی ئــەم باڵنــدە و مێرووانــە بــە‬ ‫چ میکانیزمێــک هەســت بــە بــواری موگناتیســیی زەوی‬ ‫دەکــەن‪ ،‬کــە بوارێکــە تــا ڕادەیــەک الواز‪ .‬ئــەم گیانلەبەرانــە‬ ‫‪8‬‬ ‫لــەوە دەچێــت وەکــوو دەریاوانــە کۆنــەکان جەمســەرمنای‬ ‫موگناتیســی لەنــاو لەشــیاندا بێــت کــە ئاڕاســتەی باشــوور و‬ ‫‪ .٢‬سیستمی کوانتۆمی و میکانیزمی خێوەکی‬ ‫باکووریــان پیشــان دەدات‪ ،‬بــەاڵم ئــەم ئامێــرە زاتییــە چــۆن‬ ‫کار دەکات و چــۆن پەیامــەکان دەگەیەنێــت بــە مێشــک؟!‬ ‫سیســتمی کوانتۆمــی هەندێــک تایبەمتەنــدی هەیــە کــە‬ ‫ئەمانــە پرســیارگەلێکن کــە پرســیاری گەرموگــوڕی ئەمــڕۆی‬ ‫لــە سیســتمی کالســیکی جیــای دەکاتــەوە‪ .‬هەمــوو ئــەو‬ ‫زیست شانسی کوانتومی ‪Biology‬‬ ‫‪ 1-2- Quantum‬دیاردانــەی لــە جیهانــی ئاســاییدا دەیبینیــن دەرکەوتــەی‬ ‫سینە رسخ اروپایی ‪European Robin‬‬ ‫درهمتنیدگی کوانتومی ‪ 3- Quantum Entanglement‬سیســتمی کالســیکین‪ ،‬کــە لــە ژێــر فەرمانڕەوایــی‬ ‫میدان مغناطیسی زمین ‪4- Earth’s magnetic field‬‬ ‫همبستگیی کوانتومی ‪ 5- Quantum Coherence‬هەندێــک یاســادان و بــە کورتــی پێیــان دەگوترێــت یاســا‬ ‫‪6- Quantum de coherence‬‬ ‫منشا زندگی ‪7-Origin of life‬‬ ‫قطب منا ‪8- Compass‬‬

‫برهمکنش‪9- Interaction‬‬ ‫وادوسی ‪10- Decoherency‬‬

‫گۆڤاری زانستیی ھۆژین ژمارەی چوارەم ـ زستانی ‪١٣٩٦‬‬

‫پوختە‬

‫زانســن و هێشــتا پرســەکە بەشــێوەی بنەڕەتــی چارەســەر‬ ‫نەکــراوە‪.‬‬ ‫یەکێــک لــەم باڵندانــە بــە نــاوی ڕۆبینــی ئەورووپــی گریامنــە‬ ‫دەکرێــت تەکنیکێکــی زۆر تایبەتــی بــە کار بهێنێــت‪ ،‬کــە‬ ‫بەنــدە لەســەر یەکێــک لــە گەنگەشــاویرتین و نهێناویرتیــن‬ ‫بەشــەکانی فیزیــک کــە پێــی دەگوترێــت گیرۆدەیــی‬ ‫کوانتۆمــی‪.‬‬ ‫لــە ئێســتادا فیزیکزانــەکان بــە تایبەتــی پســپۆڕانی بــواری‬ ‫کوانتــۆم زۆر بەگرینگییــەوە ڕوویــان کردووەتــە بوارێکــی‬ ‫نــوێ‪ ،‬کــە پێــی دەگوترێــت زیندەوەرناســیی کوانتۆمــی‬ ‫و بــڕوا وایــە دەکرێــت لــەم بــوارەدا کێشــەی بنچینەیــی‬ ‫دەرکەوتنــی ژیــان چارەســەر بکــەن‪ ،‬بــۆ ئــەو مەبەســتە‬ ‫یەکێــک لــە مودێڕنرتیــن و ئاڵۆزتریــن دەســتکەوتەکانیان‬ ‫بــەکار دەهێنــن‪ ،‬کــە بریتییــە لــە زانســتی کوانتــۆم‪.‬‬ ‫فیزیکزانــەکان لەســەر ئــەو بڕوایــەن ئەگــەر ژیــان درەختێــک‬ ‫بێــت ڕیشــەکەی لەنــاو جیهانــی کوانتۆمدایــە و لــق و‬ ‫پۆپەکــەی لــە جیهانــی ئاســاییدا دەردەکەوێــت‪.‬‬ ‫کاتێــک فیزیکزانێــک دەیهەوێــت بــە دوای دروســتبوونی‬ ‫ژیانــدا بگەڕێــت دەبێــت ورد ببێتــەوە لــە سیســتمێکی‬ ‫کوانتۆمــی‪ ،‬بــەاڵم کێشــەکە ئەوەیــە ئەگــەر هــەر‬ ‫بەرکەوتنێکــی لەگــەڵ سیســتمی کوانتۆمیــی کــراوەدا‬ ‫هەبێــت‪ ،‬یــان بیهەوێــت پێــوان ئەنجــام بــدات لــە ماوەیەکــی‬ ‫کورتــدا سیســتمەکە هــاڕە دەکات و لــە کوانتۆمییــەوە دەبێت‬ ‫بەکالســیکی (واتــە جیهانــی ئاســایی)‪ ،‬فیزیکزانــەکان‬ ‫عەوداڵــن بــۆ کارکــردن لەســەر سیســتمە زیندەوەرییــەکان‬ ‫بــە تایبەتــی ئەوانــەی بــە شــێوەیەک‪ ،‬دەبێــت فیزیکــی‬ ‫کوانتۆمــی تێــدا بــە کار بهێرنێــت‪ .‬هــەر بــەو هۆکارەیــە‬ ‫باڵنــدەی ڕۆبینــی ئەورووپــی گرینگیــی تایبەتــی هەیــە‪،‬‬ ‫چونکــە هەڵگــری سیســتمێکی کوانتۆمییــە‪ ،‬کــە هەرچەنــد‬ ‫کارلێــک‪ 9‬لەگــەڵ دەرەوەی خۆیــدا دەکات بــەاڵم تــا‬ ‫ڕادەیەکــی زۆر کاتــی هاوبــاری سیســتەمەکە درێــژە و‬ ‫بەخێرایــی تووشــی داباریــن‪ 10‬نابێــت‪.‬‬ ‫لــەم وتــارەدا ســەرەتا ئــاوڕ دەدەینــەوە لــە زانســتی کوانتــۆم‬ ‫و پرســی داباریــن لــە سیســتمە کوانتۆمییەکانــدا و پاشــان‬ ‫باســی میکانیزمــی بەکارهاتــوو لــە باڵنــدەی ڕۆبینــی‬ ‫ئەورووپــی دەکەیــن‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫زانستی بنەمایی‬ ‫‪60‬‬

‫کالســیکییەکان‪ .‬بــۆ منوونــە ســێ یاســاکەی نیوتــن‪،‬‬ ‫یاســاکانی ماکســوێل‪(11‬لە کارۆموگناتیســیدا) و یاســاکانی‬ ‫تێرمۆداینامیــک‪ .12‬بــەاڵم کاتێــک دەمانهەوێــت لێکۆڵینــەوە‬ ‫لــە جیهانــی ورد‪ ،‬واتــە جیهانــی ئەتــۆم و مۆلوکولــەکان‬ ‫بکەیــن‪ ،‬ئــەوکات ئــەو یاســایانە بــەو شــێوازە ئاســاییە‬ ‫متامنــەی خۆیــان لەدەســت دەدەن‪ .‬لــە جیهانــی ورد‪،‬‬ ‫یاســای تــر هەن‪ ،‬کــە بۆ هەســتە ئاســاییەکانی ئێمــە نامۆن‪.‬‬ ‫لــەو جیهانــەدا دیاردەیــەک هەیــە کــە پێــی دەگوترێــت‬ ‫دوورسوشــتی‪ 13‬بــەو واتایــە کــە تەنۆلکەکان‪14‬هەڵگــری‬ ‫ســیفەتی شــەپۆلین و شــەپۆلەکان‪ 15‬هەڵگــری هەڵگــری‬ ‫ســیفەتی تەنۆلکەییــن‪ ،‬بــەاڵم ئــەم دوو ســیفەتە پێکــەوە‬ ‫نابیرنێــن‪ ،‬واتــە کاتێــک ویســتت ســیفەتی شــەپۆلی‬ ‫ئەلەکــرۆن پێوانــە بکەیــت‪ ،‬ئەلەکــرۆن ســیفەتی شــەپۆلی‬ ‫لــە خــۆی نیشــان دەدا و کاتێــک ویســتت ســیفەتی‬ ‫تەنۆلکەیــی ئەلەکــرۆن پێوانــە بکەیــت‪ ،‬ئــەو کات وەک‬ ‫تەنۆلکــە خــۆ دەنوێنێــت!‬ ‫کاتێــک سیســتمێکی کوانتۆمــی لــە جیهانەکــەی خــۆی‬ ‫دابــڕاوە هەڵگــری هەندێــک دۆخــە‪ 16‬و سیســتمەکە‬ ‫دەکرێــت بــە ئەگەرێــک لــە هــەرکام لــەم دۆخانــەدا بێــت‪،‬‬ ‫بەمــە دەگوترێــت ســەریەککەوتن‪17‬ی دۆخــەکان‪ ،‬تاوەکــوو‬ ‫پێــوان‪ 18‬ئەنجــام نەدرێــت تەنهــا دەکرێــت بەزمانــی ئەگــەر‬ ‫قســە لەســەر بارودۆخــی سیســتمەکە بکرێــت‪ .‬هــەرکام‬ ‫لــە دۆخــەکان نەخشەشــەپۆلێک‪ 19‬نوێنەرایەتــی دەکات‪،‬‬ ‫ئــەم نەخشــە شــەپۆالنە لەگــەڵ یەکرتییــدا پەیوەندیــی‬ ‫‪21‬‬ ‫هاوبارییــان ‪ 20‬هەیــە‪ ،‬بــەو واتایــە جیاوازیــی ڕەوگــەی‬ ‫شــەپۆلەکان بڕێکــی نەگــۆڕە‪ .‬بــەاڵم کاتێــک پێــوان ئەنجــام‬ ‫درا سیســتمەکە هــاڕە دەکات و دادەبارێــت بــۆ یەکێــک‬ ‫لــە دۆخــەکان و دەگۆڕێــت بــە سیســتمێکی کالســیکی‪،‬‬ ‫بــەو کاتــەی ئــەم دیــاردە ڕوو دەدات دەگوترێــت کاتــی‬ ‫دابــاری‪ ،22‬ئیــر لێڵــی لــە ئــارادا نامێنێــت و هاوبــاری‬ ‫لەنێــوان دۆخەکانــدا دەســڕێتەوە‪.‬‬ ‫‪23‬‬ ‫یەکێــک لــە تایبەمتەندییەکانــی تەنۆلکــە کوانتۆمییــەکان‬ ‫جــا ئەلەکــرۆن بێــت یــان پرۆتــۆن یــان فۆتــۆن بریتییــە‬ ‫لــە ســپین یــان بــادراوی‪ .24‬هەرچەنــد هەندێــک جــار‬ ‫ســپین وا وێنــە دەکرێــت کــە خوالنــەوەی تەنۆلکەکەیــە‬ ‫بــەدەوری خۆیــدا بــەاڵم لــە ڕاســتیدا ئــەم تایبەمتەندییــە‬ ‫قوانین ماکسویل‪11- Maxwell Laws‬‬ ‫قوانین ترمودینامیک‪12- Thermodynamics laws‬‬ ‫دوگانگی‪13- Duality‬‬ ‫ذرات‪14- Particles‬‬ ‫امواج ‪15- Waves‬‬ ‫حالتها‪16- States‬‬ ‫برهمنهی‪17- Superposition‬‬ ‫اندازەگیری‪18- Measurement‬‬ ‫تابع موج‪19- Wave Function‬‬ ‫همبستگی‪20- Coherency‬‬ ‫فاز‪21- Phase‬‬ ‫زمان وادوسی ‪22-Decoherency time‬‬ ‫ذرات بنیادی‪23- Elementary Particles‬‬ ‫اسپین ‪24- Spin‬‬

‫هاوشــێوەی لــە جیهانــی ئاســاییدا نییــە و ناتوانیــن بــە‬ ‫هیچــی بشــوبهێنین‪ ،‬بــۆ منوونــە ســپینی ئەلەکرتۆنــە‬ ‫‪1/2‬وە‪ ،‬ئەلەکــرۆن بــە دوو جــار خوالنــەوە بــە دەوری‬ ‫خۆیــدا دەچێتــەوە دۆخــی ســەرەتایی خــۆی! ئەگــەر‬ ‫لــە سیســتمێکی کوانتۆمیــدا ( بــۆ منوونــە ئەتۆمێــک)‬ ‫دوو ئەلەکــرۆن هەبــن و ئــەو دوو ئەلەکرتۆنــە هەمــوو‬ ‫ژمــارە کوانتەمییەکانیــان جگــە لــە ســپین چوونیــەک‬ ‫بێــت‪ ،‬بنەمــای ڕێگــری پاولــی‪ 25‬ناچاریــان دەکات‬ ‫ســپینەکەیان پێچەوانــەی یــەک بێــت‪ ،‬واتــە بــە زمانــی‬ ‫کالســیکی ئەگــەر یەکێکیــان بــە شــێوەی ڕاســتەوانە‬ ‫بخولێتــەوە ئەویرتیــان دەبێــت بەشــێوەی چەپــە بێــت‪.‬‬ ‫ئەگــەر یەکەمیــان کــە بــۆ منوونــە ڕاســتەوانەیە بگۆڕیــن‬ ‫بــە چەپــە‪ ،‬دەبێــت بــە شــێوەی لەپــڕ‪ 26‬چەپەکــە ببێــت‬ ‫بــە ڕاســتە‪ .‬لەوانەیــە یەکێــک لــە ئەلەکرتۆنــەکان لەســەر‬ ‫زەوی بێــت و ئەویــر لەســەر مانــگ! بــەم دوو ئەلەکرتۆنــە‬ ‫دەگوترێــت گیــرۆدە‪ ،27‬بــە گواســتنەوەی زانیــاری لــە‬ ‫نێوانیانــدا دەگوترێــت کــرداری خێوەکــی‪ .28‬چونکــە ئــەم‬ ‫گواســتنەوەی زانیارییــە بــە شــێوەی لەپــڕە و کات نابــات‪،‬‬ ‫کەوابــوو دژ بــە تیۆریــی ڕێژەیــی تایبەتــی‪ 29‬ئاینشــتاینە‬ ‫کــە یەکێــک لــە بنەماکانــی بریتییــە لــەوەی زانیــاری‬ ‫ناکرێــت بــە خێراتــر لــە خێرایــی ڕووناکــی بگوازرێتــەوە‬ ‫(هەرچەنــد گواســتنەوەی زانیــاری بــەم شــێوەیە لــە‬ ‫جیهانــی ئاســاییدا ناکرێــت بــە تەنهایــی ســوودی لــێ‬ ‫ببیرنێــت‪ ،‬بــەاڵم زۆر کــەس بڕوایــان وایــە ئــەم دیاردەیــە‬ ‫ڕۆحــی تیۆریــی ڕێژەیــی پێشــێل دەکات)‪.‬‬ ‫بەهەرحــاڵ لــە ئەمــڕۆدا ئــەم دیاردەیــە کــە ئاینشــتاین و‬ ‫هاوکارەکانــی وەکــوو تانەیــەک لــە فیزیکــی کوانتۆمییــان‬ ‫دەدا‪ ،‬دەکرێــت لــە تاقیگەکانــدا ببیرنێــت و بــە ڕاســتی‬ ‫هەیــە!‬ ‫میکانیزمی خێوەکی لە ڕۆبینی ئەورووپیدا‬ ‫لــە ســەدەی بیســتەم ئــەوەی باڵنــدەکان هەســتی‬ ‫موگناتیســییان هەیــە‪ ،‬شــتێکی ســەیر نەبــوو‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫لێکۆڵینــەوە لەســەر باڵندەیــەک بــە نــاوی ڕۆبینــی‬ ‫ئەورووپــی دەریخســت‪ ،‬لەمانــدا وردەکاریــی بەکارهێنانــی‬ ‫بــواری موگناتیســی سەرنجڕاکێشــرە‪ .‬دەزانیــن ئاڕاســتەی‬ ‫جەمســەرمنا لەگــەڵ ئاڕاســتەی پانیــی جوگرافــی کــە دوو‬ ‫جەمســەرەکە پێکــەوە دەبەســتێتەوە گۆشــەیەک دروســت‬ ‫دەکات و ئــەم گۆشــەش بەپێــی خاڵــە جوگرافییەکــە‬ ‫دەگۆڕێــت (وێنــەی‪)١‬‬ ‫‪25- Pauli Exclusion Principle‬‬ ‫بالفور ‪26-instantly‬‬ ‫درهمتنیدە‪27- Entangled‬‬ ‫کردار شبحوار ‪28- Spooky action‬‬ ‫نسبیت خاص‪29- Special Relativity‬‬

‫یەکێــک لــە باڵنــدەکان کــە بــۆ دۆزینــەوەی ڕێچکەکــەی‬ ‫خــۆی بــواری موگناتیســی بــەکار دەهێنێــت نــاوی‬ ‫ڕۆبینــی ئەورووپییــە لــە چــاوی ئــەم باڵنــدەدا پڕۆتینێــک‬ ‫هەیــە بەنــاوی کریپتۆکــرۆم‪ 30‬کــە ڕووناکــی دەیورووژێنێــت‬ ‫و لــە ئەنجامــدا ئەلەکرتۆنێــک لــە نێــوان دوو مولوکولــی‬ ‫نــاو پڕۆتینەکــە دەگوازرێتــەوە‪ .‬لــە ئەنجامــدا مولوکولــە‬ ‫بارگاویبــووەکان‪ 31‬کــە پێیــان دەگوترێــت ڕادیکاڵــی‬ ‫سەربەســت‪ 32‬دروســت دەبــن کــە هــەر کامیــان‬ ‫ئەلەکرتۆنێکــی ناجووتیــان‪ 33‬دەبێــت‪ ،‬بــەاڵم چونکــە بــە‬ ‫شــێوەی هــاوکات دروســت بــوون‪ ،‬ســپینەکانیان پێکــەوە‬ ‫گرێــدراوە‪ ،34‬واتــە گیــرۆدەن‪ .‬ســپینی دوو ئەلەکرتۆنەکــە‬ ‫سیســتمێکی هاوبــار دروســت دەکــەن‪ ،‬کــە بــواری‬ ‫موگناتیســیی الوازی وەکــوو بــواری موگناتیســیی زەوی‬ ‫دەکرێــت کاریگەریــی لەســەر دابنێــت‪ ،‬ئــەم کارلێکــە‬ ‫کاریگــەری لەســەر چاالکییــە کیمیاییەکانــی مۆلوکولــە‬ ‫ڕادیکاڵــە سەربەســتەکان دادەنێــت و ئەمــە بــە شــێوەی‬ ‫ســیگناڵ دەگوازرێتــەوە بــۆ مێشــک‪.‬‬ ‫مودێلێــک بــۆ ئــەم دیــاردە لــە وێنــەی ‪٢‬دا دەبیرنێــت‪ ،‬کــە‬ ‫پێکهاتــووە لــە دوو ئەلەکــرۆن و ناوکێــک‪ .‬ئەلەکرتۆنــەکان‬ ‫و ناوکەکــە هەموویــان بــڕی ســپینەکەیان یەکســانە بــە ½‪.‬‬ ‫شــێوازی ئاوێتەبوونــی ســپینی ئەلەکرتۆنــەکان دوو دۆخ‬ ‫لــە خــۆ دەگرێــت‪ .‬دۆخێــک کــە کــۆی ســپینەکان ســفرە‪،‬‬ ‫‪36‬‬ ‫بەمــە دەگوترێــت دۆخــی تاکــی‪ 35‬و دۆخــی ســییانی‬ ‫کــە کــۆی ســپینەکان دەکاتــە ‪ .١‬لــە دۆخــی ســییانیدا‬ ‫ســێ ئاڕاســتەمان هەیــە بــەاڵم لــە دۆخــی تاکیــدا یــەک‬ ‫ئاڕاســتە ( ئاڕاســتەی ســفر!)‪.37‬‬

‫‪30- Cryptochromes‬‬ ‫‪31- Charged Molecules‬‬ ‫رادیکال آزاد ‪32- Free Radical‬‬ ‫الکرتون جفت نشدە‪33- Unpaired Electron‬‬ ‫همبستە‪34- Correlated‬‬ ‫یک تایی ‪35- Singlet‬‬ ‫سە تایی ‪36- Triplet‬‬ ‫‪37- Zero direction‬‬

‫گۆڤاری زانستیی ھۆژین ژمارەی چوارەم ـ زستانی ‪١٣٩٦‬‬

‫وێنەی‪ .١‬الربوونەوەی هێڵیی بواری موگناتیسی بەپێی خاڵی‬ ‫جوگرافی [‪]١‬‬

‫جــووت ڕادیکاڵەکــە لــە نێــوان دۆخەکانــی تاکــی و‬ ‫ســییانی ســەمایەکی ئاڵــۆز دەکــەن و لــە چرکەیەکــدا‬ ‫چەندیــن ملیــۆن جــار هاتوچــۆ دەکــەن‪ ،‬ئەمــە ڕەفتارێکــی‬ ‫بــە تەواوەتــی کوانتۆمییــە و لــە ئەنجامــی هاوباریــی‬ ‫کوانتۆمیــی نێــوان دوو ســپینی ئەلەکرتۆنەکــە دروســت‬ ‫دەبێــت‪ ،‬دوو ئەلەکرتۆنەکــە هاوبــارن چونکــە بەشــێوەی‬ ‫هــاوکات دروســت بــوون و کارلێکــی موگناتیســی‬ ‫لۆکاڵیــان لەگــەڵ ڕادیکاڵەکانــی تــر هەیــە‪ ،‬هەرچەنــد‬ ‫هــەردوو دۆخــی تاکــی و ســییانی وزەی ســەرەتاییان‬ ‫لەگــەڵ یەکــری یەکســانە‪ .‬تەنانــەت بوارێکــی الوازی‬ ‫موگناتیســی وەکــوو زەوی دەکرێــت کاتــی لەرینــەوەی‬ ‫نێوانیــان بگۆڕێــت و کار بکاتــە ســەر ســەماکەیان‪ .‬ئەگــەر‬ ‫دوو ئەلەکرتۆنەکــە لــە دۆخــی تاکــی یــان ســییانیدا بــن‬ ‫ئەنجامــە کیمیاییەکانیــان لەگــەڵ یەکــری جیــاوازە‪.‬‬ ‫کاتێــک بــواری موگناتیســی ســەمای ســییانی‪-‬تاکی‬ ‫تێکــدەدات‪ ،‬دەبێــت بەهــۆی ئــەوەی بەرهەمــی کارلێکــی‬ ‫کیمیایــی الیەکیــان (ســییانی یــان تاکــی) زیاتــر بێــت‬ ‫لــە الکــەی تریــان‪ ،‬گۆڕانــی بــواری موگناتیســیی زەوی‬ ‫(بەپێــی گۆشــە) دەبێــت بــە هــۆی ئــەوەی بەرهەمــی‬ ‫کیمیایــی جیــاواز دروســت ببێــت و ئەمــەش بــە ســیگناڵ‬ ‫دەگوازرێتــەوە بــۆ مێشــکی باڵندەکــە و ئاڕاســتەی خــۆی‬ ‫دیــاری دەکات [‪.]٢‬‬

‫‪61‬‬

‫وێنەی ‪ .٢‬میکانیزمی گیرۆدەیی لەناو چاوی باڵندەی ڕۆبیندا‪ .‬سەمای نێوان دۆخی تاکی و سییانی دەبێت بەهۆی‬ ‫ئەوەی هەموو جارێک بەرهەمی کیمیایی جیاواز دروست ببێت کە سیگناڵی جیاواز بۆ مێشکی باڵندەکە دەچێت[‪.]٢‬‬

‫زانستی بنەمایی‬

‫‪ .4‬ئەنجام‬

‫‪62‬‬

‫ســەرەڕای سەرنجڕاکێشــیی ئــەم دیاردەیــە لــە‬ ‫باڵندەکانــدا‪ ،‬بــەاڵم فیزیکزانــەکان بــە هۆکارێکــی تریــش‬ ‫پێــی سەرســامن‪ ،‬وەکــوو باســان کــرد یەکێــک لــە‬ ‫ئامانجــە ســەرەکییەکانی زیندەوەرناســیی کوانتۆمــی‬ ‫گەڕانــە بــۆ ســەرچاوەی ژیــان واتــە دۆزینــەوەی یەکــەم‬ ‫خۆ‪-‬دووپاتکــەر‪ 38‬کــە لــە ئێســتادا زانایــان بڕوایــان‬ ‫وایــە دەبێــت سیســتمێکی کوانتۆمــی بێــت [‪ ،]٣‬بــەاڵم‬ ‫کێشــەی سیســتمە کوانتۆمییــەکان لەوەدایــە لــە یەکــەم‬ ‫بەرکەوتنــی لەگــەڵ چاودێریــی کالســیکییدا‪ 39‬لــە‬ ‫ماوەیەکــی زۆر کورتــدا هــاڕە دەکــەن و دەبــن بەکالســیکی‬ ‫و کوانتۆمــی نامێنــن [‪ ]٤‬ئــەو کات‪ ،‬پرســە ســەرەکییەکە‬ ‫کــە بــە دوایــدا دەگەڕایــن لــە کیــس دەچێــت‪ .‬بــەاڵم‬ ‫سیســتمی کوانتۆمیــی نــاو چــاوی ئــەم باڵنــدە کــە بــۆ‬ ‫دۆزینــەوەی ئاڕاســتە بــە کاری دەهێنێــت کاتەکــەی تــا‬ ‫ڕادەیــەک درێــژە (لــە قەبــارەی مایکــرۆ چرکەدایــە) [‪]٥‬‬ ‫کــە ئەمــە لەچــاو سیســتمە ئاســاییە کوانتۆمییەکانــی تــر‬ ‫ژمارەیەکــی گەورەیــە و ئــەو هەلــە دەڕەخســێنێت تاوەکــوو‬ ‫ڕێگەیــەک بدۆزرێتــەوە بــۆ ئــەوەی کاتــی دابــاری لــە‬ ‫سیســتمەکوانتۆمییەکاندا درێــژ بکرێتــەوە‪.‬‬ ‫‪38- Self-replicator‬‬ ‫ناظر کالسیک‪39- Classical Observer‬‬

‫سەرچاوەکان‬ ‫‪[1] Johnjoe McFadden and Jim Al-Khalili, “Life on‬‬ ‫‪the Edge The Coming of Age of Quantum Biology”,‬‬ ‫‪CROWN PUBLISHERS, New York, 2014, p.184.‬‬ ‫‪[2] Neill Lambert, Yueh-Nan Chen, Yuan-Chung‬‬ ‫‪Cheng, Che-Ming Li, Guang-Yin Chen& Franco Nori‬‬ ‫‪Nature Physics 9, 10–18 (2013) doi:10.1038/nphys2474‬‬ ‫‪[3] P.C.W. Davies, “Does quantum mechanics play a‬‬ ‫‪non-trivial role in life?”, Biosystems Volume 78, Issues‬‬ ‫‪1–3, December 2004, Pages 69–79, Doi:10.1016/j.biosys‬‬‫‪tems.2004.07.001‬‬ ‫‪[4] Jim Al-Khalili and Johnjoe McFadden, “Quantum‬‬ ‫‪Coherence and the Search for the First Replicator”,‬‬ ‫‪Quantum Aspects of life, imperial college press(2008),‬‬ ‫‪London, Page 34.‬‬ ‫‪[5] T. Biskup, E. Schleicher, A. Okafuji, G. Link, K. Hit‬‬‫‪omi, E. D. Getzoff, and S. Weber, Angew. Chem. Int.‬‬ ‫‪Ed. 48, 404 (2009).‬‬