Zansti Nwe No.27 by hossien.hossieni

‫زانست بۆ گشت‬

‫کۆمەڵدا‬ ‫نبیران لە‬ ‫ۆڵی رۆش‬ ‫ر‬

‫نای حزبیی›‬ ‫ش‪ ،‬تەنیا ‹زا‬ ‫نی‬ ‫ت کۆنفرانسە زانیستیەکا تێدا دەکەن‪.‬‬ ‫شداریان‬ ‫ریی تەنانە‬ ‫و میدیاکان‬ ‫ستی هۆشیا‬ ‫ن ‹بێوەی بۆ حزب› بە ۆشنبیرییەکان‬ ‫ی ئا‬ ‫یا‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ستڕۆشتووەکان‬ ‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫رە‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ـ‬ ‫ئ‬ ‫گ‬ ‫ستگا کــاریـ‬ ‫ـبــیـران بـــەردی بناغە ی کۆمەڵن‪.‬‬ ‫دە‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫دە‬ ‫رۆشــنـ‬ ‫ە‬ ‫ۆشنبیری‬ ‫ک‬ ‫ۆ میدیایەکی‬ ‫حزبەکان و‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح ده‌ینوسێت‬ ‫دەرفەتێك ب‬ ‫اڵیەتیی‪ ،‬سیاسی و ڕ دەکەن لە نێوەندەکاندا‪ ،‬ەنیا بەدەست‬ ‫ەر‬ ‫ی‬ ‫ێ گلەیی و‬ ‫ۆمەڵ و ت‬ ‫حزبەکانەوەن‪ .‬خۆ گ ەر هیچ نەب‬ ‫کۆمە ی‪ ،‬کە رۆشنبیران بەرقەرار رۆشنبیریی ک‬ ‫ه‬ ‫شەنگی ناو‬ ‫ەسەر ئاستی‬ ‫دیبەیتە‬ ‫وە بۆئەوەی‬ ‫ی کوردستان‬ ‫ل‬ ‫ی بێتە پێشە‬ ‫پێ‬ ‫مان‬ ‫کاریگەری بێسنوورە وێژەکان‪ .‬رۆشنبیران لە زەرێ ئەهل‬ ‫بخاتە روو‪ ،‬ئەوا پەڕلە کێشانەش کە‬ ‫دەگو‬ ‫نوت‬ ‫کااڵی خەڵك‬ ‫کەسە سەر‬ ‫ەو‬ ‫داواکاریەکانی چی ئاگادارن لەجیهاندا چی کورتی‪ ،‬س‬ ‫ەری حزبیی‬ ‫انونێك دەیبەستێتەوە‪ .‬ئ گای داپلۆس‬ ‫ن بەوەی کە‬ ‫ە‬ ‫دەبەخشێ‪ .‬ب‬ ‫ناکرێن‪ ،‬دەست‬ ‫ەالن بە ق‬ ‫دا‬ ‫ئەهلیەکانیش‬ ‫ی‬ ‫ۆڤ‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫گ‬ ‫ب‬ ‫ون کۆنترۆڵ‬ ‫کۆمەڵ ش‪ ،‬کە مێژوو‬ ‫؛ ئەزموونی‬ ‫ی ڕۆژنــامـە‬ ‫ان‬ ‫ق‬ ‫وە‬ ‫وە‬ ‫ن؛ و‪ ،‬بە‬ ‫کــەن‪ .‬ستاف‬ ‫کاندان‪ .‬ئەو‬ ‫بیر بکەنە‬ ‫دە‬ ‫ابنێ‬ ‫و لە ن دەتـوانـن‬ ‫ەرە‬ ‫رۆشنبیرا‬ ‫داهاتوو بکەن؛ پالن د کرا نین چارەسەریان دەستگا حزبیە داپڵۆس رزی کوشندە‬ ‫ر؛ پێشهاتی‬ ‫ینن‪ ،‬کە ئاش‬ ‫گو‬ ‫ی‬ ‫ە کا‬ ‫ڵ بب‬ ‫دەخەنە لەبەر گ ـورز ە دەستیان پێدا ناگات و » لە رۆژنامە‬ ‫شنبیرانەش‪ ،‬ک‬ ‫بخەن الیەنی کێشەکانی کۆمە ەبێ دیبەیتێك‬ ‫«بە بەڵگەوە‬ ‫ك‬ ‫کاری ڕۆ‬ ‫ەکان دەدەن‪،‬‬ ‫ن‬ ‫ەڵەم حزبەوە‪،‬‬ ‫حزب‬ ‫هەندێ وان‪ .‬بەمەش هەرهیچ ەر رەوت و‬ ‫ق‬ ‫ی دەبێ لەس‬ ‫بۆ هەمو‬ ‫لە دەسەاڵتی کاندا‪ ،‬لەالیەن کەسانی ۆئەوەی‪ ،‬کە‬ ‫ریگەر‬ ‫زبیە‬ ‫یا ب‬ ‫ن‪.‬‬ ‫کۆمەڵەوە‪ ،‬کە کا و بیرکردنەوەی کەسەکا ن گەشە و گۆڤارە ح کایەتییان پێ بکرێ‪ ،‬تەن ەبووە هەموو‬ ‫ره‬ ‫سو‬ ‫تار‬ ‫وان‬ ‫دەستگاکان و رەو ەشێکی تەندروستدا دەت دبوونەوە هەوڵدەدرێ ەکانیان کەمبکرێتەوە‪ .‬جا وە‪ ،‬پەالماری‬ ‫ک‬ ‫های بۆچوون‬ ‫مەتی کۆمەڵە‬ ‫ر‬ ‫گ‬ ‫لە‬ ‫ا‪ ،‬رێکخراو و‬ ‫ەبە‬ ‫ەهەموو دەرا‬ ‫وە‪ ،‬کە جگە‬ ‫رۆشنبیران ن‪ ،‬کە دەستگ‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی ل ی حزبێك‪ ،‬ب‬ ‫ئەوروپای دا‬ ‫و پێشەنگ ب‬ ‫ربەخۆ بن لە‬ ‫میدیا‬ ‫دوورەدەستی‬ ‫بکەن‬ ‫تێك نەبووە‪.‬‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫کا‬ ‫ک‬ ‫رێ‬ ‫ە‬ ‫ری‬ ‫اڵ‬ ‫بی‬ ‫بی‬ ‫شن‬ ‫ە‬ ‫شن‬ ‫س‬ ‫ۆ‬ ‫دە‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫چ‬ ‫ە‬ ‫سیڤڵ و‬ ‫ویستە تاک‬ ‫ی خاوەنی هی‬ ‫هێنانی قووتی‬ ‫کە پێ‬ ‫ژەکە‬ ‫ست‬ ‫و لە چەکداران‪ .‬گا رۆشنبیرانە زانکۆکانە‪ ،‬شنبیریی لە قەڵەمە تی بیران چاریان نەما بۆ بەدە د و چوونە‬ ‫ونجان‬ ‫رێکی رۆ‬ ‫ۆشن‬ ‫ەو دەست‬ ‫زۆر لەر ن لەگەڵ ئەم بارەدا گ دیکەش‪ ،‬ئەم‬ ‫یەکێك ل اڵتەکان بن و کولتوو لەم کەشەدا‪،‬‬ ‫ژانەیان خۆیا‬ ‫ك رۆشنبیری‬ ‫ری دەسە‬ ‫ۆ نمونە‪،‬‬ ‫سەاڵتی رۆ‬ ‫ەیداکردن لە‬ ‫دێ‬ ‫لە دە ەخۆیان پێڕەو بکەن‪ .‬ب ی حزبیی دە‬ ‫ەتی حزبەکانەوە‪ .‬هەن گ و پووڵ پ‬ ‫خزم‬ ‫ب‬ ‫سەرکردەیەک‬ ‫وبان‬ ‫ریەکەی سەرو‬ ‫تایبەت ی سوپا‪ ،‬یان‬ ‫رفەتەیان قواستەوە بۆ نا زبەکەییدا‪ .‬هە‬ ‫‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ەزرێن‬ ‫راڵێک‬ ‫اڵتەکان دە‬ ‫بگوترێ کە‬ ‫ح‬ ‫جەنە ە وانەبێژێکی زانکۆ دابم کات‪ ،‬کە دەسە‬ ‫مبەر وەسفی سەرۆك و شرا‪ .‬ئەکرێ‬ ‫یی‬ ‫را‬ ‫ئەوەی ن‬ ‫خ‬ ‫دە‬ ‫ە‬ ‫خەفیفەیان›‬ ‫شنبیریان› پێبە‬ ‫ئاسایش ب‬ ‫وەوە دەستپێ‬ ‫‹رۆشنبیری‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ۆ‬ ‫ل‬ ‫ی‬ ‫ڕ‬ ‫ڵ‬ ‫‹‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫یا‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫س‬ ‫ک‬ ‫گا‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫وە‪ .‬دەست‬ ‫گرفت‬ ‫کانی دەسەاڵت‬ ‫ك کولتووری‬ ‫ۆیانە‬ ‫گا‬ ‫کان تاڕادەیە‬ ‫تێکەڵ دەبن؛ و دەست تر دەخەنە ژێر رکێفی خ چنە حزبە‬ ‫ە دیبەیتەکان‬ ‫ەوە‪ ،‬دە‬ ‫گاکانی‬ ‫ک‬ ‫پارێز هەموو دەست گاکان‪ ،‬بە رۆشنبیریەکانیش ا‪ ،‬کاری دامەزراند‪ .‬ی ناتەندروستی ئەفراند‪ ،‬کۆمەڵ نەبن‪،‬‬ ‫دۆخ ـەد‬ ‫ئەمە بارێک‬ ‫و دەست‬ ‫ی‬ ‫و گرفتە راستەقینەکان حزبەکان بن‪،‬‬ ‫بەمەش هەمو اڵتی حوکمڕانەوە‪ .‬لەم ت‪ .‬بۆ نمونە‬ ‫ــارەی کێشە‬ ‫ەی الوەکی‬ ‫دەسەاڵ‬ ‫دەسە‬ ‫ەنسیا دەرب‬ ‫ربــارەی کێش‬ ‫حزب و ئەو‬ ‫خزمەتی دەبێ بەپاساوهێنانەوە بۆ وە بە ئیتەلەج‬ ‫و زۆرتر دە‬ ‫بەدەسەاڵتی‬ ‫ناسرا‬ ‫ران‬ ‫ەڵک‬ ‫کی درێژەدانە‬ ‫ڕۆشنبی ی بەعسدا‪ ،‬ئەو توێژەی س و خودی سەدام ب مانجی سەرە‬ ‫ئا‬ ‫لەسەردەم‬ ‫ع‬ ‫سەدام کە‬ ‫حکومەتی بە‬ ‫ریگەرترە کە‬ ‫ەفراندویانە‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫راونتر و کا‬ ‫ە‬ ‫ەت‬ ‫سی‬ ‫م‬ ‫ز‬ ‫ئ‬ ‫د‬ ‫خ‬ ‫قا‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫و شێعر بۆ‬ ‫وت‬ ‫رەی‬ ‫ران لەوە ف‬ ‫و دەستگا‬ ‫تەواو کە دان س ـروود‬ ‫با کاری رۆشنبی‬ ‫رۆشنبیران‬ ‫ە‬ ‫ـ‬ ‫س‬ ‫‪.‬‬ ‫حسێن‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫تێکە لەسەر‬ ‫ر‬ ‫ی راپەڕینەوە‬ ‫کوردستاندا دەگــــوزە کردنی دیبەی‬ ‫وا‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫یتر ل‬ ‫دە‬ ‫ـە‬ ‫‪.‬‬ ‫سیاری زۆر‬ ‫گوترا وردستانیش بە جۆرێک ب کۆنترۆڵی هەموو ل شنبیرییەکان کاریان پیا ستە ژێر پر‬ ‫ک‬ ‫خ‬ ‫ز‬ ‫ح‬ ‫ۆ‬ ‫لە‬ ‫ۆمەڵیان ڕ‬ ‫ئەوە نییە کە‬ ‫و کۆمەڵ و‬ ‫دوام بووە‪.‬‬ ‫ک‬ ‫ران‬ ‫ی بەعس بەر‬ ‫ەمکەکانی نا‬ ‫سیاسەت‬ ‫کــردووە و دەرامـەتـی ر بووە چ‬ ‫کۆمەڵ‪ .‬کاری رۆشنبی کانی ناوی‪.‬‬ ‫ووە‬ ‫شکە‬ ‫ەڵی‬ ‫وی‬ ‫جومگەکانی کۆم خۆیان‪ .‬ئەمەش رێخۆ یڵەکان‪ .‬دیاردەی دزێ حزب و کەسە دەستڕۆشت ە رۆشنبیران‬ ‫ێ دەکات‪ ،‬ک‬ ‫ڤ‬ ‫سی‬ ‫ی‬ ‫وەتە دەسـت‬ ‫ر‬ ‫ببن بە سێبە‬ ‫ۆشنبیریی و‬ ‫لەوەوە دەستپ‬ ‫یاسیەکانەوە‪.‬‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫س‬ ‫گا‬ ‫دە‬ ‫ڵ‬ ‫ست‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ژێرباڵی س‬ ‫خست گیرکردنی دە‬ ‫ۆم‬ ‫رۆشنبیرییان‬ ‫گرفتی ک بـە چـوونـە‬ ‫دا‬ ‫نوێببێتەوە و‬ ‫و‬ ‫ۆیی دارایی‬ ‫بۆ‬ ‫دەرامەتی‬ ‫ەبێ‪ ،‬ناتوانێ‬ ‫زانکۆکان سەربەخ کار و وانەبێژان لەسەر رەزا و بچووکدەبنەوە رە نەخۆش د‬ ‫ڵێکی لەمجو‬ ‫کەسانی شا‬ ‫ر‬ ‫یان کۆمە‬ ‫داوە‪ .‬زۆرێك لە فێ رێن‪ .‬بەمەش‬ ‫ا‪،‬‬ ‫ەز‬ ‫خۆی بدات‪.‬‬ ‫د‬ ‫الیەنێکی حزبی دادەم رکردنن لەم دەستگایانە ێ‪ .‬پەرەبە‬ ‫شایستەی کا‬ ‫یان نەدراوەت‬ ‫بەشداربوون‬ ‫رۆشنبیر‪ ،‬کە یان دەرفەتی‬ ‫ورخرانەتەوە‬ ‫دو‬

‫وەرزی جارێک کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬ ‫دوای مردن مێشک چەندە زیندوودەمێنێتەوە؟‬ ‫بۆئەوەی ئێسکەکانت بەهێزبێت؛ ژن بهێنە‬ ‫ژماره (‪ ،)27‬شوباتی ‪ 2014‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬

‫‪www.lvinpress.com//LvinZansty‬‬

‫ترسناکترین درەخت لەجیهاندا‬ ‫کەی سەردەمێکی تری سەهۆڵبەندان‬ ‫دەستپێدەکاتەوە؟‬ ‫رێکخراوە جاسوسییەکان چۆن‬ ‫زانیارییەکان لەئینتەرنێت دەدزن؟‬ ‫بۆچی لەسەرمادا هەڵدەلەرزین؟‬

‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬

‫ئایا کونەرەش بوونی نییە؟‬

‫دڵخۆشی تەمەن درێژ دەکات‬ ‫هۆکارو خۆپارێزیو چارەسەری نەخۆشی شەکرە‬ ‫کەم مەسروفترین ئۆتۆمبێلی جیهان کەوتەبازاڕەوە‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪.‬‬ ‫کوردستان‪ .‬سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپخانه‌ی کاکۆن چاپیدەکات‬ ‫کۆمپانیای بالڤ پەیک باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.lvinpress.com/lvinzansty‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪20 06‬‬ ‫‪42 36‬‬

‫‪nce2‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫‪4‬‬

‫دڵخۆشی تەمەنــــــــــ‬ ‫ئامادەکردنی‪ :‬زانستی نوێ‬ ‫تـــوێـــژیـــنـــەوە نــوێــیــەکــان‬ ‫پیشاندەدات‪ ،‬ئەگەر تەندروستی‬ ‫مـــــرۆڤ شــــاد دەکـــــــات‪ ،‬بە‬ ‫پێچەوانەشەوە دڵخۆش بوون‬ ‫بــــاری تــەنــدروســتــیــی باشتر‬ ‫دەکات‬ ‫بەشێکی بەرچاو لەپسپۆڕان‬ ‫لەسەر ئەو بڕوایەن‪ ،‬پێکەنین‬ ‫کــاریــگــەری زۆری لــەســەر‬ ‫کۆنتڕۆڵی هەندێک نەخۆشی‬ ‫هەیە‪ ،‬لە هەمانکاتیشدا ورەی‬ ‫کەسی نەخۆش بەرزدەکاتەوەو‬ ‫دەبێت بەهۆی ئەوەی سیستمی‬ ‫بەرگری لەش بەهێزتر ببێت‪.‬‬ ‫تــوێــژیــنــەوەکــان پــیــشــانــدەری‬ ‫شتێکیتریش هەیە‪ ،‬شاد بوون‬ ‫پێوەندی بــەدرێــژی تەمەنەوە‬ ‫هەیە‪ .‬بەوتەی پزیشکان ئەو‬ ‫کەسانەی چێژ لەژیانی خۆیان‬ ‫دەبینن لەچاو ئــەو کەسانەی‬ ‫لەژیانیان رازی نیین‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫بــــەرزبــــوونــــەوەی تــەمــەنــدا‪،‬‬ ‫کـــارایـــی‌و تـــوانـــای لــەشــیــان‬ ‫باشترە‪ .‬تەنها گەنجتر بوون‌و‬ ‫هەبوونی دۆخی دارایی باشتر‪،‬‬ ‫یان ژیانێکی ساخڵەمتر بەس‬ ‫نییە بۆ ئەوەی لەپیرییدا ژیانت‬ ‫باشتر بێت‪ ،‬رازی بوون لەژیان‬

‫کاریگەری بەرچاوی هەیە‪.‬‬ ‫بـــــەوتـــــەی پـــســـپـــۆڕانـــی‬ ‫دەروون ــن ــاس ــی ــی‪ ،‬ژیــانــکــردن‬ ‫بــەدڵــخــۆشــیــیــەوە‪ ،‬هــەنــدێــک‬ ‫پــیــداویــســتــی دەوێــــــت‪ ،‬کە‬ ‫لەهەموو کۆمەڵگاکاندا یەکسان‬ ‫نییە‪ ،‬تەنانەت جیاوازیی هەیە‬ ‫لەنێوان دانیشتووانی شارو‬ ‫الدێ‌و گــــەڕەکــــی مــیــل ـی‌و‬ ‫راقـــیـــیـــدا‪ .‬ت ــەن ــان ــەت ژیـــان‬ ‫لەشارەگەورەکاندا کاریگەری‬ ‫راستەوخۆ لەسەر باردۆخی‬ ‫رۆحــی‌و دەروون ــی کەسەکان‬ ‫دادەنێت‌و قلەقی ‌و دڵەڕاوکێ‬ ‫بــەرزدەکــاتــەوە؛ دڵــەڕاوک ـێ‌و‬ ‫سترێسەکان دەگــەڕێــتــەوە بۆ‬ ‫نموونەکانی لەکاتی خۆییدا‬ ‫نەگەیشتن بــەســەر ک ــار‪ ،‬یان‬ ‫دڵـــەڕاوکـــێ لــەئــەنــجــامــدانــی‬ ‫کـــاری پــێــســپــێــردراو تــوڕەیــی‬ ‫بــەهــۆی مــانــەوە لەقەرەباڵغی‬ ‫ناوجادەکان‪ ،‬کە هەموو ئەمانە‬ ‫دروســتــکــەری دڵــەڕاوکــێــن‪.‬‬ ‫دڵەڕاوکێی لەناوەندێکی خێراو‬ ‫قەرەباڵغ کەسەکەکان تووشی‬ ‫نیگەرانی دەکات‪ ،‬بۆ نموونمە‬ ‫کاتێک کەسەکە لـــەدەرەوەی‬ ‫مــاڵــەوەیــە وا هەست دەکــات‬ ‫قلەقە‪ ،‬بۆیە دەگــەڕێــتــەوە بۆ‬

‫ماڵەوە‪ ،‬یان دەچێت بۆ ماڵی‬ ‫هاورێیەکی بۆ ئــەوەی ئــارام‬ ‫ببێتەوە‪ ،‬ئــەم جــۆرە لەقلەقی‬ ‫بـــەهـــۆی بـــەردەوامـــبـــوونـــی‬ ‫دەب ــێ ــت چـــارەســـەر بکرێت‬ ‫چــــارەســــەرەکــــەشــــی وەکـــو‬ ‫چارەسەری خەمۆکیی وایە‪.‬‬ ‫لـــــــەشـــــــارە گـــــــــەورەو‬ ‫قەرەباڵغەکاندا بەهۆی مەشغول‬ ‫بوونی زۆری زێهنەوە‪ ،‬هەلی‬ ‫ژیان بەدڵخۆشییەوە زۆر کەمە‪،‬‬ ‫هەر بۆیە لەش ناتوانێت ئارام‬ ‫بــێ ـت‌و بــتــوانــێــت لــەبــەرامــبــەر‬ ‫ن ــەخ ــۆش ــی ــی ــەک ــان ــدا ب ــەرگ ــە‬ ‫بگرێت‪ .‬یەکێک لەگەورەترین‬ ‫کێشەکانمان گرنگی نــەدانــە‬ ‫بــەالیــەنــی دەروونـــــی لــەچــاو‬ ‫الیەنی جەستەیی‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫ئەم دووانە پێوەندییان بەیەکەوە‬ ‫هەیە‌و تێکچوونی یەکێکیان‬ ‫دەبــێــت بــەهــۆی تێکچوونی‬ ‫ئەویتریان‪.‬‬ ‫ق ــل ــەق ــی لــــەســــەر کــــارو‬ ‫خۆراکی کەسەکە کاریگەری‬ ‫دادەنــێــت‪ ،‬هــەر بۆیە جەستە‬ ‫دەکــەوێــتــە مەترسییەوە‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە نەخۆشییەکانی دەمــاخ‌و‬ ‫دەروون کــاریــگــەری لەسەر‬ ‫لـــەش دادەنـــێـــت‪ ،‬هـــەر بۆیە‬

‫دەکرێت بوەترێت بۆ ئەوەی‬ ‫لەشێکی تەندروستترت هەبێت‬ ‫دەبــێــت گــرنــگــی بـــــەدەروون‬ ‫بدەیت‪.‬‬ ‫زۆربــــــەی هــــەرە زۆری‬ ‫پ ــس ــپ ــۆران جــەخــت لــەســەر‬ ‫تـــەنـــدروســـتـــی دەرونــــیــــی‌و‬ ‫گرنگی شاد ژیان دەکەنەوە‌و‬ ‫دڵخۆشی بەگرنگترین هۆکاری‬ ‫تەندروستی دەروونیی کۆمەڵگا‬ ‫دەزانن‪ ،‬بەاڵم خودی دڵخۆشی‬ ‫دۆخێکی دەروونییە‪ ،‬کە دوای‬ ‫گەیشتنی مـــرۆڤ بــەئــامــانــج‬ ‫دروســــت دەبـــێـــت‌و بریتییە‬ ‫لــەدەربــڕیــنــی رەزایــەتــمــەنــدی‬ ‫کەسەکە لەبارودۆخەکەی‪.‬‬ ‫بــەوتــەی دەروونــنــاســەکــان‬ ‫کەسی شادو دڵخۆش دەکرێت‬ ‫تا رادەیەکی باش چارەنووسی‬ ‫خـــۆی بــگــرێــتــە دەســـــت‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی لەهەوڵەکانییدا ئەنجامی‬ ‫باشی دەستبکەوێت‌و روداوە‬ ‫نەخۆازراوەکان تووشی کێشەی‬ ‫دەروونی نەکات‪ ،‬سەلمێندراوە‬ ‫شادی‌و دڵخۆشیی کاریگەری‬ ‫لەسەر دیدی ئەرێنی بۆ ژیان‬ ‫دەبێت‌و هــەر ئەمەش دەبێت‬ ‫بەهۆی زووتــر چاکبوونەوەی‬ ‫نەخۆشییە جەستییەکان‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫ــــــت درێژ دەکات!‬

‫‪No.27, ferbuary 2014‬‬

‫‪6‬‬

‫قەدەخانەكان چیین؟‬

‫‪7‬‬

‫‪No.27, ferbuary 2014‬‬

‫ئا‪ .‬و‪ .‬ئیراد مەنوچێر سان‬ ‫قـــەدە خــانــەكــان بریتین‬ ‫لەپۆلێك لــەخــانــەی جــیــاواز‬ ‫نــــەبــــوو ن ــات ــای ــب ــەت ــم ــەن ــد‪،‬‬ ‫لەتوانایاندایە جــیــاوازبــوون‬ ‫بكەن بۆ جۆرە تایبەتییەكانی‬ ‫خانە‪.‬‬ ‫بــەشــێــوەیــەكــی ســەرەكــی‬ ‫قەدە خانەكان لەدوو شوێنەوە‬ ‫سەرچاوەدەگرن‪:‬‬ ‫‪ .1‬لەقۆناغی پالستیۆالی‬ ‫گــەشــەكــردنــی كــۆرپــەلــە كە‬ ‫پــێــی دەڵـــیـــن قـــــەدە خــانــە‬ ‫كۆرپەلەیییەكان (‪embryonic‬‬ ‫‪.)stem cells‬‬ ‫‪ .2‬لەشانە پێگەیشتووەكاندا‬ ‫كــە پــێــی دەلــێــن قـــەدە خانە‬ ‫پێگەیشتووەكان(‪adult stem‬‬ ‫‪.)cells‬‬ ‫هـــــــەردووجـــــــۆرەكـــــــە‬ ‫ب ــەش ــێ ــوی ــەك ــی گــشــتــی لــە‬ ‫توانایاندایە جیاواز بوون بكەن‬ ‫بۆ جۆرە تایبەتی یەكانی وەك‬ ‫خانەكانی پێست و ماسوولكە‬ ‫و ئێسك‪....‬هتد‪.‬‬ ‫* قـــــــەدەخـــــــانـــــــە‬ ‫پێگەیشتووەكان (‪adult stem‬‬ ‫‪.)cells‬‬ ‫قەدە خانە پێگەیشتووەكان‬ ‫یـــــــان لــــەشــــەخــــانــــەكــــان‬ ‫لەسەرتاسەری لە شدا هەن‌و‬ ‫لــەنــاو جــۆرێــك لەشانەكانی‬ ‫وەك دەماخ و مۆخی ئێسك‬ ‫و خــوێــن و بــۆریــیــەكــانــی‬ ‫خوێن‌و پەیكەرە ماسولكەو‬ ‫جگەردا هەن ‪.‬‬ ‫شــایــانــی بــاســە‪ ،‬كــە ئــەم‬ ‫خانانە لــەنــاو ئــەم شانانەدا‬ ‫لــەحــاڵــەتــی دابـــەش نــەبــوون‬ ‫متبووەن دەمێننەوە بۆماوەی‬ ‫چەندەها ساڵ‪ ،‬كاتێك چاالك‬ ‫دەبن بەهۆی برینداربوون یان‬ ‫بەهۆی نەخۆشی وەیە‪.‬‬ ‫قەدە خانە پێگەیشتووەكان‬ ‫بەوە ناسراون كەتوانای دابەش‬ ‫بوون وخۆ نوێ كردنەوەیان‬ ‫هـــەیـــە‪ ،‬وەل ــەت ــوان ــای ــان ــدای ــە‬

‫ژم ــاری ــەك ــی زۆر لــەجــۆرە‬ ‫تایبەتییەكانی خانە درووست‬ ‫بكەن لەو ئەندامە ی‪ ،‬كە پێكی‬ ‫دەهێنێت‌و یــان هەندێکجار‬ ‫لەتوانایاندایە‪ ،‬كە ئەندامەكە‬ ‫بەتەواوەتەتی نوێبكاتەوە‪.‬‬ ‫* قەدە خانە كۆرپەلەییەكان‬ ‫(‪.)embryonic stem cells‬‬ ‫قەدە خانەكانە كۆرپەلەیی‬ ‫یـــــەكـــــان‪ ،‬وەردەگــــیــــریــــن‬ ‫لەكۆرپەلەی مرۆڤ لەنێوان‬ ‫(‪ )5-4‬ڕۆژی تەمەنی كۆرپەلە‪،‬‬ ‫كە بە قۆناغی گەشەكردنی‬ ‫پالستیۆال ناسراوە‪.‬‬ ‫خــانــەكــان ئــاســایــی لــەو‬ ‫ك ــۆرپ ــەالن ــە وەردەگ ــی ــرێ ــت‬ ‫كــــە لــــەڕێــــگــــەی (‪)IVF‬‬ ‫(پــیــتــێــن لــــــەدەروەی لــەش)‬ ‫دەخــوڵــقــێــنــرێــت‪ ،‬ژمــاریــەكــی‬ ‫زۆر لەهێلكە بــەم رێگەیە‬ ‫دەپیتێنرێت‪ ،‬بەاڵم تەنها یەك‬ ‫هێلكە خانەی پێگەیشتوو لەناو‬ ‫منداڵدانی ژندا دەچێنرێت‪.‬‬ ‫كۆرپەلەیەك لەهەفتەی‬ ‫نۆیەمدا‬ ‫توخمە زۆرب ــوون كاتێك‬ ‫دەستپێدەكات‪،‬كە سپێرمی نێرە‬ ‫لەگەڵ هێلكە خانەی مێ یەك‬ ‫دەگرێت بۆ دروســت كردنی‬ ‫تــاك خانەیەكی نــۆێ كەپێی‬ ‫دەڵــیــن زایــگــوت (هیلكەی‬ ‫پـــــیـــــتـــــراو)(‪ ،)zygote‬ئــەم‬ ‫زایــگــوتــە دەســت دەكـــات بە‬ ‫زنجیرەیەك لــەدابــەش بــوون‪،‬‬ ‫كەدەبێتە هــۆی پێك هێنانی‬ ‫(‪.)..4،8،16 ،2‬‬ ‫دوای(‪ )6-4‬رۆژ پێش‬ ‫ئەوەی لەمنداڵداندا بچێنرێت‪،‬‬ ‫ئەم بارستە خانەیە پێی دەڵێن‬ ‫پالستیوال‪.‬‬ ‫پالستیوال پیك هــاتــووە‬ ‫لەدووبەش ‪ :‬بەشی یەكەمی‬ ‫پــێــی دەڵ ــێ ــن نــــاوە بــارســتــە‬ ‫خــــانــــە(‪،)embryo blast‬‬ ‫بەشی دووەم ــی دەرەبارستە‬ ‫خانە(‪.)trophoblast‬‬ ‫دەرەبـــــارســـــتـــــە خــانــە‬

‫لــەقــۆنــاغــەكــانــی گـــەشـــەدا‬ ‫دەبێتە وێــاش (‪)placenta‬‬ ‫بــــۆكــــۆرپــــەلــــە‪ ،‬هـــەرچـــی‬ ‫نــاوەبــەســتــەرەخــانــەش هەیە‬ ‫جیاوازبوون دەكات بۆ هەموو‬ ‫ئۆرگانەكانی كۆرپەلە‪.‬‬ ‫نــــاوەبــــارســــتــــە خ ــان ــە‬ ‫ســـــەرچـــــاوەی قـــەدەخـــانـــە‬ ‫كۆرپەلەییەكانە‪ ،‬ئەو خانانەن‬ ‫كە لەتوانایاندایە جیاوازبوون‬ ‫بكەن بۆ جورەكانی خانە ‪.‬‬ ‫لــەقــۆنــاغــی ســـك پــری‬ ‫ئاساییدا كۆرپەلە لەقوناغی‬ ‫پالستیوالدا بــەردەوام دەبێت‬ ‫لــەگــەشــە كــردن‪،‬هــەتــاوەكــو‬ ‫لــەمــنــداڵــدانــدا دەچــێــنــرێــت‪،‬‬ ‫لەوكاتەدا كۆرپەلە لەقۆناغی‬ ‫پــاســتــیــوال دەردەچــــێــــت‪،‬‬ ‫دوابــــــەدوای ‪ 15‬هــەفــتــە لە‬ ‫گەشەی كۆرپەلە ئۆرگانەكان‬ ‫بۆ كۆرپەلە دەخولقێنرێت‪.‬‬ ‫بەدەستهێنانی‬ ‫تەكنیكی‬ ‫قــــەدەخــــانــــە ك ــۆرپ ــەل ــەی ــی‬ ‫یەكان‪،‬كاتێك دەستپێدەكات‬ ‫كـــە نـــاوەبـــارســـتـــە خــانــەی‬ ‫قــــونــــاغــــی پـــاســـتـــیـــوال‪،‬‬ ‫لەناوەندێكی چاندنی خۆراكی‬ ‫دەوڵــەمــەنــدا دادەنــرێــت بەبێ‬ ‫بوونی هیچ هــانــدەرێــك بۆ‬ ‫جیاوازبوون‪ ،‬وە دەستدەكات‬ ‫بــەدابــەشــبــوون‌و نوێبوونەوە‬ ‫لەكاتێكدا پارێزگاری لەتوانای‬ ‫خــانــانــەكــان دەكـــرێـــت‪ .‬كە‬ ‫جیاوازبوون‬ ‫لەتوانایاندایە‬ ‫بكەن بۆ هەرجۆرە خانەیەك‬ ‫بێت لەلەشی مرۆڤدا‪.‬‬ ‫ل ــەك ــۆت ــای ــدا ئــــەم خــانــە‬ ‫جیاوازنەبووانە هاندەدرێن بۆ‬ ‫ئــەوەی خانەی تایبەتییان لێ‬ ‫بخولقێنرێت‪.‬‬ ‫* چــانــدنــەكــانــی قــەدە‬ ‫خــانــە‪Cultures stem .‬‬ ‫‪cells‬‬

‫مۆڵگەی قەدەخانە‬ ‫كۆرپەلەییەكان‬ ‫قەدەخانەكان كاتیك كە‬ ‫وردەگیرین‪ ،‬ئیتر ئایا لەشانە‬

‫‪No.27, ferbuary 2014‬‬

‫پێگەیشتووكان‪ ،‬یان لەزایگوتی‬ ‫دابـــەشـــبـــووەكـــانـــەوە بــێــت‪،‬‬ ‫دەخرێنە ناوەندێكی چاندنی‬ ‫زاناكان‬ ‫تایبەتییەوە‪.‬‬ ‫ئـــەم خــانــانــە دەخـــەنـــە ژێــر‬ ‫كۆنترۆڵی خۆیان‌و رێگریان‬ ‫لێدەكرێت‪ ،‬كە جیاوازبوون‌و‬ ‫تــایــبــەتــمــەنــدبــوون بــكــەن بۆ‬ ‫ج ــۆرە جــیــاوازەكــانــی خانە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەهەمانكاتدا رێگەیان‬ ‫پێدەدەن‪ ،‬كە ئاسایی دابەشببن‌و‬ ‫دوو هێندبوون بكەن‪.‬‬ ‫ئەوەی كە تێبینی دەكرێت‬ ‫لـــەســـەر قـــــەدە خ ــان ــەك ــان‪،‬‬ ‫قــەدەخــانــە كــۆرپــەلــەیــیــەكــان‬ ‫تونای گەشەكردنی ژماریەكی‬ ‫زۆر لەقەدەخانە هەیە لەچاو‬ ‫قــەدەخــانــە پێگەیشتووەكان‪،‬‬ ‫ب ــەاڵم بــۆ بەرەوپێشچوونی‬ ‫پرۆسەكە پێویستی بەهەردوو‬ ‫جۆرە قەدەخانەكە هەیە‪.‬‬ ‫* هێڵەكانی قــەدەخــانــە‬ ‫(‪.)stem cell lines‬‬ ‫كــاتــێــك قــەدەخــانــەكــان‬ ‫ڕێــگــەیــان پـــێـــدەدرێـــت‪ ،‬كە‬ ‫دابــەشــبــوون بــكــەن‌و خانەی‬ ‫نوێ دروستبكەن‪ ،‬لەناوندێكی‬ ‫چــانــدنــی كــۆنــتــرۆڵ كـــراودا‪،‬‬ ‫بــەدەســتــهــێــنــانــی خــانــەكــان‬ ‫بــەشــێــوەیــەكــی دروســـــت‌و‬ ‫دابەشبوون‌و جیاواز نەبوونی‬ ‫خانەكان پێیدەڵێن هێڵەكانی‬ ‫قەدەخانە‪.‬‬ ‫ئەم قەدەخانانە بــەردەوام‬ ‫لــــەالیــــەن تــــۆژەرەكــــانــــەوە‬ ‫چــاودێــری دەكــرێــن‪ ،‬كاتێك‬ ‫كە قەدەخانەكان بەشیوەیەكی‬ ‫راســـتـــەوخـــۆ لــــەالیــــەن تۆ‬ ‫ژەرەك ــان ــەوە هــانــدەدرێــن بۆ‬ ‫ئـــەوەی جــیــاوازبــوون بكەن‬ ‫بــۆ جــۆرێــكــی دیــاریــكــراوی‬ ‫خانە‪،‬ئەم پرۆسەیە پێی دەڵێن‬ ‫جــیــاوازبــوونــی ڕاســتــەوخــۆ‬ ‫(‪.)direct differention‬‬ ‫هـــــەروهـــــا قـــەدەخـــانـــە‬ ‫كۆرپەلەییە كان لەتوانایاندا‬ ‫جیاوازبوون بكەن بۆ زۆرێك‬

‫لــەجــۆرەكــانــی خــانــە زیاتر‬ ‫لەقەدەخانە پێگەیشتووەكان‪.‬‬ ‫قەدەخانەكان رێكخراون‬ ‫بــــەپــــێــــی كـــــاریـــــگـــــەری‬ ‫بۆجیاوازبوونیان بۆ جۆرەكانی‬ ‫خانە‪ ،‬قەدەخانە كۆرپەلەییەكان‬ ‫زۆرتــریــن كــاریــگــەری هەیە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی لەتوانایدایە ببێتە‬ ‫هەمووجۆرە خانەكانی لەش‪.‬‬ ‫* پــــۆلــــێــــنــــكــــردنــــی‬ ‫قەدەخانەكان‪:‬‬ ‫* قــەدەخــانــەكــان پۆلێن‬ ‫دەكرێن بەم شێوەیە‪:‬‬ ‫* ‪:T o t i p o t e n t‬‬ ‫لـــەزایـــگـــۆتـــی دابـــەشـــبـــووە‬ ‫پەیدادەبێت‌و لەیەكەم دابەش‬ ‫بوونی زایگۆت‪ ،‬ئەو توانایەی‬ ‫هەیە كۆی جیاوازبوون بكات‬ ‫بۆ هەموو ئەوجۆرە خانانەی‬ ‫كەدەگونجێت ‪.‬‬ ‫‪:Pluri‬‬ ‫*‪potent‬‬ ‫تــوانــای هــەیــە جــیــاوازبــوون‬

‫بۆزۆربەی جۆری خانەكان‪،‬‬ ‫نــــمــــونــــەی ئــــــەم جــــــۆرە‪،‬‬ ‫قەدەخانە كۆرپەلەییەكانە‪،‬كە‬ ‫وەردەگــیــرێــت لــە چینەكانی‬ ‫میزۆ دێرم و ئینۆ دێرمە ئیكتۆ‬ ‫دێرمی لەشەچینەكان (‪germ‬‬ ‫‪ )layers‬ك ــە لــەســەرتــای‬ ‫دەســت پێكردنی قۆناغــــی‬ ‫جـــیـــاوازبـــوونـــی قــەدەخــانــە‬ ‫كۆرپەلەییە كانە ‪.‬‬ ‫* (‪)Multi potent‬‬ ‫(فــــرە كـــاریـــگـــەر) تــوانــای‬ ‫جــیــاوازبــوونــە بــۆ خیزانە‬ ‫خانەكان كەپەیوەندیكی نزیك‬ ‫لەنمونەكانی‬ ‫لەنیوانیاندایە‪،‬‬ ‫ئــــــەم جــــۆرەقــــەدەخــــانــــە‬ ‫پــــێــــگــــەیــــشــــتــــووەكــــانــــی‬ ‫‪ hematopoietic‬كەدەتوانێت‬ ‫ببێتە خــرۆكــەســوورە سپی‌و‬ ‫پەڕەكانی خوێن‪.‬‬ ‫* ‪ :Oligopotent‬توانی‬ ‫ج ــی ــاوازب ــوون ــە ب ــۆ كەمێك‬

‫‪8‬‬

‫ل ــەخ ــان ــەك ــان‪ ،‬نــمــونــەكــانــی‬ ‫ق ــەدەخ ــان ــە لــیــمــفــاویــیــەكــان‬ ‫(‪)lymphoid stem cell‬‬ ‫و مـــایـــلـــویـــد(دەمـــارەكـــان)‬ ‫قــەدەخــانــەكــان (‪myeloid‬‬ ‫‪.))stem cell‬‬ ‫* ‪ :Unipotent‬لەتوانایدا‬ ‫تەنها خانە لەجۆری خۆی‬ ‫بــەرهــەم بهێنێت‪ ،‬نمونەی‬ ‫ئــەم جــۆرە‪ ،‬وەك قەدەخانە‬ ‫پێگەیشتووەكانی ماسوولكە‬ ‫‪.stem cells muscle‬‬ ‫قـــەدەخـــانـــە كــۆرپــەلــەی‬ ‫یــوكــان دادەنــرێــت لــەجــۆری‬ ‫‪ Pluripotent‬لەبری ئەوەی‬ ‫‪ ،Totipotent‬لــەبــەرئــەوەی‬ ‫توانایان نیە ببێتە بەشێك لە‬ ‫پەردەی دەرەوەی یان وێاڵش‬ ‫بۆ كۆرپەلە‪.‬‬ ‫ســـــــــــــــەرچـــــــــــــــاوە‪:‬‬

‫‪medicalnewstoday‬‬

‫‪9‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫بۆ ئەوەی ئێسکەکانت بەهێز بێت‬ ‫ژن بهێنە!‬ ‫بەپێی توێژینەوەیەکی نوێ‪ ،‬ئەو پیاوانەی ژنیان هەیە‪ ،‬لەچاو پیاوانی‬ ‫تەنها ئێسکی بەهێزتریان هەیە‌‪ ،‬ئەم بابەتە لەهەمانکاتدا پێوەندی بە‬ ‫کەمبوونەوەی مەترسیی جەڵتەی دڵ‌و چارەسەری شێرپەنجە هەیە‪.‬‬ ‫ب ــۆ یــەکــەمــیــنــجــار تـــوێـــژەرانـــی زانـــکـــۆی کــالــیــفــۆڕنــیــا لە‬ ‫لوسئانجلێس(‪ )UCLA‬لێکۆڵینەوەیان لەسەر ژیانی ژن‌و مێردایەتی‌و‬ ‫کاریگەری لەسەر تەندروستی ئێسکی پیاوان‌و ژنان کردووە‪.‬‬ ‫ئەم توێژینەوە بریتی بووە لە لێکۆڵینەوە لەسەر ئاستی چڕی‬ ‫ئێسک‌و لەبەرچاوگرتنی هۆکارەکانی تری کاریگەر ‪ ،‬وەکو بەکارهێنانی‬ ‫چارەسەرو تەمەنی ناهومێدی ‪ ،‬لەنێو کەسانی تەمەن لەنێوان (‪ )٢٥‬بۆ‬ ‫(‪)٧٥‬ساڵ لەسااڵنی نێوان (‪)٩٦-١٩٩٥‬و (‪)٠٥-٢٠٠٤‬‬ ‫ئەنجامە دەسکەوتووەکان پیشاندەدات‪ ،‬پیاوانی ژنــدار‪ ،‬کە‬ ‫ژیانێکی هاوسەری پایەدارو سەرکەوتوویان هەبووەو ئەزموونی‬ ‫ژیانی شکست خواردوویان نەبووە‪ ،‬بە بــەراورد لەگەڵ ئەو‬ ‫پیاوانەی لەژنەکانیان جیابوونەتەوە‪ ،‬یان هەرگیز ژنیان نهێناوە‪،‬‬ ‫ئێسکی ساخترو بەهێزتریان هەیە‪.‬‬ ‫توێژەران جەخت دەکەنەوە تەمەنی ژنهێنان هۆکارێکی‬ ‫گرنگە لەم بارەدا‌و ئەو پیاوانەی پێش تەمەنی (‪ )٢٥‬ساڵ‬ ‫ژن دەهێنن‪ ،‬بەهۆی نیگەرانی‌و قلەقی دروستکردنی‬ ‫خانەوادەوە ئێسکیان الوازتــرەو باس لەدابەزینی‬ ‫چڕی ئێسک لەم جۆرە لەپیاوان دەکرێت‪.‬‬ ‫بەپێی ئەم توێژینەوە قلەقی دروستکردنی‬ ‫خــانــەوادە‪ ،‬کاریگەری خــراپ لەسەر‬ ‫تەندروستی ئێسکی پیاوانی گەنج‬ ‫دادەنێت‌و هۆکارەکەی لەوانەیە ئاستی‬ ‫نزمی خوێنەواری کەسەکان بێت‪،‬‬ ‫کە دەبێت بەهۆی کەمبوونەوەی‬ ‫داهــــات‌و دروســتــبــوونــی کێشە‬ ‫لەدابینکردنی پێداویستییەکانی‬ ‫ژیاندا‪.‬‬ ‫لەم توێژینەوەدا توێژەرانی‬ ‫ســەبــارەت بەچڕی ئێسکی‬ ‫ژنــان نەیانتوانیوە بگەن‬ ‫بــەهــیــچ ئــەنــجــامــێــکــی‬

‫مسۆگەر‪ ،‬بەاڵم لێکۆڵینەوەکان پیشاندەدەن ئەو ژنانەی بەتەواوەتی‬ ‫دڵنیان لەخۆشەویستی مێردەکەیان‪ ،‬تەندروستی ئێسکیان باشترە‪.‬‬ ‫توێژەران جەخت دەکەنەوە‪ ،‬کاریگەری زەواج لەسەر ژن‌و پیاو‬ ‫وەک یەک نییە‪ ،‬بۆ نموونە چۆنیەتی تەندروستی ئێسکی ئەو پیاوانەی‬ ‫هەرگیز ژنیان نەهێناوە‪ ،‬یان لەهاوسەرەکەی خۆیان جیابوونەتەوە‪ ،‬یان‬ ‫هاوسەرەکەیان مردووە‪ ،‬تەندروستی ئێسکیان باش نییە‪.‬‬ ‫ئەم توێژینەوە پیشاندەدات‪ ،‬تەندروستی‬ ‫لــەش تەنها بەند نییە لەسەر رەفتاری‬ ‫سالم‌و رجێمی خــۆراک‪ ،‬یان جگەرە‬ ‫نـــەخـــواردن‪ ،‬بەڵکو الیەنەکانیتری‬ ‫ژیانیش وەکو چۆنایەتی ژیانی ژن‌و‬ ‫مێردایەتی کاریگەری گرنگی لەسەر‬ ‫تەندروستی تاک هەیە‪.‬‬ ‫ئ ــەن ــج ــام ــی ئـــــەم ت ــوێ ــژی ــن ــەوە‬ ‫لـــەجـــوڕنـــاڵـــی(‪Osteoporosis‬‬ ‫‪)I n t e r n a t i o n a l‬‬ ‫باڵوبووەتەوە‪.‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫لەش دوای مردنی‬ ‫مێشک چەند زیندوو‬ ‫دەمێنێتەوە؟‬

‫‪10‬‬

‫‪11‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫کەسێک کە تووشی مەرگی‬ ‫دەمــاغــی(مــێــشــکــی) دەبــێــت‪،‬‬ ‫بەپێی تیڕوانیینی پزیشکیی‬ ‫ئەم کەسە بەزیندوو ئەژمار‬ ‫نــاکــرێــت‪ ،‬بــەاڵم تەکنەلۆژیا‬ ‫دەتوانێت بەزیندووهێشتنەوەی‬ ‫بەشگەلێک لە لەش‪ ،‬کەسانی‬ ‫تووشبوو بەمەرگی مێشک بۆ‬ ‫ماوەیەک بــەڕواڵــەت زیندوو‬ ‫رابگرێت‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتی دیسکاڤێری‪،‬‬ ‫کاتێک بــۆ کەسێک مردنی‬ ‫دەماخ رادەگەێنرێت‪ ،‬کە هیچ‬ ‫چااڵکییەک لەمێشک‌و قەدە‬ ‫مێشک‌و دەمـــاردا نەبینرێت‪،‬‬ ‫بــە واتایەکیتر هیچ چەشنە‬ ‫نیشانەیەک لەنێوان خانەکانی‬ ‫دەماغدا ئاڵۆگۆر نەبێت‪.‬‬ ‫پــزیــشــکــەکــان بــۆ ئ ــەوەی‬ ‫دیاری بکەن کەسێک مردووە‬ ‫یان نا‪ ،‬چەندین تاقیکردنەوە‬ ‫ئــــەنــــجــــامــــدەدەن‪ ،‬یــەکــێــک‬ ‫لــەتــاقــیــکــردنــەوەکــان بریتییە‬ ‫لەکۆنتڕۆڵی هەناسە لەالیەن‬ ‫نەخۆشەوە‪ ،‬ئەم کارادانەوە‬ ‫زۆر ســەرەتــایــیــەو لــەالیــەن‬ ‫قەدە مێشک(‪)Brainstem‬وە‬ ‫ئەنجامدەدرێت‪.‬‬ ‫بـــەوتـــەی دایـــانـــا گــریــن‪،‬‬ ‫پــرۆفــیــســۆری یـــاریـــدەدەری‬ ‫نەشتەرگەری دەمار لەزانکۆی‬ ‫ئۆهایۆ‪ ،‬کۆنتڕۆڵی هەناسە‬ ‫دوایین شتە‪ ،‬کە لەنەخۆشییە‬ ‫دەم ــاخ ــی ــی ــەک ــان ــدا لــەکــیــس‬ ‫دەچێت‪.‬‬ ‫لــەئــەمــریــکــاو زۆربــــەی‬ ‫واڵتاندا‪ ،‬ئەگەر چاالکییەکانی‬ ‫دەماغی کەسێک بە شێوەی‬ ‫هــەمــیــشــەیــی لــەنــاو بچێت‪،‬‬ ‫یــان هــەمــوو چاالکییەکانی‬ ‫کۆئەندامی هەناسە‌و سوڕی‬ ‫شلەمەنی لە لەشدا بوەستێت‪،‬‬ ‫ب ــە ف ــەرم ــی رادەگــەێــنــرێــت‬ ‫کەسەکە مردووە‪.‬‬ ‫سەرەڕای هەموو ئەوانەی‬ ‫باسکرا‪ ،‬سیستەمی کارەبایی‬ ‫ناو دڵ دەکرێت بۆ ماوەیەکی‬

‫کەم دوای مەرگی دەماخیی‪،‬‬ ‫لــێــدانــی دڵ رابــگـــــــــــرێــت‪،‬‬ ‫تەنانەت لەدەرەوەی لەشیشدا‬ ‫لێبدات‪ ،‬بەاڵم بەبێ ئامێــــری‬ ‫هـــەنـــاســـەدانـــی دەســـکـــرد‪،‬‬ ‫ئ ــەم لــێــدانــە بەخــــێرایی‌و‬ ‫دوای کەمتر لە یــەک کاژێر‬ ‫دەوەستێت‪.‬‬ ‫بــە بەکارهێننای ئامێری‬ ‫هەناسەدانی دەسکرد‪ ،‬هەندێک‬ ‫لەچااڵکییەکانی بایۆلۆجیکیی‬ ‫وەکــو کارکردنی گورچیلە‪،‬‬ ‫گەدە دەکرێت بۆ ماوەی یەک‬ ‫هەفتە درێژەی هەبێت‪.‬‬ ‫پــزیــشــکــان دەڵـــێـــن ئــەم‬ ‫چاالکییانە بــەواتــای زیندوو‬ ‫مانەوەی کەسەکە نییە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫کەسێک دەمــاخــی مردبێت‬ ‫مـــردووە‪ ،‬بــەاڵم دەکــرێــت بە‬ ‫تەکنەلۆژیا لەشی ناچار بکرێت‬ ‫هەندێک کاربکات‪ ،‬کە ئەو‬ ‫کاتەی دەماغی زیندوو بوو بە‬ ‫ئەمری دەماغ ئەنجامیدەدا‪.‬‬ ‫بە بێ بوونی دەماغ ‪ ،‬لەش‬ ‫هــەنــدێــک هــۆرمــۆنــی گرنگ‬ ‫دەرنـــــادات‪ ،‬ئــەم هۆرمونانە‬ ‫بریتیین لەهۆرمۆنی پێویست‬ ‫بۆ چاالکیی گەدە‪ ،‬گورچیلە‌و‬ ‫سیستەمی بــەرگــری لــەش‪،‬‬ ‫دەردانــی ئەم هۆرمۆنانە یەک‬ ‫هەفتە دوای مــردنــی دەمــاغ‬ ‫دەوەستێت‪.‬‬ ‫ب ــۆ نــمــوونــە هــۆرمــۆنــی‬ ‫تــیــرۆیــیــد بـــۆ رێکخستنی‬ ‫زیندەچاالکیی لەش گرنگی‬ ‫زۆری هـــەیـــە‌و هــۆرمــۆنــی‬ ‫ڤاسۆپرسین‪ ،‬بۆ راگرتنی ئاو‬ ‫لە گورچیلەدا زۆر پێویستە‪.‬‬ ‫پەستانی خوێنی ئاسایی‪،‬‬ ‫کە لە لەشدا رۆڵی سەرەکی‬ ‫هــەیــە‪ ،‬بــە بــێ سیستەمێکی‬ ‫رێکخستنی پەستانی خوێن‬ ‫نــەگــۆڕ نامێنێتەوە‪ ،‬مەرگی‬ ‫دەماغ ئەم سیستەمە ناهێڵێت‪.‬‬ ‫کەسێک کــە تــووشــی مــەرگ‬ ‫دەمــــاغ هــاتــبــێــت نــاتــوانــێــت‬ ‫کــۆنــتــڕۆڵــی پــلــەی گــەرمــیــی‬

‫لەشی خۆی بکات‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫پێویستە بە بەکارهێنانی بەتانی‬ ‫گەرم‌و سێرۆمی گەرم‌و ژوری‬ ‫گەرم‌‪ ،‬پلەی گەرمی گونجاوی‬ ‫بۆ فەراهەم بکرێت‪.‬‬ ‫لــەشــی کــەســی تووشبوو‬ ‫بــە مــەرگــی دەمــاغــیــی زۆر‬ ‫هـــەڵـــنـــاگـــیـــریـــەت‪ ،‬بــــەاڵم‬ ‫هەندێکجار پزیشکەکان بۆ‬ ‫ئـــەوەی ئــەنــدامــەکــانــی لەش‬ ‫بــۆ نەخۆشیتر بەکاربهێنن‪،‬‬ ‫یــان بنەماڵەی کەســـەکە بۆ‬ ‫مــاڵــئــاوایــی کــاتــی زۆرتــریــان‬ ‫پــێــویــســت بــێــت‪ ،‬لــەئــامــێــری‬ ‫پشتیوان بۆ ماوەی چەند رۆژ‬ ‫سوود وەردەگرن‪.‬‬ ‫هــەر کاتێک بــارودۆخــی‬ ‫نــــەخــــۆشــــەکــــە لــــەگــــەڵ‬ ‫مەرگی‬ ‫تایبەتمەندییەکانی‬ ‫دەماغییدا یەکی گــرتــەوەوە‪،‬‬ ‫ئیتر پــزیــشــک دڵــنــیــا دەبــێــت‬ ‫دەمــاغــی کەسەکە م ــردووە‌و‬ ‫پــارێــزگــاریــکــردن لــە لەشی‬ ‫دەستپێدەکات‪.‬‬ ‫لەسەر ئەوەی دوای مردنی‬ ‫دەمــاغ چەنێک لەش زیندوو‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬توێژینەوەی ئەوتۆ‬ ‫ئــەنــجــامــنــەدراوە‪ ،‬بــاســکــردن‬ ‫لە مەرگی دەمــاغ لەسااڵنی‬ ‫ســەرەتــای دەیـــەی (‪)١٩٥٠‬‬ ‫دا لەفەرانسە هاتە بەرباس‪،‬‬ ‫کاتێک شــەش نــەخــۆش بۆ‬ ‫مــــاوەی (‪ )٢٦‬رۆژ بــە بێ‬ ‫هــیــچ چــەشــنــە ســوڕێــکــی‬ ‫خوێن لەدەماغدا بەزیندوویی‬ ‫هێلدرانەوە‪.‬‬ ‫لــەئــیــمــڕۆدا دەکــرێــت بە‬ ‫بــەکــارهــێــنــانــی ئــامــێــری زۆر‬ ‫پێشکەوتوو لەشی کەسێکی‬ ‫دەمــاغ مــردوو بۆ ماوەیەکی‬ ‫زۆر دوورو درێژ یان لەوانەیە‬ ‫بۆ هەمیشە زیندوو رابگیریەت‪،‬‬ ‫بــەاڵم بە تێپەڕبوونی کات‪،‬‬ ‫پارێزگاری لێکردنی قورستر‬ ‫دەبـــێـــت‌و شــانــەکــانــی لــەش‬ ‫لەوانەیە تووشی هەوکردنی‬ ‫زۆر تووند ببن‪.‬‬

No.27, February 2014

‫‪13‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫نەخۆشی شەکرە‬ ‫ئامادەکردنی‪ :‬دانەر جالل عوسمان‬

‫لەناو خوێنی هەموومان شەکری سادە (گلوکۆز) هەیە بەبەردەوامی‪ ،‬چونکە‬ ‫خانەکانی لەشی مرۆڤ شەکریان پێویستە‪ ،‬جگەر شەکر دروستدەکات لەخواردن‬ ‫ئەگەر شتی شیرینیش نەخۆین‪ ،‬خانەکان بۆ ئەوەی بتوانن شەکر بەکاربهێنن پێویستیان‬ ‫بەهۆرمۆنێکە کە پێیدەڵێن ئەنسولین‪.‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫ئــــەنــــســــولــــێــــنــــیــــش‬ ‫دروســـتـــدەکـــرێـــت لــەالیــەن‬ ‫پەنکریاسەوە‪ .‬لەکەسی ساغ‬ ‫ئاستی شەکر لەخوێن هەتا‬ ‫رادەیــەکــی دیاریکراو بــەرزو‬ ‫نــزمــی دەکــــات بــەگــوێــرەی‬ ‫تێریی‌و برسێتیی‪ .‬لــەدوای‬ ‫نــان خــواردن شەکری زیــادە‬ ‫هەڵدەگیرێت (خەزن دەکرێت)‬ ‫لــە جگەر دوای ئ ــەوەی کە‬ ‫دەگـــۆڕدرێـــت بــۆ شێوەیەک‬ ‫لەکاربۆهادرات کە پێی دەڵێن‬ ‫گالیکۆجین‪.‬‬ ‫ئەم کاربۆهایدراتە خەزن‬ ‫کــــراوەش لــەکــاتــی برسێتی‬ ‫دەگــۆڕدرێــتــەوە بــۆ شەکری‬ ‫سادە (گلوکۆز) بۆ بەکارهێنان‬ ‫لــەالیــەن خــانــەکــانــەوە‪ .‬کە‬ ‫خـــــواردن دەخ ــۆی ــن ئاستی‬ ‫شەکر بەرزدەبێتەوە بەاڵم لە‬ ‫هەمان کاتیش لەشی مرۆڤ‬ ‫وەکــو ئامێرێکی ئۆتۆماتیکی‬ ‫هـــۆرمـــۆنـــی ئــەنــســولــیــنــیــش‬ ‫زیــاددەکــات بۆئەوەی ئاستی‬ ‫شەکر لەخوێن زیاد لەپێویست‬ ‫بەرز نەبێتەوە‪.‬‬ ‫باڵوبوونەوەی‬ ‫نەخۆشی شەکرە یەکێکە‬ ‫لــەو نەخۆشیانەی ژم ــارەی‬ ‫تووشبوو روو لە زیادبوونە‬ ‫لــەســەرانــســەری جــیــهــان بە‬ ‫شێوەیەکی بەرچاو‪ .‬ژمارەی‬ ‫کەسانی تووشبوو لە وواڵتی‬ ‫گەشەسەندوو زیــاتــرە‪ ،‬لەناو‬ ‫ئەو کەسانەش زیاترە‪ ،‬کە لە‬ ‫شار دەژین بە بەراورد لەگەڵ‬ ‫خەڵکی الدێ‪.‬‬ ‫شــەکــرە چــەنــد جۆرێکی‬ ‫هەیە بەشێوەیەکی سەرەکی‬ ‫دوو جۆری یەکەمیان باڵون‪:‬‬ ‫‪-١‬جــــــۆری یــــەک‪ :‬ئــەو‬ ‫کــەســانــەی ئـــەو ج ــۆرەی ــان‬ ‫هەیە ژمارەیان کەمە‪ .‬زیاتر‬ ‫لـــە مـــنـــداڵ روو دەدات‪،‬‬ ‫زۆربەشیان قەڵەونین‪ .‬ئەوانە‬ ‫یان ئەنسۆلینیان نیە لە لەشدا‬ ‫یـــان زۆر ک ــەم ــە‪ .‬ئــەوانــە‬

‫پێویستیان بە دەرزی ئەنسۆلینە‬ ‫لەسەرەتاوە‬ ‫‪ -٢‬جـــۆری دوو‪ :‬ئەمە‬ ‫جـــۆری بــــاوەو ژمــارەیــەکــی‬ ‫زۆری خەڵک هەیەتی‪ .‬ئەم‬ ‫جــۆرە زیــاتــری لــە (‪) %٩٠‬‬ ‫شەکرە پێک دە‌هێنێت‪.‬‬ ‫واتـــــە زۆربـــــــەی هـــەرە‬ ‫زۆری خەڵک‪ ،‬کە شەکرەی‬ ‫هەیە ئــەم جــۆرەیــە‪ .‬ئەوانە‬ ‫زۆربــەیــان کێشی لەشــــیان‬ ‫زیاد لە پێویستە واتە زۆریان‬ ‫ق ــەڵ ــەون‪ .‬زیــاتــر لــەوانــەش‬ ‫روودەدات‪ ،‬کە تەمـــــەنیان‬ ‫هەیە وەکو ‪ 40‬ساڵ و زیاتر‪.‬‬ ‫ئەوانە ئەنسۆلینیان لەلەشدا‬ ‫هــەیــە بــــەاڵم ئەنسۆلینەکە‬ ‫کاریگەری کەمە‪ .‬زۆربــەی‬ ‫ئەوانەی کە جۆری دووەمیان‬ ‫هەیە پێویستیان بە ئەنسۆلین‬

‫نییە لــەســەرەتــادا‪ ،‬ب ــەاڵم بە‬ ‫تێپەڕ بــوونــی چەندین ساڵ‬ ‫ژمارەیەکیان دەگەنە دۆخێک‬ ‫کە پێویستیان پێی بێت‪.‬‬ ‫‪-٣‬جۆرێکی تر لە ئافرەتی‬ ‫دووگــیــانــدا روودەدات کە‬ ‫لـــە وانـــەیـــە دوای مــنــداڵ‬ ‫ب ــوون چــاک ببێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫چاکیش بێت دواتــر ئەگەری‬ ‫سەرهەڵدانەوەی هەیە‬ ‫‪-٤‬جـــۆرێـــکـــی تـــر لــەو‬ ‫کـــەســـانـــەدا روو دەدات‪،‬‬ ‫ک ــە تـــــەواوی ئــەنــدامــــــــــــــی‬ ‫پەنکــــریاس تێک بچێت‪.‬‬ ‫ئەمانە ژمــارەیــان زۆر کەمە‬ ‫بــەاڵم جۆرەها هۆکار هەیە‪،‬‬ ‫کــە پەنکریاس تێك بچێت‬ ‫یـــان بــپــوکــێــتــەوە‪ .‬بۆنمونە‬ ‫هەوکردنی پەنکریاس بەهۆی‬ ‫خواردنەوەی کحولی‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫هۆکاری تووش بوون‬ ‫بەنەخۆشی شەکرە‬ ‫هۆی نەخۆشی شەکرە بە‬ ‫تــەواوی نەزانراوە‪ .‬هەندێک‬ ‫هۆکار وادەکات‪ ،‬کە ئەگەری‬ ‫تووشبوون بە نەخۆشی شەکرە‬ ‫زیاتر بێت‬ ‫‪-١‬هۆکاری بۆماوە‪ :‬زۆر‬ ‫جـــار روو دەدات‪ ،‬کــە لە‬ ‫خێزانێکدا زیاتر لە یەک کەس‬ ‫تووشی شەکرە ببێت‬ ‫‪-٢‬قـــەڵـــەوی‪ :‬شــەکــرەی‬ ‫جـــۆری دووەم زیــاتــرە لەو‬ ‫کەسانەی کێشی لەشیان زۆرە‬ ‫بەتایبەتی ئەوانەی‪ ،‬کە قەڵەوی‬ ‫یەکە زیاتر لەوورگیانە‬ ‫‪-٣‬جووڵەی کەم‪ :‬شەکرە‬ ‫لەوانەدا زیاترە کە جووڵەیان‬ ‫کــەمــە‪ .‬لەوانەیـــــە ئەمە‬ ‫یەکێک بێت لە هۆیەکان کە‬

‫‪15‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫بۆچی شەکرە لەناو خەڵکی‬ ‫شار زیاترە‪.‬‬ ‫‪-٤‬جــــــــۆری خــــــۆراک‪:‬‬ ‫شــەکــرە لەتەمەنێکی زووتــر‬ ‫دەردەک ــەوێ ــت لەوکەسانەی‬ ‫کە خۆراکی تەندروستیـــــان‬ ‫کەمە‪ .‬واتە ئەو خـــۆراکەی‪،‬‬ ‫کە ریشاڵی کەم تێدایە وەکو‬ ‫ئـــەو شــتــانــەی کــە دروســـت‬ ‫دەکـــرێـــت ل ــە ئـــــاردی زۆر‬ ‫پــاک کــراو‪ ،‬گۆشت‪ ،‬شەکر‪،‬‬ ‫شیرەمەنی زۆر‪.‬‬ ‫ســـــــــەوزەو مــیـــــــــــوەی‬ ‫تازە(تەڕ)و بەرهەمی ڕووەکی‬ ‫ڕیشــــاڵیان زۆرەو خواردنی‬ ‫پەسەندن‪ .‬هەروەها گۆشتی‬ ‫مـــاســـی خــواردنــێــکـــــــــــــــــی‬ ‫دروســــتــــە‪ .‬ئــــــاردی زۆر‬ ‫پاکـــکراوو ئەوشتانەی لە‬ ‫ئـــاردی زۆر سپی دروســت‬

‫سەوزەو میوەی تازە(تەڕ)‬ ‫و بەرهەمی ڕووەکی‬ ‫ڕیشاڵیان زۆرەو خواردنی‬ ‫پەسەندن‪ .‬هەروەها گۆشتی‬ ‫ماسی خواردنێکی دروستە‪.‬‬ ‫ئاردی زۆر پاکـکراوو‬ ‫ئەوشتانەی لەئاردی‬ ‫زۆر سپی دروستدەکرێن‬ ‫هەرچەندە رووەکین بەاڵم‬ ‫ریشاڵەکەیان لێ البراوەو‬ ‫خواردنی بڕی زۆر لەمانە‬ ‫بەباش نازانرێت‪.‬‬

‫دەکرێن هەرچەندە رووەکین‬ ‫بـــــەاڵم ریــشــاڵــەکــەیــان لێ‬ ‫البــراوەو خواردنی بڕی زۆر‬ ‫لەمانە بەباش نازانرێت‪.‬‬ ‫جــگــەرەو خـــواردنـــەوەی‬ ‫کــحــولــی زیــانــبــەشــن‌و ئــەو‬ ‫کەسانەی ئەمانە بەکاردێنن‪،‬‬ ‫ئەگەری شەکرەیان زیاترە‪.‬‬ ‫‪-٥‬هــەروەکــو لە ســەرەوە‬ ‫بـــــاس کــــــرا‪ ،‬تــێــکــچــوونــی‬ ‫پــەنــکــریــاس بــە هــۆی تــرەوە‬ ‫وەکو هەوکردنی پەنکریاس‪،‬‬ ‫کحولی زۆر‪ ،‬نەشتەرگەری‬ ‫پەنکریاس‬ ‫نیشانەکانی نەخۆشی شەکرە‬ ‫زۆر لــەوکــەســانــەی کە‬ ‫نەخۆشی شــەکــرەیــان هــەیە‬ ‫هــیــچ نــیــشــانــەیــەکــیــان نییە‪.‬‬ ‫لەوانەیە سەردانی دکتـــۆر‪،‬‬ ‫یــــان بــنــکــەیــەک ب ــک ــەن بۆ‬

‫بابەتێکی تر‪ ،‬لەوێ بەڕێکەوت‬ ‫بۆیان دەرکـــەوێ کە ڕێــژەی‬ ‫شەکر لەخوێنیان زۆرە‪.‬‬ ‫هەندێک کــەس لەوانەیە‬ ‫بچن بــۆالی دکــتــۆر بەهۆی‬ ‫لێکەوتەکانی نەخۆشی شەکرە‬ ‫وەک کــزبــوونـــــــــــی چـــاوو‬ ‫نەخۆشی دڵ‪.‬‬ ‫بــەشــێــوەیــەکــی گشتیی‬ ‫نیشانەی نــەخــۆشــی شەکرە‬ ‫بــریــتــیــیــە ل ــە تــیــنــوو بــوونــی‬ ‫زۆرو میزکردنی زۆر لەگەڵ‬ ‫بێهێزی‪ .‬لــەوانــەیــە کەسەکە‬ ‫کێشی دابەزێت پێش چارەسەر‬ ‫بە تایبەتی لەمنداڵی تووشبوو‬ ‫بە جۆری یەکەم‪.‬‬ ‫دەستنیشانکردنی نەخۆشیەکە‬ ‫ش ــەک ــرە دەســــت نیشان‬ ‫دەکــرێــت بــە هــۆی پشکنینی‬ ‫خوێن‪ .‬واچاکە پشکنینەکە لە‬ ‫خورێنی بکرێت لەبەرئەوەی‬ ‫ئــاســتــی ش ــەک ــر لـــە خــوێــن‬ ‫بــەرزو نزمی هەیە‪ ،‬لە دوای‬ ‫نــان خـــواردن بــەرزدەبــێــتــەوە‬ ‫بـــە گــــوێــــرەی جـــۆروبـــڕی‬ ‫خواردنەکە‪.‬‬ ‫بۆ دەســت نیشان کردنی‬ ‫نەخۆشیەکە واچاکە زیاتر لە‬ ‫جــارێــک پشکنینەکە بکرێت‬ ‫بــۆ نەمانی ئــەگــەری هەڵەی‬ ‫تاقیگە‪ .‬ئەگەر ئاستی شەکر‬ ‫زیاتر بوو لە ‪ ٧‬میلی مۆڵ‪/‬‬ ‫لیتر ئەوا بە شەکرە دادەنرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر لەخورێنیش نەبوو وە‬ ‫ئاستی شەکر لە ‪ ١١.١‬میلی‬ ‫مــۆڵ‪/‬لــیــتــر بــەرزتــربــوو ئــەوا‬ ‫ئــەوکــەســە شــەکــرەی هەیە‪.‬‬ ‫ڕیــــژەی شــەکــر پێوانەیەکی‬ ‫تریشی هــەیــە ئــەویــش میلی‬ ‫گــرام‪ ١٠٠/‬میلی لیتر‪ .‬یەک‬ ‫میلیمـــۆڵ‪/‬لیتر لــە شەکر‬ ‫یەکسانە بە ‪ ١٨‬میلیگرام‪١٠٠/‬‬ ‫میلیلیتر‪ .‬ئەگەر لە خورێنی‬ ‫شەکر لە ‪١٢٦‬میلیگرام‪١٠٠/‬‬ ‫میلی لیتر زیــاتــر بــوو ئــەوا‬ ‫ئــەو کەسە شــەکــرەی هەیە‪.‬‬ ‫ئــەم ژمــارانــە بۆیە لێرە باس‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫دەکەین چونکە ئەو ئامێرانەی‬ ‫بۆ پشکنین هەن لەکوردستان‬ ‫سیســـــتەمێک‬ ‫هــەریــەکــە‬ ‫لەو دوو سیستەمی پشکنینە‬ ‫بەکاردێنن‪.‬‬ ‫زۆر جار لەگەڵ پشکنینی‬ ‫شەکرە تاقی کردنەوە دەکرێت‬ ‫لــە ســـەر خــوێــنــی کــەســەکــە‬ ‫بــۆ کۆڵیسترۆڵ و چــەوری‬ ‫چونکە زۆرلەوانەی شەکرەیان‬ ‫هەیە ئاستی کۆڵیسترۆڵیشیان‬ ‫بەرزە‪.‬‬

‫هیمۆگڵۆبنین ئەی وەن‬ ‫سی(‪ )HbA1c‬پشکنینێکیترە‬ ‫ئــــەمــــە جــــۆرێــــکــــە لــە‬ ‫هیمۆگڵۆبین‪ ،‬ئ ــەم جــۆری‬ ‫هــیــمــۆگــڵــۆبــیــنــە ئــاســتــی‬ ‫بەرزدەبێتەوە لەکەسێک‪ ،‬کە‬ ‫شەکری خوێنی بەرزبووبێت‬ ‫بۆ ماوەی چەند مانگێک‪.‬‬ ‫دەکــرێــت ئــەم پشکنینەی‬ ‫دوایــــی بــۆ ئـــەو کــەســانــەش‬ ‫بــکــرێــت‪ ،‬کــە شــەکــرەکــەیــان‬ ‫پێشوەخت زانــراوە تا بزانی‬

‫لــەمــاوەی دووتــاســێ مانگی‬ ‫رابـــــردوو تــا چــی ئاستێک‬ ‫کـــــۆنترۆڵ‬ ‫شــەکــرەکــەی‬ ‫کراوە‪.‬‬ ‫چارەسەرو خۆپاراستن‬ ‫بۆ کەم کردنەوەی ئەگەری‬ ‫تـــووشـــبـــوون بـــە نــەخــۆشــی‬ ‫شەکرە پێویستە بگەڕێینەوە‬ ‫بۆئەو هۆکارانەی لەسەرەوە‬ ‫باس کران‪ .‬جگە لەهۆکاری‬ ‫بــۆمــاوەیــی دەتــوانــیــن گــۆڕان‬ ‫بکەین لە هۆکارەکانیتردا‪.‬‬

‫‪16‬‬

‫واتــە خــواردنــی تەندروست‬ ‫و زۆر نــەخــواردن‪ ،‬راگرتنی‬ ‫کــێــشــی لـــەش لـــە ئاستی‬ ‫گــونــجــاو‪ ،‬جـــووڵـــەی زۆر‪،‬‬ ‫دوورکــەوتــنــەوە لــە جگەرەو‬ ‫خواردنەوەی کحول‪.‬‬ ‫جـــــۆری چــــارەســــەری‬ ‫ش ــەک ــرە جـــیـــاوازە ب ــە پێی‬ ‫چــەنــد هــۆکــارێــک‪ ،‬بۆنمونە‬ ‫جـــــۆری شـــەکـــرە‪ ،‬درێــــژی‬ ‫ماوەی تووشبوون‪ ،‬هەبوونی‬ ‫نەخۆشیتر‪ ،‬کێشی لــەش‌و لە‬

‫‪17‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫یەک کەسیشدا چارەسەرەکە‬ ‫دەگـــۆڕێـــت ل ــە کــاتــێــک بۆ‬ ‫کاتێکیتر‪.‬‬ ‫چــارەســەری دەرمـــان بۆ‬ ‫جـــۆری یــەکــەم بریتییە لە‬ ‫دەرزی ئــەنــســۆلــیــن‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫لــە جــۆری دووەم هەندێک‬ ‫کــەس پــارێــزی بــەســە بۆیان‬ ‫بەالیەنی کەم بۆ ماوەیەک‪.‬‬ ‫هەندێکیتریان پێویستیان بە‬ ‫دەرمــانــە لــە شــێــوەی حــەب‪،‬‬ ‫دەکرێت یەک جۆرحەب بێت‬ ‫یان چەند جۆرێک‪.‬‬ ‫وەکو باسمان کرد هەندێک‬ ‫کەس بەتایبەتی لە شەکرەی‬ ‫ج ــۆری دووەم لــەســەرەتــادا‬ ‫پێویستیان ب ــەدەرم ــان نییە‪،‬‬ ‫دوایـــی لــەوانــەیــە پێویستیان‬ ‫بەحەبیش بێت لــەســەرووی‬ ‫شتەکانیتر‪ ،‬ئنجا دەگاتە ئەوەی‬ ‫کــەهــەنــدێــکــیــان پێویستیان‬ ‫بەدەرزی رۆژانەش دەبێت‬ ‫کێشەو لێکەوتەکانی نەخۆشی‬ ‫شەکرە‬ ‫بۆچی نەخۆشی شەکرە‬ ‫نابێت پشتگوێ بخرێت؟‬ ‫مــانــەوەی ئاستی شەکر‬ ‫بەبەرزی بۆمـــاوەی دوورو‬ ‫درێــژ لەخوێندا چەندیــــن‬ ‫گرفتی لێ دەکەوێـــتەوە‪.‬‬ ‫کــــێــــشــــەی ســـــەرەکـــــی‬ ‫تــــێــــکــــچــــوونــــی بــــــۆری‬ ‫خوێنبەرەکان‌و مولوولەکانی‬ ‫خوێنە‪ .‬تێکچوون‌و گیرانی‬ ‫خوێنبەرەکان گرفت دروست‬ ‫دەکـــات بــەگــوێــرەی شوێنی‬ ‫خوێنبەرەکە‪ ،‬بۆ نمونە ئەگەر‬ ‫خوێنبەرەکانی دیـــواری دڵ‬ ‫(بەعەرەبی خوێنبەری تاجی)‬ ‫تــێــک بــچــن ئـــەوا ئــەوکــەســە‬ ‫تووشی نەخۆشی دەڵ دەبێت‪.‬‬ ‫ئــەو نەخۆشی دڵــە لەوانەیە‬ ‫سینگە کـــوژە بــێــت ئــەگــەر‬ ‫خــوێــنــبــەرەکــانــی دڵ تەسک‬ ‫ببنەوە‪ ،‬یــان جەڵتە‪/‬سەکتەی‬ ‫دڵ ئەگەر خوێنبەرەکە بگیرێت‬ ‫بەتەواویی‪.‬‬

‫خــۆ ئــەگــەر خــوێــنــبــەری‬ ‫مێشک بگیرێت ئەوا ئەو کەسە‬ ‫تــووشــی نــەخــۆشــی جەڵتەی‬ ‫مێشک دەبــێــت‪ .‬جەڵتەی‬ ‫دڵ و مێشک لەو کەسانەش‬ ‫روو دەدات کــە شەکرەیان‬ ‫نییە بــەاڵم کەسی تووشبوو‬ ‫بەشەکرە ئەگەری تووشبوونی‬ ‫زۆر زیاترە‪.‬‬ ‫ئەوانەی شەکرەیان هەیە‬ ‫بەرزبوونەوەی فشاری خوێن‬

‫لــەنــاویــان زۆر زیــاتــرە‪ ،‬کە‬ ‫ئەویش لە خۆیدا هۆکارێکی‬ ‫گــرنــگــە بـــۆ تــێــکــچــوونــی‪/‬‬ ‫رەقبوونی خوێنبەرەکان‪.‬‬ ‫گــیــرانــی بــــۆرێ خوێنی‬ ‫شوێنەکانیتر نیشانەی جیای‬ ‫هەیە بۆ نمونە گیرانی یان‬ ‫تەسک بوونەوەی خوێنبەری‬ ‫قاچ دەبێتە هۆی حاڵەتێک کە‬ ‫تووشبو ئازاری قاچی هەبێت‬ ‫لەکاتی ڕۆیشتن‪.‬‬

‫تێکچوونی مولوولەکانی‬ ‫خوێن لــەوانــەیــە ببێتە هۆی‬ ‫ک ــۆم ــەڵ ــێ ــک کــێــشــە وەک‬ ‫ک ــزی چـــاو‪ ،‬ســســت بــوونــی‬ ‫گـــورچـــیـــلـــە‪ ،‬تــێــکــچــوونــی‬ ‫مێشک (لــەبــیــرچــوونــەوە)‪.‬‬ ‫بە تێکچوونی مولوولەکانی‬ ‫خوێن لەوانەیە دەمارەکانیش‬ ‫گرفتی گەورەیان تووش بێت‬ ‫بۆنمونە ئـــازارو تێکچوونی‬ ‫هەست لە قاچەکان‪.‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫بۆچی لەسەرمادا‬ ‫هەڵدەلرزین؟‬

‫‪18‬‬

‫‪19‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫لەش پێویستە پلەی گەرمیی‬ ‫نــاوەنــدیــی خــۆی لەنزیکەی‬ ‫(‪ )٣٦.٩‬پلەدا بهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫دەمــــــاغ بــــۆ پــێــشــگــیــری‬ ‫لەدابەزینی زۆری پلەی گەرمیی‬ ‫ل ــەش‌‌و کێشە الوەکییەکانی‬ ‫دابەزینی پلەی گەرمیی ناوەوە‪،‬‬ ‫بـــەوردی زۆرەوە چــاودێــری‬ ‫پلەی گەرمیی لەش دەکات‪.‬‬ ‫ئــەگــەر روبـــــەری پێست‬ ‫زۆر سارد ببێت‪ ،‬وەرگرەکانی‬ ‫پــێــســت هــەنــدێــک پــەیــام بۆ‬ ‫دەمــاغ دەنــێــرن‪ ،‬تاوەکو لەش‬ ‫رێگەچارەکانی گەرمکردنەوە‬ ‫بگرێتە پێش‪.‬‬ ‫هـــەڵـــلـــەرزیـــن یــەکــێــکــە‬ ‫لەتاکتیکەکان‪ ،‬لــە لەرزیندا‬ ‫ماسولکەکانی لــەش بەخێرا‬ ‫گرژ دەب ـن‌و دەکرێنەوە‪ ،‬جگە‬ ‫لە لەرینەوەی ماسولکەکانی‬ ‫دەسـ ـت‌و پــێ‪ ،‬ماسولکەکانی‬ ‫روخساریش لەوانەیە بلەرنەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش دەبێت بەهۆی ئەوەی‬ ‫ددانەکان بەریەک بکەون‪.‬‬ ‫ســەرنــجــڕاکــێــشــە بــزانــن‪،‬‬ ‫لەرزین بەرهەمهێنانی گەرما‬ ‫پێنج بەرامبەر دەکــاتــەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫چــاالکــیــیــە خ ــۆ نــەویــســتــەی‬ ‫بەرهەمهێنانی گەرما‪ ،‬یارمەتیی‬ ‫لــەش دەدات تــاوەکــو پلەی‬ ‫گەرمییەکەی بەرزبکاتەوە‪.‬‬ ‫لەسەرمای زۆردا‪ ،‬هەموو‬ ‫لــەش(جــگــە لەماسۆلکەکانی‬ ‫گلێنەی چـــاو) دەســتــدەکــەن‬ ‫بەلەرینەوە‪ .‬لەرزین لەسەرو‬ ‫ملەوە دەستپێدەکات‌و بــەرەو‬ ‫پشتێن‌و زگ‌و پێیەکان دەچێت‪،‬‬ ‫دوایین ئەندام‪ ،‬کە لەسەرمادا‬ ‫دەستدەکات بەلەرزین زمانە‪.‬‬ ‫بـــــــــەگـــــــــشـــــــــتـــــــــی‬ ‫ه ــی ــپ ــۆت ــاالم ــوس(ب ــەش ــێ ــک‬ ‫لەدەماغ)‪ ،‬کە وەکو تێرمۆستات‬ ‫کار دەکات‪ ،‬ئەرکی رێکخستنی‬ ‫پــــلــــەی گــــەرمــــیــــی لــەشــی‬ ‫لەئەستۆدایە‪ .‬لەکاتی سەرمادا‬ ‫هیپۆتاالموس دەبێت بەهۆی‬ ‫ئەوەی خوێن لەپێستەوە بەرەو‬

‫ئەندامەکانی ناوەندیی لەش‬ ‫بچێت‪ ،‬تاوەکو گواستنەوەی‬ ‫گەرما بۆ هەوا ببێت بەکەمترین‪.‬‬ ‫خــوێــنــبــەرەکــانــی سەرپێست‬ ‫تـــەســـک‌و گــــرژ دەبــــنــــەوەو‬ ‫ماسولکەکان دەبن بەهۆی تیژ‬ ‫بوونەوەی تووکی سەر پێست‪.‬‬ ‫بــاوبــوونــەوەی خوێن لەسەر‬ ‫پێست بەشێوەیەک دەگۆڕێت‪،‬‬ ‫تاوەکو بکرێت لەپلەی گەرمیی‬ ‫(‪ )١٥‬بۆ (‪ )٥٠‬پلەی سەدیی‬ ‫ناوەند‪ ،‬پلەی گەرمیی ناوەندیی‬ ‫لـــەش نــزیــکــەی (‪ )٣٧‬پلە‬ ‫بمێنێتەوە‪ ،‬گۆڕانکاری لەخوێنی‬ ‫ســەرپــێــسـت‌و لــەرزیــنــی لەش‬ ‫لــەبــەرامــبــەر گــەرمــاو گۆڕانی‬ ‫رەنگی پێست‪ ،‬هەر هەمووی‬ ‫بۆ پارێزگاری لەئەندامەکانی‬ ‫ناوەوەی لەشە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی کاردانەوەی‬ ‫پێست‪ ،‬بۆ مندااڵن‌و گەورەکان‌و‬ ‫بــەســااڵچــووان تــا رادەیــــەک‬ ‫جــیــاوازە‪ ،‬بــەاڵم کــاردانــەوەی‬ ‫گشتیی پێست لــەئــاراســتــەی‬ ‫نەگۆڕ مانەوەی پلەی گەرمیی‬ ‫ئەندامەکانی ن ــاوەوەی لەش‪،‬‬ ‫وەک یەکە‪.‬‬ ‫هــەڵــبــەت تــوانــایــیــەکــانــی‬ ‫تاکیی کەسەکان‪ ،‬لەکاردانەوە‬ ‫بــۆ ســەرمــا گــرنــگــی تایبەتی‬ ‫هــەیــە‪ ،‬بەشێوەیەک هەندێک‬ ‫کــەس بــەســەرمــا هەستیارن‌و‬ ‫سەرمایەکی کەمیش دەکرێت‬ ‫کــێــشــەی گـــەورە بــۆ لەشیان‬

‫دروستبکات‪ ،‬بەپێچەوانەشەوە‬ ‫ئــەو کەسانەی بۆ ماوەیەکی‬ ‫زۆر سەرما لێیداون(بەتایبەتیی‬ ‫لــەســااڵنــی ســەرەتــایــی ژیــانــدا‬ ‫لەناوەندی ســارد دا ژیابێتن)‬ ‫تواناییەکانیان بۆ بەرگە گرتن‬ ‫لەبەرامبەر سەرمادا بەرزە‪.‬‬ ‫لــەرزیــن یــەکــەم نیشانەی‬ ‫سترێسی سەرماییەو نیشانەیەکە‬ ‫بۆ ئەوەی لەناوەندە ساردەکە‬ ‫دوور بکەویتەوەو جل‌و بەرگی‬ ‫گەرمتر لەبەر بکەیت‪.‬‬ ‫کــــــاردانــــــەوە ب ــەس ــەرم ــا‬ ‫لــەکــەســانــی بـــەســـااڵچـــوودا‬ ‫کــەمــدەبــێــتــەوەو میکانیسمی‬ ‫لــەرزیــن بە باشی‌و بەخێرایی‬ ‫کەسانی گــەنــج کــار نــاکــات‪،‬‬ ‫هــەر بــۆیــە کەسانی بەتەمەن‬ ‫زۆرتر سەرمایان دەبێت‌و پلەی‬ ‫گەرمیی لەشیان دادەبــەزێــت‪،‬‬ ‫دەبێت زیاتر لەبەرامبەر سەرمادا‬ ‫پارێزگاری لەخۆیان بکەن‪.‬‬ ‫تا چەنێک دەکرێت بەرگەی‬ ‫سەرما بگرین؟‬ ‫ئەگەر سەرچاوەی مرۆڤ‬ ‫لەجیاتی ئەفریقا جەمسەری‬ ‫باکور بوایەت‪ ،‬باشتر دەیتوانی‬ ‫بــەرگــەی پلەی گەرمیی نزم‬ ‫بگرێت؛ هێشتا لەشی مرۆڤ‬ ‫دوای ســــەدان هــــەزار ســاڵ‬ ‫دوورکـــەوتـــنـــەوە لــەئــەفــریــقــا‪،‬‬ ‫حەزی لەگەرمایە‪.‬‬ ‫مــــــرۆڤ گ ــی ــان ــدارێ ــک ــی‬ ‫خوێنگەرمە‪ ،‬واتــە بۆ ئــەوەی‬

‫زیــنــدە چاالکیی لەشی بەبێ‬ ‫کێشە ئەنجامبدرێت‪ ،‬پلەی‬ ‫گەرمیی لەش دەبێت نزیکەی‬ ‫(‪ )٣٧‬پـــلـــە بـــێـــت‪ ،‬وەک‬ ‫بــاســمــانــکــرد کــاتــێــک مــرۆڤ‬ ‫دەچێتە شوێنێکی ســـاردەوە‪،‬‬ ‫دەســـتـــدەکـــات ب ــەل ــەرزیــن‌و‬ ‫جوڵەی خوێن لەخاڵی کۆتایی‬ ‫خوێنبەرەکانی سەرپێست بۆ‬ ‫پێشگیری لەبەهەدەر چوونی‬ ‫گەرما دەبچڕێت‪.‬‬ ‫ئـــەگـــەر پــلــەی گــەرمــیــی‬ ‫نــاو لــەش دوو پلەی ســەدی‬ ‫دابــبــەزێــت‪ ،‬ســەرمــابــردوویــی‬ ‫روی تـــیـــدەکـــات‪ ،‬ئــاســتــی‬ ‫هۆشیاری دادەبەزێت‌و لێدانی‬ ‫دڵ کــەمــدەبــێــتــەوە‪ ،‬لــە پلەی‬ ‫گەرمی (‪ )٢٤‬پلەدا لێدانی دڵ‬ ‫دەوەستێت‌و مرۆڤ دەمرێت‪.‬‬ ‫تـــــۆمـــــاری پـــێـــوانـــەیـــی‬ ‫بەرگەگرتن لەبەرامبەر سەرمادا‬ ‫هی خاتوونێکە بــەنــاوی ئانا‬ ‫بگینهام ‪ ،‬کە بۆ ماوەی (‪)٨٠‬‬ ‫خــولــەک لەنێو تێکەڵەیەکی‬ ‫ئـــاو و ســەهــۆڵــدا مــایــەوەو‬ ‫پلەی گەرمییەکەی دابەزی بۆ‬ ‫(‪ )١٣.٧‬پلەی سەدیی‪ .‬بەاڵم‬ ‫چانسێکی باشی هێنا‪ ،‬هەرچەند‬ ‫هەناسەدان‌و لێدانی دڵی لەو‬ ‫پلە گەرمییە نزمەدا وەستابوو‪،‬‬ ‫بــەاڵم کــارکــردنــی دەماغیشی‬ ‫زۆر کەمببوەوە‪ ،‬زیندوو مایەوە‬ ‫چونکە پێویستی بەئۆکسیجنی‬ ‫زۆر نەبوو‪.‬‬

No.27, February 2014

‫‪21‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫ئەندامە تارماییەکان‬ ‫ئامادەکردنی‪ :‬سەربەست بورهان‬

‫بۆماوەی چەند سالێک کۆمەلگای پزیشکیی هۆکاری ئەم دیاردەیان دەگەراندەوە بۆ ئەو پەرچەکردارە دەروونیەیی‪،‬‬ ‫کە لەئەنجامی هەستداریەوە دروست دەبوو دوای برینی ئەندامەکە‪ ،‬هەر بۆیە نەخۆشەکانیان دەنارد بۆ الی‬ ‫پسپۆری دەروونیی و وایان دەزانی ئەم دیاردەیە لەئەنجامی نا جێگیری باری دەروونی نەخۆشەوە دروست‬ ‫دەبێت‌و بەمەش نا تێگەیشتنێک دروست دەبوو لەنێوان دکتۆرو نەخۆش و پسپۆری دەروونیی‪.‬‬

‫ئەم نەخۆشییە چییە؟‬ ‫ئــازاری تارمایی دەستنیشان‬ ‫کــراوە بە بوونی ئەندامێک‪ ،‬کە‬ ‫بەشێوەی فیزیکیی بوونی نییە‪،‬‬ ‫ئ ــەم ئـــــازارەش دەگ ــۆرێ ــت لە‬ ‫کەسێکەوە بۆ کەسێکیتر‪.‬‬ ‫هــەســتــکــردن بـــە ئــــازاری‬ ‫ئــەنــدامــێــک‪ ،‬کــە بــوونــی نییە‪،‬‬ ‫دەگ ــەڕێ ــت ــەوە بــۆ ئ ــەو نەخشە‬ ‫دەمارییەی مێشک‪ ،‬کە بەردەوامە‬ ‫لــە چاالکیی و نــاردنــی ئاماژە‬ ‫بــۆ ئــەو ئــەنــدامــە لــەنــاوچــووە‪،‬‬ ‫تاقیکردنەوە دەمارییەکان ئەوە‬ ‫نیشان دەدەن‪ ،‬کە ئەم دیاردەیە‬ ‫دەگەرێتەوە بۆ هۆکاری فیزیایی‬ ‫ئەویش بۆ کەمکردنەوەی ئەو‬ ‫پەستانەی لەسەر ئەو دەمارانە‬ ‫دروست دەبێت بەهۆی پچرانی‬ ‫ســووڕ و نەمانی دەمــارەکــانــی‬ ‫پەیوەست بەئەندامە بڕاوەکە‪،‬کە‬ ‫ئەمەش دەبێتە هۆی کۆبوونەوەو‬ ‫تێکەل بوونی ئاماژەکانی لەسەر‬ ‫لووتکەی شوێنی بــرانــەوەکــەو‬ ‫نـــاردنـــەوەی ئــامــاژەی ئـــازاری‬ ‫خــەیــالــیــی‪ .‬بـــۆ نــمــونــە ئــەو‬ ‫کــەســەی قــۆلــی بـــــڕدراوە ئــەو‬

‫بەشە نەخشەیەی مێشک‪ ،‬کە‬ ‫پێوەندی بە هەستی ئەم قۆلەوە‬ ‫هەیە هێشتا چاالکە و بەردەوامە‬ ‫لەناردنی ئاماژە بۆ ئەم قۆلە و‬ ‫ئاماژەیەکی زۆر لە لووتکەی‬ ‫برینەکە کــۆدەبــێــتــەوە‪ ،‬مێشک‬ ‫ئاماژەی تایبەتی ناردووە بۆ ئەم‬ ‫قۆلەو لەلووتکەی بڕانەوەکەش‬ ‫ئـــازار دروســتــبــووە‪ ،‬ئــەم دوو‬ ‫هاوکێشە تێکەل دەبن و مێشک‬ ‫وا دەیخوێنێتەوە‪ ،‬کــە قۆلەکە‬ ‫بوونی هەیەو پڕیەتی لە ئازار‪ ،‬ئەم‬ ‫دیاردەیە دەتوانرێت بسەلمێنرێت‬ ‫ب ــە تــاقــیــکــردنــەوەی ڤــێــگــا و‬ ‫تاقیکردنەوە کردارییەکانیتر‪.‬‬ ‫مێژووی ئەم نەخۆشییە‬ ‫زاراوەی پەلی تارمایی بۆ‬ ‫یەکەمین جــار بــەکــارهــات لە‬ ‫الیــەن زانــای ئەمریکی پسپۆر‬ ‫لەبواری دەمار و نەخۆشییەکانی‬ ‫سیالس ویــر میشێل لە سالی(‬ ‫‪ ) 1871‬هــەروەهــا لــە سالی‬ ‫(‪ ) 1551‬پزیشکی ن ــۆژداری‬ ‫سەربازی فەرەنسیی ئەمیرۆس‬ ‫پ ــارێ یەکەمیین دۆکیومێنتی‬ ‫ئامادەکرد لەسەر پەلی تارمایی‪،‬‬ ‫کاتێک راپۆرتێکی کــرد تیایدا‬ ‫دەلێ‪ :‬نەخۆش دوای بڕینەوەی‬

‫پەلەکەی هەر هەست بە ئازاری‬ ‫پارچەلێکراوەکە دەکات‪.‬‬ ‫ئازاری تارمایی و هەستکردن‬ ‫بــە پــەلــی تــارمــایــی بــەیــەکــەوە‬ ‫ب ــەس ــت ــراون بــــەالم لــەوانــەیــە‬ ‫جیاوازبن‪...‬‬ ‫ئەندامی تارمایی لە الیەن‬ ‫ئەو کەسانەی کە لە زگماکەوە‬ ‫پەلێکیان لــەدەســتــداوە یاخود‬ ‫درکەپەتکی برینداربووە یاخوود‬ ‫بـــراوەتـــەوە‪ ،‬هەستپێدەکرێ‪.،‬‬ ‫ب ــەالم هەستکردن بــە ئ ــازاری‬ ‫ئەندامە تارماییەکان زیاتر بەهۆی‬ ‫بڕانەوەیە‪.‬‬ ‫رێــژەی( ‪ )90%‬بۆ (‪)98 %‬‬ ‫ی نەخۆشەکان هەست بە بوونی‬ ‫ئازارە تارماییەکان دەکەن دوای‬ ‫بــڕانــەوەی پــەلــەکــانــی(‪ )75%‬ی‬ ‫نەخۆشەکان هــەر زوو هەست‬ ‫بەبوونی ئــەم تارماییە دەکــەن‬ ‫دوای نەمانی بێهۆشی (بەنج)‬ ‫باقی (‪) 25 %‬ی نەخۆشەکان‬ ‫دوای چەند رۆژێک‪ ،‬یان چەند‬ ‫هەفتەیەک هــەســت بــە بوونی‬ ‫تارماییەک دەکەن‪.‬‬ ‫جــــیــــاوازی هــەســتــکــردن‬ ‫بــە ئــــازاری تــارمــایــی پەلەکان‬ ‫دەگــۆرێــت بــەگــوێــرەی شوێنی‬ ‫بڕینەوەکە‪.‬‬

‫باڵوی هەستکردن بە تارمایی‬ ‫لەپەلی سەرەوە (‪) 82%‬ە‪ ،‬بەالم‬ ‫بــۆ پەلەکانی خــــوارەوە تەنها‬ ‫(‪.)54%‬‬ ‫شــایــانــی بــاســە‪ ،‬کــە تەمەن‬ ‫و رەگـــەز هیچ کاریگەریەکی‬ ‫نییە لەسەر دەستپێکی ئازارەکە‬ ‫یــاخــوود مــەوداکــەی‪ ،‬هەرچەند‬ ‫تا ئێستا بەتەواویی هۆکاری ئەم‬ ‫دیاردەیە نەزانراوە‪.‬‬ ‫زانـــراوە کە ئــەم هەستە لە‬ ‫بارستە دەمار‪ ،‬کە دەکەوێتە سەر‬ ‫لووتکەی ئــەو رەگــە دەمــارەی‬ ‫کــە بـــڕاوە ( دەمـــاری ب ــڕاوەی‬ ‫برینی دەمــاری نا شێرپەنجەیی‬ ‫) دروســـت دەبــێــت‪ ،‬هــەروەهــا‬ ‫لــە ئەنجامی نەشتەرگەریی و‬ ‫گەشەکردنی نائاسایی دەمــارە‬ ‫ریشالیە بریندارەکانەوە دروست‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫بــەم شێوەیە رەگــی بارستە‬ ‫دەمــــار ب ــەش ــداری دەکــــات لە‬ ‫دروست بوونی ئازاری تارمایی‬ ‫کــە ئــەمــە هــۆکــاری دەرونــیــی‬ ‫نییە‪ .‬ئەمە پێشنیاری ئەوەمان‬ ‫بۆ دەکات کە ناوەندێک یاخوود‬ ‫سەنتەرێکمان هەیە کە بەرپرسیارە‬ ‫لە هەستکردن بە ئازار‪.‬‬ ‫تیۆرییەکان ئاماژە بەوە دەکەن‬ ‫لەبەرئەوەی رێرەوی دەمارەکان‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫گۆڕاوە و دووبارە رێکخراوەتەوە‬ ‫بۆیە ئەم هەستە دروست دەبێت‪،‬‬ ‫ئەم میکانیزمە دابەش دەبێت بۆ‬ ‫تەنیشتی و درکەپەتکی‪.‬‬ ‫تایبەتمەندیەکانی ئەم نەخۆشیە‬ ‫‪.١‬هەستکردن بەئازار دوای‬ ‫لەدەستدانی ئەندامەکە‪.‬‬ ‫‪.٢‬بوونی ئــازار لەدورترین‬ ‫شوێنی ئەندامە بڕاوەکە‪.‬‬ ‫‪.٣‬ل ــەوان ــەی ــە بەشێویەکی‬ ‫سووک یاخود قورس بیگریت‪.‬‬ ‫‪.٤‬دەبێتە هۆی هەستکردن‬ ‫بە‪ :‬ئازار‪ ،‬سووتانەوە‪ ،‬تەزیین و‬ ‫راچلەکان‪...‬هتد‪.‬‬ ‫‪.٥‬لــەکــاتــی گــۆرانــی کەش‬ ‫وهـــەوا وبــوونــی پالەپەستۆی‬ ‫دەروونی ئازارەکە زیاتردەبێت‪.‬‬ ‫هەستە جۆراوجۆرەکانی ئەندامە‬ ‫تارماییەکان‬ ‫‪.١‬ه ــەس ــت ــک ــردن ــێ ــک‪ ،‬کە‬ ‫پـــەیـــوەنـــدی بـــە دەســـەالتـــی‬ ‫ماسولکەیی ئەندامە تارماییەوە‬ ‫هەیە(درێژی‌و قەبارەکەی)‪ .‬بۆ‬ ‫نمونە‪ :‬هەستکردن بە تارمایی‬ ‫پــەلــێــک رێـــک وەک پەلێکی‬ ‫راستەقینە وەکــو هەستکردن بە‬ ‫قورسایی پەلی راستەقینە‪.‬‬ ‫‪.٢‬هــەســتــکــردن بــە جووڵە‬ ‫(هەستکردن بــەجــووڵــەی پەلە‬ ‫تارماییەکان)‬ ‫‪.٣‬هەستکردن بە دەستلێدان‪،‬‬ ‫گەرمیی‪ ،‬پەستان و خواردن‪.‬‬ ‫درم ناسی‬ ‫ئــازاری تارمایی بەگوێرەی‬ ‫ســەرچــاوەکــان تووشی (‪)%60‬‬ ‫ب ــۆ(‪ )%80‬ئــەو کەسانە دەبێت‪،‬‬ ‫کە تووشی بڕینەوەو لەدەستدان‬ ‫و لەزگماکەوە نەبوونی ئەندامێک‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬دوای تەنها یەک هەفتە‪.‬‬ ‫تەمەن و رەگــەزو هۆکاری‬ ‫بــڕیــنــەوە هــیــچ کــاریــگــەریــەکــی‬ ‫لەسەر دروستبوونی جیاوازی‬ ‫ئازارەکە نییە‪ ،‬بەاڵم ئەوانەی‪ ،‬کە‬ ‫لەزگماکییەوە ئەندام‪ ،‬یان چەند‬ ‫ئەندامێکیان نەبووە کەمتر هەست‬ ‫بە ئازارەکە دەکەن و منداالنیش‬ ‫ئازاریان کەمترە‪.‬‬

‫هۆکار‬ ‫زۆر لێکدانەوەو بۆچوون‬ ‫هەیە بۆ هۆکاری ئەم نەخۆشیە‬ ‫نــــــەزانــــــراوەوە‪ ،‬لــــەخــــوارەوە‬ ‫بــۆچــوونــە ب ــاوەک ــان دەخــەیــنــە‬ ‫روو‪ ،‬کــە لــەئــێــســتــادا مشت‌و‬ ‫مــڕی لێکەوتۆتەوە لــەنــاوەنــدە‬ ‫زانستیەکانەوە‪:‬‬ ‫‪ -1‬چەپکە دەمــاریــەکــان‪:‬‬ ‫تــــــوێــــــژەران هــــۆکــــارەکــــەی‬ ‫دەگەرێننەوە بۆ ناڕێکی لەچەپکە‬ ‫دەماریەکان (پلێکسز‪ :‬هەلدەستن‬ ‫بــە روومــالــکــردنــی دەمــمــاری‬ ‫ئەندام‌و شانەکان‌و بەستراونەتەوە‬ ‫بە گانگلیاکان)‪ ،‬هەندێکجار ئەم‬ ‫ئاماژانە بۆ شوێنی دوور دەچن‬ ‫پێش ئەوەی بگەن بەدرکەپەتک‪،‬‬ ‫بەمەش چەند ئاماژەیەکی تێکەل‬ ‫و پێکەل دروست دەبێت‪ ،‬بۆنمونە‬ ‫هەندێک کەس دوای بڕینی سپل‬ ‫هــەســت بــە ئــــازاری شانەکان‬ ‫دەکەن‪ ،‬نمونەیەکی تر (هەروەک‬ ‫لــەکــۆنــەوە زانـــــراوە) هەندێک‬ ‫نەخۆش دوای ئــەوەی تووشی‬ ‫جەڵتەی دڵ بوون هەست بەئازار‬ ‫دەکەن لەژێر باڵی چەپ‪.‬‬

‫‪ -2‬نــــیــــۆرۆمــــاس‪ :‬ئ ــەو‬ ‫وەرەمەیە کە لە کاتی بڕینەوەی‬ ‫ئەندامێک بەنەشتەرگەریی لەسەر‬ ‫شــانــە دەمــاریــیــەکــان دروس ــت‬ ‫دەبێت‪ ،‬ئەم وەرەمــە دەتوانرێت‬ ‫بەڕێگەی نەشتەرگەریی الببرێت‪،‬‬ ‫نەخۆش نەشتەرگەریی مێشکی‬ ‫بـــۆ دەکـــرێـــت بـــە بەنجێکی‬ ‫مەوزوعی واتە تەواو بی هۆش‬ ‫ناکرێت تاوەکو بزانرێت زۆرترین‬ ‫ئــــازاری لــەکــوێــیــە‪ ،‬جەمسەری‬ ‫کــارەبــایــیــی(ئــەلــەکــتــرۆیــد) لەو‬ ‫شوێنە دادەنـــرێ‪ ،‬کە زۆرترین‬ ‫ئــازاری هەیە‪ ،‬بەرهەمهێنەرێکی‬ ‫ئاماژە لەژێر پێست دادەنرێت‬ ‫ل ــەژێ ــر ئــێــســکــی چــەلــەمــە بۆ‬ ‫ئــەوەی جەمسەرە کارەبایەکان‬ ‫بــوووروژێــنــرێــت‪ ،‬ئــەم رێگەیە‬ ‫رێـــژەی ئـــازار کــەم دەکــاتــەوە‬ ‫بــەڕێــژەی (‪)%50‬و ســوتــانــەوە‬ ‫بەتەواوی کەم دەکاتەوە‪.‬‬ ‫‪-3‬برینداربوونی درکەپەتک‪:‬‬ ‫بەشێکیتری توێژنەوەکان ئاماژە‬ ‫بۆ ئەوە دەکەن‪،‬کە ئەگەری هەیە‬ ‫لە کاتی برینی ئەندامێک یاخود‬ ‫نەبوونی لەزگماکەوە بوبێتە هۆی‬

‫‪22‬‬

‫زیانگەیاندن بە دڕکەپەتک و ببێتە‬ ‫سەرچاوەی ئەم ئازارە‪.‬‬ ‫فسیۆلۆجی‬ ‫میکانیزمی دروســتــبــوونــی‬ ‫ئــازاری تارماییی و هەستکردن‬ ‫بــە ئەندامی تارمایی بــەتــەوای‬ ‫نەزانراوە‪ ،‬بەاڵم گریمانەکراوە‪،‬‬ ‫کە کۆئەندامی دەماری تەنیشتیی‪،‬‬ ‫نەرمیی و شلکیی دەمارەکان و‬ ‫رێکخستنی مێشکی بــەشــدارن‬ ‫لەدروستکردنی ئەم حاڵەتەدا‪.‬‬ ‫هەربرینێک‪ ،‬کە لەکۆئەندامی‬ ‫دەمـــاریـــی تەنیشتی دروســـت‬ ‫دەبێت دەبێتەهۆی دروستبوونی‬ ‫بـــارســـتـــەدەمـــار‪ ،‬کــەئــەمــەش‬ ‫دەبێتەهۆی زیادبوونی کەناڵەکانی‬ ‫ێــۆدیــۆم ئــەمــەش دەبــێــتــەهــۆی‬ ‫دروستبوونی چەند هەستێکی‬ ‫یەک لەدوای یەک‪.‬‬ ‫گەشەکردنی نەخۆشی‬ ‫قــۆنــاغــێــکــی تــــەواو روون‬ ‫لــەم نەخۆشیەدا نییە‪ ،‬زۆربــەی‬ ‫نەخۆشەکان بە درێــژایــی کات‬ ‫ئازارەکەیان نامێنێت‪،‬تەنها ئەو‬ ‫نەخۆشانە نەبێت‪ ،‬کە بە تووندی‬ ‫تووشی نەخۆشیەکە دەبن‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫چارەسەرکردن‬ ‫دۆزینەوەی رێگەچارەیەکی‬ ‫کاریگەر لەوانەیە تۆزێک ئەستەم‬ ‫بێت‪ ،‬بــەاڵم یەکەمیین هەنگاو‬ ‫بــۆ چــارەســەرکــردن بریتییە لە‬ ‫بەکارهێنانی دەرمانی جیاوازی‬ ‫وەکو دژە خەمۆکی و ئازارشکێن‬ ‫و چارەسەری تەندروستیی بەدیل‪،‬‬ ‫هەندێک جــار ئــەم دەرمانانەو‬ ‫دەرمــانــی وەکـــو (گاباپێنتین)‬ ‫بەیەکەوە بەکاردێت لەگەل بوونی‬ ‫الیەنی سلبی لەم دەرمانانەدا‪،‬‬ ‫ئــەگــەر هــاتــوو نەخۆشییەکە بە‬ ‫چارەسەرە سەرەتاییەکان چاک‬ ‫نەبووەوە ئەوا پێویستە نەخۆشەکە‬ ‫نەشتەرگەری بۆ بکرێ و کرداری‬ ‫چاندنی بۆ بکرێت‪.‬‬ ‫هـــەنـــدێـــک چــــارەســــەری‬ ‫وەکـــــــــــو وروژانـــــــــدنـــــــــی‬ ‫دەمـــاریـــی(بـــارگـــاویـــکـــردنـــی‬ ‫درکــەپــەتــک)‪،‬پــەلــی دەستکردی‬ ‫کـــــارەبـــــایـــــی‪،‬چـــــارەســـــەری‬ ‫ئاوێنەیی‪،‬چارەسەری بەدیلیتری‬ ‫وەکــو دەرزی لێدان‪ ،‬راهێنانی‬ ‫جەستەیی لەسەر کۆنترۆلکردنی‬ ‫هەستەکان‪ ،‬شێالن و خاوبوونەوە‬

‫بەکاردێن بۆ کەمکردنەوەی ئازار‬ ‫و هەستکردن بە خۆشی‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەمانە هەموویان نەبوون‬ ‫بە چارەسەری نەخۆشییەکە‪ ،‬ئەوا‬ ‫دواهەمین هەل نەشتەرگەرییە‪،‬‬ ‫یەکێک لە هەلبژاردەکان بریتیە لە‬ ‫بارگاویکردن‌و ورژاندنی مێشک‬ ‫بــەشــێــوەیــەک کــە تــەزووەکــەی‬ ‫راستەوخۆ دەگەیەنرێ بە مێشک‌و‬ ‫جێگیر دەکــرێــت بەشێوەیەکی‬ ‫راستەوخۆ لەرێگەی ئیم ئار ئای‬ ‫سکان‪ ،‬ئەگەر ئازارەکە بەهۆی‬ ‫بوونی هەستیاری بێت لە رەگی‬ ‫دەمــارەکــەدا‪ ،‬ئــەوە دەمــارەکــە لە‬ ‫رەگـــەوە هەلدەکێشرێت بــەالم‬ ‫مەترسییدارە‪.‬‬ ‫دەرمــــــان‪ :‬هــەمــوو جــۆرە‬ ‫دژە خەمۆکی‌و دژە قۆلێنجێکی‬ ‫ماسولکە بەکاردێت‪،‬لە ئێستادا‬ ‫گاپاپێنتین باشترین دەرمانە لەگەڵ‬ ‫بوونی کۆمەلێک خاڵی الوازو‬ ‫الیەنی خراپی ئەم دەرمانە‪.‬‬ ‫شــریــنــقــە‪ :‬شــریــنــقــەلــێــدان‬ ‫لەشوێنی بارستە دەمارییەکان‬ ‫بــەبــوونــی بەنجێکی مــەزوعــی‬ ‫لــەگــەل دان ــان ــی ســتــیــرۆیــد لە‬

‫شوێنی ئــازارەکــە دەبێتە هۆی‬ ‫کەمکردنەوەی ئازار و نەهێشتنی‬ ‫بۆ ماوەیەکی کاتیی‪.‬‬ ‫وێــنــەدانــەوە‪ :‬ئــەم دیــاردەیــە‬ ‫لــەوانــەیــە چــارەســەربــکــرێــت بە‬ ‫رێــگــەی هــاوســەنــگــکــردنــەوەی‬ ‫پەرچدانەوەی لەش‪.‬‬ ‫دەتــوانــرێــت ئەندامی بــڕاوە‬ ‫هەستی پێبکرێت وەک و ئەندامی‬ ‫راســتــەقــیــنــە ئــەمــیــش لــەرێــگــەی‬ ‫وێــنــەدانــەوەوە دەبــێــت ئەمەش‬ ‫لەرێگەی دەرخستن‌و راهێنانی‬ ‫پەلەراستەقینەکە بەوەی کە وێنەی‬ ‫پێچەوانە دروستبکات‌و نەخۆش‬ ‫وابکات کە ئەندامە بڕاوەکەی‬ ‫لەژێر کۆنترۆلی خۆیەتی‌و وەک‌و‬ ‫ئەندامێکی راستەقینە مامەلەی‬ ‫لەگەل بکات‪،‬ئەم تاقیکردنەوەیە‬ ‫لەسەر بنەمای بیردۆزی دووبارە‬ ‫نەخشاندنەوەی توێژالی(کۆرتیکال‬ ‫ری ماپینگ) دانراوە‪.‬‬ ‫پشکنین‬ ‫هــیــچ تــاقــیــکــردنــەوەیــکــی‬ ‫تاقیگەیی نییە بۆ پشکنینی رەهای‬ ‫ئەم نەخۆشییە‪ ،‬بەڵکو تەنها پشت‬ ‫دەبەسترێت بە نیشانەکانی‪.‬‬

‫سەیرو سەمەرەی ئەم نەخۆشییە‬ ‫ئــــەوەی جــێــگــەی پــرســیــارە‬ ‫ئ ــەوەی ــە‪ ،‬کــە بــۆچــی هەندێک‬ ‫نەخۆش دوای دەرهێنانی زراو‬ ‫کەچی هەست بە ئازاری چەندان‬ ‫زراو دەکەن؟‬ ‫هــەنــدێــک لــە نەخۆشەکان‬ ‫رەتیان کردۆتەوە کە نەشتەرگەریان‬ ‫بۆ کرابێت و ئەندامێکی لەشیان‬ ‫بڕابێتەوە‪ ،‬هــەروەکــو تــوێــژەران‬ ‫تێبینیان کردووە نەخۆش هەبووە‬ ‫دوای دەرهێنانی منداڵدان هەموو‬ ‫مانگێک لە هەمان بەروار هەستی‬ ‫بــە بــوونــی ســــووڕی مانگانە‬ ‫کردووە‪ ،‬نەخۆش هەبووە دوای‬ ‫لێکردنەوەی کۆئەندامی زاوزێی‬ ‫نێرینەکەی هێشتا هەر هەستی بە‬ ‫بوونی ئەو ئەندامە کردووە‪.‬‬ ‫بــاوانــی نەخۆشێک دەلێن‪:‬‬ ‫جمکێکمان هــەیــە‪ ،‬کــورێ ـک‌و‬ ‫کــچــێــک‪ ،‬کــچــەکــەم ئــازارێــکــی‬ ‫راستەقینەی هــەبــوو لــە ددانــی‬ ‫ژیــــــــرەوە‪ ،‬بـــەهـــەمـــان شــێــوە‬ ‫کــورەکــەشــمــان هــەمــان ئــازاری‬ ‫هەبوو بەبێ ئەوەی هیچ ددانێکی‬ ‫شیری بوونی هەبێ‪.‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫‪24‬‬

‫ترسناکترین درەخـــ‬

‫ئامادەکردنی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫ترسناکترین درەختی جیهان‪ ،‬کە لەکتێبی گیتسدا تۆمار کراوە ناوی (‪)manchineel‬ە‪ .‬ئەم درەختە بە پێچەوانەی‬ ‫درەختەکانیترەوە میوەکەی کوشەندەیەو سێبەرەکەی ترسناکە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر دەستیشی لێبدەی لەوانەیە لەو کارە پەشیمان‬ ‫ببیەوە‪.‬‬ ‫میوەی ئەم درەختە‪ ،‬کە پێی دەوترێت سێوی کەنارەکان‪ ،‬یان سێوی مەرگ‪ ،‬تامەکەی شیرینە‪ ،‬بەاڵم گاز لێگرتنی دەکرێت‬ ‫ببێت بەهۆی مردنی کەسەکە‪ .‬ئەگەر ئاوەکەی برژێتە سەرچاو کوێری دەکات‌و قەپێکی بچووک دەم‌و قورگ بریندار دەکات‌و‬ ‫دەبێت بەهۆی مردن‪.‬‬ ‫تەنانەت دووکەڵی سووتانی ئەم درەختە خەڵک کوێر دەکات‪ ،‬شیلەی وشکەوە بووی بۆ ژەهراویکردنی سەری رم‬ ‫بەکاردەهات‪ .‬لەزەلکاوەکانی فلۆریداو دوورگەکانی کارائیب هەیەو لەپاڵ هەموویاندا نیشانەی ئاگادار کردنەوە دانراوە‪،‬‬ ‫چونکە ئەگەر لەکاتی باران باریندا لەژێرییدا راوەستی‪ ،‬شیلەی درختەکە کاتێک بە بارانەوە بکەوێت لەپێست دەبێت بەهۆی‬ ‫دروستبوونی تۆقڵەی ترسناک لەسەر پێستەکە‪.‬‬ ‫بااڵی ئەم درەختە تا (‪ )١٥‬مەتر دەگات‌و لەکەنارەکانی دەریادا دەژیی‌و ریشەکەی لەنێو لمدایە‪ .‬هەڵگری بڕێکی زۆر‬ ‫لەژەهری تووندی تۆکسین‌و مادەی فۆربۆلە‪ ،‬ئەم مادە دەبێت بەهۆی وروژانی خانەکانی لەش‌و دروستکردنی لوو‪ ،‬چەندین‬ ‫جۆر ژەهرو مادەی ئالرجیکیتر لەنێو گەاڵو شیلەکەی دایە‪.‬ئەم درەختە لەناوچەی سووری خاشەبڕ بووندایە‪.‬‬

‫‪25‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫ــــــت لەجیهاندا!‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫کونەڕەش‬

‫بوونی نییە!‬

‫‪26‬‬

‫‪27‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫تیورییەکی نوێی هۆوکینگ‬ ‫هەرا دەنێتەوە‬ ‫ئامادەکردن‌و وەرگێڕانی‪ :‬حسێن حسێنی‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫ئــەو زانایانەی فیزیا‪ ،‬کە‬ ‫هێندەیان ئازایەتی هەبێت‌و‬ ‫بیانەوێت بوونی کونەڕەش‬ ‫ببەنە ژێــر پــرســیــار لــەالیــەن‬ ‫ئەوانیترەوە تەریک دەکەون‌و‬ ‫گوێیان لێناگیریەت‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئەگەر ئەو کەسە‪ ،‬کەسێک بێت‬ ‫بەناسراویی ستیفن هۆوکینگ‬ ‫بــابــەتــەکــە جــیــاواز دەبــێــت‪.‬‬ ‫ئەم زانایە‪ ،‬کە خۆی یەکێکە‬ ‫لەدامەزرێنەرانی تیۆریی نوێی‬ ‫کــونــەڕەشــەکــان‪ ،‬لەوتارێکی‬ ‫نوێدا‪ ،‬کە بەشێوەی ئۆنالین‬ ‫باڵوبووەتەوە‪ ،‬تیۆریی ئاسۆی‬ ‫روداو‪ ،‬کە بریتییە لەسنوری‬ ‫نەبینراوی کونەڕەشەکان‪ ،‬بە‬ ‫پوچ دەزانێت‪.‬‬ ‫هۆوکینگ لەجیاتی ئاسۆی‬ ‫روداو ئاسۆی دەرکــەوتــەی‬ ‫هێناوەتە کایەوە‪ ،‬دیاردەیەک‪،‬‬ ‫کە بەشێوەی کاتی مادەو وزەی‬ ‫لــەخــۆ گــرتــووەو بــەرەبــەرەو‬ ‫بــەو پــەڕی هەڕەمەکییەتەوە‬ ‫ئـــازادی دەکـــات‪ ،‬هۆوکینگ‬ ‫دەڵێت لەتیۆریی کالسیکییدا‬ ‫هیچ رێگەیەک بۆ هەڵهاتن‬ ‫لەدەستی کونەڕەش لەئارادا‬ ‫نییە‪ ،‬بــەاڵم تیۆریی کوانتەم‬ ‫ئەو هەلە دەرخسێنێت‪ ،‬تاوەکو‬ ‫وزەو زانــیــاری لەکونەڕەش‬ ‫دەرباس ببێت‪.‬‬ ‫بـــــەوتـــــەی هــۆوکــیــنــگ‬ ‫روونکردنەوەی تەواوەتی ئەم‬ ‫تیۆرییە‪ ،‬تیۆرییەک دەبێت‪،‬‬ ‫کــە ل ــەودا کێشکردن‌و هێزە‬ ‫سروشت‬ ‫بنچینەییەکانیتری‬ ‫لەگەڵ یەکتردا یەکیانگرتووە‪،‬‬ ‫بـــــەاڵم ئـــەمـــە ئــامــانــجــێــکــە‬ ‫یــەک ســەدەیــە فیزیاییەکانی‬ ‫هــەڵــخــڵــەتــانــدووەو هێشتا‬ ‫مەتەڵێکی بێ وەاڵمە‪.‬‬ ‫ئەم وتارە لەژێر ناونیشانی‬ ‫"پاراستنی زانیاریی‌و پێشبینی‬ ‫کەش‌و هەوای کونەڕەشەکان"‬ ‫(‬

‫‪I n f o r m a t i o n‬‬

‫‪and‬‬

‫‪Preservation‬‬

‫‪Forecasting‬‬

‫‪Weather‬‬

‫‪Holes‬‬

‫‪Black‬‬

‫‪)for‬‬

‫لــــەمــــاڵــــپــــەری(‪)arXiv.org‬‬ ‫دا بـــاوبـــووەتـــەوەو بەپێی‬ ‫لێکچەرێکی هۆوکینگە‪ ،‬کە‬ ‫لەدانیشتنی ئەنستیتۆی کۆیل‬ ‫لەکالیفۆرنیا پێشکەشکراوە‪.‬‬ ‫وتارە نوێیەکەی هۆوکینگ‬ ‫هەوڵێکە بۆ شیکاری مەتەڵێکی‬ ‫ناسراو بەپارادۆکسی زانیاریی‬ ‫لەنێو کونەڕەشدا‪ .‬ئەم مەتەڵە‬ ‫دوای دۆزرانــەوەی لەالیەن‬ ‫فیزیاییەک بــەنــاوی جوزێف‬ ‫پولشینسکی‪ ،‬نزیکەی دوو‬ ‫ساڵە فیزیاییەکانی بەخۆیەوە‬ ‫مــەشــغــول کــــردووە‪ .‬بەپێی‬ ‫ئەم مەتەڵە تاقیکردنەوەیەکی‬ ‫زێــهــنــی دانـــــــراوە‪ ،‬ک ــە چی‬ ‫بەسەر فەزایارێکی بەدبەخت‬ ‫دێــت‪ ،‬کاتێک دەکەوێتە نێو‬ ‫کونەڕەشێکەوە‪.‬‬ ‫ئــاســۆی روداو ئەنجامی‬ ‫ســادەی ماتماتیکیی تیۆریی‬ ‫رێــژەیــی گشتیی ئەنیشتاینە‪.‬‬ ‫فیزیاییەکان بەپێی ئەم تیۆرییە‬ ‫چ ــارەن ــووس ــی فــەزایــارەکــە‬ ‫بــــەم شـــێـــوە بـــاســـدەکـــەن‪:‬‬ ‫فــەزایــار لەئاسۆی روداوەوە‬

‫تێپەڕدەبێت بێئەوەی ئاگاداری‬ ‫چارەنووسە رەشەکەی بێت‌و‬ ‫لەکۆتاییدا وەک رشتەیەکی‬ ‫سپاگێتی بــەدرێــژی رێگەکە‬ ‫دەکێشرێت‌و بــەرەبــەرە لەنێو‬ ‫نــاوکــی گــریــمــانــەی ـی‌و زۆر‬ ‫چڕی کوونەڕەشەکەدا شیتەڵ‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬ ‫بــــــەاڵم فــیــزیــایــیــەکــان‬ ‫بــەلــێــکــۆڵــیــنــەوەی وردتــــری‬ ‫ئــەم بــارودۆخــە‪ ،‬گەیشتوون‬ ‫بــــەو ئــەنــجــامــەی تــیــۆریــی‬ ‫میکانیکی کــوانــتــەمــیــی‪ ،‬کە‬ ‫فەرامانڕەوایی لەسەر فیزیای‬ ‫تــەنــۆلــکــە لــەســکــێــڵــێ زۆر‬ ‫ورددا دەکــات‪ ،‬بارودۆخەکە‬ ‫بـــەتـــەواوەتـــی دەگـــۆڕێـــت‪.‬‬ ‫بــەوتــەی فیزیاییەکان بەپێی‬ ‫تیۆریی کوانتەم ئاسۆی روداو‬ ‫دەبێت بە ناوچەیەکی پڕ وزە‪،‬‬ ‫یان دیوارێکی ئاگراویی‪ ،‬کە‬ ‫فەزایارەکە هەر لەسەرەتاوە‬ ‫دەسوتێنێت‪.‬‬ ‫ئەم تێڕوانیینە بەپێی تیۆریی‬ ‫کوانتەم دژ بە تیۆریی رێژەیی‬ ‫گشتییە‪ ،‬بەپێی رێژەیی دەبێت‬ ‫ئــەو کــەســەی دەکــەوێــتــە نێو‬

‫‪28‬‬

‫کونەڕەشەوە هەست بەهەموو‬ ‫یاساکانی فیزیا وەک هەموو‬ ‫شوێنێکی گـــەردوون بکات‪،‬‬ ‫ئێستا ئەو شوێنە هەر کوێیەک‬ ‫بێت‪ ،‬ناو کونەڕەش بێت‪ ،‬یان‬ ‫فـــەزای بــەتــاڵــی گــــەردوون‪.‬‬ ‫بەپێی تیۆریی رێژەیی گشتی‬ ‫ئــاســۆی روداو ناوچەیەکی‬ ‫بەتەواوەتی ئاساییە‪.‬‬ ‫ئەو دیوی ئاسۆ‬ ‫ئـــێـــســـتـــا هـــۆوکـــیـــنـــگ‬ ‫بەربژارێکی نوێی هێناوەتە‬ ‫بــــــەربــــــاس‪ .‬مــیــکــانــیــکــی‬ ‫کوانتەمیی‌و رێــژەیــی گشتیی‬ ‫وەک خۆیان دەمێننەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەکرێت کونەڕەش بەبێ ئاسۆ‬ ‫بــێــت‪ .‬خــاڵــی گــرنــگــی ئــەم‬ ‫قسەیە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی‪،‬‬ ‫کــە کــاریــگــەری کوانتەمیی‬ ‫دەوروبـــــــەری کـــونـــەڕەش ‪،‬‬ ‫بەڕادەیەک فەزا‪-‬کات تووشی‬ ‫لەرینەوە دەکات‪ ،‬کە ناهێڵێت‬ ‫سنورێکی دیاریکراو بوونی‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫لەجیاتی ئاسۆی روداو‪،‬‬ ‫هۆوکینگ ئاسۆی دەرکەوتەی‬ ‫ه ــێ ــن ــاوەت ــە بــــەربــــاس‪ ،‬کە‬

‫‪29‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫لــەودا تیشکەکانی روناکیی‬ ‫کــە هـــەوڵـــدەدەن لەناوکیی‬ ‫کــونــەڕەش دووربــکــەونــەوە‬ ‫بەهەڵپەسێردراوی دەمێننەوە‪.‬‬ ‫لەرێژەیی گشتییدا بۆ ئەوەی‬ ‫کوونەڕەشێک بەبێ گــۆڕان‬ ‫بمێنێتەەوە‪ ،‬ئەم دوو ئاسۆیە‬ ‫هاوشێوەی یەکترین‪ ،‬چونکە‬ ‫رونــاکــیــیــەک‪ ،‬کــە دەیهەوێت‬ ‫لەکێشکردنی کــونــەڕەشــەوە‬ ‫تێپەڕببێت‪ ،‬تەنها دەتوانێت‬ ‫تـــاوەکـــو ســـنـــوری ئــاســۆی‬ ‫روداو بگات‌و لــەو شوێنەدا‬ ‫دەمــێــنــێــتــەوە‪ ،‬رێــــک وەک‬ ‫هەڵهاتن لــەســەر ترێدمیل‪.‬‬ ‫لــەگــەڵ هــەمــوو ئــەمــانــەشــدا‬ ‫ئەم دوو ئاسۆیە لەئەساسدا‬ ‫لەیەکتری جیادەبنەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەگەر کــونــەڕەش مادەیەکی‬ ‫زیاتر قــورت بــدات‪ ،‬ئاسۆی‬

‫تیۆریی هۆوکینگ‬ ‫دەڵێت‪ ،‬ئەو سنورەی‬ ‫کونەڕەشەکانی‬ ‫لەخۆگرتووە‪ ،‬ئاسۆی‬ ‫دەرکەوتەیە‪ ،‬نەک‬ ‫ئاسۆی روداو‪ ،‬نەبوونی‬ ‫ئاسۆی روداو واتای ئەوە‬ ‫دەگەێنێت‪ ،‬کونەڕەشەیەک‬ ‫بەو واتایەیی نەکرێت‬ ‫روناکیی لێیدەربچێت‬ ‫بوونی نییە‪.‬‬

‫روداو دەئاوسێت‌و لەئاسۆی‬ ‫دەرکــــەوتــــە‪ ،‬دەرکـــەوتـــەتـــر‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫لـــەڕاســـتـــیـــیـــدا تــیــۆریــی‬ ‫هۆوکینگ دەڵێت‪ ،‬ئەو سنورەی‬ ‫کونەڕەشەکانی لەخۆگرتووە‪،‬‬ ‫ئــاســۆی دەرکــەوتــەیــە‪ ،‬نەک‬ ‫ئــاســۆی روداو‪ ،‬نــەبــوونــی‬ ‫ئــاســۆی روداو وات ــای ئــەوە‬ ‫دەگەێنێت‪ ،‬کونەڕەشەیەک بەو‬ ‫واتــایــەیــی نەکرێت روناکیی‬ ‫لێیدەربچێت بوونی نییە‪.‬‬ ‫ئــــەگــــەر تــیــۆریــیــەکــەی‬ ‫هــۆوکــیــنــگ راســــت بــێــت‪،‬‬ ‫لەناوکیی کونەڕەشدا خاڵی‬ ‫تەرایی بوونی نییە‌و لەجیاتی‬ ‫ئ ــەوە م ــادە بــەشــێــوەی کاتی‬ ‫لەپشت ئاسۆی دەرکــەوتــەدا‬ ‫دەمێنێتەوەو بــەرەبــەرە بەرەو‬ ‫کونەڕەشەکە دەچێت‪ ،‬بەاڵم‬

‫هەرگیز لەناو کونەڕەشەکەدا‬ ‫ورد نابێت‪ .‬زانیاری لەسەر‬ ‫ئەم مادە هەرگیز لەناو ناچێت‪،‬‬ ‫بەڵکو بەتووندی تێکەڵ‌و پێکەڵ‬ ‫دەبــێــت‌و کــاتــێــک بــەشــێــوەی‬ ‫تــیــشــکــدانــەوەی هۆوکینگ‬ ‫دەدرێــــتــــەوە‪ ،‬بـــەتـــەواوەتـــی‬ ‫جـــیـــاواز دەبـــێـــت‪ ،‬بــەهــیــچ‬ ‫شێوەیەک‪ ،‬لەو مادە ناچێت‪،‬‬ ‫کە لــەالیــەن کونەڕەشەکەوە‬ ‫هــەڵ لــووشــاوە‪ .‬ئەمە رێک‬ ‫وەک ئەوە وایە کتێبێک‪ ،‬کە‬ ‫ســوتــاوە بتهەوێت لــەڕووی‬ ‫خـــەڵـــوزەکـــەیـــەوە دروســتــی‬ ‫بکەیتەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪ -١‬مــاڵــپــەڕی ژوڕنــاڵــی‬ ‫نەیچەر‬ ‫‪-٢‬ماڵپەڕی ‪arXiv‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫رێکخراوە جاسوسییەکان‬

‫چۆن زانیارییەکانی خەڵک‬ ‫لەئینتەرنێتدا دەدزن؟‬

‫‪30‬‬

‫‪31‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫ئامادەکردنی زانستی نوێ‬

‫کاتێک ئینتەرنێت بووبە ئامێرێکی پێوەندی گشتیی بڕیاربوو تۆڕێکی ئازاد بێت‪ ،‬کە لەوددا بکرێت زانیارییەکان‬ ‫لەنێوان بەهاوبەش بکرێت‪ .‬بەاڵم لەقاودانەکانی ئەم دواییەیی ئیدوارد سنودن‪ ،‬پیشانییدا جاسوسە ئەمریکاییەکان‌و‬ ‫هاوکارەکانیان لەلێژنەی پێوەندییەکانی حکومەت لەبەریتانیا‪ ،‬لەڕێگەی ئەم تۆڕە جاڵجاڵۆکەوە زانیاریی بەرباڵو‬ ‫لەسەر خەلک کۆ دەکەنەوە‪.‬‬

‫کۆکردنەوەی زانیارییەکان‬ ‫تـــەنـــهـــا لــــەڕێــــگــــەی ئـــەو‬ ‫زانیارییانەوە نییە‪ ،‬کە خەڵک‪،‬‬ ‫یان کۆمپانیاکان لەسەر تۆڕە‬ ‫باڵوی‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانەوە‬ ‫دەکــــەنــــەوە‪ ،‬بــەڵــکــو بەپێی‬ ‫راپــۆڕتــەکــان‪ ،‬رێکخڕاویی‬ ‫ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا‌‌و‬ ‫لێژنەی زانیاریی حکومەتی‬ ‫بەریتانیا دەسترەسییان هەیە‬ ‫بەبنچینەکانی ئینتەرنێت‪.‬‬ ‫تۆڕی ئینتەرنێت بەردەوام‬ ‫پەرە دەسێنێت‪ ،‬ئەم پەرەسەندنە‬ ‫پێویستیی بەبنچینەی فیزیایی‬ ‫رو لــەگــەشــە هـــەیـــە‪ ،‬ئــەم‬ ‫بنچینە فیزیاییانە‪ ،‬بریتیین‬ ‫ناوەندەکانی‬ ‫لەکەیبڵەکان‌و‬ ‫داتا‌و رەقەئامێرەکانیتر(‪Hard‬‬ ‫‪ ،)ware‬نەخشەکانی ژێرەوە‬ ‫گــەشــەی رەقـــە ئــامــێــرەکــان‬ ‫لەنێوان سااڵنی (‪)١٩٩٤‬دا‌‬ ‫بۆ (‪ )٢٠١٣‬پیشاندەدات‪.‬‬ ‫ژێربەنای ئینتەرنێت‬ ‫غــولــەکــانــی ئینتەرنێت‬ ‫بــریــتــیــیــن لــەکــۆمــپــانــیــا‌و‬ ‫رێکخراوییە زەبەاڵحەکان‪ ،‬کە‬ ‫ئەم ژێربەنا دروستدەکەن‪.‬‬ ‫ئـــــــەوان زانـــیـــاریـــیـــەکـــان‬ ‫لـــەســـەرانـــســـەری ت ــۆڕەک ــە‬ ‫لەڕێگەی ریشاڵە بیناییەکان‌و‬ ‫کــەیــبــڵــەکــانــەوە‪ ،‬کــە بڕێکی‬ ‫زۆر زانیاریی دەگوازێتەوە‪،‬‬ ‫باڵودەکاتەوە‪.‬‬ ‫نــەخــشــەی ســـــەرەوە بە‬ ‫زانیارییەکانی‬ ‫بەکارهێنانی‬

‫کلیک نەخشەی ئینتەرنێت‬ ‫پییر یەک هۆستینگ (‪PEER‬‬ ‫‪ )1 Hosting‬دروستکراوەو‬ ‫بــەســتــنــەوەی کۆمپانیاکان‌و‬ ‫رێــکــخــراوە ئینتەرنێتییەکان‬ ‫بـــەتـــۆڕەوە پــیــشــانــدەدات‪.‬‬ ‫ئــەوانــەی‪ ،‬کــە بەستنەوەیان‬ ‫ب ــەت ــۆڕەوە زۆرتــریــنــە‪ ،‬هەر‬ ‫هـــەمـــان کــۆمــپــانــیــان کــە‬ ‫بنچینەکانیان لەبەردەستدایە‌و‬ ‫زۆر گــەورەتــرن لە گوگڵ‌و‬ ‫ئامازۆن‪.‬‬ ‫زانیارییەکان چۆن‬ ‫دەگوازرێتەوە؟‬ ‫ه ــەم ــوو ئـــەو ک ــاران ــەی‬ ‫لــەئــیــنــتــەرنــێــتــدا ئــەنــجــامــی‬ ‫دەدەن‪ ،‬لــەرێــگــەی رەقـــە‬ ‫ئامێرەکانەوە(‪)Hard ware‬‬ ‫کــۆمــپــانــیــایــەکــی گــــەورەوە‬ ‫دەگــوازرێــتــەوە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫خــوێــنــدکــارێــک لــە لــەنــدەن‬ ‫دەژیـــــــی‌و ئــیــمــەیــلــێــک بۆ‬ ‫ه ــاوڕێ ــی ــەک ــی لـــەبـــەرازیـــل‬ ‫دەنــێــرێــت‪ ،‬ئـــەم پــەیــامــە لە‬ ‫رەقــە ئامێری کۆمپانیایەکی‬ ‫ئــەمــریــکــایــی وەک(‪Level‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪Communications‬‬ ‫تێپەڕدەبێت‪ .‬ئــەم کۆمپانیا‬ ‫خۆی وەکو " پێشکەشکاریی‬ ‫خــزمــەتــگــوزاریــی تـــۆڕ بۆ‬ ‫بەشێکی گـــەورە لەبنچینە‬ ‫پــێــوەنــدیــیــەکــانــی جــیــهــان"‬ ‫دەناسێنێت‪.‬‬ ‫هەر بۆیە ئەگەر کەیبڵەکانی‬ ‫کۆمپانیای هاوشێوەی لێڤڵ‬ ‫(‪ )٣‬بــەدزیــیــەوە چاودێریی‬

‫بکرێت‪ ،‬زانــیــاریــی زۆریــان‬ ‫دەسدەکەوێت‪.‬‬ ‫لــەمــانــگــی نــۆڤــامــبــەری‬ ‫(‪)٢٠١٣‬دا گۆڤاری نیویۆرک‬ ‫تایمز باڵوی کردەوە‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫رێ ــک ــخ ــراوی ــی ئــاســایــشــی‬ ‫نەتەوەیی ئەمریکا بەچاودێری‬ ‫کردنی کەیبڵەکانی کۆمپانیای‬ ‫لێڤڵ(‪ )٣‬دەستی گەیشتبێت‬ ‫بەداتاکانی گوگڵ‌و یاهوو‪.‬‬ ‫هەرچەند ئەم کۆمپانیا ئەوەی‬ ‫هـــاوکـــاریـــی رێــکــخــراویــی‬ ‫ئاسایشی نەتەوەیی کردبێت‬ ‫بەدرۆدەخاتەوە‪.‬‬ ‫دزەکردنە نێو کەیبڵەکان‬ ‫بــەپــێــی زانــیــاریــیــەکــانــی‬ ‫ئــیــدوارد ســنــودن لەمانگی‬ ‫جونی ساڵی رابــــردوو‪ ،‬کە‬ ‫لـــە رۆژنــــامــــەی گـــاردیـــەن‬ ‫بــــاوبــــووەتــــەوە‪ ،‬ئــاژانــســە‬ ‫ئەمریکا‌و‬ ‫جاسوسییەکانی‬ ‫بەریتانیا دزەدەکەنە نێو ئەو‬ ‫کەیباڵنەی‪ ،‬کە لەژێر دەریاوە‬ ‫تــێــپــەڕدەب ـن‌و زانــیــاریــیــەکــان‬ ‫ل ــەن ــێ ــوان کــیــشــوەرەکــانــدا‬ ‫دەگوازنەوە‪.‬‬ ‫بەپێی ئــەم بەڵگەنامانە‪،‬‬ ‫لــێــژنــەی پــێــوەنــدیــیــەکــانــی‬ ‫حکومەتی بەریتانیا توانیویانە‬ ‫تــــاوەکــــو (‪ )٦٠‬مــیــلــیــۆن‬ ‫پــێــوەنــدی کــنــتــڕۆڵ بــکــەن‪.‬‬ ‫دەگــوتــرێــت زانیارییەکانی‬ ‫ئــیــنــتــەرنــێ ـت‌و پــێــوەنــدیــیــە‬ ‫تەلەفۆنییەکان تاوەکو (‪)٣٠‬‬ ‫رۆژ هەڵدەگیریەن تاوەکو‬ ‫شیکار بکرێن‪.‬‬ ‫هـــەنـــدێـــک کــــەس ئــەم‬

‫کــــارە بــەپــێــویــســت دەزانــــن‬ ‫بــۆئــەوەی پێش بــەکــرداری‬ ‫تیرۆریستی بگیریەت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەندێک کەسیتریش ئەمە‬ ‫ئ ــازادیــی‌و‬ ‫بەپێشیلکردنی‬ ‫حــورمــەتــی ژیــانــی تایبەتیی‬ ‫خەلکی دەزانن‪.‬‬ ‫لــەقــاو دانــەکــانــی سنودن‬ ‫لــــەداهــــاتــــوودا ل ــەوان ــەی ــە‬ ‫ببێت بــەهــۆی گۆڕانکاریی‬ ‫لــەشــێــوازی دەســتــێــوەردانــی‬ ‫لەتۆڕەکانی‬ ‫حکومەتەکان‬ ‫ئینتەرنێتدا‌و ببێت بەهۆی‬ ‫ئــەوەی واڵتــانــی ئەوروپایی‬ ‫هــەوڵــبــدەن پێوەندیی نێوان‬ ‫حــکــومــەتــە ئــەوروپــیــیــەکــان‬ ‫تەنها لەڕێگەی کەیبڵەکانی‬ ‫خۆیانەوە بێت‌و نەگوازرێتەوە‬ ‫بۆ ئەمریکا‌و بەریتانیا‪.‬‬ ‫ئینتەرنێت چییەو چۆن‬ ‫هاتەکایەوە؟‬ ‫(‪ )ARPA‬پــرۆژەیــەکــی‬ ‫تـــــــۆڕی کـــۆمـــپـــیـــوتـــەری‬ ‫ئەمریکاییەکان بــوو‪ ،‬کە بۆ‬ ‫پێشبڕکێ لەگەڵ پێشکەوتنە‬ ‫فەزاییەکانی یەکێتی سۆڤیەتی‬ ‫پێشوو بـــەنـــاوی(‪)Spotnik‬‬ ‫هــاتــبــووەوە ئـــاراوە‪ ،‬یەکێتی‬ ‫سۆڤیەتی بــەم پێشکەوتنانە‬ ‫دەیتوانی تۆڕی پێوەندییەکانی‬ ‫مــوشــەکــەکــانــی ئــەمــریــکــا‬ ‫تێکبدات‪ .‬لەکۆتایی سااڵنی‬ ‫(‪)١٩٦٠‬ی زایینی‪ ،‬وەزارەتی‬ ‫بەرگریی ئەمریکا تێگەیشت‬ ‫زۆر وابەستەیە بەتۆڕەکانی‬ ‫پرسیارێک‬ ‫کۆمپیوتەرەوە‌و‬ ‫هاتە ئاراوە ئەگەر هێرشێکی‬ ‫ناوکیی بکرێتە ســەر تۆڕە‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫کــۆمــپــیــوتــەریــیــەکــان چی‬ ‫روودەدات؟‬ ‫هــــەر بــۆیــە وەزارەتــــــی‬ ‫بــەرگــری ئەمریکا جۆرێکی‬ ‫نــوێــی تــــۆڕە گــەورەکــانــی‬ ‫دیــزایــیــن کـــرد‪ ،‬کــە ئــەگــەر‬ ‫تــەنــانــەت هــەنــدێــک بەشیی‬ ‫لەکار بکەوێت هێشتا بکرێت‬ ‫کاربکات‪.‬‬ ‫ئــــــــەوەی ئــــــەم تـــــۆڕە‬ ‫زەبـــــــەاڵحـــــــەی پـــێـــکـــەوە‬ ‫دەبەستەوە‪ ،‬کۆمەڵێک یاسای‬ ‫پێوەندییەکان بــوو‪ ،‬کە پێی‬ ‫دەوتــرێــت پرۆتۆکل‪ ،‬کە بە‬ ‫(‪ )TCP/IP‬پیشاندەدرێت‪.‬‬ ‫هەر تۆڕێک‪ ،‬کە (‪TCP/‬‬ ‫‪ )IP‬بەکاردەهێنێت دەتوانێت‬ ‫ببەسترێتەوە بە هەموو ئەو‬ ‫تۆڕانەی‪ ،‬کە یاساکانی(‪TCP/‬‬ ‫‪ )IP‬بەکاردەهێنن‪ .‬ئەگەر‬ ‫لەتۆڕێکی گەورەدا‪ ،‬کە تۆڕە‬ ‫بچووکەکانی ناوی (‪TCP/‬‬ ‫‪ )IP‬بەکاردەهێنن هەندێکیان‬ ‫لەکار بکەون ئەوانیتر دەتوانن‬ ‫درێــژە بەکارکردنی خۆیان‬ ‫بدەن‪.‬‬ ‫ب ــەم پـــرۆژە دەگــوتــرێــت‬ ‫ئاریەنت‌و لەساڵی (‪)١٩٦٧‬‬ ‫وە دەســـتـــی بـــەکـــارکـــردن‬ ‫کــردو لەئێستادا بەشێوەی‬ ‫تـــۆڕی جیهانی ئینتەرنێت‬ ‫لەبەردەست هەموواندایە‌‪.‬‬ ‫تـــۆڕی جیهانی ئینتەرنێت‬ ‫کـــۆمـــەڵـــەیـــەکـــی فــــراوانــــە‬ ‫لــەتــۆڕە کۆمپیوتەرییەکان‪،‬‬ ‫کــــــە بــــەپــــێــــی یــــاســــاو‬ ‫پرۆتۆکۆلەکانی( ‪)TCP/IP‬و‬ ‫لەڕێگەی هێڵەکانی تەلەفۆن‪،‬‬ ‫مــانــگــی دەســـــکـــــرد‌و‪...‬‬ ‫پــێــکــەوە دەبــەســتــرێــنــەوە‪،‬‬ ‫تــاوەکــو داتــاو زانیارییەکان‬ ‫بەخێرایی لەکۆمپیوتەرێکەوە‬ ‫دگــــــــوازرێــــــــتــــــــەوە ب ــۆ‬ ‫کــۆمــپــیــوتــەرێــکــیــتــر لــەهــەر‬ ‫شوێنێکی جیهاندا بێت‪.‬‬ ‫لــــەســــاڵــــی (‪)١٩٨٩‬‬ ‫دا لــەنــاوەنــدی توێژینەوەی‬

‫نــاوکــیــی ئـــەوروپـــی یــەکــەم‬ ‫مــاڵــپــەری (‪)web page‬‬ ‫دروســتــکــراوو ئەنجامەکەی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬کە ئێستا دەبینرێت‪.‬‬ ‫هــــۆکــــاری س ــەرەک ــی ــی‬

‫خۆشەویست بوونی ئینتەرنێت‬ ‫گشتیی بوونیەتی‪ ،‬بەشێوەیەک‬ ‫تــــێــــچــــووکــــان‌و قـــورســـی‬ ‫پێوەندییەکانی بۆ هەمووان‬ ‫زۆر کـــەمـــکـــردوەتـــەوە‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫ئینتەرنێت وەک جیهانێکیتر‬ ‫وایە‪ ،‬جیهانێکی خەیاڵی‪ ،‬کە‬ ‫دەکرێت هەموو شتێکی تێدا‬ ‫بدۆزرێتەوە‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫نانۆ مەگنەتیک لەجیاتی ترانسیستەر‬

‫توێژەرانی زانکۆی کالیفۆرنیا توانیویانە هەنگاوێکی گەوەرە لەزیاتر‬ ‫بچووککردنەوەی ئامێرە ئەلکترۆنییەکان هەڵبگرن‌و لەجیاتی ترانسیستەر‬ ‫بیر لەبەکارهێنانی تەکنەلۆژیای نانۆ بکەنەوە‪.‬‬ ‫ئەنجامی ئــەم توێژینەوە هەنگاوێکی کاریگەرە بەئاراستەی‬ ‫جێگرتنەوەی ترانسیستەر بەنانۆ موگناتیس‬ ‫ترانسیستەر لەنیمچە گەیەنەر دروست دەبێت‌و بەهۆی تەزوی‬ ‫کارەباوە دادەگیرسێت‌و دەکوژێتەوە‪ ،‬ترانسیستەر لەکۆمپیوتەردا هەمان‬ ‫رۆڵی هەیە‪ ،‬کە دەمار لەمرۆڤدا هەیە‪.‬‬ ‫بە بەرزبوونەوەی خێرایی پرۆسیسینگی کۆمپیوتەرەکان‪ ،‬ژمارەیەکی‬ ‫یەکجار زۆر ترانسیستەر بەکاردەهێنرێت هەر ئەمەش واتای دروستبوونی‬ ‫گەرمای زیاتر‌و بەهەدەرچوونی وزە دەگەێنێت‪.‬‬ ‫نزیکەی دە ساڵە تــوێــژەران دەیــانــەوێــت موگناتیس لەجیاتی‬ ‫ترانسیستەر بەکار بهێنن؛ هۆکارێکی بریتییە لەوەی بەکارهێنانی وزە‬ ‫لەکاتی هەڵکردن‌و کوژاندنەوەدا زۆر کەمدەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم خودی‬ ‫دروستکردنی بواری موگناتیسیی بەشێوەیەکی ئاسایی وزەی زۆری‬ ‫دەوێت‪ ،‬هەر بۆیە توێژەران دوو دڵ بوون لەبەکارهێنانی موگناتیس‬ ‫لەجیاتی ترانسیستەر‪.‬‬ ‫بەاڵم لەئێستادا توێژەرانی زانکۆی کالیفۆڕنیا تایبەتمەندییەکی‬ ‫کانزای تیتانۆمیان دۆزیوەتەوە‪ ،‬کە دەکرێت زاڵ ببن بەسەر ئەم کێشەدا‪.‬‬ ‫توێژەران پیشانیانداوە‪ ،‬کە چۆن دەکرێت کاریگەرییەک دروستبکەن‪،‬‬

‫کە پێی دەوترێت" کاریگەری سپینی هال"‪ .‬ئەوان نانۆ موگناتیسیان‬ ‫لەسەر وایەرەکانی تاتانیۆم داناو تەزوی کارەبایان لێوە تێپەڕاند‪.‬‬ ‫بەم کارە ئەلیکترۆنەکان لەوایەرەکەدا لەئاراستەو پێچەوانەی جوڵەی‬ ‫کاتژمێر ئاراستە وەردەگرن‪ ،‬ئەم کارە بەتەواوەتی بەشێوەی هەڕەمەکی‬ ‫رودەدات‪ .‬کاتێک ئەلیکترۆنەکان لەنێو ناوکی ئەتۆمی تانتالیۆمەوە‬ ‫تێپەڕدەبن‪ ،‬تایبەتمەندییە فیزیاییەکانی ئەم کانزایە بەشێوەی سروشتیی‬ ‫ئاراستەگری ئەلیکترۆنەکان دەگــۆڕێــت‪ ،‬ئەم کــارە دەبێت بەهۆی‬ ‫ئەوەی کانزاکە جەمسەر پەیدا بکات‌و بێئەوەی پێویست بکات بواری‬ ‫موگناتیسیی دەرەکی بێتە کایەوە‪ ،‬دەستکاری موگناتیسەکانی ناوەوە‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫دکتۆر سەیف سەالحەدین سەرۆکی ئەم تیمە توێژینەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەم دۆزینەوەی ئێمە زۆر سەرنجڕاکێشە‌و دکرێت کۆمپیوتەرەکان‬ ‫بەرەو بەکارهێنانی وزەی کەمتر ببرێت‪ ،‬بەم شێوەیە دەکرێت دەیان‬ ‫هەزار جار کەمتر لەتەسەوری پێشوو وزە بەکاربهێنرێت‪ ،‬ئەنجامی‬ ‫تاقیکردنەوەکانی ئێمە پیشاندەدات‪ ،‬دەکرێت رۆژێــک موگناتیس‬ ‫لەجیاتی ترانسیستەر دابنرێت‪ .‬ئەم توێژینەوە لەالیەن ئاژانسی پرۆژە‬ ‫پێشکەوتووە بەرگرییەکانی ئەمریکاو بونیادی زانستی ئەم واڵتەوە‬ ‫پشتگیری دەکرێت‪.‬‬ ‫ئــەم تــوێــژیــنــەوە لــەالیــەن ژوڕنــالــی بــەنــاوبــانــگــی (‪Nature‬‬ ‫‪)Nanotechnology‬وە باڵو بووەتەوە‪.‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫‪34‬‬

‫‪XL1‬‬

‫‪volkswagen‬‬

‫کەم مەسرەفترین‬ ‫ئۆتۆمبێلی جیهان دروستکرا‬

‫‪35‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫فۆلکس واگنی(‪ ،)XL1‬کەم‬ ‫مەسرەفترین ئۆتۆمبیلی جیهان‪،‬‬ ‫لەسەد کیلۆمەتردا کەمتر لە(‪)١‬‬ ‫لیتر بەنزین دەستوتێنێت‪.‬‬ ‫ئایا حەزت لێیە ئۆتۆمبیلێکت‬ ‫هــەبــێــت‪ ،‬کــە تــەنــهــا بــە (‪)٢٠‬‬ ‫لــیــتــر ســووتــەمــەنــی (‪)٢٢٠٠‬‬ ‫کیلۆمەتر رێگە ببڕێت؟ بێگومان‬ ‫ئــەمــە خــەونــەو فۆلکس واگــن‬ ‫هیناویەتەدی‪.‬‬ ‫کۆمپانیاکانی فۆلکس واگن‬ ‫بــۆ دروســتــکــردنــی ئۆتۆمبیل‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبیلێکی نوێی بەرهەمهێنا‪،‬‬ ‫کە (‪ )١٠٠‬کیلۆمەتر رێگە تەنها‬ ‫بە (‪ )٢.٥‬لیتر ببڕێت‪.‬‬

‫بــۆ گەیشتن بــەم خاڵەش‬ ‫بــەســێ رێــگــە ئــەنــجــامــدرا‪:‬‬ ‫کەمکردنەوەی کێشی ئۆتۆمبیل‪،‬‬ ‫بەرزکردنەوەی ئایرۆداینامیک‌و‬ ‫باشترکردنی چوستی سوتاندنی‬ ‫بەنزین‪.‬‬ ‫(‪)١٩٩٩‬دا‬ ‫لـــەســـاڵـــی‬ ‫ئــەنــدازیــارانــی فۆلکس واگــن‬ ‫بەدروستکردنی مودێلی (‪Lupo‬‬ ‫‪ )3L‬بەم خاڵە نزیک بوونەوە‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبیلێکی (‪ )٣‬پیستۆن‪،‬‬ ‫کــە لـــــە(‪ )١٠٠‬کــیــلــۆمــەتــردا‬ ‫تــەنــهــا (‪ )٣‬لیتر گازۆئیلی‬ ‫دەسوتاند‪ .‬بــەاڵم بەرپرسانی‬ ‫فــۆلــکــس واگـــن بــەمــە رازی‬ ‫نەبوون‪ ،‬هەربۆیە داوایانکرد‬ ‫لەئەندازیاری ئاستبەرزی‬ ‫ئــۆتــۆمــبــیــلــســازیــی‬ ‫(ئ ــول ــری ــچ‬

‫هــاکــنــبــێــرگ)‪ ،‬کــە پێشتر بۆ‬ ‫بێنتلی‌و بوگاتی کاریکردبوو‪،‬‬ ‫تاوەکو بگات بە (‪،)Mpg100‬‬ ‫واتە (‪ )١٠٠‬کیلۆمەتر رێگەبڕین‬ ‫بـــــــە(‪ )٢.٥‬لــیــتــر بــەنــزیــن‪.‬‬ ‫هــاکــنــبــێــرگ‌‌و گ ــروپ ــەک ــەی‪،‬‬ ‫لەئێستادا نــە تەنها تــۆمــارە‬ ‫پێوانییەکەیان شکاندووە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫گەیشتوون بە ئاستی پێوانەیی‬ ‫(‪ )Mpg261‬هاوتای (‪)٩.٠‬‬ ‫لیتر بۆ (‪ )١٠٠‬کیلۆمەتر‪.‬‬ ‫گـــــروپـــــە دیـــزایـــنـــەکـــە‬ ‫بەنزیکەیی هەموو بەشەکانی‬ ‫لەسفرەوە‬ ‫ئۆتۆمبیلەکەیان‬ ‫دیــــزایــــیــــن کـــــــــردووە‪ .‬بــۆ‬ ‫کــــەمــــکــــردنــــەوەی کــیــش‌و‬ ‫زیادکردنی توانا‪ ،‬لەجیاتی ئاسن‬ ‫فایبری کاربۆن بەکارهێنراوە‪ ،‬بۆ‬ ‫کەمکردنەوەی هێزی بەرگری‬ ‫هەوا ئاویینەکانی التەنیشتیان‬

‫البردو بەدەنەیەکی زۆر رێک‌و‬ ‫کەم گۆشەیان بۆ دانا‪.‬‬ ‫بە بەدەنەیەکی سوکترو‬ ‫خزترو بەکارهینانی بزوینەرێکی‬ ‫کــارەبــایــی (‪ )٢٠‬کیلۆواتی‬ ‫پشتیوان‪ ،‬دەکرێت بەدەبەیەکی‬ ‫(‪ )٢٠‬لیتری گازۆییل (‪)٢٢٠٠‬‬ ‫کیلۆمەتر لێبخوڕدرێت‪.‬‬ ‫بـــەرپـــرســـانـــی فــۆڵــکــس‬ ‫واگن‪ ،‬دەیانەوێت ژمارەیەکی‬ ‫ســـنـــووردار لـــەم ئۆتۆمبیلە‬ ‫تەنها بۆ فرۆشتن لەئەوروپادا‬ ‫بەرهەمبهێنن‪ ،‬بەهۆی یاساکانی‬ ‫ئەمریکاوە‪ ،‬فرۆشتتنی(‪)XL1‬‬ ‫لــەئــەمــریــکــادا ئــاســان نییە‪،‬‬ ‫ب ــەاڵم هاکنبێرگ بــڕوایــوایــە‬ ‫بەهۆی چوستی بــەرزی ئەم‬ ‫ئــۆتــۆمــبــیــلــەوە‪ ،‬لــەئــایــنــدەی‬ ‫نزیکدا جێگەی خۆی لەبازاڕی‬ ‫ئۆتۆمبیلی ئەمریکادا دەکاتەوە‪.‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫ئوسترالیا هێلکەی‬ ‫ئەژدیهاکەی بۆ‬ ‫دروستنەکرا‬

‫‪36‬‬

‫‪37‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫ئاژانسی زانستی‬ ‫ئوسترالیا داوای‬

‫لێبوردندەکات‬

‫ئاژانسی زانستیی ئوسترالیا بەهۆی ئەوەی ناتوانێت‬ ‫هیلکەی ئەژدەها دروستبکات داوای لێبوردندەکات‪.‬‬ ‫ئاژانسی زانستیی ئوسترالیا بەهۆی ئەوەی زانایانی‬ ‫نەیانتوانیوە خواستی منداڵێکی (‪)٧‬سااڵن بۆ دروستکردنی‬ ‫هێلکەی ئەژدەها بگەێنن بە ئەنجام‪ ،‬لەخەلکی ئەو واڵتە‬ ‫داوای لێبوردنی کرد‪.‬‬ ‫دوای ئــەوەی کچێکی (‪ )٧‬ســااڵن بەناوی سوفی‬ ‫لەستەر نامەیەکی بۆ ئاژانسی زانستیی ئوسترالیا نووسی‌و‬ ‫داوای کرد هێلکەی ئــەژدەهــای بۆ دروستبکەن؛ ئەم‬ ‫ئاژانسە بە هۆی ئەوەی نەیتوانیوە ئەژدەها‪ ،‬یان هێلکەی‬ ‫ئەژدەها بەرهەمبهێنێت داوای لێبوردنی لە خەلک کرد‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتی رۆژنامەی تەلیگراف‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫ئەم کچە نەیتوانی دایک‌و باوکی رازی بکات بۆ ئەوەئ‬ ‫لەجیاتی کــادۆی ســەری ســاڵ بێچووە ئــەژدەهــای بۆ‬ ‫بکڕن‪ ،‬نامەیەک بۆ ئاژانسی زانستیی ئوسترالیا دەنێرێت‌و‬ ‫لەکۆتایی نامەکەییدا ئــەم رستەی نووسیوە‪ ":‬ئەگەر‬ ‫بتوانن زۆرم حەز لێیە ئەژدەهایەکم هەبێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫نەشتوانن کێشە نییە‪".‬‬ ‫سۆفی نامەکەی بە وتەی " ساڵو زانایانی خۆشەویست"‬ ‫دەستپێدەکات‪ ،‬بەڵێنیدا‪ ،‬کە ئەگەر ئەژدەها کچ بێ ناوی‬ ‫بنێ بێ دان(‪‌)Toothless‬و ئەگەر کوڕ بێت ناوی بنێ‬ ‫(‪.)Stuart‬‬ ‫لە واڵمێکدا‪ ،‬کە لەسەر تۆڕی ئینتەرنێتی ئاژانسەکە‬ ‫سەبارەت بە نامەکەی سۆفی دانراوە‪ ،‬نوسراوە ئەم ئاژانسە‬ ‫شانازیی ئــەوەی هەیە لەساڵی (‪)١٩٢٦‬وە کار بکات‪،‬‬ ‫بــەاڵم بــەداخــەوە تاوەکو ئێستا نەیتوانیوە ئەژدەهایەک‬ ‫دروستبکات‪ ،‬یان بیبینێت‪ ،‬کە لە دەمییەوە ئاگر بێتە‬ ‫دەرەوە‪.‬‬ ‫لەم نامەدا نووسراوە‪ ":‬لەماوەی (‪ )٨٧‬ساڵدا ئێمە‬ ‫نەمانتوانیوە ئەژدەها یان هێلکەی ئەژدەها دروستبکەین‪،‬‬ ‫ئێمە جۆرێک ئەژدەهای ریشداری خۆرهەاڵتی(جۆرێک‬ ‫مارمێلکە)مان لەنێو تەلیسکۆپەکانماندا بینیوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫پوشکە بەقنگەی (‪)Dragonfly‬مــان بیینیوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫پلەی گەرمی لەشی ئەژدەها ریشدارەکانمان پێواوە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەرگیز کارەکانمان نەڕویشتووە بەرەو ئەو ئەژدەها‬ ‫نهێناویانەی ئاگر لەهەناسەیان دێتە دەرەوە‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫ئوسترالیا داوای لێبوردن دەکەین‪".‬‬ ‫سوفی‪ ،‬کە لەویالیەتی کویینزلەند دەژیی‪ ،‬لەم نامەدا‬ ‫بڵێنی داوە ئەژدەهاکە لەچیمەنێکی پڕ سەوزایی گەورەدا‬ ‫رابگرێت‪ .‬ئــەو نوسیویەتی‪ ":‬ماسی کاڵی دەدەمــی‌و‬ ‫چەڵەمەیەکیش دەکەمە ملی‪ ،‬ئەگەر بریندار ببێت‪ ،‬تەداوی‬ ‫دەکەم‌و کۆتایی هەفتەش کە لە ماڵەوەم یاریی لەگەڵدا‬ ‫دەکەم‪".‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫کەی سەردەمێکی‬ ‫تری سەهۆڵبەندان‬ ‫دەستپێدەکاتەوە؟‬

‫‪38‬‬

‫‪39‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫د‬ ‫لە ەستپێکر‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫کا‬ ‫سـ‬ ‫تێکدا گەرمبوون ەردەمـی‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫ۆ‬ ‫زانــایــانــی ژاپ ی زەویی لە لو ڵبەندان‪،‬‬ ‫ت‬ ‫زەویـی خەریک ــۆنــی بـ ـڕوایـ ـا کەدایە‪.‬‬ ‫ە پێ‬ ‫ن وا‬ ‫سە‬ ‫هۆڵبەندان‪ ،‬کە دەنێتە سەردەمێ یــــە‪ ،‬کە‬ ‫دە‬ ‫ک‬ ‫نز‬ ‫کێشێت‌‪ ،‬ئەمە لە یکەی (‪ )٢٠٠‬ی نوێی‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫چا‬ ‫ک‬ ‫وەڕوانی گەرمب اتێکدایە تا ئێست ڵ درێژە‬ ‫ا‬ ‫وو‬ ‫گ ـروپ ـێ ـک ـی تـ نی جیهانیی بو هەمووان‬ ‫ــو‬ ‫مو‬ ‫ون‪.‬‬ ‫توتاکا نـاکـامـ ێـــژەران‬ ‫ب‬ ‫ـ‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫ـ‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫را‬ ‫رپ ـ‬ ‫ژاپ‬ ‫ۆنیی رایانگەیا زەریــا ناسی ەرش ـت ـی‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫گ‬ ‫سە‬ ‫هۆڵبەندان‪ ،‬سە ووە‪ ،‬کە بەدە ــەورەی‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫س‬ ‫کە‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫سەهۆڵ تاوەک بەڕادەیەک تو پێکردنی‬ ‫و‬ ‫زە‬ ‫و ند‬ ‫وییش دەگات‪ .‬ناوچە گەرمەکا دەبێت‪،‬‬ ‫نی‬ ‫خاباب‬ ‫ئێستای‬ ‫روسی وال عەب‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫ال‬ ‫ی‪،‬‬ ‫مۆ‬ ‫کە ئیستا لەر ف‪ ،‬زانا‬ ‫ی‬ ‫گ‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫خەریکی‬ ‫وان‬ ‫گ‬ ‫رەی‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ێ‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫ڵ‬ ‫ی‬ ‫پ‬ ‫ولک‬ ‫نەوە‬ ‫بەڵ‬ ‫گەکان پیشاندە یە لەسەر خۆر وفسکایا‪،‬‬ ‫دە‬ ‫ســ‬ ‫ەردەمــی س ـەه ن زەویی خەری دەڵێت‪":‬‬ ‫کە‬ ‫لێک‬ ‫ـۆڵ ـ‬ ‫دەچێتە‬ ‫ۆڵینەوەکان پی ب ـەن ـدان‬ ‫‪.‬‬ ‫"‬ ‫ئ‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫ە‬ ‫خ‬ ‫و‬ ‫ۆر خەریکە ک شاندەدەن چا دەڵـێـت‬ ‫ە‬ ‫ب بێ‬ ‫ال‬ ‫م‬ ‫ت بەهۆی ئەو دەبێتەوەو ئەمە کییەکانی‬ ‫داب‬ ‫ەی‬ ‫بەزێت‌و‬ ‫پلەی گەرمیی دەکرێت‬ ‫پ‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫سە‬ ‫توێژەران دەڵێ رمای جیهان ک زەریاکان‬ ‫ن‬ ‫(‪٠‬‬ ‫ەم‬ ‫‪)٢٠‬ســــــاڵ ج ؛ چاالکیی خ ببێتەوە‪.‬‬ ‫کـ‬ ‫ــا‬ ‫ۆر‬ ‫ەم ـدەب ـێ ـت ـەوە‌و رێــک بــەشــێــو هەموو‬ ‫ە‬ ‫بـ‬ ‫خـ‬ ‫ـۆر گ ـەرم ـای ـە ی کاتیی‬ ‫ب اودەک ـات‬ ‫ـ‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫‪،‬‬ ‫ە‬ ‫کـ‬ ‫کە‬ ‫هۆی ئەوەی تێ مبوونەی گـەر ی کەمتر‬ ‫مـا‬ ‫کڕ‬ ‫چـە‬ ‫ای پلەی گەرم دەبێت‬ ‫ر نـد پلە‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫وبک‬ ‫داب ـب ـ‬ ‫زەویی‬ ‫ەزێ ـت‌و‬ ‫اتە زەوی‬ ‫ی‬ ‫‪.‬‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫د و ا ی ین‬ ‫ۆڵبەندان‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫لـ‬ ‫م‬ ‫ەس ـااڵن ـی نــێ ی سە‬ ‫ه‬ ‫ۆ‬ ‫ڵ‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ــ‬ ‫ا‬ ‫نی‬ ‫وان‬ ‫ی ز‬ ‫زەویی‬ ‫س ا ی ی ن ی ید ا ر و و ی ـ ی ـ ( ‪١ ٦ ٥ ٠‬‬ ‫)‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫(‬ ‫ردەمی" سەهۆ داوە‪ ،‬کە پێی ‪)١٨٥٠‬‬ ‫ڵ‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫بەن‬ ‫گوترێت‬ ‫ەو کاتە‬ ‫دانی بچ‬ ‫بەریتانیا لە دا زۆرب ـەی ر ووک"‪.‬‬ ‫وب‬ ‫دەی ـان ـت ـوان وەرزی زستاند ارەکانی‬ ‫و‬ ‫اڵ‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫ـ‬ ‫ا‬ ‫لەڕوباری ی بەخلسکێنەی بەستی‌و‬ ‫خ‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ک‬ ‫ســەر‬ ‫ت‬ ‫تایمزوە‬ ‫وێژەران‬ ‫بپەڕێنەوە‪ .‬بە سـەهـۆڵ‬ ‫خ‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫ل ـە‬ ‫ی دو‬ ‫پێ‬ ‫س ـااڵن ـی ن ـێ ـو ایی سەهۆڵبەند ی رای‬ ‫د‬ ‫ان‬ ‫ان‬ ‫ەستپێبکا‬ ‫دەبێت‬ ‫( ‪٠٣٠‬‬ ‫ت‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪.‬‬ ‫)‬ ‫و‬ ‫(‪٠‬‬ ‫ســـــە‬ ‫‪ )٢ ٠ ٤‬د ا‬ ‫رایــە د رەڕای ئ‬ ‫ــ‬ ‫ــ‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ژ‬ ‫یب‬ ‫بڕوایان ی زۆری هـەیـ ـاس ـمـ ان‬ ‫ـ‬ ‫ک‬ ‫ـ‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫‪،‬‬ ‫ە‪،‬‬ ‫ئ ـەم‬ ‫جیهانیی وایە زەویی ل زۆربـــە‬ ‫ی‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ـ‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ـان‬ ‫رایا دایەو زانست ەمەترسی‬ ‫ی‬ ‫گ‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ناتوانێت هی مبوونی‬ ‫نە بەتەو‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫پ‬ ‫چ‬ ‫شتڕاستبکاتەوە‪ .‬کام لەم‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫‪40‬‬

‫مۆزەخانەی مێژووی سروشتیی لەلەندەن کۆمەڵێک وێنەی ژیانی کێوی لەچـــــــــــ‬

‫تیمساحی نیل لەپارکی زاکوما واڵتی چاد ساڵی (‪.)٢٠٠٦‬‬ ‫فۆتۆگراف‪ :‬مایکل نیک‬

‫وێنەی پانۆرامای پارکی نەتەوەیی ئاالسکا(‪.)١٩٩٨‬‬ ‫فۆتۆگراف‪ :‬تۆماس منگڵسەن‬

‫گورگ لەسەر لوتکەی کێو‪ ،‬دورگەی ئەلیسمیر‪ ،‬کانەدا سالی(‪.)١٩٨٨‬‬ ‫فۆتۆگراف‪ :‬جیم براندنبێرگ‬

‫فیلەکان لەبەرەبەیانی دلتای ئوکاوانگۆی بۆتسوانا(‪.)١٩٨٨‬‬ ‫فۆتۆگراف‪ :‬فرانس لنتینگ‬

‫مەلەی قرشەکان کەنارەکانی باهاما‪ ،‬ساڵی (‪.)٢٠١٠‬‬ ‫فۆتۆگراف‪ :‬دیڤید دابلێت‬

‫راوی بەرازی دەریایی لەالیەن ورچی جەمسەرییەوە لەنەررویژ ناوچەی سوالبارد (‪.)٢٠٠٥‬‬ ‫فۆتۆگراف‪ :‬پۆل هێرمانسن‬

‫‪41‬‬

‫‪No.27, February 2014‬‬

‫ـــــــــــــــوارچێوەی کتێبێکدا باڵوکردوەتەوە‪ ،‬کاری وێنەگرە پلە یەکەکانی جیهانە‬

‫پارکی نەتەوەیی مازای مارا لەکنیا(‪.)٢٠١١‬‬ ‫فۆتۆگراف‪ :‬ئانوپ شا‬

‫پەنگیونی ئەمپراتور لەجەمسەری باشور لەترسی فۆکی پڵنگی هەڵدێت (‪.)٢٠١٢‬‬ ‫فۆتۆگراف‪ :‬پۆل نیکن‬

‫زەردەواڵە نێرەکان لەسەر گوڵ‪ ،‬ئوسترالیا (‪.)٢٠٠٨‬‬ ‫فۆتۆگراف‪ :‬کریستین زلگەر‬

‫قازە مل درێژە قیژنەکان لە دەریاچەی میواتن لەئایسلەند(‪.)٢٠٠٨‬‬

‫‪No.27, ferbuary 2014‬‬

‫‪42‬‬

‫سەرینێک کارەبا بەرهەمدێنێت‬ ‫زانستی نوێ‬ ‫ت ــوێ ــژەران تــوانــیــویــانــە سەرێنێک دروســتــبــکــەن‪ ،‬کە‬ ‫کاتێک کەسەکە لەژێر سەری دادەنێت‌و دەخەوێت کارەبا‬ ‫بەرهەمدەهێنێت‪.‬‬ ‫رواڵەتی ئەم سەرینە وەک سەرینی ئاساییە‌و لەدیزایین‌و‬ ‫رەنگی جۆربەجۆردا دیزایین کراوە‪ .‬کاتێک کەسەکە سەری‬ ‫دەخاتە سەر سەرینەکە‪ ،‬پەستانی میکانیکی سەر دەبێت بە‬ ‫وزەی کیمیایی‌و لەنێو دوو باتریی دانراو لە ناو سەرینەکەدا‬ ‫پاشکەوت دەکرێت‪.‬‬ ‫دەکرێت هەموو جۆرە ئامێرێکی کارەبایی‪ ،‬وەکو موبایل‪،‬‬ ‫الپ تۆپ‪ ،‬تەبلێت بەم سەرینە بەکارەبا پڕ بکرێتەوە‪ ،‬زۆرترین‬ ‫بەکارهێنانی ئەم سەرینە لە کاتی سەفەر کردندایە‪.‬‬ ‫مەترسی گرتنی کارەبایی لەم سەرینەدا بوونی نییە‌و هیچ‬ ‫بوارێکی کارەبایی‌و موگناتیسیی دروســت ناکات تاوەکو‬ ‫لەکاتی خەوتندا کەسەکە ئــازار بدرێت؛ جگە لەوە ئەم‬ ‫سەرینە پزیشکییە‌و ئازاری مل‌و بڕبڕەی پشت کەمدەکاتەوە‪.‬‬ ‫ئەم سەرینە لەئێستادا لەالیەن کۆمپانیای (‪)Kickstarte‬‬ ‫و دروســتــکــراوەو بە نرخی (‪ )١٢٥‬دۆالر لەئەمریکادا‬ ‫دەفرۆشرێت‌و دوو باتری‌و وایەرێک‌و دوو مایکرۆ (‪)USB‬‬ ‫لەگەڵدایە‪.‬‬

‫خورافە‬

‫و زانست‬

‫ی کاکتەس‬ ‫انناڵیت گیا‬ ‫پێم‬ ‫دەبیت لە‬ ‫زانستی سروشتیی ی بــەدوور‬ ‫د‬ ‫نەخۆشی‬ ‫میدیای‬ ‫ئالۆڤێرا بخۆ و ئی و هەرچی‬ ‫یــــەدا ل ـە نــاوەن ـدی سەر یــان‬ ‫ە‪،‬‬ ‫ە‬ ‫زانستیین‪ ،‬ن‬ ‫ایدز‪ ،‬کۆک‬ ‫د‪.‬خالید عومەر‬ ‫وا‬ ‫ەکـردنـە لە‬ ‫شێرپەنجە‪ ،‬ئ‬ ‫ستەواژانە نە‬ ‫ئـــەوەی ل ـەم د رێـــت قـسـ‬ ‫النبوی)و‬ ‫ە‬ ‫ز‬ ‫و‬ ‫ـان ـدا دەگـــ‬ ‫ایە‪ .‬ئەمە جۆرە دە ی دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ە» (الگب‬ ‫ســت‬ ‫ستە‪ ،‬دونی‬ ‫تیشدا جێگا‬ ‫س لەشتێک‬ ‫ان‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫مب‬ ‫ە‬ ‫انی ئەو زان‬ ‫ک ـورد زیشکی پێغ‬ ‫ونیای زانس‬ ‫کاتێک بــا‬ ‫«پ‬ ‫ک‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫واز‬ ‫اڵەهای لە‬ ‫ت‪ ،‬سیفاتــــە‬ ‫سروشتیی‬ ‫بەناو ن لەسەر جۆرە جیا ی‪ ،‬کە س‬ ‫ـا‬ ‫ە‬ ‫کرد‬ ‫ەی‬ ‫زانستی سەی ئـەو شتە دەکـ تـوانــاکـانـی‬ ‫ۆلە کوشند‬ ‫دا کێشاوە‪،‬‬ ‫قسە ە لەو شەپ‬ ‫کــات‪ ،‬پێنا‬ ‫ریــدەک ــات‪،‬‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ئێ‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫‪ .‬ئەو دە‬ ‫ناوچەکان‬ ‫ـا‬ ‫م گیایە بۆ‬ ‫خ ـوراف ـات ـە‬ ‫جۆرێ اڵی بەسەر‬ ‫ۆرب ـەج ـۆرەک ـان ـی دی ـ ەڵــێ ـت ئــە‬ ‫ب‬ ‫کاتێک د‬ ‫و‬ ‫ـ‬ ‫ج‬ ‫دەڵێـــــت‪،‬‬ ‫م‬ ‫اڵە‬ ‫ونـی وەهــ‬ ‫بەهێزەکانی‬ ‫دەکــــات‌و‬ ‫باشە‪ ،‬پێمان‬ ‫س ش هـەژمـو‬ ‫ە‬ ‫ۆل‬ ‫ەپ‬ ‫س‬ ‫ش‬ ‫ـا‬ ‫و‬ ‫ــاوەزو بـ‬ ‫ەتا ئێستاش‬ ‫رە دەکات‌و‬ ‫ـ‬ ‫ی دیاریکرا‬ ‫دونیای ئ‬ ‫ــــــــۆشیەک‬ ‫ئـەوی ونەی‪ ،‬کە ه‬ ‫کا‬ ‫نەخ‬ ‫و‬ ‫نێ‬ ‫و‬ ‫چی میکانیزمێک ئەو ی زانستیی‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫هەژ‬ ‫ە وەهـم‬ ‫ماڵێت‪.‬‬ ‫بە‬ ‫ک پشتڕاست‬ ‫زانست نەیتوانیو کی خۆرهەاڵتیدا راب ە‪ ،‬کە کە چۆن و زمە چەندێ‬ ‫ئەو میکانی‬ ‫ب ـەوەوە نیی‬ ‫وەکانی تا‬ ‫بیرکردنە‬ ‫یان ئایا‬ ‫پەیوەندی‬ ‫ت شیر بۆ‬ ‫ت‪،‬‬ ‫ی‬ ‫راف‬ ‫ـــێ‬ ‫کــا‬ ‫ەیگرێتەوە‪.‬‬ ‫عەقڵی خو خ ـوراف ـەمــان فــێ ـردە ەتوانێت د‬ ‫گەر بڵێین دەگونجـ زینەوەیەکی‬ ‫ەمە هیچ دۆ‬ ‫بلیمەتە د‬ ‫هەڵە نییە ش بێت‌و ئـــ‬ ‫کەسێک دێ ـت و ێندە زانا و‬ ‫ئەوە وایە‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫س‬ ‫ئا‬ ‫هەیە و ه‬ ‫با‬ ‫ە‬ ‫ەک‬ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫کەسێک‬ ‫و سەمەرە بکات و عەقڵی چەندین ش هێنانیــــش نییە‪ ،‬هەرو شە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ێ نییەو دا‬ ‫ن شت با‬ ‫ەمی ئەوەیە‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ەی‬ ‫س‬ ‫ر‬ ‫ۆ‬ ‫شتی ز‬ ‫بۆ چەندی‬ ‫خورافە نو‬ ‫بەڵکو بەره‬ ‫چونکە چی‬ ‫وین‬ ‫ت‪،‬‬ ‫بچوکترین‬ ‫چەواشەمان بکا ییە هەمیشە‬ ‫کە بە بڵێین هەنگ ەیەکی نوێ نییــــــە‪ ،‬ۆربەجۆری‬ ‫ن مادەی ج‬ ‫ست‬ ‫چ دۆزینەو‬ ‫ە‬ ‫ەدا‬ ‫ئێمە هێندە نازان قڵی ئێمە ئەو زەمینەی وەندە هی‬ ‫مــــادەی‬ ‫دەدات‌و ئە‬ ‫ە‬ ‫و چی هەنگوین س ەجۆرەکان‪،‬‬ ‫ع‬ ‫ڵ دەکــات‪.‬‬ ‫ت گەشە پێ‬ ‫شتی شیر‬ ‫انزا جۆرب‬ ‫م‪...‬هتد‪.‬‬ ‫قبو‬ ‫فا‬ ‫وەک ک‬ ‫را‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫تین‪ ،‬ئەنزی‬ ‫ری‬ ‫خ‬ ‫ەت‬ ‫ە‬ ‫ف‬ ‫وانترین شێو‬ ‫ساییە خورا‬ ‫ی تێدایە‪،‬‬ ‫جۆر‪ ،‬پرۆ‬ ‫پێکـــهاتانە‬ ‫ج‬ ‫ئا‬ ‫الی‬ ‫یاکار‬ ‫میی جۆراو‬ ‫ەو‬ ‫نازانستییە کە زۆر ‪ .‬وات ـە عەقڵێکە ج ەت ئەندا‬ ‫بڵێین هەریەکـــــێک ل باش بێت‪.‬‬ ‫ستدا‪ ،‬حەقیق‬ ‫ت‬ ‫ۆیە دەکرێت‬ ‫ال ببێت بە زانس ت و نازان‬ ‫دیاریکراو دەکریت ەخۆشیەکی‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫یی‬ ‫ی تێدان‬ ‫نێوان زانس‬ ‫کی‬ ‫ۆن‬ ‫ناکات لە‬ ‫ڵێکە ئامادەیی ئەوە قڵ بۆ بۆ مەبەستێ کە دەگــــوترێت شیر ب ری پشت‪،‬‬ ‫ونە بۆ ئازا‬ ‫ق‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ع‬ ‫ک‪،‬‬ ‫ع‬ ‫ن‬ ‫تێ‬ ‫‪.‬‬ ‫ری‬ ‫بەاڵم کا‬ ‫دا‬ ‫ۆ نم‬ ‫)‪ ،‬ئەو کاتە‬ ‫و خورافە دەکان بکات‌و ئاسانت ەقڵێک‪ ،‬کە‬ ‫یاریکراو چارسەرە (ب گورچیــــلە‬ ‫ع‬ ‫ر‬ ‫یا‬ ‫ە‬ ‫شیکاری د‬ ‫ل‬ ‫رێت بریتییە‬ ‫د‬ ‫ــــــوەیەک‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫ب‬ ‫بۆ ئازاری بــــەرد بە چی شێ‬ ‫ڵ‬ ‫ۆ‬ ‫ڕ‬ ‫نت‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫ەی کۆ‬ ‫دەبێتە یان‬ ‫ن‌و‬ ‫بەتیۆرییەک‬ ‫ئەو ت شیکاری لۆژیکی شیری مانگا‬ ‫بێت بیسەلمێنین چۆ ــت بەستن‬ ‫ستیدا دە‬ ‫پشــ‬ ‫ەتوانێ‬ ‫ن‪ ،‬کە قسەی‬ ‫دەگوترێت‬ ‫جێت لە ڕا‬ ‫رداری سەلماندن و گتــــرین شت‬ ‫ن کاتێک کە‬ ‫ون‬ ‫گ‬ ‫ک‬ ‫رن‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫یگ‬ ‫ی‪،‬‬ ‫یادەکاتەوە‪.‬‬ ‫اڵم خ ـودی‬ ‫یان مۆدێلێکی زانستی ســــــتیی ج‬ ‫رمان بۆ فاڵنە نەخۆش بــێ ـت‪ ،‬بـــە‬ ‫پــێ ـک ـراوە‪،‬‬ ‫ان‬ ‫دە‬ ‫ز‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫نا‬ ‫چــارەســە‬ ‫ی مۆدیر‬ ‫قسەی‬ ‫ری‬ ‫ـێ ـری مانگا‬ ‫وەری زانستی سروشت وترێت زانستیی لە ەوەی ل ـەک ـۆن ـدا کـــا ەڵ بکە و‬ ‫ک کە دەگ‬ ‫بـــەاڵم ئــــ‬ ‫ەنگوین تێک‬ ‫شـ واژەکە بە پێ‬ ‫تێ‬ ‫شیر و ه‬ ‫کا‬ ‫دەستە‬ ‫بریتییە لە‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ە‬ ‫یی‬ ‫‪.....‬‬ ‫نازانست‬ ‫ەی‬ ‫مە‬ ‫دەستەواژەیەکی یا قەیتەران‪ ،‬ئالۆڤێرا‪ .‬خۆشی‪ ،‬وەک ئــەو نەخۆشی بــاشـە‪ ،‬ئە چارەسەری‬ ‫نە‬ ‫ەیبوون‪ ،‬گ‬ ‫ب ـەاڵم بە‬ ‫ۆ چەندین‬ ‫ب‬ ‫»‬ ‫ئەم نەخۆشی و ئەو سەربن بـ‬ ‫چـۆن و‬ ‫گوڵە رەسەرن بۆ‬ ‫کانە چارە‬ ‫چــارەس ـەری تەقلیدی شان نازانین‬ ‫ئەم روە‬ ‫هتد‪ ،‬چا‬ ‫لێرەدا «‬ ‫ردرێت‪ ،‬پا‬ ‫وینەکە ئەو‬ ‫لەڕاستیدا‬ ‫ستیی ناژمێ‬ ‫یان هەنگ‬ ‫تایبەت کە‬ ‫ت‬ ‫جێ‬ ‫ە‪،‬‬ ‫ان‬ ‫ی‬ ‫ەر بن‪ ،‬ز‬ ‫دەگون‬ ‫ەک‬ ‫ئەم جۆرە‬ ‫ەندێ حاڵەت‬ ‫ەس‬ ‫چی شێوەیەک شیر ن‪ .‬لێرەدا‪،‬‬ ‫ەسەر دەکە‬ ‫(بێگومان بۆ ه وە) و لەڕاستیدا چار دانیە‪ .‬بە‬ ‫سەبارەت‬ ‫ۆشیانە چار‬ ‫سە‬ ‫لۆژیکی تێ‬ ‫ەوە‬ ‫دێرن نەخ‬ ‫ناچمە ناو ئەو با نازاستییە و‬ ‫ەاڵمی وردمان نادەن ی راستیان‬ ‫روشتیی مۆ‬ ‫ەستەواژەکە‬ ‫و‬ ‫شدا وەاڵم ـ‬ ‫زانستی س‬ ‫بەاڵم د‬ ‫ەیەش چارەسەرانە ن‌و لەکۆتای‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫ە‪،‬‬ ‫کا‬ ‫هۆکارەکەی ئەوەی دەکــات و نە بەوشی واو بە نەخۆشیە ت پێ نییە‪.‬‬ ‫مۆدێرن تە‬ ‫شێوەیە کــار‬ ‫ەت بەزانس‬ ‫سەبار‬ ‫سروشتیی‬ ‫نە بـەو ‪ .‬زانستی‬ ‫ەکات‬ ‫قسەد کاردەکات‪.‬‬ ‫جیاواز‬

‫رێگای کاکێشان‬ ‫فۆتۆگراف‪ :‬رۆژگار حەمید‬