zansti nwe No.25

‫ساڵی دۆزینەوەی چارەسەری کۆتایی شێرپەنجە‬ ‫شەپۆلی هەستانەوەی زانستی لەواڵتانی ئیسالمییدا‬

‫ژمار ‌ه (‪ ،)25‬ئابی ‪ 2013‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫‪www.lvinpress.com//LvinZansty‬‬

‫کێن ئەوانەی دەنگی مردووان دەبیستن؟‬ ‫ئەو دڕندەیەی لەپێنج خولەکدا تەنها ئێسکەکانت دەهێڵێتەوە‬

‫جێگرەوەکەی‬ ‫ئەنیشتایین کێیە؟‬ ‫ئەگەر دەتەوێت‬ ‫کوڕت ببێت؛ پەلەبکە‬ ‫بیلبیلەی چاو؛ پەنجەرەیەک بەرەو رۆح‬ ‫بۆچی چەقەڵەکان خۆیان دەکەن بەمردوو؟‬ ‫فیراری‬ ‫کۆمپانیای‬ ‫سورپرایزی‬ ‫بوو‬ ‫جیهان‬ ‫پیکابی‬ ‫باشترین‬

‫زانست بۆ گشت‬

‫گەکان‬

‫ی کۆمەڵ‬ ‫نا تەبای‬

‫کە زۆر‬ ‫خۆگرتووە‪،‬‬ ‫لە‬ ‫کولتوورە‬ ‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫ۆرەی بەریکەوتوون ڕاستەقینەی‬ ‫ن‪ ،‬بە جــ‬ ‫ی کولتوورە‬ ‫دانەوەیەکی‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح ده‌ینوسێت‬ ‫وو‬ ‫ەچێ ڕەنگ‬ ‫ڕەنگدانەوە‬ ‫لە کولتوورێکەوە هات ەنەوە پێد‬ ‫کراوە‪ .‬خۆ‬ ‫ەبێ‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ی کە‬ ‫ک‬ ‫دە‬ ‫ە ن‬ ‫نا‬ ‫ئەو کەسانە و بێ‪ ،‬نزیك لەیەك بیر ۆمەڵێك ئەمەریکیەک کە لە ڕاگەیاندندا وێ الوەکانیان‪،‬‬ ‫ی مێژوو ک‬ ‫را‬ ‫تایبەتیش‬ ‫زاری بەو جۆرەی بکرێ‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت گەر داخ ە بە درێ ـژ‬ ‫ستبەرداری‬ ‫ریکا و دە‬ ‫ئ ـەوەوە ک‬ ‫زی کـۆدی‬ ‫سان گـەر بۆشیان ەگەنە ئەمە‬ ‫بەهۆی گفتوگۆیان‪ ،‬لە شێوا ـاوە‪ ،‬کە ئا‬ ‫سێودوو د‬ ‫پێکەوە نـ‬ ‫ەند بەبێ‬ ‫ەبن‪.‬‬ ‫هۆکاری‬ ‫گەرە لەسەر‬ ‫ا‪،‬‬ ‫ەش لە چ‬ ‫لتوورەکەی خۆیان د اتوچۆ کاری‬ ‫و بزووتنەوەی لەشد ەم هۆکاران‬ ‫مان و کو‬ ‫و ئاسانی ه‬ ‫بۆ شارە‬ ‫ەن‪ .‬ئ‬ ‫ەرئەنجام ز‬ ‫کان‬ ‫ی‬ ‫لە یەکتر تێ دەگـ کاون‪ ،‬کە س‬ ‫بەرباڵو ئەندامانی کۆمەڵگە ش سەرەتای‬ ‫ەن‪.‬‬ ‫وە ل‬ ‫مە‬ ‫واستنەوەی‬ ‫ڕێسایەکدا پێکە ۆمەڵگەیە دیاری دەک اڵۆزترە گ‬ ‫روپا و ئەمەریکا‪ .‬بە دەکات‪ ،‬کە‬ ‫وک‬ ‫ئەو‬ ‫ۆئ‬ ‫ێ‬ ‫زمانی لەشی ئە لەم هۆکارانەی گفتوگ ێتەوە‪ .‬گەورەکانی بۆ کۆچبەران دەستپ ن پەیوەندن‬ ‫ر‬ ‫ەکان زۆریا‬ ‫گ‬ ‫ور‬ ‫یانێکی نوێ‬ ‫ە‬ ‫گرفت‬ ‫دیارە کولتو ی ژیانی کۆمەڵگەکە د حمەتتر ژ‬ ‫ی خانەخوێ‬ ‫تر بێ‪ ،‬زە‬ ‫جەم شێواز‬ ‫یارە بەبێ گرێ نابێ‪ .‬وان کولتوور‬ ‫و سەر‬ ‫پــارێـزراو‬ ‫گەر لە د‬ ‫چبەرێك لە‬ ‫ووری لە نێ‬ ‫ەکە‬ ‫کۆ‬ ‫ولت‬ ‫ۆ‬ ‫خۆ تا کۆمەڵگ ی تر دەکــات‪ .‬خ ە‪ ،‬الیان بە کەلێنی ک ‪ .‬ئەو پێشبینیانەی کە ێ هەیەتی‪،‬‬ ‫خو‬ ‫ەیەک‬ ‫وە‬ ‫ەو‬ ‫قبوڵی کۆمەڵگ ەیەکی تر بە ئاگا بێن ناکەن‪ .‬و کۆچبەرە رەی کۆمەڵگەی خانە ی کۆچبەر‬ ‫گ‬ ‫ورەوە دەربا‬ ‫ەوە نائارام‬ ‫ر‬ ‫وری کۆمەڵ‬ ‫مان ڕەفتا‬ ‫و‬ ‫ورن‪ .‬لێر‬ ‫کولتو‬ ‫د واقعەوە دو‬ ‫ئەوان بۆچی وەك ئە ال ئەستەمە‪.‬‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫وەردەگـرێ‬ ‫یا‬ ‫ە زۆر ل‬ ‫ر‬ ‫کات‪.‬‬ ‫سەی دنی کولتوورێکی تر ورەکان‪ ،‬ل‬ ‫ز‬ ‫ژانی کولتو‬ ‫قبووڵکر‬ ‫داوە و دەستپێ دە میەش شێوازی جیاوا ردا لـە ناو‬ ‫ت پێداهەڵپ‬ ‫مێژوو ڕووی‬ ‫ـبـە‬ ‫ئارا‬ ‫ڵبە‬ ‫ئەم نا ەکانی ژیـانـی کـۆچـ شتەجێبوون‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ژ‬ ‫رێ‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫ڵپژانە کولتو‬ ‫هە جیاوازدا‪ ،‬بە‬ ‫گـەڵ قۆناغ‬ ‫وەك نی‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫می ئەم پێدا‬ ‫شێوازی‬ ‫ون و لـە‬ ‫انـەخـوێـدا‪،‬‬ ‫وەردەکردنی‬ ‫ە ئاکا‬ ‫خـ‬ ‫وچو‬ ‫ەر‬ ‫بەردەوامیشە‪ .‬ل ە بەر مەترسی لە نی ەسەردا کۆمەڵگەی ینەوە‪ ،‬منداڵبوون‪ ،‬پ ــەردا‪ .‬ئەم‬ ‫ڕانکاری ب‬ ‫وس‬ ‫ۆز‬ ‫یت‬ ‫الوازەکـە دەکەو ەکەش گۆ‬ ‫هاوسەر د ەڵکردن لـەگـەڵ هــا گرێنەوە‪ ،‬بە‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫خێزان دە‬ ‫رە قەڵەمڕ‬ ‫مــن ـدااڵن و‬ ‫کولتوو‬ ‫ی‬ ‫خوێشدا لە‬ ‫ۆمەڵگەکانی‬ ‫فتانە هەموو ئەندامان واڵتی خانە‬ ‫ک‬ ‫ن‬ ‫کا‬ ‫هێزی گر‬ ‫موسڵمانە‬ ‫ە‪ ،‬جا با لە‬ ‫دێ‪.‬‬ ‫ن بە‬ ‫ـە‬ ‫داڵەکانیشەو‬ ‫ک ـە ع ـەرەب ردووە‪ ،‬کولتوورەکانیا اتووە‪ ،‬من‬ ‫ـک ـی ژیــان‬ ‫وای لێه‬ ‫ەرێ‬ ‫دایکبووبن‪.‬‬ ‫دەوروبەریان داگیرک ی خۆیان تا‬ ‫ــێـك بــی ـەوێ هــاوس ـ چاو دەگرێ‪،‬‬ ‫یا‬ ‫ەن‬ ‫ت‬ ‫ردووە بەوە‬ ‫ك‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫راوەکان‪ ،‬ن‬ ‫ر‬ ‫ـ‬ ‫شمشێر ک‬ ‫ک‬ ‫گــەر ک مەڵێك گۆڕاو لە بە زۆرجاریش‬ ‫ر‬ ‫گی‬ ‫ە‬ ‫دا‬ ‫ر‬ ‫گ‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫گ‬ ‫خۆگرتووە‪،‬‬ ‫زێتەوە‪ ،‬کۆ‬ ‫لە کۆمەڵ‬ ‫ئەستەمە‪.‬‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ۆ‬ ‫ك‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫گرتنەکە بە‬ ‫زۆرێـ ی عەربی موسڵمانیا ئەم کولتوورەیان ب جێبەجێکردنیان نزیک ر‪ ،‬هاوسەر‬ ‫ولتوور‬ ‫وروبە‬ ‫کە‬ ‫کان‬ ‫دی دەبێ‪.‬‬ ‫ک سەختانەتر لە عەرەبە نەك تەنیا بوون بە گوشاری بنەماڵە و دە ایەکی تراجی‬ ‫بێ‪ ،‬گرفتی‬ ‫رتی‪،‬‬ ‫سەر‬ ‫ن‪ ،‬کە کۆت‬ ‫دڕەو‪ .‬ئەم‬ ‫وو‬ ‫ڕێن‬ ‫وکردووەتەوە‪ .‬بە کو رەبێکی تون‬ ‫پەلە ڕادەپە هاوسەرێتیش سەرکەوت ەکــات‪ ،‬بە‬ ‫ە‬ ‫باڵ‬ ‫ع‬ ‫کو بوون بە‬ ‫شدا دیارە‪.‬‬ ‫دەستپێ د‬ ‫ەڵ‬ ‫ب‬ ‫نی‬ ‫تا‬ ‫ب‪،‬‬ ‫خۆ گەر ڵ مندااڵندا‬ ‫س‬ ‫خۆ گەر‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫عەر‬ ‫ش لە کور‬ ‫ن ئەمڕۆ‪،‬‬ ‫ەگە‬ ‫وك‪،‬‬ ‫ڕۆ‬ ‫دیاردەیە تا ئەم رکردنی کولتوورەکا نبووندا‪ ،‬ڕاستەقینە ل پێدەگەن‪ .‬دایـکـوبــا یان بن لە‬ ‫خۆ‬ ‫گی‬ ‫ها‬ ‫یبەتیش کە‬ ‫هەڵبەت دا نێودەوڵەتی و بە جی چەندین تا‬ ‫زرانـدنـەوەی ژیانی دااڵن نابێ‪.‬‬ ‫رقاڵی دامـە‬ ‫اتیان بۆ من‬ ‫یای قانونی‬ ‫ە‪،‬‬ ‫ون‬ ‫بۆ نم‬ ‫الی ـەن سە‬ ‫ەخوێدا‪ ،‬ک‬ ‫جــار بگرە‬ ‫ەڵگەی خان‬ ‫لە دن ی تری وەرگرتووە‪ .‬کــراون ل ـە‬ ‫ەب ـن‪ .‬زۆر‬ ‫ــە‬ ‫دانی کۆم‬ ‫ک‬ ‫ۆ د‬ ‫کان قووڵتر‬ ‫شێوازێ ە هــەن ک ـە داگــی ـر ن ەکانی سەر‬ ‫ەش لە مندااڵن نام ئیدی گرفتە‬ ‫م‬ ‫ـ‬ ‫گ‬ ‫دا‬ ‫ەڵـ‬ ‫م‬ ‫ەن‬ ‫ریەکی بە‬ ‫دڵتەزێنیان‬ ‫‪.‬‬ ‫کـۆمـ وە‪ ،‬بگرە زۆرینەی ئ ی کاریگە‬ ‫انی یەکتریش نازانن ش‪ ،‬ئاکامی‬ ‫کا‬ ‫ووە‪ ،‬کەچ‬ ‫ەی ـە‪ .‬زم‬ ‫هەندێكجاری‬ ‫ئەمەری یان نەکرد‬ ‫ب ـەس ـەرەو‬ ‫ەبــنـەوە و‬ ‫ش‬ ‫ن‬ ‫کا‬ ‫یا‬ ‫ئەمەری‬ ‫ی ئەمەریکا‬ ‫کـی) د‬ ‫کـولــتـوور‬ ‫ئینگلیزی (ئـەمـەریـ و دەبێ‪.‬‬ ‫زەقــی‬ ‫مەیکیان بە‬ ‫ەنـدامـەکـانـی زم ـان ـی لتووری ئە‬ ‫الیەنی کو‬ ‫ـ‬ ‫ئ انن و زۆر‬ ‫دەز‬

‫وەرزی جارێک کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬ ‫ساڵی دۆزینەوەی چارەسەری کۆتایی شێرپەنجە‬ ‫شەپۆلی هەستانەوەی زانستی لەواڵتانی ئیسالمییدا‬

‫ژماره (‪ ،)25‬ئابی ‪ 2013‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬

‫‪www.lvinpress.com//LvinZansty‬‬

‫کێن ئەوانەی دەنگی مردووان دەبیستن؟‬ ‫ئەو دڕندەیەی لەپێنج خولەکدا تەنها ئێسکەکانت دەهێڵێتەوە‬

‫جێگرەوەکەی‬ ‫ئەنیشتایین کێیە؟‬

‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬

‫ئەگەر دەتەوێت‬ ‫کوڕت ببێت؛ پەلەبکە‬ ‫بیلبیلەی چاو؛ پەنجەرەیەک بەرەو رۆح‬ ‫بۆچی چەقەڵەکان خۆیان دەکەن بەمردوو؟‬ ‫فیراری‬ ‫کۆمپانیای‬ ‫سورپرایزی‬ ‫بوو‬ ‫جیهان‬ ‫پیکابی‬ ‫باشترین‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪.‬‬ ‫کوردستان‪ .‬سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپخانه‌ی کاکۆن چاپیدەکات‬ ‫کۆمپانیای بالڤ پەیک باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.lvinpress.com/lvinzansty‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪20 12‬‬ ‫‪40 28‬‬

‫‪nce2‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫‪4‬‬

‫کێن ئەوانەی دەکرێت دەنگی مردوان بــــــــــــ‬ ‫(‪)١٩٦٩‬دا‬ ‫لــــەســــاڵــــی‬ ‫پزیشکێکی لتونیایی‪ ،‬تەمەن‬ ‫مــامــنــاوەنــدو ســەیــر‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫کــۆمــەڵــێــک شــریــتــی پــێــبــوو‬ ‫لەناوچەی جراردزکراس لەنزیک‬ ‫لەندەن دەرکەوت‪ .‬ئەو دەیوت‬ ‫هەندێک تاقیکردنەوەی سەبارەت‬ ‫بەمردووانەوە‬ ‫بەپێوەندییکردن‬ ‫بەئەنجامگەیاندووە‌و توانیویەتی‬ ‫لـــەگـــەڵ هــیــتــلــەر‪ ،‬ســتــالــی ـن‌و‬ ‫موسولینی‌و ژمــارەیــەکــی زۆر‬ ‫لەرێبەرانی راب ــردوو پێوەندیی‬ ‫دروستبکات‪.‬‬ ‫(‪)٧٢‬هــــــــــــــــــەزار دانــــــە‬ ‫لەشریتەکانی هەڵگری دەنگی‬ ‫ئــەم کەسانە بــوو‪ .‬نــاوی ئەو‬ ‫کــەســە دکــتــۆر (کۆنستانتین‬ ‫رائــۆدیــڤــە ) بـــوو‪ ،‬ئ ــەو نــاوی‬ ‫مێتۆدەکەی خۆی نابوو پەخشی‬ ‫دەنــگــی ئەلکترۆنیی(‪.)EVP‬‬ ‫هەڵبەت لــەمــێــتــۆدەکــەی ئــەودا‬ ‫پ ــێ ــوەن ــدی ــی ــەک ــان بــەشــێــوەی‬ ‫راستەوخۆ نەبوو‪ .‬پرسیارەکان‬ ‫دەپــرســران‌و لەدواییدا شریتەکە‬ ‫بەردەوام دەخوالیەوەو بێدەنگی‬ ‫ت ــۆم ــاردەک ــرد‪ .‬بـــەاڵم کاتێک‬ ‫شریتەکە دووبــارە لێدەدرایەوە‪،‬‬ ‫لەنێو تــەشــویـش‌و خشەخشدا‪،‬‬ ‫دەنگی هاوشێوەی دەنگی مرۆڤ‬ ‫دەبیسترا‪ .‬جراردزکراس‪ ،‬شوێنی‬ ‫ژیــانــی نــاشــرێــک بــوو بــەنــاوی‬ ‫(کالین سمیت)؛ کۆنستانتین‬ ‫رائۆدیڤە هیوادار بوو ئەو ناشرە‬ ‫دۆزینەوەکانی لەشێوەی کتێبێکدا‬ ‫باڵوبکاتەوە‪.‬‬ ‫سمیت حەزی لەکارەکە بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبوو سەرەتا (سێر رۆبێرت‬ ‫مــیــر) س ــەرۆک ــی کۆمپانیایی‬ ‫نـــەشـــرەکـــە رازی بــکــات‌و‬ ‫تێبگەێنێت‪ ،‬بابەتەکە فێڵکردن‬ ‫نییە‪ .‬بۆ ئەو مەبەستە کۆنستانتین‬ ‫رائــۆدیــڤــە‪ ،‬چــەنــد دانیشتنێکی‬ ‫لەجراردزکراس پێکهێناو (سێر‬

‫کۆنستانتین رائۆدیڤەو ئامێرە پەخشە ئەلکترۆنیکییەکەی‬

‫‪5‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫ــــــــــبیستن؟‬ ‫رۆبــێــرت)یــش بــەشــداری تیدا‬ ‫دەکرد‪ .‬کۆنستانتین زۆر بەختی‬ ‫هەبوو‪ ،‬دەنگی ئارسور شنابێل‪،‬‬ ‫پیانیستی کۆچکردوو‪ ،‬لەیەکێک‬ ‫لەشریتەکانیدا بیسترا‪ .‬هاوسەری‬ ‫ســێــر رۆبــــێــــرت‪ ،‬کـــە پێشتر‬ ‫شنابێلی دەناسی زۆر بەالیەوە‬ ‫سەرنجڕاکێش بوو‪ .‬لەئەنجامدا‬ ‫ئــایــدیــای نــووســیــنــی کتێبەکە‬ ‫بەسەرکەوتوویی کەوتە بواری‬ ‫جێبەجێکردنەوەو ئامێری(‪)EVP‬‬ ‫سەرنجی خەلکی بۆالی خۆی‬ ‫راکێشا‪.‬‬ ‫ئـــەم شــێــوازە لــەروانــگــەی‬ ‫تــەکــنــەلــۆژیــای پــێــوەنــدیــکــردن‬ ‫بــــەرۆحــــەوە پــێــشــکــەوتــووتــر‬ ‫بـــوو‪ ،‬ســەروســروشــتــی کەمتر‬ ‫بەکاردەهێناو جیهانی بڕوابوونی‬ ‫بەڕۆحی دەبەستەوە بەسااڵنی‬ ‫کۆتایی سەدەی بیستەمەوە‪.‬‬ ‫لــەئــیــمــڕۆدا بــەکــارهــێــنــانــی‬ ‫(‪ )EVP‬یەکێکە لەئامێرەکانی‬ ‫بـــاو لــەنــێــو جــنــۆکــە گــرەکــانــی‬ ‫ســــەرانــــســــەری ج ــی ــه ــان ــدا‪.‬‬ ‫لەئینتەرنێتدا ســـەدان گروپی‬ ‫بیروڕاگۆڕینەوە لەسەر (‪)EVP‬‬ ‫بوونی هەیە‪ .‬ژمارەیەک خەلک‬ ‫بەئاستی خوێندنی بەرزەوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫بەسلمێنەری ئــەوە دەزانــن‪ ،‬کە‬ ‫مردووەکان هەوڵدەدەن لەگەڵ‬ ‫ئێمەدا قسەبکەن‪.‬‬ ‫بۆ نموونە ئانابال کاردۆسۆ‪،‬‬ ‫پێشتر دیــپــلــۆمــاتــی حکومەتی‬ ‫پــۆرتــۆگــال بـــووە‪ .‬ئــەو ئێستا‬ ‫لەئیسپانیا دەژی‌و باڵوکراوەیەک‬ ‫(‪Instrumental‬‬ ‫بـــەنـــاوی‬ ‫‪Tra n s c o m m u n i c a t i o n‬‬ ‫‪ )Journal‬باڵودەکاتەوە‪.‬‬

‫خــــــاتــــــوو کــــــاردۆســــــۆ‬ ‫ستۆدیۆیەکی تۆمارکردنی دەنگی‬ ‫هەیە‌و بــڕوای وایــە گەیشتووە‬ ‫بــەهــەنــدێــک ئــەنــجــامــی وەک‬ ‫دۆزیــنــەوەکــانــی کۆنستانتین‬

‫جولیون جەنکینز‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬زانستی نوێ‬

‫الیەنگرانی ئامێری پەخشی دەنگی ئەلکترۆنی (‪ )EVP‬دەڵێن دەتوانن بە‬ ‫بەکارهێنانی ئامێرە ئەلکترۆنییەکان پێوەندیی لەگەڵ مردووەکاندا دروستبکەن‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا ئەوان تەنها ئەو شتانە دەبیستن‪ ،‬کە حەزیان لێیە بیبیستن!؟‬ ‫رائۆدیڤە‪ .‬ئەو دەڵێت‪ “ :‬ئەو‬ ‫دەنگانەی دەیانبیستم‪ ،‬ورتەورتی‬ ‫نزم نیین‪ ،‬دەنگی بەرزو روونن‌و‬ ‫بــەتــەواوەتــی دەبیسترێن‪ ”.‬ئەو‬ ‫پێشنیاری کــرد یەکێک لەسی‬ ‫دیەکانیم بۆ بنێرێت‪.‬‬ ‫(ســێــر ئیسمیت) ئێستاش‬ ‫لــەجــراردزکــراس دەژیـــی‪ ،‬ئەو‬ ‫دەڵێت‪ (”:‬رائۆدیڤە) دەیویست‬ ‫پــێــمــان بــســەلــمــێــنــێــت هیتلەر‬ ‫بەزمانی لیتوانی لەگەڵ ئەو دا‬ ‫قسە دەکـــات‪ ،‬هەڵبەت هیتلەر‬ ‫لەژیانییدا هەرگیز بــەم زمانە‬ ‫قــســەی نـــەکـــردووە‪ ،‬ئــەو شتی‬ ‫ســەیــری دەگـــوت‪ ،‬بــۆ نموونە”‬ ‫ئەگەر کچ نەبیت لێرە وەدەرت‬ ‫دەنێن‪”.‬‬ ‫مـــن بــەســمــیــتــم وت ئــەم‬ ‫قسانە بەدڵنیاییە لەگەڵ شێوازی‬ ‫قسەکردنی پێشەوای ئەڵمانیادا‪،‬‬ ‫جیاوازە‪ .‬بەاڵم ئیسمیت وتی‪”:‬‬ ‫لەوانەیە کەسێک لەجیاتی ئەو‬ ‫قــســەی کــردبــێــت‪ ،‬بــەرامــبــەرکــە‬ ‫مەرج نییە راستگۆ بێت‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫قــســەی کــەســانــی بــەنــاوبــانــگ‬ ‫بەکاربهێنن‌و تاوەکو سەرنجی‬ ‫خەلک رابکێشن‪”.‬‬ ‫شریتەکانی رائۆدیڤە‬ ‫چی بەسەر هات؟‬ ‫لەمالی ئیسمیت هەمبارێکی‬ ‫پــڕ لەشریت بــوونــی هــەیــە‪ ،‬کە‬ ‫تەنانەت ناتوانی بچیتە ناویشی‪.‬‬ ‫م ــن لـــەوێـــدا حــــەوت شریتم‬ ‫دۆزیــوە‪ ،‬کە بەئەگەری زۆرەوە‬ ‫ه ــی چ ــل ســـاڵ لـــــەوەو پێش‬ ‫بوو‪ ،‬لەیەکێک لەواندا رائۆدیڤە‬ ‫بانگهێشتی رۆحی مردووەکانی‬ ‫دەکــــرد‪ .‬بەپێی ئــەو کتێبەی‪،‬‬ ‫کــە لـــەو کـــاتـــەدا کــۆمــپــانــیــای‬ ‫سمیت بـــاوی کـــردوەتـــەوە‪.‬‬ ‫لەودانیشتنەدا کەسێک بەزمانی‬ ‫رووس ــی دەڵــێــت‪ ”:‬ستیفن تۆ‬ ‫لێرەیی‪ ،‬بەاڵم ستیفن تۆ لێرەیی‪،‬‬

‫تۆ بــڕوا بەقسەی من ناکەی ‪،‬‬ ‫زۆر قــورس نییە‪ ،‬ئێمە دەرسی‬ ‫پترۆس دادەدەین‪ ”.‬بەاڵم لەسەر‬ ‫شریتەکە هیچ دەنگێک نەبوو‪.‬‬ ‫جارێک رائۆدیڤە لەالی بێژەرێک‬ ‫بەناوی(جایلز بێرندرس) دەنگی‬ ‫ویــنــســتــۆن چــرچــڵــی پــەخــش‬ ‫کــردبــوو‪ .‬هەموو ئــامــادەبــووان‬ ‫هــاوڕابــوون‪ ،‬کــە لــەو شریتەدا‬ ‫چرچڵ بەشگەلێک لەسرودی‬ ‫“ سەرزەمینی ئۆمێدو شکۆ”ی‬ ‫وتوەتەوە‪ .‬بێرندرس لەبیریەتی‬ ‫ک ــە دەنــگــەکــە بــەشــێــوەیــەکــی‬ ‫سەرسووڕهێنەر وەک دەنگی‬ ‫خودی چرچیل بووە‪.‬‬ ‫لەشریتێکدا کــە بەدەنگی‬ ‫چ ــرچ ــڵ تــــۆمــــارکــــراوە‪ ،‬ئــەو‬ ‫بەشگەلێک لەسرودی سەرزمینی‬ ‫ئۆمێدو شکۆ دەڵێتەوە‪.‬‬ ‫بـــــەاڵم کــاتــێــک گــوێــمــان‬ ‫لەشریتەکە گــرت‪ ،‬قەبووڵیکرد‪،‬‬ ‫دەنــگــەکــە بــەهــیــچ شــێــوەیــەک‬ ‫لــەدەنــگــی چــرچــڵ نــاچــێــت‪.‬‬ ‫دەنگەکە گەنجانەتر لەدەنگی‬ ‫چــرچــڵ ب ــوو بـــوو‪ ،‬بــێــرنــدرس‬ ‫ورت‪ ”:‬لەوانەیە دەنگی چرچڵ‬ ‫لەالوەتییدا بێت یــان لەوانەیە‬ ‫کەسێک السایی دەنگی ئەوی‬ ‫کردبێت‪”.‬‬ ‫بەاڵم چی کەسێک لەوانەیە‬ ‫الســــایــــی دەنــــگــــی چــرچــڵــی‬ ‫کردبێتەوە؟ گومانمان لەکەس‬ ‫نەبوو‪ .‬کاتی سی دی یەکەی‬ ‫خــاتــوو کـــاردۆســـۆم بــەدەســت‬ ‫گــەیــشــت بــــەداخــــەوە بینیم‬ ‫دەنــگــەکــان بــەهــیــچ شــێــوەیــەک‬ ‫روون نییە‪ ،‬هەڵبەت قسەکان‬ ‫بەئیسپانیایی‌و پۆرتۆگـــالیین‪.‬‬ ‫بەپێی وەرگــێــڕانــەکــەی ئەو‬ ‫بــێــژەرەکــان شتێـــــک دەڵێن‬ ‫وەک‪ ”:‬کەروێشکێک لەسەر‬ ‫سەرتە‪ ”.‬ئــەوەی سەلمێندراوە‬ ‫خــــاتــــوو کـــــاردۆســـــۆ وەک‬

‫ئەوانیتر‪ ،‬کە ئامێری (‪)EVP‬‬ ‫یـــان بــەکــارهــێــنــاوە دەنــگــیــان‬ ‫تۆمارکردووە‪ ،‬بەاڵم راستیی ئەم‬ ‫دەنگانە چییە؟‬ ‫ســــــادەتــــــریــــــن شـــیـــکـــار‬ ‫ئــەوەیــە ئــەم دەنــگــانــە شەپۆلی‬ ‫رادیــــۆیــــی ســــەرگــــەردانــــن‪.‬‬ ‫ئــــەم دەنـــگـــانـــە بــەشــێــوەیــەک‬ ‫لــەنــێــو تــەشــویــش(پــارازیــت)‌و‬ ‫خشەخشدا ونن‪ ،‬کە بەقورسیی‬ ‫دەکــرێــت تێیبگەیت‌و کەسی‬ ‫بــەکــارهــێــنــەری(‪ )EVP‬دەبێت‬ ‫قسەکانت بۆ وەربگێڕێت‪.‬‬ ‫هــەڵــبــەت کوالیتی خراپی‬ ‫دەنگەکە هەندێک سوودیشی‬ ‫هەیە‪( ،‬جــۆ بنکس)‪ ،‬پسپۆری‬ ‫دەنــگ‪ ،‬دەڵــێــت‪ ،‬ئــەگــەر مــردوو‬ ‫بەدەنگی کوالیتی بــەرز‪ ،‬وەک‬ ‫دەنـــگـــی س ــت ــۆدی ــۆ لــەگــەڵــت‬ ‫قــســەبــکــات‪ ،‬بـــــــەڕادەی ئــەو‬ ‫دەنگانەی کە بیستنیان زەحمەتە‪،‬‬ ‫کاریگەری نابێت‪.‬‬ ‫بنکس کە لەسەر پرۆژەیەک‬ ‫بەناوی (رورش ــاخ) کاردەکات‬ ‫بــــڕوای وایــــــــە‪ ،‬ئ ــەم دەنــگــانــە‬ ‫هــاوتــای تاقیکردنەوەی خاڵی‬ ‫جـــەوهـــەریـــیـــن‪ ،‬کــە(هــێــرمــان‬ ‫رورشـــــــــاخ) دەروونــــنــــاســــی‬ ‫سویسرایی ئەنجامی دەدا‪.‬‬ ‫ئــەو دەڵێت کەسانێک کار‬ ‫بــە (‪)EVP‬دەکــــــەن وادەزانــــن‬ ‫خــەریــکــی ســەرەدەروونــنــاســیــن‬ ‫(‪ ،)Parapsychology‬بەاڵم‬ ‫بێئەوەی هەستی‬ ‫لەڕاستییدا‬ ‫پێبکەن ئ ــەوان تاقیکردنەوەی‬ ‫دەروونناسی ئەنجامدەدەن‪.‬‬ ‫بــۆنــمــوونــە ئــەگــەر دەنــگــی‬ ‫قــســەکــردنــی یــەکــێــک تــۆمــار‬ ‫بکەیت‪ ،‬بــەمــەودای هــەر یەک‬ ‫لەسەر شەشی چرکە‪ ،‬وەستانێکی‬ ‫بــچــووکــی نــاســراو بــە ژاوەی‬ ‫سپی(‪ )White Noise‬بخەیتە‬ ‫نێو دەنگەکەوە‪ ،‬هێشتا دەکرێت‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫لەقسەکان بگەیت‪ .‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫لەجیاتی ئەم جــۆرە لەوەستان‪،‬‬ ‫بێدەنگی تــــەواوی تیبخەیت‪،‬‬ ‫تێگەیشتن لەقسەکان بەتەواوەتی‬ ‫دژوار دەیێت‪.‬‬ ‫پەرەسەندنی دەماخی ئێمە‬ ‫بەشێوەی سروشتی‪ ،‬بەشێوەیەکە‬ ‫بە بەکارهێنانی هێزی خەیاڵ‬ ‫لەسەر پاشخانێکی پڕ لەغەڵبە‬ ‫غـــەڵـــب دەکــــرێــــت قــســەکــان‬ ‫چــاکــبــکــاتــەوە‪ ،‬دۆخــێــک وەکــو‬ ‫دۆخــــی وتـــنـــەوەی وشــەکــان‬ ‫لەدارستانێکی باداردا‪ .‬بەبڕوای‬ ‫بــنــکــس‪ ،‬ئــــەوانــــەی ح ــەزی ــان‬ ‫لــــە(‪)EVP‬یــــە‪ ،‬گــەمــژە نیین‪،‬‬ ‫ئــەوان تەنها بەهۆی تەسەورە‬ ‫بیستینیەکانیانەوە هەڵدەخڵەتێن‌و‬ ‫ئــەمــە دەکــرێــت بــۆ هــەمــوومــان‬ ‫دروست ببێت‪.‬‬ ‫بۆ ژمارەیەکی زۆر لەئێمە‬ ‫ئایدیای پێوەندیکردن لەگەڵ‬ ‫مــردووەکــانــدا سەرنجڕاکێش‌و‬ ‫ســەرســووڕهــێــنــەرە‪ ،‬هــەربــۆیــە‬ ‫مــیــکــانــیــزمــە دەروونــنــاســیــیــە‬

‫ئاساییەکان بۆ پەژراندنی شتی‬ ‫موستەحیل بەکاردەهێنرێن‪.‬‬ ‫ئـــەگـــەر کــەســێــک دەســـت‬ ‫بەتاقیکردنەوەی (‪ )EVP‬بکات‪،‬‬ ‫وەستاندنی کارێکی ئاسان نییە‪.‬‬ ‫دوای باڵوبوونەوەی کتێبەکەی‬ ‫رائۆدیڤە‪ ،‬قۆناغێک چووە پێشترو‬ ‫لەجیاتی تــۆمــارکــردنــی دەنگی‬ ‫مرۆڤ دەستی دایە تۆمارکردنی‬ ‫دەنـــگـــی گــــیــــانــــداران‪ .‬ئــەو‬ ‫باڵندەیەکی ئەڤین (تەیرولحوب)‬ ‫ی بەناوی پاتزی دۆزییەوە‪ ،‬کە‬ ‫بەدەنگی کچێکی چواردە ساڵە‪-‬‬ ‫کە کۆچی دوایی کردبوو‪ -‬قسەی‬ ‫دەکرد‪ .‬برایان جونز‪ ،‬توێژەری‬ ‫(‪ ،)EVP‬ئێستا لەئەمریکادا ئەم‬ ‫تاقیکردنەوانە لەشاری سیاتێلی‬ ‫ئەمریکا ئەنجامدەدات‪.‬‬ ‫ئــــەو دەنـــگـــی بــاڵـــــــــــنــدە‬ ‫دەریــایــیــەکــان‪ ،‬س ــەگ‪ ،‬پشیلە‌و‬ ‫تــەنــانــەت کــرانــەوەو پــێــوەدانــی‬ ‫دەرگــــاو رێ رۆیــشــتــن لەسەر‬ ‫لم تۆمار دەک ــات‪ .‬لەنێو ئەم‬ ‫دەنگانەدا دەکرێت هەندێک شتی‬

‫لەنێو ئەم دەنگانەدا‬ ‫دەکرێت هەندێک شتی‬ ‫سەیر ببسترێت‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە سەگێک دەڵێت‬ ‫"شیال لەکوێیە؟"‬ ‫(خاوەنی سەگەکە‬ ‫شیالیە)‪.‬‬ ‫سەگێکی تر گلەیی‬ ‫لەخاوەنەکەی دەکـات‌و‬ ‫دەڵێت "ئەوان هەمیشە‬ ‫بۆ شوێنی دوور دەچن"‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫سەیر ببسترێت‪ ،‬بۆ نموو سەگێک‬ ‫دەڵــێــت‪ ”:‬شــیــا لــەکــوێــیــە؟”(‬ ‫خـــاوەنـــی ســەگــەکــە شــیــایــە)‬ ‫سەگێکیتر گلەیی لەخاوەنەکەی‬ ‫دەکـــــــــــات‌و دەڵــێــت‪ ”:‬ئــەوان‬ ‫هەمیشە بۆ شوێنی دوور دەچن”‬ ‫‪.‬جونز بــڕوای وایــە دەتوانێت‬ ‫بـــیـــرکـــردنـــەوە پــەخــشــەکــانــی‬ ‫نــێــو ئــاســمــان کــۆبــکــاتــەوە‪.‬‬ ‫ئـــــەو دەڵـــــێـــــت‪ ”:‬مــــن شــتــی‬ ‫سەرسووڕهێنەری زۆرم تۆمارو‬ ‫کۆکردوەتەوە”‪.‬‬ ‫جــــونــــز حـــــــەزی لــێــیــە‪،‬‬ ‫مێتۆدەکانی بۆ چارەسەری کێشە‬ ‫تاوانکارییەکان بەکاربهێنرێت‪،‬‬ ‫یان بەکاربهێنرێت بۆ تێگەیشتن‬ ‫لەبیرکردنەوەی ئەوانەی جەڵتەی‬ ‫دەماخ لێیـــــداون‌و ناتوانن قسە‬ ‫بکەن‪ .‬پزیشکەکان‌و پۆلیسەکان‬ ‫تــائــێــســتــا ئ ــام ــادە نەبـــــوون‬ ‫هــاوکــاری جونز بــکــەن‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫الیەنگرانی (‪ )EVP‬بەڕاستی‬ ‫وادەزانـــن زانستێکی گرنگیان‬ ‫دۆزیوەتەوە‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫نەخشەی نەخۆشییە کوشەندەکانی‬ ‫زەویی چۆنە؟‬ ‫نەخۆشی‌و مەرگ لەوانەیە‬ ‫چارەنووسی هەموو دانیشتووانی‬ ‫گــــۆی زەویـــــــــــی بێــــت‪،‬‬ ‫بـــەاڵم رێـــژەی تووشبوونت‬ ‫بــەنــەخــۆشــیــی بــەنــدە لــەســەر‬ ‫ئەوەی لەکوێی زەوییدا دەژی‪.‬‬ ‫ئـــەم نــەخــشــەیــە بــەلــێــکــدانــی‬ ‫جیهانـــی مایکرۆسکۆپی لەش‌و‬ ‫نەخشەی جوگرافیایی جیهان‪،‬‬ ‫ئــەم بــابــەتــەی بەشێوەیەکی‬ ‫ســەرنــجــڕاکــێــش پــیــشــانــداوە‪.‬‬ ‫هــەر کــیــشــوەرێــک بەرەنگی‬ ‫مــایــکــرۆســکــۆپــی بەشگەلێک‬

‫لەلەش رەنگێندراوە‪ ،‬کە کاتێک‬ ‫نەخۆش دەکەویی تووشی کێشە‬ ‫دەبــن‪ ،‬ئەم نەخۆشییانە زۆرترین‬ ‫قوربانی لەم ناوچانە دەگرن‪.‬‬ ‫ئەمریکای باکوریی بەهۆی‬ ‫بــــاوبــــوونــــەوەی نــەخــۆشــیــی‬ ‫قــەڵــەویــیــەوە رەنــگــی چــەوریــی‬ ‫لێدراوە‪ .‬ئەوروپاو روسیا بەپێی‬ ‫رەنگی شانەکانی دەمــاخ رەنگ‬ ‫کــراون‪ ،‬کە دەربــڕی لەناوچوونی‬ ‫شانەکانی دەمــاری ئــەم ناوچانە‬ ‫بەهۆی هەڵکشانی تەمەنەوەیە‪.‬‬ ‫ناوچەکانی خۆرهەاڵتی ئاسیاو‬

‫ئوسترالیا بەرەنگی پانکریاس‬ ‫رەنــگ کـــراون‪ ،‬کــە پیشاندەری‬ ‫باوبوونی نەخۆشی شەکرەیە‪.‬‬ ‫گرینلەند بەچڕی الوازیی سپێرم‬ ‫دیاریکراوە‪ ،‬کە کەم بوونی زاوزێ‬ ‫لەو ناوچەدا پیشاندەدات‪.‬‬ ‫هــونــەرمــەنــدی دیــزایــنــەری‬ ‫ئەم نەخشە نــاوای ئــۆردا نوییلە‪،‬‬ ‫دەرچـــووی کۆلێژی پزیشکییەو‬ ‫بۆ دیزاینی ئەم نەخشە سوودی‬ ‫لەزانیارییەکانی لەسەر ئەندامەکان‌و‬ ‫شانەکان‌و پێکهاتەی خانەیی‌و‬ ‫میتوکندری وەرگرتووە‪ .‬ئەو ئەم‬

‫نەخشەی لەسەر ئاورێشم دیزاین‬ ‫کردووە تاوەکو هەستی جیهانی‬ ‫کۆن لەبینەردا دروستبکات‪.‬‬ ‫نــــەخــــشــــەی ن ــەخ ــۆش ــی‬ ‫جیهان لـــەرۆژی ‪٢‬ی مانگی‬ ‫تەمووز(جوالی) لەپێشەنگای‬ ‫هاوینەی زانستیی ئەنجوومەنی‬ ‫شــاهــانــەی لــەنــدن خــرایــە بەر‬ ‫دیدی هەمووان‪ .‬ئەم پێشەنگایە‬ ‫هەموو شتێک لەخۆ دەگرێت‪،‬‬ ‫لەگەرمی پێوی ئاکوستیکییەوە‬ ‫تاوەکو جینیتیکی کەری بەڵەکی‬ ‫ئەفریقا‪.‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫‪8‬‬

‫كاریگەریە تەندروستییەكان بەهۆی ســــــــ‬

‫‪9‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫ـــــــووتانی خاشاكەوە‬

‫گومانی تێدا نیە كە هەسارەكەمان‬ ‫هـــــەســـــارەی زەوی لــــەبــــەردەم‬ ‫هەڕەشەیەكی گ ــەورەدای ــە‪ ،‬ئەویش‬ ‫پیسبوونی ژینگەیە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو توێژینەوەو لێكۆڵینەوە‬ ‫زانستیانەی كە كـــراوە‪ ،‬بــۆی هەیە‬ ‫مــرۆڤــایــەتــی لــەئــایــنــدەدا ڕوبـــەڕوی‬ ‫كــارەســاتــی دژوار بــێــتــەوە‪ ،‬بــەدەر‬ ‫لەهۆكارە سروشتیەكان زۆرترین‬ ‫هۆیەكانی پیسبوونی ژینگە لەمرۆڤەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬كە لەئەنجامی‬ ‫چاالكیەكانی ڕۆژانەوە ڕوودەدات‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە لەسەر هەمووانە كە‬ ‫هەسارەكەمان ڕزگار بكەین‪.‬‬ ‫جۆرەكانی پیسبوونی ژینگە‪:‬‬ ‫* پیسبوونی هەوا‪.‬‬ ‫* پیسبوونی ئاو‪.‬‬ ‫* پیسبوونی خاك‪.‬‬ ‫لــەبــەرئــەوەی پیسبوونی هــەوا‬ ‫كــاریــگــەر ی ڕاســتــەوخــۆی هەیە‬ ‫لەسەر مرۆڤ و زیان بە تەندروستی‬ ‫دەگەیەنێت ‪،‬باسی كاریگەریەكانی‬ ‫پیسبوونی هــەوا دەكەیت بەتایبەتی‬ ‫بەهۆی سوتانی خاشاكەوە‪.‬‬ ‫پــیــســوونــی هـــــەوا؛ بریتییە‬ ‫ل ــەپ ــی ــس ــب ــوون ــی بــــەرگــــە هــــەوا‬ ‫بـــەمـــاددە‬ ‫(‪)Atmosphere‬‬ ‫پیسكەرەكان كە بەهۆی سروشت‌و‬ ‫چاالكییەكانی مرۆڤەوە پەیدادەبێت‪.‬‬ ‫سوتاندنی خاشاك‬ ‫گومانی تێدانیە لەكاتی سوتاندی‬ ‫خاشاكدا بەتایبەتی سوتاندنی خاشاكی‬ ‫شــارەوانـی‌و نەخۆشخانەكان‪ ،‬دەبێتە‬ ‫هۆی دەرچوونی زۆرێك لەپاشماوە‬ ‫كــیــمــیــایــەكــان‪،‬و گـــازەكـــان‌و م ــاددە‬ ‫ژەهریە هەڵواسراوەكان لەناو هەوادا‬ ‫دەمێنێتەوەو زۆرج ــار ئــەم ماددانە‬

‫‪Health Effects of Burning Trash‬‬ ‫ئا‪ :‬ئیراد منوچر سان ئەحمەد‬

‫بەشێوەی دووك ــەڵ لەچینی بەرگە‬ ‫هەوا (ئەتمۆسفیر) (‪)Atmosphere‬‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬لەڕێگەی هەڵمژینەوە‬ ‫دەچێتە كۆئەندامی هەرس‌و هەناسەوە‪.‬‬ ‫زۆرترین سوتانی خاشاك كاتێك‬ ‫دەبێت كە خاشاكەكە لەنزیك شوێنی‬ ‫نیشتە جێبووەنەوە بسوتێنرێت‪.‬‬ ‫بەپێی توێژینەوەكان دەر كەوتووە‪،‬‬ ‫كە ئەو مااڵنەی نزیكن لەسەرچاوەی‬ ‫سوتانەو‪ 5‬تا (‪ )17‬جارلەبارن بۆ‬ ‫توشبوون بە نەخۆشی كۆكەو تەنگە‬ ‫نــەفــەســی‪ .‬ســــەڕەڕای ئــــەوەی كە‬ ‫لــەدووكــەڵــدا زۆرێــك لەترشەكان‌و‬ ‫ماددە كیماییەكانی تێدایە‪ ،‬كە دەبێتە‬ ‫هۆی هەڵئاوسانی بۆریەكانی هەواو‬ ‫دواتر تووشبوون بە نەخۆشی ڕەبۆ‪،‬‬ ‫هــۆكــارێــكــە بــۆ ئـــەوەی كەمترین‬ ‫ئۆكسجین بــــەرەو دڵ وســیــەكــان‬ ‫بڕوات‪.‬‬ ‫هەروەها دەبێتە هۆی سووربون‌و‬ ‫ســووتــانــەوەی چـــاوو ســەر ئێشەو‬ ‫گێژبوون‌و دڵتێكەڵهاتن‪.‬‬ ‫زۆرجــــار ڕووبـــەڕووبـــونـــەوەی‬ ‫مــادەكــانــی سوتانی خــاشــاك دەبێتە‬ ‫هۆی نەخۆشیە درێژخایەنەكان بەپێی‬ ‫دۆزی ماددە كیمیایەكان كە كەسی‬ ‫بەركەوتوو وەریدەگرێت‪.‬‬ ‫زۆرتـــریـــن مــەتــرســی ســوتــانــی‬ ‫خــاشــاك‌و كاریگەریەكانی لەسەر‬ ‫منداڵ دەردەكەوێت‪ ،‬كە پێوندی هەیە‬ ‫بەقەبارەی لەشیانەوەو بڕێكی زیاتر‬ ‫لەهەوا هەڵدەمژن‪.‬‬ ‫زۆرجــــار م ــن ــدااڵن پێوندی‬ ‫دەكەن بە ناوچەكانی پاشماوەسوتانی‬ ‫خاشاكەوە ماددەكانی وەك جیوەو‬ ‫قورقوشم‌و كادمیۆم هەڵدەمژن‌و‬ ‫كاریگەری دەبێت لەسەر دەمارەكانی‬

‫لــەشــیــان‪ ،‬لــەبــەرئــەوەی كــە هێشتا‬ ‫دەم ــارەك ــان ــی ــان بــەبــاشــی گــەشــەی‬ ‫نەكردووە‪.‬‬ ‫ســوتــانــی خــاشــاك لــە دووری‬ ‫‪8‬مــــەتــــرەوە گ ــەورەت ــری ــن زیــانــی‬ ‫تەندروستی دەبێت‪ ،‬بەتایبەتی ئەگەر‬ ‫هاتوو سوتاندنی خاشاكەكە لەناو‬ ‫بەرمیلدا بێت‪ ،‬چونكە زۆرجار پلەی‬ ‫گەرمی لەناو بەرمیلەكەدا ئەوەندە بەرز‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬كە بەسە بۆ دەرچوونی ماددە‬ ‫ئۆرگانیە زیان بەخشەكان بۆ جەستەی‬ ‫مرۆڤ‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە گرنگە سوتاندن لەناو‬ ‫بەرمیلدا قەدەغەبكرێت‌و یان لەدووری‬ ‫(‪ )16‬مەتر لەشوێنی نیشتە جێبووەنەوە‬ ‫بێت‌و دووركــەوەتــنــەوە لەفرێدانی‬ ‫خاشاك بۆ ناو بەرمیل لەكاتی سوتاندا‪،‬‬ ‫بەئاگرێكی زۆر تیژو خێرایەكی زۆر‬ ‫بسوتێریت‪ ،‬بۆ ئەوەی رێگری بكرێت‬ ‫لەدەرچوونی دووكــەڵ‌و قەبارەكەی‬ ‫كەمبكرێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەو م ــاددان ــەی لەسووتاندنی‬ ‫خــاشــاكــدا پــەیــدادەبــن (دووكــــەڵ‌و‬ ‫خۆڵەمێش (سوتوو)‪.‬‬ ‫* پــێــكــهــێــنــەرەكــانــی دوكـــەڵ‬ ‫(‪:)Smoke‬‬ ‫‪ -1‬ئـــاوێـــتـــەی دایــۆكــســیــن‬ ‫(‪ :)Dioxins‬یەكێكە لــە مــاددە‬ ‫ژەهـــریـــەكـــان‪ ،‬كـــەڕێـــژەی ژەهـــری‬ ‫تــێــدا زۆرە بــەئــاویــتــەی ئەندامی‬ ‫ژەهربەرز (‪High toxic organic‬‬ ‫‪ )chemical‬ناودەبرێت‌و زۆرجار‬ ‫بــەهــۆكــاری پــرتــەقــاڵــی (‪Agent‬‬ ‫‪ )orange‬ناسراوە‪.‬‬ ‫ئەم ئاوێتەیە بەشێوەی سروشتی‬ ‫لەژینگەدا زۆر كەم بەر هەم دێت‪،‬‬ ‫بـــەاڵم زۆر تــریــن ڕێـــژەی بەهۆی‬

‫‪10‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫چاالكی مرۆڤەوە دەبێ ‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫لەپیشەسازیەكانی بــەر هــەم هێنانی‬ ‫كلورو پاڵفتە كردنی كانزاكان‪.‬‬ ‫دەرچوونی ئاوێتەی دایۆكسین‪،‬‬ ‫لەم سەرچاوانە دەتوانرێت كۆنترۆڵ‬ ‫بكرێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەی مایەی نیگەرانیە‬ ‫بەرزبوونەوی رێژەی دایوكسین بە‬ ‫هۆی سو تاندنی خاشاكی مااڵنەوەیە‪.‬‬ ‫ســــەرچــــاوەی ئــــەم ئــاوێــتــەیــە‬ ‫لەخاشاكی مااڵندا سوتاندنی پالستیكە‬ ‫كە بە(‪ )PVC‬ناسراوە‪ ،‬چونكە رێژەی‬ ‫بوونی كلۆر تیاندا بەرزە‪ ،‬كە دەگاتە‬ ‫(‪ ،)%56‬بۆ بۆری پالستیك و یاری‬ ‫مندااڵن و فەرشی پالستیكی‪.‬‬ ‫بەپێی توێژینەوەكان دەركەوتووە‬ ‫تەنها سوتاندنی (‪ )14‬گرام لەماددەی‬ ‫پالستیكی (‪ )PVC‬لەژورێكی قەبارە‬ ‫مام ناوەندا بۆ مــاوەی دە خولەك‪،‬‬ ‫بەسە بۆ كوشتنی كەسێك‪ ،‬كە ئەمەش‬ ‫بێگومان دەگــەرێــتــەوە بــۆ بوونی‬ ‫ڕێژەیكی بــەرز لــەگــازی كلۆر كە‬ ‫یەكێكە لە گازە خنكێنەرەكان‪.‬‬ ‫زۆرجـــــار لــەكــاتــی سوتاندنی‬ ‫خــاشــاكــدا ئــاویــتــەی دایــۆكــســیــن‪،‬‬ ‫بــەرەاڵدەبــێــتــە نــاو هــــەواو لەسەر‬ ‫درەخ ــت ــەك ــان‌و پــانــتــای ســەوزایــی‬ ‫دەنیشێت‪،‬هەر كاتێك ئەم ڕووەكانە‬ ‫كە پیسبوون بە دایۆكسین لەالیەن‬ ‫گیانەوەر و شیردەرەكانەوە دەخورێت‪،‬‬ ‫ئــاوێــتــە ی دایــۆكــســیــن لــە شــانــەی‬ ‫چەوریەكاندا (‪)Fatty tissues‬‬ ‫هــەڵــدەگــیــرێـت‌و مــرۆڤــیــش بەهۆی‬ ‫خواردنی گۆشت یان بەر هەمەكانی‬ ‫شیری ئــەو گــیــانــەوەرانــەی كــە ئەم‬ ‫ئاوێتەیە لــە لەشیاندا هەڵگیراوە‪،‬‬ ‫روبەڕوی ژەهراوی بوون بەدایۆكسین‬ ‫دەبــێــتــەوەو لــەشــانــە چــەوریــەكــانــدا‬ ‫دەنیشێت‪.‬‬ ‫ئەگەر هاتوو سوتاندنی خاشاك‬ ‫لەناوچەی گوند نشینەكاندا بێت‪،‬‬ ‫ئەوا ناوچەیەكی بەرفراوان ئاوێتەی‬ ‫دایۆكسینی لەسەر دەنیشیت‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لە ناوچە كشتوكاڵیەكان‪.‬‬ ‫لــەبــەرئــەوە زۆر گــرانــە مــرۆڤ‬ ‫بتوانێت خۆی دووربگرێت لەئاوێتەی‬ ‫دایۆكسین ئــەگــەر هــاتــوو نەیتوانی‬ ‫كۆنترۆڵی سوتانی خاشاك بكات‪.‬‬ ‫شــایــانــی بــاســە دایــۆكــســیــن‬ ‫دادەنرێت بەماددە پیسكەرە زیندە‬ ‫كەڵەكە بووە ژەهراویە بەردەوامەكان‬ ‫لەناو ژینگەدا (‪Persist ate‬‬ ‫‪Toxic‬‬

‫‪Bioaccumulation‬‬

‫‪.)Pollutant‬‬ ‫ئەم ئاوێتەیە دەچێتە زنجیرەی‬ ‫خۆراك (‪ )Food Chain‬لەهەموو‬ ‫ئاستەكانی خ ــۆراك ــدا بەتایبەتی‬ ‫زەرەرمەندی گــەورە مرۆڤە‪ ،‬چونكە‬ ‫هــەتــا ل ــە زنــجــیــرەی خـــۆراكـــەوە‬ ‫دووربـــكـــەویـــنـــەوە‪ ،‬ئــــەوا ڕێـــژەی‬ ‫كەڵەكەبوونی دایۆكسین لەلەشدا‬ ‫زیاددەكات‪.‬‬ ‫سەرچاوەكانی دایۆكسین‬ ‫‪ -1‬سوتانی پالستیكی (‪:)pvc‬‬ ‫ڕوبەڕوبونەوەی ڕاستەوخۆی مرۆڤ‬ ‫لەسوتاندنی (‪ ،)PVC‬دەبێتە هۆی‬ ‫ســوتــانــەوەو داخ ــوران ــی سیەكان‌و‬ ‫دروســتــبــوونــی شــلــەیــەك لــەســەر‬

‫نایلۆن‪ ،‬قاپی ماست‌و قاپی پالستیكی‬ ‫ڕوون‪ ،‬بــۆ هــەڵــگــرتــنــی خــــۆراك‪،‬‬ ‫قاپو چەتاڵ‌و كەوچكی پالستیكی‬ ‫ســـەفـــەری‌و وێــنــەی فــۆتــۆگــرافــی‪،‬‬ ‫كــە هــومــوویــان لەپێكهاتەكانیاندا‬ ‫پۆلسترین هەیە‪ ،‬كەلەكاتی سوتاندا‬ ‫دەبێتە هۆی دەرچوونی دایۆكسین‌و‬ ‫كلۆراتی فــیــورانــس‪ ،‬كــە دادەنــرێــت‬ ‫بەماددەی دروستكەری شێرپەنجە‪.‬‬ ‫دەرچــوونــی گــازی ستیرین كە زۆر‬ ‫بەئاسانی لەڕێگەی پێستەوە دەمژرێت‌و‬ ‫لەڕیگەی كۆئەندامی هەناسەو هەر‬ ‫سەوە دەگاتە پێكهاتەكانی ناوەوەی‬ ‫لەش‪ ،‬زۆربوونی ئەم ماددەیە (گازی‬ ‫ستیرین) لەلەشدا دەبێتە هــۆی لە‬

‫(یەكگرتنی كاربۆن لەگەڵ كلۆر یان‬ ‫فلۆر) ماددەی فیورانوس بەرهەمدێت‪.‬‬ ‫سوتاندنی ئەم ماددانە كاریگەری‬ ‫لەسەر تەندروستی مــرۆڤ دەبێت‬ ‫بەتایبەتی دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی‬ ‫بڕی نائاسایی لەخوێندا‪ ،‬وەك كەم‬ ‫بوونەوەی خڕۆكەسپیەكانی خوێن کە‬ ‫بەنەخۆشی لیۆكیمیا (‪)leukemia‬‬ ‫نــاســراوە‪ ،‬ســـەرەڕای زیــان گەیاندن‬ ‫بەگورچیلەو جگەر‪.‬‬ ‫یەكێكیتر لەزیانەكانی دایۆكسین‬ ‫كاریگەری درێژخایەنی هەیە لەسەر‬ ‫تێكچوونی هۆرمۆنەكانی لەش‪ ،‬بۆ‬ ‫ماوە ماددەی خانەكان (‪.)DNA‬‬ ‫بـــۆ زانــــیــــاری زیـــاتـــر لــەســەر‬

‫ســیــەكــان‌و دواتـــر كــاردەكــاتــە سەر‬ ‫كۆئەندامی هەناسەو هــەنــاســەدان‪،‬‬ ‫لەبەر بەرزی ڕێژەی كلۆر لەماددە‬ ‫پالستیكەكان دەبێتە هۆی دەرچوونی‬ ‫ترشی هایدرۆكلۆریك كە كاردەكاتە‬ ‫ســەر تەندروستی مــرۆڤ‌و مــاددەی‬ ‫(‪)Carcinogenic‬‬ ‫شێرپەنجە‬ ‫تێدایە‪ ،‬ســەرەڕای كاریگەری لەسەر‬ ‫سیستەمی بەرگری لەش‌و كۆئەندامی‬ ‫زاوزێ لەمرۆڤدا‪.‬‬ ‫‪ -2‬مـــــــاددەی پــۆلــســتــریــن‪:‬‬ ‫ســــــەرچــــــاوەی ئــــــەم مـــــــاددەی‬ ‫لەكەلوپەلەكانی وەك بوتڵی ئاوو‬ ‫پاكەتی هێلكەو پــەڕەی پالستیكی‌و‬

‫هــۆش خــۆچــوون‌و كاردەكاتە سەر‬ ‫لینجە پەردەكانی ڕێــڕەوی هەناسەو‬ ‫كەڵەكەبوونی بەپێی زۆری دۆزی‬ ‫گازەكە لە لەشدا بەشێوەی تواوە‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە مەترسی سوتاندنی ئەم كەلو‬ ‫پەالنە زۆرەو تەنها چارەسەر دووبارە‬ ‫بەكارهێنانەوە (ریسایكلین)‪.‬‬ ‫‪-3‬دەستەسڕی كلێنكس‪ ،‬پاكەت‬ ‫و كارتۆنی سپی‌و پەڕە كانی نێوان‬ ‫خۆراكە بەستوەكان‌و نانی ئامادەكراوو‬ ‫پاكەتی پیتزا‪.‬‬ ‫سوتاندنی ئەم ماددانە لەهەوادا‬ ‫دەبــێــتــە هـــۆی دەرچ ــوون ــی گــازی‬ ‫هــایــدرۆكــاربــۆنــی هــالــۆجــیــنــەكــان‬

‫كاریگەریەكانی دایۆكسین لەسەر‬ ‫مــــــرۆڤ ســـــەردانـــــی م ــاڵ ــپ ــەڕی‬ ‫‪WWW.EPADioxin‬‬ ‫(‪and‬‬ ‫‪ )Realated.com‬بكە‪.‬‬ ‫مەترسیدارترین ســەر چــاوەی‬ ‫دایۆكسین لەژینگەدا سوتانی خاشاكە‬ ‫بەئاگری هێواش‪.‬‬ ‫‪ -2‬گازی فۆرمەڵدیهاید‪ :‬یەكێكە‬ ‫لەبەرهەمەكانی دووكـــەڵ بەهۆی‬ ‫سوتانی خاشاكەوە سەرچاوەی ئەم‬ ‫گازە لەسوتاندنی ئاردەدارو فایبەرو‬ ‫تەختەی ئەستوورو تەپەدۆرو كەتیرەی‬ ‫بەكارهاتوو لەكارتۆن‌و تەختەكانی‬ ‫پەستاوتن بەرهەمدێت‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫ڕۆژانــە مــرۆڤ بەهۆی سوتانی‬ ‫ئــەم كــەلــوپــەالنــەوە ڕوبــــەڕوی ئەم‬ ‫گــازە دەبێتەوە‪ ،‬كە زیانی گــەورەی‬ ‫بــۆســەر تــەنــدروســتــی م ــرۆڤ هەیە‬ ‫وەك ‪ :‬ه ــەوك ــردن ــی ســیــەكــان‌و‬ ‫بۆریچكەكانی هەواو دروست بوونی‬ ‫گرفت لە هەناسەدانداو كاریگەری‬ ‫لەسەر گورچیلە جگەرو توشبوون‬ ‫بەشێرپەنجەی قوڕگ‌و لووت‪.‬‬ ‫ج ــگ ــە لــــەو ك ــەل ــوپ ــەالن ــەی‬ ‫بــاســمــانــكــرد‪ ،‬هــەنــدێــك مــەقــەبــا كە‬ ‫بــەمــاددەی پــارافــیــن چەسپكراون‪،‬‬ ‫هەروەها ئەو كارتۆنانەی كە خۆراكی‬ ‫تێداهەڵگیراوە‪ ،‬لەكاتی دروستكردنیاندا‬ ‫ماددەی دژە كەڕوو (‪)Fungicide‬‬ ‫ی تێدا بەكاردەهێنرێت‌و دەبێتە هۆی‬ ‫دەرچوونی فۆرمەڵدیهاید‪ ،‬كە هۆكاری‬ ‫سەرەكییە بــۆ ســوتــانــەوەی چــاوو‬ ‫لووت‌و قوڕگ‪ ،‬بەتایبەتی ئەگەرهاتوو‪،‬‬ ‫مــاددەی دژەك ــەڕوو لەگەڵ مــاددەی‬ ‫بەنزین یەكبگرێت لەكاتی سوتانی‬ ‫خاشاكدا دەبێتە هۆی دروستبوونی‬ ‫مــاددە پیسكەرەكان (‪،)pollutant‬‬ ‫كە هۆكارە بۆ دروستبوونی پشێوی‬ ‫لەكۆئەندامی دەماردا‪ ،‬لەبەرئەوە دەبێت‬ ‫بەهیچ شێوەیەك‪ ،‬ئەو كەلوپەالنەی‬ ‫كە مــاددەی فۆرمەڵدیهایدی تیدایە‬ ‫نەسوتێنرێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬گــــــەردە پــیــســكــەرەكــان‬ ‫(‪)Particular MATTER) (PM‬‬ ‫مەبەست لەو گــەرددە بچووكە‬ ‫مایكرۆیانەیە كە لەئەنجامی سوتانی‬ ‫خاشاك لەگەڵ دووكەڵ دەردەچێت‪،‬‬ ‫كەتیرەیان كەمترە لە(دە مایكرۆمەتر)‪،‬‬ ‫(یەك مایكرۆ مەتر= ‪1000000/1‬‬ ‫مەترێك)‪.‬‬ ‫ئەم گەردانە لەڕێگەی هەڵمژینەوە‬ ‫دەچنە ڕێڕەوەكانی هەناسەدانەوە‪ ،‬لەبەر‬ ‫بچووكی تیرەكانیان زۆر بەئاسانی‬ ‫لەناو سییەكاندا دەمێننەوەو لەڕێگەی‬ ‫قوتاندن دەچنە جۆگەی هەرس‪.‬‬ ‫ئەم تەنۆلكانە زۆرێــك لەگرفتی‬ ‫تەندروستی بۆ مرۆڤ دروست دەكەن‬ ‫لەوانە تووشبوون بەنەخۆشیەكانی‬ ‫كــۆئــەنــدامــی هــەنــاســە وەك‪ :‬ڕبــۆو‬ ‫هــەوكــردنــی بۆرێچكەكانی هــەواو‬ ‫نەخۆشیەكانی دڵ وەك‪ :‬ناڕێكو پێكی‬ ‫لەلێدانەكانی دڵ‌و دواتریش توشبوون‬ ‫بەجەڵتەی دڵ‪.‬‬ ‫ئەو كەسانەی زۆرتر لەبارن بۆ‬ ‫ئەم تەنۆلكانە منداڵ‌‌و پیرەكانن‪ ،‬چونكە‬ ‫لەشیان لە بارترە بۆ ڕوبەڕوبوونەوەی‬

‫ئەم تەنۆلكانە‪ ،‬زۆرجاریش دەبێتە هۆی‬ ‫مردنی پێشوەختە لەمرۆڤدا بەهۆی‬ ‫هەڵئاوسانی بۆرێچكەكانی هــەوا‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە باشتروایە كە خۆڵەمێش‬ ‫تــەڕبــكــرێـت‌و مــەقــەبــا نەسوتێنرێت‬ ‫چونكە سەرچاوەی سەرەكی گەردە‬ ‫پیسكەرەكان (‪)PM‬ن‪.‬‬ ‫‪ -4‬ئاوێتەی ئەندامی ڤۆالتیل‬ ‫(‪)Volatile organic compound‬‬ ‫پیسبوونی هەوا بەئاۆیتەی ڤوالتیل‬ ‫ئــــــەم ئـــاوێـــتـــەیـــە كـــاربـــۆن‬ ‫لەپێكهاتەكەیدا هەیە لەكاتی سوتانی‬ ‫خــاشــاك لــەنــاو بەرمیلدا دروســت‬ ‫دەبێت‪ ،‬لەكاتی بەالوبوونی بۆ ناو‬ ‫هەوا لەگەڵ ڕووناكی خۆر كارلەیەك‬ ‫دەكات‌و دەڕواتە چینی بەرگە هەوا‪،‬‬ ‫بەتایبەتی چینی ستراتۆسفیرو كار‬ ‫لەچینی ئۆزۆنی بەرگە هەوا دەكات‪.‬‬ ‫ئــــــەو كــــەســــانــــەی نــزیــكــن‬ ‫لەسەرچاوەی سوتانی ئەو ماددانەی‬ ‫كە ئەم ئاوێتەیە پێكدەهێنن‪ ،‬زیانی‬ ‫تەندروستیان پێدەگات وەك‪ :‬زیان‬ ‫گەیاندن بەگورچیلەكان‌و كۆئەندامی‬ ‫دەمار بەتایبەتی پەردەكانی دەماخ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ئاوێتەی هیكسا كلۆرۆ بەنزین‬ ‫(‪Hexa Chloro Benzene‬‬ ‫‪)(HCB‬‬ ‫یەكێكە لــەئــاوێــتــەكــانــی تــر كە‬ ‫ل ــەدووك ــەڵ ــی خــاشــاكــی ســوتــاودا‬ ‫هەیە‌و دادەنرێت بەیەكێك لەژەهرە‬ ‫بەردەوامەكانی ناو ژینگە‪ ،‬ئەم ماددەیە‬ ‫لەلەشی ماسی‌و گیانەوەرە ئاویەكان‌و‬ ‫باڵندەو ئەشەناتەكاندا هەیە‪.‬‬ ‫كاریگەری ئەم ئاوێتەیە لەسەر‬ ‫مرۆڤ بەپێی ئەو توێژینەوانەی كە‬ ‫ئەنجامدراوە‪ ،‬دەبێتە هــۆی پشێویە‬ ‫زگماكیەكان لەكۆرپەلەداو‪ ،‬داخورانی‬ ‫چینەكانی پێست‌و زیــان گەیاندن‬ ‫بەگورچیلەو جگەرو یەكیكە لەماددە‬ ‫پیسكەرەكانی تووشبوون بەشێرپەنجە‪.‬‬ ‫‪ -6‬یــەكــەم ئۆكسیدی كابۆن‬ ‫(‪)Carbon monoxide‬‬ ‫لەسوتاندنی هەموو خاشاكێك‬ ‫پەیدادەبێت‪ ،‬وەك كاغەزو مەقەباو‬ ‫جگەرەكێشان‪.‬‬ ‫زۆربوونی ئەم گازە لەهەوا دەبێتە‬ ‫هۆی گێژبوون‌و سەرئێشەو كفتبوون‌و‬ ‫دڵتێكەڵهاتن‌و ڕشانەوە‪.‬‬ ‫ئەم گازە كارلێكدەكات لەگەڵ‬ ‫تیشكی خــۆرو دروستبوونی چینی‬ ‫ئۆزۆنی زیان بەخش لەسەر ڕووی‬ ‫زەوی‪ ،‬كە زیان بەتەندروستی مرۆڤ‬

‫دەگەیەنێت‌و یەكێكە لەهۆكاركانی‬ ‫كــەم بــوونــەوەی ڕێ ــژەی ئۆكسجین‬ ‫لەخوێندا‪ ،‬ئەم گازە گاریگەی لەسەر‬ ‫هەموو جۆرکانی گیانەوەرانیش هەیە‪.‬‬ ‫‪ -7‬ئ ــۆك ــس ــی ــدی نــایــتــرۆجــیــن‬ ‫(‪.)Nitrogen Oxide‬‬ ‫لەدووكەڵی سوتانی خاشاكدا‬ ‫هــەیــەو كــار لەكۆئەندامی هەناسە‬ ‫دەكــات‌و دەبێتە هۆی دروستبوونی‬ ‫شلە لەسەر سیەكان‌و بەڕیشاڵبوون‬ ‫(‪)Fibroid‬ی سییەكان‌و كاردەكاتە‬ ‫سەر ژینگەو دروستبوونی ترشە باران‬ ‫(‪.)Acid Rain‬‬ ‫‪ -8‬گ ــازی ك ــاۆر فــلــۆر كابۆن‬ ‫(‪.)CFCs‬‬ ‫ئەو خاشاكەی كەڕێژەی كلۆرو‬ ‫فلۆر كاربۆنی تیدا بەرزبێت دەبێتە‬ ‫هـــۆی بــەرهــەمــهــێــنــانــی ئ ــەم گـــازە‪،‬‬ ‫كاریگەری ئەم گازە لەسەر تەندروستی‬ ‫مرۆڤ دەبێتەهۆی سەرئێشە‪ ،‬هەوەها‬ ‫دەبێتە هــۆی دروســتــبــوونــی كــون‌و‬ ‫داخورانی چینی ئۆزۆنی بەرگە هەواو‬ ‫ڕودانی گەرم بوونی جیهان (‪Global‬‬ ‫‪.)Warming‬‬ ‫‪ -9‬گــۆگــردیــدی هایدرۆجین‬ ‫(‪.)H2S‬‬ ‫لەئەنجامی سوتانی خاشاكەوە‬ ‫پەیدادەبێت‪ ،‬كار لەتەندروستی مرۆڤ‬ ‫دەكات‌و دەبێتە هۆی گێژبوون‌و دواتر‬ ‫كاردەكاتە سەر تەندروستی گشتی‪.‬‬ ‫هۆكاری ڕوودانــی ترشەبارانەو‬ ‫كــار لەپانتای ســەوزایــی دەك ــات‌و‬ ‫دەبێتەهۆی پەیدابوونی بۆنی ناخۆش‪.‬‬ ‫‪ -10‬گازی هایدرۆجینی سیانید‬ ‫(‪.)Hydrogen Cyanide‬‬ ‫لەئەنجامی سوتانی كەلوپەلەكانی‬ ‫وەك پـــەردەو كــوتــاڵ‌و جلوبەرگ‌و‬ ‫ئیسفەنج‌و بەرگی قەنەنەفە‪ ،‬لەكاتی‬ ‫سوتاندنی ئەم كەلەپەالنەدا ‪ ،‬دەبێتە‬ ‫هــۆی دووكــەڵــی زەرد‪ ،‬خۆدانە بەر‬ ‫ئــەم گــازە بــۆمــاوەی (‪ 30‬تــا ‪)60‬‬ ‫خولەك دەبێتە هۆی مــردن‪ ،‬ئەویش‬ ‫لەڕێگەی كاركردنەسەر كۆئەندامی‬ ‫هەناسە‪ ،‬زۆرجــاریــش دەبێتە هۆی‬ ‫كاردەكاتە‬ ‫هەستیاری(حساسیە)و‬ ‫سەر كۆئەندامی زاوزێ‪ ،‬لەزۆرێك‬ ‫لەواڵتەكانی ئــەوروپــا ڕێگەنادرێت‬ ‫كــە قــەنــەفــەو ئ ــەو كــەلــە پــەالنــەی‬ ‫لــەكــاتــی ســوتــانــی گــــازی سیانید‬ ‫بەرهەمدەهێنرێت بسوتینرێن ‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەبێت لەشوێنی شیاودا بنێژرێنیان‬ ‫دووبارە بەكاربهێنرێنەوە‪.‬‬

‫‪ -2‬خۆڵەمێش(‪.)ASH‬‬ ‫لەپاشماوەی سوتانی خاشاكدا‬ ‫هــەیــە بــــەزۆری میتاڵ قــورســەكــان‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬وەك‪ :‬توخمەكانی‪.‬‬ ‫• قورقوشم (‪.)pb‬‬ ‫• جیوە (‪.)Hg‬‬ ‫• كادمیوم (‪.)Cd‬‬ ‫• كرۆم (‪.)Cr‬‬ ‫• ئارسنیك (زەڕنیخ)‪.‬‬ ‫ســــەرچــــاوەی ئــــەم تــوخــمــانــە‬ ‫ب ــەزۆری گــۆڤــارە ڕنگاوڕەنگەكان‌و‬ ‫گۆڤارو كارتی بانگشە كردنە‪ ،‬چونكە‬ ‫مــەركــەب (حــیــبــرە)ی پرینتەرەكان‬ ‫لــەیــەكــگــرتــنــی مــیــتــاڵ قــورســەكــان‬ ‫پێكهاتووەو سوتاندنی پاتری‌و ئامێرە‬ ‫كارەباییەكان‪.‬‬ ‫كــاریــگــەی ئــەم مــاددانــە لەسەر‬ ‫تەندروستی مرۆڤ هەیەو دەبێتە هۆی‬ ‫ناتەواوی زگماكی‌و لەڕێگەی شیری‬ ‫دایكەوە دەگوازرێتەوە بۆ منداڵەكەی‪.‬‬ ‫كاریگەری ئەم میتااڵنە بەندە لەسەر‬ ‫ئەوەی كە تاچەند كۆنتاك (بەركەوتن)‬ ‫بــەم مــاددانــە دەكــات‪ ،‬ئەویش لەڕێی‬ ‫دەستلێدانی خۆڵەمیش‌و هەڵمژینی ئەو‬ ‫میتااڵنە‪.‬‬ ‫لەدەرئەنجامدا چارەسەری گشتی‬ ‫بۆ سوتانی خاشاك‪ ،‬كەمكردنەوەی‬ ‫خاشاك‌و دووبــارە بەكارهێنانەوەی‬ ‫كەل وپەلەكانە‪ ،‬یان خاشاك لەپانتیەكی‬ ‫دیاریكراودا بنێژرێت‪ ،‬جیاكردنەوەی‬ ‫پالستیك‌و كاغەزو خۆراك‌و‪..‬‬ ‫لەویالیەتەكانی ئەمریكا زۆر‬ ‫بــەدەگــمــەن خــاشــاك دەسوتێنرێت‪،‬‬ ‫ئــەویــش دووبــــارە ســوودوەرگــرتــنــە‬ ‫لەخاشاك‪ ،‬یان لەڕێگەی ویستگەی‬ ‫تایبەتی گۆڕینی خاشاك بۆ ووزە‬ ‫ســــوود ل ــەخ ــاش ــاك وەردەگـــــــرن‌و‬ ‫نزیكەی (‪ )90‬ویستگەی یگۆرێنی‬ ‫خــاشــاك بــۆ ووزە (‪WAST TO‬‬ ‫‪ )ENERGY‬هەیە ووزەی گەرمی‬ ‫دەگۆڕن بۆ كارەبا كەرێژەی لە(‪)%14‬‬ ‫خــاشــاك دەكـــات‌و رێ ــژەی (‪)%31‬‬ ‫خاشاك ڕیسایكلین دەكرێتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫خاشاكەشی كە مــاوەتــەوە ســوودی‬ ‫لێدەبینرێت لەدروستكردنی كەرەسەی‬ ‫بیناسازی‌و چاككردنی ڕێگاوباندا‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫ئاژانسی پاراستنی ژینگە‪.‬‬ ‫‪Environmental protect agency.‬‬ ‫‪www.epa.gov‬‬ ‫‪www.epadiopxinandrealated.com.‬‬ ‫‪www.environment.gov.sc.ca.‬‬ ‫‪EMAIL/iradsan@yahoo.com‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫‪12‬‬

‫دوایین هەواڵەکان سەبارەت بەپرۆژەی دابـــــــــ‬ ‫زانستی نوێ‬

‫ئەنستیتۆتی قازانج نەویستی (مارس وان ) دوایین پالنەکانی بۆ دابەزاندنی مرۆڤ لەساڵی (‪)٢٠٢٤‬دا لەمەڕیخ راگەیاند‪.‬‬ ‫بەپێی بەرنامەکە دەبێت خۆبەخشەکان تەمەنیان لە(‪)١٨‬ساڵ بەرەو سەرەوە بێت‌و بەتەواوەتی تەندروستبن لەهەمانکاتیشدا‬ ‫دەبێت ئینگلیزی بزانن‪.‬‬ ‫بەرپرسانی ئەم پرۆژە دەڵێن سەفەرەکە بەهۆی تێچووی زۆرو سنوورداری تەکنیکیی‌و کاریگەری فیسیۆلۆجییەوە سەفەری‬ ‫نەگەڕانەوەیە‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫ــــــــەزاندنی مرۆڤ لەسەر مەریخ لە(‪)٢٠٢٤‬دا‬ ‫لەئێستادا دوو پشکنەری ناسا‬ ‫خەریکی گەڕان ‌و پشکنیین لەسەر‬ ‫هــەســارەی ســوور‪ ،‬تاوەکو بتوانن‬ ‫نیشانە سەرەتاییەکانی ژیــان لەم‬ ‫هەسارەدا بدۆزنەوە‪ .‬ناسا نایەوێت‬ ‫پێش ساڵی (‪)٢٠٣٠‬کەس بۆ مەڕیخ‬ ‫بنێرێت‪.‬‬ ‫تێچووی سەفەر بەرەو مەڕیخ‬ ‫لەالیەن ئەنستیتۆتەکەوە بە(‪)٦‬میلیارد‬ ‫دۆالر خەمڵێندراوەو بەرپرسانی‬ ‫پرۆژەکە دەڵێن رێگەیەکی باشیان بۆ‬ ‫دابینکردنی ئەم پارەیە دۆزیوەتەوە‪.‬‬ ‫تــەواوی قۆناغەکانی ئەرکەکە‬ ‫وەک هەڵبژاردن‪ ،‬راهێنان‌و دابەزین‌و‬ ‫دروستکردنی بنکەیەکی تایبەتی‬ ‫بۆ ژیان بەشیوەی راستەوخۆو نێو‬ ‫دەوڵەتی پەخش دەکرێت‪.‬‬ ‫کــاتــێــک نــیــل ئــارمــســتــرۆنــگ‬ ‫لــەســاڵــی (‪)١٩٦٩‬دا لــەمــانــگ‬ ‫دابەزی‪ ،‬زیاتر (‪)٦٠٠‬میلیۆن کەس‬ ‫سەیریانکرد‪،‬‬ ‫لەتەلەفزیۆنەکانەوە‬ ‫پێشبینی دەکرێت دابەزینی مرۆڤ‬ ‫لەسەر مەڕیخ چوار میلیارد کەس‬ ‫بەشێوەی راستەوخۆ سەیری بکەن‪.‬‬ ‫ستیڤن هۆوکینگ‪ :‬دۆزینەوە‬ ‫فەزاییەکان کلیلی رزگاری مرۆڤە‬ ‫ســتــیــڤــن هــۆوکــیــنــگ زانــــای‬ ‫بەریتانیایی‪ ،‬کە هەموو ژیانی بۆ‬ ‫توێژینەوە لەفەزادا تەرخانکردووە‪،‬‬ ‫داوا دەکـــــات بـــۆ پــارێــزگــاری‬ ‫ی گــەڕان‬ ‫لــەداهــاتــووی مــرۆڤــایــەتـ ‌‬ ‫بـــەدوای نهێنییەکانی فــەزا درێــژە‬ ‫پێبدرێت‪.‬‬ ‫ستیڤن هۆوکینگ دەڵێت‪ ،‬بە بێ‬ ‫دەرباسکردنی ئەم زەوییە بچووکە‪،‬‬ ‫دوورە مرۆڤ بتوانێت هەزار ساڵیتر‬ ‫لەسەر زەویی درێژە بەژیان بدات‪.‬‬ ‫هۆوکینگ ئەم قسانەی ماوەیەک‬ ‫لــەوەو پێش لەکاتی سەردانکردنی‬ ‫ناوەندیەکی توێژینەوەی پزیشکی‌‪،‬‬ ‫کرد‪.‬‬ ‫هۆوکینگ لەبەشێک لەقسەکانییدا‬ ‫دەڵێت‪ ":‬ئەگەر بکرێت‪ ،‬شێوازی‬ ‫کارکردنی فــەزا بناسیین‪ ،‬دەکرێت‬ ‫بەشێوەیەک کۆنتڕۆڵی بکەین‪".‬‬ ‫ستیڤن هۆوکینگ‪ ،‬کە بەهۆی‬ ‫کارکردنی لەسەر کوونەڕەشەکان‌و‬

‫ســــــەرچــــــاوەی پـــەیـــدابـــوونـــی‬ ‫گــەلــەئــەســتــێــرەکــانــەوە ن ــاس ــراوە‪،‬‬ ‫لەهەمانکاتدا بەنووسینی کتێبگەلێکی‬ ‫جــۆربــەجــۆر توانیویەتی بەشێکی‬ ‫بەرچاو لەدەسکەوتە زانستییەکان‬ ‫بخاتە بەردەست خەلکی ئاسایی‌و‬ ‫زانستخوازەکان‪.‬‬ ‫یەکێک لەکتێبەکانی بەناوی‬ ‫" کورتەی مێژووی کــات" زیاتر‬ ‫لە(‪)١٠‬میلیۆن دانەی لێفرۆشراوە‪.‬‬ ‫ئـــەو ئـــەم قــســانــەی لــەوتــارێــکــدا‬ ‫بەناونیشانی " کــورتــەی مێژووی‬ ‫من" لەناوەندێکی پزیشکییدا کرد‪،‬‬ ‫کــە لێکۆڵینەوە لــەســەر نەخۆشی‬ ‫تیاچوونی سیستەمی دەمارەکانی‬ ‫مرۆڤ دەکات‪ ،‬واتە ئەو نەخۆشییەیی‬ ‫کە هۆوکینگ تووشی هاتووە‪.‬‬ ‫ئایا تیشکی گەردوونی رێگری‬ ‫دەکــات لەدابەزینی مــرۆڤ لەسەر‬ ‫مەریخ؟ هەواڵێکی نوێ لەناساوە‬ ‫تــیــشــکــی گـــــەردوونـــــی بــەو‬ ‫تیشکە پــڕوزەیــە دەگــوتــرێــت‪ ،‬کە‬ ‫لــەســوپــەرنــۆڤــاکــانــەوە بــەهــەمــوو‬ ‫گەردووندا باڵو دەبنەوە‪ .‬ئەم تیشکە‬ ‫زۆر زیانبەخشەو دەبێت بەهۆی‬ ‫دروستبوونی شێرپەنجەی پێست‌و‬ ‫خوێن‌و تێکچوونی شانەکانی دەماخ‪.‬‬ ‫بەرگەهەوای زەویی تاڕادەیەکی باش‬ ‫ئێمە لەم تیشکە دەپارێزێت‪ ،‬بەهۆی‬ ‫ئەوەی وزەی ئەم تیشکە زۆر بەرزە‪،‬‬ ‫مولکیولەکانی بەرگەهەوا (مەگنێتو‬ ‫سفێر) بــاویــدەکــەنــەوەو ناهێڵن‬ ‫بگات بەسەر رووبـــەری زەویــی‪.‬‬ ‫ب ــەاڵم لـــــەدەرەوەی گــۆی زەویــی‬ ‫فــەزاگــەڕەکــان دەبــێــت لــەم تیشکە‬ ‫بپارێزرێن‪ .‬کەشتییە فەزاییەکان‌و‬ ‫وێستگەکانی فەزایی‪ ،‬ئەو مادانەی‬ ‫تێیاندا بەکاردەهێنرێن‪ ،‬دانیشتووانی‬ ‫نــاوەکــەی لەتیشکی گــەردوونــی‬ ‫دەپـــارێـــزێـــت‪ .‬جــگــە لەتیشکی‬ ‫گەردوونی خۆریش سەرچاوەیەکی‬ ‫گرنگە بــۆ دروستکردنی تیشکی‬ ‫زیانبەخش‪.‬‬ ‫سەفەر بۆ مەریخ بەگرنگترین‬ ‫سەفەر‌و پرۆژەی مرۆڤایەتی ئەژمار‬ ‫دەکــرێــت‪ ،‬ســــەرەڕای کێشەکانی‬ ‫پێشوو وەک دووری رێگەو نەبوونی‬

‫ئۆکسیجن‌و ئەگەری نەبوونی ئاو‪،‬‬ ‫ئێستا کێشەیەکیتریش سەریهەڵداوە‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتی ناسا مەریخ پێوی‬ ‫کیریاسیتی کە ساڵی رابردوو لەسەر‬ ‫رووبــــەری مــەریــخ بــۆ توێژینەوە‬ ‫دابــەزی بەناردنی داتــا پیشانیداوە‪،‬‬ ‫رێــژەی تیشکی زیانبەخش لەسەر‬ ‫رووبـــــــەری هــــەســــارەی ســـوور‬ ‫بــەڕادەیــەک بـــەرزە‪ ،‬کــە دابەزینی‬ ‫مرۆڤ لەسەر ئەم هەسارەیە تووشی‬ ‫کێشەی گەورە دەکات‪ ،‬ئەم رێژەیەیی‬ ‫تیشک لەوانەیە فەزاگەڕەکان تووشی‬ ‫نەخۆشی کوشەندە بکات‪.‬‬ ‫لــەئــێــســتــادا کــەرتــی تایبەت‬ ‫پرۆژەیەکی گــەورەی بۆ دابەزینی‬ ‫مرۆڤ لەسەر مەریخ ئامادە کردووە‌و‬ ‫بڕیارە لەساڵی (‪)٢٠٢٣‬دا مرۆڤ‬ ‫بۆ دەستپێکردنی ژیــان لەسەر ئەم‬ ‫هەسارە داببەزێت‪ .‬لەگەڵ هەموو‬ ‫ئەم مەترسییانەدا شانازی دابەزینی‬ ‫مــرۆڤ لەسەر مەڕیخ بــەڕادەیــەک‬ ‫گەورەیە کەسانێک ئامادەییان تێدایە‬ ‫ژیانی خۆیانی بۆ بەخت بکەن‪.‬‬ ‫تا ئێستا چەند کەس بۆ سەفەری‬ ‫نەگەڕانەوەی مەریخ ناویان نوسیوە؟‬ ‫بەپێی راگەیەندراوی کۆمپانیای‬ ‫مــــارس وان تــائــێــســتــا نــزیــکــەی‬ ‫(‪)٣٨‬هــــــــەزار کـــەس لـــــە(‪)١٢٠‬‬ ‫واڵتــــی جــیــهــانــەوە نـــاویـــان بۆ‬ ‫سەفەری نەگەڕانەوە بەرەو مەڕیخ‬ ‫تۆمارکردووە‪ ،‬بەپێی بەرنامەی ئەم‬ ‫کۆمپانیایە لەساڵی (‪)٢٠٢٣‬دا چوار‬ ‫خۆبەخش لەسەر مەڕیخ دادەبەزن‌و‬ ‫ژیــــان ل ــەس ــەر هـــەســـارەی ســور‬ ‫دەستپێدەکەن‪ .‬کۆمپانیای مارس وان‬ ‫بۆ دابینکردنی خەرجییەکانی سەفەر‬ ‫بـــەرەو مــەریــخ چــەنــد رێگەیەکی‬ ‫گرتوەتە پێش‪ ،‬وەرگرتنی یارمەتی‬ ‫لەئارەزومەندان‌و فرۆشتنی لۆگۆو‬ ‫دیزاین‌و بەرهەمەکانی سەرچاوەن بۆ‬ ‫دابینکردنی بودجە‪.‬‬ ‫لەم رۆژانەدا کەسانێکی پسپۆر‬ ‫لــەبــواری پیشەسازیی فــەزایــی بۆ‬ ‫یارمەتیدانی پرۆژەکە پێوەست بوونە‬ ‫بە مــارس وانـــەوە‪ ،‬یەکێک لــەوان‬ ‫(گاوتام هاریهاهان)ە کە پسپۆڕێکی‬ ‫هندییە لەبواری پیشەسازیی فەزاییدا‪.‬‬

14

No.25, August 2013

‫‪15‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫سنووردارییە بنەڕەتییەکانی‬ ‫سێرمۆداینامیکی کوانتەمی‬ ‫ئا‪ :‬شیروان محمد‬ ‫خوێندکاری دکتۆرای زانیارییە کوانتەمییەکان‬

‫تێگەیشتنی هەنوکە دەرب ــارەی‬ ‫سێرمۆداینامیک (زانستی گەرمەجوڵە)‬ ‫بەتەواوی ناڕاست دەردەچێت کاتێک‬ ‫لەسەر سیستەمە مایکرۆسکۆپییەکان‬ ‫جێبەجێ دەکرێت‪ ،‬بۆیە لەم ئاستە‬ ‫بچوکەدا پێویستە گۆڕانکاری بنەڕەتی‬ ‫تێدا بکرێت‪.‬‬ ‫بەپێی تۆژینەوەیەکی تــازە کە‬ ‫ڕۆژی پێنج شەممە (‪)٢٠١٣/٦/٢٧‬‬ ‫لــەتــۆڕی پــەیــوەنــدیــیــەکــانــی نەیچە‬ ‫(‪ )Nature‬بەناوبانگترین گۆڤاری‬ ‫زانستی جیهان) باڵوکرایەوە چەند‬ ‫ڕێسایەکی نوێ بۆ سێرمۆداینامیکی‬ ‫کوانتەمی دۆزراوەتەوە‪ ،‬ئەم تۆژینەوەیە‬ ‫لەالیەن پڕۆفیسۆر جۆناسان ئۆپنهایم‬ ‫(یەکێک لەهاوکارەکانمان لە زانکۆی‬ ‫جیهانی لەندەن‪)UCL-‬و پرۆفیسۆر‬ ‫میشێل هۆرۆدێکا لەزانکۆی گدانسک‬ ‫لـــەواڵتـــی پـــۆالنـــدا ئــەنــجــامــدراو‬ ‫لەتۆژینەوەکەدا چەند بابەتێکی نوێ‬ ‫خرایەڕوو کە بەکارهێنانی فراوانی‬ ‫دەبێت لەبواری سیستەمە بچووکەکانی‬ ‫وەک ئامێرە نانۆییەکان‌و تەکنەلۆجیای‬ ‫کوانتەمیی‌و ماتۆرە بایۆلۆجییەکاندا‪.‬‬ ‫یاساکانی سێرمۆداینامیک زۆر‬ ‫بەووردی دیاردەی جوڵەو گۆڕانەکانی‬ ‫گــەرمــی لەجیهانی دەوروبــەرمــانــدا‬ ‫دەخەنەڕوو‪ ،‬ئەم یاسایانە بەشێوەیەکی‬ ‫گشتی راڤەی زۆربەی رووداوەکانی‬ ‫ســـروشـــت دەکـــــــەن‪ ،‬یــاســاکــانــی‬ ‫گەرمەجووڵە پێمان دەڵێن چۆن‌و‬ ‫بۆچی کاتێک پەرداخێک ئاوی گەرم‬ ‫لەژوورێکی ســاردا دادەنێین ئاوەکە‬ ‫سارد دەبێتەوە‪ ،‬هەروەها پێمان دەڵێن‬

‫ئەگەر ئێمە بەوریاییەوە مامەڵە نەکەین‬ ‫ئەوا خانووەکانمان دەشێوێت بەسەر‬ ‫یەکداو ڕێک و پێکی لە دەست دەدات‬ ‫بەشێوەیەکی خۆکرد‪ ،‬لەوەش زیاتر‬ ‫هەموو گــەردوون بــەرەو ئاراستەی‬ ‫نارێکی دەڕوات‪ .‬دووبارە هەر ئەم‬ ‫یاسایانەن کە پێمان دەڵێن ئەوپەڕی‬ ‫چوستی ئامێرێک تا چ ڕادەیەکە‪.‬‬ ‫یاساکانی سێرمۆداینامیک تەنها‬ ‫بەسەر تەنە گــەورەکــانــدا جێبەجێ‬ ‫دەکرێت کە پێکهاتوون لەژمارەیەکی‬ ‫زۆر تەنۆڵکەی وردتر‪ ،‬بەاڵم تەنۆلکە‬ ‫ووردەکان کە پێیان دەوترێت جیهانی‬ ‫کوانتەمی پێویستیان بەڕێسای نوێی‬ ‫سێرمۆداینامیکی هــەیــە‪ ،‬هــەروەک‬ ‫چۆن رێسا میکانیکیەکانی جیهانی‬ ‫کــوانــتــەم لــەڕێــســا میکانیکیەکانی‬ ‫جیهانی تــەنــەگــەورەکــان (جیهانی‬ ‫ماکرۆسکۆپی) جــیــاوازە‪ ،‬بەهەمان‬ ‫شێوە ئەوە دەرکەوتووە کە ڕێساکانی‬ ‫سێرمۆداینامیکی ئەم دوو جیهانەش‬ ‫دەبێت جیاواز بن‪ .‬چەند ساڵێکە‬ ‫چەندین گروپی زانستی لەسەر ئاستی‬ ‫جیهان سەرقاڵی تۆژینەوەی تیۆری‌و‬ ‫پراکتیکین لەم بــوارەدا‪ .‬هەرچەندە‬ ‫رێساکانی سێرمۆداینامیکی جیهانی‬ ‫کوانتەم هێشتا روون نییەو نەتوانراوە‬ ‫تێگەیشتنێکی ورد لەم بارەیەوە بخرێتە‬ ‫روو‪ ،‬بــەاڵم ئــەوە دەرکــەوتــووە کە‬ ‫بنیاتنانی ئامێرە کوانتەمییەکانی وەک‬ ‫کۆمپیوتەری کــوانــتــەمـی‌و مــاتــۆڕە‬ ‫مۆلیکوڵییەکان بەستراون بەتێگەیشتن‌و‬ ‫خستنە رووی ئــەم رێــســایــانــەوە‪.‬‬ ‫هەروەها ئەم رێسایانە دەتوانن چوستی‬ ‫پڕۆسەی دەرهێنانی ووزە لەکرداری‬ ‫رۆشنەپێکهاتندا دیاری بکەن‪.‬‬ ‫لەم لێکۆڵینەوەیەدا‪ ،‬بە بەکارهێنانی‬

‫دەرەنجامە نوێیەکانی تیۆریی زانیاری‬ ‫کوانتەمی ه ــەوڵ ــدراوە رێساکانی‬ ‫سێرمۆداینامیک بۆ تەنۆلکە ووردەکان‬ ‫بــدۆزرێــتــەوە‪ .‬رەفــتــاری تەنۆلکە‬ ‫وردەک ــان زۆر جیاوازە لەڕەفتاری‬ ‫تــەنــەگــەورەکــان کــە لــەژمــارەیــەکــی‬ ‫زۆر تەنۆلکەی بچوک پێکهاتوون‪،‬‬ ‫لەئاستی تەنۆلکە ووردەکاندا دیاردە‬ ‫کوانتەمییەکان ســەر هــەڵــدەدەن کە‬ ‫نــاســراون بـــەدیـــاردەی نائاسایی‌و‬ ‫سەرسوڕهێنەر‪ .‬لــەم تۆژینەوەیەدا‬ ‫چەند ڕێسایەک دۆزراوەتـــــەوە کە‬ ‫لەڕێیانەوە دەتوانین دیــاری بکەین‬ ‫چــی ڕوودەدات لــەم تەنۆلکانەدا‬ ‫کاتێک گەرمیان بکەین یان ساردیان‬ ‫بــکــەیــنــەوە‪ ،‬وەک دەرەنــجــامــێــکــی‬ ‫راستەوخۆی ئەم ڕێسایانەش ئەوە‬ ‫دەرکەوتووە کە لەم ئاستە بچوکەدا‬ ‫بێتوانایی سیستەمەکان بۆ گەڕانەوە‬ ‫بۆ حاڵەتی سەرەتایی دیاردەیەکی‬ ‫زۆر بنەڕەتییە‪ ،‬ئەمە لەکاتێکدا ئەم‬ ‫حاڵەتە لەتەنە گــەورەکــانــدا بوونی‬ ‫هەیەو پڕۆسەکانی جوڵەی گەرمی‬ ‫دەتوانرێت بگێردرێنەوە بۆ حاڵەتی‬ ‫ســەرەتــایــی ئــەگــەر سیستەمەکان‬ ‫بەهێواشی بگۆڕدرێن‪ ،‬بەاڵم تەنۆلکە‬ ‫وردەکان بەشێوەیەکی بنچینەی ناتوانن‬ ‫بگەڕێنەوە دۆخــی سێرمۆداینامیکی‬ ‫ســەرەتــایــی خــۆیــان دوای ئــەوەی‬ ‫گۆڕانکارییان بەسەردا دێت‪.‬‬ ‫ئــەمــەش مــانــای وایــــە مــاتــۆرە‬ ‫کــوانــتــەمــیــیــەکــان نــاتــوانــن لـــەڕووی‬ ‫چوستییەوە بگەنە ئاستی مــاتــۆرە‬ ‫مــاکــرۆســکــۆپــیــەکــانــی کـــە ئێستا‬ ‫لەبەردەستدان‪ .‬وەک جۆناسان دەڵێت‬ ‫" وا دەردەکــەوێــت سروشت چەند‬ ‫بەربەستێکی بنچینەیی داناوە تاوەکو‬

‫نەتوانرێت ووزەیەکی تەواو لەسیستەمە‬ ‫مایکرۆسکۆپیەکانەوە وەربگیرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە ماتۆرێکی گەرمی کوانتەمی‬ ‫ناتوانێت هاوشێوەیەکی ماتۆرێکی‬ ‫گەرمی کالسیکی چوستیەکی بەرزی‬ ‫هەبێت‌و هەندێکجار دوچــاری کێشە‬ ‫دەبێت"‪ ،‬هەروەها دەڵێت "هۆکاری‬ ‫ئـــەم بــەربــەســتــانــەش کــاریــگــەری‬ ‫قەبارەی بچوکی دیاریکراو و دیاردە‬ ‫کوانتەمییەکانە"‪.‬‬ ‫هــەر لــەم تــۆژیــنــەوەیــەدا ئــەوە‬ ‫خـــراوەتـــە روو یــەکــێــک ل ــە بــڕە‬ ‫سەرەتاییەکانی سێرمۆداینامیک کە‬ ‫بریتیە لــــەوزەی ئــــازاد ناتوانێت‬ ‫روداوەکانی جیهانی کوانتەمی دیاری‬ ‫بکات‪ ،‬بەڵکو لەجیاتی ئــەوە چەند‬ ‫وزەیەکی ئازادی نوێ رەفتاری ئەم‬ ‫سیستەمە وردانە بەڕێوە دەبەن‪.‬‬ ‫لــەجــیــهــانــی تــەنــەگــەورەکــانــدا‬ ‫کاتێک وزەیەکی دیاریکراو دەدەیــت‬ ‫بەسیستەمێک دەتوانیت هەموو ئەو‬ ‫ووزەیە بەدەست بهێنیتەوە بەمەبەستی‬ ‫بەکارهێنانی وەک بزوێنەری ئامێرێک‬ ‫کە دەتوانێت ئیشێک بەڕێ بکات (وەک‬ ‫بەرزکردنەوەی کێشێکی قورس)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەم تۆژینەوەیەدا ئەوە دەرکــەوت کە‬ ‫ئــەم دیــاردەیــە بۆ جیهانی کوانتەمی‬ ‫ئەم دەرەنجامە نادات بەدەستەوە‪ ،‬واتە‬ ‫کاتێک ئیشێک لەسەر سیستەمێکی‬ ‫کوانتەمی بەڕێ دەکرێت‪ ،‬ناتوانرێت‬ ‫هەموو ئەو وزەیە بەدەست بهێنرێتەوە‪.‬‬ ‫بــــەشــــێــــوەیــــەکــــی گــشــتــی‬ ‫دەرەنــجــامــەکــانــی ئـــەم تــۆژیــنــەوە‬ ‫کاریگەری گرنگی دەبێت لەسەر‬ ‫تەکنەلۆجیا نانۆیی‌و کوانتەمییەکان‌و‬ ‫زۆر بابەتی ئاڵۆز لەم بوارانەدا ڕوون‬ ‫دەکاتەوە‪.‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫‪16‬‬

‫خەونە تەواونەکراوەکەی‬ ‫ئاینشتاین‬

‫پێدەچێت (ئیریك واینشتاین) ناوبانگی‬ ‫جێگرەوەی ئاینشتاینی پێ بدرێت!‬

‫‪17‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫پێشواز عبدالکریم عبدول‪ .‬خوێندکاری دکتۆرا‪ .‬زانکۆی یۆرك‪.‬بەریتانیا‬

‫لەکۆتایی مایسی ئەمساڵدا فیزیایی‌و ماتماتیکزان‌و ئابوریناسی ئەمێرکایی (ئیریك واینشتاین)‪ ،‬لەیەکێك لەوانە پڕ بەهاو‬ ‫بەپێزەکانیدا لەزانکۆی ئۆکسفۆردی بەریتانیا‪ ،‬پوختەی تیۆرییەکی فیزیایی نوێی پێشکەش بەفیزیایی‌و ماتماتیکزانەکان کرد‪،‬‬ ‫کە پێدەچێت وەاڵمی پرسیارگەلێکی سەرسوڕهێنەری گەورەو گرانی لەخۆگرتبێت‪.‬‬

‫بـــەوتـــەی مــاتــمــاتــیــکــزانــی‬ ‫بەریتانیایی مارکۆس دوساوتۆ‪،‬‬ ‫ک ــە پــڕۆفــیــســۆرە لــەزانــکــۆی‬ ‫ئۆکسفۆردو ئەندامێکی کارایە‬ ‫لــەڕونــکــردنــەوەی زانــســت بۆ‬ ‫خــەلــکــی ئــاســایــی‪ ،‬لــەدوســاڵــی‬ ‫رابـــردودا بەشێك لە کاتەکانی‬ ‫خــٶی تــەرخــان کــردوە بۆ پێدا‬ ‫چونەوە بەبنەڕەتە بیرکارییەکانی‬ ‫تێۆرییە نوێیەکەی واینشتایندا‪.‬‬ ‫ئـــەو دەڵــێــت لــە کــاتــێــکــدا بۆ‬ ‫یەکەم جــار هەنگاو بەهەنگاو‬ ‫بەناو هاوکێشەکاندا دەڕۆیشتین‪،‬‬ ‫هــەســتــێــکــی تــابــڵــێــیــت خــۆشــی‬ ‫پێدەبەخشیم‪ .‬ئەتوانرێت ئەوە‬ ‫بوترێت کە پێشبینی ئەوەدەکەم‬ ‫ئەم تێۆرە نوێیە بتوانێت وەاڵمی‬ ‫چەندین پرسیاری گرانی لەخۆ‬ ‫گرتبێت کــە دوچـــاری فیزیای‬ ‫ئــەمــڕۆ بـــوەتـــەوە‪ .‬مــارکــۆس‬ ‫جەخت لــەوەش دەکــاتــەوە کە‬ ‫تیۆرییەکە لەڕوی ماتماتیکییەوە‬ ‫زۆر ئــاســایــی دەردەکـــەوێـــت‌و‬ ‫پێم وایــە بــەڕاســتـی‌و دروستی‬ ‫داڕێژرابێت‪ .‬مارکۆس هەروەها‬ ‫ئــامــاژە بۆ ئــەوەش دەکــات کە‬ ‫ئەگەر ئیریك واینشتاین پێکابێتی‬ ‫ئــەوا نــاوەکــەی زۆر ئاسانە بۆ‬ ‫ئەوەی لەبیر نەکرێت‪.‬‬ ‫پـــاڵـــنـــەری ســــەرەکــــی بۆ‬ ‫واینشتاین لەداڕشتنی ئەم تیۆرییە‬ ‫نــوێــیــەدا بریتییە لەیەکخستنی‬ ‫هاوکێشەکانی ئاینشتاین بۆ بوار‬ ‫لەگەڵ هاوکێشەکانی (یانگ‪-‬‬ ‫مــیــلــل)‌و هــاوکــێــشــەی دیـــراك‪.‬‬ ‫هاوکێشەکانی ئاینشتاین بۆ‬ ‫بوار رادەی چەمانەوەی کات‌و‬ ‫شوێن دیــاری دەک ــەن‌و بریتییە‬ ‫لــەو تیۆرییەی کە فیزیاییەکان‬ ‫لــە لــێــکــدانــەوەی دیــاردەکــانــی‬ ‫هێزی کێشکردن لەگەردووندا‬ ‫پشتی پێدەبەستن‪ .‬لەالیەکی‬

‫تــرەوە‪ ،‬هاوکێشەکانی (یانگ‪-‬‬ ‫میلل) لەگەڵ هاوکێشەی دیراك‬ ‫تیۆرییەك پێکدێنن کە فیزیاییە‬ ‫بەکاری دەهێنن لەلێکدانەوەی‬ ‫کـــارلـــێـــك کــــردنــــی نـــێـــوان‬ ‫تەنۆلکەکان لەئاستی جیهانی‬ ‫زۆر وردی کوانتەم میکانیكیدا‪.‬‬ ‫هــەردو تیۆرییەکە تاڕادەیەکی‬ ‫زۆرســەرکــەوتــوانــە توانیویانە‬

‫لێکدانەوە بۆ دیاردە فیزیاییەکانی‬ ‫جیهانی دەوروب ــەرم ــان بکەن‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەدووتوێی دوو تیۆریی‬ ‫لەیەك جیادا‪ .‬هەر هەوڵدانێك‬ ‫بۆیەك خستنی ئەم دوو تیۆرییە‬ ‫نەگەیشتوە بەدەرئەنجامێك کە‬ ‫جێی ڕەزامــەنــدی فیزیاییەکان‬ ‫بووبێت‪ .‬هەوڵەکان لەبواری‬ ‫یەکخستنی ئەم تیۆرییانەدا بریتی‬

‫بــووە لەباسکردن لــەئــەنــدازەی‬ ‫ئاینشتاین لەئاستی کوانتەمییدا‪،‬‬ ‫واتە لەئاستی جیهانی تەنۆلکە‬ ‫زۆر وردەکـــــانـــــدا‪ ،‬ئــەویــش‬ ‫بەبڕبڕکردنی خــودی ئەندازەی‬ ‫کــــات‌و شـــوێـــن‪ .‬وایــنــشــتــایــن‬ ‫ئاڕاستەیەکی تــەواو جیاوازی‬ ‫گرتۆتە بــەر‪ ،‬ئەویش بەڕەچاو‬ ‫کردنی باوەڕی ئاینشتاین لەپشت‬ ‫بەستن بەماتماتیکی ئەندازەیی‬ ‫لەیەکخستنی تیۆرییەکانی فیزیادا‬ ‫کە یەکێك بوو لەهەرە خەونە‬ ‫گەورەکانی ئاینشتاین کە( ‪)٢٠‬‬ ‫ساڵی کۆتایی تەمەنی بۆ تەرخان‬ ‫کــرد‪ .‬ئــەگــەری ئــەوە هەیە کە‬ ‫تیۆرییە نوێیەکەی واینشتاین‪ ،‬کە‬ ‫نــاوی "یەکانگیری ئەندازەیی"‬ ‫بۆ داناوە‪ ،‬خەونەکەی ئاینشتاین‬ ‫بەدیبهێنێت‪.‬‬ ‫یــەکــێــك لـــە نــیــشــانــەکــانــی‬ ‫تــیــۆریــی ســەرکــەوتــوو بریتییە‬ ‫لەپێشبینی کــردنــی چـــاوەڕوان‬ ‫نــەکــراو کــەبــتــوانــرێــت بخرێتە‬ ‫ژێــر تــاقــیــکــردنــەوەوە‪ .‬ئــەگــەر‬ ‫پێشبینییەکان هەڵە دەرچ ــوون‬ ‫ئــەوا ئــەو تیۆرییە پشت گوێ‬ ‫دەخــرێــت‪ .‬خۆجێی بـــااڵ‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە‪ ،‬یەکێکە لەو تیۆرییانەی‬ ‫کــە پێشنیار ک ــراوە بــۆ ئــەوەی‬ ‫بتوانین گفتوگۆ لەسەر فیزیای‬ ‫سەرو تواناکانی ستاندەر مۆدێڵ‬ ‫بکرێت‪ ،‬وادیارە کە چارەنوسێکی‬ ‫باشی نەبێت‪ .‬ئەمەش دەگەڕیتە‬ ‫بۆ ئــەوەی کە تــاودەری ناوکی‬ ‫ئێڵ‪-‬ئێچ‪-‬سی تائێستا شکستی‬ ‫هێناوە لە دەستخستنی بەڵگەی‬ ‫پێویست بۆ پشتگیری کردنی‬ ‫تــیــۆری خۆجیی ب ــااڵ‪ .‬ئەگەر‬ ‫تیۆرییەکەی واینشتاین راست‬ ‫دەرچـــێـــت‪ ،‬ئــــەوا لــەڕاســتــیــدا‬ ‫پێویستە زۆر بــەگــەرم وگــوڕی‬ ‫پێشوازی لێبکرێت‌و پشتی پێ‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫ببەستین لە لێکدانەوەی ئەوبڕە‬ ‫زۆرەی داتــــا ک ــە تـــــاودەری‬ ‫ناوکی ئێڵ‪-‬ئێچ‪-‬سی بەرهەمی‬ ‫هێناون‪ ،‬ئەمە لەکاتێکدا هەرگیز‬ ‫نەمان دەتوانی وەهــا تیۆرییەك‬ ‫بەرهەم بهێنین ئەگەر بڕیار بێت‬ ‫بمانەوێت لەداتاکانەوە تیۆرییەك‬ ‫بەدەستبهێنین‪ .‬لەڕاستیدا ئێمە‬ ‫تیۆرییەکمان پێویستە بۆئەوەی‬ ‫رێنماییمان بکات‌و پێمان بڵێت‬ ‫لەکوێدا بــەدوای ئەنجامەکاندا‬ ‫بگەڕێن‪.‬‬ ‫ستاندەرد مۆدێڵی تەنۆلکەکان‬ ‫بریتییە لــەتــیــۆریــیــەك کــە باس‬ ‫کارۆموگناتیسی‪،‬‬ ‫لەکارلێکی‬ ‫الوازو بەهێزی نــاوك دەکــات‪،‬‬ ‫کــە بریتین لــەو هــێــزانــەی کە‬ ‫لێپرسراون لەداینەمیکی کارلێکی‬ ‫نێوان تەنۆلکە سەرەتاییەکان‪.‬‬ ‫ســــەرەڕای ســەرکــەوتــنــە مەزنە‬ ‫یەك لەدوای یەکەکانی ستاندەرد‬ ‫مــۆدێــڵ‪ ،‬بــەاڵم هێشتا چەندین‬ ‫پرسیاری گـــەورەو ئاڵۆز هەن‬ ‫کەوەاڵمەکانیان نادیارن‪ .‬هەموو‬ ‫ئەو تەنۆلکانەی کە لەستاندەرد‬ ‫مــۆدێــڵــدا ئــامــاژەیــان پــێــکــراوە‪،‬‬ ‫کەبناغەی ئەم گەردونەی ئێمە‬ ‫پێك دێنن‌و دەتوانرێت لەتاودەرە‬ ‫ناوکییەکاندا ببینرێن‪ ،‬دابــەش‬ ‫دەکــرێــن بــۆ ســێ گـــرووپ‪ .‬لە‬ ‫گــروپــی یــەکــەمــدا ئەلیکترۆن‪،‬‬ ‫ئەلیکترۆن نیوترینیۆ‪ ٦ ،‬جۆری‬ ‫کــوارك وە دژە تەنۆلکەکانیان‬ ‫ئـــەتـــوانـــرێـــت بــبــیــنــرێــت‪ ،‬کە‬ ‫هەمویان پێکەوە گروپێکی ‪١٦‬‬

‫تەنۆلکەیی پێك دەهــێــنــن‪ .‬لە‬ ‫گروپی دووەمدا‪ ،‬هاوشێوەی ئەم‬ ‫تەنۆلکانە‪ ،‬کە زۆر لەتەنۆلکەکانی‬ ‫گروپی یەکەم دەچن‪ ،‬دەبینرێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم بارستایی ئەم تەنۆلکانە‬ ‫لەوانەی گروپی یەکەم زیاترن‪.‬‬ ‫لەم گروپەدا هاوشێوەی قورسی‬ ‫ئەلیکترۆن بە میۆن ناسراوە‪.‬‬ ‫دواتــــر تــەنــۆلــکــەکــانــی گــروپــی‬ ‫ســێ ی ــەم دێ ــت کــە بــارســتــای‬ ‫یان لەوانەی گروپی دووەمیش‬ ‫زیاترە‪ .‬هاوشێوەی ئەلیکترۆن‬ ‫لەم گروپەدا بە تاو ناسراوە‪.‬‬ ‫یەکێك لــەو ئاست تەنگیانەی‬ ‫کەلێرەدا ڕوبەڕوی فیزیا دەبێتەوە‬ ‫ئەوەیە کەبۆچی سێ جۆر گروپی‬ ‫بارستە جیاواز لە تەنۆلکەکان‪،‬‬ ‫بەوشێوەیەی لەستاندەر مۆدێڵدا‬ ‫ئــامــاژەیــان پــێــکــراوە‪ ،‬بونیان‬ ‫هەیە؟ تیۆرییەکەی واینشتاین‬ ‫تــاڕەدەیــەکــی بــاش وەاڵمــی ئەم‬ ‫پرسیارەمان دەخاتە بەردەست‪،‬‬ ‫ئەویش بەئاشکراکردنی بوونی‬ ‫شــێــوە ئــەنــدازەیــەکــی نــوێ کە‬

‫خۆجێیەکی زۆر گــەورەتــری‬ ‫لەخۆ گرتووەوخۆجێی ستاندەرد‬ ‫مــۆدیــل بەشێکە لــەنــاو ئــەودا‪.‬‬ ‫ئـــــەوەی زۆرگـــرنـــگـــەو جێی‬ ‫ئاماژەیە لەبونی وەها گروپێکی‬ ‫گــەورەی خۆجێیدا ئەوەیە‪ ،‬کە‬ ‫ڕونــیــدەکــاتــەوە بۆچی دوجــۆر‬ ‫کۆپی ‪ ١٦‬ئەندامی هاوشێوەی‬ ‫یــەکــتــری تــەنــۆلــکــەمــان دەســت‬ ‫دەکــەوێــت لە گروپی یەکەم و‬ ‫دووەم دا‪ .‬بەاڵم ئەبێت لێرەدا‬ ‫ئەوەش بوترێت کە تەنۆلکەکانی‬ ‫گ ــروپ ــی س ــێ یـــەم واخ ــۆی ــان‬ ‫دەردەخــــەن کــەهــەمــان گروپی‬ ‫ئاماژە پێکراوی ناو ستاندەرد‬ ‫مۆدێڵ بن‪ .‬لە وزە بەرزەکاندا‬ ‫ئەوان لە ڕاستیدا جیاواز لە دوو‬ ‫گروپەکەیتر رەفتاردەکەن‪.‬‬ ‫نــەك تەنها ئــەوەنــدە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫باس لەپێشبینی کردنی تەنۆلکەی‬ ‫نــوێ دەک ــات‪ ،‬کە دەتوانین لە‬ ‫تــاودەرە ناوکی یەکاندا دەست‬ ‫بکەین بــەگــەڕان بــەدوایــانــدا‪.‬‬ ‫ئەوتەنۆلکانەی کــە ستاندەرد‬

‫‪18‬‬

‫مۆدێڵ باسیکردوون سیفاتێکیان‬ ‫هـــەیـــە کــــە بــــەبــــڕەژمــــارەی‬ ‫بـــادران(ســـپـــیـــن) نـــاســـراوە‪.‬‬ ‫تەنۆلکەکانی هەرسێ گروپەکەی‬ ‫ستاندەرد مۆدێڵ‪ ،‬کە لەوەو پێش‬ ‫ئاماژەمان پێکردن‪ ،‬بڕەژمارەی‬ ‫بــادرانــیــان یەکسانە بــە ‪.١/٢‬‬ ‫بەاڵم خۆجێی لە تیۆری یەکەی‬ ‫واینشتایندا پێشبینی ئەوەدەکات‬ ‫کــە دەکــرێــت تەنۆلکەی نوێ‬ ‫ببینین کە بڕەژمارەی بادرانیان‬ ‫یـــەکـــســـان بـــێـــت بــــە ‪،٣/٢‬‬ ‫وەکــاردانــەوەیــان بــۆ هێزەکان‪،‬‬ ‫جگە لەهێزی کێشکردن‪ ،‬بەو‬ ‫شێوەیە دەبێت کە پێێان ئاشناین‬ ‫لەستاندەرد مۆدێڵدا‪ .‬کۆمەڵێکی‬ ‫تر لە تەنۆلکەی بیانی نەناسراو‬ ‫دەتوانرێت پێشبینی بکرێت‪ ،‬کە‬ ‫بە بڕەژمارەی بادرانیان ئاشناین‪،‬‬ ‫بەاڵم بە چۆنێتی کاردانەوەیان‬ ‫لەگەڵ ئەوهێزانەی ستاندەرد‬ ‫مۆدێڵ باسی کردون ئاشنانین‪.‬‬ ‫مــۆدێــلــەکــەی وایــنــشــتــایــن‬ ‫ئەتوانێت ڕونکردنەوەمان بخاتە‬

‫‪19‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫پێش چــاو دەربــــارەی یەکێك‬ ‫لــەهــەرە نهێنی یــە گەورەکانی‬ ‫فیزیا‪ ،‬کەئەویش بابەتی بونی‬ ‫مادەیەکە کە بــەمــادەی تاریك‬ ‫ناسراوە‪ .‬ئەم مادەیە‪ ،‬بەپێی ئەو‬ ‫لێکدانەوانەی کە لەبەردەستان‬ ‫ت ــا ئــێــســتــا‪ ،‬تــەنــهــا دەتــوانــێــت‬ ‫لەڕیگەی هێزی کێشکردنەوە‬ ‫کارلێك کــردن لــەگــەڵ مــادەی‬ ‫بینراودا بکات‌و هەرلەبەر ئەم‬ ‫هۆیەشە کە مادەی تاریکی پێ‬ ‫دەوترێت‪ .‬ئەو تیۆرییەی کە تا‬ ‫ئەمڕۆ لەبەردەستایە بۆ باسکردن‬ ‫لە هێزی کێشکردن لەگەردوندا‬ ‫بریتییە لەتیۆریی رێژەیی گشتی‬ ‫ئاینشتاین‪ ،‬کەڕاستەوخۆ باس لە‬ ‫بونی وەها مادەیەك لەگەردوندا‬ ‫ناکات‪ .‬بەڵکو بونی ئەم مادەیە‬ ‫گــریــمــانــەیــەکــە بۆگونجاندنی‬ ‫تـــیـــۆری هـــێـــزی کــێــشــکــردن‬ ‫لەگەڵ ئەنجامە پڕاکتیکییەکاندا‬ ‫داه ــێ ــن ــراوە‪ .‬ئــەگــەر ئێمە لە‬ ‫ڕوانــگــەیــەکــی ماتماتیکیانەوە‬ ‫بڕوانینە مۆدێڵەکەی واینشتاین‬

‫ئەوا دەبینین کە خۆجێی دابەش‬ ‫دەبێت بۆ چەند بەشێك‌و لەم‬ ‫بــەشــانــەش نــیــوە بەشێك هەیە‬ ‫کەخۆی لەوهەیکەلە ماتماتیکییە‬ ‫جیادەکاتەوە کەئێمە پێی ئاشناین‪.‬‬ ‫ئــەو تەنۆلکەیەی کە هاوجوتە‬ ‫لەگەڵ ئەم بەشەی دابەشبونی‪-‬‬ ‫خــۆجــێــی دائـــەگـــەری ئـــەوەی‬ ‫لێدەکرێت کــە ئــەو بەشەبێت‬ ‫کە کارلێك کردن لەگەڵ هێزی‬ ‫کێشکردن دەکــــات‪ ،‬بـــەاڵم لە‬ ‫ڕوانگەی ماتماتیکانەوە ناتوانێت‬ ‫لەگەڵ هێزەکانیتردا‪ ،‬وەك هێزی‬ ‫کارۆموگناتیسی‪ ،‬کارلێك بکات‪،‬‬ ‫هەرئەم هۆیەشە وای لێدەکات‬ ‫"تاریك" دەرکەوێت‪.‬‬ ‫لــەگــەڵ ئ ــەوەش ــدا یەکێکە‬ ‫لەهەوادارانی ئاینشتاین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مۆدێلەکەی واینشتاین یەکەم‬ ‫هەنگاوێکە کە هاوکێشەکانی‬ ‫ئاینشتاین بۆ بوار توشی تەنگ‬ ‫و چەڵەمەبکات و پرسیار لە‬ ‫دروستی و نادروستیان بکات‪.‬‬ ‫هــەرچــەنــدە ئــازایــەتــی زۆری‬ ‫دەوێـــت بــۆ بــەرەنــگــاربــونــەوەی‬ ‫ئاینشتاین‪ ،‬بــەاڵم تیۆرییەکەی‬ ‫وای ــن ــش ــت ــای ــن ئـــــەوەمـــــان بــۆ‬ ‫ئــاشــکــرادەکــات کــەهــەرچــۆن‬ ‫هاوکێشەکانی نیوتن بۆ گەردون‬ ‫بــە بــەشــێــك لــە یاساگەلێکی‬ ‫گشتی تردادەنرێت کە لەالیەن‬ ‫ئاینشتاینەوە داڕێژراون‪ ،‬بەهەمان‬ ‫شێوە هاوکێشەکانی ئاینشیاینیش‬ ‫دەبـــێـــت بــەشــێــك بـــن لــەنــاو‬ ‫تیورییەکی گشتی تردا‪.‬مۆدێلە‬ ‫نــوێــکــەی واینشتاین دەکــرێــت‬ ‫پــــەردەی تــەمــومــژاوی لــەســەر‬ ‫یەکێك لەو بابەتە نادیارانەیترلە‬ ‫فیزیادا البــدات کە بۆتە جێی‬ ‫گومان‌و مشتومڕی فیزیاییەکان‪،‬‬ ‫کەئەویش بریتییە لەبابەتی وزەی‬ ‫تاریك لەگەڵ نەگٶڕی گەردونی‬ ‫ئاینشتاین‪ .‬كاتێك ئاینشتاین‬ ‫هاوکێشەکانی تیۆری رێژەیی‬ ‫گشتی داڕشــت‪ ،‬ئەوکات باوەڕ‬ ‫وابــوو کە گــەردوون وەستاوە‪،‬‬ ‫نــەدەکــشــێــت وە نــەدەچــێــتــەوە‬ ‫یــەك‪ .‬بــۆئــەوەی هاوکێشەکانی‬ ‫هاوجوتبن لەگەڵ ئەم بیروڕایەدا‬ ‫ئەوا ئاینشتاین بڕێكی زیادکرد‪ ،‬کە‬ ‫نەگۆڕی گەردونی پێ دەوترێت‪،‬‬ ‫بــۆئــەوەی دڵنیابێت کەگەردون‬

‫بەوەستاوی دەمێنێتەوە‪ .‬پاش‬ ‫ئــەوەی دەرکــەوت کەلەڕاستیدا‬ ‫گەردوون دەکشێت ئەوا هەستا‬ ‫بەالبردنی ئەم بڕەو لەوتەیەکی‬ ‫بەناوبانگیدا ئــامــاژەی بۆئەم‬ ‫ڕوداوە ک ــردو بــە"گــەورەتــریــن‬ ‫هەڵە لەژیان"ی خۆی دا وەسفی‬ ‫کرد‪ .‬لەمدواییانەدا ئەوەمان بۆ‬ ‫روون بۆتەوە کەنەك گــەردون‬ ‫لەکشاندایە بەڵکو کشانەکەش لە‬ ‫تاودان‌و زیادبووندایە لەڕێگەی‬ ‫هێزێکی نــەزانــراوەوە کەناوی‬ ‫وزەی "تاریك" یان بۆ داناوە‪.‬‬ ‫یەکێك لەپێشنیارەکان ئەوەبو‬ ‫کەجارێکی تر نەگۆری گەردوونی‬ ‫بــۆهــاوکــێــشــەکــانــی ئاینشتاین‬ ‫زیــادکــرایــەوە‪ .‬بــەاڵم تێڕوانینە‬ ‫نوێیە کەی واینشتاین بۆ گەردون‬ ‫کــۆمــەڵــێــك هــاوکــێــشــە بــەرهــەم‬ ‫دێنێت کە بەچەند هەنگاوێکی‬ ‫بــیــرکــاری تــۆکــمــەو داڕێــــژراو‬ ‫ئــەوەمــان بــۆ ڕونــدەکــاتــەوە کە‬ ‫بۆچی دەبێت ئەم بڕەزیادکراوە‬ ‫لــەهــاوکــێــشــەکــانــدا هــەبــێ ـت‌و‬ ‫هــەروەهــا ئــامــاژە بــۆ ئــەوەش‬ ‫دەکــــات کــە بــڕەزیــادکــراوەکــە‬ ‫نـــەگـــٶڕ نــیــیــە بــەڵــکــو پشت‬ ‫بەڕادەی چەمانەوەی ئەندازەیی‬ ‫گەردوون دەبەستێت‪ .‬ئێمە ئێستا‬ ‫لەبەشێکی تــاڕادەیــەك ئەندازە‬ ‫تەختی گەردوونداین‪ ،‬وەئەمەش‬ ‫ئـــەوەمـــان ب ــۆ ڕونـــدەکـــاتـــەوە‬ ‫کــەبــۆچــی نــەگــۆڕی گــەردونــی‬ ‫ئاینشتاین بڕێکی زۆر بچوکە‪.‬‬ ‫بڕێکیتر کــە زیــادکــراوە بۆ‬ ‫ستاندەرد مۆدێڵ بریتییە لەبوارێك‬ ‫کە بەبواری هیگز ناسراوە‪ .‬بەبێ‬ ‫بونی میکانیزمی هیگز هەندێك‬ ‫لەتەنۆلکەکان بێ بارستە دەبن‪.‬‬ ‫هــەرلــەبــەر ئــەم هــۆیــە ئــەم بڕە‬ ‫زیادکرا بۆ ستاندەرد مۆدێل بۆ‬ ‫ئەوەی تەنۆلکەی وەك دەبلیوو‬ ‫زێد بــۆزۆن‪ ،‬کە دەست بەسەر‬ ‫میکانیزمی هێزی الوازی ناوکیدا‬ ‫دەگـــرن‪ ،‬بارستاییان هەبێت‪.‬‬ ‫جارێکیتریش ئەبێت بوترێت‬ ‫کە یەکێکیتر لــەو دەرئەنجامە‬ ‫جــوانــانــەی کــە لــەپــڕۆگــرامــی‬ ‫یــەکــخــســتــنــەوەی هــێــزەکــانــی‬ ‫وایــنــشــتــایــن بــــەدی دەکــرێــت‬ ‫ئەوەیە کە پێویست ناکات هیچ‬ ‫بڕێكی بارستایی‪ ،‬بۆ بەخشینی‬

‫بارستایی بــە تەنۆلکەکان‪ ،‬بۆ‬ ‫مۆدێلەکە زیادبکرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫پێشبینییەکانمان لەگەڵ ئەنجامە‬ ‫پــڕاکــتــیــکــیــیــەکــانــدا هـــاوڕابـــن‪،‬‬ ‫بــەڵــکــو بــەپــێــچــەوانــەوە بــوونــی‬ ‫بارستایی بەشێوەیەکی ئاسایی‬ ‫لەتیۆرییەکەدا خۆینیشاندەدات‪.‬‬ ‫ل ــەم دوایــیــانــەدا فیزیاییەکان‬ ‫ئەوهەستەیان بۆ دروست بووە‬ ‫کــە گــوایــە ئــەوهــیــگــزبــۆزۆنــەی‬ ‫کــە لــەنــاوکــە تـــــاودەری ئێڵ‪-‬‬ ‫ئێچ‪-‬سی بەدیکراوە پێدەچێت‬ ‫بەتەواوەتی ئەوتەنۆلکەیە نەبێت‬ ‫کە پێشبینیمان دەکرد‪ .‬پێدەچێت‬ ‫تێڕوانینە نوێیەکەی واینشتاین‬ ‫ئـــەو ت ــوان ــای ــەم ــان بـــداتـــێ بۆ‬ ‫ناساندنی ناسنامەی راستەقینەی‬ ‫ئەم تەنۆلکەیە‪.‬‬ ‫لەکۆتایدا پێویستە ئاماژە‬ ‫بــۆ ئــەوە بکەین ئــەم تیۆرییە‬ ‫نوێیە کاتی پێویستە بۆئەوەی‬ ‫پـــێـــداچـــونـــەوەی بــۆبــکــرێــت‬ ‫تـــاشـــێـــوەی کـــۆتـــایـــی خ ــۆی‬ ‫وەردەگـــرێـــت‪ ،‬هــــەروەك چۆن‬ ‫تیۆریی ڕێژەیی گشتی ئاینشتاین‬ ‫چەند ساڵێکی پێچوو‪ .‬ئەوەی‬ ‫کــەجــێــی دڵــخــۆشــکــردنــەوزۆر‬ ‫نایابە لەتیۆرییەکەی واینشتایندا‬ ‫ئەوەیە کەهەوڵ نادەین تیۆرییەکە‬ ‫بگونجێنین لــەگــەڵ ئەنجامە‬ ‫بەزیادکردنی‬ ‫پڕاکتیکییەکاندا‪،‬‬ ‫بــڕی زیـــادە بــۆ هاوکێشەکان‪،‬‬ ‫بەڵکوبە پێچەوانەوە هەڵقواڵوی‬ ‫پێداویستییە بیرکارییەکانی خودی‬ ‫تیۆرییەکەن‪.‬‬ ‫ئەم بابەتە بەدەستکاری یەوە‬ ‫لەم سایتەی خوارەوە وەرگیراوە‪:‬‬ ‫‪www.guardian.co.uk‬‬

‫ووشەکان‪:‬‬ ‫دابەشبوونی خۆجێی‪:‬‬

‫(‪)symmetry breaking‬‬

‫یەکانگیری ئەندازەیی‪:‬‬

‫(‪)Geometric unity‬‬

‫خۆجێی بااڵ‪:‬‬

‫(‪)supersymmetry‬‬ ‫ئەندازە‪)geometry(:‬‬ ‫رادەی چەمانەوە‪)curvature( :‬‬ ‫بادران‪)spin( :‬‬

‫ماتماتیکی ئەندازەیی‪:‬‬

‫(‪)Mathematical geometry‬‬ ‫بوار‪)field( :‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫‪20‬‬

‫نـانـۆ؛ شۆڕشی پیشەسازی داهاتوو‬

‫‪21‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫ئا‪ :‬ئارام مەجید شەمێرانی‬

‫ئــەوەی گرنگە بۆ خوێنەران‌و‬ ‫زانستخوازانی كورد بخرێتە روو‬ ‫پــێــنــاســەو گــرنــگــی تــەكــنــەلــۆژیــای‬ ‫نــانــۆیــە(‪)Nano Technology‬‬ ‫لــەبــوارە جیاجیاكانی رۆژگ ــاری‬ ‫ئ ــەم ــڕۆم ــان‪ ،‬كــەبــوەتــە جێگەی‬ ‫مشتومڕو گرنگی پێدانی زۆربەی‬ ‫واڵتانی جیهان‌و بــەهــەزاران زانا‬ ‫لــەســەدان كۆمپانیادا توێژینەوەی‬ ‫لەسەر دەكــەن‌و بەرهەمی نوێ‌و‬ ‫باشتر دەخەنەڕوو‪،‬‬ ‫س ــەرەت ــا بــۆنــانــســانــدنــی ئــەم‬ ‫تەكنەلۆژیایە پێویستە پێناسەیەكی‬ ‫تەكنیكی نانۆ بكەین‌و ئەوە بزانین‬ ‫كەتوانای مرۆڤە بۆ دروستكردنی‬ ‫مــادەو ئامێر‪ .‬تەكنەلۆژیای نانۆ‬ ‫بریتیە لەو زانست‌و تەكنەلۆژیایەی‬ ‫كەلەپێكهاتەی هەموو ئەو ئەتۆم‌و‬ ‫گــەردیــانــە دەكۆڵێتەوە لەئاستی‬ ‫پێوانەی نانۆمەتردان‌و مامەڵە لەگەڵ‬ ‫هەموو ئەو ماتریاڵە وردیالنە دەكات‬ ‫كــە دووریــەكــانــیــان لــەنــێــوان (‪-1‬‬ ‫‪ )100‬نانۆمەتردایە‪ .‬تەكنەلۆژیای‬ ‫نانۆ زانست و توێژینەوەی شتە‬ ‫وردیــلــەكــانــە‪،‬تــوێــژیــنــەوە لــەســەر‬ ‫مادەیەك دەكات‌و بەكاری دەهێنێت‬ ‫كــە بچوكی قــەبــارەیــان پێشبینی‬ ‫نــاكــرێــت‪.‬دروســتــبــوونــی زانستی‬ ‫تەكنەلۆژیای نانۆ لەدەستكاریكردنی‬ ‫گـــەردو گــەردیــلــەكــانــی (ئــەتــۆم‌و‬ ‫مــولــکــیــولــەکــانــی)مــادەوە شێوەی‬ ‫گرتووە‪.‬‬ ‫ئـــەوەی گرنگە ئــامــاژەی پێ‬ ‫بكرێت وشــەی نانۆیە‪،‬نانۆ لەنانۆ‬ ‫مەترەوە هاتووەو وشــەی نانۆش‬ ‫لــە(نــانــۆس)ی یۆنانیەوە هاتووە‬ ‫كــەمــانــای كــورتــەبــااڵ (قــــەزەم)‬

‫دەگەیەنێت‌و ئەم نــاوەش سەرەتا‬ ‫لەالیەن زانای ئەمریكاییەوە (ریچارد‬ ‫فاینمان) لەساڵی (‪)1959‬دا ئاماژە‬ ‫بەم زانستە دراوەو بەكارهاتووە‪.‬‬ ‫ســەرەتــا پێویستە ئەوەبزانین كە‬ ‫یەك نانۆ مەتر یەك لەسەر ملیاری‬ ‫مـــەتـــرێـــكـــە(‪،)1/1000000000‬‬ ‫وەك وترا پێوەری نانۆ یەك لەسەر‬ ‫ملیارێك لەمەترە‪،‬ئەمەش بەمانای‬ ‫ئــەوەی ئەگەر یــەك مەتر دابــەش‬ ‫بكرێت بەسەر هــەزار بــەش یەك‬ ‫ملیمەترمان دەست دەكەوێت‪،‬ئەگەر‬ ‫یەك ملیمەتر دابەش بكەین بەسەر‬ ‫هـــەزار بــەش ئ ــەوا یــەك مایكرۆ‬ ‫مەترمان دەست دەكەوێت‪،‬بەهەمان‬ ‫شــێــوەی ئ ــەوان ــەش ئــەگــەر یــەك‬ ‫مــایــكــرۆ مــەتــر دابــــەش بكەین‬ ‫بەسەر هەزار بەش ئەوا یەك نانۆ‬ ‫مەترمان دەست دەكەوێت‪،‬بۆ زیاتر‬ ‫روونكردنەوەمان لەسەر نانۆ ئەگەر‬ ‫ی ــەك تــاڵــەمــووی ســـەری مــرۆڤ‬ ‫وەرگرین و سەیری بكەین واش‬ ‫بیربكەینەوە كــە چێوەكەی كەم‬ ‫بكەینەوە بۆ هەشتا هەزار جار بەمە‬ ‫دەوترێت پێوەری نانۆ‪،‬واتە تیرەی‬ ‫یەك تاڵ لەقژی مرۆڤ (‪)80000‬‬ ‫هــەزار نانۆمەترە ئەمەش بەواتای‬ ‫ئـــەوەی یــەك نــانــۆ بریتیە لەیەك‬ ‫لەسەر هەشتا هــەزاری ئەستوری‬ ‫قژی مرۆڤ (‪)1/80000‬و بەمەش‬ ‫دەوترێت پێوەری نانۆ‪.‬‬ ‫ئــەمــرۆ مــرۆڤــی س ــەر زەوی‬ ‫لەبەردەم شۆڕشێكی زۆر گەورەدایە‬ ‫هــیــچــی كــەمــتــر نــیــە لــەشــۆڕشــی‬ ‫پــیــشــە ســــازی‌و ئـــەو شــۆڕشــەی‬ ‫ئادەمیزادی گواستەوە بۆ سەردەمی‬ ‫ئامێردروستكردن‪،‬ئەم شۆڕشەش‬

‫شــۆڕی نانۆ تەكنەلۆجیەو بریتیە‬ ‫لەبەكار هێنانی گەردیلەكان بۆ‬ ‫دروســـت كــردنــی هــەمــوو شتێك‬ ‫بــەشــێــوەیــەكــی زۆر پێشكەوتوو‬ ‫لــــــەڕووی چــاكــی و قـــەبـــارەی‬ ‫تێچونەوە‪ ،‬تێگەیشتنی ڕاستەقینە‬ ‫لەتەكنەلۆژیای نانۆ ئــەوەیــە نەك‬ ‫تەنها كــااڵو بەرهەمێكی باشتر‬ ‫دەخــاتــە روو بەڵكو باشیەتیەكی‬ ‫بـــەرزی ئــامــرازەكــان دەســتــە بەر‬ ‫دەكــات‌و لەپیشەسازی كااڵكاندا‬ ‫دەور دەبینێت‌و ئەم تەكنەلۆژیایەش‬ ‫نــەك تەنها رێگە بەدروستكردنی‬ ‫كااڵی باشێتی دەدات بەنرخێكی‬ ‫هەرزان بگرە رێگە بەدروستكردنی‬ ‫كــارگــەی نــانــۆیــی نــوێ (‪nano‬‬ ‫‪ )factory‬دەدات بــەهــەمــان‬ ‫بـــڕی كـــەم لــەتــێــچــون‌و هــەمــان‬ ‫خێرایی لەكاركردنداو دەتوانێت‬ ‫گــەردیــلــەكــان تــێــك بشكێنێت‌و‬ ‫هەرجۆرە كەرەستەو بەرهەمێكت‬ ‫بــوێــت بــۆت بسازێنێت‪،‬ئەمەش‬ ‫مانای راستەقینەی تەكنەلۆژیای‬ ‫نانۆیەو هەربۆیەش زۆرجــار وەك‬ ‫(شــۆڕشــی پیشەسازی داهــاتــوو)‬ ‫دەبینرێت‪.‬‬ ‫ئەم تەكنیكە مــژدەی ئەوەمان‬ ‫دەداتـــــێ كــەبــازدانــێــكــی گەلێك‬ ‫گــەورە دروســت دەبێت لەگشت‬ ‫زانستەكانداو لەبواری ئەندازیاری‌و‬ ‫پــزیــشــك ـی‌و ئـــابـــوری جــیــهــانـی‌و‬ ‫پــەیــوەنــدیــیــە نــێــودەوڵــەتــیــەكــان‌و‬ ‫تــەكــنــەلــۆژیــای پــیــشــە ســــازی‌و‬ ‫ئەلیكترۆنی‌و كارەباو كشتوكاڵ‌و‬ ‫خۆراك‌و سەربازی‌و ژینگەو فەزا‪،‬‬ ‫لەبواری پیشەسازی‌و تەكنەلۆژیادا‬ ‫دەبــێــتــە ه ــۆی بــچــوكــكــردنــەوەی‬

‫‪22‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫قــەبــارەی كەرەستەو ئامێرەكان‌و‬ ‫زیــادكــردنــی تــوانــاو چوستیان‌و‬ ‫لــــەبــــواری ئــۆتــۆمــبــێــلــســازیــیــدا‬ ‫بـــۆدی ئۆتۆمبێلەكان بــەمــادەی‬ ‫ئــەڵــمــاس رووكــــــەش دەكــــات‌و‬ ‫بــەرگــەی داخــــوران‌و رووشــانــدن‬ ‫دەگــرێــت‌و لــەبــواری ئابوریشدا‬ ‫كـــااڵو كــەرەســتــەیــەكــی هـــەرزان‬ ‫لــەبــڕی تێچونداو بەهێزو بتەوو‬ ‫بــەرگــەگــر لــەبــواری بــەكــاربــردنــدا‬ ‫بــەرهــەم دەهــێــنــێ ـت‌و كــەســوكــەو‬ ‫گواستنەوەشیان ئاسانەو لەبواری‬ ‫پیشەسازی‌و بایۆلۆژیدا مــژدەی‬ ‫دونیایەكی پــڕ لــە لــەش ساغی‌و‬ ‫دوور لەنەخۆشی‌و پەتا كوشندەكان‬ ‫دەدات‌و ئــاســۆیــەكــی گـــەش بۆ‬ ‫لەناوبردنی نەخۆشیەكۆشندەكانی‬ ‫وەك هەموو جۆرەكانی شێرپەنجەو‬ ‫جەڵدەی دڵ‌و دەمــاغ‌و پرۆستات‬ ‫هەندێك‬ ‫رادەگەیەنێت‌وتەنانەت‬ ‫توێژەر نانۆی زیویان بەكار هێناوەو‬ ‫بۆیان دەركەوتووە گەردیلەكانی زیو‬ ‫توانای كوشتنی(‪)650‬میكرۆبیان‬ ‫هــەیــە بــێ ئـــەوەی ئـــازار و زیــان‬ ‫بەلەشی مرۆڤ بگەیەنێت‪ ،‬لەبواری‬ ‫سەربازیشدا هەوڵی بەدەستهێنانی‬ ‫كەرەستەی سەربازی بتەو خاوەن‬ ‫بەرگریەكی نایاب دەدات‌و بەرگری‬ ‫لەهێرشی چــەكــە كیمیاییەكان‌و‬ ‫چاكسازی لەجلوبەرگی سەربازی‬ ‫كە لەگەرماوسەرما بیان پارێزێت‌و‬ ‫هــەســتــەوەرە نانۆییەكانیان تێدا‬ ‫ئــاوێــتــەبــكــرێــت‌و ت ــاچ ــاودێ ــری‬ ‫لێدانی ترپەكانی دڵ‌و پەستانی‬ ‫خوێنیان بكات‌و جلوبەرگەكانیان‬ ‫بەشێوازێك بێت گوللە نەیبرێت‌و‬ ‫راداریـــش هەستیان پــێ نەكات‌و‬ ‫تــەنــانــەت رێــگــەی دروستكردنی‬ ‫فڕۆكەی سیخوڕی واش دەدات‪،‬‬ ‫كە لەقەبارەی زەردەواڵەو كوللەدا‬ ‫ب ـن‌و دەتــوانــن وەك مێش بفڕن‌و‬ ‫سیخوڕی بەسەر دوژمنەوە بكەن‌و‬ ‫مــادەكــیــمــیــای‌و بــایــۆلــۆجــیــەكــان‌و‬ ‫تیشكی چەكە ئەتۆمیەكان كەشف‬ ‫بــكــەن‌و دەرزی بــكــەن بەلەشی‬ ‫ســەربــازانــی دوژمــــن‌و لــەبــواری‬ ‫كارەباشدا چەندان جۆری پانكەی‬ ‫فینككەرەوەی وادروس ــت بكات‬ ‫لــەكــاتــی ئیشكردندا میكرۆب‌و‬ ‫بەكتریای نــاوژورەكــە بكوژێت‌و‬ ‫هــەرچــی گــازە ژەهراوییەكانیشە‬ ‫بـــەكـــرداری هــەڵــمــیــن لــەنــاویــان‬

‫بەرێت‌و تۆزو غوباریش بكوژێت‌و‬ ‫لەبواری ژینگەوپاراستنیدا ڕۆڵێكی‬ ‫باش دەگێڕێت‌و ژینگەیەكی پاك‌و‬ ‫خاوێن‌و دوور لەگازە ژەهراویەكان‬ ‫دەستەبەردەكات ئەویش لەڕێگەی‬ ‫باشتركردنی كوالێتی جۆرەكانی‬ ‫ك ــەرەس ــت ــەو كــەلــوپــەلــەبــەرهــەم‬ ‫هــاتــووەكــان‌و لــەم سۆنگەیەشەوە‬ ‫ت ــەك ــن ــەل ــۆژی ــای ن ــان ــۆ بــەشــێــك‬ ‫لەهەوڵەكانی خۆی بەگەڕ دەخات‬ ‫بــۆ زیــاتــر پــاكــژكــردنــەوەی ئــاوو‬ ‫دەســت نیشانكردن‌و دۆزیــنــەوەی‬ ‫توخمە پیسبوەكان لەسەرئاستی‬ ‫گەردیلەكان‌و دابینكردنی ئامرازی‬ ‫پااڵوتن‌و پاككردنەوەی چوست‌و‬ ‫چاالك‌و نایاب‌و لەبواری فەزاشدا‬ ‫گرنگی‌ تایبەتی خۆی هەیە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەم تەكنەلۆژیایە زۆر چوست و‬ ‫چاالك دەبێت لەسەر مانگ‌و مەریخ‌و‬ ‫ئەو نەخشەسازیە تایبەتمەندانەی‬ ‫پەیوەستن بەو بــوارەوە‌و تەنانەت‬ ‫بەكار هێنانی تەكنەلۆژیای نانۆ‬ ‫لــەبــواری پـــەرە پــێــدانــی پــەیــژەی‬ ‫هەوایی(مەسعەدەی فەزایی)ئەمەش‬ ‫دەبێتە هــۆی كەمكردنەوەی ئەو‬ ‫كەلەڕۆكێتەكاندا‬ ‫سوتەمەنیەی‬ ‫بەكاردێت‪،‬لەكۆتایدا دەڵێین ئەم‬ ‫تەكنیكە(تەكنیكی نانۆ)لەزۆربەی‬ ‫بوارەكانی ژیاندا بەكار دەهێنرێت‌و‬ ‫ك ــاری زۆر مــەزنــی پــێ ئەنجام‬ ‫دەدرێت‪.‬‬ ‫لەمەشەوە بۆمان دەردەكەوێت‬ ‫كەتەكنەلۆژیای نانۆ كە بەشۆڕشی‬ ‫نانۆ ناسراوە چ گرنگی‌و بایەخی‬ ‫خــۆی هــەیــە و پێویستە ئێمەی‬ ‫ك ــورد و حكومەتی كــوردســتــان‬ ‫گرنگی بەم زانست و تەكنەلۆژیایە‬ ‫بدەین و لەزانكۆكانی كوردستان‬ ‫بكرێتە وانــەیــەك و بخوێنرێت و‬ ‫توێژینەوەی گرنگ و پڕبایەخی‬ ‫لەسەر بكرێت بــۆئــەوەی ئێمەی‬ ‫كوردیش ئاشنایەتیمان بەو زانستە‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪ -1‬ئەندازیار محەمەد ساڵح‬ ‫فــەرەج دوكــانــی‪ :‬دەروازیــــەك بۆ‬ ‫تەكنەلۆژیای نانۆ‪ ،‬چاپی یەكەم‪،‬‬ ‫سلێمانی‪2011 ،‬‬ ‫‪ -2‬شــــیــــان ســــەبــــاح‪:‬‬ ‫تەكنەلۆژیای نانۆ چیە؟ گۆڤاری‬ ‫پــەیــامــی تەكنیكی‪ ،‬ژمــــارە (‪)8‬‬ ‫‪.2012‬‬

‫‪23‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫ئــەو دڕەندەیـی لەپێنـج خولەکـدا‬ ‫تەنها ئێسکەکانت دەهێڵێتەوە‬ ‫بـــەڕای تــــۆ ترسناکترین‬ ‫دڕندە بۆ مرۆڤ‪ ،‬کام گیاندارە‪،‬‬ ‫شێر؟ پڵنگ؟ یــان گـــورگ؟‬ ‫بەاڵم لەڕاستییدا هیچــــکامێکیان‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫ماسییەکانی پیرانا‪ ،‬بە ددانە‬ ‫تیژەکانیان‪ ،‬گەورەترین مەترسی‬ ‫بــۆ مــــرۆڤ لــەنــاو ئــاوەکــانــی‬ ‫ئــامــازۆنــدان‪ ،‬لــەوانــەیــە (‪)٥٠٠‬‬ ‫ماسی پیرانا بتوانن تەنها لە(‪)٥‬‬ ‫خولەکەدا مرۆڤێک بخۆن‪.‬‬ ‫حــســێــن حــســێــنــی‪ ،‬لڤینی‬ ‫زان ــس ــت ــی‪ :‬بــەپــێــی راپـــۆرتـــی‬ ‫دیسکاڤێری ســەرۆک کۆماری‬

‫پــێــشــووتــری ئــەمــریــکــا‪ ،‬تــیــودۆر‬ ‫رۆزڤــلــت‪ ،‬دوای سەفەرێک بۆ‬ ‫ئــامــازۆن‪ ،‬لەسااڵنی سەرەتایی‬ ‫سەدەی بیستم‪ ،‬چیرۆکی خورانی‬ ‫مانگایەک‪ ،‬لەالیەن ماسییەکانی‬ ‫پیراناوە‪ ،‬ئەویش تەنها لەچەند‬ ‫خـــولـــەکـــدا لــەکــتــێــبــەکــەیــیــدا‬ ‫دەگێڕێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم لەوانەیە مانگاکە زۆر‬ ‫بــچــووک بــووبــێــت‪ ،‬یــان ژمــارە‬ ‫مــاســیــیــەکــان زۆر بــووبــێــت‪.‬‬ ‫(ری ئــۆکــزارزک)‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫بەشی ماسیی‪ ،‬لەئاکیواریۆمی‬ ‫نەتەوەیــــی بالتیمور‪ ،‬دەڵێت؛‬

‫بــۆ ئــــەوەی مــرۆڤــێــکــی (‪)٩٠‬‬ ‫کــیــلــــــــــــــۆیــی لــــەمــــاوەی (‪)٥‬‬ ‫خــــولەکدا بخورێت‪ ،‬پێویستە‬ ‫ژمــارەی ماسییە برسییەکــــان‬ ‫(‪)٣٠٠‬بـــۆ (‪ )٥٠٠‬دانــە بێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا تائێستا روداوی لەو‬ ‫جـۆرە رووییداوە؟‬ ‫ماسییەکانــــی پیرانا ناویان‬ ‫خراپ زراوە! راستە ئەم ماسییانە‬ ‫ددانەکــــــانیان‬ ‫گۆشتخۆرن‌و‬ ‫تــیــژە‪ ،‬بــەاڵم زۆر بەدەگـــمەن‬ ‫هیرش دەکەنەسەر مرۆڤ‪.‬‬ ‫پــیــرانــاکــان زۆرتـــر حــەزیــان‬ ‫لێیە‪ ،‬ماسیی‌و رووەک بخۆن‪.‬‬

‫بەگشتی ئــەگــەر نەوروژێنرێن‬ ‫هێرش ناکەنە سەر مرۆڤ‪.‬‬ ‫لــەگــەڵ هــەمــوو ئەمانەشدا‬ ‫ئەگەر رۆژێــک حەزتان لێبوو‪،‬‬ ‫لــەروبــاری ئامـــــازۆندا مەلە‬ ‫بکەن‪ ،‬ئاگاداربن لەشتان برینی‬ ‫کــراوەی پێوە نەبێت؛ چونکە‬ ‫بۆنی خوێن پیراناکان بەرو الی‬ ‫خۆی رادەکێشێت‪.‬‬ ‫بــۆ زانــیــاری زیــاتــر لەسەر‬ ‫ماسییەکانی پــیــرانــا‪ ،‬دەتــوانــن‬ ‫گــۆڤــاری زانستی نوێی ژمــارە‬ ‫(‪ )١٠‬بخوێننەوە‪.‬‬

24

No.25, August 2013

‫‪25‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫چەقەڵ‬ ‫ئامادەکردنی‪ :‬زانستی نوێ‬

‫لەگۆڤاری زانستی نوێی ژمارە (‪)24 ،٢٣‬دا بەتێروتەسەلی باسی گورگ‌و رێویمان‬ ‫کردوە‪ ،‬لەم ژمارەیەشدا باسی جۆرێکی تری شیردەری بنەماڵەی سەگ دەکەین کە‬ ‫(چەقەڵ)ە‪.‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫ل ــەژم ــارەی (‪)٢٣‬و(‪)٢٤‬ی‬ ‫گــۆڤــاری زانستی نــوێــدا بەتێرو‬ ‫تەسەلی باسی گورگ‌و ڕێوی‪ ،‬دوو‬ ‫گیانداری بنەماڵەی سەگەکانمان‬ ‫کرد‪ ،‬لەم ژمــارەدا باسی چەقەڵ‬ ‫دەک ــەی ــن کــە گــیــانــدارێــکــیــتــری‬ ‫بنەماڵەی سەگەکانە‪.‬‬ ‫چەقەڵ گیاندارێکە بەشێوە‬ ‫لـــەنـــێـــوان گــــــورگ‌و رێـــویـــی‌و‬ ‫بچووکترە لەڕێویی ئاسایی‪ .‬ئەم‬ ‫گیاندارە زیانی زۆر بەبەروبووم‌و‬ ‫بێستانی جــووتــیــاران‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫تـــرێ دەگــەێــنــێــت‪ .‬ه ــەروەه ــا‬ ‫هێرشدەکاتە سەر باڵندە ماڵیی‌و‬ ‫کێوییەکان‪ .‬چەقەڵەکان بەشێوەی‬ ‫رەوەو تـــاک گــەشــت دەکـــەن‪،‬‬ ‫ئـــەم گــیــانــدارە لــەنــێــو پۆلێنی‬ ‫شــیــردەرە گۆشتخۆرەکاندایەو‬ ‫سەربەبنەماڵەی سەگەکانە‪.‬‬ ‫گوێچکەکان‌و دەس ـت‌و پێی‬ ‫رەنگ گەنمییە‪ ،‬ژێر لەشی مەیلەو‬ ‫زەردە‪ ،‬یــان بەنزیکەیی سپییە‪.‬‬ ‫بــەشــی کــۆتــایــی کلکی بــڕبــڕەو‬ ‫تۆزێک تاریکترە‪ ،‬لەکاتی راکردندا‬ ‫کلکی دەخاتە نێوگەڵی‪ .‬درێژی‬ ‫ســـەرو لــەشــی لــەنــێــوان (‪)٥٠‬‬ ‫بۆ (‪)١٠٠‬سانتی مەترە‪ ،‬درێژی‬ ‫کلکی لەنێوان (‪ )٣٨‬بــۆ(‪)٥٠‬‬ ‫ســــانــــتــــی‬

‫مەترە‌و کێشەکەی لەنێوان (‪)٦‬‬ ‫بۆ (‪)١٥‬کیلۆگرامە‪ ،‬ژینگەی ئەم‬ ‫گــیــانــدارە نێو بــاخ‌و دارســتــان‌و‬ ‫نزیکی زەلکاوکان‌و شوێنی زبڵ‌و‬ ‫نــزیــک شوێنی نیشتەجێبوونی‬ ‫مرۆڤە‪.‬‬ ‫لـــەهـــەمـــوو ن ــاوچ ــەک ــان ــی‬ ‫کیشورەکانی ئەفریقاو ئاسیاو‬ ‫ئەوروپادا کەم یان زۆر دەبینرێت‪.‬‬ ‫ئەو چەقەاڵنەی لەناوچەکانی‬ ‫نزیک ناوچەکانی نیشتەجێبوونی‬ ‫مرۆڤدا دەژیــن‪ ،‬بەگشتی شەوان‬ ‫دەگــەڕن‪ ،‬بــەاڵم لەناوچەکانیتردا‬ ‫لەڕۆژیشدا دەبینرێن‪.‬‬ ‫چــــەقــــەڵ گـــیـــانـــدارێـــکـــی‬ ‫هــەمــەشــتــخــۆرە‪ ،‬هــەنــدێــکــجــار‬ ‫کــەالکــی گــیــانــداران دەخـــوات‪،‬‬ ‫هــەنــدێــکــجــاریــش پــاشــمــاوەی‬ ‫خ ــۆراک ــی گــیــانــدارنــیــتــرو زبــڵ‬ ‫دەخـــــــوات‪ .‬هــەنــدێــکــجــاریــش‬ ‫شـــــیـــــردەرە بـــچـــووکـــەکـــان‌و‬ ‫خـــشـــوکـــەکـــان‌و مـــێـــرووەکـــان‬ ‫دەخــوات‪ ،‬لەکاتی کەمبوونەوەی‬ ‫گــۆشــتــدا بــەتــەواوەتــی دەبــێــت‬ ‫بەرووەکخۆرو رووەک‌و میوە‬ ‫دەخـــــوات‪ .‬هەندێکجاریش‬ ‫راوی گیاندارە پیرو الوازەکان‬ ‫دەکـــەن‌و هێرش دەکــەنــە سەر‬

‫‪26‬‬

‫‪27‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫بــێــچــووەکــانــیــان‌و بەقەپاڵگرتن‬ ‫لەقورگیان دەیانکوژن‪.‬‬ ‫زۆربــــەی ک ــات لــەزســتــانــدا‬ ‫جـــــــووت دەبــــــــن‪ .‬ل ــەک ــات ــی‬ ‫جــووتــبــوونــدا بــۆمــاوەی (‪)١٥‬‬ ‫تاوەکو (‪ )٢٠‬خوولەک پێکەوە‬ ‫دەلکێن‌و لەیەکتری جیانابنەوە‪.‬‬ ‫م ــاوەی ئــاوســبــوون دوومــانــگــەو‬ ‫سێ بۆ هەشت بێچووی دەبێت‪،‬‬ ‫کە کەڕو کوێرن‪ .‬دایك‌و باوک‬ ‫بــەهــاوبــەشــی بــێــچــووەکــانــیــان‬ ‫دەپــــارێــــزن‌و دوای (‪)١٠‬رۆژ‬ ‫چاویان دەترۆکێت‪ ،‬لەدوای سی‬ ‫هەفتە لەشیر دەگیرێنەو گۆشتی‬ ‫نیوەهەرسکراو لــەدەمــی دایـك‌و‬ ‫بــاوکــیــیــانــەوە دەخــــۆن‪ .‬ل ــەدوو‬ ‫مانگییەوە لەگەڵ دایک‌و باوکیاندا‬ ‫دەچن بۆ راو‪ .‬لەشەش مانگییدا‬ ‫سەربەخۆ دەبن‌و لەیەک ساڵییدا‬ ‫دەتوانن زاوزێ بکەن‪ .‬تەمەنیان‬ ‫تا نزیکەی (‪)١٦‬ساڵە دەگات‪.‬‬ ‫دەنــگــی چــەقــەڵ لــەشــێــوەی‬ ‫زیــق ـە‌و قــیــژەدای ـە‌و هێالنەیەکی‬ ‫دیاریکراوی نییە؛ لەچاڵ‌و کوونە‬ ‫سروشتییەکان‌و تڵیشە بەردەکان‌و‬ ‫هێالنەی چۆڵکراوی گیانلەبەرانیتر‬ ‫بۆ دروستکردنی هێالنەو زاوزێ‬ ‫ســـوودوەردەگـــرێـــت‪ .‬زۆرجـــار‬ ‫دەمەو ئێوارە چەقەڵەکان بەکۆمەڵ‬ ‫قیژەیەک لەشێوەی قیژەی مرۆڤ‬ ‫دەکەن‪.‬‬ ‫دەربارەی چەقەڵەوە ئەفسانەی‬ ‫زۆر بوونی هەیە‪ ،‬ئەم گیانداڕە‬ ‫لەڕاودا هەندێکجار وەک رێویی‬ ‫فێڵبازەو هەندێک جاریش وەکو‬ ‫گورگ هێز بەکاردەهێنێت‪.‬‬ ‫چەقەڵ کاتێک بەدەنگەدەنگی‬ ‫راوچییان‌و خەلکی گوندەکان ئازار‬ ‫دەدرێــت سیستەمی دەمارەکانی‬ ‫لـــەکـــاردەکـــەوێـــت‌و لــەســەرخــۆ‬ ‫دەچێت‪ .‬گوندنشینەکان وادەزانن‬ ‫چەقەڵ بەقەستی وادەکات تاوەکو‬ ‫خەلک رەحــمــی پێبکەن‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫لەڕاستییدا وانییە‪.‬‬ ‫بـــەهـــۆی گ ــون ــج ــان ــی ئ ــەم‬ ‫گــیــانــدارە لــەگــەڵ بـــــارودۆخ‌و‬ ‫ناوەندی جۆربەجۆردا‌و توانای‬ ‫خۆشاردنەوەی باش‌و بەکارهێنانی‬ ‫سەرچاوەی خۆراکی جۆربەجۆر‬ ‫ژمــارەیــان ژمــارەیــەکــی ب ــەرزە‪.‬‬ ‫لەئێستادا ژمارەیان دوورە لەهێڵی‬ ‫سووری خاشەبڕبوون‪.‬‬

‫جۆرەکانی چەقەڵ‪:‬‬ ‫چەقەڵی البازو‪ :‬ئەم جۆرە‬ ‫لەچەقەڵ زۆرتر لەدارستانەکاندا‬ ‫دەژیی‌و ئاشتیخوازترین جۆری‬ ‫چەقەڵەو ژینگەکەی ناوچەکانی‬ ‫ناوەندو باشوریی ئەفریقایە‪.‬‬

‫چەقەڵی زەرد (ئالتونی)‪:‬‬ ‫قورسترین جۆری چەقەڵەکانەو‬ ‫تەنها جــۆرێــکــی چــەقــەڵــە‪ ،‬کە‬ ‫لــــەدەرەوەی ئەفریقادا دەژیــی‪،‬‬ ‫نزیکی جنیتیکی زۆری لەگەڵ‬ ‫گورگی بۆرو چەقەڵی ئەمریکایی‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫چ ــەق ــەڵ ــی پــشــت رەش‪:‬‬ ‫ســووکــتــریــن جــــۆری چــەق ـڵ‌و‬ ‫هێرشبەرترین‌و راوچییترینیانە‪،‬‬ ‫ه ــەن ــدێ ــک ــج ــار گــیــانــلــبــەری‬ ‫زۆرگەورەتر لەخۆی راودەکات‪.‬‬ ‫کۆنترین گــیــانــداری زیــنــدووی‬ ‫بنەمالەی سەگەکانەو شوێنی‬ ‫ژیــانــی نــاوچــەکــانــی بــاشــورو‬ ‫خۆرهەاڵتی ئەفریقایە‪.‬‬

28

No.25, August 2013

‫‪29‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫تەمەنی نائومێدی‬ ‫ئایا‬ ‫لەپیاواندا هەیە؟‬ ‫ئامادەکردنی‪ :‬زانستی نوێ‬

‫بەشێکی بەرچاو لەپیاوانی سەرو پەنجا ساڵ‪ ،‬زۆربەی کات‬ ‫ماندوون‪ ،‬حەزی سێکسییان دادەبەزێت‌و کەمتر دەوروژێن‪،‬‬ ‫ورگیان زل دەبێت‌و کەم دەخەون‪ ،‬هەموو ئەمانە دەمانگەێنێت‬ ‫بەیەک ئەنجام نائومێدی‪.‬‬ ‫هەندێک کەس لەوانەیە بپرس ئایا لەپیاوانیشدا تەمەنی‬ ‫نائومێدی هەیە؟ تەنانەت لەوانەیە زۆربەی پزیشکان ئەم بابەتە‬ ‫پشتڕاستنەکەنەوە‪ ،‬چونکە بەپێچەوانەی ژنان‪ ،‬کە گۆڕانی‬ ‫هۆرمۆنەکان لەدەستپێکی تەمەنی نائومێدییدا زۆر خێرایە‪،‬‬ ‫گۆڕانی هۆرمۆنی پیاوان زۆر بەهێواشی روودەدات‪.‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫رژانی هۆرمۆنی تێستەسترۆن‬ ‫لــەنــێــو پــیــاوانــی تــەمــەن (‪)٣٠‬‬ ‫بـــۆ (‪)٤٠‬ســـــــاڵ بــەنــزیــکــەیــی‬ ‫ن ــەگ ــۆڕە‪ .‬لــەســااڵنــی دواتـــردا‬ ‫رێــــژەکــــەی هـــەمـــوو ســاڵــێــک‬ ‫(‪ )%١٢‬دادەب ــەزێ ــت‪ .‬ساڵەها‬ ‫بــوو ئــەم دابــەزیــنــی هۆرمۆنە‬ ‫دەگەڕێندراوە بۆ بەرزبوونەوەی‬ ‫تــەمــەن‪ ،‬بــەرزبــوونــەوەیــەک‪ ،‬کە‬ ‫هاوکاتە لەگەڵ کێشە جیسمی‌و‬ ‫دەروونییەکان‪ ،‬وەکــو دابەزینی‬ ‫چوستی‪ ،‬الوازبــوونــی تەرکیز‪،‬‬ ‫دابەزینی توانای ماسولکەکان‌و‬ ‫نائارامی دەروونـــی‌و دابەزینی‬ ‫توانایی سێکسی‪.‬‬ ‫زۆرجــــار کاتێک نەخۆش‬ ‫ئەم نیشانانەی لێدەردەکەوێت‪،‬‬ ‫دکتۆر دەیگەڕێنێتەوە بۆ دابەزینی‬ ‫هۆرمۆنی تێستسترۆن‪.‬‬ ‫پــــرۆفــــیــــســــۆر فــــرانــــک‬ ‫زومـــەر‪ ،‬پــســپــۆری کۆئەندامی‬ ‫مــیــز‪ ،‬ل ــەزان ــک ــۆی هــامــبــورگ‬ ‫دەڵێت‪":‬لەوەها بارودۆخێکدا‬ ‫ئێمە دەڵێین پیاوەکە تووشی‬ ‫نەخۆشی هیپۆ گوندال (دابەزینی‬ ‫چــاالکــی هێلکە) هــاتــووە‪ ،‬کە‬ ‫بەزمانیکی ئاسایی دەتوانیین بڵێن‬ ‫پیاوەکە لەتەمەنی نائومێدیدایە‪".‬‬ ‫گۆڕانکاری هاوشێوە لەژنان‌و‬ ‫پیاواندا‬ ‫بـــەپـــێـــی بــــــەراوردێــــــک‬ ‫لەئەوروپادا نزیکەی (‪)%١٢‬ی‬ ‫پیاوان تووشی ئــەم بارودۆخە‬ ‫دەبــــن‪ .‬ه ــۆک ــاری نــزمــبــوونــی‬ ‫ئامارەکە دەکرێت بگەڕێندرێتەوە‬ ‫بۆ جیاوازی زۆری بەرزونەزمی‬ ‫رژانی تێستسترۆن لەکەسەکاندا‪.‬‬ ‫ئ ــەم جــیــاوازیــانــە بــەڕادەیــەکــە‬ ‫هەندێکجار پیاوانی بەتەمەن‬ ‫لەڕوانگەی رژانــی هۆرمۆنەوە‬ ‫وەکــو گەنجێکی (‪)٣٠‬ســـااڵن‬ ‫وان‪.‬‬ ‫هەربۆیە ئەم تەمەنە لەپیاواندا‬ ‫ناوی نائومێدی لێنەنراوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەمە هیچ لەو بابەتە ناگۆڕێت‪ ،‬کە‬ ‫کاتی گۆڕانی هۆرمۆنی هەردوو‬ ‫رەگــەزەکــە وەک یەکتر وایــە‪.‬‬ ‫جیاوازی ژن‌و پیاو لەوەدایە ژنان‬ ‫نیشانەکان بەجیدی وەردەگــرن‌‪،‬‬ ‫بــەاڵم پــیــاوان دەیــشــارنــەوە یان‬ ‫چاوپۆشی لێدەکەن‪.‬‬ ‫زۆر ل ــەپ ــی ــاوان دەتــرســن‬

‫ئەگەر باسی کێشەکانیان بکەن‬ ‫لەشکۆی پیاوەتیان دەدرێ ــت‪،‬‬ ‫لەکاتێکدا نیشانەکانی ئەم کاتە‬ ‫لــەتــەمــەن وەکــــو خــەمــۆکــی‪،‬‬ ‫بێتاقەتی‪ ،‬نارەزایەتی‪ ،‬دابەزینی‬ ‫حــــەزی ســێــکــس ـی‌و‪...‬هــتــد‪،‬‬ ‫زۆربەی کات بەشێوەی خۆبەخۆ‬ ‫چـــارەســـەر نــابــێ ـت‌و پێویستی‬ ‫بەڕاوێژی پزیشکی هەیە‪.‬‬ ‫نائومێدی پیاوان نەخۆشی نییە‬ ‫ب ــۆ ئــــەوەی لـــێـــرەدا هــەڵــە‬ ‫تێگەیشتن روونــــەدات دەبێت‬ ‫جــەخــت بــکــەیــن‪ ،‬نــائــومــێــدی‬ ‫لــەپــیــاوانــدا نــەخــۆشــی نییە‪،‬‬ ‫هەڵبەت بۆ هەموو پیاوان ئەمە‬ ‫راســـت نــیــیــە‪ ،‬ئــەگــەر پیاوێک‬ ‫کێشەی ساردی سێکسی هەیە‪،‬‬ ‫دەبێت بەشێوەی کاتیش بووە‬ ‫تێستێسترۆن وەربگرن‪.‬‬ ‫بـــــــەاڵم چــــــارەســــــەر بــە‬ ‫تێستێسترۆن الیــەنــی خــراپــەی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەگەر نەخۆشەکە پاشخانی‬ ‫شێرپەنجەی پرۆستاتی هەبێت‪،‬‬ ‫تووشبون بەنەخۆشییەکە خێراتر‬ ‫دەکـــات‪ .‬هــەر بــەم هۆکارەیە‬ ‫پــزیــشــکــان زۆرتـــــر پــێــشــنــیــار‬ ‫دەکەن نەخۆشەکان خووەکانی‬ ‫رۆژانـــەیـــان بــگــۆڕن‪ ،‬چــاالکــی‬ ‫جەستەیین زیاد بکەن‌و خۆراکی‬ ‫تەندروست بخۆن‪.‬‬ ‫گەورەبوونی ورگ‌و هۆرمۆنی‬ ‫ژنانە‬ ‫چاالکی جەستەیی‌و خۆراکی‬ ‫تەندروست‪ ،‬دەتوانێت موعجیزە‬ ‫بــخــوڵــقــێــنــێــت‪ .‬پــرۆفــیــســۆر‬ ‫زوومـــەر لــەزانــکــۆی هامبورگ‬ ‫دەڵێت‪":‬هۆکاری ئەم موعجیزە‬ ‫گەورەیە دەگەڕێتەوە بۆ دابەزینی‬ ‫چــــەوری ورگـــی پـــیـــاوان‪ ،‬کە‬ ‫هــۆکــارە بۆ گۆڕێنی هۆرمۆنی‬ ‫تێستێسترۆن (هۆرمۆنی پیاوانە)‬ ‫ب ــە ئــیــســتــرۆجــیــن (هــۆرمــۆنــی‬ ‫ژنانە)‪.‬‬ ‫هـــەرچـــی ورگــــی پ ــی ــاوان‬ ‫گــەورەتــر بێت‪ ،‬بەرهەمهێنانی‬ ‫تێستێسترۆن کەمتر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫بــەتــوانــەوەی چــەوریــی دەوری‬ ‫ورگ‪ ،‬نەتەنها نەخۆش هەستێکی‬ ‫باشتری دەبێت‪ ،‬بەڵکو رێژەی‬ ‫دروســـتـــبـــوونـــی ه ــۆرم ــۆن ــی‬ ‫تــێــســتــێــســتــرۆنــەکــەشــی بــەرزتــر‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬

‫‪30‬‬

‫ئەگەر دەتەوێت منداڵی کوڕت ببێت؛ پەلە بکە‬ ‫نەتەنها ژنان بەڵکو پیاوانیش دەیانەوێت منداڵیان ببێت‪،‬‬ ‫دەبێت نیگەرانی تێپەڕبوونی کــات‌و پیربوون بــن‪ ،‬وادیــارە‬ ‫چۆنایەتی سپێرمی پــیــاوان لــەدوای تەمەنی (‪ )٣٥‬ساڵییەوە‬ ‫دادەبەزێت‪ ،‬توێژینەوەکان پیشاندەدات هەرچی تەمەنی پیاو‬ ‫بەرزتر بێت‪ ،‬رێژەی کرۆمۆزۆمی (‪ )X‬لەچاو کرومۆزۆمی (‪)Y‬‬ ‫بەرزتر دەبێتەوە؛ ئەمە ئەوە دەگەێنێت باوکە پیرەکان بەئەگەری‬ ‫بەرزترەوە کچیان دەبێت‪.‬‬ ‫جــووت کرۆمۆسۆمی پیاوان بەشێوەی (‪)YX‬و جووت‬ ‫کرۆمۆزۆمی ژنان بەشێوەی (‪)xx‬ە‪ ،‬ئــەوەی ئایا چەندایەتی‌و‬ ‫چۆنایەتی سپێرمی پیاوان لەگەڵ هەڵکشانی تەمەندا دادەبەزێت‬ ‫یان نا؛ بەردەوام قسەی زۆر لەسەر کراوە‪.‬‬ ‫پسپۆڕێکی زاوزێ لەزانکۆی شیفیڵدی بەریتانیا‪ ،‬بەناوی‬ ‫ئالن پیسی دەڵێت‪":‬بەڵگەی فراوان لەبەردەستدایە‪ ،‬منداڵبوون‬ ‫بۆ پیاوانی بەتەمەنتر‪ ،‬کارێکی قورسترە (بەچاوپۆشی لەوەی‬ ‫تەمەنی دایک چەنێک بێت)‪ ،‬بە بەرزبوونەوەی تەمەن‪ ،‬مەترسی‬ ‫لەبارچوونی منداڵەکە لەهاوسەرەکەییدا بەرزترە‪ ،‬لەهەمانکاتیشدا‬ ‫تۆزێک ئەگەری ئەوەی منداڵەکە تووشی تێکچوونی جینیتیکی‬ ‫ببێت‪ ،‬زیاترە لەکەسێکی الو‪".‬‬ ‫بۆ ڵێکۆڵینەوە لەسەر ئەمە‪( ،‬پرونتی ستون) لەتاقیگەی‬ ‫تەکنەلۆژیای کۆئەندامی زاوزێ لەکالیفۆرنیاو هاوکارەکانی‪،‬‬ ‫شیکاریان بۆ نموونەی سپێرمی (‪ )٥٠٨١‬پیاو لەتەمەنی نێوان‬ ‫(‪ )١٦‬بۆ (‪)٧٢‬ساڵ کرد‪ ،‬ئەوەی بەدیکرا دابەزینی چەندایەتی‌و‬ ‫چۆنایەتی سپێرمی پیاوان بوو لەتەمەنی دوای (‪ )٣٥‬ساڵ‪،‬‬ ‫لەهەندێک توێژینەوەی پێشتردا وادانرابوو ئەم دابەزینە لە(‪)٥٠‬‬ ‫ساڵییەوە دەستپێدەکات‪.‬‬ ‫پیسی دەڵێت‪":‬تەمەن چی (‪ )٣٥‬ساڵ بێت یان (‪ )٤٠‬ساڵ‪،‬‬ ‫پەیامی ئەم توێژینەوە‌و توێژینەوەکانی تر ئەوەیە‪ ،‬دەبێت پیاوان‬ ‫ئاگاداری گۆڕانکارییەکانی کۆئەندامی زاوزێــی خۆیان بەپێی‬ ‫تێپەڕبوونی تەمەن بن‪ ،‬ئەگەر دەیانەوێت رۆژێک ببن بەباوک‬ ‫نابێت دوای بخەن‪".‬‬ ‫ئەم توێژینەوە لەهەمانکاتدا پیشاندەدات سپێرمەکانی هەڵگری‬ ‫کرۆمۆزۆمی(‪ )Y‬لەچاو کرۆمۆزۆمی (‪ )X‬لەپیاوانی سەرو تەمەنی‬ ‫(‪)٥٥‬ساڵ رێژەیان دادەبەزێت هەرچەند هۆکارەکەی روون نییە‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫بیلبیلەی چاو؛ پەنجەریەک بەرەو رۆح‬ ‫توێژینەوەکانی ئیکهارد هیس‬ ‫دەروونناسی (ئەمریکایی ‪ -‬ئەڵمانی)‬ ‫پ ــی ــش ــان ــدەدات‪ ،‬ت ــی ــرەی بیلبیلەی‬ ‫چــاو دەکــرێــت ب ــارودۆخ ــی رۆحــی‬ ‫خاوەنەکەی دەربخات‪ ،‬بۆ نموونە ئایا‬ ‫لەدڵەراوکێدایە‪ ،‬ئایا رقی لەشتێیەکە‪ ،‬یان‬ ‫ئەوەی ئایا حەزی سێکسی بۆ کەسێک‬ ‫هەیە؟‬ ‫بیلبیلەی چــاو بەشێک لەچاوە‬ ‫لەالیەن گلینەی چاوەوە گەمارۆدراوە‪،‬‬ ‫ناوەڕاستی گلێنەی چاو کونە‌و پێی‬ ‫دەوترێت کونی بیلبیلەی چاو‪ ،‬لەڕێگەی‬ ‫بیلبیلەوە رووناکیی دەچێتە ناو چاوەوە‪،‬‬ ‫بۆ گونجان لەگەڵ تووندی رووناکییدا‪،‬‬ ‫بیلبیلەی چاو بچووک‌و گەورە دەبێتەوە‪،‬‬ ‫تیرەی بیلبیلەی چاو لەڕێگەی کرانەوەو‬ ‫داخرانی ماسولکەکانی گلێنەی چاوەوە‬ ‫دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫بەاڵم قەبارەی بیلبیلەی چاو لەژێر‬ ‫کاریگەری هەندێک بارودۆخیتریشدا‬

‫دەکرێت بگۆڕێت‪ ،‬بەشێوەیەک تیرەی‬ ‫بیلبیلەی چاو زۆر زیاتر لەوەی خەلک‬ ‫بیریان دەکردەوە‪ ،‬دەکرێت بارۆدۆخی‬ ‫دەروونییان باسبکات‪.‬‬ ‫ئــیــکــهــارد هــیــس (‪Eckhard‬‬ ‫‪ )Hess‬دەروون ــن ــاس ــی ئەڵمانی‪-‬‬ ‫ئەمریکایی‪ ،‬لــەو یەکەم کەسانە بوو‬ ‫لێکۆڵینەوەی لەسەر پێوەندیی نێوان‬ ‫قــەبــارەی گلێنەی چــاوو بــارۆدۆخــی‬ ‫دەروونی‪ ،‬کردووە‪.‬‬ ‫توێژینەوەکانی ئــەو لەسااڵنی‬ ‫(‪)١٩٦٠‬ی زایــیــنــیــیــدا‪ ،‬لــەزانــکــۆی‬ ‫شیکاگۆ‪ ،‬پیشانیدا گلێنەی چــاو بۆ‬ ‫وێنەکان کــاردانــەوەی عاتفی هەیە‪.‬‬ ‫ئەگەر مــرۆڤ حــەزی لەوروژاندنێک‬ ‫بێت‪ ،‬بیلبیلەی چــاوی دەکــرێــتــەوەو‬ ‫ئەگەر حەزی لێنەبێت بیلبیلەی چاوی‬ ‫گرژ دەبێت‪.‬‬ ‫بۆ ئەنجامدانی ئــەم توێژینەوە‪،‬‬ ‫ئ ــەو وێــنــەی قــرشــی لەنێو دەریــــادا‬

‫پیشانی بەشداربووان دەدا‪ .‬جگە لەوە‬ ‫وێنەی جوانی پیشانی بەشداربووان‬ ‫دەداو لێکۆڵینەوەی لەسەر جیاوازییە‬ ‫رەگەزییەکانکرد‪ :‬کاتێک ژنان وێنەی‬ ‫پیاوی قۆز یان منداڵیان دەدی بیلبیلەی‬ ‫چــاویــان گــەورەتــر دەبــــووەوە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫لەپیاواندا بەبینیینی وێنەی ژنی جوان‬ ‫یان وێنەی سروشتیی دڵرەفێن دیاردەکە‬ ‫دەبینرا‪.‬‬ ‫قەبارەی بیلبیلەی چاوو حەزی‬ ‫سێکسیی‬ ‫ئەم دەروونناسە لەتوێژینەوەکانییدا‪،‬‬ ‫کاری لەسەر مەیلی سێکسیی کرد‪ .‬ئەو‬ ‫تیۆرییەکی هەیە‪ ،‬کە هێشتا بەتەواوەتی‬ ‫نەسەلمێندراوە‪ .‬بەپێی ئەم تیۆرییە‪،‬‬ ‫تیرەی بیلبیلەی چــاو بەندە لەسەر‬ ‫حــەزی سێکسیی‪ .‬بۆ گەیشتن بەم‬ ‫ئەنجامە وێنەی نیوەڕووتی پیاوانی‬ ‫پیشانی پیاوانیتر دەدا‪ ،‬بیلبیلەی چاوی‬ ‫پیاوەکان گرژ دەبوو‪ ،‬لەکاتێکدا بیلبیلەی‬

‫چــاوی ژنــان بۆ ئــەم وێنانە تاوەکو‬ ‫(‪)%٢٠‬دەکرایەوە‪.‬‬ ‫پێوەندی نێوان تیرەی بیلبیلەی چاوو‬ ‫کرداری دەماخ‬ ‫جگە لەمانە بیلبیلەی چــاو بۆ‬ ‫قەلەقی‌و فشاری زێهنیش کاردانەوەی‬ ‫هـــەیـــە‪ .‬کــاتــێــک فـــشـــاری زێــهــنــی‬ ‫بــەرزدەبــێــتــەوە‪ ،‬بیلبیلەی چــاو گرژ‬ ‫دەبێت بۆ ئەوەی سترێس(قەلەقی)یەکە‬ ‫داببەزێنێت‪ .‬هەروەها کاتێک کەسێک‬ ‫لەشتێک بێزی بێتەوە‪ ،‬بیلبیلەی چاوی‬ ‫گرژ دەبێتەوە‪.‬‬ ‫پزیشکەکان لەکاردانەوەی بیلبیلەی‬ ‫چاو بۆ تێگەیشتن لەکرداری دەماخ‬ ‫سوود دەبینن‪ .‬ئەگەر هەردوو بیلبیلەی‬ ‫چاو گردو هاوقەبارە بن‌و کرانەوەو‬ ‫داخرانیان رێک‌و پێک بێت‌و بەشێوەی‬ ‫گونجاو کــاردانــەوەیــان بۆ رووناکیی‬ ‫هەبێت‪ ،‬دەکرێت بگوترێت دەماخی‬ ‫ئەو کەسە بەباشی کاردەکات‪.‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫‪32‬‬

‫رێگەیەکی نوێ بۆ دۆزینەوەی شێرپەنجە؛‬ ‫تیشکدانەوەی خانە شێرپەنجەییەکان چییە؟‬

‫هەنگاوەکان بەرەو چارەسەری ریــــــــ‬

‫‪33‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫ـــــــــشەیی شێرپەنجە‬ ‫خانەکانی لــەش سیگناڵ باڵو‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬ئەم خانانە پێیان دەگوترێت‬ ‫بایۆکارەبایی‪ .‬ئەم نیشانانە کارکەیان‬ ‫بریتییە لەکۆنتڕۆڵی گەشەی خانەکان‪،‬‬ ‫تووشبونی خانەکان بەشێر پەنجە‬ ‫دەبــێــت بــەهــۆی تێکچوونی ئەم‬ ‫سیگنااڵنە‪ ،‬گەڕاندنەوەی سیگناڵەکان‬ ‫بۆ دۆخــی ئاسایی‪ ،‬دەکرێت ببێت‬ ‫بەهۆی پێشگیریکردن لەبالوبوونەوەی‬ ‫خانە شێر پەنجەییەکان‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتی ساینس دەیلی‪،‬‬ ‫بروک چورنت‪ ،‬خوێندکاری دکتۆرای‬ ‫زیندەوەر زانی‪ ،‬هاوڕێ لەگەڵ مایکل‬ ‫لڤین پرۆفیسۆری زیندەوەرزانی‌و‬ ‫بەڕێوەبەری ناوەندی زیندەوەرزانی‬ ‫پەرەسەندنی‪ ،‬توانیویانە رێگەیەکی‬ ‫بــایــۆکــارەبــایــی (‪)Bioelectric‬‬ ‫بۆ دۆزیــنــەوەی خێرای شێرپەنجە‬ ‫بــدۆزنــەوە‪ .‬لێکۆڵینەوەکانی ئەمان‬ ‫پیشاندەدات‪ ،‬سیگناڵە کارەباییەکانن‬ ‫فەرمان بەخانە دەدەن چی کارێک‬ ‫ئەنجامبدات‪ ،‬گۆڕانی ڤۆڵتییە تەنها‬ ‫پیشاندەری دەرکەوتنی شێرپەنجە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو ئــاراســتــەو کۆنتڕۆڵی‬ ‫خانەکانیش دەکات‪.‬‬ ‫ئــەم تــوێــژیــنــەوە پــیــشــانــدەدات‬ ‫خانە شێرپەنجییەکان‪ ،‬سیگناڵی‬ ‫تــایــبــەت ب ــەخ ــۆی ــان هـــەیـــە‪ .‬بۆ‬ ‫سەلماندنی ئەمە‪ ،‬تــوێــژەران جینە‬ ‫لوو دروستکەرەکانیان(ئانکۆجین)‬ ‫کــردە نێو لەشی بێچووە بۆقەوە‪،‬‬ ‫لەشی بێچووە بۆقەکە دەستیکرد‬ ‫بــەزیــادکــردنــی نــائــاســایــی خــانـە‌و‬ ‫دروستکردنی تۆمۆری مالنوما‪ ،‬کە‬ ‫نیشانەکانی شێرپەنجەی خوێن‌و سی‬ ‫و لووە شێرپەنجییەکانی ماسولکەیی‬ ‫مندااڵنی تیدا دەبینرێت‪.‬‬

‫ئامادەکردنی‪ :‬زانستی نوێ‬

‫شیکاری ئەم خانە شێرپەنجەیانە‬ ‫لەژێر مایکرۆسکۆپی فلوروسەنت‌و‬ ‫بەکارهێنانی رەنگە هەستیارەکان‬ ‫بــەڤــۆلــتــیــیــەیــی خ ــان ــە‪ ،‬ئــەنــجــامــی‬ ‫سەرنجڕاکێشی هەبوو‪ ،‬خانەکانی‬ ‫نــاوچــەی لــوو لــەچــاو خانەکانی‬ ‫دەوربـــــەر لــەدۆخــی دیــپــۆلــۆرایــز‬ ‫(لــەدەســتــدانــی جەمسەرگیریی)‬ ‫دا بــــوون‪ ،‬ه ــەر بــۆیــە بەئاسانی‬ ‫دەناسرانەوە‪.‬‬ ‫یــەکــێــکــی ت ــر لــەدەســکــەوتــە‬ ‫سەرنجڕاکێشەکان بریتی بوو لەوەی‬ ‫گــۆڕانــی سیگناڵە کارەباییەکانی‬ ‫ناوچەی لووەکە گۆڕانی لەگەشەی‬ ‫نائاسایی خانە شێرپەنجەییەکان‬ ‫بەدواوە بوو‪ ،‬ئەمە پیشانییدا دەکرێت‬ ‫پەرەسەندنی خانە شێرپەنجەییەکان‬ ‫بەم شێوازە کۆنتڕۆڵ بکرێت‪.‬‬ ‫ئەم تیمە‪ ،‬بۆ بێکاریگەرکردنی‬ ‫دۆخــی دیــپــۆالرایــز لەخانەکاندا‪،‬‬ ‫(‪)RNA‬ی پەیامنێر‪ ،‬کە دەیتوانی‬ ‫دروســتــکــردنــی هــەنــدێــک کاناڵی‬ ‫یۆنی تایبەتی نێو پــەردەی خانەیی‬ ‫ک ــۆد بــکــات‌و لــەکــۆتــایــیــدا ببێت‬ ‫بــەهــۆی بــەرزبــوونــەوەی پەستانی‬ ‫کارەبایی پــەردەکــە‪ ،‬نــاردە نــاوی‪.‬‬ ‫لێکۆڵینەوەکانی نــاوچــەی لــوو‬ ‫لەبێچووە بــۆقــەکــانــدا پیشانییدا‪،‬‬ ‫خێرایی گەشە سەندنی شێرپەنجە‪،‬‬ ‫بەشێوەیەکی بەرچاو کەمبووەتەوە‪.‬‬

‫چارەسەری شۆڕشگێڕانە‬ ‫بۆ شێرپەنجە بەرهەمهات‬ ‫توێژەرانی زانکۆی میسوری‬ ‫بە بەکارهێنانی تایبەتمەندییە زیندە‬ ‫چاالکییەکانی خانە شێرپەنجەییەکان‪،‬‬ ‫کردنیانن بەهەمارێکی ب ــاروت‪،‬‬ ‫کە بۆ تەقینەوە تەنها پێویستییان‬ ‫بــەچــەخــمــاخــەی نــیــوتــرۆن هەیە‪،‬‬ ‫تێکدانی شانە شێرپەنجییەکان زیان‬ ‫بەخانەکانی دەوروبەر ناگەێنێت‪.‬‬ ‫بــەپــێــی وتــارێــکــی زانــســتــی‬ ‫توێژەرانی زانکۆی میسۆریی‪ ،‬کە‬ ‫لە ژوڕنــاڵــی ئاکادیمی نەتەوەیی‬ ‫زانستدا باڵوکراوەتەوە‪ ،‬دکتۆر ئێم‪.‬‬ ‫فریدریک هاوسۆرن‌و هاوکارەکانی‬ ‫لەئەنستیتۆتی نێودەوڵەتی چارەسەری‬ ‫نان ‌ۆ لەزانکۆی میسوری توانیویانە‬ ‫شێوازێکی نــوێ بــۆ چــارەســەری‬ ‫شێرپەنجە بدۆزنەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫خانەکانی شێرپەنجە لەناو دەبات‪،‬‬ ‫الیــەنــی خــراپــەی لێناکەوێتەوە‪.‬‬ ‫چارەسەرە تیشکی‌و کیمیاییەکانی‬ ‫ئێستا لەسەر لەش کاریگەری خراپ‬ ‫بەجێدەهێڵێت‪.‬‬ ‫هــــاوســــۆرن‪ ،‬ک ــە بــەتــازەیــی‬ ‫خەاڵتی نەتەوەیی زانستی ئەمریکای‬ ‫وەرگــرتــووە‪ ،‬دەڵــێــت‪ ":‬لەسااڵنی‬ ‫(‪)١٩٣٠‬ەوە‪ ،‬هەوڵ هەیە بۆ ئەوەی‬ ‫چــارەســەری لــوو بەلەداوخستنی‬ ‫ن ــوت ــرۆن ــی بـــــۆرۆن (‪)BNCT‬‬

‫‪34‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫ئێمە‬

‫ئەنجامبدرێت‪ ،‬لەکۆتاییدا‬ ‫توانیمان ئەو کارەکەین‪".‬‬ ‫خانەی شێرپەنجەیی خێراتر‬ ‫لــەخــانــەی ئــاســایــی زۆر دەبـ ـن‌و‬ ‫گەشە دەکــەن‪ ،‬هەر بۆیە خۆراک‌و‬ ‫پێکهاتەی کیمیایی زیاتر هەڵدەمژن‪.‬‬ ‫هـــاوســـۆرن‌و هــاوکــارەکــانــی لــەم‬ ‫تایبەتییە بایۆلۆجیکییە سوودیان‬ ‫وەرگرت بۆ ئەوەی خانەکان پڕکەن‬ ‫لەپێکهاتەیەکی بۆرۆن‪ ،‬کە لەالیەن‬ ‫ئەم گروپەوە بەرهەمهاتبوو‪ ،‬کاتێک‬ ‫ئەم خانانە تیشکی نیوترۆنیان لێدرا‪،‬‬ ‫ئەتۆمی بۆرۆن هەڵوەشایەوەو خانە‬ ‫شێرپەنجەییەکە تێکڕما‪ ،‬بێئەوەی‬ ‫زیان بەخانە ساخەکانی دەوروبەر‬ ‫بگات‪.‬‬ ‫تایبەتمەندیی فیزیایی بــۆرۆن‪،‬‬ ‫بەکارهێنانی ئەم توخمە لە(‪)BNCT‬‬ ‫مومکین دەکـــات‪ .‬ئایزۆتۆپێکی‬ ‫تــایــبــەتــی ئــــەم ئــەتــۆمــە کــاتــێــک‬ ‫تیشکی نــیــوتــرۆنــی لــێــدەکــەوێــت‪،‬‬ ‫هەڵدەوەشێت‌و دەبێت بەلیسیۆم‌و‬ ‫هیلیۆم‌و وزە‪ ،‬ئەم دوو ئەتۆمەش کە‬ ‫لەناو خانەکەدا دروستدەبن خانەکە‬ ‫هەڵدەوەشێننەوە‪.‬‬ ‫بەوتەی هاوسرۆن ئەم شێوازە‬ ‫لــەچــارەســەر لــەســەر ژمارەیەکی‬ ‫زۆر شێرپەنجەی مشکەکان بەباشی‬ ‫کاریگەر بــووە‪ ،‬ئــەو دەڵێت ئێمە‬ ‫ئامادەین ئەم شێوازە لەسەر مرۆڤیش‬ ‫تاقیبکەینەوە‪.‬‬

‫خراپترین جۆری شێرپەنجەی پێست‬ ‫بەسەوزەوات چارەسەردەکرێت‬ ‫تیمێکی توێژینەوەی ئەمریکایی‬ ‫دەڵێت‪ ،‬مادەی سروستی نێو سەوزەو‬ ‫میوە دەکرێت بۆ چارەسەری خراپترین‬ ‫جۆری شێرپەنجەی پێست (میالنۆما)‬ ‫کــاریــگــەر بێت‪ .‬مـــادەی گۆسپیین‬ ‫قــەبــارەی ل ــووە شێرپەنجەییەکانی‬ ‫مشکی لەتاقیگەدا دابەزاندووە‪.‬‬ ‫هەموو شێرپەنجەکانی پێست‬ ‫کــوشــەنــدە نیین‪ ،‬بـــەاڵم جۆرێکی‬ ‫تایبەتی شیرپەنجە بەناوی میالنۆما‪ ،‬کە‬ ‫چارەسەرەکان کاری لەسەر ناکات‌و‬ ‫دەکرێت خەلک بکوژێت‪ .‬میالنۆما‬ ‫بەترسناکترین ج ــۆری شێرپەنجە‬ ‫ئەژماردەکرێت‪.‬‬ ‫نــیــشــانــەی مــیــانــۆمــا‪ ،‬گــەشــەی‬ ‫زیاد لەحەدی خانەکانی رەنگسازی‬ ‫پێستە‪ ،‬کە پێیدەوترێت میالنویست‪،‬‬ ‫ئــەم ج ــۆرە لەشێرپەنجە لەپێستدا‬ ‫دەردەکەوێت بەاڵم هەندێکجاریش‪،‬‬ ‫لەشانەکانی تــردا دەبینرێت‪ ،‬وەک‌و‬ ‫چاوو ریخۆڵە‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆڕتی ئەستیتۆی نەتەوەیی‬ ‫شێرپەنجەی ئەمریکا (‪ ،)NCI‬نزیکەی‬ ‫(‪ )٧٧‬هــــەزار ج ــۆر شێرپەنجەی‬ ‫میالنۆما تەنها لەم ساڵدا واتە ساڵی‬ ‫(‪ )٢٠١٣‬لەئەمریکا دۆزراوەتەوە‪.‬‬ ‫لەئێستادا چارەسەرێکی تاقانە‪،‬‬ ‫یــانــە تێکەڵەیەکی چــارەســەرەکــان‬ ‫بۆ بەربەرەکانێ لەگەڵ میالنۆمادا‬

‫بــوونــی نــیــیــە‪ ،‬پێشبینی دەکــرێــت‬ ‫لەمساڵدا (‪)٩٤٨٠‬کــەس بەهۆی ئەم‬ ‫شێرپەنجەوە لەئەمریکادا بمرن‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئێستا خەبەرێکی خۆش‬ ‫باڵوبووەتەوە‪ ،‬زانایان بۆ یەکەمجار‬ ‫دەڵـــێـــن‪ ،‬مـــــادەی ســروشــتــی نێو‬ ‫س ــەوزەوات‌و میوە بەناوی گۆسپین‬ ‫(‪ )Gossypin‬دەک ــرێ ــت خانە‬ ‫شێرپەنجییەکانی میالنۆما کۆنتڕۆڵ‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫بەپێی راپــۆرتــی نەچێڕاڵ نیوز‪،‬‬ ‫دکتۆر هاریش نەیر‪ ،‬لەتێگزاس کە‬ ‫رێبەڕایەتی ئەم توێژینەوەی کردووە‬ ‫لەمبارەوە دەڵێت‪ ":‬لێکٶلینەوەکان‬ ‫پیشاندەدەن گوسپیین‪ ،‬توانایەکی زاتی‌و‬ ‫بەهێزی لەپێشگیریکردن لەبازدانی دوو‬ ‫جینی (‪)BRAFV600E‬و(‪)CVJ4‬‬ ‫هەیە‪ .‬ئــەم دوو جینە لەنەخۆشی‬ ‫میالنۆمادا بــاز دەدەن" ئــەو بــڕوای‬ ‫الپــەڕەیــەکــی نوێی بــۆ چــارەســەری‬ ‫شێرپەنجەی پێستی کردوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەو مادە سروشتییەیی کۆنتڕۆڵی‬ ‫میالنۆما دەکات‬ ‫لەم لێکۆڵینەوە نوێیەدا کە لەژوڕناڵی‬ ‫زانستی (‪Molecular Cancer‬‬ ‫‪ )Therapeutics‬بــاوبــووەتــەوە‪،‬‬ ‫هارش نەیر‌و هاوکارەکانی لەسەر خانە‬ ‫شێرپەنجییەکانی میالنۆما لەتاقیگەدا‬ ‫کاریانکردووە‪ ،‬ئەوان دۆزیویانەتەوە‬ ‫گۆسپیین پێش بــەبــاوبــوونــەوەی‬ ‫خانەکانی میالنۆم دەگرێت‌و لەوانەشە‬

‫ئەم کارە لەڕێگەی لکانی راستەوخۆوە‬ ‫ئەنجامبدات‪.‬‬ ‫گۆسپیین مــادەیــەکــە‪ ،‬کــە لەنێو‬ ‫سەوزەو میوەجاتدا هەیە‌و پێشگیری‬ ‫دەکــات لەپێشکەوتنی شێرپەنجەکە‪،‬‬ ‫لــەتــاقــیــکــردنــەوەکــەدا‪ ،‬کــە لــەســەر‬ ‫مشکە تاقیگەییەکان ئەنجامدراوە‪،‬‬ ‫ئــەو مشکانەی تــووشــکــرابــوون بە‬ ‫شێرپەنجەی میالنۆما‪ ،‬لەماوەی (‪)١٠‬‬ ‫رۆژدا بەهۆی مــادەی گۆسپینەوە‪،‬‬ ‫قــەبــارەی ل ــووە شێرپەنجییەکەیان‬ ‫بــچــووکــبــووەوە‪ ،‬لەئێستادا تیمەکە‬ ‫خــەریــکــی لــێــکــۆڵــیــنــەوەن لــەســەر‬ ‫میکانیزمی کــاریــگــەری مــادەکــەو‬ ‫بەکارهێنانی لەمرۆڤدا‪.‬‬ ‫مـــاڵـــپـــەڕی نـــەیـــچـــراڵ نــیــوز‬ ‫لەکۆتایی راپۆڕتەکەییدا دەنووسێت‬ ‫دەژ بە بەکارهێنانی گیاندارانە بۆ‬ ‫تاقیکردنەوەی پزیشکی‪.‬‬ ‫تاقیکردنەوەی خوێن بۆ شێرپەنجەی‬ ‫پرۆستات دەبێت زووتر دەستپێبکات‬ ‫گروپێک لەتوێژەران دەڵێن‪ ،‬دەبێت‬ ‫پیاوانی تەمەن نێوان (‪)٤٥‬بــۆ (‪)٤٩‬‬ ‫ساڵ هەلی ئەوەیان هەبێت تاوەکو‬ ‫تاقیکردنەوە لەسەر پرۆستات بکەن‪.‬‬ ‫بەپێی راپــۆرتــی بــی بــی سی‪،‬‬ ‫گروپێک لەتوێژەرانی سویدی کە‬ ‫توێژینەوەکەی خــۆیــان لەژوڕناڵی‬ ‫پزیشکی بەریتانیادا باڵوکردوەتەوە‪،‬‬ ‫دەڵێن تاقیکردنەوەی خوێن لەتەمەنی‬ ‫(‪)٤٩-٤٥‬ســاڵ ەبێت بەهۆی ئەوەی‬ ‫نــیــوەی شێرپەنجەکانی پرۆستات‬ ‫بــدۆزرێــتــەوە‪ ،‬ئــەم توێژینەوە لەسەر‬ ‫(‪)٢١‬هەزار پیاو کراوە‪.‬‬ ‫لــەگــەڵ ئــــەوەشــــدا‪ ،‬هــەنــدێــک‬ ‫لەپسپۆڕان دەڵــێــن‪ ،‬تاقیکردنەوەی‬ ‫(‪ )PSA‬بۆ دۆزینەوەی بڕێکی زۆر‬ ‫ئانتی جینی تایبەتی پرۆستات لەخوێندا‬ ‫کە دەکرێت نیشانەی شێرپەنجە بێت‪،‬‬ ‫تاقیکردنەوەیەکی متمانەپێکراو نییە‪.‬‬ ‫لەبەریتانیادا تاقیکردنەوەی خوێن بۆ‬ ‫دۆزیــنــەوەی شێرپەنجەی پرۆستات‬ ‫تەنها کاتێک پیاوانی سەرو پەنجا ساڵ‬ ‫بیانەوەێت‪ ،‬ئەنجامدەدرێت‪.‬‬ ‫پــرۆفــیــســۆر هــانــس لیلیاو‬ ‫هــاوکــارەکــانــی لــەزانــکــۆی لوندی‬ ‫ســویــدو ن ــاوەن ــدی شێرپەنجەی‬ ‫سلۆن‪-‬کترینگ لەئەمریکا دەڵێن بۆ‬ ‫بەربەرەکانێ لەگەڵ شێرپەنجەی‬ ‫پــروســتــات‪ ،‬تــاقــیــکــردنــەوە لەسەر‬ ‫پیاوانی تەمەن لەنێوان (‪)٤٩-٤٥‬‬ ‫ساڵ لەپێشترە‪.‬‬

‫‪35‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫دکــــتــــۆر گــێــســت ئــێــســتــا‬ ‫خەریکی بارهێنانی سەگەکانە‬ ‫بۆ ئــەوەی لەڕێگەی نموونەی‬ ‫هەناسەدانی مرۆڤەوە‪ ،‬شێرپەنجە‬ ‫بــدۆزێــتــەوە‪ ،‬ئامانجی کۆتایی‬ ‫گێست دروســتــکــردنــی لووتی‬ ‫ئەلکترۆنییە‪".‬‬ ‫گێست دەڵێت‪ ":‬ئەگەر ئێمە‬ ‫بتوانیین بـــەوردی بیدۆزینەوە‬ ‫چۆن سەگ ئەم کــارە دەکــات‪،‬‬ ‫ئ ــەوک ــات دەک ــری ــت ئامێرێک‬ ‫دیزایین بکەین لەجیاتی سەگەکە‬ ‫کار بکات‪".‬‬ ‫ئەم توێژینەوە ئەگەر بگاتە‬ ‫ئەنجام ژیانی هـــەزاران کەس‬ ‫رزگـــار دەکــــات‪ ،‬ب ــەاڵم هێشتا‬ ‫لێکۆلینەوە لەسەر ئــەوەی ئەم‬ ‫دۆزیــــنــــەوەی ســەگــانــە تــاچــی‬ ‫رادەیــــەک جــێــگــەی متمانەیە‪،‬‬ ‫بەردەوامە‪.‬‬ ‫ئـــــەوان لــەقــۆنــاغــی یــەکــەمــی‬ ‫توێژینەوەکەیاندا نموونەی خوێنی‬ ‫(‪ )٢١‬هەزارو (‪ )٢٧٧‬پیاوی سویدی‬ ‫(‪ )٢٧-٢٥‬ساڵ‪ ،‬کە لەسااڵنی (‪)١٩٧٤‬‬ ‫بۆ (‪)١٩٨٤‬لێیان وەرگیرابوو‪ ،‬خستە‬ ‫ژێر تاقیکردنەوەی (‪)PSA‬وە‪.‬‬ ‫توێژەران لــەدوای دەستکەوتنی‬ ‫ئەنجامەکان‪ ،‬لەقۆناغی دووهەمی‬ ‫توێژینەوەکەینادا بینییان لەنێوان‬ ‫(‪)PSA‬ی بەرزی خوێن‌و شێرپەنجەی‬ ‫پرۆستاتدا پێوەندی راستەوخۆ بوونی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ئەوان گەیشتن بەو ئەنجامەی‬ ‫تاقیکردنەوەی زووت ــر لەتەمەنی‬ ‫(‪ )٤٥‬ساڵ زۆربەی شێرپەنجەکان‬ ‫دەرناخات‌و تاقیکردنەوەی درەنگتر‬ ‫دوای (‪ )٥٠‬ســاڵ بــەکــردەوە بۆ‬ ‫بەربەرەکانێ لەگەڵ شێرپەنجەیەک‪،‬‬ ‫کە دروستبووە‪ ،‬بێسوودە‪.‬‬ ‫ئەوان پیشانیانداوە بەتاقیکردنەوە‬ ‫لەسەر پیاوانی تەمەن لەنێوان (‪-٤٥‬‬ ‫‪)٤٩‬ســاڵ نزیکەی نیوەی شێرپەنجە‬ ‫مەرگهێنەرەکان دەدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫دکــتــۆر ئــێــن مــەکــی یەکێک‬ ‫لەبەڕێوەبەرانی تەندروستی گشتی‬ ‫لەبەریتانیا دەڵــێــت‪ ،‬کە ئەنجامی‬ ‫توێژینەوەی توێژەرانی سویدی لەم‬ ‫بەریتانیا زۆر گرنگی پێدەدرێت‌و‬ ‫پێشنیازەکانی پێوەندیدار بەکاتی‬ ‫ئەنجامدانی تاقیکردنەوە لەکۆتایی‬ ‫ئیمساڵدا چاوی لێدەکرێت‪.‬‬

‫بەکارهێنانی سەگ بۆ دۆزینەوەی‬ ‫شێرپەنجەی سییەکان‬ ‫توێژەرێکی بەریتانیایی سەگەکان‬ ‫بۆ دۆزینەوەی شێرپەنجەی سییەکان‬ ‫باردەهێنێت؛ ئامانج ئەوەیە لەڕێگەی‬ ‫بۆنی هەناسەدانەوەی مرۆڤ سەگەکان‬ ‫پـــەی ب ــە شــێــرپــەنــجــەی ســیــیــەکــان‬ ‫ببەن‪ ،‬واتــە دیزاینی جۆرێک لووتی‬ ‫ئاگادارکردنەوەی ئەلیکترۆنییە‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتی (‪ )bbc‬رێکخراوی‬ ‫(‪)Medical Detection Dogs‬‬ ‫رێکخراوێکی خێرۆمەندە‪ ،‬سەگەکان بۆ‬ ‫دۆزینەوەی ئەو نەخۆشییانەی بۆ مرۆڤ‬ ‫زۆر کوشەندەن‪ ،‬بەکاردەهێنێت‪.‬‬ ‫کــلــرگــێــســت‪ ،‬بــــەڕێــــوەبــــەری‬ ‫رێکخراوەکە دەڵێت‪ ،‬ئەو سەگەکان‬ ‫فــێــردەکــات‪ ،‬جــۆرەکــانــی شێرپەنجە‬ ‫بدۆزنەوە‪ ،‬توێژینەوەکانی ئەم رێکخڕاوە‬ ‫تا ئێستا لەسەر شێرپەنجەی پروستات‌و‬ ‫میزەاڵن سەرکەوتوو بووە‪.‬‬

‫بارهێنانی سەگەکان‬ ‫خــاتــوو کلر گێست فێری‬ ‫سەگەکانی کردبوو‪ ،‬شێرپەنجەی‬ ‫مەمک بدۆزنەوە‪ ،‬دوای ماوەیەک‬ ‫ســەگــەکــە لەنێو لــەشــی دکتۆر‬ ‫گــێــســتــدا لـــووی شێرپەنجەی‬ ‫دۆزیوە‪ ،‬بەوتەی خاتوو گێست‪،‬‬ ‫ئـــەگـــەر ســەگــەکــە لـــووەکـــەی‬ ‫نەدۆزیبایەتەوە‪ ،‬نەخۆشییەکەی‬ ‫دەکــــرا کــێــشــەی گـــــەورەی بۆ‬ ‫دروستبکات‪.‬‬ ‫ئــەم رێکخراوە خێرۆمەندە‬ ‫چەندین راپۆرتی باڵوکردوەتەوە‪،‬‬ ‫کـــە ســـەگـــەکـــان بــەڕێــکــەوت‬ ‫تــوانــیــبــوویــان شــێــرپــەنــجــەی‬ ‫خاوەنەکەی خۆیان بدۆزنەوە‪،‬‬ ‫دکتۆر گست لەمبارەوە دەڵێت‪":‬‬ ‫ئێمە بینیمان ئەم سەگانە دەتوانن‬ ‫شێرپەنجە بدۆزنەوە‪ ،‬ئیتر وتمان‬ ‫بۆچی باریان نەهێنیین‪".‬‬

‫ڤایرۆسی ئایدز وه‌ك چاره‌سه‌رێكی‬ ‫نوێ‌و سه‌ركه‌وتوو له‌دژی‬ ‫شێرپه‌نجه‌ی خوێن‬ ‫بەپێی راپــۆرتــی دیسکاڤێری‬ ‫شێوه‌یه‌كی بۆماوه‌ییانه‌ی (ده‌ستكاری‬ ‫كراوی) ڤایرۆسی (‪ )HIV‬به‌كارهێنرا‬ ‫لــه‌الیــه‌ن زانــاكــانــه‌و‌ه لــەزانــكــۆی‬ ‫پنسلڤانیا بۆ دووبــار‌ه داڕێژانه‌وه‌‌ی‬ ‫سیسته‌می به‌رگری له‌شی كه‌سی‬ ‫توشبوو بەنه‌خۆشی شێرپەنجە ‌تا‬ ‫ب ـه‌و هــۆی ـه‌و‌ه هــێــرش بكرێته‌سه‌ر‬ ‫خانه‌كانی شێرپەنجە‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ره‌ك‌ه واده‌رده‌ك ـه‌وێــت‬ ‫شــێــرپــەنــجــەی دوو ن ـه‌خــۆشــی‬ ‫ده‌رپه‌ڕاندبێت‌و له‌نه‌خۆشی سێهه‌مدا‬ ‫شێرپەنجەكه‌ی الوازكردبێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫سێ نه‌خۆش‌ه به‌ده‌ست شێرپەنجەی‬ ‫خوێنی خانه‌ لیمفه‌كانه‌و‌ه ده‌یان‬ ‫نااڵند‪ ،‬به‌اڵم توێژه‌ران له‌و بڕوایه‌دان‬ ‫ئه‌و ته‌كنیك‌ه ده‌توانرێت بگونجێنرێت‬

‫‪36‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫بــۆ ل ـه‌نــاوبــردنــی شێوه‌كانی تری‬ ‫نه‌خۆشی شێرپەنجە‪.‬‬ ‫ته‌كنیكه‌ك‌ه بــه‌م تــازه‌یــیــانـ‌ه له‌‬ ‫(‪New England Journal of‬‬ ‫‪)Medicine‬دا بــاوكــرایـه‌وه‌و به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌ی خواره‌و‌ه كاریكردووه‌‪:‬‬ ‫‪ .١‬دكــــتــــۆره‌كــــان خــوێــنــی‬ ‫ن ـه‌خــۆش ـه‌كــانــیــان خــاڵــیــده‌كــرده‌وه‌‬ ‫له‌ڕێگه‌ی ئامێرێكه‌و‌ه ك‌ه (‪T-cells‬‬ ‫خــانــ‌ه پـــازمـــاكـــان)ی الده‌بـــــرد‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم دواتـــر تـــه‌واوی خوێنه‌كه‌ی‬ ‫ده‌گێڕایه‌و‌ه بۆ جه‌سته‌ی نه‌خۆشه‌كه‌‪.‬‬ ‫(‪)T-cells‬ه‌كان ڤایرۆسن‌و خانه‌ی‬ ‫پالزمای خوێنن ك‌ه له‌دژی شێرپەنجە‬ ‫ده‌جه‌نگن‪.‬‬ ‫‪ .٢‬شێوه‌یه‌كی ده‌ستكاری كراوی‬ ‫ڤــایــرۆســی (‪ )HIV‬به‌كارهێنرا بۆ‬ ‫ته‌نینه‌وه‌ی خانه‌ی پالزماكان‌و پاشان‬ ‫تێكردنی جینه‌كان (یه‌كه‌ی هه‌ڵگری‬ ‫سیفه‌ت‌ه بۆ ماوه‌یه‌كان) ك‌ه ده‌بێت‌ه هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی ڤایرۆسه‌ك‌ه بناسێته‌وه‌و هێرش‬ ‫بكاته‌سه‌ر شێرپەنجەێكی دیاریكراو‪،‬‬ ‫پاشان چه‌ندجار‌ه ده‌كــرێــت ـه‌وه‌و له‌‬ ‫نه‌خۆشه‌كاندا به‌زیندووی ده‌مێنێته‌وه‌‬ ‫بۆ چه‌ند مانگێك‪.‬‬ ‫كــارل جــون یه‌كێك له‌دكتۆره‌‬ ‫بــــه‌ژداربــــووه‌كــــانــــی پــــرۆژه‌كــــه‌‬ ‫لەدیمانه‌یه‌كیدا له‌گه‌ڵ نیۆرك تایمزدا‬ ‫وتی ڤایرۆس‌ه ده‌ستكاری كراوه‌كه‌ی‬ ‫(‪ )HIV‬وه‌ك چاره‌سه‌رێكی ئاڵۆزی‬ ‫ناشییانه‌ی‌ه لەڕواڵه‌تدا‪ .‬ڤایرۆسه‌كه‌‬ ‫خانه‌كانی (‪ )DNA‬مرۆڤ‌و مشك‌و‬ ‫مانگای هـه‌ڵــگــرتــووه‌‪ ،‬ڤایرۆسێكه‌‬ ‫له‌شی مشكی كێوی ره‌نگ خورمایی‬ ‫ده‌ته‌نێته‌وه‌و ڤایرۆسێكی تریش‌ه كه‌‬ ‫له‌شی مانگا ده‌ته‌نێته‌وه‌‪.‬‬ ‫خانه‌ی پالزما ده‌ستكاری كراوه‌كه‌‬ ‫دواتر دژ‌ه جینی وه‌رگری په‌یوه‌ندی‬ ‫دارو پرۆتینه‌كان هه‌ڵده‌گرێت كه‌‬ ‫ڕێگه‌یان پێ ده‌دات چه‌ندین خانه‌ی‬ ‫شێرپەنجە بناسنه‌وه‌و بیانكوژن‪.‬‬ ‫‪ .٣‬چاره‌سه‌ر‌ه كیمیاوییه‌كه هه‌ر‬ ‫خانه‌یه‌كی پالزمای خوێن ل‌ه له‌شی‬ ‫نه‌خۆشه‌كه‌دا مابێته‌و‌ه ده‌یكوژێت‬ ‫چونك‌ه دكتۆره‌كان نایانه‌وێت خانه‌‬ ‫پــازمــا ده‌ســتــكــاری ن ـه‌كــراوه‌كــان‬ ‫ئاسته‌نگ دروستبكات له‌به‌رده‌م خانه‌‬ ‫نوێ یه‌كاندا‪.‬‬ ‫‪ .٤‬خانه‌ی پالزما ده‌سكاری‬ ‫كــــراوه‌كــــان ده‌گــه‌ڕێ ــن ــرێ ــنــه‌و‌ه بۆ‬ ‫نه‌خۆشه‌كه‌‪ .‬له‌ناو له‌شی نه‌خۆشه‌كه‌دا‬ ‫خانه‌ی پالزما تــاز‌ه داڕێــژراوه‌كــان‬

‫ژماره‌یان به‌خێرای زیاد ده‌كات‪.‬‬ ‫به‌وته‌ی كارل جون " جه‌سته‌ی‬ ‫نه‌خۆشه‌ك‌ه وه‌ك ئامێرێكی كاردانه‌وه‌‬ ‫ناوه‌كی یه‌كانی لێدێت‪".‬‬ ‫‪ .٥‬به‌درێژای چه‌ند هه‌فته‌یه‌كی‬ ‫دواتر لەجه‌سته‌ی نه‌خۆشه‌كه‌دا پله‌ی‬ ‫گه‌رمی‌و لـه‌رزوتــاو لـه‌رزیـن‌و نزمی‬ ‫په‌ستانی خوێن‌و نیشانه‌گه‌لێكیتری‬ ‫وه‌ك هه‌اڵمه‌ت ده‌ست به‌ده‌ركه‌وتن‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬نیشانه‌كان به‌هۆی مادده‌یه‌كی‬ ‫كیمیاویه‌وه‌ن كـ‌ه ل ـه‌الی ـه‌ن خانه‌ی‬ ‫پــازمــاكــانــی خــوێــنــه‌و‌ه بــه‌رهــه‌م‬ ‫ده‌هێنرێت‌و پێی ده‌وترێت سیتوكینس‪.‬‬ ‫نیشانه‌گه‌لی وه‌ك ه ـه‌اڵم ـه‌ت‬ ‫ئ ـه‌و‌ه ده‌گه‌یه‌نێت ك‌ه شێرپەنجەه‌كه‌‬ ‫له‌سه‌ر پــرۆسـه‌ی له‌ناوچووندایه‌‪.‬‬ ‫پــاش ئ ـه‌وئــازارو ناڕه‌حه‌تی‌ه زۆران ـه‌‬ ‫دكتۆره‌كان ئه‌وه‌یان خه‌ماڵند ك‌ه دوو‬ ‫پاوه‌ند له‌خانه‌ی شێرپەنجەه‌كان له‌ناو‬ ‫جه‌سته‌ی یه‌كێك ل‌ه نه‌خۆشه‌كاندا‬ ‫له‌ناوچووه‪.‬‬ ‫ولـــیـــام لـــودویـــگ لــەی ـه‌كــێــك‬ ‫له‌وتاره‌كانی نیۆرك تایمزدا وتویه‌تی"‬ ‫من ژیانم بۆ گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌"‬ ‫پاش شه‌ش مانگ له‌چاره‌سه‌ر‬ ‫شــێــرپــەنــجــەكـه‌ی لــودویــگ هێشتا‬ ‫لــەمــاوه‌ی چــاكــبــونـه‌وه‌دایـه‌و هێشتا‬ ‫خانه‌ی پالزما ده‌ستكاریكراوه‌كان‬ ‫له‌ناو ڕێڕه‌وی خۆێنیدا هه‌یه‌و ئاماده‌ن‬ ‫له‌دژی سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی شێرپەنجەی‬ ‫خۆێن بجه‌نگنه‌وه‌‪.‬‬ ‫نه‌خۆشێكی تــر بڕێكی كه‌متر‬ ‫چــــاره‌ســــه‌ری وه‌رگـــــــرت‪ ،‬بـــه‌اڵم‬ ‫شــێــرپــەنــجــەه‌ك ـه‌ی ئــه‌ویــش بـ ـه‌ره‌و‬ ‫باشبوون ڕۆشت‪.‬‬ ‫نه‌خۆشی سێهه‌م له‌ڕێگه‌ی مادده‌ی‬ ‫كیماوی ستێرۆیده‌و‌ه چاره‌سه‌ركرابوو‬ ‫له‌یه‌كێك له‌نه‌خۆشخانه‌كانی تردا پاش‬ ‫ئ ـه‌وه‌ی نیشانه‌گه‌لی وه‌ك هه‌اڵمه‌ت‬ ‫ده‌ستی به‌ده‌ركه‌وتن كردبوو‪ .‬ئه‌و‬ ‫ته‌نها به‌شێك لەچاكبونه‌وه‌كه‌ی‬ ‫هه‌ست پێكردبوو ره‌نــگـ‌ه به‌هۆی‬ ‫مادده‌ی ستێرۆیده‌كه‌و‌ه بووبێت یاخود‬ ‫نه‌خۆشی شێرپەنجە‌كه‌ی له‌قۆناغێكی‬ ‫زۆر په‌ره‌سه‌ندودا بووبێت‪.‬‬ ‫دكتۆره‌كانی زانكۆی په‌نسلڤانیا‬ ‫پالنیان دانــاو‌ه بۆ به‌كارهێنانی ئه‌م‬ ‫ته‌كنیك‌ه ل ـه‌س ـه‌ر شــێــوه‌كــانــی تری‬ ‫نه‌خۆشی شێرپەنجە‪ ،‬بۆ نمون‌ه شێوه‌‬ ‫سه‌خت‌و كوشنده‌كانی شێرپەنجەی‬ ‫(‪)mesothelioma‬و شێرپەنجەی‬ ‫هێلكه‌دان‌و شێرپەنجەی په‌نكریاس‪.‬‬

‫سکپڕی لەتەمەنی کەمدا ئەگەری‬ ‫تووشبون بەشێرپەنجەی مەمک‬ ‫کەمدەکاتەوە‬ ‫بەپێی راپۆرتی ساینس دەیلی‬ ‫توێژەرانی سویسرایی گەیشتوون بەو‬ ‫ئەنجامەی سکپڕی لەتەمەنی ژێر‬ ‫بیست ساڵدا بەکاریگەری دانان لەسەر‬ ‫دوو جین‌و کۆنتڕۆڵکردنی رێژەکەیان‬ ‫لەنێو مەمکدا‪ ،‬ئەنجامی دابەزینی‬ ‫ئەگەری تووشبوون بەشێرپەنجەی‬ ‫لێدەکەوێتەوە‪ .‬ئەم ئەنجامە نەتەنها بۆ‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬بەڵکو بۆ گیاندارانیتری وەک‬ ‫مشک راســتـە‌و ئــەگــەری تووشبون‬ ‫بەشێرپەنجەی مەمک دەکات بەنیوە‪.‬‬

‫هەتا پیاوتر بییت ئەگەری مردنت‬ ‫بەشێرپەنجەی سییەکان بەرزترە‬ ‫مــەبــەســت لـــێـــرەدا لــەپــیــاو‬ ‫هۆرمۆنی پیاوانە یان تستیسترۆنە‪،‬‬ ‫کە چاالکی سێکسی زیاد دەکات‪،‬‬ ‫بەپێی راپۆرتی بی بی سی تیمێکی‬ ‫توێژەرانی زانکۆ کلۆرادۆ گەیشتوون‬ ‫ب ــەو ئــەنــجــامــەی ئ ــەم هــۆرمــۆنــە‬ ‫وەک سووتەمەنی مەکینەی گەشە‬ ‫سەندنی لــووە شێرپەنجەییەکەی‬

‫سییەکان کاردەکات‪ ،‬شێرپەنجەی‬ ‫سییەکان زۆرتر لەنێو کەسانی جگەرە‬ ‫خۆردا دەردەکەوێت بەهۆی ئەوەی‬ ‫درەنــگ پێیدەزانرێت لــەڕادەبــەدەر‬ ‫کوشەندەیە زانایان چارەسەرەێکیان‬ ‫دروستکردووە کە پێشگیری دەکات‬ ‫لەگەیشتنی ئەم هۆرمۆنە بە لووەکە‪.‬‬

‫بۆچی مشکەکوێرە روتەڵە هەرگیز‬ ‫تووشی شێرپەنجە نابێت؟‬ ‫ئــەگــەر ئێمەی مــرۆڤ بەپێی‬ ‫جــەســتــەمــان‪ ،‬ئ ــەگ ــەر بـــــەڕادەی‬ ‫مشکەکوێرەی بێ تووک تەمەنمان‬ ‫بکردایە‪ ،‬دەبوو (‪)٦٠٠‬ساڵ بژیین!‬ ‫ئەم شیردەرە بچووکە (‪)٣٢‬ســاڵ‬ ‫دەژی بەاڵم خاڵی سەرنجڕاکێش‬ ‫ئەوەیە هەرگیز بەهۆی شێرپەنجەوە‬ ‫نامرێت‪ .‬توێژەران دەڵێن نهێنی‬ ‫ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ دروستبوونی‬ ‫پێکهاتەیەکی شەکری لەنێو لەشی‬ ‫ئەم گیاندارەدا‪.‬‬ ‫لــڤــیــنــی زانـــســـتـــی‪ ،‬حسێن‬ ‫حسێنی‪ :‬بەپێی راپۆرتی پالنێت‬ ‫ســەی ـڤ‌و بەپێی تــوێــژیــنــەوەیــەک‪،‬‬ ‫کە بەتازەیی لەژوڕناڵی نەیچەردا‬ ‫باڵوبووەتەوە‪ ،‬ئەو مولکیول(گەرد)‬ ‫انــــەی پێستی ئـــەم مــشــکــە جیڕ‬ ‫دەکــەنــەوە‪ ،‬دەبێت هەر ئەوانە بن‬ ‫لەبەرامبەر شێرپەنجەدا دەیپارێزێ‪.‬‬ ‫ئەم مولکیوالنە لەالیەن خانەکانی‬

‫‪37‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫(‪Connective‬‬

‫شانەی گرێدەرەوە‬ ‫‪ )tissue‬دەردەدرێـــــن‌و ئەگەری‬ ‫ئەوە هەیە بەربەست بن لەبەرامبەر‬ ‫لووەکاندا‪.‬‬ ‫ئەم مشکە کوێرە رووتەاڵنە ناوە‬ ‫زانستییەکەیان (‪Heterocephalus‬‬ ‫‪ ،)glaber‬شیردەرێکی بچووکن‪،‬‬ ‫کە زۆرتــر لــەژیــژک دەچــن تاوەکو‬ ‫لەمشک‪ .‬ئــەوان یەکێکن لەو دوو‬ ‫گــروپــە شـــیـــردەرەی لەکلۆنییداو‬ ‫بەڕێبەرایەتی شاژنێک دەژیــن‪ .‬ئەم‬ ‫گیاندارە ناتوانێت سووتان بەهۆی‬ ‫رژانــی ترشەلۆکەوە‪ ،‬لەسەر پێستی‬ ‫هەست پێبکات‪ ،‬یان تیژی بیبەری‬ ‫ســوور هەست پێناکات‌و وادی ــارە‬ ‫ناتوانێت کۆنتڕۆڵی پلەی گەرمیی‬ ‫لەشیشی بکات‪.‬‬ ‫خاڵێکی سەرنجڕاکێشتر لەسەر‬ ‫ئەم مشکە‪ ،‬تەمەنی درێــژو تووش‬ ‫نەبوونیەتی بەشێرپەنجە‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫ئاندرەی سلوانفی‪ ،‬زیندەوەرناس‪،‬‬ ‫لەزانکۆی روچێستەر لەنیویۆرک‬ ‫بــڕیــاریــیــدا تــوێــژیــنــەوە لــەســەریــان‬ ‫بکات‌و النیکەم (‪)٨٠‬مشکەکوێرە‬ ‫رووتــەڵــەی لەشوێنێک‪ ،‬لەنزیکی‬ ‫تــاقــیــگــەکــەیــدا‪ ،‬بــۆ ئــەو مەبەستە‬ ‫راگرت‪.‬‬ ‫ت ــاق ــی ــک ــردن ــەوەک ــان ــی ئـــەوو‬ ‫ه ــاوک ــارەک ــان ــی ل ــەس ــەر فــایــبــرۆ‬ ‫بالستەکان(گروپێک لەخانەکانی‬ ‫شــانــەی گــرێــدەر) لــەم مشکانەدا‬ ‫پیشانییدا‪ ،‬ئەم خانانە‪ ،‬هەستیارن‬ ‫بەبوونی خانەیتر لەپتری‌یشدا(دەوری‬ ‫پـــتـــری)و هــێــواشــتــر لــەفــایــبــرۆ‬ ‫بالستەکانی مشک زیاد دەبن‪ .‬ئەم‬ ‫خانانە زۆربەی کات مادەیەکی لینج‬ ‫لەخۆیانەوە دەردەن‪ ،‬کە رێچکەی‬ ‫خۆراکی خانەکان لەنێو قاپەکانی‬ ‫تاقیگەدا دەگرێت‪.‬‬ ‫سلوانۆف دەڵێت‪ ":‬ئەم مادە‬ ‫لینجە‪ ،‬بۆ تەکنیککارەکان کێشەیەکی‬ ‫گ ــەورە بــوو ‪ .‬ئ ــەوان دەبــوایــەت‬ ‫هەموو پارچەکانی تاقیگە لەیەکتری‬ ‫جــیــابــکــەنــەوە خــاوێــنــی بــکــەنــەوە‪،‬‬ ‫ب ــەاڵم بــۆ مــن‌و خوێندکارەکانم‬ ‫زۆر بەبایەخ بــوو‪ .‬وتم لەوانەیە‬ ‫ئەمە هەر ئەو مادە بێت‪ ،‬پێشگیری‬ ‫دەکات لەشێرپەنجە‪ ،‬هەڵبەت ئەمە‬ ‫تەنها گومانێک بوو‪".‬‬ ‫شەکری رزگاریبەخش‬ ‫ســلــوانــۆف‌و هــاوەکــارەکــانــی‬ ‫زۆر زوو تێگەیشتن شەکرێکی‬

‫ئـــــاڵـــــۆز بــــــەنــــــاوی تـــرشـــی‬ ‫هــیــالــورونــیــک(‪ )HA‬لــەگــەڵ ئەم‬ ‫کالجین‌و مــادە کیمیاییەیانەدا‬ ‫لـــەالیـــەن فــایــبــرۆبــاســتــەکــان‬ ‫دەنێردرێتە دەرەوەی خانەکان‪ ،‬کە‬ ‫جیڕییەکەی بــەرزە‪ .‬ئەم پێکهاتە‬ ‫هۆکاری سەرەکیی دروستبوونی‬ ‫تایبەتمەندیی جیری لەنێو پیستی‬ ‫مــشــکــە کــوێــرە رووتــەڵــەکــانــە‪،‬‬ ‫کــە زۆربـــەی کــات بەڕێژەیەکی‬ ‫بــــەرزو بــەیــارمــەتــی ترشەکانی‬ ‫هیالورونیک‌و بەزنجیرەی درێژ‬ ‫بەرهەمدەهێنرێت‪.‬‬ ‫تــوێــژەران گریمانەیان کرد‪،‬‬ ‫کــە زنــجــیــرەی بــــەرزی ترشی‬ ‫هیالورونیک توێیەک لــەدەوری‬ ‫خــانــەکــان دروســـتـــدەکـــات‪ ،‬کە‬ ‫پێشگیری دەکات‪ ،‬لەباڵوبوونەوەو‬ ‫زیـــادبـــوونـــی زیـــــاد ل ــەح ــەدی‬ ‫خــانــەکــان‌و دروستبوونی لــوو‪.‬‬ ‫ئەوان بۆ سەلماندنی گریمانەکە‬ ‫فایبرۆبالستەکانیان چاند‪ ،‬کە لەودا‬ ‫پێش بەجینی کــۆدکــەری(‪)HA‬‬ ‫دەگیرا‪ ،‬یان پرۆتینێک بەئاستێکی‬ ‫بــەرز بوونی هەیە‪ ،‬کە دەکرێت‬ ‫ئەم پێکهاتە شیتەڵ بکاتەوە‪ .‬ئەم‬ ‫خانانە کاتێک دەکرانە نێو لەشی‬ ‫مشکە کــوێــرەکــانــەوە‪ ،‬ئیتر دژە‬ ‫شێرپەنجە نەبوون‌و بەئاسانی زیاد‬ ‫دەبـــوون‌و لــووی شێرپەنجەییان‬ ‫دروستدەکرد‪.‬‬ ‫هــەرچــەنــد ئـــەم تــوێــژیــنــەوە‬ ‫پیشاندەدات رژانی (‪ )HA‬دەکرێت‬ ‫کاریگەری چارەنووسسازی لەسەر‬ ‫پاراستن لەبەرامبەر شێرپەنجەدا‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەاڵم ڤادیم گالدیشف‪،‬‬ ‫زیندەوەرناسی مولکیولی لەفاکڵتی‬ ‫پــزیــشــکــی هـــارڤـــارد لەبۆستن‬ ‫دەڵــــێــــت‪ ":‬دەبـــێـــت هــەنــدێــک‬ ‫میکانیسمیتری دژە شێرپەنجە لەم‬ ‫گیاندارەدا بوونی هەبێت‪ ،‬ئێمە‬ ‫لەدیاریکردنی زنجیرەی جینیتیکی‬ ‫ئەم مشکانەدا ژمارەیەکی بەرچاو‬ ‫جینی پێوەندیدار بەشێرپەنجەمان‬ ‫بــــەدیــــکــــرد‪ ،‬کــــە جــــیــــاوازە‬ ‫لەبڕبڕدارەکانیتر‪".‬‬ ‫هێشتا نازانرێت میکانیسمی‬ ‫کارکردنی (‪ )HA‬چۆنە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫توێژەران هیوادارن توێژینەوەکانی‬ ‫داهــاتــوو رێگە بــۆ چــارەســەری‬ ‫شێرپەنجە لــەمــش ـک‌و مــرۆڤــدا‬ ‫بکاتەوە‪.‬‬

‫یەکەمیین وێنەی هۆکاری سەرەکی‬ ‫شێرپەنجە‬ ‫وێنەی ژێرەوە لەوانەیە ترسناکترین‬ ‫پێوەندی نێوخانەیی بێت‪ ،‬کە تاوەکو‬ ‫ئێستا وێنەکەی تۆمارکراوە‪ .‬ئەم وێنەیە‬ ‫بەهۆی مایکرۆسکۆپی ئەلیکترۆنی‌وو‬ ‫بەشێوەی وێنەگری درێــژمــاوە(‪time‬‬ ‫‪ )lapse‬لــە(‪)DNA‬ی تەک ریشاڵی‬ ‫تۆمارکراوە کە خەریکی دروستکردنی‬ ‫پــێــوەنــدیــیــەکــی ه ــەڵ ــەی ــە لــەگــەڵ‬ ‫کرومۆزۆمێکیتردا‪.‬‬ ‫بەپێی تــوێــژیــنــەوەیــەک‪ ،‬کــە بەم‬ ‫دوایــیــە لــەژوڕنــاڵــی بــەنــاوبــانــگــی )‬ ‫ساینس(دا بــاوبــووتــەوە‪ ،‬خانەکانی‬ ‫لەشمان بەسیستمە جۆربەجۆرەکانی‬ ‫چاکسازی‌و راستکردنەوەی هەڵەی‬ ‫ئەگەریی تەیار کراوە‪ ،‬تاوەکو لەگەڵ‬ ‫رودانی هەڵەدا‪ ،‬بەخێرایی بکەونەکارو‬ ‫پێشگیری بــکــەن لــەدروســتــبــوونــی‬ ‫مــادەی جینیتیکی نادروست؛ بەاڵم‬ ‫هەندێکجار پــرۆســەی چاکسازیی‬ ‫بەرێک‌و پێکی ناچێتەپێش‌و دەبێت‬ ‫بەهۆی جووتبوونی دوو دانە(‪)DNA‬‬ ‫یی دوو کرومۆزۆمی جیاواز‪ .‬ئەم‬ ‫بەیەکداچوونە هەڵەیە پێی دەوترێت‬ ‫الدانی کرۆمۆزۆمی‌و دەکرێت ببێت‬ ‫بەهۆی بازدانی ترسناک‌و بە یەکێک‬ ‫لەنیشانەکانی خانە شێرپەنجەییەکان‬ ‫دەناسرێت‪.‬‬ ‫توێژەران هێشتا نازانن‪ ،‬یەکەمیین‬ ‫الدانــی کرۆمۆزۆمی‪ ،‬چــۆن‌و بۆچی‬ ‫روودەدات‪ .‬لەئێستادا (تۆم میستلی‌‌)‬ ‫و هاوکارەکانی لەئەنستیتۆی نەتەوەیی‬ ‫شێرپەنجە‪ ،‬لەمرینلەند‪ ،‬بڕیاریانداوە‬ ‫وردتــر سەیری ئەم پرۆسەیە بکەن‪.‬‬ ‫ئــەوان بە بەکارهێنانی ئەندازیاری‬ ‫جینیتیک (‪)DNA‬یــەکــی تایبەتییان‬ ‫دیزاینکرد‪ ،‬کە دەکــرا بەئانزیمەکان‬ ‫بشکێندرێت‌و هــەل بۆ میکانیسمی‬ ‫چاکسازیی خانەیی برخسێنێت‪ ،‬تاوەکو‬ ‫چاکسازیی دەستپێبکات‪.‬‬ ‫ئەندامانی ئەم گروپە بۆ ئەوەی‬

‫بتوانن پێوەندییە نوێیەکان بدۆزنەوە‪،‬‬ ‫شوێنەکانی بچڕانی هەرکام لە(‪)DNA‬‬ ‫یەکانیان بــە پرۆتینی فلۆرێسێنت‬ ‫نیشانەگوزاری کــرد‪ ،‬تاوەکو لەژێر‬ ‫مایکرۆسکۆپدا بکرێت ببینرێت؛‬ ‫(میسلی) دەڵــێــت تائێستا کارێکی‬ ‫لەم شێوە بۆ روونبوونەوەی زیاتری‬ ‫وێنەکان ئەنجامنەدراوە‪.‬‬ ‫میسلی‌و هاوکارەکانی لەماوەی‬ ‫(‪)٢٤‬کـــــاژێـــــردا‪ ،‬وێــنــەی (‪Time‬‬ ‫‪)lapse‬ی چەندین هــەزار خانەیان‬ ‫تۆمارکرد‪ ،‬تاوەکو ببینن‪ ،‬لەالدانی‬ ‫کــرۆمــۆزۆمــیــیــدا چــی روودەدات‪.‬‬ ‫بینیینەکان پــیــشــانــدەدات‪)DNA( ،‬‬ ‫یــە تــەک ریــشــاڵــەکــان‪ ،‬دەســتــدەکــەن‬ ‫بــەجــووڵــەو ه ــەوڵ ــدەدەن‪ ،‬بەشێوەی‬ ‫رێــکــەوت‪ ،‬ببسترێنەوە بەڕیشاڵی‬ ‫دروس ــت ــەوە‪ .‬زۆربــــەی ریشاڵەکان‬ ‫بــەدروســتــی کــاریــانــدەکــرد‌و دوای‬ ‫بــچــڕان پــێــوەســتــدەبــوون بەڕیشاڵی‬ ‫تــــەواوکــــەری خ ــۆی ــان ــەوە‪ .‬ب ــەاڵم‬ ‫هەندێکجار(هەرچەند بەدەگمەنی)‬ ‫تەک ریشاڵی دوو کرۆمۆزۆمی بەهەڵە‬ ‫بەیەکتری دەبــەســتــرانــەوە‪ ،‬میتسلی‬ ‫دەڵــێــت‪ ":‬دروستبوونی ئــەم جووتە‬ ‫هەاڵنە زۆر دەگمەنە‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانی‬ ‫یەکێک لەوانە ببینییت دەبێت النیکەم‬ ‫چاودێری (‪)٣٠٠‬خانە بکەیت‪".‬‬ ‫لەئێستادا میسلی‌و هاوکارەکانی‬ ‫هەوڵدەدەن هۆکاری ئەم جووتبوونە‬ ‫هــەاڵنــە ب ــدۆزن ــەوە‪ ،‬توێژینەوەکان‬ ‫پیشاندەدات الدانی کرۆمۆزۆمی لەناو‬ ‫ئەو خانانەی کە ئانزیمی (‪،)DNAPK‬‬ ‫یان پرۆتینی کینازی پێوەندیدار بە‬ ‫(‪ )DNA‬تێیاندا بەدروستی کار ناکات‬ ‫(‪)١٠‬بەرامبەر زیاترە لەو خانانەیی کە‬ ‫(‪ )DNAPK‬تێیدا چاالکە‪.‬‬ ‫توێژەران هیوادارن بەوردبوونەوەی‬ ‫زیاتر لەپرۆسەی الدانی کرۆمۆزۆمی‪،‬‬ ‫رێگەگەلێکی ئیستراتیژی بۆ پێشگیری‬ ‫لــەدەرکــەوتــنــی هەندێک شێرپەنجە‬ ‫بدۆزنەوە‪.‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫‪F150 SVT RAPTOR‬‬

‫‪38‬‬

‫‪Ford‬‬

‫باشترین پیکاپی جیهان بوو‬

‫بەم ئۆتۆمبیلە بەرزە هەشت کەسییە‬

‫‪39‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫(�‪F-150 SVT Rap‬‬

‫فـــ�ۆرد( ‬ ‫‪ )tor‬یەکێکە لەبەهێزترین‌و ئەمینترین‬ ‫پیکاپەکانی جیهان بۆ سەفەر لەڕێگە‬ ‫سەختەکاندا‪ .‬ئــەم پیکاپە خەاڵتی‬ ‫باشترین پیکاپی هەیە‪ .‬کۆمپانیای‬ ‫هنسی توانیوتی ئەم پیکاپە بەهێزە‪،‬‬ ‫بەهەندێک گــۆڕانــکــاریــیــەوە بکات‬ ‫بەشانسی بــەرزێــکــی (‪)٨‬کــەســی‌و‬ ‫ئۆتۆمبیلێکی خانەوادەی رێک‌و پێکی‬ ‫لێدروستبکات‪.‬‬ ‫هــەرچــەنــد پیکاپ‌ بــۆ کارگەو‬ ‫فیتەر‌‪ ،‬ئۆتۆمبیلێکی ئایدیاڵە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫شۆفێر زۆر حەزی لەلێخوڕینی نییە‪.‬‬ ‫هنسی بەگۆڕینی بەشی کۆتایی پیکاپە‬ ‫سەرکەوتووەکەی فــۆرد‪ ،‬تیکۆشاوە‬ ‫ئەم ئۆتۆمبیلە بکات‬

‫بەنموونەیەکی خــانــەوادەیــی باش‪.‬‬ ‫هنسی پێشتر دواوەی پیکاپی کردبوو‬ ‫بەسەرداخراو‪ ،‬بەاڵم ئەمە یەکەمجارە‬ ‫بەتەواوەتی پیکاپ دەکات بەئۆتۆمبیلی‬ ‫قەمەرەی شانسی بەرز‪.‬‬ ‫گێلدمەن‪ ،‬بەڕێوەبەری هنسی‬ ‫پێرفۆرمێنس‪ ،‬دەڵــێــت‪ ":‬لــەمــاوەی‬ ‫ســێ ساڵی رابــــردوودا رێکخستنی‬ ‫زیــاد لـــە(‪ )٤٠٠‬پیکاپم لەئەستۆدا‬ ‫بــووە‌و ئێستا خۆشحاڵم ئۆتۆمبیلی‬ ‫(‪ )VelociRaptor SUV‬دەکرێت بۆ‬ ‫خوازیارانی ئۆتۆمبیل فــەزا گــەورە‪،‬‬ ‫هەڵبژاردنێکی باش بێت‪".‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە ئەم ئۆتۆمبیلە دەتوانێت‬ ‫بەشێک لەبازاڕی ئۆتۆمبیل بۆ خۆی‬ ‫ببات‪ ،‬بەاڵم پسپۆڕانی هنسی دەڵێن‬ ‫بۆ شوێنە دەشتەکییەکان گونجاوەو‬ ‫باشتر وایە لەکوێستانەکان‌و شوێنە‬ ‫سەختەکاندا بەکارنەهێنرێت‪.‬‬ ‫جـــــۆن هــنــســی‪،‬‬ ‫دامـــەزرێـــنـــەری‬ ‫هــنــســی‬

‫پێرفۆرمێنس‪ ،‬دەڵێت‪ ":‬ئەم ئۆتۆمبیلە‬ ‫تا (‪ )%٩٠‬تایبەتمەندییەکانی پیکاپی‬ ‫بــۆ جــادە سەختەکان هــەیــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫دەبێت بەکاربهێنرێت تاوەکو بەڕاستی‬ ‫بزانیین چۆنە‪ .‬زۆر کەس لەوانەیە‬ ‫زیاتر لەتواناییەکانی چاوەڕوانییان‬ ‫لــەم ئۆتۆمبیلە هەبێت‪ ،‬بــەاڵم ئێمە‬ ‫هەوڵدەدەین هەڵەکان لەداهاتوودا‬ ‫چاک بکەین‪".‬‬ ‫بـــزوێـــنـــەری ئـــەم ئــۆتــۆمــبــیــلــە‪،‬‬ ‫بزوێنەری (‪ )٦.٢‬لیتری هنسییە‪،‬‬ ‫بــەڕیــزکــردنــی (‪‌)V8‬و تواناییەکەی‬ ‫(‪ )411‬ئەسپی هەڵمیینە‪ ،‬مودێلێکیتری‬ ‫بەهێزی ئەم ئۆتۆمبیلە سووپەرچارجەو‬ ‫تواناییەکەی دەگاتە (‪)٦٠٠‬ئەسپی‬ ‫هەڵمیین‪ .‬لەماوەی (‪) ٥.٩‬چرکەدا‬ ‫خێراییەکەی لە(‪)٠‬وە دەگاتە (‪)١٠٠‬‬ ‫کیلۆمەتر لەکاژێردا‪ ،‬کە (‪)٢.٤‬چرکە‬ ‫کەمترە لەمودێلە سەرەتاییەکەی‪.‬‬ ‫هنسی هەموو ئامێرەکانی فۆردی‬ ‫لەنێو ئەم بەرهەمەشدا بەکارهێناوەو‬ ‫زۆرشـــتـــی وەکــــو تــایــەو گــلــۆپ‌و‬ ‫ستۆپی برمبۆ بۆ تایەکانی پێشەوەی‬

‫بەجێهێشتووە بۆ هەڵبژاردنی خودی‬ ‫کڕیار‪.‬‬ ‫نرخی پیکاپەکەی کۆمپانیای‬ ‫فۆرد (‪)٤٤‬هــەزار دۆالرە‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫ئۆتۆمبیلە شانسی بــەرزە نرخەکەی‬ ‫(‪ )١٤٩٥٠٠‬دۆالرە‪ .‬هەر بۆیە فۆرد‬ ‫سااڵنە تەنها (‪ )٣٠‬دانەی لێبەرهەم‬ ‫دەهێنێت‪ .‬یەکەم نموونە بۆ( جیم‬ ‫جــنــارد)ی دامــەزرێــنــەری کۆمپانیای‬ ‫ئۆکلی دروستکراوە‪.‬‬ ‫دامــەزرێــنــەری هنسی دەڵێت‪":‬‬ ‫هەمیشە ئاواتم بــووە‪ ،‬ئۆتۆمبیلێکم‬ ‫هەبێت‪ ،‬کە بتوانێت خۆم‌و هاوسەر‌و‬ ‫پێنج منداڵەکەم‌و هەموو کەل‌و پەلە‬ ‫پێویستەکانم بگرێت‪ .‬ئەم خەونەکەیە‬ ‫کــە هــاتــووەتــە دی‪ .‬چــەنــد ســاڵ‬ ‫لــەوەو پێش کاتێک جینارد‌‪ ،‬من‌و‬ ‫بنەماڵەکەمی بۆ ستۆدیۆکەی لەهالیود‬ ‫بانگهێشتکرد‪ ،‬بڕیارمدا ئۆتۆمبیلێکی‬ ‫لەو شێوازە دروستبکەم‪ ،‬لەسەر داوای‬ ‫جینارد بــوو یەکەم پیکاپی دەبڵی‬ ‫(‪)٨‬کورسیمان دیزاینکرد‌و یەکەم‬ ‫ئۆتۆمبیلی خانەوادەیشمان بۆ ئەو‬ ‫دروستکرد‪".‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫فریدریك بایر‬

‫چیرۆكی دۆزینەوەی ئەسپرین‬

‫‪40‬‬

‫‪41‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫وەرگێڕانی تەیمور حسن‬ ‫هەڵەبجەیی‬ ‫(‪Fredrich‬‬

‫فریدریك بایر‬ ‫‪ )Bayer‬لـــــــــە(‪)1828/6/6‬‬ ‫لـــــە(بـــــارمـــــان)ی ئــەڵــمــانــیــا‬ ‫لــەدایــكــبــووە‪ .‬بــاوكــی كــاری‬ ‫رەنگكردنی قوماشی دەكــرد‪،‬‬ ‫بــەپــێــی دابــونــەریــتــی ئــەوكــاتــە‬ ‫پێویستبوو كوڕەكەشی هەمان‬ ‫پیشەی باوكی بكات‌و ئەویش‬ ‫ماوەیەكی زۆری بــەو كــارەوە‬ ‫بردەسەرو بەبەردەوامی لەگەڵ‬ ‫كارەكەی توانی لەساڵی (‪)1848‬‬ ‫جێگایەكی هاوشێوەی كارەكەی‬ ‫باوكی بكاتەوەو لەكارەكەشیدا‬ ‫سەركەوتن بەدەستبێنێت‪.‬‬ ‫تــا پــێــش ســاڵــی (‪)1856‬‬ ‫بــۆ رەنــگــكــردن ســود لەڕەنگە‬ ‫سروشتیەكان وەردەگیرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەدوای دۆزینەوەو بەكارخستن‌و‬ ‫دروستكردنی رەنگ لەبەرهەمە‬ ‫نـــەوتـــیـــیـــەكـــان‪ ،‬بـــایـــەریـــش‬ ‫هــەســتــیــدەكــرد كــە نهێنیەك‌و‬ ‫قازانجێكی زۆر لــەم ك ــارەدا‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆیە بەهاوكاری كەسێك‬ ‫ب ــەن ــاوی فــریــدریــك وســكــوت‬ ‫‪)Friedrich‬‬ ‫(‪Weskott‬‬ ‫نەخشەی كۆمپانیایەكیان بەناوی‬ ‫بایەر (‪)Bayer‬داڕشت‪.‬‬

‫كۆمپانیای بایەر تا مانگی‬ ‫پــێــنــجــی (‪ )1880‬خــەریــكــی‬ ‫كــاری ڕەنــگــكــردن بــوو‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫هــاوڕیــكــەی بــڕیــاریــدا بەهۆی‬ ‫كۆمەڵێك كیمیاناس تازەگەری‬ ‫لــەكــۆمــپــانــیــاكــەدا بــكــات‌و ئــەم‬ ‫كــــارە روویـــــــدا‪ ،‬بــــەاڵم نــەك‬ ‫لەكاری ڕەنگكردن‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫كە فیلیكس هۆفمەن (‪Felix‬‬ ‫‪ )Hoffmann‬كــە یەكێك بو‬ ‫لەكیمیا نــاســەكــان خــەریــكــی‬ ‫راستەوخۆ‬ ‫تاقیكردنەوەیەكی‬ ‫بوو لەسەر پاشماوە رەنگیەكان‬ ‫بۆئەوەی هەوڵبدات كە دەرمانێكی‬ ‫چـــارەســـەر دروســتــبــكــات بۆ‬ ‫نەخۆشیە نەزانراوەكەی باوكی‌و‬ ‫توانی كارەكەی بەسەركەوتویی‬ ‫ئــەنــجــامــبــدات‌و بــەرهــەمــێــكــی‬ ‫وشكی شێوە تۆزی بەرهەمهێنا‬ ‫كە لەئەمڕۆدا ئێمە بەئەسپرین‬ ‫ناویدەبەین‪.‬‬ ‫هۆفمەن ئەسپرینی نەدۆزیەوە‬ ‫لەڕاستیدا هۆفمەن ئەسپرینی‬ ‫نــــەدۆزیــــەوە‪ ،‬بــەڵــكــو دوبــــارە‬ ‫دووپاتیكردەوە‪ ،‬ئەسپرین پێشە‬ ‫چل ســاڵ لەپێش هۆفمەنەوە‬ ‫لەالیەن كیمیاناسێكی فەرەنسیەوە‬ ‫دۆزرایـــــــەوە‪ ،‬ئـــەم كیمیاناسە‬ ‫بەتەواوەتی دەیزانی كە مادەی‬ ‫تۆزی ئەسیتایل سالیسلیك ئەسید‬ ‫‪)Acetylsalicylic‬‬ ‫(‪acid‬‬

‫توانای چارەسەركردنێكی زۆری‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫لــەڕاســتــیــدا پێش (‪)3500‬‬ ‫ساڵ مرۆڤ ئەم تۆزەی ناسیەوەو‬ ‫بەكاریهێناوە‪ ،‬لەساڵی (‪)1800‬‬ ‫دا شوێنەوارناسێكی ئەڵمانی‬ ‫لەمیسر خەریكی توێژینەوە بووە‬ ‫لــەســەر شارستانیەتی میصری‬ ‫كـــۆن‪ ،‬بــەوەرگــێــڕانــی یەكێك‬ ‫لــەتــاتــە قــوڕەكــان (پــاپــیــرۆس)‬ ‫ەكانی میسری تێگەشت كە زیاتر‬ ‫لــە(‪ )877‬جۆر مادەی دەرمانی‬ ‫لەمیسری كۆندا بۆ چارەسەری‬ ‫جـــــــۆراو جـــــۆر نــــاســــراوەو‬ ‫بەكارهاتوە كە یەكێكیان ئەم‬ ‫تۆزەیە كە بەكاردەهێنرێت بۆ‬ ‫نەهێشتی ئازار‪.‬‬ ‫لەهەندێك بەڵگەو نوسراوو‬ ‫كـــە لــەیــۆنــانــیــە كــۆنــەكــانــەوە‬ ‫بەدەستهاتون دەركەوتوە مرۆڤ‬ ‫نــزیــكــەی (‪)400‬ســـــــاڵ پێش‬ ‫زایین شیلەی داری بید (‪)Bid‬‬ ‫یان بەكارهێناوە بۆ چارەسەی‬ ‫تــاو درمــەكــمــان‪ ،‬هــەروەهــا ئەم‬ ‫دەرمــانــەیــان بــەكــاردەهــێــنــا بۆ‬ ‫كــەمــكــردنــەوەی ئـــازار لەكاتی‬ ‫لەدایكبووندا‪ ،‬ئێستا ئاشكراكراوە‬ ‫كە تەنها مادەیەك لەشیلەی ئەم‬ ‫درەختەدا هەبێت بریتیە لەترشی‬ ‫ئەسیتایل سالیسلیك‪.‬‬

‫تۆماری فەرمی دۆزەرەوەی‬ ‫ئەسپرین‬ ‫لەمانگی سێیی (‪)1899‬‬ ‫كــۆمــپــانــیــایــی بــایــر بــەفــەرمــی‬ ‫بـــەرهـــەمـــی خـــــۆی بـــەنـــاوی‬ ‫ئەسپرین تــۆمــاركــردو خستیە‬ ‫بازارەكانەوە بۆ چارەسەركردنی‬ ‫نەخۆشیەكان‌و دوابـــەدوای ئەو‬ ‫لـــەزۆربـــەی واڵتـــانـــی جیهان‬ ‫بــەچــەنــد شــێــوەیــەكــی جــیــاواز‬ ‫لــێــكــۆڵــیــنــەوەیــەكــی فـــراوانـــی‬ ‫لەسەركرا‪ ،‬لــەدوای خانەنیشین‬ ‫بـــوونـــی هـــۆفـــمـــەن‌و مــردنــی‬ ‫لــــــــــە(‪ )1928/5/6‬ئــەســپــریــن‬ ‫لەتەواوی جیهاندا باڵوبووەوە‪.‬‬ ‫ئـــەســـپـــریـــن گــرنــگــتــریــن‬ ‫دۆزیــــنــــەوەی هــۆفــمــەن ب ــوو‪،‬‬ ‫بەاڵم تاكە دۆزینەوەشی نەبوو‪،‬‬ ‫بەتەواوەتی چەند ڕۆژێك دوای‬ ‫دۆزینەوەی ئەسپرین؛ هۆفمەن‬ ‫توانی مــادەیــەك بدۆزێتەوە كە‬ ‫ئێستا لەبازاڕدا بەناوی هیرۆین‬ ‫(‪ )Heroin‬باڵوبوەتەوە‪.‬‬ ‫ئـــەم دەرمـــانـــە ل ــەزۆرب ــەی‬ ‫شــەڕەكــانــدا بــەتــایــبــەت شــەڕی‬ ‫یەكەم‌و دووەمــی جیهانی وەك‬ ‫دەرمــــان بــەكــاردەهــات‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئــێــســتــا لــــەزۆربــــەی واڵتــانــی‬ ‫جیهاندا دورخراوەتەوە لەڕیزی‬ ‫دەرمانەكانداو وەك مادەیەكی‬ ‫هۆشبەرو قاچاخ ناودەبرێت‪.‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫ئایا زانست دوای سەدان ساڵ‬

‫‪42‬‬

‫بۆ واڵتانی ئیسالمیی دەگەڕێتەوە؟‬

‫‪43‬‬

‫‪No.25, August 2013‬‬

‫لــەمــێــژە واڵتـــانـــی ئیسالمیی‪،‬‬ ‫ســـەبـــارەت بــەزانــســت لــەخــەوێــکــی‬ ‫قووڵدان‪ ،‬لەساڵی (‪)٢٠٠٥‬دا زانکۆی‬ ‫هارڤارد بەتەنهایی لەکۆی هەموو (‪)١٧‬‬ ‫واڵتــی عــەرب زمــان وتــاری زانستیی‬ ‫زیاتری باڵوکردوەتەوە‪.‬‬ ‫لەهەموو واڵتانی ئیسالمییدا کە‬ ‫ژمــارەی دانیشتووانیان یەک میلیارو‬ ‫شــەش ســەد میلیۆن کــەســە؛ تەنها‬ ‫دوو کەس خەاڵتی نۆبڵیان لەفیزیا‌و‬ ‫کیمیادا وەرگــرتــووە‪ ،‬ئەم دوو کەسە‬ ‫(ئــەبــدوســەالم‪ ،‬بــەرەگــەز پاکستانی)‬ ‫و (ئەحمەد زوەیل‪ ،‬بەرەگەز میسری)‬ ‫پێشتر بەرەو رۆژئاوا کۆچیانکردبوو‪.‬‬ ‫لــەبــەرامــبــەردا‪ ،‬جوولەکەکان کە‬ ‫ژمارەیان (‪)%١‬ی موسڵمانانە؛ تائێستا‬ ‫(‪ )٧٩‬خەاڵتیی نۆبڵیان وەرگرتووە‪،‬‬ ‫(‪ )٥٧‬واڵتــی ئەندامی رێکخراوی‬ ‫کۆنفرانسی ئیسالمیی تەنها رێژەیەکی‬ ‫زۆر کەم لە(بەرهەمی ناپەتی واڵت)‬ ‫(‪ )GDP‬بۆ توێژینەوە تەرخاندەکەن‪،‬‬ ‫کە بریتییە لەیەک لەسەر سێی تێکڕای‬ ‫جیهانی‪ ،‬بەاڵم ئەمریکا نزیکەی (‪)%٣‬و‬ ‫ئیسرائیل نزیکەی (‪)%٤.٥‬ی (‪)GDP‬‬ ‫ی واڵتەکەی بۆ توێژینەوەو پەرەپێدان‬ ‫دادەنێن‪.‬‬ ‫زۆر کــەس ئەمە دەگــێــڕنــەوە بۆ‬ ‫نەگونجانی بنچینەیی ئیسالم لەگەڵ‬ ‫زانستدا‪ ،‬هەندێک لەزانکۆکانی واڵتانی‬ ‫ئیسالمیی زۆرتر گرنگی بەخواپەرەستیی‬ ‫دەدەن تــاوەکــو زانــســت‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫زانــکــۆی (قایید ئــەعــزەم) لەئیسالم‬ ‫ئابادی پاکستان‪ ،‬سێ بۆ چوار مزگەوتی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم تەنانەت یەک کتێبفرۆشی‬ ‫تێدا نییە‪.‬‬ ‫ل ــەزۆرب ــەی واڵتــانــی ئیسالمییدا‬ ‫شێوازی فێرکردنی زانست‪ ،‬شێوازێکی‬ ‫دەقگرتووەو رەخنەیی نییە‪ ،‬عەرەبستانی‬ ‫ســعــودیــی پشتگیری بــاوکــردنــەوەی‬ ‫ئەو کتێبانە دەکــات‪ ،‬کە ناوەرۆکی دژە‬ ‫زانستییان هەیە‪ ،‬نموونەی ئەم کتێبانە کتێبی‬ ‫موعجیزەکانی قورئانە‪ ،‬لەژێر ناونیشانی‬ ‫" ئــەو راستییانەی زانــســت ناتوانێت‬ ‫پەردەپۆشی بکات" باڵوبووەتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر وردتر سەیری بابەتەکە بکەین دوو‬ ‫شتمان بۆ رووندەبێتەوە‪:‬‬ ‫یەکەم شەپۆلێکی هەستانەوەی‬ ‫زانــســتــیــی لــەجــیــهــانــی ئــیــســامــدا‬ ‫دەستیپێکردووە‌و دووهـــەم ریشەی‬ ‫دواک ــەوت ــووی ــی زانــســتــیــی واڵتــانــی‬ ‫ئیسالمی ناگەڕێتەوە بۆ دەمارگرژی‬ ‫ئایینی سەرکردەکانی ئەو واڵتانە‪ ،‬بەڵکو‬

‫بــەهــۆی بڕیارەکانی سیاسەتمەدارو‬ ‫حوکمڕانەکانە‪ ،‬کە بەگشتیی کەسانێکی‬ ‫سکوالرن‪ ،‬ئــەوان بودجەی زەبــەاڵح‬ ‫بۆ ســنــووردارکــردن‌و سەرکوتکردنی‬ ‫ئازادییەکان تەرخاندەکەن‪ ،‬بەاڵم کاتێک‬ ‫دەگات بەزانست؛ مشتییان داخراوە‪.‬‬ ‫سەرنجێکی مێژوویی‬ ‫لــەنــێــوان ســــەدەی هــەشــتــەم بۆ‬ ‫ســێــزدەی زایــیــنــی‪ ،‬کاتێک ئــەوروپــا‬ ‫لەسەردەمی تاریکییدا بــوو‪ ،‬زانست‬ ‫لەواڵتانی ئیسالمییدا لەسەردەمێکی‬ ‫پــڕشــنــگــداردا ب ــوو‪ ،‬لــەم ســەردەمــەدا‬ ‫خەلیفەکانی عەباسیی سەرمایەگوزاری‬ ‫زۆریان لەسەر زانست دەکرد‪.‬‬ ‫دەسکەوتە پزیشکییەکانی ئیبن‬ ‫سینا‪ ،‬دامــەزرانــدنــی ماتماتیکی نوێ‬ ‫لەالیەن خوارزەمییەوە‪ ،‬گۆڕانکاریی‬ ‫بنچینەیی لەزانستی روناکییدا لەالیەن‬ ‫ئیبنی هەیسەم‌و کــارە زانستییەکانی‬ ‫بــیــرونــی لــەســەر جــووڵــەی زەویـــی‪،‬‬ ‫هەمووی لەسەردەمی عەباسییەکاندا‬ ‫رووی ــی ــدا‪ ،‬لــەهــەمــانــکــاتــدا زانــایــانــی‬ ‫موسڵمان بەشێکی گرنگ لەزانستی‬ ‫یۆنانیان پــاراسـت‌و پــەرەیــان پێدا کە‬ ‫چەند سەد ساڵ دواتر لەالیەن زانایانی‬ ‫ئەوروپییەوە بەکارهێنرایەوە‪.‬‬ ‫نەتەنها زانست‌و ئیسالم دژبەیەک‬ ‫نـــەبـــوون‪ ،‬بــەڵــکــو ئــایــیــن ســـوودی‬ ‫لەدەستکەوتە زانستییەکان دەبینی‪،‬‬ ‫فەرمودەکانی پێغەمبەری ئیسالم هانی‬ ‫موسڵمانان دەدا بۆ ئــەوەی زانست‬ ‫فێرببن؛ تەنانەت ئەگەر ناچار بن‬ ‫سەفەری چین بکەن‪.‬‬ ‫ل ــەم ســااڵنــەی دوای ــی ــدا واڵتــە‬ ‫دەوڵەمەندەکانی کــەنــداوی فارسیی‪،‬‬ ‫پـــــــرۆژەی گـــــــەورەی (زان ــس ــت ــی‪-‬‬ ‫پەروەردەیی)ان دەستپێکردووەو بڕێکی‬ ‫زۆر بودجەیان بۆ تەرخانکردووە‪،‬‬ ‫بووە بەهۆی ئەوەی ژمارەیەک زانای‬ ‫ناسراوی ئەوروپی روو لەو واڵتانە‬ ‫بکەن‪ ،‬لەم سااڵنەدا تورکیاش بودجەی‬ ‫زانست‌و توێژینەوەی تاوەکو (‪)%١٠‬‬ ‫بەرزکردوەتەوە‪.‬‬

‫بــەپــێــی ئ ــام ــارەک ــان لــەســااڵنــی‬ ‫(‪)١٩٩٠‬دا ژمارە وتارە زانستییەکانی‬ ‫واڵتانی ئێران‪ ،‬تورکیا‪ ،‬میسر‪ ،‬ئەردەن‌و‬ ‫عەرەبستانی سعودیی (کە چاالکترینی‬ ‫واڵتانی ئیسالمیی لەم بوارەدان) یەک‬ ‫لەسەر چواری تێکڕای جیهانی بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم ژمارەیە لەساڵی (‪)٢٠٠٩‬‬ ‫دا بەنزیکەیی دوو بەرامبەر بووەتەوە‌و‬ ‫لەئێستادا نزیکە لــەنــیــوەی تێکڕای‬ ‫جیهانیی‪ ،‬هەڵبەت چەندایەتی بەواتای‬ ‫گۆڕانکاریی لەچۆنایەتییدا نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وادیـــارە بــەرەبــەرە چۆنایەتی وتــارە‬ ‫زانستییەکان بەرو باشتر دەچێت‪.‬‬ ‫پێشکەوتن لەپرۆژە زانستییەکاندا‬ ‫بــــــووە بـــەهـــۆی کـــاڵـــکـــردنـــەوەی‬ ‫جیاوازییەکان‪ ،‬لەساڵی (‪)٢٠٠٠‬دا‬ ‫یەکەمیین ناوەندی لێکۆڵینەوەی فیزیای‬ ‫تەنۆلکە لەئەردەن دامەزرا‪ ،‬کە ئامانجی‬ ‫کۆکردنەوەی زانایانی ناوچەکە لەیەک‬ ‫شوێندابوو‪ ،‬لەئێستادا لەم ناوەندەدا‬ ‫توێژەرانی ئیسرائیلی لەپاڵ زانایانی‬ ‫ئێران‌و فەلەستیندا پێکەوە کاردەکەن‪.‬‬ ‫پشتبەستن بەکتێبی ئاسمانیی‬ ‫لەوانەیە زانستێکی وەک فیزیا‪،‬‬ ‫دژبــەیــەکــی زەق ــی لــەگــەڵ بــیــروبــڕوا‬ ‫بــاوەکــانــی ئایینی ئیسالمدا نەبێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم بۆ زیندەناسیی‌و لقێکی وەک‬ ‫پەرەسەندن لــەم زانستەدا‪ ،‬بابەتەکە‬ ‫بەتەواوەتی جــیــاوازە‪ ،‬بۆ ژمارەیەکی‬ ‫زۆر لەموسڵمانان پەژراندنی زانستی‬ ‫پــەرەســەنــدن‌و پەسەندکردنی ئــەوەی‬ ‫باوانی مرۆڤ بۆ مەیمون دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫کارێکی زۆر قورسە‪.‬‬ ‫ت ــوێ ــژی ــن ــەوەک ــان ــی زان ــای ــەک ــی‬ ‫پاکستانی پــیــشــانــدەدات‪ ،‬لەواڵتانی‬ ‫وەک ئەندۆنۆزیاو مالیزیاو پاکستان‪،‬‬ ‫کەمتر لــــە(‪)%٢٠‬ی خەڵک بــڕوایــان‬ ‫بەپەرەسەندن هەیە‌و لەواڵتی میسردا‬ ‫ئەم ژمارە (‪)%٨‬ە‪.‬‬ ‫لەزاری زۆر لەزانایانی موسڵمانەوە‬ ‫ئەم رستەیە دەبیسترێت؛ کە تیۆریی‬ ‫پــەرەســەنــدن بــۆ هــەمــوو گــیــانــداران‬ ‫پەسەنددەکەن‪ ،‬بەاڵم کاتێک دێتە سەر‬

‫مــرۆڤ دەڵێن بەپێی قورئان ئــادەم‌و‬ ‫حەوا دایـک‌و باوکیان نەبووەو خودا‬ ‫دروستیکردوون‪.‬‬ ‫هەرچەند بڕوا ئاینییەکان لەسەر‬ ‫دروســتــبــوونــی وەهـــا بــیــروبــاوەڕێــک‬ ‫رۆڵیان هەیە‪ ،‬بەاڵم زۆربەی توێژەران‌‬ ‫لــەواڵتــانــی ئیسالمییدا بــڕوایــانــوایــە‪،‬‬ ‫هۆکاری سەرەکی لەکلتورو سیاسەتی‬ ‫فەرمانڕەوا لەسەر ئەم کۆمەڵگایانەدایە‪،‬‬ ‫بــەوتــەی ئ ــەوان الوازیـــی سیستەمی‬ ‫پەروەردە‌و گرنگی نەدان بە فێرکردنی‬ ‫کلتوری گشتیی رێگە بۆ فەڕمانڕەوایی‬ ‫بیروڕا وشککراوەکان دەکاتەوە‪.‬‬ ‫بــەاڵم م ــەودای نێوان پ ــەروەردە‬ ‫ئایینییەکان‌و تیۆرییە زانستییەکانی‬ ‫وەک پــەرەســەنــدن لەئاستێکدا نییە‬ ‫بکرێت تێپەڕێندرێت‪ ،‬ژمارەیەکی زۆر‬ ‫لەزیندەناسانی موسڵمان توانیویانە‬ ‫خۆیان لەگەڵ جۆرێک بڕوای ئایینییدا‬ ‫بگونجێنن‪ ،‬هەندێک دەڵێن زانستی‬ ‫زیندەناسیی پەرەسەندنی گیانلەبەران‬ ‫شــرۆڤــە دەکـــــات‌و ئــایــیــنــی ئیسالم‬ ‫لەچوارچێوەیەکی گەورەتردا بۆچییەتی‬ ‫ئەم گۆڕانکاریانە شیدەکاتەوە‪.‬‬ ‫هەندێکتریش دەڵــێــن‪ ،‬قــورئــان‬ ‫کتێبێکی زانستی نییە‪ ،‬بەڵکو کۆمەڵەیەک‬ ‫فێرکردنە بۆ روونکردنەوەی شێوازی‬ ‫ژیان‌و پێوەندی مرۆڤ‌و خوداوەند‪.‬‬ ‫لــەبــەرامــبــەر ئ ــەم ــەدا هەندێک‬ ‫الیەنەکانی توێژینەوە‪ ،‬کــە لەواڵتە‬ ‫کریستانەکاندا کێشەخوڵقێنە‪ ،‬لەواڵتانی‬ ‫ئیسالمییدا بەئاسانی دەکرێت‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫لەئەمریکادا کریستانە موحافزەکارەکان‬ ‫بەتووندی دژ بەبەرهەمهێنانی تاقیگەیی‬ ‫قەدەخانەکانن‌و تەنگەژەی دادوەری‬ ‫دروســتــدەکــات‪ ،‬بــەاڵم لەئێراندا ئەم‬ ‫توێژینەوانە چەندین ساڵە دەستی‬ ‫پێکردووەو کێشەی لێنەکەوتووتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم لەکۆتاییدا دەکرێت باسی‬ ‫ئــازادیــی بکرێت‪ ،‬ئــەو ئازادییەی بۆ‬ ‫پێشکەوتنی زانست پێویستە لەواڵتانی‬ ‫ئیسالمییدا دەگمەنە‪.‬‬ ‫ب ــەدەس ــەاڵت گەیشتنی گــروپــە‬ ‫تـــونـــدرەوە ئــیــســامــیــیــەکــانــی وەک‬ ‫سەلەفییەکان‪ ،‬لەوانەیە پێشکەوتنی‬ ‫زانــســتــیــی لــەواڵتــانــی ئیسالمییدا‬ ‫هێواش بکاتەوە‪ ،‬بەاڵم لەهەمانکاتدا‬ ‫گۆڕانکارییە سیاسییەکانی واڵتانی‬ ‫عەرەبی مژدەبەخشە کە لەداهاتوودا‬ ‫دیموکراسیی‪ ،‬ئازادئەندێشی زانستی‪،‬‬ ‫لەجیهانی ئیسالمییدا بەهێز بکات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ئیکۆنۆمیست‬

Joshua Tree National Preseve Nevada.USA Photograph: Rozhgar Hameed