Zansti nwe No.20

‫‪Nwe‬‬

‫‪Zanist y‬‬

‫ژماره‌ (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫ئەو مادەیەی ژیانت بەبێ ئاو دەستەبەر دەکات‬

‫ئەگەر مێشکتان بەکارنەهێنن؛ پاککەرەوەکان دەیخەنە تەنەکەی زبڵەوە!‬ ‫‪www.facebook.com/lvinscience‬‬

‫زۆرخواردنی خوێ؛ مرۆڤ تووشی شێرپەنجە دەکات‬ ‫مندااڵنی خوار تەمەنی یەک ساڵ؛ نابێت خوێ بخۆن‬ ‫بڕی رێگەپێدراوی خوێ لەشەوو رۆژێکدا؛ تەنیا شەش گرامە‬

‫(‪ )10‬هۆکار دەبنە هۆی پیربوونی پێشوەخت‬

‫هۆرمۆنی عاشقان‬ ‫ئەو دەرمانەی خەڵکی عاشق دەکات‬

‫خواردنەوەی چا‬ ‫ئەگەری توشبوون‬ ‫بەشێرپەنجە‬ ‫زیاددەکات‬

‫ئارمسترۆنگ ژیانی بە(مانگ) بەخشی‌و‬ ‫(زەوی) جەستەکەی لەخۆگرت‬

‫ئایا دەتوانین لەخەویشدا فێری زانیاریی ببین؟‬

‫دوایین هەوڵەکان بۆ تێگەیشتن لەزمانی گیانداران‬ ‫سەرچاوەی زمانە هیندۆئەوروپییەکان ئەنادۆڵە نەک سیبریا‬

‫‪N we‬‬

‫‪Z a n i s t y‬‬

‫ژماره (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫ئەو مادەیەی ژیانت بەبێ ئاو دەستەبەر دەکات‬

‫ئەگەر مێشکتان بەکارنەهێنن؛ پاککەرەوەکان دەیخەنە تەنەکەی زبڵەوە!‬ ‫‪www.facebook.com/lvinscience‬‬

‫زۆرخواردنی خوێ؛ مرۆڤ تووشی شێرپەنجە دەکات‬ ‫مندااڵنی خوار تەمەنی یەک ساڵ؛ نابێت خوێ بخۆن‬ ‫بڕی رێگەپێدراوی خوێ لەشەوو رۆژێکدا؛ تەنیا شەش گرامە‬

‫(‪ )10‬هۆکار دەبنە هۆی پیربوونی پێشوەخت‬

‫هۆرمۆنی عاشقان‬ ‫ئەو دەرمانەی خەڵکی عاشق دەکات‬

‫خواردنەوەی چا‬ ‫ئەگەری توشبوون‬ ‫بەشێرپەنجە‬ ‫زیاددەکات‬

‫ئارمسترۆنگ ژیانی بە(مانگ) بەخشیو‬ ‫(زەوی) جەستەکەی لەخۆگرت‬

‫ئایا دەتوانین لەخەویشدا فێری زانیاریی ببین؟‬

‫دوایین هەوڵەکان بۆ تێگەیشتن لەزمانی گیانداران‬ ‫سەرچاوەی زمانە هیندۆئەوروپییەکان ئەنادۆڵە نەک سیبریا‬

‫‪No.20, September 2012‬‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬ ‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬ ‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپخانەی چاپیدەکات‬ ‫کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویده‌کاته‌وه‌‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.issuu.com/lvinscience‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪10 05‬‬ ‫‪30 16‬‬

‫‪nce‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬

‫زانست بۆ گشت‬

‫زانست ڕ‬ ‫گەندەڵی‬

‫ادەگرێ‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫کوردستان‬ ‫پیشەسازیە‪،‬‬ ‫ەوتنی ئەم‬ ‫ەکادیمی و‬ ‫بۆ سەرک‬ ‫خوێندن‪ ،‬ئ‬ ‫بگرێتەوە‪.‬‬ ‫هەمەجۆری‬ ‫کەرتە دابین‬ ‫پیادەکردنی‬ ‫دەستگای‬ ‫تیەکانی ئەم‬ ‫وتن بەندە بە‬ ‫ە پێویستە‬ ‫ێ تا پێویس‬ ‫ڕۆدا پێشکە‬ ‫و ه �ەزاران‬ ‫تن‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ێن‬ ‫ش‬ ‫ژگاری ئەم‬ ‫ر‬ ‫پێ‬ ‫ز‬ ‫ینەوە دابمە‬ ‫‪ .‬سەرجەم‬ ‫بێ س �ەدان‬ ‫لە ڕۆ‬ ‫ژ‬ ‫ە‬ ‫وێ‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫جی‬ ‫ش لە الوان‬ ‫ەنگە پێویس‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ەل‬ ‫ە‬ ‫کن‬ ‫غ‬ ‫ب �ەردی بنا‬ ‫انستی و تە‬ ‫ت‪ .‬خۆر ڕ‬ ‫کرێ‪ .‬ئەمە‬ ‫بنەماکانی ز‬ ‫پێکەوە بە‬ ‫ریان بکا‬ ‫رتە ئامادە ب‬ ‫کان دەخاتە‬ ‫کنەلۆجیەکان‬ ‫رێم گۆڕانکا‬ ‫بۆ ئەم کە‬ ‫و پیشەیە‬ ‫ە‬ ‫انست و ت‬ ‫واڵت و هە‬ ‫‪ .‬پسپۆڕ‬ ‫ئەکادیمی‬ ‫ز‬ ‫ۆی ڕەنگە‬ ‫ەنرێن‪ .‬زۆر‬ ‫وتن دانانرێن‬ ‫ی دەستگا‬ ‫کەرتەکە خ‬ ‫د‬ ‫دا‬ ‫ە‬ ‫ان‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫چ‬ ‫ش‬ ‫و‬ ‫پێ‬ ‫ر‬ ‫نب‬ ‫ە‬ ‫تا‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ک‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫شا‬ ‫هەمو ئەمان‬ ‫ری ئەوەی‬ ‫اتە سەرکار‬ ‫تێئاخنراوە‪.‬‬ ‫دێ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کار‪ .‬سەربا‬ ‫واڵتیان بخ‬ ‫زۆر مانای‬ ‫دا‬ ‫ەزار لە ها‬ ‫ران سەر‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫بە‬ ‫ۆ‬ ‫ایەخدان بە‬ ‫ن› ئەمــــڕ‬ ‫خۆشگوزە‬ ‫و دەیان ه‬ ‫ه�ەر لە ب‬ ‫‹پێشکەوت‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫ن‬ ‫نێ‬ ‫را‬ ‫یا‬ ‫زا‬ ‫ژ‬ ‫ی‬ ‫ێنم‪ .‬ه �ە‬ ‫انی خۆیدا‪،‬‬ ‫ی گۆڕان بۆ‬ ‫وشە‬ ‫واستنەوەی‬ ‫دا بەکاردەه‬ ‫جیاوازەک‬ ‫تەنیا بە مانا‬ ‫انەوە و گ‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ان‬ ‫ش‬ ‫ن‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫اڵت‬ ‫م‬ ‫چ‬ ‫ب‬ ‫دا‬ ‫پێ‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫لێرە‬ ‫رب���ەی ه��ا‬ ‫روست ل‬ ‫��ا دەگ �ات �ە‬ ‫کەرتە لە‬ ‫وەن��دی زۆ‬ ‫شتمانی تەند‬ ‫ەک �ان �ەوە ت‬ ‫راندنی ئەم‬ ‫ە‬ ‫ژ‬ ‫نی‬ ‫�‬ ‫ەڵ‬ ‫ز‬ ‫ە‬ ‫��‬ ‫ە‬ ‫ژ‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫�ا‬ ‫دا‬ ‫ک‬ ‫�‬ ‫ئ‬ ‫ل�ە‬ ‫تێ‬ ‫دەرەوەی‬ ‫بە سیاسە‬ ‫خۆ ڕەنگە‬ ‫سیاسەتی‬ ‫وتن پێویستە‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫کا‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫وب‬ ‫بێ لەسە‬ ‫پێشکە‬ ‫قاقای بەر‬ ‫بازرگانی و‬ ‫ی کاریگەر‬ ‫خ �ات �ە بینە‬ ‫ە مامەڵەی‬ ‫ە‬ ‫‪.‬‬ ‫ز‬ ‫د‬ ‫سا‬ ‫ێ‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫ک‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫بپارێ‬ ‫م�ەڵ دەس��‬ ‫جیەوە‪ .‬پی‬ ‫واڵتانەش‬ ‫قوتابیانەی‬ ‫ڵبونی ک�ۆ‬ ‫تان و ئەو‬ ‫و تەکنەلۆ‬ ‫ڕەنگە ئەو‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫د‬ ‫ش‬ ‫ەن‬ ‫د‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫گ‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ان‬ ‫دەکرێ‪ .‬ب‬ ‫کەوتنی ز‬ ‫نتر بزانن چ‬ ‫ی د ە چێ ‪.‬‬ ‫می لەگەڵدا‬ ‫ن و پێش‬ ‫سازیدا› ئاسا‬ ‫و نەخۆش‬ ‫پیادەکرد‬ ‫ن ئەکادی‬ ‫گرامی توانا‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫ز‬ ‫جۆرێكە لە‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫تا‬ ‫و‬ ‫اڵ‬ ‫ە‬ ‫ۆ‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ڕ‬ ‫ها‬ ‫�‬ ‫دارن لە ‹پ‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫ونکە ئێستا‬ ‫ڵ‬ ‫ان‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫د‬ ‫ەیە کە توانا‬ ‫ۆمەڵی گەن‬ ‫ی کە بەش‬ ‫ەڵببژێرن‪ ،‬چ‬ ‫ک‬ ‫مانای ئەو‬ ‫بابەتەکەی‬ ‫کەمینەیەک‬ ‫خوێندن ه‬ ‫ڵ‬ ‫ەنەی ئەقڵ‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫د‬ ‫ەن‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫ون‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ز‬ ‫ڵب‬ ‫ژ‬ ‫تێ‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫اب‬ ‫ب‬ ‫گەن‬ ‫قوتابیەك بە‬ ‫ب‬ ‫ینەوەی بۆ‬ ‫نیشتمان لە‬ ‫الوژێ‪ ،‬هەر‬ ‫ی کاردۆز‬ ‫ەرامەتەکانی‬ ‫هاواڵتان‪.‬‬ ‫ە دەستەبەر‬ ‫ە‬ ‫ڕ‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫گ‬ ‫و‬ ‫کاردێ‪ ،‬نەك‬ ‫�ە ئەستۆی‬ ‫ی‪ ،‬کە ڕەنگ‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫دا‬ ‫ک‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫شێ‬ ‫ژێ‬ ‫‪.‬‬ ‫دا‬ ‫ەب‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫اڵت‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫د‬ ‫ی تەواو ک‬ ‫ۆزی هەڵ‬ ‫دەسە‬ ‫ۆم �ەڵ‪ ،‬ک�ە‬ ‫ی گەندەڵدا‬ ‫خوێندنەکە‬ ‫رشت و ئاڵ‬ ‫ەب�ردن�ی ک �‬ ‫کوردستانێک‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫ڕێ‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫کا‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫راوە‪ .‬نە‬ ‫مەڵێك بناغ‬ ‫مان سێناریۆ‬ ‫سەتێکی وا‬ ‫ری دام �ەز‬ ‫لەسەر کۆ‬ ‫ر ئێستا هە‬ ‫دارێك سیا‬ ‫دەوڵەتدایە‪،‬‬ ‫ە‬ ‫ون‬ ‫ە‬ ‫گ‬ ‫ه‬ ‫اڵت‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫‪ .‬چەند دە‬ ‫ێ‪ .‬ئەمیش‬ ‫ی‬ ‫ۆڤ‬ ‫ی‬ ‫شت‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫گ‬ ‫ی‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ج‬ ‫ی خۆیان ب‬ ‫د‬ ‫م‬ ‫ەن‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫ەل‬ ‫ەڵ بەرژەو‬ ‫ەبەرچاو بگ‬ ‫ستی‪ ،‬تەکن‬ ‫وەنی تایبەت‬ ‫سەکان لەگ‬ ‫ش‪ ،‬بەگژ ل‬ ‫زان‬ ‫شیرەمەنی‬ ‫ە لە بەرژە‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫بەروبومی‬ ‫ری‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫جا‬ ‫تا‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫ۆ‬ ‫د‬ ‫ژ‬ ‫ز‬ ‫ڕێ‬ ‫ەن‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫و‪،‬‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ە باج لەس‬ ‫بەرژ‬ ‫تێکەڵ دە‬ ‫یەکبگرنەوە‬ ‫ۆلی هێنانی‬ ‫ب �ەوەی ک‬ ‫ەرژەوەندیە‬ ‫مەرج نیە‬ ‫سێك مۆنۆپ‬ ‫ێ‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ڵ‬ ‫�‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫رپ‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫کۆ‬ ‫ۆیە نابێ ئە‬ ‫و چەند بە‬ ‫ومی ناوخۆ‬ ‫شگوزەرانی‬ ‫چن‪ .‬جا ب‬ ‫ئیدی بەروب‬ ‫ە الب�درێ‬ ‫ن‪ ،‬ئەوا خۆ‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫وە‪ .‬بێگان‬ ‫دا‬ ‫ە دەست‪.‬‬ ‫و‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫یە‬ ‫ب‬ ‫کان چۆڵ‬ ‫گەر تێکەڵ‬ ‫ە مەترسیە‬ ‫ومانە بگرن‬ ‫ردە گوندە‬ ‫ك ببن‪ .‬خۆ‬ ‫ون‬ ‫وب‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ب‬ ‫د‬ ‫کاندا‪ ،‬ئەم‬ ‫ی نەتەوەیی‬ ‫انەت وردە‬ ‫بەیە‬ ‫یان دەبن‪.‬‬ ‫تەندروستە‬ ‫ەوە و تەن‬ ‫و ئاسایش‬ ‫ی ئاژەڵەکان‬ ‫ە‬ ‫ێت‬ ‫ن‬ ‫ەڵ‬ ‫ک‬ ‫ر‬ ‫تا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫دا‬ ‫ۆ‬ ‫اڵ‬ ‫ەپ‬ ‫ک‬ ‫ر‬ ‫هاو‬ ‫هەمو د‬ ‫ش دەستبە‬ ‫ی زانکۆکان‬ ‫شە کە‪ ،‬لە‬ ‫م‪ ،‬زۆرجار‬ ‫ئاژەڵدارانی‬ ‫انێ دەرچو‬ ‫لەبەر ئەمە‬ ‫وا‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ەب‬ ‫ە‬ ‫ات‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫هە‬ ‫ت‬ ‫ەگەیەنێ کە‬ ‫سیاسەتێکی‬ ‫رەی دەوڵە‬ ‫ێنەوە‪ .‬خۆ‬ ‫مەتیش ڕاید‬ ‫ەبەرانی ئیدا‬ ‫�ەوەی�ە ک�ە‬ ‫ی دی ناگەڕ‬ ‫و‬ ‫ش ل�ەب�ەرئ‬ ‫سەر حک‬ ‫بەڕێو‬ ‫ن و جارێک‬ ‫گانیە دەچێتە‬ ‫�ێ‪ .‬ئ�ەم�ە‬ ‫ستبگرن بە‬ ‫ك‪ ،‬دەگۆڕێ‬ ‫ش لەم بازر‬ ‫�ن‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫د‬ ‫رێ‬ ‫ڵێ‬ ‫ز‬ ‫ك‬ ‫سا‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ەی‬ ‫تی‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫اب‬ ‫چەند بنەماڵ‬ ‫و دەستکەو‬ ‫چوا‬ ‫دەکەن د‬ ‫ش دەبن و‬ ‫ی پیادە نیە‬ ‫اڵەیەك یان‬ ‫ڵ گەندەڵ‬ ‫ن لێی بێبە‬ ‫نیشتیمان‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫وە‪ ،‬هاواڵتا‬ ‫م‬ ‫بن‬ ‫ۆ‬ ‫ک‬ ‫ر‬ ‫گە‬ ‫ەڵدا‪ ،‬ئ�ەوا‬ ‫دی خۆیان‬ ‫ەند کەسێکە‬ ‫ردنی کۆم‬ ‫ەن‬ ‫ەلۆجیەوە‪.‬‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ژ‬ ‫چ‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫رب‬ ‫ی گیرفان‬ ‫رامەتەکان لە‬ ‫بەڕێوە‬ ‫ست و تەکن‬ ‫سیاسەتێکی‬ ‫ن بزوتنەوە‬ ‫واناکان و دە‬ ‫خزمەتی زان‬ ‫دەکەوێ کە‬ ‫ۆ‬ ‫چ‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫ون‬ ‫ێت‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ڵب‬ ‫ناچ‬ ‫ساکارەوە دە‬ ‫بەوە‬ ‫ئەم گەندە‬ ‫دەکات و‬ ‫ر لەم نمونە‬ ‫هێنن‪ .‬ئایا‬ ‫ۆشگوزەران‬ ‫؟‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫کا‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫خ‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫کا‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ت‬ ‫ەندین خێزا‬ ‫بە‬ ‫کۆمەڵێکی‬ ‫جی سەرکو‬ ‫ی ئ�اب�وری‬ ‫ت چۆن چ‬ ‫انەشەوە لە‬ ‫و تەکنەلۆ‬ ‫سیاسەتێك‬ ‫ش دروس‬ ‫‪ .‬بە پێچەو‬ ‫ت‬ ‫س‬ ‫ا‪،‬‬ ‫ان‬ ‫د‬ ‫ز‬ ‫�‬ ‫دی کەسان‬ ‫ی گ �ەن �دەڵ‬ ‫ەکان‪ .‬ئەمە‬ ‫اتە سەرکار‬ ‫ە بەرژەوەن‬ ‫ە کۆمەڵێک‬ ‫کااڵ خۆماڵی‬ ‫الوان دەخ‬ ‫دەوڵەت ل‬ ‫ل�‬ ‫رچاو ڕون‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫د‬ ‫ان‬ ‫ی‬ ‫پێ‬ ‫د‬ ‫ەت‬ ‫پێ‬ ‫ە‬ ‫ش‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫دا‪ ،‬کە سیا‬ ‫ێ لەسەر پە‬ ‫نابێ بۆ گ‬ ‫رەکان لەبە‬ ‫ەڵ‬ ‫ر‬ ‫ەب‬ ‫را‬ ‫د‬ ‫کا‬ ‫د‬ ‫ەن‬ ‫ە‬ ‫بەرق‬ ‫ەر لە گ‬ ‫ی نەگەتیڤی‬ ‫دەڕێ���ژڕێ‌و‬ ‫و دەرچوی‬ ‫تان‪ ،‬جا گ‬ ‫ماڵەکان دە‬ ‫ك کاردانەوە‬ ‫هەژار دەبن‬ ‫اڵ‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫بن‬ ‫ها‬ ‫ڵێ‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫کۆ‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ەڕمێ‪ ،‬خەڵ‬ ‫ی گەندەڵدا‬ ‫تەکنەلۆج‬ ‫کۆمەڵ داد‬ ‫زانستی و‬ ‫لە کۆمەڵێک‬ ‫‪.‬‬ ‫ی‬ ‫زی نابن‪،‬‬ ‫یان ئەکادیم‬ ‫توانای‬ ‫‪ .‬بەمجۆرە‬ ‫کڕ دەبێ‪،‬‬ ‫ێ پیشەسا‬ ‫دانامەزرێن‬ ‫سازیدا بوە‬ ‫تەکنەلۆجی‬ ‫دا دەت �وان �ر‬ ‫واری پیشە‬ ‫زانکۆکان‬ ‫زانست و‬ ‫کوردستان‬ ‫ب‬ ‫رە ئەمەش‬ ‫و داهێنانی‬ ‫نمونە‪ ،‬لە‬ ‫رێ‪ .‬دی��ا‬ ‫پیادەکردن‬ ‫ۆ‬ ‫�‬ ‫�ن‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫رێ‬ ‫ی داب�م�ەز‬ ‫کوردستان‪.‬‬ ‫پەرەپێدانی‬ ‫ی شیرەمەن‬ ‫کنەلۆجی و‬ ‫ك ئەمڕۆی‬ ‫بەروبوم‬ ‫ژیان وە‬ ‫ست و تە‬ ‫ۆر الیەنی‬ ‫انکاری زان‬ ‫ە ڕەنگە ز‬ ‫س‬ ‫ئا‬ ‫بەبێ‬ ‫ناکرێ‪ ،‬ک‬ ‫مرۆڤیەکان‬ ‫توانا‬

‫لەچینەوە بۆ لەندەن بەسێ تایە!‬ ‫جان گوان مینگ وەرزێرێكی چینیی بەسااڵچووە‪ ،‬لەساڵی (‪)٢٠١٠‬دا بڕیاریدا بەریگشا سێ تایە كەی‪ ،‬بەرەو ئۆلۆمپیكی لەندەن سەفەربكات‪ ،‬ئەو‬ ‫درێژترین رێگەی هەڵبژاردو بەڕێكەوت‪ ،‬واڵتەكانی ڤییەتنام‌‪ ،‬كامبوجیا‪ ،‬تایلەند‪ ،‬مالیزی‪ ،‬تەبت‪ ،‬هیماالیا‪ ،‬پاكستان‪ ،‬ئەفغانستان‪ ،‬ئێران‪،‬‬ ‫توركیا‪ ،‬یۆنان‌و ئیتالیاو فەرەنسەی تێپەراندو گەیشتە لەندەن‪.‬‬ ‫جان گوانگ مین لەڕێگەكەی خۆیدا الفاوی مالیزیاو بەفرو بۆرانی كوێستانەكانی بینی‌و شەوان لەنێو ریگشاكەی خۆیدا پشووی دەدا‪ ،‬جان‬ ‫لەم رێگە دورودرێژەدا لەگەڵ خەڵكی واڵتە جیاوازەكان وێنەی یادگاری گرت‪ ،‬ئەو كاتێك گەیشتە لەندەن كەس چاوەڕوانی نەبوو‪ ،‬لەكۆتایی‬ ‫سەفەرەكەیدا جان لەگەڕەكی چینییەكانی لەندەن نیشتەجێ بوو‪.‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫سەفەر‬

‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫زانا هاوڕێكانی جیهان‬ ‫م�����ارگ�����ری�����ت م��ی��د‬ ‫یەكێك لەمرۆڤناسەكانی‬ ‫س���ەدەی بیستەم‌ دەڵێت‬ ‫«گ���روپ���ێ���ك���ی ب��چ��ووك‬ ‫ل��ەم��رۆڤ��ە ب��ی��رم��ەن��دەك��ان‬ ‫دەت��وان��ن جیهان بگۆڕن‪،‬‬ ‫بەڕاستی ئەمە تەنیا شتێكە‬

‫كە ئەنجامی هەبووە»‪ ،‬ئەم‬ ‫قسەیە نەتەنیا بۆ جیهانی‬ ‫زانست‪ ،‬بەڵكو بۆ جیهانی‬ ‫سیاسەت‌و هونەریش راستە‪،‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە بێبوونی ئایدیا‬ ‫سەرەتاییەكان‌و پشتگیری‌و‬ ‫دژای���ەت���ی ه��اوڕێ��ك��ان��ی��ی��ان‬

‫ژمارەیەكی زۆر لەزانایانی‬ ‫ن����اس����راو ن��ەی��ان��دەت��وان��ی‬ ‫كاریگەری ئ��ەو تۆ لەسەر‬ ‫م���ێ���ژوو داب���ن���ێ���ن‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫گ��روپ��ێ��ك ل��ەزان��ای��ان ه��ەن‬ ‫ك��ە زی��ات��ر لەوانیتر جیهان‬ ‫قەرزدارییانە‪.‬‬

‫گروپێكی دەروونناس‬ ‫زانستی دەروون��ن��اس�ی‌و‬ ‫دەروونپزیشكی لەسەرەتای‬ ‫سەدەی بیستەمدا بنچینەكانی‬ ‫دانرا‪ ،‬ئەم زانستە‪ ،‬زانستێكە‬ ‫كە تاوەكو ئێستاش جەدەل‌و‬ ‫قسەی زۆر لەسەر دەكرێت‪،‬‬

‫‪7‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫هەرچەند زیگمۆند فرۆید‬ ‫ناسراوترین رووخساری ئەم‬ ‫بزووتنەوەیە‪ ،‬بەاڵم هاوڕێیان‌و‬ ‫قوتابییەكانی ك��اری��گ��ەری‬ ‫زۆری��ان هەبووە‪ ،‬ئەو وێنەی‬ ‫كە دەبینرێت لەساڵی (‪)١٩٠٩‬‬ ‫دا گ��ی��راوەو كاریگەرترین‬ ‫ك��ەس��ان��ی ن����او گ��روپ��ەك��ە‬ ‫پیشاندەدات‪ ،‬ئەندامانی ئەم‬ ‫گروپە بریتیین لەفرۆید‌‪ ،‬ستنلی‬ ‫هال‌و كارل یەنگ‌و ئەبراهام‬ ‫ب��ری �ل‌و ئ��ی��رن��ەس��ت ج��ون�ز‌و‬ ‫ساندور فرنچزی‪.‬‬ ‫پێشڕەوانی زانستی‬ ‫جینیتیك‬ ‫ف��ران��س��ی��س ك��ری��ك‪،‬‬ ‫ل��ەس��اڵ��ی (‪)١٩٥١‬دا‌و‬ ‫ل���ەزان���ك���ۆی ك��ەم��ب��ەری��ج‬ ‫چ���اوی بەجیمز وات��س��ن‬ ‫ك��ەوت‪ ،‬ئ��ەو لەكتێبەكەی‬ ‫خۆیدا لەژێر ناونیشانی‬ ‫«ئ�����ەو ش���ت���ەی شێت‬ ‫ب��ەدوای��ی��دا دەگ��ەڕێ��ت»‪،‬‬ ‫یەكەم چاوپێكەوتنی خۆی‬

‫بەم شێوەیە باسدەكات «من‌و‬ ‫جیم خێرا لەگەڵ یەكتریدا‬ ‫بووین بەهاوڕێ كە بەشێكی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ نزیكی نێوان‬ ‫حەزەكانمان‌و بەشێكتریشی‬ ‫دەگ��ەڕای��ەوە بۆ گومانەكانی‬ ‫م��ن ب��ەه��ۆی خ��ۆپ��ەرەس��ت��ی‬ ‫الوی��ەت��ی��ی��ەوە‪ ،‬ب��ێ��ب��ەزەی �ی‌و‬ ‫بێسەبربووم‌و بیركردنەوەكانم‬ ‫هەموو شێواو ب��وو‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەم تایبەتمەندییانە لەویشدا‬ ‫هەبوو»‪.‬‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ی ه���اوك���اری‬ ‫ئ��ەو دوان���ە ل��ەس��ەر شتێك‬ ‫ك����ە پ��������رۆژەی الوەك�����ی‬ ‫ه����ەردووك����ی����ی����ان ب����وو‪،‬‬ ‫دۆزی���ن���ەوەی س��ت��رك��ت��ۆرەی‬ ‫(‪ )DNA‬ب��������وو‪ ،‬ئ����ەم‬ ‫سەركەوتنە خەاڵتی نۆبڵی‬ ‫بۆ هەردووكییان بەدیهێنا‌و‬ ‫سەردەمێكی نوێی لەزانستی‬ ‫ج��ی��ن��ی��ت��ی �ك‌و زی��ن��دەن��اس��ی‬ ‫مولكیولی ب��ۆ مرۆڤایەتی‬ ‫هێنایە ئاراوە‪.‬‬

‫ئەنجوومەنی مانگەشەوی‬ ‫بیرمەنگام‬ ‫ئەنجوومەنی مانگەشەوی‬ ‫بیرمەنگام ل��ەس��اڵ��ی (‪)١٧٦٥‬‬ ‫لەبەریتانیا‌و وەك���و یانەیەكی‬ ‫شەوانە كرایەوە‪ ،‬هۆكاری ئەوەی‬ ‫ئەو ناوەی لێنراوە دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئەوەی كۆبوونەوەكان لەشەوی‬ ‫مانگی چ��واردەدا ئەنجامدەدرا‪،‬‬ ‫هەڵبەت هۆكارەكەی حەزكردن‬ ‫لەئەستیرەناسی ن��ەب��وو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫روون����اك����ی م���ان���گ ی��ارم��ەت��ی‬ ‫ئەندامەكانی دەدا تاوەكو ئاسانتر‬ ‫ب��ۆ م���اڵ���ەوە ب��گ��ەڕێ��ن��ەوە‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫نیگارە پێوەندیدارە بەگردبوونەوە‬ ‫لەماڵی جیمزواتی داهێنەر‪ ،‬ئەو‬ ‫ئەندامانەیتر كە رۆڵی سەرەكییان‬ ‫لەشۆڕشی پیشەسازیدا هەبوو‬ ‫بریتین لەجیمز كەیر‌و جۆزف‬ ‫پریستلی كیمیازان‌و ئاراسموس‌‬ ‫داروی��ن��ی ف��ی��زی��اوی‌و شاعیرو‬ ‫پێشرەوی پیشەزسازی سرامیك‌‪،‬‬ ‫پیشەسازو دوژمنی سەرسەختی‬ ‫عەبدایەتی واتە جوسای‌و جوود‪.‬‬

‫یەكمین پشتیوانانی‬ ‫پەرەسەندن‬ ‫ئەوكاتەی چارلز داروین‬ ‫خەریكی رێكخستنی تیۆری‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن��ی خ��ۆی ب��وو‪،‬‬ ‫جوزێف داڵ��ت��ۆن هۆكەری‬ ‫رووەك��ن��اس‌و چ��ارل��ز لیلی‬ ‫زەوی����ن����اس ك���اری���گ���ەری‬ ‫زۆری���ان ل��ەس��ەری هەبوو‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوەكانی زەویناسی‬ ‫پیشانیدەدا زەوی زۆر پیرترە‬ ‫لەوەی بیری لێدەكرایەوە‌و‬ ‫ه����ەرئ����ەم����ە ه����ەل����ی ب��ۆ‬ ‫هەڵبژاردنە سروشتییەكەی‬ ‫داراوی�����ن‌و دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫جۆرایەتی لەنێو گیانداراندا‬ ‫دەخوڵقاند‪.‬‬ ‫بەنامەو بەچاوپێكەوتنی‬ ‫رووب��ەڕوو لەماڵی داروین‪،‬‬ ‫ه���ۆك���ەرو ل��ی��ل ت��وان��ی��ی��ان‬ ‫پشتگیرو هاندەرێكی باشبن‬ ‫بۆ چارلز داروین‪.‬‬ ‫ئامادەكردن‌و وەرگێڕانی‪:‬‬ ‫سەباح محەمەد‬

‫‪8‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫سێ دیاردەی مانگ‬

‫‪9‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫مانگ لەكشاندایە؟‬ ‫پێش ئێستا توێژینەوەكان وایان پیشاندەدا كە مانگ خەریكە دەچێتە یەك‪ ،‬بەاڵم لێكۆڵینەوە‬ ‫نوێیەكان لەسەر وێنەگەلێك كە بەوردی زۆرەوە لەسەر رووبەری مانگ هەڵگیراوە‪،‬‬ ‫پیشانیدەدات مانگ دەكشێت‪ ،‬لەسەر مانگ شكاوی‌و تەپۆڵكەو دۆڵی بچووك دروستدەبێت كە‬ ‫ئەمە بەهۆی كشانەوەیە‪.‬‬ ‫توێژەران لەساڵی (‪)٢٠١٠‬دا دۆزیانەوە‪ ،‬لەسەردەمی جۆربەجۆردا مانگ چووتەیەك‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەهەندێك شوێندا لەسەر رووبەرەكەی درزبوونی هەیە‪ ،‬ئەم درزانە كە لەسەر رووبەری‬ ‫عەتارودیش بوونی هەیە دەتوانێت بەهۆی ساردبوونەوەی ماددە تواوەكانی كرۆكی مانگەوە‬ ‫بێت كە دوای (‪ )٤‬ملیارد ساڵ هێشتا بەردەوام گەرما لەدەستدەدات‪.‬‬ ‫بەاڵم بەتازەیی تۆماس واتزر لەئەنستیتۆی سمیت سونیان لەواشینگتن دەڵێت «لەگەڵ بوونی‬ ‫هەموو درزەكانی سەرە رووبەری مانگ وادیارە لەهەندێك ناوچەدا رووبەری مانگ دەستی‬ ‫بەكشانكردووە‪».‬‬

‫‪10‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫ئەنجامەكان كە لەالیەن مانگی دەسكردی (‪ )LRO‬كە‬ ‫بەدەوری مانگدا دەسووڕێتەوە ئەم گریمانەی پشڕاستكردوەتەوە‌و‬ ‫بەڵگەی ئەوەی خستووەتەڕوو هەندێك چاالكی كشان لەسەر‬ ‫رووب��ەری مانگ بوونی هەیە‪ ،‬هەندێك لەبەڵگەكانی كشان‬ ‫مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ (‪ )١٠٠‬ملیۆن ساڵ لەوەوپێش‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نوێترینیان تەنیا (‪ )٥٠‬ملیۆن ساڵ تەمەنی هەیە‪ ،‬توێژەران‬ ‫دەڵێن ئ��ەگ��ەری ئ��ەوە هەیە پەستانی ماگمایی ژێ��ر توێكڵی‬ ‫رووبەری مانگ هۆكاری ئەم تەپۆڵكانەو شكاوییانەو هەندێك‬ ‫لەبۆركانەكان بێت‪.‬‬ ‫مارك رابینسن لەزانكۆی ویالیەتی ئاریزۆنا دەڵێت «ئەمە‬ ‫زۆر سەرسووڕهێنەرە‪ ،‬شتی سەیرتریش بەڕێوەیە‪ ،‬چونكە تەنیا‬ ‫تائێستا نیوەی مانگ بەوردی وێنەی لێهەڵگیراوە‪».‬‬ ‫مانگی هێلكەیی‌و درەوشانەوەی سوور‬ ‫ئەمە وێنەی مانگە كە لەالیەن جان ستنسن لەكیپ ئیلیزابێت‬ ‫هەڵگیراوە‪ ،‬كاریگەرییەكانی شكانی رووناكی لەكەشی زەویدا‬ ‫بەشێوەی هێلكەیی‌و بەرەنگەكانی س��ەوزو س��وورەوە لەدوو‬ ‫كۆتایی وێنەكەدا پیشاندراوە‪.‬‬ ‫هەڵبەت لەڕاستیدا ئەم وێنە هێلكەییە ئەنجامی خواڵنەوەی‬ ‫(‪ )٩٠‬پلەیی بینینی راستییە‪ ،‬كە ئەگەر بارۆدۆخی كەش لەباربێت‬ ‫(هەوای زۆر پاك لەگەڵ تۆزێك تۆز)‪ ،‬ئێوەش دەتوانن لەئاسۆی‬ ‫خۆرهەاڵتدا بیبینن‪.‬‬ ‫بینینی هاوشێوەش لەكاتی هەڵهاتن‪ ،‬یان ئاوابوونی خۆردا‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬كە هەڵبەت درەوەشانەوەی خۆر هۆكارە بۆ بینینی‬ ‫تەواوی دیاردەكە‪ ،‬بەتایبەتی بینینی شریتی سووری ژێرەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چەند ساتێك پێش ئاوابوونی تەواوەتی خۆر دەكرێت شریتی‬ ‫سەوزی سەرەوە ببینرێت‪.‬‬ ‫لەوانەیە هۆكاری ئااڵی هەندێك لەواڵتانی ئیسالمی‬ ‫ئەم دیاردەبێت‬ ‫رۆژی شەمە (‪)٤‬ی مانگی ئاب‪ ،‬مانگ هەسارەی زوهرەی‬ ‫داپۆشی‌و دوای چەند كاتژمێرێك‪ ،‬دیمەنێكی سەرنجڕاكێش‬ ‫دەرك��ەوت‪ ،‬ئەم دیاردەیە لەواڵتانی كەناری زەری��ای هێمن‌و‬ ‫خۆرهەاڵتی ئاسیا بەجوانی بینرا‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر س��ەی��ری ئ��ااڵی واڵت��ان��ی وەك پاكستان‪ ،‬توركیا‪،‬‬ ‫تونس‌و‪ ...‬بكەن دەبینن زۆر هاوشێوەی ئەم دیاردەیە‪ ،‬كە‬ ‫ئەستێرەناسان پێیدەڵێن خۆشاردنەوە‪ ،‬خۆشاردنەوەی مانگ‌و‬ ‫زوهرە هەمیشە لەحەفتەی یەكەم‪ ،‬یان كۆتایی مانگی قەمەریدا‬ ‫روودەدات‪ ،‬بەاڵم خولی روودانەكەی تاڕادەیەكی زۆر درێژماوەیە‬ ‫ئەم دیاردەیە لەناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا نەدەكرا ببینرێت‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر وردب��ب��ن��ەوە دەبینن بەشی تاریكی هیاللی مانگ‬ ‫بەڕووناكییەكی شین روونبووەتەوە‪ ،‬ئەمە رووناكییە گەڕانەوەی‬ ‫رووناكی خۆرە لەسەر رووبەری زەوییەوە‪ ،‬بەهۆی ئەوەی سێ‬ ‫لەسەر چواری رووبەری زەوی زەریاكانن رووناكییە گەڕاوەكە‬ ‫بەشینی دەردەكەوێت‪ ،‬هەڵبەت لەڕاستیدا رەنگی زەریاكان بێ‬ ‫رەنگە‪ ،‬رەنگە شینەكە گەڕانەوەی رەنگی شینی ئاسمانە بەهۆی‬ ‫باڵوبوونەوەی رووناكی خۆر لەالیەن گەردەكانی كەشی هەواوە‬ ‫بەشینی دەنوێنێت‪ ،‬ئەم وێنەیە لەالیەن كولكاوا سوتالنا لەبراتسكی‬ ‫رووسیاوە هەڵگیراوە‪.‬‬ ‫وەرگێڕان‌و ئامادەكردنی‪ :‬سەباح محەمەد‬

‫‪11‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫چێلی دەریا‬

‫چێلی دەریا (‪)Manatee‬‬ ‫پێشینان وای��ان��دەزان��ی پەری‬ ‫دەری�����ای�����ە‪ ،‬ئ����ەم ش���ێ���ردرە‬ ‫زەب��ەاڵح��ە لەتەنكاوەكانی‬ ‫زەریای ئەتڵەسی‌و ئاوە گەرمە‬ ‫ئیستیواییەكاندا دەژی‪.‬‬ ‫گ����ەورەك����ەی ل��ەن��ێ��وان‬ ‫(‪ )٢.٥‬مەتر بۆ (‪ )٤.٥‬مەتر‬ ‫درێ���ژی ه��ەی �ە‌و كێشەكەی‬ ‫دەگاتە (‪ )٧٠٠‬كیلۆگرام‪ ،‬ئەم‬ ‫گیاندارە لەخاشەبڕبووندایە‪،‬‬ ‫چ����ون����ك����ە ب����ەئ����اس����ان����ی‬ ‫راودەك����رێ����ت‌و دەك��ەوێ��ت‬ ‫لەبنی كەشتی‌و گەرمییەكانی‬ ‫سەردەریا‪ ،‬مەوادی كیمیایی‌و‬ ‫ژەهراوی لەئاوە ئازادەكاندا‬

‫زیانی زۆری پێدەگەێنێت‪،‬‬ ‫لەئێستادا یاسای زۆر قورس‬ ‫بۆ پارێزگاری لەم گیاندرە‬ ‫ل����ەئ����ارادای����ە‪ ،‬ب����ەاڵم وەك‬ ‫پێویست كاریگەر نییە‪.‬‬ ‫ب��ەت��ەم��ەن��ت��ری��ن چێلی‬ ‫دەری����ای����ی ن���اس���راو ن���اوی‬ ‫سنوتییە‌و لەساڵی (‪)١٩٤٨‬‬ ‫دا ل��ەئ��ی��ك��واری��ۆم��ی میامی‬ ‫ل��ەدای��ك��ب��ووە‪ ،‬ئ��ەم گیاندارە‬ ‫دەریاییە‪ ،‬دوو ساڵ جارێك‬ ‫بەچكەی دەبێت‌و بۆماوەی‬ ‫(‪ )١٢‬م���ان���گ ب��ەئ��اوس��ی‬ ‫دەمێنێتەوەو ل��ەن��ێ��وان ساڵ‬ ‫بۆ س��اڵ‌و نیو بەگوێرەكەیی‬ ‫ل���ەگ���ەڵ دای���ك���ی���دا دەژی‪،‬‬

‫خێرایی مەلەكردنی لەنێوان‬ ‫(‪ )٥‬ب���ۆ (‪ )٨‬ك��ی��ل��ۆم��ەت��ر‬ ‫لەكاتژمێردایە‪ ،‬بەاڵم لەكورت‬ ‫م��اوەدا دەتوانێت بەخێرایی‬ ‫(‪ )٣٠‬كیلۆمەتر لەكاتژمێردا‬ ‫ب��ج��ووڵ��ێ��ت‪ ،‬ئ���ەم گ��ی��ان��دارە‬ ‫تامەكان تێدەگات‌و یادەوەری‬ ‫درێژ م��ەودای هەیە‪ ،‬رۆژانە‬ ‫ن��زی��ك��ەی (‪ )٥٠‬كیلۆگرام‬ ‫رووەك دەخوات‪ ،‬چێلی دەریا‬ ‫ل��ەس��ەر بنچینەی ش��ی��ردەرە‬ ‫وی��ش��ك��ای��ی��ەك��ان ل���ە (‪)٦٠‬‬ ‫ملیۆن س��اڵ ل���ەوەو پێشدا‬ ‫پ��ەرەی��س��ەن��دووەو نزیكترین‬ ‫گیانداری سەرزەوی لەوانەوە‬ ‫فیلەكان‌و هاریكسەكانن‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫بیناگەلێك بۆ رزگاربوون لەگەرمای‬ ‫بێزاركەرو كوشەندەی هاوین‬ ‫بەدیزاینی بیناگەلێك كە گەرمای زیادە پاشكەوت دەكەن‌و چاندنی بەرزە درختەكان لەناوەندەكانی شاردا‪ ،‬دیزاینی گوڵخانەی‬ ‫هەڵواسراو‪ ،‬یان بینایەكی پەرلەمانی پڕ لەئاوێنەو شوشە‪ ،‬دەكرێت ناوەندە شارییەكان فێنێك‌و سەوز رابگیرین‪.‬‬

‫واڵتی سەنگافورە شێوازی سەرسووڕهێنەری بۆ بەكارهێنانی رووەك‌و‬ ‫درەخت لەناوەندە شارییەكانیدا بەكارهێناوە‪ ،‬فەزای سەوزەكەی كە‬ ‫بەم شێوازە دروستیكردووە یەك ملیۆن مەتری چوارگۆشە‪ ،‬یان هاوتای‬ ‫(‪ )٢٥٠‬زەوی فۆتبۆڵە‪ ،‬بەشی سەرەكی ئەم فەزا سەوزە دااڵنێكە كە‬ ‫(‪ )٢٢٠‬هەزار جۆر رووەكی تێدایە‪ ،‬ئەمە هاوتای (‪)%٨٠‬ی هەموو‬ ‫جۆرەكانی رووەكە لەسەر زەوی‪.‬‬

‫لەوانەیە خانووەكانی ئەم ناوچەیە‪ ،‬زۆرتر لەخانووی ئاسایی‬ ‫بچن‪ ،‬بەاڵم ئەم خانووانە (‪ )%٣٠‬كەمتر گازی ژووری سەوز‬ ‫بەرهەمدەهێنن‪ ،‬بۆیە هانی خەڵك دەدرێت لەمجۆرە خانوانەدا بژین‪.‬‬

‫ئەم بورجە لەشاری ئایندەی مەسدەر‪ ،‬لەالیەن كۆمپانیای «وزەكانی داهاتوو»‬ ‫بەپشتیوانی حكومەت دروستدەكرێت‪ ،‬تەالرسازانی بەریتانی ئەم شارەیان‬ ‫بەشێوەیەك دیزاینكردووە كە وزەكەی (‪ )%١٠٠‬بەهۆی وزەی پاكەوە دابیندەكرێت‪،‬‬ ‫بورجێكی بادی لەشوێنی ئەنستیتۆی زانست‌و تەكنەلۆژیا دروستكراوە‪ ،‬هەوایەكی‬ ‫فێنك‌و رێ لەگازی ژووری سەوز بەرەو زەوی گەرم دەگرێت‪.‬‬

‫ئەم درەختە لەنزیكی شاری مەدرید دروستكراوە‪ ،‬ئۆكسیجنی زیاتر‌و‬ ‫بەشێك لەوزەی پێویستی ناوچەكە دابیندەكات‪ ،‬ئەم درختە لەمەوادێك‬ ‫دروستكراوە كە لەگەڵ ژینگەدا گونجاوە‪ ،‬لەهاوێندا ناوەندەكەی‬ ‫فێنكدەكاتەوەو بە بەكارهێنانی وزەی خۆر‪ ،‬وزەی پێویست بۆ گەیاندنی‬ ‫ئاو دابیندەكات‪ ،‬وزە زیادەكەش دەنێرێت بۆ تۆڕی كارەبای نیشتیمانی‪.‬‬ ‫ئەم بینا سەوزە بەشێكە لەزانكۆی نۆرسومبریایی بەریتانیاو بۆ‬ ‫كەمكردنەوەی گازەكانی ژووری سەوز دروستكراوە‪ ،‬نزیكەی (‪)٩٠٠٠‬‬ ‫قوتابی تێدا دەژی‪ ،‬خەاڵتی پرۆژەی بیناسازی بەكەمترین پیسكردنی‬ ‫ژینگەوە لەساڵی (‪)٢٠١١‬دا وەرگرتووە‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫ئەم گوندە یەكەمین گوندی سەوزی بەریتانیایە‪ ،‬لەساڵی (‪)٢٠٠٢‬بەیارمەتی‬ ‫كەرتی تایبەت دروستكراوە‪ ،‬لەم ناوچەیەدا (‪ )١٠٠٠‬خانوو بوونی هەیە‌و‬ ‫لەفەزای ئیداری‌و نووسینگەكانی نزیكەی سەد شوغل دابینكراوە‪ ،‬بەكارهێنانی‬ ‫سەربان بۆ دروستكردنی فەزای سەوزو كەرستەی بیناسازی گونجاو لەگەڵ‬ ‫ژینگەدا‌و داپۆشینی خانووەكان بەنەگەێنەرو بەكارهێنانی پانەلە خۆرییەكان‪،‬‬ ‫بەرهەمهێنانی گازی گوڵخانەی تاوەكو (‪ )%٥٠‬دابەزاندووە‪.‬‬ ‫ئەم گوڵخانە فێركارییە‪ ،‬هەڵواسراوە‪ ،‬لەسەر رووباری هادسەن‬ ‫لەنیویۆرك دروستكراوە‪ ،‬وزەی پێویستی خۆی لەخۆرو باو‬ ‫سووتەمەنییە پاكەكان دابیندكات‌و پیسكردنەكەی سفرە‪.‬‬

‫بینای (‪ )Sun-Moon‬لەواڵتی چین كە رۆژێك دەبێت بەسیلیكۆنی خۆری‬ ‫یەكێكیترە لەبینا سەوزەكانی جیهان‌و ئەم بینایە هی كۆمپانیای (‪)Himin‬‬ ‫ە كە گەورەترین بەرهەمهێنەری بۆیلەرە خۆرییەكانە‪ ،‬بە بەكارهێنانی‬ ‫نەگەیەنەر فەزای (‪ )٧٥‬هەزار مەتری چوارگۆشەی ئەم بینایە تاوەكو‬ ‫(‪ )%٣٠‬زیاتر لەستاندەرە جیهانییەكان‪ ،‬وزە لەخۆیدا پاشەكەوت دەكات‪.‬‬

‫شوێنی پەرلەمانی ئەڵمانیا كە لەالیەن تەالسازی بەریتانی‬ ‫فاستەرەوە دیزاینكراوە‪ ،‬بووە بەشوێنێكی سەرجڕاكێشی ئەم واڵتە‪،‬‬ ‫ئەم بیناسەوزە‪ ،‬بەشیوەی گومبەز دیزاینكراوە‌و بۆ بەكارهێنانی‬ ‫باشتری رووناكی خۆر ئاوینەو شووشەی زۆری تێدا بەكارهاتووە‪،‬‬ ‫ئەم سیستەمە دەتوانێت ئاوی بارانیش كۆكاتەوە‪.‬‬

‫بۆ ئەو (‪ )٥٠٠‬شووقەی كە لەم ناوچەدا دروستكراوە‪ ،‬فەزای بازەرگانی‬ ‫پێویستیش لەبەرچاو گیراوە تاوەكو خەڵك ناچارنەبن سەفەری‬ ‫ناپێویست بۆ دابنیكردنی پێداویستییەكانیان بكەن‪ ،‬فەزای سەوزی‬ ‫(‪ )١٧٠٠‬مەتر چوارگۆشە لەسەر بانەكان دروستكراوەو بە بەكارهێنانی‬ ‫قیر هەلی هەڵمژینی زیاتری گەرما رەخساوە‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬کاوە‬ ‫سەرچاوە‪National Geographic:‬‬

‫‪14‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫بەرهەمهێنانی ئاوریشم‬

‫‪15‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫چینییەكان دەگ��ێ��ڕن��ەوە كە پێش (‪ )2700‬ساڵ‬ ‫پێش زاین لەباخچەی ئیمپراتۆر (هوانجدی)‪ ،‬ئاوریشم‬ ‫دۆزراوەتەوە‪ ،‬وەك دەڵێن «لەناو باخچەی ئیمپراتۆردا‬ ‫دارتوویەك هەبوو‪ ،‬كە توێژاڵێكی زۆر لەسەر گەاڵكان‬ ‫هەبوو‪ ،‬لەسەر داوای خێزانی ئیمپراتۆر (زیلتش)‬ ‫هەوڵدرا كە بزانرێت هۆكاری ئەم هەموو توێژە بریقەدارە‬ ‫چییە بەسەر گەاڵی ئەم دار تووەوە‪ ،‬كە بەشێوەیەكی‬ ‫جوان رستراوە‌و وەكو توێژی بریقەدار دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫ئیمپراتۆر هەستا بە بەجێهێنانی فەرمانەكەی شاژن‌و‬ ‫ئەو توێژە بریقەدارەی داگ��رت‌و خستییە ناو ئاوێكی‬ ‫گەرم‌و لەناو ئاوەكەدا یاری پێدەكرد‪ ،‬پاشان بینی كە وا‬ ‫خەریكە ئەم توێژە بریقەدارە لەیەكتر جیادەبنەوە‌و وەكو‬ ‫پەتی جاڵجاڵۆكەی لێدێت‪( ،‬زیلتش) هەستا بەڕاكێشانی‬ ‫ئەو تاڵە دەزووان��ەی كە لەتوێژاڵەكە جیابووبوونەوە‌و‬ ‫بینی كەوا بەشێوەی تاڵ تاڵ لەیەكتر جیادەبنەوە‌و دەبنە‬ ‫دەزوو‪ ،‬پاشان (زیلتش) هاوسەرەكەی رازیكرد بەوەی‬ ‫كە دارتووی زیاتر بنێژن لەباخچەكەیاندا‌و دەستبكەن‬ ‫بە بەخێوكردنی كرمی ئاوریشم»‪ ،‬ئەمەش لەسەرتا‬ ‫بۆ ئەوەنەبوو كە ئاوریشم بەرهەمبهێنن‪ ،‬بەڵكو بۆ‬ ‫ئەوەبوو كە ئەم توێژاڵە بریقەدارە شێوازێكی جوانی‬ ‫هەیە‌و باخچەكەیان رازاوەتر دەكات‪ ،‬پاشان ئەو ماددەیە‬ ‫دۆزرایەوە‌و برەوی پێدرا‪.‬‬ ‫بەرهەحاڵ ئەمە ئەو چیرۆكە بوو كە چینییەكان‬ ‫دەیگڕنەوە‪ ،‬مێژوونووسان كۆكن لەسەر ئ��ەوەی كە‬ ‫ئاوریشم سەرەتا لەواڵتی چین دۆزراوەت��ەوە‪ ،‬بەاڵم تا‬ ‫ئێستا كۆكنین لەسەر راستی‌و دروستی ئەم چیرۆكە‪.‬‬ ‫باڵوبوونەوە‌و دروستكردنی ئاوریشم‪:‬‬ ‫واڵتی چین سوودێكی زۆری بینی لەبازرگانیكردن‬ ‫لەگەڵ واڵت��ان��ی تر لەسەر دەم��ی بنەماڵەی (ه��ان)‪،‬‬ ‫چینییەكان هەستان بەبازرگانیكردن لەگەڵ واڵتی‬ ‫(فارس) ئێرانی ئێستا ئەویش بەفرۆشتنی رەنگی جوان‬ ‫لەئاوریشم لەبازرگانیكردن لەگەڵ واڵتی چین‪ ،‬پاشان‬ ‫بازرگانییەكە فراوانتربوو تا گەیشتە دیمەشقی پایتەخی‬ ‫ئیمپراتۆرێتی رۆمانی‪.‬‬ ‫لەسەدەی چواری پێش زاین بیسترا كەوا ئاوریشم‬ ‫بەرهەمدەهێنرێت لەواڵتی چین‪ ،‬بەاڵم هیچ كەسێك ئەو‬ ‫كرمەی نەدیبوو كە هەڵدەستێت بەدروستكردنی ئەم‬ ‫ماددەیە تا ساڵی (‪ )550‬زاین‪ ،‬لەم ماوەیەدا واڵتی فارس‬ ‫دەستیگرتبوو بەسەر ئەو بازرگانییەدا كە لەنێوان فارس‌و‬ ‫چیندا دەكرا‪ ،‬فارس هەستا بەكڕینی ئاویرشم بەنرخێكی‬ ‫زۆر گران‪ ،‬ئەمە وای لەئیمپراتۆرێتی رۆمانی كرد كە‬ ‫ئەم نرخە زۆرە ب��دەن بەواڵتی ف��ارس‪ ،‬ب��ەاڵم واڵتی‬ ‫فارس رازی نەبوو‪ ،‬بۆیە ئیمپراتۆر بیری لەڕێگەیەكی‬ ‫تر ك��ردەوە تا ئەو ئاوریشمە بەدەستبهێنێت‌و بەواڵتی‬ ‫فارسدا ن��ەڕوات‪ ،‬هەوڵیدا لەڕێگەی قوستەنتینییەوە‬ ‫بگاتە چین‪ ،‬بەاڵم سەركەوتوو نەبوو‪ ،‬لەهەوڵێكی تریدا‬

‫‪16‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫هەستا بەناردنی (رهبوان كجواسین) بۆ واڵتی چین‪ ،‬ئەمەش لەگەڵ‬ ‫ئەو هەموو تێچوونە قورسە‌و ئەگەری مردنیش لەپێناوی بەەستهێنانی‬ ‫(ئاوریشم) ئەمجارەیان ئەم نێردراوە سەركەوتووبوو‪ ،‬كاتێك هاتەوە‬ ‫لەگەڵ خۆی هێلكەی كرمی ئاوریشم‌و رەگی تووی هێنا بۆ واڵتی‬ ‫رۆما‪ ،‬لەوێ خەڵكێكی زۆریان فێری ئەم كارەكردوو كۆتایی بەو هەموو‬ ‫مەترسییە هات كە لەنێوان چین‌و فارس‌و رۆما هەبوو‪.‬‬ ‫ئاوریشم دوو جۆرە‪ ،‬ئاوریشمی دەستكرد‌و ئاوریشمی سروشتی‪.‬‬ ‫ئاوریشمی دەس��ت��ك��رد‪ :‬ئ��ەم ئاوریشمە بەرهەمدەهێنرێت بە‬ ‫بەخێوكردنی كرمی ئاوریشمی لەسەر گەاڵی توو‪ ،‬زۆربەی ئاوریشمە‬ ‫نایابەكان بەم شێوەیە بەرهەمدەهێنرێن‪ ،‬بەاڵم ئاوریشمی سروشتی دوورە‬ ‫لەدەستوەردانی مرۆیی‌و كرمەكە لەسەر گەاڵی داربەڕوو دروستیدەكات‌و‬ ‫جیاوازە لەو ئاوریشمەی كە بە بەخێوكردن دروستدەكرێت‪ ،‬كە رەنگی‬ ‫ئەم ئاوریشمە قاوەیی‌و زەردێكی تۆخە‪.‬‬ ‫بەخێوركردنی كرمی ئاوریشم‪:‬‬ ‫بەخوێكردنی كرمی ئاوریشم توانایەكی زۆر‌و ئارامییەكی زۆری‬ ‫دەوێت‪ ،‬وەك چۆن منداڵێكی تازە لەدایكبوو بەخێودەكرێت‌و ئەركی هەیە‬ ‫ئەمیش بەهەمان شێوە‪ ،‬پێوستی بەپلەیەكی گەرمای تایبەتی دیاریكراو‬ ‫هەیە‌و دەبێت پارێزگاری لێبكرێت لەمێشوولە‌و مێش‌و مێرووەكانی تر‪.‬‬ ‫مێیەی كرمی ئاوریشم (پەپولە) لەسەرەتای هاویندا نزیكەی (‪-300‬‬ ‫‪ )500‬هێلكە لەسەر گەاڵكان دادەنێت‪ ،‬خۆشیان بەخێرایی دەمرن‪،‬‬ ‫پیتاندنی ئەم هێلكانە بەچەند قۆناغێكدا تێدەپەڕێت تا بزانرێت ئایا‬ ‫كام لەم هێلكانە تووشی نەخۆشی دەبن لەكاتی هەڵهێناندا‪ ،‬پاشان ئەم‬ ‫هێلكانە دەخرێنە شوێنێكی ساردەوە‪ ،‬لەسەرەتای بەهاردا بەرهەمهێنانی‬ ‫ئاوریشم دەستپێدەكات لەشوێنی بەخێوكردنی كرمی ئاوریشم‪ ،‬كە ئەم‬ ‫شوێنە هۆكارێكە بۆ پاراستنی هێلكەكەكان‌و هەڵهێنانییان‪.‬‬ ‫ئەم كرمە بچووكانە پێویستییان بەچاودێرییەكی ورد هەیە بۆ‬ ‫پاراستنییان لەنەخۆشی‪ ،‬لەسەرەتادا ئەم كرمانە زۆر چڵێسن‌و خواردن‬ ‫زۆر دەخۆن‪ ،‬دەستدەكەن بەخواردنی گەاڵ تووەكان‪ ،‬ئەم كرمە بچووكانە‬ ‫گەورەدەبن بەهێندەی حەوت جاری قەبارەی یەكەمجاری‌و چوارجار‬ ‫پێستییان گۆڕانكارییان بەسەردادێت‪ ،‬دوای ماوەی چوار بۆ پێنج هەفتە‬ ‫درێژی ئەم كرمە دەگاتە (‪)8‬سم‌و پانی الشەشی دەگاتە زیاتر لە (‪)2‬‬ ‫سم‪ ،‬الشەی (‪ )12‬گرێی تێدەكەوێت‌و دەبێتە خاوەنی سێ جووت پێ‪.‬‬ ‫دوای ت��ەواوب��وون��ی گەشەكردن‪ ،‬كرمی ئاوریشم دەوەستێت‬ ‫لەخواردن‌و ئامادەیە بۆ چنینی بەرگی دەرەوە‪ ،‬لەشوێنێكی بچووك‪ ،‬یان‬ ‫لەناو پوشدا هەڵدەستێت بە بەرهەمهێنانی ئاوریشم بەچنینی لەشێوەی‬ ‫شەبەكەیی‪ ،‬تا شێوەیەكی بریقەدار پێكدەهێنێت‪.‬‬ ‫كرمی ئاوریشم هەڵدەستێت بەسووڕاندنی سەری لەمال بۆ ئەوال‪،‬‬ ‫ئەم جوڵەیە چەندین جار دووب��ارە دەكاتەوە‪ ،‬لەكاتی ئەم جوڵەیەدا‬ ‫ئەوە رژێنانەی كە دەكەونە خوار دەمییەوە هەڵدەستێت بەرژاندنی‬ ‫شلەمەنییەك‪ ،‬كاتێك كە بەر هەوا دەكەوێت دەیبەستێت لەسەر شێوەی‬ ‫دەزووی ئاوریشمی‪ ،‬لەهەمانكاتدا كرمی ئاوریشمی هەڵدەستێت‬ ‫بەباڵوكردنەوەی ماددەیەكی كەتریرەیی كە پێی دەوترێت (سرسیرون)‬ ‫بۆ لكاندنی دەزووی ئاوریشمییەكە بەیەكەوە‪.‬‬ ‫كرمی ئاوریشمی ب��ەردەوام دەبێت لەچنینی ئاوریشم بەدەوری‬ ‫الشەی خۆیدا هەتا هەموو دەرهاویشتە شلەمەنییەكان تەواودەبن‪ ،‬دوای‬ ‫سێ رۆژ لەچنین توێژە بریقەدارەكە تەواودەبێت‪.‬‬ ‫ئەوەی دەمێنێتەوە ئەوەیە كە مرۆڤ چۆن دەتوانێت سوود لەم ماددە‬ ‫خاوە وەربگرێت‌و بیكات بەئاوریشم‪.‬‬

‫بەرهەمهێنانی ئاوریشم‪:‬‬ ‫كرێكارەكان ئامادەن بۆ هەڵكردنی تاڵە دەزووەكانی قۆزاخەكە بۆ‬ ‫لەسەر بەكرەكان‪ ،‬بۆ بەجێهێنانی ئەم هەڵكردنە‪ ،‬قۆزاخەكان لەئاوی‬ ‫گەرم هەڵدەكێشرێن‌و بۆ لێكرنەوەی ئەم ماددە كەتیرەییەی (سرسیون)‬ ‫كە تاڵە دەزووەكانی بەیەكەوە نووساندووە‪ ،‬دەزووەك��ان لێرەدا لەیەك‬ ‫هەڵدەوەشێن‌و لەقۆزاخەكە جیادەكرێتەوە‪ ،‬كاتێك قۆزاخەكان خرانە‬ ‫ناو ئاوە گەرمەكەوە دەتوانێت بەئاسانی تاڵە دەزووەكان رابكێشرێن‌و‬ ‫هەڵبكرێنە سەر بەكرەكان‪ ،‬كە هێشتا ماددەی خاوە‪.‬‬ ‫دوای ئ��ەم ك��رداران��ە ئاوریشمەكە بەهێزتردەبێت لەوكاتەی‬ ‫قۆزاخەكەبوو‪ ،‬بەاڵم هێشتا توانای ئەوەی نییە بچنرێت‪ ،‬چونكە هێشتا‬ ‫كەمێك لەماددەی كەتیرە (سیرسیون)ی پێوە ماوە‪ ،‬كرێكارەكان هەڵدەستن‬ ‫بەكواڵندنی ئاوریشمەكە لەگیراوەیەكی تێكەڵ بەسابوونی گەرم بۆ‬ ‫ئەوەی ئەو ماددە كەتیرەییەی لێببێتەوە‪ ،‬ئەم كردارە پێیدەوترێت كردرای‬ ‫كواڵندن‪ ،‬كە ماددەی كەتیرەییەكەی لێبوویەوە ئاوریشمەكە بەرەنگێكی‬ ‫سپی جوان دەردەكەوێت‌و ئامادەیە بۆ ئەوەی بكرێتە جلوبەرگ‌و لەگەڵ‬ ‫هەر رەنگێكدا تێكەڵبكرێت‪.‬‬ ‫ئامادەكردنی‪ :‬چرۆ بەكر‬

‫‪17‬‬

‫لێكۆڵینەوەیەكی‬ ‫ن��وێ پیشانیدەدات‬ ‫خانەكانی میكۆگلیال‬ ‫كە پێشتر وادادەن��را تەنیا خانە‬ ‫دەم��اری��ی��ە زیانلێكەوتووەكان‬ ‫تیادەبەن‪ ،‬س��ووڕو بەستەرەوە‬ ‫ساخ‪ ،‬بەاڵم بێكاریگەرییەكانیش‬ ‫ن���ی���ش���ان���ەگ���وزاری دەك�����ەن‌و‬ ‫دەیسڕنەوە‪.‬‬ ‫یان مێشكت بەكاردەهێنیت‪،‬‬ ‫ی��ان لەدەستت دەچ��ێ��ت! ئەمە‬ ‫نوێترین دۆزینەوەی توێژەران‌و‬ ‫دەمارناسانێكە كە كار لەسەر‬ ‫نەخۆشییەكانی لەكیسچوونی‬ ‫ب�������ەرەب�������ەرەی چ��االك��ی��ی��ە‬ ‫مێشكییەكانی وەك ئەڵزایمەڕ‬ ‫دەك�����ەن‪ ،‬ئ�����ەوان ت��وان��ی��وی��ان��ە‬ ‫هەندێك خ��ان��ەی بەرگریكار‬ ‫بدۆزنەوە كە ئەگەر سووڕەكان‌و‬ ‫پێوەندییە تەندروستەكانی مێشك‬ ‫بەكارنەهێنرێت نیشانەگوزاری‬ ‫دەك����ەن‌و ل���ەدوای���دا ل��ەن��اوی��ان‬ ‫دەبەن‪.‬‬ ‫تاوەكو پێش ئەم دۆزینەوەیە‬ ‫وادەزان��را خانە نادەمارییەكانی‬ ‫نێو سیستەمی دەماری ناوەندی‬ ‫كە پێیاندەوترێت میكرۆگلیال‪،‬‬ ‫وەكو ماكرۆفاژەكان كاردەكەن‌و‬

‫ك���������اری���������ان‬ ‫ل����ەن����اوب����ردن����ی‬ ‫وردە زی���ن���دەوەرە‬ ‫ه��ی��رش��ب��ەرەك��ان‌و خانە‬ ‫زیانبەركەوتووەكانی مێشكە‪،‬‬ ‫بەاڵم لێكۆڵینەوە نوێیەكان دەڵێت‬ ‫ئەركی ئ��ەم خانانە ئاڵۆزترە‬ ‫لەكۆكردنەوەی ئەم شتانە‪.‬‬ ‫بت ستیونز‪ ،‬لەنەخۆشخانەی‬ ‫مندااڵنی بۆستۆن دەڵێت «پێش‬ ‫ئێستا ئایدیای ك��ۆك��ردن��ەوەی‬ ‫خ��ان��ە زی��ان��ب��ەرك��ەوت��ووەك��ان‬ ‫لەكاتی نەخۆشیدا لەالیەن ئەم‬ ‫خ��ان��ان��ەوە ه��ات��ووەت��ە ب��ەرب��اس‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم لێكۆڵینەوەكانی ئێمە‬ ‫پ���ی���ش���ان���ی���دەدات خ��ان��ەك��ان��ی‬ ‫بەبچووكترین‬ ‫میكرۆگلیال‬ ‫چاالكی سیناپسەكان هەستیارن‌و‬ ‫بێئەوەی زیان بەخانە گەیشتبێت‬ ‫دەكەونە كار»‪.‬‬ ‫س��ت��ی��ون��زو ه��اوك��ارەك��ان��ی‬ ‫دوای لێكۆڵینەوە ل��ەك��رداری‬ ‫خانەكانی میكرۆگلیال‪ ،‬رادەی‬ ‫چاالكی چاوی راست‌و چەپی‬ ‫مشكەكانییان گ��ۆڕی تاوەكو‬ ‫بەدروستكردنی ناهاوئاهەنگی‬ ‫لەنێوان دوو س��ووڕی دەماری‬ ‫كە چاو بەمێشكەوە دەبەستێتەوە‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوە لەسەر گۆڕانكارییە‬

‫نوێیەكان بكەن‪.‬‬ ‫بۆ لێكۆڵینەوەی ئاسانتر لەسەر‬ ‫نیشانە نوێیەكانی چاوی راست‌و‬ ‫چەپ بەڕەنگی جیاواز لێكتری‬ ‫جیاكرابوونەوە‪ ،‬ئەم لێكۆڵینەوەیە‬ ‫پیشانیدا خ��ان��ەك��ان��ی میكرۆ‬ ‫گلیال الب��ەردن��ی س��وورەك��ان‌و‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ە چ��اوی��ی��ەك��ان كە‬ ‫كەمتر بەكاردەهێنرێت دەخاتە‬ ‫بەرنامەی ك��اری خۆیەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫سیناپسانە پێش تیابردن بەلەیبڵی‬ ‫كیمیایی (‪ )C3‬لەپێوەندییەكانیتر‬ ‫جیادەكرێتەوە‪.‬‬ ‫ستیونز دەڵێت «ئەگەری‬ ‫ئەوە هەیە ئەم لەیباڵنە نیشانەی‬ ‫م��ن دەب��ێ��ت ب��خ��ورێ��م! بێت‪،‬‬ ‫دۆزینەوەی ئەوەی تەنیا ژمارەیەك‬ ‫لەسیاپسەكان نیشانەگوزاری‬ ‫دەكرێن دەتوانێت یارمەتیمان‬ ‫ب���دات ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی رێگە‬ ‫گەلێك تاوەكو پێشگیری بكرێت‬ ‫ل��ەدەرك��ەوت��ن��ی نەخۆشییەكان‪،‬‬ ‫ب�����ەه�����ۆی ل����ەن����اوچ����وون����ی‬ ‫ب����ەرەب����ەرەی چ��االك��ی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫م���ێ���ش���ك‪ ،‬ل��ەك��ی��س��چ��وون��ی‬ ‫خێرایی سیناپسەكان یەكێكە‬ ‫لەتایبەتمەندییە ناسراوەكانی ئەم‬ ‫نەخۆشییانە‪ ،‬بۆیە تێكۆشانێكی‬ ‫ب��ەرب�ڵاو ب��ۆ ناسینی هۆكاری‬

‫دەستپێكردنی‪ ،‬دەستیپێكردووە»‪.‬‬ ‫فرانچسكا پەری لەتاقیگەی‬ ‫ئەوروپی زیندەناسی مولكیولی‬ ‫لەهایدڵبێرگی ئەڵمانیا دەڵێت‬ ‫«پ��ێ��ش ئێستا وام���ان���دەزان���ی‬ ‫مایكرۆگلیالەكان تەنیا كاریان‬ ‫كۆكردنەوەی زیانبەركەوتووان‌و‬ ‫زبڵە دەمارییەكانە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەم‬ ‫توێژینەوەیە دەمانباتە ئاستێكی‬ ‫ب���ەرزت���ر‪ ،‬ب����ەاڵم پ��ێ��ش��ئ��ەوەی‬ ‫رۆڵ��ەك��ەی��ان لەنەخۆشییەكاندا‬ ‫هەڵسەنگێنیین دەبێت ب��ەوردی‬ ‫بزانیین رۆڵ��ی سەرەكی ئەوان‬ ‫لەسیستەمی دەم��اری ناوەندیدا‬ ‫چییە»‪.‬‬ ‫و‪ :‬كاوە‬ ‫سەرچاوە‪New Scientist :‬‬

‫بەشە سەوزەكان شوێنی‬ ‫نیشانەدانانە بۆالبردنی‬ ‫سیناپسەكان‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫ئەگەر مێشكتان‬ ‫بەكارنەهێنن‬ ‫پاككەرەوەكان‬ ‫دەیخەنە‬ ‫تەنەكەی‬ ‫زبڵەوە!‬

‫‪18‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫گەشتی كۆتایی پیاوی ئەفــــــ‬

‫‪19‬‬

‫ئامادەكردن‌و وەرگێڕانی‪ :‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬ ‫ ‬ ‫نیل ئارمسترانگ‪ ،‬ئەو پیاوەی لەكاتژمێر هەشت‌و حەڤدە خولەك‌و سی‌و نۆ چركەی رۆژی‬ ‫بیستی جوالی ساڵی (‪ )١٩٦٩‬یەكەمین سەفینەی سەرنشینداری لەسەر رووبەری تاكە‬ ‫مانگەكەی زەوی نیشاندەوە كۆچی دوایكرد‪.‬‬ ‫ئەرمسترانگ دوو حەفتە لەوەوپێش نەشتەرگەرییەكی دڵی هەبوو‪ ،‬هەرچەند نەشتەرگەرییەكەی‬ ‫سەركەوتووانەبوو‪ ،‬بەاڵم هەرگیز نەیتوانی لەم نەخۆشییە رزگاری بێت‌و لەدواین كاتژمێرەكانی‬ ‫(‪)٢٥‬ی مانگی ئاب بۆ هەمیشە چاوەكانی لەسەر یەكدانا‪.‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫ــــــسانـەیـی سـەردەمـی فـەزا‬

‫‪20‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫بێگوومان ئارمسترانگ هەڵكەوتووترین رووخساری چاالكییە‬ ‫فەزاییەكانی ئەمریكاو هەموو جیهانە‪ ،‬ئەو لەسەر شانەكانی‬ ‫غولەكان راوەستابوو‪ ،‬س��ەرك��ەوت‌و خەونی ه��ەزاران ساڵەی‬ ‫مرۆڤایەتی بەدیهێنا‪ ،‬ئەو یەكەمین مرۆڤ بوو پای لەسەر شوێنێكدا‬ ‫دانا كە زەوی نەبوو‪ ،‬ئەو نەتەنیا خەونی لەمێژینەی هێنایەدی‪،‬‬ ‫بەڵكو خ��ەون‌و خولیاشی بۆ زۆرك��ەس لەسەرانسەری جیهاندا‬ ‫دروستكرد‪ ،‬ئ��ەو پیاوەی ناسرابوو بەئەعساب ئاسنین رۆڵی‬ ‫سەرەكی لەداگیركردنی مانگدا هەبوو‪.‬‬ ‫ئەو ل��ەب��ەرواری (‪ )٢٠‬ج��والی (‪)١٩٦٩‬دا ه��اوڕێ لەگەڵ‬ ‫بازئالدرین سواری كەشتییەكی فەزایی بەناوی ئیگڵ (بەواتای‬ ‫هەڵۆ) بوون‌‪ ،‬تاوەكو لەسەر مانگ بنیشنەوە‪ ،‬نیشتنەوە لەسەر مانگ‬ ‫زیاد لەیەك ملیارد نەفەر (ئەوكات دانیشتووانی زەوی (‪)٣.٥‬‬ ‫ملیارد بوو) راستەوخۆ سەیریانكرد‪.‬‬ ‫بۆ تیمی دابەزاندن گرنگتر لەدابەزینەكە سەالمەتی كەسەكانبوو‪،‬‬ ‫هەموو خەونەكان‌و تێچوونە زەبەاڵحەكە بەندبوو لەسەر چەند‬ ‫خولەكی كۆتایی‪ ،‬بەاڵم تێكۆشان بۆ دابەزین لەسەر مانگ چەندین‬ ‫مانگ لەوەو پێش دەستپێكردبوو‪.‬‬ ‫دوای چەندین ساڵ پێشبڕكێی فەزایی خۆرهەاڵت‌و خۆرئاوا‪،‬‬ ‫ئێستا ئەمریكاییەكان ئەو هەلەیان هەبوو تاوەكو بەدابەزین لەسەر‬ ‫مانگ‪ ،‬شانازییەكی مەزن بۆ خۆیان تۆماربكەن‌و بكەونە پێش‬ ‫رەكەبەرە خۆرهەاڵتییەكەیانەوە‪ ،‬الی ئەمریكاییەكان زۆر گرنگ‬ ‫بوو هەمیشە هەنگاوێك لەپێش رووسەكانەوە بن‪ ،‬بۆیە سەركەوتنی‬ ‫ئەم پرۆژەیە بڕیارێكی نەتەوەیی بوو‪.‬‬ ‫لێدوانە گرنگەكەی سەرۆك كەنەدی‬ ‫جان ئیف‪ .‬كەنەدی لەبەرواری (‪)٢٥‬ی مانگی مەی ساڵی‬ ‫(‪)١٩٦١‬دا وتەیەكی مێژوویی لەدانیشتنی هاوبەشی ه��ەردوو‬ ‫پەرلەمانی ئەمریكای پێشكەشكرد‪ ،‬زۆر ك��ەس ئ��ەم وتانەیان‬ ‫بەخەون‌و خەیاڵ ناودەهێنا‪ ،‬بەاڵم ئەو دوای قسەكردن لەسەر‬ ‫كێشە رۆژانەكانی ئەمریكا باسی فەزای كردو داوای لەكۆنگرێسی‬ ‫ئەمریكا كرد تاوەكو بودجە پێشنیاركراوەكەی ناسا پەسەندبكات‪،‬‬ ‫تاوەكو ئەم رێكخراوە بتوانێت بەئامانجە مەزنەكەی بگات‪ ،‬ئەو‬ ‫رایگەیاند «من بڕوام وایە ئەم گەلە دەبێت خۆی تەرخانبكات بۆ‬ ‫گەیشتن بەئامانجێكی مەزن‪ ،‬ئەویش ناردنی مرۆڤە بۆ سەر مانگ‌و‬ ‫هێنانەوەیەتی بەسەالمەتی‪ ،‬پێش كۆتایی هاتنی ئەم دەیە‪ ،‬هیچ‬ ‫پرۆژەیەكیتر بەڕادەی ئەم پرۆژەیە بۆ لێكۆڵینەوەكانی داهاتووی‬ ‫فەزا گرنگ نییە‪ ،‬هەڵبەت هیچ پرۆژەیەكیش بەڕادی ئەم پرۆژەیە‬ ‫قورس نییە‪».‬‬ ‫هەرچەند زۆر كەس وایاندەزانی پالنێكی لەم شێوەیە زۆرتر‬ ‫خەونە‪ ،‬بەاڵم بڕیارێكی نەتەوەیی بۆ ئەنجامدانی هاتە كایەوە‪،‬‬ ‫بودجەی ناسا بەدرێژایی مێژوو هەرگیز بەو رادەیە نەبوو‪ ،‬هەزاران‬ ‫كەس لەسەرانسەری ئەمریكاوە تێیدا كەوتنەكار‪ ،‬بۆ سەركەوتنی‬ ‫ئەم پرۆژە دوو ئەركی گرنگی فەزایی‪ ،‬واتە جیمینی‌و ئاپۆلۆ كەوتنە‬ ‫بواری جێبەجێكردنەوە‪.‬‬ ‫ئارمسترانگی فەزاگەڕ‬ ‫لەوەها بارۆدۆخێكدابوو سەردەمی فەزایی نیل ئارمسترانگ‬ ‫دەستیپێكرد‪ ،‬ئەو پێشتر لەئەرتەشدا كاریكردبوو لەوكاتەدا فڕۆكەوانی‬ ‫تاقیكەرەوەی فڕۆكە نوێیەكانی ئەمریكابوو‪ ،‬داوایلێكرا تاوەكو بچێت‬ ‫بۆ ناسا‪ ،‬هەڵبەت ئەو زۆر بەخێرایی وەاڵمی ئەرێنی دایەوە‪.‬‬

‫یەكەمین سەفەری فەزایی ئەو بریتیبوو لەئەركی جمینی (‪،)٨‬‬ ‫ئاڵۆزترین ئەرەكی سەرنشینداری ئەمریكا تاوەكو ساڵی (‪،)١٩٦٥‬‬ ‫لەم ئەركەدا كە لەئاراستەی گەشت بۆ مانگدابوو‪ ،‬فەزاگەرەكان‬ ‫چوونە دەرەوەی زەوی‪ ،‬بەكۆتایی سەركەوتووانەی پرۆگرامی‬ ‫جمینی سەرەی بەرنامەی ئۆپۆلۆ گەیشت‪ ،‬ئەپۆلۆ بڕیاربوو قۆناغ‬ ‫بەقۆناغ مرۆڤ بۆ مانگ ببات‪ ،‬بەاڵم لەیەكەم تاقیكردنەوەدا ئاپۆلۆ‬ ‫(‪ )١‬تووشی ئاگركەوتنەوە لەژووری فەزاگەڕەكان لەسەر سەكۆی‬ ‫هاوێشتن هات‌و هەر سێ سەرنشینەكەی سووتان‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫ئاگركەوتنەوەیە كاریگەری لەسەر پرۆگرامەكانی دواتر دانەنا‪.‬‬ ‫لەكۆتایدا ئەركەكانی ئەپۆلۆ گەیشتە خاڵی هەستیاری خۆی‌‪،‬‬ ‫دەبوایە سەرنشینەكانی ئاپۆلۆ (‪ )١١‬هەڵبژێرێن تاوەكو یەكەمین‬ ‫نوێنەربن بۆ چ��وون بۆ سەر مانگ‪ ،‬هەرچەند گومان ل��ەوەدا‬ ‫نەبوو لەسەرنشینەكانی جیمینی هەڵدەبژێرێن‪ ،‬بەاڵم دیارنەبوو كێ‬ ‫فەرماندەی سەفینەكە دەكەوێتە ئەستۆی‪ ،‬ناوی دوو كەس لەئارادا‬ ‫بوو نیل ئارمسترانگ‌و جیمز الول‪ ،‬لەكۆتایدا ئەو كەسەی وەك‬ ‫فەرماندە هەڵبژێرا ئارمسترانگ بوو‪ ،‬پێشنیاری پێكرا لەنێوان الول‌و‬ ‫ئالدرین یەكێك بۆ هاوڕێیەتی هەڵبژێرێت‪ ،‬لەكۆتاییدا ئاڵدرینی‬ ‫هەڵبژارد‪ ،‬چونكە بڕوای وابوو الول شایستەی فەرماندەییە نەك‬ ‫كەسی دووهەمی‪ ،‬لەكۆتاییدا الول بوو بەفەرماندەی ئەركی‬ ‫دژواری ئاپۆلۆ (‪.)١٣‬‬ ‫دابەزینە مێژووییەكە‬ ‫هیچ كام لەفڕینەكانی ئارمسترانگ چ لەسەردەمی فرۆكەوانی‌و‬ ‫چ لەسەردەمی ئەركە فەزاییەكاندا ب��ەڕادەی ئەو چەند خولەك‬ ‫دابەزینە دژوار نەبوو‪ ،‬ئەوو ئالدرین لەئاراستەی مێژویەكی پڕ‬ ‫لەتێكۆشان هیوادا ب��وون‪ ،‬ك��اری ئەو چەند خولەكەی ئەوان‬ ‫لەئەنجامی تێكۆشانی دەی��ان ه��ەزار ك��ەس‌و ملیاردەها دۆالر‬

‫‪21‬‬

‫تێچوون‌و هەڵبەت خەونێكی لەمێژینە بوو‪ ،‬هەموو شتێك بەپێی‬ ‫بەرنامەكە نەبوو‪ ،‬لەسەرەتای دەستپێكردنی ئەركی دابەزینـــدا‬ ‫كۆمپـــیوتەرە س��ادەو سەرەتاییەكەی مانگ نشینەكە پەیامی‬ ‫هەڵـــەی جۆربەجۆری پیشاندەدا‪ ،‬بەشێك لەپەیامەكان تەنانەت بۆ‬ ‫ئارمستـــرانگ‌و ئالدرینیش بێواتابوون‪ ،‬دەبوایە لەزەوی رێنوماییان‬ ‫بخـــواستایە ئایا گرنگی پێبدەن‪ ،‬یان نا‪.‬‬ ‫كاتێك دابەزین گەیشتە قۆناغی كۆتایی‪ ،‬داتاكان دیمەنەكانی‬ ‫ب��ەردەم ئارمسترانگ ناوەندێكی پیشاندەدا كە لەوە دەچ��وو بۆ‬ ‫دابەزین گونجاو نەبێت‪ ،‬بەم هۆكارە لەبارۆدۆخێكدا لێدانی دڵی‬ ‫بۆ بەرزترین ئاست ب��ەرزب��ووەوە‪ ،‬كۆنتڕۆڵی دەستیی دابەزینی‬ ‫گرتەئەستۆ‪ ،‬ئەو دەبوایە هاوكات مەكینە بچووكەكانی مانگ‬ ‫نشینەكە كۆنتڕۆڵ بكات تاوەكو بەشێوەیەكی نەرم لەجێگەیەكی‬ ‫دوورتر سەالمەتتر دایبەزێنێت‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا دەیزانی هەر مەتر‬ ‫دووركەوتنەوە لەشوێنی پێشبینیكراو بەواتای زیاتر بەهەدەردانی‬ ‫سووتەمەنی بوو‪ ،‬دەیزانی ئەگەر سووتەمەنی زۆر زیاتر لەئاستی‬ ‫ی‬ ‫دیاریكراو بسووتێنێت ئیتر هێزی پێویستی بۆ گەڕانەوە بۆ زەو ‌‬ ‫نامێنێت‪.‬‬ ‫لەو ساتە هەستیارانەدا لەژووری كۆنتڕۆڵی ناساشدا بێدەنگی‬ ‫تەواو فەرمانڕەوابوو‪ ،‬ناوەندی كۆنتڕۆل لەوكاتەدا تەنیا پەیامێك‬ ‫كە بۆ سەفینەكە ناردی وشەی «(‪ )٣٠‬چركە» بوو‪ ،‬بەو واتایە‬ ‫تەنیا (‪ )٣٠‬چركە دەتوانن لەسەر رووبەری مانگ بفڕن‪ ،‬لەدواین‬ ‫چركەكانی ئەم (‪ )٣٠‬چركەدا ئارمسترانگ «هەڵۆ»كەی لەسەر‬ ‫مانگ نیشاندەوە‪ ،‬یەكەمین رستە كە لەمانگەوە بۆ زەوی نێردرا‬ ‫بریتیبوو لە «ئێرە پێگەی ئارامییە‪ ،‬هەڵۆ لەسەرمانگ نیشتەوە‪».‬‬ ‫ئەنجام دوای هەڵسانگەنادنی تەكنیكی‌و لێكۆڵینەوەكانی‬ ‫دوای دابەزین‌‪ ،‬ئارمسترانگ داوای مۆڵەتی لەزەوی كرد تاوەكو‬ ‫لەسەفینەكە داب��ەزێ��ت‪ ،‬بەپەسەندكردنی ئ��ەم داوای��ە لەكاتژمێر‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫یەكەمین رستە‬ ‫كە لەمانگەوە‬ ‫بۆ زەوی نێردرا‬ ‫بریتیبوو لە «ئێرە‬ ‫پێگەی ئارامییە‪،‬‬ ‫هەڵۆ لەسەرمانگ‬ ‫نیشتەوە‪».‬‬

‫(‪ )٢:٥٦‬بەكاتی جیهانی رۆژی (‪ )٢١‬جوالی (‪ )١٩٦٩‬لەكاتێكدا‬ ‫تەنیا چەند مانگێك بەكۆتایی ئەو دەیەیەی كەنەدی دیاریكردبوو‬ ‫مابوو‪ ،‬ئارمسترانگ پێی لەسەر مانگ دانا‌و رستە مێژوویەكەی‬ ‫دەربڕی «هەنگاوێكی بچووك بۆ مرۆڤێك‌و بازدانێكی گەورە بۆ‬ ‫مرۆڤایەتی‪».‬‬ ‫داگیركەری مانگ‬ ‫داگیركردنی مانگ تەنیا سەركەوتنێكی گەورە بۆ بەرنامەی‬ ‫فەزایی ئەمریكا نەبوو‪ ،‬ئەرمسترانگ بوو بەڕووخسارێكی جیهانی‌و‬ ‫یەكێك لەكاریگەرترین ناوەكان‌و ئیلهام بەخشترینی كەسایەتییەكانی‬ ‫سەر زەوی‪ ،‬ئەو یەكەم مرۆڤ بوو پێی لەسەر شوێنێك نابوو كە‬ ‫زەوی نەبوو‪ ،‬لەژێر ئاسمانێكدا وەستابوو ئەم ئاسمانە نەبوو‪.‬‬ ‫ئەو دوای گەڕانەوە بۆ زەوی بەخێرایی لەكارە فەزاییەكان‬ ‫دوورك��ەوت��ەوەو ماوەیەك خەریكی وانەوتنەوە بوو ماوەیەكیش‬ ‫خەریكی ك���ارە ب��ازەرگ��ان��ی��ی��ە تایبەتەكانیبوو‪ ،‬بەپێچەوانەی‬ ‫هاوسەفەركەی‪ ،‬ئالدرین‪ ،‬كەمتر لەكۆبوونەوەكاندا دەردەكەوت‌و‬ ‫زۆر كەم قسەی دەكرد‪.‬‬ ‫یەكێك لەدواین هەڵوێستەكانی دەگەڕێتەوە بۆ كاتێك ئۆباما‬ ‫پێداچوونەوەی بە بەرنامە سەرنشیندارەكانی ناسادا كرد‪ ،‬ئەو‬ ‫دژی ئەم بەرنامەبوو‪ ،‬بڕوای وابوو ئەمریكا رێچكە خۆی لەئەركە‬ ‫سەرنشیندارەكاندا ونكردەوەو رۆڵی رێبەرایەتی خۆی لەفەزادا‬ ‫لەدەستدەدات‪.‬‬ ‫دوو حەفتە لەوەوپێش بەهۆی نەخۆشی دڵ‌و داخرانی‬ ‫خوێنبەرەكانەوە‪ ،‬ئارمسترانگ نەشتەرگەری بۆ كرا‪ ،‬هەرچەند‬ ‫پزیشكەكان نەشتەرگەرییەكەیان بەسەركەوتووانە دەزانی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەدواین كاتژمێرەكانی رۆژی (‪)٢٥‬ی مانگی ئاب لەتەمەنی (‪)٨٢‬‬ ‫ساڵیدا كۆچی دواییكرد‪.‬‬ ‫ئەو سمبول‌و نیشانەی بەرزەفڕییەكانی مرۆڤ‌و داگیركردنی‬ ‫سنوورەكانی دوورو نوێ بوو‪ ،‬ئەو پیشانیدا مرۆڤ وەها توانایەكی‬ ‫هەیە كە ئەگەر بڕیارێكیدا‌و رای گشتی لەگەڵدابوو‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫خەونەكان بكات بهێنێتەدی‪.‬‬ ‫سەردەمێك یەكێك لەپێشڕەوانی سەردەمی فەزا وتبووی‬ ‫«زەوی النكی مرۆڤایەتییە‪ ،‬بەاڵم هیچ مرۆڤێك ناكرێت تا ئەبەد‬ ‫لەنێو النكدا بێت‪ ،‬نیل ئارمسترانگ یەكێك بوو لەو مرۆڤانەی‬ ‫هەنگاوێكی زۆر مەزنی بۆ هاتنەدەرەوە لەو النكە بەرزكردەوە‪».‬‬

‫‪22‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫ئایا ژیان بەبێ‬ ‫ئاو دەبێت؟‬ ‫توێژەران توانیویانە پۆلیمەرێكی سەنتزی‬ ‫لەپرۆتیینەكانی خوێن زیادبكەن كە دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی ئەم پرۆتیینە بۆ گەیاندنی ئۆكسیجن‬ ‫بەماسولكەكان‪ ،‬ئیتر پێویستی بەئاو‬ ‫نەبێت‪ ،‬بۆیە لەوانەیە ژیان لەسەر‬ ‫هەسارەكانی بێ ئاو ئەگەری‬ ‫بوونی هەبێت‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫‪Science‬‬

‫لەوانەیە ئیتر‬ ‫لەمەودوا‬ ‫پێویستمان بەئاو‬ ‫نەمێنێت!‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫ئاو یەكێكە لەفاكتەرە‬ ‫سەرەكییەكان بۆ گ��ەڕان‬ ‫بەدوای ژیاندا لەدەرەوەی‬ ‫گ��ۆی زەوی‪ ،‬لەڕاستیدا‬ ‫گریمانەكە ئ��ەوەی��ە ژی��ان‬ ‫الن��ی��ك��ەم ئ�����ەوەی ئێمە‬ ‫دەیناسین‪ ،‬بەبێ ئاو نابێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لەوانەیە تێڕوانینمان‬ ‫بگۆڕین‪ ،‬وادیارە توێژەران‬ ‫كلیلێكی نوێیان بۆ گەڕان‬ ‫بەدوای ژیان دۆزیوەتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش ژیانە بەبێ ئاو‪.‬‬ ‫ب����ەپ����ێ����ی دوای��������ن‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان ئیتر‬ ‫پێویست ن��اك��ات‪ ،‬كاتێك‬ ‫ل���ەه���ەس���ارەك���ان���ی ت���ردا‬ ‫ب��ەدوای ژیاندا دەگەڕین‪،‬‬ ‫بوونی ئاو بەپێشمەرجی‬ ‫سەرەكی دابنێین‪ ،‬بەوتەی‬ ‫ئ����ەوان ئ���ەو پرۆتیینەی‬ ‫ئ��ۆك��س��ی��ج��ن دەگ��ەێ��ن��ێ��ت‬ ‫بەماسولكەكان‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫بەبێ ئاو بە بەكارهێنانی‬ ‫پۆلیمەرێكی سەنتزی ئەو‬ ‫كارە ئەنجامبدات‪.‬‬ ‫ئادام پریمەن لەزانكۆی‬ ‫ب��ری��س��ت��ۆل��ی ب��ەری��ت��ان��ی��ا‪،‬‬ ‫نوێیەكەی‬ ‫لەلێكۆڵینەوە‬ ‫خ����ۆی����ان����دا‪ ،‬پ��رۆت��ی��ن��ی‬ ‫میوگلولبین (ئەو پرۆتینەی‬ ‫ل��ەخ��وێ��ن��دا ئ��ۆك��س��ی��ج��ن‬ ‫دەگ������وازێ������ت������ەوە)‬ ‫لە مو لكیلو لە كا نی‬ ‫ئ������اوەك������ەی������ان‬ ‫ج����ی����اك����ردەوە‌و‬ ‫لەجیاتی ماددەیەكی‬ ‫س���ەن���ت���زك���راوی���ان‬ ‫ل��ەج��ی��ات��ی دان�����ا‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫م��اددە پۆلیمەرییە‪ ،‬وەكو‬ ‫داپۆشەرێك كاردەكات‌و‬ ‫ل��ەڕاس��ت��ی��دا پرۆتیینەكان‬ ‫ت���ەڕدەك���ات‌و دەی��ان��ك��ات‬ ‫بەشلە‪ ،‬ئەم گۆڕانكارییە‬ ‫ل��ەك��ات��ێ��ك��دا روودەدات‬ ‫ك���ە ه��ی��چ ش���ی���ك���ەرەوە‪،‬‬ ‫ی���ان شلەیەكیتر ب��وون��ی‬

‫نییە ت��اوەك��و دایبپۆشێت‪،‬‬ ‫یان یارمەتی جووڵەكردنی‬ ‫بدات‪ ،‬وادیارە ئەم پرۆتینە‬ ‫ل���ەن���ەب���وون���ی داپ����ۆش����ەرە‬ ‫ئ��اوی��ی��ەك��ەش��دا دەت��وان��ێ��ت‬ ‫چ��االك��ی س��روش��ت��ی خ��ۆی‬ ‫ئەنجامبدات‪.‬‬ ‫پریمەن لەو بارەوە دەڵێت‬ ‫«پرۆتینەكان خ��ۆی��ان شلە‬ ‫پێویستەكەن»‪ ،‬ئ��ەو لەگەڵ‬ ‫هاوكارەكانیدا بەسەیركردنی‬ ‫پرۆتینە گ���ۆڕاوەك���ان بینی‬ ‫ئ��ەوان بەباشی ك��اردەك��ەن‪،‬‬ ‫ه���ەر ب���ەو ش��ێ��وەی��ەی كە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ���اودا ك��اردەك��ەن‪،‬‬ ‫تەنانەت لەوكاتەدا بەستەری‬ ‫خۆیان لەگەڵ ئۆكسیجندا‬ ‫دەه��ێ��ش��ت��ەوە‪ ،‬ئ��ەم تواناییە‬ ‫ب��ۆ ك�����رداری میوگلوبین‬ ‫پێویستە‪».‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەگەر چاوپۆشی‬ ‫لەخەون‌و خەیاڵ‌و گیانداری‬ ‫دەرەوەی زەوی بكەین‬ ‫گرنگی پرۆتیینی ب��ێ ئاو‬ ‫لەچیدایە؟ بەوتەی توێژەران‬ ‫لەم پرۆتینە گۆڕاوە دەكرێت‬ ‫ب��ۆ ب��ەس��ت��ن��ەوەی برینەكان‬ ‫س��وودوەرب��گ��ی��رێ��ت تاوەكو‬ ‫ئۆكسیجنی پێویست بگاتە‬

‫پێست‪ ،‬هەڵبەت ئەمە بەو‬ ‫واتایە نییە ئەو ژیانەی ئێمە‬ ‫دیناسین بەبێ ئاو بەردەوام‬ ‫دەبێت‪ ،‬چونكە پرۆتینی لەم‬ ‫شیوەیە هەرگیز لەسروشتدا‬ ‫نەبینراوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا دەگونجێت لەم‬ ‫دۆزینەوەیە بۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫پرۆتینی خ��وێ��ن��ی ب��ێ ئاو‬ ‫س����وودوەرگ����ری����ن‪ ،‬ك���ە بۆ‬ ‫گواستنەوە ئاسانتر بێت؟‬ ‫لەڕاستیدا خوێنی دەسكرد‬ ‫لەئێستاشدا ب��وون��ی هەیە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لەوانەیە لەداهاتوودا‬ ‫بەبێ ئاو دروستبكرێت‪.‬‬ ‫لەالیەكیترەوە یەكێك‬ ‫لەگەورەترین بەربەستەكانی‬ ‫بەردەم ژیان لەهەسارەكانیتر‪،‬‬ ‫ن��ەب��وون��ی ئ���اوو تێچوونی‬ ‫زۆری گواستنەوەی ئاوە‬ ‫ب��ۆ ئ��ەو شوێنانە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫لەوانەیە مرۆڤ بەخوێنی‬ ‫هەڵگری پۆلیمەرو بێ‬ ‫ئ��او لەهەسارەكانیتردا‬ ‫بژی‪.‬‬ ‫و‪ :‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬ ‫س���ەرچ���اوە‪Popular :‬‬

‫‪24‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫ێ تووشی‬ ‫زۆرخواردنی خو ‌‬ ‫شێرپەنجەتان دەكات‬

‫مندااڵنی ژێر یەك ساڵ‬ ‫نابێت خوێ بخۆن‬

‫‪25‬‬

‫بڕی رێگەپێدراوی‬ ‫خوێ لەشەوو‬ ‫رۆژێكدا تەنیا‬ ‫(‪ )٦‬گرامە‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫بەكارهێنانی زۆری خوێ‬ ‫س�������ەرەڕای دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫ك��ێ��ش��ە ب��ۆ سیستەمی دڵ‌و‬ ‫خوێنبەرەكان دەتوانێت ببێت‬ ‫بەهۆی تووشبون بەشێرپەنجەی‬ ‫گ��ەدە‪ ،‬بەشێكی ب��ەرچ��او لەم‬ ‫خوێیە‪ ،‬خوێی ش��اراوەی��ە كە‬ ‫لەهەندێك خواردەمەنیدا بوونی‬ ‫هەیە لەوانەیە هەرگیز بیرتان‬ ‫لێنەكردبێتەوە‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەی پسپۆڕانی‬ ‫سنووقی جیهانی شێرپەنجە‬ ‫(‪ )WCRF‬پ��ی��ش��ان��ی��دەدات‪،‬‬ ‫كەمكردنەوەی رێژەی خواردنی‬ ‫ن��ان‪ ،‬بەرهەمە گۆشتییەكان‌و‬ ‫دان��ەوێ��ڵ��ە ك��ە ب��ڕێ��ك��ی زۆر‬ ‫خ�����وێ دەك����ات����ە ل���ەش���ەوە‬ ‫دەتوانێت شانسی تووشنەبوون‬ ‫ب���ەش���ێ���رپ���ەن���ج���ەی گ����ەدە‬ ‫بەرزبكاتەوە‪ ،‬ئەم رێكخراوە‬ ‫ه���ەروەه���ا دەی���ەوێ���ت داوا‬ ‫لەخەڵك بكات لەهەڵبژاردنی‬ ‫م����اددە خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەك��ادا‬ ‫هۆشیارتربن‌و هیوادارە بتوانێت‬ ‫پ��ی��ش��ەس��ازی خ���واردەم���ەن���ی‬ ‫ب������ەرەو ن��ی��ش��ان��دارك��ردن��ی‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەك��ان ب��ەڕێ��ژەی‬ ‫خوێ هانبدات‪.‬‬ ‫توێژینەوەكانی (‪)WCRF‬‬ ‫پیشانیدەدات بەم گۆڕانكارییانە‬ ‫دەكرێت تەندوستی (‪)%١٤‬ی‬ ‫ئەو كەسانەی سااڵنە تووشی‬ ‫ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی گ����ەدە دەب���ن‪،‬‬ ‫بپارێزرێت‪.‬‬ ‫پسپۆڕان دەڵێن هەرچەند‬ ‫رۆژان���ە خ��واردن��ی (‪ )٦‬گرام‬ ‫خ��وێ (ه��اوت��ای كەوچكێكی‬ ‫چ��اخ��ۆری) رێ��گ��ە پ��ێ��دراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم زۆرب��ەی خەڵك رۆژانە‬ ‫زی���اد ل��ە (‪)٨.٦‬گ�������رام ل��ەم‬ ‫ماددە دەخۆن‪ ،‬ئەو بڕە خوێیە‬ ‫زیادەیە نەتەنیا دەتوانێت ببێت‬ ‫بەهۆی بەرزبوونەوەی پەستانی‬ ‫خوێن‌و نەخۆشییەكانی دڵ‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتیشدا دەتوانێت ببێت‬ ‫بەهۆی تووشبوون بەنەخۆشی‬

‫شێرپەنجەی كۆئەندامی هەرس‪.‬‬ ‫س��ااڵن��ە نزیكەی (‪)٦٠٠٠‬‬ ‫ك����ەس ل��ەب��ەری��ت��ان��ی��ا ت��ووش��ی‬ ‫شێرپەنجەی گەدە دەبن‪ ،‬زانایان‬ ‫دەڵێن كەمكردنەوەی خواردنی‬ ‫خوێ النیكەم (‪ )٨٠٠‬كەس لەم‬ ‫ژمارەیە كەمدەكاتەوە‪ ،‬زۆرب��ەی‬ ‫ئەو كەسانەی تووشی شێرپەنجەی‬ ‫گ��ەدە دەب��ن پیاون‪ ،‬ژن��ان كەمتر‬ ‫خوێ بەكاردەهێنن‪.‬‬ ‫كیت م��ن��دوزا‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫زانیاری تەندروستی لە (‪)WCRF‬‬ ‫دەڵێت «چارەسەری شێرپەنجەی‬ ‫گ��ەدە ئاسان نییە‪ ،‬چونكە ئەم‬ ‫نەخۆشییە تاوەكو باڵونەبێتەوە‬ ‫نیشانەكانی دەرن��اك��ەوێ��ت‪ ،‬بۆیە‬ ‫ب��اش��ت��رك��ردن��ی ش��ێ��وازی ژی���ان‪،‬‬ ‫ك��ەم��ك��ردن��ەوەی خ��واردن��ی ئەو‬ ‫خواردەمەنییانەی ئاستی خوێیان‬ ‫بەرزەو بەكارهێنانی میوەو سەوزە‪،‬‬ ‫دەوری ب��ااڵی لەكەمكردنەوەی‬ ‫ژمارەی تووشبوان بەشێرپەنجەی‬ ‫گەدە هەیە»‪.‬‬ ‫هەڵبەت هەمیشە بەكارهێنانی‬ ‫خ��وێ ب��ەوات��ای سوێركردنی‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫رێ���ژەی���ەك���ی ب����ەرزی‬ ‫خ����وێ‪ ،‬بریتییە‬ ‫ل����ەخ����وێ����ی‬ ‫ش������اراوە‬ ‫ك���������ە‬ ‫لە نێو‬

‫خواردەمەنییەكاندا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫پ���س���پ���ۆڕان���ی (‪)WCRF‬‬ ‫دەیانەوێت م��اددە خۆراكییەكان‬ ‫بەپێی رێ��ژەی خ��وێ ریزبەندی‬ ‫ب��ك��ەن‌و ئ��ەو م����ەوادەی رێ��ژەی‬ ‫خوێیەكەیان بەرزە رەنگی سووریان‬ ‫لێدەدەرێت‪ ،‬ئەگەر وەهای لێبكەن‪،‬‬ ‫پەنیر‪ ،‬ترشی خ��ەی��ار‪ ،‬زەی��ت��ون‌و‬ ‫چ��ەرەس��ات ه��ەم��ووی��ان رەنگی‬ ‫سووریان لێدەدرێت‪ ،‬ئەم رەنگە‬ ‫س����وورە وات���ای���ی ئ���ەوەی���ە ئ��ەو‬ ‫خواردەمەنیانە بەپێی هەر (‪)١٠٠‬‬ ‫گ��رام زی��اد (‪ )١.٥‬گ��رام خوێی‬ ‫لەگەڵدایە‪ ،‬ب��ۆ (‪ )٠.٣‬تاوەكو‬ ‫(‪ )١.٥‬گ���رام رەن��گ��ی زەردی‬ ‫لێدەدرێت‌و بۆ كەمتر لە (‪)٠.١‬‬ ‫گرام رەنگی سەوزی لێدەدرێت‪،‬‬ ‫دەرب��ارەی نان‌و دانەوێڵە باشترە‬ ‫بزانن كە رێژەیەكی بەرزی خوێیان‬ ‫لەگەڵدایە‪.‬‬ ‫رێژەی خوێ بۆ مندااڵن زۆر‬ ‫لەو رێژەیەی كەباسمانكرد دەبێت‬ ‫كەمتربێت‪ ،‬منداڵی ژێ��ر تەمەن‬ ‫(‪ )١‬ساڵ نابێت خوێی بدرێتێ‪،‬‬

‫رێژەی خوێ بۆ مندااڵنی (‪)٣-١‬‬ ‫ساڵ (‪ )٢‬گرام‪ )٦-٤( ،‬ساڵ (‪)٣‬‬ ‫گرام‪ )١٠-٧( ،‬ساڵ (‪ )٥‬گرام‬ ‫بۆسەروترو گەورەسااڵنا تەنیا‬ ‫(‪ )٦‬گرام پێویستە‪ ،‬زیادكردنی‬ ‫خ���وێ ل��ەخ��واردەم��ەن��ی��ی��ەك��ان‬ ‫لەوانەیە چێژی منداڵ تێكبدات‌و‬ ‫ح��ەزی بۆ خواردنی خوێ بۆ‬ ‫دروستبكات‪ ،‬ئەمە لەداهاتوودا‬ ‫دەكرێت ببێت بەهۆی كێشەی‬ ‫تەندروستی‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬كاوە‬ ‫سەرچاوە‪ :‬بی بی سی‬

‫‪26‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫سەرچاوەی زمانە هیندو‬ ‫ئەوروپییەكان ئەنادۆڵە‪ ،‬نەك‬ ‫ئاسیای ناوەڕاست‌و سیبریا‬

‫‪27‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫زانستی نوێ‬ ‫زم��ان��ەك��ان��ی ئیسپانی‪،‬‬ ‫ئینگلیزی‪ ،‬ئەڵمانی‌و هیندی‌و‬ ‫ئێرانی‌و كوردی (‪ )٩٥٠٠‬ساڵ‬ ‫ل��ەوەو پێش شێوازی خۆیان‬ ‫وەرگرتووە‪ ،‬توێژەران بەتازەیی‬ ‫سەرچاوەی ئەم زمانە هیندو‬ ‫ئەوروپییانەیان دۆزی��وەت��ەوە‌و‬ ‫گەیشتوون بەئەنادۆڵ لەتوركیا‪.‬‬ ‫تیمێكی نێودەوڵەتی زانایانی‬ ‫زانكۆی ئوكلەند لەنیوزیلەندا‪،‬‬ ‫وتارێكییان لەگۆڤاری ساینسدا‬ ‫باڵوكردووەتەوەو پیشانیانداوە‬ ‫ئەم زمانانە لەئەنادۆڵەوە بەهۆی‬ ‫كشتوكاڵەوە ب���ەرەو ئاسیا‌و‬ ‫ئەوروپا باڵوبوونەتەوە‪.‬‬ ‫ب��ن��ەم��اڵ��ەی زم��ان��ە هیندو‬ ‫ئ��ەوروپ��ی��ی��ەك��ان ل��ەه��ەم��وو‬ ‫بنەماڵەكانیتری زمان زۆرترین‬ ‫ب�ڵاوب��وون��ەوەی ه��ەی��ە‪ ،‬زمانە‬ ‫رۆمییەكانی وەك فەرەنسی‌و‬ ‫ئیسپانی‌و زمانە جێرمەنەكانی‬ ‫وەك ئینگلیزی‌و ئەڵمانی‬ ‫لەلقەكانی ئەم زمانەن‪ ،‬زمانی‬ ‫ئیسپانی‌و پۆرتوگالی خوشكی‬ ‫ی���ەك���ن‌و ئ����ام����ۆزان ل��ەگ��ەڵ‬ ‫زمانی ئینگلیزی‌و ئەڵمانی‌و‬ ‫لەنەسەبێكی دوورتردا دەگەنەوە‬

‫بەزمانی هیندی‌و ئێرانی‪ ،‬هەموو‬ ‫زم��ان��ەك��ان��ی ه��ی��ن��دو ئ��ەوروپ��ی‬ ‫دەچنەوە سەر زمانی هیتییەكان‬ ‫ل��ەن��ێ��وان س��ااڵن��ی (‪ )٨٠٠٠‬بۆ‬ ‫(‪)١٠٠٠٠‬ی پێش زای���ن‪ ،‬كە‬ ‫نیشتەجێی ئەنادۆڵبوون‪.‬‬ ‫دەرب��ارەی سەرچاوەی زمانە‬ ‫هیندو ئەوروپییەكان دوو بۆچوون‬ ‫ب��وون��ی ه��ەی��ە‪ ،‬بەپێی بۆچوونی‬ ‫ی��ەك��ەم‪ ،‬س��ەرچ��اوەی زمانەكان‬ ‫ب���اك���ووری دەری����ای ق��ەزوی �ن‌و‬ ‫دەشتەكانی سیبریایە لەواڵتی‬ ‫رووسیا‌و نزیكە پێنج بۆ شەش‬ ‫ه��ەزار ساڵ لەوەوپێش ب��ەرەوەو‬ ‫ئەوروپا‌و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫ب�ڵاوب��ووت��ەوە‪ ،‬بۆچوونێكیتریش‬ ‫ئەوەیە لەئەنادۆڵەوە باڵوبووەتەوە‪،‬‬ ‫توێژینەوەكەی ئێستا پشتڕاستی‬ ‫بۆچوونی دووهەم دەكات‪.‬‬ ‫زانستی جینیتیك بۆ خزمەتی‬ ‫دۆزینەوەی سەرچاوەی زمانەكان‬ ‫ئەم توێژەرانە بۆ ئەنجامدانی‬ ‫توێژینەوەكەی خۆیان شێوازێكیان‬ ‫بەكارهێنا كە لەزانستی جینیتیكدا‬ ‫بۆ پێوەندی نێوان گیانداران‌و‬ ‫رووەك���ەك���ان بەكاردەهێنرێت‪،‬‬ ‫ل��ەم ش��ێ��وازەدا جیاوازییەكان‌و‬ ‫لەیەكچوونەكانی نێو جینەكان بۆ‬ ‫تێگەیشتن لەپەرەسەندنی جۆرەكان‬

‫لێكۆڵینەوەی ل��ەس��ەردەك��رێ��ت‪،‬‬ ‫ت��وێ��ژەران هەمان شێوازیان بۆ‬ ‫نزیکایەتی وشەکان بەکارهێنا‪.‬‬ ‫نزیكی زمانە جیاوازەكان‬ ‫زان���ای���ان ل���ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەدا‬ ‫لەجیاتی جینە جۆربەجۆرەكان‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوەیان ل��ەس��ەر وش��ەی‬ ‫جۆربەجۆری (‪ )١٠٣‬زمان كرد‬ ‫كە سەرچاوەی هاوشێوەیان هەیە‪،‬‬ ‫بۆ نموونە لەزمانی ئینگلیزیدا‬ ‫(‪ )mother‬لەزمانی ئیسپانیدا‬ ‫(‪)madre‬و لەزمانی ئەڵمانیدا‬ ‫(‪ )Mutter‬لەڕووسیدا (‪ )mat‬بۆ‬ ‫وشەی دایك دەوترێت‪.‬‬ ‫هەموو ئەم وشانە یەك ریشەی‬ ‫هاوبەشیان هەیە‪ ،‬دوای ئەوە زانایان‬ ‫لەڕێگەی شێوازە ئامارییەكانەوە‬ ‫لێكۆڵینەوەیان لەسەر دروستبوونی‬ ‫چەندین وشەی سەرەكی بەدرێژی‬ ‫كات كرد‪.‬‬ ‫ئەوان شەجەرەنامەیەكییان بۆ‬ ‫ئ��ەم وشانە دروستكردو گ��ەڕان‬ ‫ب��ەدوای پێوەندی نێوان داتاكان‬ ‫لەگەڵ ئەو ناوچانەی كە لەئێستادا‬ ‫زم��ان��ەك��ان��ی ت��ێ��داب�ڵاوب��ووت��ەوە‪،‬‬ ‫بەم شێوەبوو توێژەران گەیشتن‬ ‫بەئەنادۆڵ‌و زمانی هیتییەکان‪.‬‬ ‫ب��ەوت��ەی زان��ای��ان كشتوكاڵ‬ ‫رۆڵ��ی سەرەكی لەدروستبوونی‬

‫زم���ان���ە ج���ۆرب���ەج���ۆرەك���ان���دا‬ ‫هەبووە‪ ،‬بەاڵم لەهەمانكاتیشدا‬ ‫ئ��ام��اژەی��ان��ك��ردووە ئەمە تەنیا‬ ‫هۆكار نییە‪.‬‬ ‫كوردی گەورەترین زمانی‬ ‫هیندو ئەوروپییە لەئەنادۆڵ‬ ‫ئ�����ەوەی روون�����ە زم��ان��ی‬ ‫توركی بەشێك نییە لەزمانی‬ ‫هیندو ئ��ەوروپ�ی‌و گەورەترین‬ ‫دان��ی��ش��ت��ووان��ی ه��ەڵ��گ��ری ئ��ەم‬ ‫زم��ان��ە ل��ەئ��ەن��دۆڵ��دا ك���وردن‪،‬‬ ‫ب���ۆ روون����ك����ردن����ەوەی ئ��ەو‬ ‫ب��اب��ەت��ە گ����ۆڤ����اری زان��س��ت��ی‬ ‫ن��وێ راس��ت��ەوخ��ۆ پێوەندیكرد‬ ‫ب����ەپ����رۆف����ی����س����ۆر(‪Quentin‬‬ ‫‪ )Atkinson‬لەزانكۆی ئۆكلەند‬ ‫لەنیوزلەندا‌و پرسیاری ئەوەی‬ ‫كرد ئایا زمانی كوردی‪ ،‬یان زمانی‬ ‫ئەرمەنی پێوەندی راستەوخۆیان‬ ‫لەگەڵ زمانی هیتیدا هەیە؟‪،‬‬ ‫پرۆفیسۆر ئاتكینسن لەوەاڵمدا‬ ‫وت��ی «ن��ەك��وردی نەئەرمەنی‬ ‫ه��ی��چ��ك��ام��ی��ان راس���ت���ەوخ���ۆ‬ ‫پێوەندیان بەزمانی هیتییەوە‬ ‫نییە‪ ،‬هەرچەند زمانی كوردی‬ ‫بەشێكە ل��ەخ��ان��ەوادەی زمانە‬ ‫هیندو ئەوروپییەكان‌و لەنێو‬ ‫شەجەرەنامەكەی ئێمەدا جێگەی‬ ‫تایبەتی خۆی هەیە»‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫ئایا دەكرێت بۆ هەمیشە بژین؟‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫ئەو گیاندارانەی زۆر دەژین‪ ،‬یان هەرگیز پیرنابن‬

‫جوانی هەمیشەیی‪ :‬توتییە پۆپنە سپییەكان نزیكەی سەد ساڵ‬ ‫دەژین‪ ،‬ئەویش بێئەوەی نیشانەی پیری تێیاندا دەربكەوێت‪،‬‬ ‫بۆچی هەندێك لەگیانلەبەران تەمەنێكی درێژیان هەیەو‬ ‫هەندێكیش وەك مرۆڤ بەزۆر تەمەنیان دەگاتە (‪ )١٠٠‬ساڵ‪،‬‬ ‫ئەمە پرسیارێكە توێژەران بەدوای وەاڵمەكەیدا دەگەڕێن‪،‬‬ ‫توێژەرانی پرۆسەی پیری تێدەكۆشن نهێنی ئەمە بكەنەوە‪.‬‬

‫درێژە تەمەنی پێوانەیی‪ :‬ئەم سفنجە زەبەاڵحە نزیكەی (‪)١٠‬‬ ‫هەزار ساڵ تەمەنێتی‌و لەوانەیە پیرترین گیانلەبەری گۆی زەوی‬ ‫بێت‪ ،‬توێژەران بە بەكارهێنانی كەپسوولێكی هەوای دوو مەتری‬ ‫توانییان تەمەنەكەی بەپێی نیازی بەئۆكسیجن دیاریبكەن‪،‬‬ ‫هەرچی نیازی سفنجەكە بەئۆكسیجن كەمتربێت‪ ،‬زیندە چاالكی‬ ‫كەمترو گەشەی كەمترو تەمەنی زۆرتر دەردەكەوێت‪.‬‬

‫نەمری لەژێر ئاودا‪ :‬مەرجانەكان سوێنی ژیانی ژمارەیەكی‬ ‫زۆر گیانداری دەریاین‪ ،‬ژمارەیەكی زۆر لەجۆرەكانی مەرجان‬ ‫دەتوانن بۆ هەزاران ساڵ تەمەن بكەن‪ ،‬خانەكانی مەرجان‬ ‫دەتوانن خۆیان چاكبكەنەوە‪ ،‬چۆنێتی كرداری ئەم خانانە‬ ‫هێشتا زانست بەتەواوەتی پەی پێنەبردووە‪.‬‬

‫داپۆشڕاو بەقەڵخانێكی گونجاو‪ :‬كیسەڵی ئادویتا دوای (‪)٢٥٦‬‬ ‫ساڵ ژیان لەكەلكەتە كۆچی دوایكرد‪ ،‬كیسەڵی ئوسترالی‪،‬‬ ‫هێریت‪ )١٧٦( ،‬ساڵ ژیاو دواین گاالپاگوسی زەبەاڵح‪ ،‬جۆرجی‬ ‫تاقانە (‪ )١٠٠‬ساڵ ژیا‪ ،‬لە چ بارۆدۆخێكدا زیندەوەرێك‬ ‫پیردەبێت؟ ئەمە پرسیارێكە كە توێژەرانی پیری بەخۆیەوە‬ ‫سەرقاڵكردووە‪ ،‬قەلەقی‪ ،‬خۆراك‪ ،‬كاریگەری ژینگە هەموویان‬ ‫رۆڵیان هەیە‪.‬‬

‫ژیانی هەمیشەیی‪ :‬ئەم هیدرا یان پولیپەی ئاوی شیرین‬ ‫نموونەیەكە لەژیانی هەمیشەیی‪ ،‬سروشتی ئەم گیاندارە‬ ‫بەشێوەیەكە هەرگیز پیرنابێت‪ ،‬هیدار نموونەیەكە پشتڕاستی‬ ‫تیۆری توێژینەوە نوێیەكان دەكات‪ ،‬بەپێی تێڕوانینی خانەیی‬ ‫مولكیولی پیری دیاردەیەكی ناپێویستە‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫قرژانگی خۆشتام‪ :‬قرژانگە دەریاییەكان تامێكی خۆشیان هەیە‪،‬‬ ‫بەمەرجێك مرۆڤ راویان نەكا نزیكەی (‪ )١٠٠‬ساڵ دەژین‪ ،‬النیكەم‬ ‫ئەم دانەیە رزگاریبوو‪ ،‬ئەم قرژانگە دەریاییە (‪ )١٤٠‬ساڵەیە‬ ‫دووجار لەئەمریكادا خرایە نێو دەریاوە‪ ،‬توێژەران تەمەنەكەیان‬ ‫بەپێی كێشەكەی كە نزیكەی (‪ )٩‬كیلۆگرام بوو‪ ،‬بەراورد كرد‪.‬‬ ‫پێستی ئەستوور‪ ،‬تەمەنی درێژ‪ :‬وادیارە تەمەنی هەر‬ ‫گیاندارێك لەسەرەتاوە دیاریكراوە‪ ،‬بۆ نموونە فیلەكانیش‬ ‫وەك مرۆڤ لەنێوان (‪ )٧٠‬بۆ (‪ )٨٠‬ساڵ دەژین‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫توێژەران دەیانەوێت بیسەلمێنن كە درێژی تەمەن لەپێشدا‬ ‫دیاریكراو نییە‪ ،‬ئەوان بڕوایان وایە پرۆسەی پیربوون‬ ‫جۆراوجۆرە‌و مەرج نییە لەپێشدا دیاریكراو بێت‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫تێپەڕبوونی كاتدا درێژەی تەمەنی مرۆڤیش بەردەوام‬ ‫لەدرێژتربووندا بووە‪.‬‬ ‫پورشەی جیهانی ماسییەكان‪:‬‬ ‫نرخی ئەم ماسییە كارپە ژاپۆنییە نزیكە (‪ )٤٠٠‬هەزار یۆرۆیە‪،‬‬ ‫بەاڵم دوای كڕینی دەكرێت بۆ ماوەی (‪ )٢٠٠‬ساڵ سەیریبكەیت‌و‬ ‫چێژی لێببینیت‪ ،‬ئایا ئەم ماسییە كارپە لەو گیانلەبەرانەیە كە‬ ‫لەگەڵ هەڵكشانی تەمەن ئەگەری مردنیان كەمدەبێتەوەو توانای‬ ‫زاوزێیان زیاد دەكات؟ ئایا گیانداری وا بوونی هەیە؟!‬

‫پیرترین ژنی جیهان‪ :‬ئەم راستییەی جین كلیمنت سەلماندی‪،‬‬ ‫ئەو بەتەمەنی (‪ )١٢٢‬ساڵەوە ژمارەی پێوانەیی بۆ‬ ‫تەمەندرێژی تۆماركردووە‪ ،‬جین دوو سەدە لەوەو پێش‬ ‫لەساڵی (‪)١٨٧٥‬دا لەدایكبوو‪ ،‬لەساڵی (‪)١٩٩٧‬دا كۆچی‬ ‫دوایكرد‪ ،‬تەمەنی هەرچەند بە بەرەكەت بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەمیشەیی نەبوو‪ ،‬هەندێك لەتوێژەران بڕوایان بەژیانی‬ ‫ئەبەدی هەیە‪ ،‬هەڵبەت تاوەكو دۆزینەوەی ئەو نهێنییە دەبێت‬ ‫راستییەك بەناوی پیری قبووڵبكەین‪.‬‬ ‫كورت‌و بێ ئازار‪ :‬ئەم پەپولەیە تەمەنی لەنێوان چەند‬ ‫كاتژمێر بۆ چەند رۆژێكە‪ ،‬ژیانی كورتیان هۆكارێكی باشە‬ ‫بۆ ئەوەی توێژەران وەكو نموونەیەك بۆلێكۆڵینەوە لەسەر‬ ‫خێرایی‌و چۆنێتی پیربوون بەكاریبهێنن‪.‬‬

‫‪30‬‬

‫لەنێو لەشی ئاشقاندا چ باسە؟‬ ‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫ئامادەكردن‌و وەرگێڕانی‪:‬‬ ‫زانستی نوێ‬

‫هەموو‬ ‫ئ�����ەوان�����ەی‬ ‫ژی��ان��ی ه��اوب��ەش‬ ‫پێكدەهێنن ح��ەزی��ان‬ ‫لێیە ژیانیان بەرەدەوام بێت‪،‬‬ ‫زانستی ئەمڕۆ پیشانیدەدات‪،‬‬ ‫لەوەدەچێت جۆری كاركردنی‬ ‫كاریگەری‬ ‫هۆرمۆنەكانمان‬ ‫لەسەر دروستكردنی ژیانێكی‬ ‫بەختەوەرانە هەیە‪ ،‬ئەو هۆرمۆنانەی‬ ‫هەستی خۆشەویستی‌و هەستە‬ ‫بەبایەخەكانیتر دروستدەكەن‪.‬‬ ‫ساڵەهایە كە زانست خەریكە‬ ‫گ��ەڕان��ە ب����ەدوای س��ەرچ��اوەی‬ ‫دەماری زیندەگی هەستەكانمان‪،‬‬ ‫زانست دەیەوێت بزانێت چۆنە‬ ‫دوو مرۆڤ وەها ئاشقی یەكدەبن‬ ‫كە ئامادەن پێ لەسەر هەموو‬ ‫شتێكدابنێن تاوەكو بیسەلمێنن كە‬ ‫ئاشقی یەكن؟ چۆنە ژن‌و مێردێك‬ ‫تاوەكو ساڵەهای ساڵ بەئەڤینداری‬

‫دەمێننەوە؟ زانست هەموو ئەمانە‬ ‫دەگ��ەڕێ��ن��ێ��ت��ەوە ب��ۆ ه��ۆڕم��ون‌و‬ ‫دەڵێت هۆرمۆنەكانن كۆنتڕۆڵی‬ ‫سۆزدەكەن‌و هەندێكجار هۆكارن‬ ‫ب��ۆ دروس��ت��ب��وون��ی ن��ەف��رەت‌و‬ ‫هەندێجاریش بۆ دروستكردنی‬ ‫عەشق‪ ،‬زۆر كەس حەزیان‬ ‫ل��ەم��ە نییەو‬

‫ب��ەڕاس��ت��ی‬ ‫ن�����ازان�����ن‌و‬ ‫دەڵێن عەشق‬ ‫ه��ۆك��ارەك��ەی‬ ‫ل�����������ەدەرەوەی‬ ‫زانستە‪.‬‬ ‫هۆڕمۆنی عەشق‬ ‫چ رۆڵیكی لەژیانی‬ ‫هاوبەشدا هەیە؟‬ ‫كاتێك دوو كەس‬ ‫ح��ەزی��ان لەیەكدەبێت‌و‬ ‫م��ت��م��ان��ە ل��ەن��ێ��وان��ی��ان��دا‬ ‫دروس��ت��دەب��ێ��ت‪ ،‬ه��ۆڕم��ۆن��ی‬ ‫عەشق لەنێو لەشدا دروستدەبێت‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ە ه��ۆڕم��ۆن��ە‪ ،‬هۆڕمۆنێكە‬ ‫ه���ەم ه��ۆك��اری فییسیۆلۆجی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ه��ەم ه��ۆك��اری هەست‪،‬‬ ‫ئۆكسیتۆسین( ‪)Oxytocin‬‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی دروستبوونی‬ ‫عەشق لەنێوان دوو كەسداو‬ ‫ه��ان��ی��ان��دەدات ت��اوەك��و ژیانی‬ ‫هاوبەشی بەردەوامیان هەبێت‌و‬ ‫وەچە بخەنەوە‪.‬‬ ‫داهێنان‪ ،‬عەشقەكەتان دەكات‬ ‫بەهەمیشەیی‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە‪ ،‬هەندێك كەس‬ ‫ئ���ەو پ��رس��ی��ارە ب��ك��ەن ل��ەگ��ەڵ‬ ‫باڵوبوونەوەی هۆڕمۆنی عەشق‬ ‫ل��ەل��ەش��دا چ��ۆن��ە ه��اوس��ەرەك��ان‬ ‫ه���ەن���دێ���ك���ج���ار ع��ەش��ق��ی��ان‬

‫ل��ەب��ی��ردەچ��ێ��ت��ەوەو ل��ەی��ەك��ت��ری‬ ‫جیادەبنەوە؟ دەكرێت بوترێت‬ ‫بۆ ئەوەی ئەم هۆڕمۆنە بەردەوام‬ ‫لەنێو لەشدا باڵوبێتەوە پێویستە‬ ‫ژن‌و مێردەكان ب��ەردەوام چاالك‬ ‫بمێننەوەو تێبكۆشن لەعەشقەكەیان‬ ‫وەك��و گ��وڵ پارێزگاری بكەن‪،‬‬ ‫چونكە بەرەبەرە رادەی رژانی‬ ‫دوپامینی(‪ )Dopamine‬لەش‬ ‫ك��ەم��دب��ێ��ت��ەوەو دەب��ێ��ت بەهۆی‬ ‫ئەوەی بڕی حەز داببەزێت‪ ،‬بۆ‬ ‫زیادبوونی پێویستە ژن‌و مێرد‬ ‫داهێنانیان هەبێت‌و بەردەوام باسی‬ ‫بیرەوەرییەكانیان‌و ئارەزووەكانیان‬ ‫ب��ك��ەن‪ ،‬ه��ەر بڵێسەیەك دەبێت‬ ‫ب���ەه���ۆی ئ�����ەوەی ه��ۆڕم��ۆن��ی‬ ‫ئۆكسیتۆسین( ‪)Oxytocin‬‬ ‫لەنێو لەشدا باڵوببێتەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بڵێسەیەك بوونی نەبێت‪ ،‬سروشتییە‬ ‫عەشق بەرەبەرە بكوژێتەوە‪.‬‬ ‫بۆ بەردەوامی ژیان‪ ،‬داهێنان‌و‬ ‫نوێبوونەوە پێویستە‪ ،‬ئەگەر ئەمە‬ ‫نەبێت بەسادەیی عەشق لەناو‬ ‫دەچ��ێ �ت‌و هۆڕمۆنیش هیچی‬ ‫پێناكرێت‪.‬‬ ‫كاریگەرییەكانی هۆڕمۆنی عەشق‬ ‫توێژەران دەڵێن ئۆكسیتۆسین‪،‬‬ ‫لەسەر بەشێك لەرەفتارەكانمان‬ ‫كاریگەری دادەن��ێ��ت‪ ،‬رەفتاری‬ ‫وەك متمانە‪ ،‬ل��ەخ��ۆب��ردووی��ی‪،‬‬ ‫رەف��ت��اری دژی وەك��و ئێرەیی‌و‬ ‫خ��ۆب��ەزل��زان��ی��ی��ن‪ ،‬زی��ادب��وون��ی‬ ‫هەستی ه����اودەردی‌و پێوەندی‬ ‫تایبەتی ن��ێ��وان دای���ك‌و ب��اوك‌و‬ ‫م��ن��دااڵن‪ ،‬باشتركردنی ك��ردارە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان ب��ۆ كەسانی‬ ‫ك��ەم��ڕوو‪ ،‬زی��ادك��ردن��ی هەستی‬ ‫دڵسۆزی‌و هاودڵی مرۆڤەكان بۆ‬ ‫یەكتری‪ ،‬باشتركردنی یادەوەری‌و‬ ‫ك�������رداری م��ێ��ش��ك‪ ،‬ك��ات��ێ��ك‬ ‫پێوەندییەكانی خەڵك موجەبێت‪،‬‬ ‫ه��ۆڕم��ۆن��ی ع��ەش��ق رەف���ت���ارە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان بەهێزدەكات‌و‬

‫كاتێك پ��ێ��وەن��دی��ی��ەك��ان سالب‬ ‫بێت هۆڕمۆنی عەشق‪ ،‬هەستە‬ ‫نیگەتیڤەكان بەهێزدەكات‪.‬‬ ‫ئ��ەم ه��ۆڕم��ۆن��ە ك��اری��گ��ەری‬ ‫زۆركەمی لەسەر ئەو كەسانە هەیە‬ ‫كە بەشێوەی سروشتی متمانەی‬ ‫بەرزیان بەخۆیان هەیە‪ ،‬كاردانەوە‬ ‫ج��ی��اوازەك��ان��ی خەڵك ب��ۆ ترس‬ ‫پێوەندی بەئاستی وەرگرەكانی‬ ‫ئۆكسیتۆسینەوە هەیە‪ ،‬هەرچی ئەم‬ ‫وەرگرانە چاالكتربن‪ ،‬كەسەكان‬ ‫دلێرتر دەبن‪.‬‬ ‫سپرای عەشق دروستكرا‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ئ��ەم ه��ەواڵ��ە زۆر‬ ‫رۆمانسی نەبێت‪ ،‬بەاڵم زانایان‬ ‫توانیویانە بەدەرمانێك یەكێك‬ ‫لەگرنگترین هەستەكانی مرۆڤ‬ ‫ب��اش��ت��رب��ك��ەن‪ ،‬ئ����ەوان س��ەرەت��ا‬ ‫بەلێكۆلنەوەی كیمیایی لەسەر‬ ‫مێشك ئەوەیان دۆزییەوە كە بۆچی‬ ‫هەستی ئاڵۆزو تایبەت بۆ رەگەزی‬ ‫دژ لەمرۆڤدا دروستدەبێت‪ ،‬ئەوان‬ ‫تاقیكردنەوەیان لەسەر گیانلەبەران‬ ‫ئەنجامداو دەرب���ارەی پێكهاتە‌و‬ ‫هۆرموونە جیاوازەكانی مێشك‌و‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی��ان ل��ەس��ەر هەست‬ ‫هەندێك ئەنجامیان دۆزییەوە‪.‬‬ ‫پ���رۆف���ی���س���ۆر ل����ری ی��ان��گ‬ ‫ل��ەزان��ك��ۆی ج��ورج��ی��ای ك��ەن��ەدا‬ ‫لەوتارێكدا كە لەگۆڤاری زانستی‬ ‫نەیچێردا باڵویكردوەتەوە‪ ،‬دەڵێت‪،‬‬ ‫ئەگەر بكرێت رادەی هۆرمۆنی‬ ‫ئۆكسیتۆسین لە لەشدا دەستكاری‬ ‫بكرێت‪ ،‬لەڕاستیدا دەبێت بەهۆی‬ ‫ئەوەی سیستەمی مێشك بكەوێتە‬ ‫ژێ��ر كاریگەرییەوەو لەكۆتایدا‬ ‫هەستی عەشق كەم‌و زیاددەبێت‪،‬‬ ‫زانایان توانیویانە سپرایەكی لووتی‬ ‫هەڵگری هۆرمۆنی ئۆكسیتۆسین‪،‬‬ ‫ی��ان ه��ەم��ان ه��ۆرم��ۆن��ی عەشق‬ ‫دروستبكەن كە دەبێت بەهۆی‬ ‫ئ���ەوەی متمانەو ع��ەش��ق لەنێو‬ ‫كەسەكاندا بەرزببێتەوە‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫دەرمانێك كە لەهەستەكان‬ ‫دەگات‬ ‫س���پ���رای ل���ووت���ی ع��ەش��ق‬ ‫دەتوانێت توانایی كەسەكان بۆ‬ ‫تێگەیشتن ل��ەه��ەس�ت‌و س��ۆزی‬ ‫دەوروب�����ەر ب��ەرزب��ك��ات��ەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫سەركەوتنە دەتوانێت هەندێك‬ ‫رێ��ب��ازی ن��وێ ب��ۆ چ��ارەس��ەری‬ ‫ژمارەیەك تێكچوونی دەروون��ی‬ ‫پێشكەشبكات‪ ،‬لەلێكۆڵینەوەیەكدا‬ ‫ك����ە ل����ەالی����ەن ت���وێ���ژەران���ی‬ ‫نەرویجییەوە لەسەر (‪ )٤٠‬قوتابی‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دراوە‪ ،‬س��پ��رای لووتی‬ ‫هەڵگری دۆزی كۆنتڕۆڵی ئاوی‬ ‫سوێر‪ ،‬یان دۆزی ئۆكسیتۆسین‬ ‫درا بەقوتابییەكان‪ ،‬ل��ەدوای��دا‬ ‫وێ��ن��ەی رووخ���س���اری ت���ووڕە‪،‬‬ ‫ش��اد‪ ،‬ی��ان ئاساییان پیشاندرا‪،‬‬ ‫ژم���ارەی���ەك ل��ەم رووخ��س��اران��ە‬ ‫هەڵگری بارۆدۆخی س��ۆزداری‬ ‫زۆر وردب���وون ك��ە ك��ردن��ەوەی‬ ‫نهێنییەكەی زۆر قورسبوو‪ ،‬سیری‬ ‫لكنس‪ ،‬یەكێك لەتوێژەرانی ئەم‬ ‫توێژینەوەو دەمارناس‪ ،‬لەزانكۆی‬ ‫ئۆسلۆ دەرب��ارەی ئەنجامی ئەم‬ ‫تاقیكردنەوەوە دەڵێت «دۆزی‬ ‫ئۆكسیتۆسین رادەی ئاگاداری‬ ‫لەهەستەكانی نێو وێنەكانی‬ ‫ب��ەرزك��ردەوە‪ ،‬بەتایبەت بۆ ئەو‬ ‫كەسانەی ك��ە پێش هەڵمژینی‬ ‫ئەم ماددەیە‪ ،‬توانایەكی ئەوتۆیان‬ ‫بۆ دادوەری لەسەر هەستەكانەوە‬ ‫ن���ەب���وو‪ ،‬ل��ەڕاس��ت��ی��دا ه��ۆرم��ۆن‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی نیشانە‬ ‫ن��ێ��ردراوەك��ان��ی خ��ەڵ��ك باشتر‬ ‫تێبگەین‪».‬‬ ‫هۆرمۆنی عەشق‌و كاریگەری‬ ‫لەسەر دایك‌و منداڵ‬ ‫هۆرمۆنی عەشق كاریگەری‬ ‫زۆر ل��ەس��ەر مێهرەبانی دای��ك‬ ‫دادەنێت‪ ،‬ئەوەی كە دەڵێن ئەگەر‬ ‫دایك یەكجار منداڵەكەی ببینێت‬ ‫ناتوانێت لەبیریبكات تاڕادەیەكی‬ ‫زۆر راس���ت���ە‪ ،‬ب���ۆی���ە ل��ەگ��ەڵ‬ ‫منداڵبووندا داوا لەدایكدەكرێت‬ ‫خێرا شیر ب��دات بەمنداڵەكەی‪،‬‬ ‫چونكە ه��ۆرم��ۆن��ی ع��ەش��ق لە‬ ‫لەشی دایكدا دەگاتە بەرزترین‬

‫رادەی خۆی‌و بەو هۆیەوە خێراتر‬ ‫لفەكە دادەك��ەوێ �ت‌و بەربوونی‬ ‫خوێن كەمتر دەب��ێ��ت‪ ،‬كاتێك‬ ‫باڵوبوونەوەی ئەم هۆڕمۆنە زۆر‬ ‫بێت یارمەتی زیاتری پێوەستبوونی‬ ‫دایك‌و منداڵ دەدات‪.‬‬ ‫ئەم سپرایە پیاوان‬ ‫بەهەستتردەكات‬ ‫ت��وێ��ژەران��ی زان��ك��ۆی ب��ۆن‌و‬ ‫ئەنستیتۆی بابراهام لەكەمبریج‬ ‫بە بەكارهێنانی سپرای سادەی‬ ‫ه��ۆرم��ۆن��ی توانییان پیاوەكان‬ ‫سۆزدارتر بكەن‪ ،‬لەم لێكۆڵینەوەدا‬ ‫(‪ )٤٨‬پ��ی��او ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی��ان‬ ‫لەسەركرا‪ ،‬بۆ نیوەیان سپرای‬ ‫ل���ووت���ی ئ��ۆك��س��ی��ت��ۆس��ی �ن‌و بۆ‬ ‫نیوەكەیتر دەرمانێكی بێكاریگەر‬ ‫پێشنیاركرا‪.‬‬ ‫لەدوایدا بۆ هەڵسەنگاندنی‬ ‫رادەی سۆزەكانیان وێنەگەلێك‬ ‫لەبارۆدۆخە هەستییەكان وەكو‬ ‫گریانی منداڵێك‪ ،‬یان پیاوێكی‬ ‫خ����ەم����ب����ارو‪ ...‬پ��ی��ش��ان��دراو‬ ‫داوایانلێكرا هەستەكانیان لەناخەوە‬ ‫دەرببڕن‪ ،‬بەم شێوەیە دەركەوت‬ ‫ئاستی هەستەكانی مرۆڤدۆستی‬ ‫ئ��ەو پ��ی��اوان��ەی هۆڕمۆنەكەیان‬ ‫بەكارهێناوە تائاستێكی ب��ەرز‬ ‫زیادبووە‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی راپ����ۆڕت����ی ت��ای��م‪،‬‬ ‫ئ����ەم ت���وێ���ژەران���ە ل����ەوب����ارەوە‬ ‫دەڵێن «ئ��ەم هۆرمۆنە توانای‬ ‫ئەزموونەكانی‬ ‫هەستپێكردنی‬ ‫خەڵكیتر ب��ەرزدەك��ات��ەوە‪ ،‬ئاستی‬ ‫ه��ەس��ت��پ��ێ��ك��ردن��ی پ���ی���اوان ل��ەم‬ ‫تاقیكردنەوەدا گەیشتە ئاستێك كە‬ ‫ئێمە بەشێوەی سروشتی بەئاستی‬ ‫ژن��ان��ی دەزان��ی��ن‪ ،‬ئ��ەم هۆرمۆنە‬ ‫تەنانەت دەتوانێت بۆ نەخۆشەكانی‬ ‫وەك س��ك��ی��زوف��رن �ی‌و ئۆتیسم‬ ‫سوودمەند بێت‪ ،‬چونكە دەتوانێت‬ ‫ئاستی دژە كۆمەڵگە ب��وون‪،‬‬ ‫دوورەپەرێزبوون لەكۆمەڵگە بۆ‬ ‫نەخۆشەكانی ئیسكیزوفرنی‌و‬ ‫ئۆتیسم دابەزێنێت‪».‬‬ ‫سێ قۆناخ كە هاوسەرە‬ ‫ئاشقەكان دەیبڕن‬ ‫ئۆكسیتۆسین هۆرمۆنێكە‬

‫كە لەهیپۆتاالموسەوە دەرژێت‌و‬ ‫چەندین ك��اردەك��ات‪ ،‬گرنگترین‬ ‫ك��اری بریتییە لەدروستكردنی‬ ‫ژان��ی منداڵبوون‌و بەهێزكردنی‬ ‫پێوەندی سۆزداری نێوان دایك‌و‬ ‫منداڵ‪ ،‬یەكێكیتر لەكردارەكانی‬ ‫ئ���ەم ه��ۆڕم��ۆن��ە‪ ،‬گەشەپێدانی‬ ‫س��ۆزەك��ان��ی ع��ەش �ق‌و ئیمانە‪،‬‬ ‫بەگشتی لەگەشەپێدانی رەفتارە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‌و ك��اردان��ەوەی‬ ‫ن��ی��وان ت��اك��ەك��ان‌و كۆنتڕۆڵی‬ ‫ناجێگیری رۆڵ��ێ��ك��ی گرنگ‌و‬ ‫سەرەكی دەگێڕێت‪.‬‬ ‫قۆناغی یەكەم‬ ‫هەستی ح��ەز‪ :‬ئ��ەم هەستە‬ ‫راكێشەرە لەالیەن هۆرمۆنەكانی‬ ‫ژنانەو پیاوانەوە وەكو سترۆژن‌و‬ ‫ت��س��ت��س��ت��رۆن دروس��ت��دەب��ێ��ت‪،‬‬ ‫تستسترۆن نەتەنیا لەپیاواندا‬ ‫رۆلێكی گرنگ دەگێڕێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەبێت بەهۆی ئەو ژنان بەرەو‬ ‫پیاوان رابكێشرێن‪.‬‬ ‫ف��ۆرم��ون��ەك��ان م��ەوادێ��ك��ی‬ ‫كیمیایین كە پیامەكان لەڕێگەی‬ ‫بۆنی لەشەوە دەگ��وازن��ەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫م����ەوادە راك��ێ��ش��ەری رەگ���ەزی‬ ‫بەرانبەرە‪ ،‬هەر ئەم فۆرمۆنانەن‬ ‫دەبن بەهۆی ئەوەی ئێمە لەبینینی‬ ‫یەكەمدا حەزمان لەكەسێك بێت‌و‬ ‫بچێتە دڵمانەوە‪.‬‬ ‫قۆناغی دووهەم‪:‬‬ ‫هەستی راكێشان‪ :‬گرنگترین‬ ‫قۆناغی ئاشقبوون ئەم قۆناغەیە‪،‬‬ ‫ك��ات��ێ��ك دوو ك���ەس عاشقی‬ ‫یەكدەبن ئیتر ناتوانن بیر لەهیچ‬ ‫شتێكیتر بكەنەوە‪ ،‬ئەوان لەوانەیە‬ ‫حەزیان بۆ خ��واردن نەمێنێت‪،‬‬ ‫یان یەنانەت تووشی كەمخەوی‬ ‫ببن‌و زۆرترینی كاتەكانی رۆژ‬ ‫خەریكی بیركردنەوەو خەون‌و‬ ‫خەیاڵ دەرب��ارەی گراوەكەیانەوە‬ ‫(مەعشوقەكەیانەوە) ب��ن‪ ،‬لەم‬ ‫قۆناغەدا گروپێك ل��ەگ��وازرەوە‬ ‫دەمارییەكان بەناوی مۆنۆئامین‬ ‫رۆڵێكی گرنگ دەگێڕن‪.‬‬ ‫ب��ەزی��ادب��وون��ی ئ��ادرن��ال��ی��ن‬ ‫چاالكییەكانی مێشك زیاددەبێت‪،‬‬ ‫هەستی خۆشەویستی‌و مێهرەبانی‬

‫دروس��ت��دەب��ێ��ت‪ ،‬ئەتیل ئامین‪،‬‬ ‫ی���ان ج���ۆرێ���ك لەئامفتامینی‬ ‫مێشكی سروشتی زیاددەبێت‪،‬‬ ‫كەسەكە هەستێكی خۆشی بۆ‬ ‫دروستدەبێت‪ ،‬فنیل ئەتیل ئامین‬ ‫لەچوكلەیتیشدا بوونی هەیە‪ ،‬وزەو‬ ‫ح���ەزی كەسەكە زی��اددەك��ات‪،‬‬ ‫هەڵبەت كاریگەری فنیل ئەتیل‬ ‫ئامین زۆر پایەدار نییە‪.‬‬ ‫قۆناغی سێهەم‬ ‫وابەستەیی‪ :‬ئ��ەم قۆناغە‬ ‫دوای قۆناغی راكێشانە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫پێوەندییەكە ب��گ��ات بەئەنجام‬ ‫دروستدەبێت‪ ،‬ك��ەس ناتوانێت‬ ‫ت��اك��ۆت��ای��ی ت��ەم��ەن��ی لەقۆناغی‬ ‫راكێشاندا بمێنێتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئ��ەگ��ەر واب��ێ��ت ناتوانێت هیچ‬ ‫كارێكی ئیجابی ئەنجامبدات‪ ،‬ئەم‬ ‫قۆناغی وابەستەبوونە ژن‌و پیاو‬ ‫خەختەوەر دەكات‌و هانیاندەدات‬ ‫منداڵیان ببێت‪.‬‬ ‫هۆرمۆنەكانی هەمیشە عاشق‬ ‫مانەوە‬ ‫دوپامین‪ ،‬هەڵگری دەماری‌و‬ ‫هۆكاری هەستی خۆشبەختی‌و‬ ‫ئ��ارام��ی��ی��ە‪ ،‬ئۆكسیتۆسین‪ ،‬یان‬ ‫هۆرمۆنی عەشق بەهۆی دەنگی‬ ‫م��ەع��ش��وق��ەوە‪ ،‬ی��ان بیرەوەرییە‬ ‫خ���ۆش���ەك���ان‪ ،‬ی����ان ت��ەن��ان��ەت‬ ‫نیگایەكی مێهرەبان دەرژێ��ت��ە‬ ‫نێولەش‪ ،‬واسوپرسین‪ ،‬ئەم ماددە‬ ‫كیمیاییە هەم لەدروستكاركردنی‬ ‫گورچیلەكاندا رۆڵ���ی گرنگی‬ ‫هەیە‪ ،‬هەم دەتوانێت لەبەردەوامی‬ ‫ژیانێكی هاوبەشی درێژ ماوەدا‬ ‫رۆڵ ببینێت‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫زمانی گیانداران‬

‫دواین هەوڵەكان بۆ تێگەیشتن لەزمانی گیانلەبەران‬

‫‪33‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫هەندێك لەگیانداران ئەوی‬ ‫دەیبینین بۆ ئەوانیتری‬ ‫دەگێڕنەوە‬ ‫ه���ەرچ���ەن���د ه��ەن��دێ��ك‬ ‫ل��ەزان��ای��ان دوودڵ����ن ل��ەوەی‬ ‫ئ��ای��ا گ��ی��ان��ل��ەب��ەران زم��ان��ی��ان‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ی��ان ن��ا‪ ،‬هەندێكیتر‬ ‫ه���ەن���دێ���ك دۆزی�����ن�����ەوەی‬ ‫س��ەرس��ووڕه��ێ��ن��ەری��ان لەسەر‬ ‫زمانی گیانلەبەران دۆزیوەتەوە‪،‬‬ ‫ژمارەیەك لەگیانداران دەتوانن‬ ‫ئ��ەو شتەی كە بینیویانە بۆ‬ ‫گیاندارانیتری ب��اس بكەن‌و‬ ‫قسەبكەن‪.‬‬ ‫ك��وك��و ن���اوی گوریلێكە‬ ‫ك����ە ن���زی���ك���ەی (‪)٢٠٠٠‬‬ ‫وش��ەی ئینگلیزی تێدەگات‪،‬‬ ‫ئ���ەو ن��ات��وان��ێ��ت قسەبكات‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم دەت���وان���ێ���ت ئ���ەوەی‬ ‫ب��ی��ری��ل��ێ��دەك��ات��ەوە ب��ەزم��ان��ی‬ ‫ئ�����ام�����اژەی ئ��ەم��ری��ك��ای��ی‬ ‫وێنابكات‪ ،‬لەڕاستیدا لەزمانی‬ ‫مرۆڤ بۆ پێوەندی وەرگرتن‬ ‫س���وودوەردەگ���رێ���ت‪ ،‬كوكو‬ ‫س��ێ زم��ان بەكاردەهێنێت‌و‬ ‫لەڕاستیدا سێ زمانەیە‪.‬‬ ‫تەنیا كوكو نییە كە زمان‬ ‫دەزان���ێ���ت‪ ،‬ئ��ال��ێ��ك��س ن��اوی‬ ‫توتییەكی ب��ۆری ئەفریقییە‪،‬‬ ‫تاپێش مردنی لەساڵی (‪)٢٠٠٧‬‬ ‫دا (‪ )١٥٠‬وشەی ئینگلیزی‬ ‫دەزان����ی‌و دەی��ت��وان��ی تاوەكو‬ ‫(‪ )٦‬ب��ژم��ێ��رێ�ت‌و ج��ی��اوازی‬ ‫لەنێوان رەنگەكاندا بكات‪،‬‬ ‫هەروەها دەیتوانی وشەكان‬ ‫پێكەوە ببستێتەوەو چەمكی‬ ‫نوێ دروستبكات‪ ،‬هەروەها‬ ‫ل���ەگ���ەورەت���رو ب��چ��ووك��ت��رو‬ ‫س����ەرو ژێ���ر ت��ێ��دەگ��ەی��ش��ت‪،‬‬ ‫ئالێكس ل��ەش��ەوی مردنیدا‬ ‫ل��ەت��ەم��ەن��ی (‪ )٣١‬س��اڵ��ی��دا‪،‬‬ ‫بەئیرنە پێر بێرگی خاوەنی كە‬ ‫دەروونناسی‬ ‫لەهەمانكاتدا‬ ‫گیاندارانە وتبوو «باش بە‪،‬‬ ‫بەیانی دەتبینمەوە‪ ،‬من خۆشم‬ ‫دەوێی‪».‬‬ ‫چیسەر‪ ،‬سەگی پاسەوانی‬ ‫س��ەرس��ن��وور‪ ،‬ئ��ەك��ی ك��ام��ا‪،‬‬

‫دۆلفین‌و گیانلبەرانی تاقیگەیی‬ ‫ل��ەج��ۆرە ج��ی��اوازەك��ان هەن‬ ‫كە تاوەكو ئێستا توانیویانە‬ ‫بەڕادەیەكی بەرچاو لەزمانی‬ ‫مرۆڤدا پێشبكەون‌و بەهۆی‬ ‫ئەو تێگەیشتنەوە كە لەزمانی‬ ‫م��رۆڤ��دا بەدەستیانكەوتووە‪،‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ م���رۆڤ���دا پ��ێ��وەن��دی‬ ‫بگرن‪ ،‬بەاڵم مرۆڤ لەبوارەدا‬ ‫زۆر ل��ەدوای گیاندارنەوەیەو‬ ‫ب��ەدەگ��م��ەن ل��ەزم��ان��ی ئ��ەوان‬ ‫دەگات‪ ،‬ئێمە ناتوانین زمانی‬ ‫گ��ی��ان��داران بۆ پێوەندیگرتن‬ ‫لەگەڵیاندا بەكاربهێنین‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت ب��ەدڵ��ن��ی��ای��ی��ەوە‬ ‫مرۆڤ زیرەكترین بوونەورە‪،‬‬ ‫ب���ۆی���ە دەب���ێ���ت ف��ێ��رب��وون��ی‬ ‫زم��ان��ی دۆڵ��ف��ی��ن ب��ۆ م��رۆڤ‬ ‫زۆر ئاسانتربێت لەفێربوونی‬ ‫زم��ان��ی م���رۆڤ ب��ۆ دۆڵفین‪،‬‬ ‫بۆیە دەكرێت لەجیاتی ئەوەی‬ ‫گیانداران فێری زمانی مرۆڤ‬ ‫بكەین خ��ۆم��ان هەوڵبدەین‬ ‫فێری زمانی گیانداران ببین‪.‬‬ ‫ل��ەڕاس��ت��ی��دا زان����ای زۆر‬ ‫خ��ەری��ك��ی ت��وێ��ژی��ن��ەوە ل��ەم‬ ‫ب����وارەدان‪ ،‬ئ��ەوان ه��ی��وادارن‬ ‫رۆژێ������ك ب���ت���وان���ن زم��ان��ی‬ ‫دۆل��ف��ی��ن��ەك��ان‌و ف��ی��ل��ەك��ان‌و‬ ‫گۆریالكان‌و س��ەگ‌و هەموو‬ ‫گیانلەبەران فێرببن‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەزانایان توانیوێتی تاڕادەیەك‬ ‫ن��ه��ێ��ن��ی زم����ان����ی س���م���ۆرە‬ ‫دەش��ت��ەك��ی��ی��ەك��ان ب��ك��ات��ەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ەم رێ��گ��ەدا تووشی‬ ‫بەربەستێكی گ��ەورە هاتووە‬ ‫ك���ە ه���ەم���وو پ����ڕۆژەك����ەی‬ ‫دوادەخات‪ ،‬ئەویش بڕوابوون‬ ‫بەوەیە گیانلەبەران زمانیان‬ ‫ن��ی��ی��ە ت���اوەك���و نهێنییەكەی‬ ‫بكرێتەوە‌و فێری ببین‪.‬‬ ‫م��ارك بكف‪ ،‬مامۆستای‬ ‫ئ��ی��ك��ۆل��ۆژی‌و زی��ن��دەن��اس��ی‬ ‫پەرەسەندن لەزانكۆی كلۆرادۆ‬ ‫كە لەهەمانكاتدا دامەزرێنەری‬ ‫دەرم���ان���ە ئ��اك��اری��ی��ەك��ان��ە بۆ‬ ‫گ��ی��ان��ل��ەب��ەران ل���ەو ب����ارەوە‬ ‫دەڵێت «لەسەر ئەم بابەتە‪،‬‬

‫ق��س��ەی زۆر ه��ەی��ە‪ ،‬هێشتا‬ ‫خەڵكانێك هەن دەڵێن دەبێت‬ ‫مرۆڤ لەهەموو گیانلەبەران‬ ‫جیابكرێتەوە‪ ،‬ب��ۆی��ە ئەگەر‬ ‫لەكاتی لێكۆڵینەوە لەسەر‬ ‫گ��ی��ان��ل��ەب��ەران نیشانەیەكت‬ ‫بینی كە پیشاندەری زمانبوو‬ ‫لەنێوانیاندا‪ ،‬ئەم كەسانە خێرا‬ ‫ب���ەدژی دەوس��ت��ن��ەوەو دەڵێن‬ ‫شتی وانابێت‪».‬‬ ‫زمانی سمۆرەی دەشتەكی‬ ‫ك����ون����س����ت����ان����ت����ی����ن‬ ‫ئ���وس���ل���وب���ودش���ی���ك���ۆف‪،‬‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆری خانەنشینی‬ ‫زانكۆی ئاریزۆنای باكوور‪،‬‬ ‫چەندین ساڵی تەمەنی خۆی‬ ‫بۆ ك��ردن��ەوەی نهێنی زمانی‬ ‫ئەم سمۆرانە تەرخانكردووە‪،‬‬ ‫ئەم گیانلەبەرانە لەباشووری‬ ‫خۆرئاوای ئەمریكادا دەژین‪،‬‬ ‫ئ���ەم گ��ی��ان��ل��ەب��ەران��ە ئاستی‬ ‫زیرەكییان ب��ەرز نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ت���اوەك���و ئێستا ئ��وس��ل��وب��ود‬ ‫ش��ك��ی��ۆف‌و ه��اوك��ارەك��ان��ی‬ ‫چ��ەن��دی��ن ك��ت��ێ �ب‌و وت���اری‬ ‫زان��س��ت��ی��ی��ان دەرب�����ارەی ئ��ەم‬ ‫گ���ی���ان���دارەوە ن��ووس��ی��وە كە‬ ‫پ���ی���ش���ان���ی���دەدات زم��ان��ێ��ك��ی‬ ‫ئاڵۆزیان هەیە‌و ئەو دەتوانێت‬ ‫بەشێكی بەرچاو ل��ەم زمانە‬ ‫تێبگات‪.‬‬ ‫س��م��ۆرە دەشتەكییەكان‬ ‫كاتێك راوچ��ی��ی��ەك دەبینن‪،‬‬ ‫ی���ەك���ت���ری ب��ەدەن��گ��ێ��ك كە‬ ‫تۆنێكی ب��ەرزی هەیە بانگ‬ ‫دەك���ەن‪ ،‬ه��ەم��وو دەن��گ��ەك��ان‬ ‫لەیەكدەچن‪ ،‬بەاڵم لەڕاستیدا‬ ‫ج�����ی�����اوازن‪ ،‬ئ��وس��ل��و ب��ود‬ ‫ش���ی���ك���ۆف ئ�����ەم دەن���گ���ەی‬ ‫ن��اون��اوە ب��ەردی روزت���ا‪ ،‬ئەو‬ ‫دەنگە ئاگاداركردنەوەكان‌و‬ ‫رەف��ت��ارەك��ان لەبەرانبەر ئەم‬ ‫دەن��گ��ان��ەی ت��ۆم��ارك��ردووەو‬ ‫ن����اوی ل��ێ��ن��اون‪ ،‬ه���ەروەه���ا‬ ‫كاتێك راوچ��ی ب��وون��ی نییە‬ ‫ئ���ەم دەن��گ��ان��ەی جارێكیتر‬ ‫پ��ەخ��ش��ك��ردووەت��ەوەو فیلمی‬ ‫ل���ەرەف���ت���اری گ��ی��ان��ل��ەب��ەران‬

‫هەڵگرتووە‪ ،‬ئەگەر رەفتارەكان‬ ‫وەك یەكبن واتای ئەوەیە ئێمە‬ ‫نهێنییەكی زمانەكە دەزانین‪،‬‬ ‫ل��ەڕاس��ت��ی��دا ئ��ەم��ە ه��ەم��ان‬ ‫روداوبوو كە روویدا‪.‬‬ ‫ه����ەروەه����ا نهێنییەكی‬ ‫سەیرتر كە دۆزییەوە بریتیبوو‬ ‫ل���ەوەی ب��ۆ ه��ەر راوچییەك‬ ‫دەنگی سمۆرەكان جیاوازە‪،‬‬ ‫بۆ گورگ دەنگێكە بۆ مرۆڤ‪،‬‬ ‫یان سەگی ماڵی دەنگێكیترە‪،‬‬ ‫تەنانەت كاتێك راوچییەكە‬ ‫م���رۆڤ���ێ���ك���ی ل�����ەڕ ب��ەج��ل��ی‬ ‫سەوزەوە بێت‪ ،‬یان مرۆڤێكی‬ ‫قەڵەو بەجلی شینەوە بێت‬ ‫دەنگەكان جیاوازییان هەیە‪.‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ل��ەس��ەی��رت��ری��ن‬ ‫دۆزینەوەكانی ئەم توێژەرانە‬ ‫بریتیبوو ل��ەوەی سمۆرەكان‬ ‫ل���ەڕووب���ەرووب���وون ل��ەگ��ەڵ‬ ‫بوونەوەرێكی نوێدا دەنگێكی‬ ‫ه����ۆش����ی����ارك����ەرەوەی ن��وێ‬ ‫ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ن‪ ،‬ب��ۆ نموونە‬ ‫ت��وێ��ژەران تەنێكی هێلكەی‬ ‫گ��ەورەو رەش��ی��ان خستە نێو‬ ‫ژینگەكەیانەوە‪ ،‬سمۆرەكان‬ ‫دەن��گ��ێ��ك��ی ن��وێ��ی��ان داه��ێ��ن��ا‬ ‫بێئەوەی پێشتر ل��ەو ب��ارەوە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ی��ەك��ت��ری��دا ق��س��ەی��ان‬ ‫ك���ردب���ێ���ت! ب��ۆی��ە وادی�����ارە‬ ‫ب��وون��ەوەرە نوێیەكە وەسف‬ ‫دەك��ەن‌و دەرب���ارەی قەبارە‌و‬ ‫رووخسارو رەنگ بەشێوەی‬ ‫ستاندەرد قسەدەكەن‪.‬‬ ‫هەروەها سلوبود شیكۆف‬ ‫گ��ەی��ش��ت ب���ەو ئ��ەن��ج��ام��ەی‬ ‫ه��اوش��ێ��وەی م��رۆڤ��ەك��ان كە‬ ‫زارەوەی جۆراجۆریان هەیە‪،‬‬ ‫س��م��ۆرەك��ان��ی��ش ش��ێ��وەزاری‬ ‫تایبەت بەخۆیان ه��ەی��ە‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە سمۆرەكانی گونیسون‬ ‫ل��ەدەن��گ��ەك��ان��ی سمۆرەكانی‬ ‫مەكسیك ناگەن‪.‬‬ ‫سیستەمی پێوەندی سمۆرە‬ ‫دەشتەكییەكان تەنیا بریتی نییە‬ ‫ل��ەدەن��گ��ی ه��ۆش��ی��ارك��ردن��ەوە‪،‬‬ ‫سلوبود شیكۆف لەو ب��ارەوە‬ ‫دەڵێت «سمۆرە دەشتەكییەكان‬

‫‪34‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫ل��ەن��ێ��وان��ی��ان��دا ش��ت��ێ��ك ه��ەی��ە‬ ‫ك��ە م��ن پ��ێ��ی��دەڵ��ێ��م راوێ����ژی‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئ��ەوی��ش كاتێكە‬ ‫یەكێكییان زنجیرەیەك دەگ‬ ‫دروستدەكات‌و یەكێكیتر لەنێو‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ەك��ەدا ب��ەزن��ج��ی��رەی��ەك‬ ‫دەن��گ��ی��ت��ر وەاڵم�����دەدات�����ەوە‪،‬‬ ‫دەتوانم بڵێم ئ��ەوان پەیامێك‬ ‫دەگ���وازن���ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم چونكە‬ ‫گ���ۆڕان ل��ەرەف��ت��اری��ان��دا نابینم‬ ‫ناتوانم بڵێم دەربارەی چییەوە‬ ‫پەیام دەگ��وازن��ەوە‪ ،‬دەرب��ارەی‬ ‫راوێ���ژە كۆمەاڵیەتییەكان من‬ ‫ئ��ی��م��ك��ان��ی ئ����ەوەم ن��ی��ی��ە لێی‬ ‫تێبگەم‪».‬‬ ‫قسەكردنی دۆڵفینەكان‬ ‫ئ���ەگ���ەر ب��وون��ەوەرێ��ك��ی‬ ‫س��������ادەی وەك س���م���ۆرە‬ ‫دەت��وان��ێ��ت ل��ەن��اوو ئاوەڵناو‬ ‫سوودوەربگرێت‌و زاراوەی‬ ‫ج����ی����اوازی ه��ەب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەی‬ ‫دەبێت گیانلەبەرە بەتواناكان‬ ‫چ����ۆن ب����ن؟ ف��ی��ل��ەك��ان بۆ‬ ‫م���ردووەك���ان���ی���ی���ان پ��رس��ە‬ ‫رێكدەخەن‌و لەكاتی هێرش بۆ‬ ‫سەر الدێكانی مرۆڤ دەنگی‬ ‫هاوئاهەنگ دروس��ت��دەك��ەن‪،‬‬ ‫ل���ەڕاس���ت���ی���دا گ��ی��ان��ل��ەب��ەرە‬ ‫ئاڵۆزەكان دەبێت بۆ پێوەندی‬ ‫زم��ان��ی��ان ه��ەب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەوت��ەی‬ ‫یەكێك لەتوێژەران جێگەی‬ ‫س���ەرس���ووڕم���ان���ی خ��ەڵ��ك��ە‪،‬‬ ‫گورگەكان جۆن دەتوانن بەم‬

‫شێوەیە هاوئاهەنگ راوبكەن‪،‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەوان سیستەمێكی‬ ‫ئاڵۆزی پێوەندییان هەیە‪.‬‬ ‫دۆلفینەكان گروپێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بەهێزیان هەیە‌و‬ ‫لێكۆڵینەوەكان پیشانیدەدات‬ ‫كە بەشێوەیە ئەوان كەلتوری‬ ‫تایبەت بەخۆیان هەیە‪ ،‬ئەوان‬ ‫حەزیان لەپێوەندیگرتنە لەگەڵ‬ ‫ه��اوش��ێ��وەك��ان��ی��ان‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫دەنگی جۆربەجۆریان هەیە‪،‬‬ ‫كە ل��ەوە ناچێت بێواتابێت‪،‬‬ ‫ئایا ئێمە رۆژێ��ك تێدەگەین‬ ‫بەیەكتری چیدەڵێن؟‬ ‫ن��زی��ك��ەی دوو س��ەدەی��ە‬ ‫زان���ای���ان ب��ۆ گ��ەی��ش��ت��ن ب��ەو‬ ‫ئەنجامە چاالكییان هەیە‪،‬‬ ‫ئیستان كوتساژ‪ ،‬بەڕێوەبەری‬ ‫تاقیگەی ناسین‌و رەف��ت��اری‬ ‫گ���ی���ان���دارە دەری���ای���ی���ەك���ان‬ ‫لەزانكۆی باشووری می سی‬ ‫سی پی ل��ەو ب��ارەوە دەڵێت‬ ‫«ل��ەچ��او دەی��ەك��ان��ی پێشوو‬ ‫زان���ی���اری زی��ات��رم��ان ه��ەی��ە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ت��اوەك��و دروستبوونی‬ ‫تێگەیشتنی ن��ێ��وان م��رۆڤ‌‌و‬ ‫دۆلفین رێگەیەكی درێژمان‬ ‫لەبەردەمدایە»‪.‬‬ ‫بەوتەی ئ��ەو گەورەترین‬ ‫ك�����ۆس�����پ ل�������ەب�������ەردەم‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان��دا‪ ،‬نەزانینی‬ ‫یەكەكانی زمانی دۆڵفینە‪.‬‬ ‫دۆلفینەكان لەجووڵەی‬ ‫ل��ەش‌و لەمس ب��ۆ پێوەندی‬ ‫س����وودوەردەگ����رن‪ ،‬كوتساژ‬

‫دەڵ����ێ����ت «گ���وم���ان���ی م��ن‬ ‫ئەوەیە بەلێكۆڵینەوە لەسەر‬ ‫قۆناغەكانی گەشەی بێچووە‬ ‫دۆل��ف��ی��ن دەت��وان��ی��ن بگەین‬ ‫ب��ەی��ەك��ەك��ان��ی پێكهێنەری‬ ‫زم��ان��ی��ان‪ ،‬ق��ۆن��اغ��ی دوای���ی‬ ‫ب���ری���ت���ی دەب����ێ����ت ل�����ەوەی‬ ‫تێبگەین پێكەوەنانی ئەمانە‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ی��ەك��ت��ری��دا وات���ای‬ ‫چیدەگەێنێت‪».‬‬ ‫دن����ی����س ه��رت��س��ی��ن��گ‌و‬ ‫ه��اوك��ارەك��ان��ی ل���ەپ���رۆژەی‬ ‫دۆڵفیندا‪ ،‬دۆزیانەوە دۆڵفینەكان‬ ‫بەناو یەكتری بانگدەكەن‪ ،‬ئەم‬ ‫دەنگانە پێیاندەوترێت دەنگی‬ ‫واژووی����ی‪ ،‬ب��ۆی��ە دەن��گ��ەك��ان‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ەش��ێ��ك ل��ەی��ەك��ەی‬ ‫زم��ان بن‪ ،‬ب��ەاڵم ئەی دەنگە‬ ‫جووڵەكانی‬ ‫كلیكییەكان‌و‬ ‫لەش چیین؟‬ ‫بەبڕوای كوتساژ رۆژێك‬ ‫ئێمە ئەم نهێنییە دەدۆزینەوە‪،‬‬ ‫ل��ەالی��ەك��ی��ت��رەوە جاستیین‬ ‫گرەگ‪ ،‬لەتوێژەرانی ناوەندی‬ ‫لێكۆڵینەوەی ن��ی��ودەوڵ��ەت��ی‬ ‫دۆل��ف��ی��ن ل���ەو ب���ڕوای���ەدای���ە‬ ‫دۆڵفینەكان یەكەی زمانییان‬ ‫ن��ی��ی��ە‪ ،‬ئ��ەو دەڵ��ێ��ت «دوای‬ ‫پەنجا ساڵ لێكۆڵینەوە لەسەر‬ ‫دۆڵفینەكان لەوەناچێت ئەوان‬ ‫یەكەی وەك��و وشە لەزماندا‬ ‫بەكاربهێنن‪ ،‬بۆیە بابەتەكە وەك‬ ‫فێربوونی زمانێكی بێگانە‪،‬‬

‫یان خوێندنەوەی نووسراوە‬ ‫ك��ۆن��ەك��ان ن��ی��ی �ە‌و ب��ەش��ێ��وە‬ ‫ناكرێت زمانی دۆڵفینەكان‬ ‫ب��ك��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ه��ۆك��ارەك��ەش��ی‬ ‫ئەوەیە سیستەمی پێوەندی‬ ‫گ��ی��ان��ل��ەب��ەران زۆر ج��ی��اوازە‬ ‫ل���ەه���ی م�������رۆڤ‪ ،‬زم���ان���ی‬ ‫دۆڵ��ف��ی��ن��ەك��ان وەك زم��ان��ی‬ ‫مرۆڤ هەڵگری تایبەتمەندی‬ ‫وەك��و نیشانەكان‌و رێ��زم��ان‬ ‫نییە‪ ،‬لەئێستادا هیچ بەڵگەیەك‬ ‫لەبەردەستدا نییە كە ئاماژە‬ ‫بەوە بدات زمانی دۆڵفینەكان‬ ‫وەك زم��ان��ی م��رۆڤ��ە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەبێت بزانین ئێمە لەبەرانبەر‬ ‫زمانێك‌و زمانی مرۆڤدا نین‬ ‫بۆ ئەوەی فێری ببین‪».‬‬ ‫ب�����ەاڵم ك����ام گ��ری��م��ان��ە‬ ‫راستە؟ ئایا بەزوویی زمانی‬ ‫دۆڵفینەكان تێدەگەین‪ ،‬یان‬ ‫هیچ زمانیك ل��ەئ��ارادا نییە؟‬ ‫ت��ەن��ی��ا ك���ات وەاڵم�����ی ئ��ەم‬ ‫پرسیارانە دەدات����ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ئەگەر سمۆرەی پێدەشتەكانی‬ ‫ب�������اش�������ووری ئ���ەم���ری���ك���ا‬ ‫دەت��وان��ن بەئاسانی تەنێكی‬ ‫ن��اس��روش��ت��ی وەس��ف��ب��ك��ەن‪،‬‬ ‫ب���ۆچ���ی زان�����ای�����ان ن��اب��ێ��ت‬ ‫چاوەڕوانبن كە ژمارەیەكی‬ ‫زۆر لەبوونەوەرەكانیتر كە‬ ‫بەشێوەی كۆمەاڵیەتی دەژین‬ ‫ئەو تایبەتمەندییەیان هەبێت‪.‬‬ ‫ئا‪ :‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬

‫‪35‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫نزیكترین گەلە ئەستێرەی‬ ‫دراوسێمان‬

‫ئامادەكردنی‪ :‬كاوە‬ ‫گ����ەردوون زۆر ف��راوان��ە‪،‬‬ ‫ئەوەی شەوان بەچاوی پەتی‌و‬ ‫بەشێوەی ئاسایی دەبینرێت‬ ‫ه��ەم��ووی��ان بەشێكن لەگەلە‬ ‫ئەستێرەیەكی م��ەزن بەناوی‬ ‫كاكێشان‪ ،‬یان رێگەی شیری‬ ‫(‪ ،)Milk way‬خۆرو زەوی‌و‬ ‫هەسارەكانی هەموویان بەشێكن‬ ‫ل��ەم گ��ەل��ە ئەستێرەیە‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫ژمارەی گەلە ئەستێرەكان یەك‌و‬ ‫دووان نین ئەوان میلیۆنەهان‪،‬‬ ‫ن��زی��ك��ت��ری��ن گ��ەل��ەئ��ەس��ت��ێ��رە‬ ‫بەگەلەئەستێرەكەی خۆمان ناوی‬ ‫ئ��ان��دروم��ی��دای��ە(‪Andromeda‬‬ ‫ناوێكیتری بریتییە لە(‪Messier‬‬ ‫‪ ،, )31, M31‬ی���ان(‪NGC‬‬ ‫‪ )224‬ل��ەن��ووس��راوەك��ان��ی‬ ‫كۆنتردا ناوی نیبوالی مەزنی‬ ‫ئاندرومیدایە‪ ،‬پێشبینی دەكرێت‬ ‫زی��اد لەحەوت ه��ەزار ملیارد‬

‫ت��ەن��ی ئ��اس��م��ان��ی ت��ێ��دا بێت‪،‬‬ ‫لەئەستێرەوە بگرە هەتا هەسارە‪،‬‬ ‫دەك���رێ���ت ل���ەش���ەوەزەن���گ���دا‬ ‫ب��ب��ی��ن��رێ��ت‪ ،‬ب���ۆ ی��ەك��ەم��ج��ار‬ ‫لەساڵی (‪ )٩٦٤‬زاینی لەالیەن‬ ‫ع��ەب��دول��ڕەح��م��ان ئەلسۆفی‬ ‫فەلكناسی موسڵمانەوە‪ ،‬ئاماژەی‬ ‫پ��ێ��دراوە‪ ،‬ئەم گەلە ئەستێرەیە‬ ‫گەلەئەستێریەكی لوولكراوەو‬ ‫لەمەودای (‪ )٢.٥‬ملیۆن ساڵی‬ ‫رووناكی ئێمەدایە‪ ،‬واتە رووناكی‬

‫رووداوێك لەگەلە ئەستێرەكەدا‪،‬‬ ‫دوای (‪ )٢.٥‬ملیۆن ساڵ‬ ‫دەگات بەئێمە‪ ،‬ناوەكەی لەناوی‬ ‫كچی پاشایەكی ئەسیوپیایی‬ ‫ل��ەئ��ەف��س��ان��ە ی��ۆن��ان��ی��ی��ەك��ان��ەوە‬ ‫ه��ات��ووە‪ ،‬ئ��ەوەی لەوێنەكەداو‬ ‫لەگۆشەی الی چ��ەپ وەك��و‬ ‫لكەیەكی هاوێنەیی دەبینرێت‪،‬‬ ‫گەلەئەستیرەی ئاندرومیدایە‪،‬‬ ‫ئەم وێنەیە لەدەریاچەی مونو‬ ‫لەكالیفۆڕنیاوە گیراوە‪.‬‬

‫‪36‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫بۆچی ژن‬ ‫لەرێکالمەکاندا‬ ‫بەکاردەهێنرێت؟‬

‫چاوی مرۆڤ‪ ،‬پیاو وەك یەك‬ ‫یەكە دەبێنێت‪ ،‬بەاڵم ژن وەكو‬ ‫بەشگەلێكی جیاجیا‬ ‫ئامادەكردن‌و وەرگێڕانی‪ :‬سەباح محەمەد‬

‫بەكارهێنانی ژن‌و ئەندامەكانییان بەمەبەستی بازاڕو ریكاڵمی شتومەك‪ ،‬لەئەمڕۆدا بووە‬ ‫بەشتێكی ئاسایی‪ ،‬بەاڵم وتارێكی نوێ لەگۆڤاری ئەوروپی دەروونناسی كۆمەاڵیەتی‬ ‫باڵوبووەتەوە كە پشتیوانی زانستی بۆ ئەم بابەتە پێشكەشدەكات‪ ،‬ئەم وتارە دەڵێت مێشكی‬ ‫مرۆڤ وێنەی ژنان‌و پیاوان بەشێوەی جیاواز دەبینێت‪.‬‬ ‫لەم وتارەدا هاتووە‪ ،‬مێشكی مرۆڤ وێنەی ژنان بەشێوەی كۆمەڵێك لەئەندامەكان دەبێنێت‪،‬‬ ‫بەاڵم وێنەی لەشی پیاو وەكو یەكەیەك دەپەژرێنێت‪.‬‬ ‫پێشتر هەندێك وتار باڵوكراوەتەوە پیشانیدەدات‪ ،‬بەكارهێنانی ژنان وەكو ئامراز دەتوانێت‬ ‫كاریگەری خراپ لەسەر ژنان دابنێت‪ ،‬هەم كێشە لەسەر نانخواردنی ژنان دابنێت‌و هەم ببێت‬ ‫بەهۆی ئەوەی لەماتماتیكدا الوازبن‪.‬‬ ‫ئەم دۆزینەوانە بەندبوو لەسەر تێگەیشتنی خودی ژنان دەربارەی ئەوەی كە وەك ئامراز‬ ‫بەكاردەهێنرێن‪ ،‬سارا جرویس‪ ،‬دەروونناسی زانكۆی نبراسكا‌و لەنووسەرانی ئەم وتارە‪،‬‬ ‫پرسیارێكی قووڵتر هێناوەتەوەو دەپرسێت «ئایا بینەر ژنان وەك ئامێر دەبینن‪ ،‬یان نە؟»‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫‪38‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫شێوازی لێكۆڵینەوە‬ ‫لەم لێكۆڵینەوەدا‪ ،‬توێژەران دوو شێوازی پرۆسێسی گشتی‌و‬ ‫پارچەییان لەكرداری كۆئەندامی بینایدا لەگەڵ یەكتری بەراوردكرد‪،‬‬ ‫لەپرۆسێسە گشتییەكەدا مێشكی مرۆڤ تەنێك وەكو یەكەیەكی‬ ‫گشتی دەبینێت‪ ،‬بۆ نموونە ئەگەر تەنیا سەیری برۆی كەسێك‬ ‫بكەن لەوانەیە نەتوانن بڵێن كە ئەم برۆیە هی كێیە‪ ،‬بەاڵم پێوەندی‬ ‫نێوان برۆو ئەندامەكانیتری رووخسار‪ ،‬ناسنامەی كەسەكەتان‬ ‫بۆ دەردەخ���ات‪ ،‬ئەم دۆزی��ن��ەوەی ناسنامەیە لەپێوەندی لەگەڵ‬ ‫ئەندامەكانیتردا‪ ،‬بەپرۆسێسی گشتی ئەنجامدەدرێت‪.‬‬ ‫لەپرۆسێسی پارچەییدا‪ ،‬بینینی بەشێك بەتەنیایی بۆ ناسینەوەی‬ ‫بەسە‪ ،‬بۆ نموونە ئەگەر دەرگای خانوویەك ببینن دەتوانن تێبگەن‬ ‫ئەم دەرگا هی كام خانووە‪ ،‬لەم لێكۆڵینەوەدا كە ئەم دوو شێوازە‬ ‫لەگەڵ یەكتریدا ب��ەراوردك��راوە‪ )٢٢٧( ،‬قوتابی بەشداربوون‪،‬‬ ‫بەهەر قوتابییەك (‪ )٤٨‬وێنەی ت��ەواو لە لەشی كەسەكە بەبێ‬ ‫لەبەرچاوگرتنی راكێشەرە سێكسییەكان‪ ،‬پیشاندرا‪.‬‬ ‫دوای بینینی وێنەی تەواو‪ ،‬بەهەر بەشداربوویەك (‪ )٢‬وێنەی‬ ‫ناتەواو پیشاندرا كە تەنیا ئەندامە سەرنجڕاكێشە سێكسییەكانی‬ ‫وەكو سینگ پیشاندرابوو‪ ،‬یەكێك لەدوو وێنەكە لەهەمان وێنەی‬ ‫یەكەم وەرگیرابوو‪ ،‬ب��ەاڵم وێنەكەیتر گۆڕانێكی بچووكی تێدا‬ ‫درابوو‪ ،‬بەشداربووان دەبووایە بڕیاربدەن كامێك لەوێنەكان هەمان‬ ‫وێنەیە كە لەقۆناغی یەكەم بینیویانە‪.‬‬ ‫لە (‪ )٤٨‬حاڵەتیتردا‪ ،‬وێنەی سەرەتایی‪ ،‬ناتەواو تەنیا هەڵگری‬ ‫ناوقەد‪ ،‬یان سینگی كەسەكان بوو‪ ،‬دوای لەبەشداربووانكرا كە‬ ‫ئەو بەشەی لەش كە لەوێنەكەدا بەشێوەی ناتەواو پیشاندراوە‬ ‫بیدۆزنەوە كە ئایا لەوێنە سەرەتاییەكەدا بینیویانە‪ ،‬یان نا‪.‬‬ ‫ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان پیشانیدا‪ ،‬ناسینەوەی ئەندامی لەشی پیاو‬ ‫لەوێنەی دووهەمدا تەنیا كاتێك وردتر دەبوو كە وێنەی سەرەتایی‬ ‫هەموو لەشی پیاوی پیشانبدایە‪ ،‬بەاڵم خاڵی سەرنجڕاكێش ئەوەبوو‬ ‫ناسینەوەی ئەندامەكانی لەشی ژن تەنیا كاتێك وردتر بوو كە‬ ‫وێنەی سەرەتایی تەنیا هەمان ئەندام (نەك گشت) پیشانبدات‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەی وێنەی پیاو‪ ،‬بینینی ئەندامانی لەشی ژن بەجیا جیا‪،‬‬ ‫ناسینەوەی ئەندامەكانی لەقۆناغی دووهەمدا زۆرئاسانتر دەكرد‪.‬‬ ‫بەشی دووهەمی لێكۆڵینەوەكە‬ ‫لەبەشی دووهەمی ئەم لێكۆڵینەوەدا لەجیاتی بەكارهێنانی‬ ‫مرۆڤەكان‪ ،‬وێنەگەلێك لەپیتەكان پیشانی بەشداربووان درا‪ ،‬لەم وێنانەدا‬ ‫پیتی سەرەكی لەهەندێك پیتی وردتر دروستببوو‪ ،‬بۆ نموونە پیتی‬ ‫(‪ )H‬لەدەیان پیتی (‪ )T‬پێكهاتبوو‪ ،‬داوا لەهەندێك لەبەشداربووانكرا‬ ‫پیتە بچووكەكان بدۆزنەوە بۆ ئەوەی خەریكی پرۆسێسی پێكهێنەری‬ ‫بن‪ ،‬هەروەها داوا لەهەندێك كەسیشكرا تاوەكو پیتە گەورەكان‬ ‫بدۆزنەوە بۆ ئەوەی خەریكی پرۆسێسی پێكهاتە بن‪.‬‬ ‫ل���ەدوای ئەنجامدانی ئ��ەم بەشە‪ ،‬جارێكیتر بەشی یەكەم‬ ‫دووب��ارەك��رای��ەوە‪ ،‬ب��ەم شێوەیە زان��ای��ان بەشداربووانیان پێش‬ ‫سەیركردنی وێنەكان‪ ،‬مەشغولی پرۆسەی پێكهاتە كردبوو‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫كە دەبوایە پیتە گەورەكان بدۆزنەوە‪ ،‬لەبینینی وێنەی ژنەكان‬ ‫بەشێوەی یەكەیەكی گشتی سەركەوتووتربوون‪.‬‬ ‫بەسەرنجدان بەوەی بەشداربووان لەم بەشەدا توانییان زاڵبن‬ ‫بەسەر خووی پێشووتردا‪ ،‬سارا جرڤیس دەگاتە ئەو ئەنجامەی‪،‬‬ ‫البردنی تێڕوانینی پێكهێنەری لەسەر ژنان دەكرێت ئەنجامبدرێت‪.‬‬

‫میدیا تۆمەتباری سەرەكی‬ ‫سارا جرڤیسی‪ ،‬دەروونناس دەڵێت «ئەوەی مێشكی مرۆڤ‪،‬‬ ‫ژنەكان بەشێوەیەكیتر دەبینێت لەوانەیە بگەڕێتەوە بۆ پرۆسەی‬ ‫پەرەسەندنی مرۆڤ‪ ،‬بەاڵم بەهۆی ئەوەی هەردوو رەگەزكە‬ ‫هەمان كار ئەنجامدەدەن لەوانەیە هۆكارەكەی میدیاكان بن‪،‬‬ ‫هەندێك لەتوێژەران ب��ەح��ەزرەوە سەیری ئەنجامەكانی ئەم‬ ‫لێكۆڵینەوە دەكەن‪ ،‬كۆمەڵێكیان لەسەر ئەو بڕوایەن ئەم لێكۆڵینەوە‬ ‫پیشانیدەدات كۆمەڵگە لەسەر جیاكاری رەگەزی بیناكراوەو‬ ‫هەندێكیتریش دەڵێن ئەمە لێكۆڵینەوە زۆرتر پیشاندەری ئەوەیە‬ ‫ژنان وەكو كااڵ بەكاردەهێنرێن‪ ،‬ئەمەش دەكرێت بەگۆڕێنی‬ ‫تێڕوانینی كۆمەڵگە چارەسەربكرێت‪ ،‬هەروەها رەخنەیەكیش‬ ‫كە لەم لێكۆڵینەوە دەگیرێت ئەوەیە‪ ،‬ئەو ئەندامانەی لەش كە‬ ‫كەمتر لەباری سێكسییەوە سەرنجڕاكێشن لێكۆڵینەوەی لەسەر‬ ‫نەكراوە»‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Sciencedaily :‬‬

‫هەندێك كەس لەوانەیە پێتانبڵێن دەكرێت لەخەودا تەكنیكەكانتان‬ ‫فێربكەن‪ ،‬لەكاتێكدا زانست‪ ،‬نەیدەتوانی شتی لەوجۆرە پشتڕاستبكاتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆ یەكەمینجار نیشانەگەلێك لەفێربوون لەخەودا دەركەوتووە كە‬ ‫بووە بەهۆی دروستبوونی ئۆمێدی نوێ لەوبارەوە‪.‬‬ ‫كاتێك لەخەو هەڵدەستن‪ ،‬دەتوانن بۆنی قاوە هەستپێبكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر بشخەون هێشتا هەر بۆنی قاوە هەستپێدەكەن‪ ،‬لەهەردوو‬ ‫بارۆدۆخەكەدا دەكرێت هەندێك شت فێرببن‪ ،‬لەڕاستیدا وادیارە خەڵك‬ ‫لەخەویشدا دەتوانن ئەنجامەكانی بۆنی نوێ تێبگەن‪ ،‬دۆزینەوەیەك كە‬ ‫پیشانیدەدات لەوانەیە لەخەویشدا فێرببین‪.‬‬ ‫ئەناتی ئ���ەرزی لەئەنستیتۆی زانستی وای��زم��ەن لەئیسرائیل‬ ‫دەڵێت «ئێمە دەزانین كاتێك لەخەوداین‪ ،‬ئەو زانیاریانەی لەڕۆژدا‬ ‫وەرمانگرتووە لەمێشكی خۆماندا جێگیریدەكەین‪ ،‬بەاڵم تێكۆشان‬ ‫بۆ فێركردنی شتی نوێ لەخەودا‪ ،‬بە بەكارهێنانی دەنگ تائێستا‪،‬‬ ‫سەركەوتوو نەبووە‪».‬‬ ‫بەاڵم ئەرزی‌و هاوكارەكانی ئەمجار شێوازێكیتریان تاقیكردەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەوان لەجیاتی وشە بۆنیان بەكارهێنا‪ ،‬لەكاتێكدا بەشداربووان‬ ‫نووستبوون‪ ،‬ئەوان دەنگی جۆراجۆریان باڵودەكردەوەو لەگەڵ هەر‬ ‫دەنگێكدا بۆنێكی تایبەتییان باڵودەكردەوە‪ ،‬توێژەران تێگەیشتن كە‬ ‫لەخەودا‪ ،‬رێك وەك بەخەبەربوون‪ ،‬لەكاردانەوە بۆ بۆنی خۆش‪،‬‬ ‫قووڵتر هەناسە هەڵدەكێشن‌و لەكاردانەوە بەبۆنی ناخۆش هەوڵدەدەن‬ ‫هەناسەكانیان هێواشتر بێت‪.‬‬

‫لەدوای ئەم قۆناغە تەنیا بیستنی دەنگەكان بەسبوو بۆ ئەوەی‬ ‫خەڵك هەناسەی قووڵتر‪ ،‬یان هێواشتر هەڵمژن بێئەوەی هیچ بۆنێك‬ ‫لەئارادابێت‪ ،‬سەرنجڕاكێش ئەوەبوو تەنانەت كەسەكان لەكاتی‬ ‫بەخەبەربوونیشدا‪ ،‬بەبیستنی دەنگەكان شێوازی هەناسەدانیان دەگۆڕا‪.‬‬ ‫ئەرزی لەو بارەوە دەڵێت «ئێمە لەكاتی نووستندا دەتوانیین كاری‬ ‫زۆر ئەنجامبدەین‪ ،‬كە پێشتر ئاگاداری ئەمە نەبووین‪ ،‬ئەوەی كە بزانیین‬ ‫سنووری فێربوونمان لەكوێدایە‪ ،‬زۆر گرنگە‪».‬‬ ‫دوناڵد ویلسن‪ ،‬لەناوەندی پزیشكی النگۆن لەزانكۆی نیویۆرك‪،‬‬ ‫كە لەتوێژەرانی ئەم لێكۆڵینەوە نییە‪ ،‬سەبارەت بەئەنجامەكان زۆر‬ ‫دڵخۆشەو دەڵێت «ئێمە واماندەزانی سیستەمی بۆنكردن لەكاتی‬ ‫نووستندا كارناكات‪ ،‬بەاڵم ئەم توێژینەوە پیشانیدەدات نەتەنیا زانیاری‬ ‫دەگات بەمێشك‪ ،‬بەڵكو لەوێ جێگیریش دەبێت‪».‬‬ ‫هەڵبەت تەنانەت تەسەوری ئ��ەوەی كە بمانەوێت بۆ نموونە‬ ‫ماتماتیك بەزمانی بۆن وەربگێڕین كارێكی زۆر قورسە‪ ،‬بەاڵم ویلسن‬ ‫بەكارهێنانیتری بۆ ئەم ئەنجامانەی بۆنكردن لەخەودا هەیە‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫لەوانەیە بكرێت بەم رێگەیە هەندێك فێركردن بۆ كەسانێك كە كێشەی‬ ‫هەناسەدانیان هەیە بكرێت‪ ،‬بۆ نموونە سەبارەت بەوانەی تووشی‬ ‫ئاپنەی هەناسەدانین‪ ،‬دەكرێت فێرببن كاتێك نیشانەكانی دەركەوت‬ ‫قووڵتر هەناسە بدەن‪.‬‬ ‫وەرگێرانی‪ :‬كاوە‬ ‫سەرچاوە‪New Scientist :‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫ودا فێربین؟‬ ‫ەکرێت لەخە‬ ‫د‬

‫‪39‬‬

‫‪40‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫(‪ )10‬هۆكاری سەرسوڕهێنەر كە‬ ‫دەبنە هۆی پیربوونی پێشوەخت‬ ‫سەیركردنی تەلەفیزیۆن‬ ‫لەكاتێكدا هەمووان دەزانین‬ ‫بەسەربردنی چەندەها كاتژمێر‬ ‫لەبەردەم تەلەفیزیۆندا زۆر خراپە‬ ‫بۆ قەڵەوی‪ ،‬لەوانەیە تۆ بەئاگا‬ ‫نەبووبیت ل��ەوەی كە دەبێتە‬ ‫هۆی كورتبوونی تەمەنیشت‪،‬‬ ‫ل���ێ���ك���ۆڵ���ەرەوان ل��ەزان��ك��ۆی‬ ‫كوینزالند بۆیان دەركەوت کە‬ ‫سەیرکردنی تەلەفزیۆن لەوانەیە‬ ‫ل��ەژی��ان��ت ك��ەم��ب��ك��ات‪ ،‬زی��اد‬ ‫لەوەش توێژینەوە دەریخستووە‬

‫سەیركردنی تەلەفزیۆن دەشێت‬ ‫مەترسی تووشبوون بەئەلزهایمەر‬ ‫زیادبكات‪.‬‬ ‫خواردنەوە لەڕێگەی بوتڵ‪،‬‬ ‫یاخود قەسەبەوە‬ ‫ئ��اس��ای��ی��ە ئ���ەگ���ەر خ��ۆت‬ ‫بزانیت ئ���ەوەی ك��ە دەیخۆت‬ ‫كار لەسەر رەنگ‌و رووخسارت‬ ‫دەكات‪ ،‬بەاڵم لەوانەیە تووشی‬ ‫سەرسوڕمان ببیت ئەگەر بزانیت‬ ‫كە شێوازی خ��واردن��ەوەك��ەش‬ ‫ك��ار ل��ەس��ەر بەسااڵچوونت‬

‫دەك���ات‪ ،‬لەڕاستیدا هەڵمژین‬ ‫لەڕێگەی قەسەب‌و خواردنەوە‬ ‫لەڕێگەی بوتڵەوە دەبنە هۆی‬ ‫ه��ەم��ان دی����اردەی چرچبوون‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە چ��رچ��ول��ۆچ��ی بەهێڵی‬ ‫رێ��ك ل���ەدەورووب���ەری دەم��دا‬ ‫دەب��ی��ن��رێ��ت‪ ،‬جگەرەكێشانیش‬ ‫هەمان ئەنجامی دەبێت‪ ،‬هەوڵبدە‬ ‫خواردنەوەكان راستەوخۆ لەڕێی‬ ‫پەرداخەوە بخۆیتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫خ���ۆت ب��ەدوورب��گ��ری��ت ل��ەو‬ ‫چرچولۆچییانە‪.‬‬

‫زۆركەم (یاوەكو زۆر زیاد)‬ ‫وەرزشكردن‬ ‫سوودەكانی وەرزشكردن‬ ‫ك��ۆت��ان��ەه��ات��وون ب��ۆ ئ��ەوە‬ ‫ب���ە ب������ەردەوام������ی گ��ەن��ج‬ ‫دەرب��ك��ەوی��ت‌و هەستێكی‬ ‫گەنجانەشت هەبێت‪ ،‬كەمی‬ ‫وەرزشكردن نەك هەر دەبێتە‬ ‫هۆی كورتی تەمەن‌و مەترسی‬ ‫ق��ەڵ��ەوی‌و نەخۆشییەكانی‬ ‫دڵ زی����اددەك����ات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫وەرزش��ك��ردن دەبێتە هۆی‬

‫‪41‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫ه���ێ���ش���ت���ن���ەوەی م��ێ��ش��ك��ت‬ ‫ب��ەگ��ەن��ج��ی ل��ەئ��ەل��زه��ای��م��ەر‬ ‫دەی����پ����ارێ����زێ����ت‪ ،‬ك��ەش��ی‬ ‫دەروون���ی���ت پ��ێ��ش��دەخ��ات‌و‬ ‫هەستەكانیشت بەوریایی‌و‬ ‫زیندوویی دەمێننەوە‪ ،‬زیاد‬ ‫ل�����ەوەش رۆش��ت��ن��ی خوێن‬ ‫بەباشی بۆ پێست وا دەكات‬ ‫ك��ە پ��ارێ��زگ��اری لەجوانی‌و‬ ‫روون����ی����ی����ەك����ەی ب���ك���ات‪،‬‬ ‫ب���ەگ���ەش���اوەی���ی‌و گ��ەن��ج��ی‪،‬‬ ‫لەالیەكی دیكەشەوە لەكاتێكدا‬ ‫كە دەبێت هەموومان هەوڵی‬ ‫ئەوە بدەین كە هەمیشە چاالك‬ ‫بین‪ ،‬زۆر زیاد وەرزشكردن‬ ‫رەنگە ببێتە هۆی رەقبوون‬ ‫ل��ەج��وم��گ��ەك��ان��داو مەترسی‬ ‫ت��ووش��ب��وون ب��ەه��ەوك��ردن��ی‬ ‫جومگەكان زیادبكات‪.‬‬ ‫سپلێت‬ ‫زۆرێك لەئێمە پارەیەكی‬ ‫ب�����اش خ������ەرج دەك���ەی���ن‬ ‫لەكڕینی كرێمی پێستی دژە‬ ‫پیربوون‪ ،‬كەچی لەوانەیە‬ ‫ببینە هۆكار بۆ خێراتركردنی‬ ‫پیربوون بەبێئەوەی ئاگامان‬ ‫ل��ێ��ب��ێ��ت‪ ،‬گ���ەرم���ی ی��اخ��ود‬ ‫ساردی سپلێت كە زۆرێك‬ ‫لەئێمە ل��ەم��اڵ��ەوەو شوێنی‬ ‫كاركردنمان بەكاریدەهێنین‬ ‫ل����ەوان����ەی����ە ب��ب��ن��ە ه���ۆی‬ ‫وش��ك��ب��وون��ەوەی ت��وون��دی‬ ‫پێست كە ئەمیش دەبێتە هۆی‬ ‫پیربوونی پێشوەخت‪ ،‬یاخود‬ ‫چرچیولۆچی‪ ،‬بۆ یارمەتیدانی‬ ‫پێست بۆ مانەوەی بەنەرمی‌و‬ ‫گەنجی‪ ،‬هەوڵبدە نمرەی‬ ‫گەرمییەكە كەمبكەیتەوەو‬ ‫لەجیاتیدا ه��ەن��دێ��ك جلی‬ ‫زیاتر لەبەربكەیت‪ ،‬هەروەها‬ ‫هەبوونی ی��ەك پ��ەرداخ ئاو‬ ‫ل��ەژوورەك��ەدا دەشێت ببێتە‬ ‫ه��ۆی زی��ادك��ردن��ی رێ��ژەی‬ ‫شێ‪ ،‬لەكاتێكدا بەكارهێنانی‬ ‫كرێمی پارێزەری دەموچاو‬ ‫دەك���رێ���ت وش��ك��ب��وون��ەوە‬ ‫چارەسەربكات‪.‬‬

‫شەكر‬ ‫زۆر خ����واردن����ی ش��ەك��ر‬ ‫ب��ەڕوون��ی ه��ەواڵ��ی ناخۆشت‬ ‫پێدەدات بۆ زیادبوونی كێش‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ب��ەك��ارب��ردن��ی ش��ەك��رو‬ ‫خ��ۆخ��س��ت��ن��ە ب���ەخ���ۆر ل��ەگ��ەڵ‬ ‫جگەرە كێشان پێكەوە خراپترین‬ ‫ك���اری���گ���ەری���ی���ان دەب���ێ���ت بۆ‬ ‫دەركەوتنی چرچولۆچی‪ ،‬كاتێك‬ ‫ك��ە رێ���ژەی ش��ەك��ر لەخوێندا‬ ‫بەرزە‪ ،‬پرۆسەیەك كە ناو دەبرێت‬ ‫بە (گلیكەیشن) بەئەنجامدەگات‬ ‫كە دەبێتە مایەی زیانگەیاندن‬ ‫بەكۆالجینی ناو پێست‪ .‬هەر‬ ‫ئ���ەوەن���دەش���ی ك��ە ی���ەك ج��ار‬ ‫زیانی پێگەشت‪ ،‬ئەو كۆالجینە‬ ‫نەرمونیانە رەق دەب��ێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫هۆكارە بۆ چرچولۆچی‪.‬‬ ‫پیشەكەت‬ ‫لەكاتێكدا ك��ە هەبوونی‬ ‫پیشەیەك زۆر سەرەكییە بۆ‬ ‫ژیانمان‪ ،‬لەوانەیە ج��ۆری ئەو‬ ‫پیشەیە گەورەترین هۆكارێكبێت‬ ‫بۆ پیربوونی پێشوەخت‪ ،‬یەكەم‬ ‫پیشە یەكێكە لەسەرەكیترین‬ ‫سەرچاوەكانی فشاری دەروونی‬ ‫ب���ۆ زۆرێ�����ك ل��ەخ��ەڵ��ك‪ ،‬كە‬ ‫توێژینەوە دەریخستووە دەكرێت‬ ‫ببێتە ه���ۆی نەخۆشییەكانی‬ ‫دڵ‌و خێرا پیربوونی خانەكان‪،‬‬ ‫دووەم مانەوەی زۆر لەشوێنی‬ ‫كار مانای وایە كە كاتی زۆر‬ ‫كەمت لەبەردەستدا دەمێنێتەوە بۆ‬ ‫پێداویستییە سەرەكییەكانی وەك‬ ‫وەرزش‪ ،‬ژەمە خۆراكی رێكو‬ ‫خ��ەوی ت��ەواو‪ ،‬بۆ یارمەتیدانی‬ ‫كەمكردنەوەی زی��ان هەوڵبدە‬ ‫كە كاتێكی زۆر بەكاركردنەوە‬ ‫ب��ەس��ەر ن��ەب��ەی��ت‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫زۆرب����ەی ئ��ێ��وارەك��ان‪ ،‬یاخود‬ ‫پشووی هەفتەكانت بكە بەكاتی‬ ‫پشوودان‪.‬‬ ‫سابوون‬ ‫ل��ەك��ات��ێ��ك��دا ك���ە رەن��گ��ە‬ ‫وابزانیت كە سابوون باشترین‬ ‫هاوڕێی پێستە‪ ،‬بەاڵم ئەمە رێك‬ ‫پ��ێ��چ��ەوان��ەی ب��ارودۆخ��ەك��ەی��ە‪،‬‬

‫هۆكارەكەشی ئەوەیە كە لەپێستدا‬ ‫ترشێكی رووپ���ۆش هەیە كە‬ ‫بریتییە لەپارێزەری سرووشتی‬ ‫پێست‪ ،‬كاتێك كە دەموچاوت‬ ‫بەسابوون دەشۆریت كە زۆرجار‬ ‫ئەلكالینە دەك��رێ��ت ئ��ەم توێژە‬ ‫رۆنە پارێزەرە البەرێت‌و ببێتە‬ ‫هۆی وشكبوونەوەی پێست‪ ،‬كە‬ ‫لەكۆتاییدا دەبێتە هۆی دەركەوتنی‬ ‫چرچی‪ ،‬لەكاتێكدا كە پێشنیاری‬ ‫ئەوە ناكرێت كە بەتەواوەتی واز‬ ‫لەشۆردنی دەموچاو بەسابوون‬ ‫بهێنرێت‪ ،‬ه��ەوڵ��ب��دە لەجیاتی‬ ‫سابوونەكەی خۆت سابوونێكی‬ ‫(‪ )PH‬ن��اوەن��دی‌و بێپێكهاتەی‬ ‫كیمیایی‌و بێپاكژكەرەوەی بەهێز‬ ‫بەكاربهێنیت‪ ،‬هەمیشە لەیادت‬ ‫بێت كە شتێك هەیە پێی دەڵێن‬ ‫زی���اد ل����ەڕادە پ��اك��ژك��ردن��ەوەی‬ ‫پێست‪.‬‬ ‫گوێگرتن لەئای پۆد(‪)iPod‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ل��ەن��ی��ش��ان��ەك��ان��ی‬ ‫پ��ی��رب��وون بریتییە لەدەستانی‬ ‫توانای بیستن‪ ،‬كەچی هەنێك‬ ‫لەئێمە لەوانەیە تووشی زوو‬ ‫الوازبوونی هەستی بیستنمان‬ ‫ب��ب��ی��ن ب���ەه���ۆی گ��وێ��گ��رت��ن‬ ‫لەمۆسیقای بەرزەوە لەڕێگەی‬ ‫ه��ێ��دف��ۆن��ەوە‪ ،‬ل��ەك��ات��ێ��ك��دا كە‬ ‫گوێگرتن لەمۆسیقا بەدەنگی‬ ‫نزم زۆر دوورە ل��ەوەی ئازار‬ ‫بەهەستی بیستنت بگەیەنێت‪،‬‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەك دەریخستووە‬ ‫ك��ە گوێگرتن لەمۆسیقا بۆ‬ ‫ماوەی یەك كاتژمێر لەڕێگەی‬ ‫هێدفۆنەوە دەبێتە هۆی زیانی‬ ‫گەیاندنی هەتاهەتایی بەگوێی‬ ‫كەسەكان‪ ،‬لەكاتێكدا هەندێك‬ ‫ل��ەت��وێ��ژەرەوان پێیانوابووە كە‬ ‫گوێگرتن ب��ەئ��ەوپ��ەڕی دەن��گ‬ ‫لەوانەیە رووب��ەڕووی مەترسی‬ ‫زیانی هەمیشەیت بكاتەوە‪.‬‬ ‫بەرگی پشتی‬ ‫لەوانەیە وابزانیت كارێكی‬ ‫زۆر ب�����اش دەك����ەی����ت ب��ۆ‬ ‫جوانتركردنی خ��ۆت كاتێك‬ ‫كە شەو بەباشی دەخەویت‬

‫كەچی لەوانەیە پێچەوانەی‬ ‫ئەمە راست بێت‪.‬‬ ‫ئ��ەئ��ەگ��ەر ب��ەش��ێ��وەی��ەك‬ ‫بخەویت كە هەمووجارێك‬ ‫ب��ەش��ێ��ك��ی دی���اری���ك���راوی‬ ‫دەم��وچ��اوت ل��ەس��ەر بەرگە‬ ‫پشتییەكە دابنێیت لەوانەیە‬ ‫ببێتە هۆی دروستبوونی هێڵی‬ ‫نەخوازراو لەسەر روومەتت‌و‬ ‫دواتریش پەرەبستێنن‌و ببن‬ ‫بەچرچولۆچی‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەوەی‬ ‫بتوانیت لەكاتی خەویشدا‬ ‫ه���ەر ب��ەگ��ەن��ج��ی بمێنیتەوە‬ ‫هەوڵبدە ل��ەم��ەودوا لەسەر‬ ‫پ��ش��ت ب��خ��ەوی��ت‪ ،‬ی��اخ��ود‬ ‫ب��ەرگ��ە پشتییەكەت بگۆڕە‬ ‫ب���ۆ ئ��اوری��ش��م ب���ۆ ئ���ەوەی‬ ‫چ��رچ��ی��ی��ەك��ان رۆز زەق‬ ‫دەرنەكەون‌و یارمەتیدەربێـت‬ ‫بۆ پارێزگاریكردن لەئاستی‬ ‫نەرمی پێست‪.‬‬ ‫رێجیمی كەم چەوری‬ ‫زۆرێ�����������ك ل���ەئ���ێ���م���ە‬ ‫رێجیمێكی ك��ەم چ��ەوری‬ ‫هەڵدەبژێرین بۆ لەدەستدانی‬ ‫كێشی زیادە‪ ،‬بەاڵم دابڕینی‬ ‫ل��ەش لەچەورییە بەسوودە‬ ‫ب���اش���ەك���ان���ی وەك ت��رش��ە‬ ‫چ��ەوری��ی��ەك��ان��ی (ئۆمیگا‪)3‬‬ ‫رەن��گ��ە ك��اری��ك��ەری هەبێت‬ ‫ل��ەس��ەر خ��ێ��رای �ی‌و چۆنێتی‬ ‫ب�����ەس�����ااڵچ�����وون‪ ،‬ت��رش��ە‬ ‫چەورییەكانی (ئۆمیگا‪ )3‬كە‬ ‫لەڕۆنی ماسی‌و گوێزو ناوكی‬ ‫كەتاندا ه��ەن زۆر گرنگن‬ ‫بۆ ئ��ەوەی بەڕووخسارێكی‬ ‫گەنجانەو هەستێكی گەنجانە‬ ‫بمانهێڵنەوە‪ ،‬نەك هەر ئەوەی‬ ‫پێست ب��ەن��ەرم �ی‌و بێچرچ‬ ‫دەهێڵنەوە‪ ،‬بەڵكو یارمەتیدەرن‬ ‫بۆ برەوپێدانی تەندروستی‬ ‫م��ێ��ش��ك‪ ،‬دڵ���ت ل��ەب��ارێ��ك��ی‬ ‫گ���ون���ج���اودا دەه��ێ��ڵ��ێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫تەنانەت دەشتوانێت ماوەی‬ ‫ژیانت درێژبكاتەوە‪.‬‬ ‫وەرگێڕان‪ :‬رێژەن حەسەن‬ ‫سەرچاوە‪realbuzz.com :‬‬

‫‪42‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫خواردنه‌وه‌ی چا ئه‌گه‌ری‬ ‫تـوشـبـوون بـه‌شێـرپـه‌نـجه‬ ‫لـەپـیـاوانـدا زیـادده‌کـات!‬

‫گ��روپ��ێ��ک��ی ل��ێ��ک��ۆڵ��ه‌ران‬ ‫له‌زانکۆی گالسکۆ توێژینه‌وەیان‬ ‫لەسەر زیاتر ل���ە(‪ )٦٠٠٠‬پیاوی‬ ‫خۆبەخش ک��ردووە کە تەمەنیان‬ ‫لەسەروو(‪ )٣٧‬ساڵەوەیە‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫دەری��ان��خ��س��ت‪ ،‬ئ���ەو ک��ەس��ان��ەی‬ ‫زیاتر لە(‪ )٧‬کوپ چا لەڕۆژێکدا‬ ‫دەخ���ۆن���ەوە‪ ،‬ب��ەڕێ��ژەی (‪)%٥٠‬‬ ‫ت��ووش��ب��وون��ی��ان بەشێرپەنجەی‬ ‫پڕۆستات زیاترە لەو کەسانەی کە‬ ‫چای کەمتر یاخود هەر ناخۆنەوە‪.‬‬ ‫گروپەکە رایانگەیاند‪ ،‬نازانن‬ ‫چایەکە ه��ۆک��اری مەترسیدارە‬ ‫یاخود کەسەکان لەتەمەنێکدان کە‬ ‫شێرپەنجە تێیاندا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫شێرپەنجەی پڕۆستات زۆر‬ ‫باوە لەنێو پیاوانی سکۆتلەندادا‪،‬‬ ‫ژم���ارەی نەخۆشەکان بەرێژەی‬

‫(‪ )%٧.٤‬لەنێوان سااڵنی (‪-٢٠٠٠‬‬ ‫‪ )٢٠١٠‬زیادیکردووە‪.‬‬ ‫ک����ۆم����ەڵ����ەی م��ی��دس��ی��ان‬ ‫لێکۆڵیەوەیەکیان لەساڵی (‪)١٩٧٠‬‬ ‫دا ل��ەس��ک��ۆت�لان��د دەستپێکرد‪،‬‬ ‫ل��ەئ��ەن��ج��ام��ی ک���ۆک���ردن���ەوەی‬ ‫زانیارییەکان لەزیاتر ل��ە(‪)٦٠١٦‬‬ ‫کەسدا کە تەمەنیان لەنێوان (‪-٢١‬‬ ‫‪ )٧٥‬ساڵدا بوو‪ ،‬خۆبەخشەکان‬ ‫پرسیارەکانیان ئاڕاستەکرا لەبارەی‬ ‫خواردنەوەی چا‪ ،‬کۆفی‪ ،‬کحول‪،‬‬ ‫ج��گ��ەرەک��ێ��ش��ان‌و ت��ەن��دروس��ت��ی‬ ‫گ��ش��ت��ی��ان��ەوەو ئ���ام���ادەب���وون بۆ‬ ‫پشکنین‪ ،‬کەمتر لەیەک لەسەر‬ ‫چواریان لەلێکۆڵینەکەدا چایان‬ ‫زۆردەخ���واردەوە‪ ،‬لەنێو ئەمانەی‬ ‫سەرەوەدا (‪) %٤.٦‬یان دووچاری‬ ‫شێرپەنجەکە بوون‪.‬‬

‫ل����ێ����ک����ۆڵ����ەرەوان ب���ۆی���ان‬ ‫دەرکەوتووە ئەو پیاوانەی زیاتر‬ ‫ل��ە(‪ )٧‬کوپ چایان لەڕۆژێکدا‬ ‫خواردۆتەوە ئەگەری توشبوونیان‬ ‫زۆر زیاتر بووە لەوانەی چایان‬ ‫کەم یاخود هەر نەخواردۆتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم لێکۆڵینەوەیە لەالیەن‬ ‫دکتۆر کاشف شەفیق لەزانکۆی‬ ‫گ�ل�اس���ک���ۆو پ��ەی��م��ان��گ��ای‬ ‫تەندروستی‌و لەشساغییەوە‬ ‫بەڕێوەبرا‪.‬‬ ‫د‪.‬ش����ەف����ی����ق وت���ی‬ ‫«زۆرب��ەی لێکۆڵینەوەکانی‬ ‫پ��ێ��ش��وو دەری�����دەخ�����ەن‪ ،‬هیچ‬ ‫پەیوەندیەک نییە لەنێوان‬ ‫ش���ێ���رپ���ەن���ج���ەی‬ ‫پ��ڕۆس��ت��ات‌و چای‬ ‫رەش‪ ،‬هەروەها لەچای‬ ‫س��ەوزدا هەندێک رێگری‬ ‫هەیە بەرامبەر نەخۆشیەکە»‬ ‫«ئێمەنازانین ئ��ای��ا چ��ا بۆ‬ ‫خ��ۆی مەترسیەکەیە یاخود چا‬ ‫خۆرەوەکان خۆیان تەندروستیان‬ ‫باشترەو زۆرتر دەژین تا دەگەنە‬ ‫ئەو تەمەنەی شێرپەنجە تێیاندا‬ ‫ب���اوە‪ ،‬ئێمە بینییمان ئ��ەوان��ەی‬ ‫چایان زۆرتر دەخواردەوە کێشی‬ ‫لەشیان ئاسایی ب��وو‪ ،‬کحولیان‬ ‫ن��ەدەخ��واردەوەو ڕێژەی چەوری‬ ‫ناو خوێنیان ئاسایی ب��وو‪ ،‬ئێمە‬ ‫لەلێکۆڵینەوەکەماندا شتێکمان‬ ‫سەلماند‪ ،‬کەسانی چا خۆرەوەی‬ ‫زۆر ئ��ەگ��ەری توشبوونیان بە‬ ‫شێرپەنجەی پڕۆستات زۆرە»‪.‬‬ ‫گ��ری��س گ���ارن���ەر ئ��ەن��دام��ە‬ ‫ل���ەگ���روپ���ی پ��اڵ��پ��ش��ت��ی��ک��ردن��ی‬ ‫شێرپەنجەی ئیدنبێرگ‌و لۆتیان‬ ‫وتی «لێکۆڵینەوەکە رێگر نابێت‬

‫لێم ت��اوەک��و چ��ا ب��خ��ۆم��ەوە»‪،‬‬ ‫ئەو پشت بەخواردنی دروست‬ ‫دەب��ەس��ت��ێ��ت‪ ،‬پ��ێ��ش دە س��اڵ‬ ‫دووچاری شێرپەنجەی پڕۆستات‬ ‫بووەو چای سەوز دەخواتەوە‪.‬‬ ‫گارنەر وتی «بەشێوەیەکی‬ ‫گشتی تۆ بەڵگەت لەالیەک‌و پاشتر‬ ‫لەالکەی تریشەوە دەستدەکەوێت‪،‬‬ ‫دەبێت ه��ەوڵ��دەدەی��ن بۆ ئ��ەوەی‬ ‫بزانیت کێ راستە‪ ،‬بەاڵم دەڵێـم‪،‬‬ ‫ب��ڕوان��اک��ەم چ��ا کاریگەرییەکی‬ ‫گ��ەورەی هەبێت بە ب��ەراورد بە‬ ‫خۆراک‌و جۆری ژیان‪ ،‬شتیتر هەن‬ ‫کە لەپێش چاوە دێن»‪.‬‬ ‫د‪.‬ک��ات��ی هوڵمز س��ەرۆک��ی‬ ‫لێکۆڵینەوەی خێری بۆ شێرپەنجەی‬ ‫پڕۆستات وتی «وادەردەکەوێت‬ ‫ل������ە( ‪)٦٠٠٠‬ک��������ەس��������دا ک��ە‬ ‫بەشداربوونە لە لێکۆڵینەوەکەدا‪،‬‬ ‫ئەوانەی(‪ )٧‬کوپ یان زیاتر لەوە‬ ‫چایان لەڕۆژێكدا خواردۆتەوە‪،‬‬ ‫م���ەت���رس���ی ت���ووش���ب���وون���ی���ان‬ ‫بەشێرپەنجەکە زی��ادی��ک��ردووە‪،‬‬ ‫لەگەڵ بەهەندوەرنەگرتنی بوونی‬ ‫نەخۆشیەکە لەخێزانەکانیانداو‬ ‫پێکهاتەی خۆراکەکانیان»‪.‬‬ ‫«لەبەر ئەوە ئێمە واینابینین‪،‬‬ ‫هەرکەسێک چ��ا بەشێوەیەکی‬ ‫ئ��اس��ای��ی ب��خ��وات��ەوە‪ ،‬مەترسی‬ ‫تووشبونی شێرپەنجەی پڕۆستاتی‬ ‫لەال دروست ببێت‪.‬‬ ‫* چ��ای س���ەوز‪ :‬چایەکی‬ ‫تایبەتە لەگەاڵی رووەکی کامیلیا‬ ‫سینێنسیس بەرهەمدێت‌و سوودی‬ ‫زۆر دەگەیەنێت بە تەندروستی‬ ‫مرۆڤ (وەرگێڕ)‬ ‫و‪ :‬د‪.‬کارزان ناسح‬ ‫سەرچاوە‪BBC :‬‬