Zansti Nwe No.21

‫‪Nwe‬‬

‫‪Zanist y‬‬

‫ژمار‌ه (‪ ،)21‬تشرینی یەکەمی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫ئەو بۆچی دەوڵەمەندەکان منداڵی کەمتریان دەبێت؟‬

‫مێشی میوە؛ فێری بیرکاری دەکرێت‬ ‫‪www.facebook.com/lvinscience‬‬

‫پێستی مرۆڤ چییە؟‬ ‫بۆچی ئاو دانادات؟‬ ‫چۆن پێستت دەپارێزیت؟‬ ‫چۆن پێستت بەگەنجی دەهێڵیتەوە؟‬ ‫سلیکۆن زیانی بۆ پێست هەیە؟‬

‫مرۆڤ چۆن‬ ‫زەوی داگیرکرد؟‬ ‫چۆن ئاو‬ ‫لەهەسارەکاندا‬ ‫دروستدەبێت؟‬

‫درۆکردن تووشی‬ ‫شێرپەنجەت دەکات‬ ‫تاوانباران بەلوتیاندا دەناسرێنەوە‬

‫گەرمبوونی زەوی لەکۆنترۆڵ دەرچوو‬

‫تایبەتمەمندییەکانی نوێترین ئۆتۆمبێلی مارسیدس بێنز‬

‫زانست بۆ گشت‬

‫بۆ زانین‬ ‫نوردانان‬ ‫س‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫ەبێ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫د د‬ ‫وام زانینی دەوڵەمەن دەوامدان؛‬ ‫سانێکی بەر‬ ‫ۆڤ ب��ەردە‬ ‫ڕاستە مر‬ ‫انو‬ ‫ڕشتبوندان‪،‬‬ ‫ە ئەمەریکا‬ ‫ۆڤ و سروشت لە د ڕان و بە ب‬ ‫چونکە مر‬ ‫داوم لە گۆ‬ ‫مبەر کە ل‬ ‫ر‬ ‫ژیانی پەیا‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ئاکامەکەش‬ ‫سروشتیش‬ ‫ۆخ نادات‪.‬‬ ‫ك لەسەر‬ ‫و‬ ‫تێگەیشستن‬ ‫‪.‬‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫یا‬ ‫ڕ‬ ‫ە‬ ‫ژ‬ ‫ڕ‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫فلیمێ‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫ز‬ ‫کـــە هیچ‬ ‫رگی‬ ‫وا‬ ‫��وو‪ ،‬موسوڵمانانــــی گوناه ب��وو‬ ‫ە زانینی مرۆڤ هە رۆکەیە پیشێلکران‪ ،‬ئە ربون نابێ‬ ‫دەرک��راب‬ ‫خەڵكی بێ‬ ‫فێ‬ ‫بۆ نمـــون‬ ‫و بی‬ ‫ك‬ ‫گەر ئەم دو ڤ چیدی ئ��ام��ادەی ی‪ .‬ئەمەش‬ ‫کوشتنی کۆمەڵێ فلیمــــەوە نەبـــوو‪ .‬گەیشتـــــنی‬ ‫ستێ وم��رۆ‬ ‫دەوروب����ەر‬ ‫کی‪ ،‬تێنە‬ ‫چەقدەبە‬ ‫دیەکیان بە‬ ‫ۆ گەر واز‬ ‫و سروشتی‬ ‫ی ئەمەری‬ ‫چ��ون��ک��ە لە‬ ‫چونکە خ‬ ‫پەیوەن‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫��‬ ‫خ‬ ‫کارمەندان‬ ‫ی‬ ‫ن دەکاتەوە‪،‬‬ ‫دەرب���ارە‬ ‫خ���ۆرئ���اوا‪،‬‬ ‫ی کوشندە‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫د‬ ‫کارەساتما‬ ‫ر‬ ‫ی بەســــەر‬ ‫ەر نەخۆش‬ ‫ە‬ ‫ما‬ ‫ش��ان دا ل��‬ ‫پەال‬ ‫بەرەوڕوی‬ ‫ن‪ ،‬ه‬ ‫ــــ‬ ‫ی��‬ ‫مان ڕاگرت‪،‬‬ ‫خ��ۆره��ەاڵت��ی پ�� ا‪ ،‬دەوڵەت دەسەاڵت بیرۆکەیــــە‬ ‫داهێنانێکی تر بهێنی ئاستی زانین‬ ‫واد‬ ‫شتنی ئ��ەم‬ ‫لە هەمو‬ ‫کات‪ .‬گەر‬ ‫چارەسەریان‬ ‫دیمکراتی خۆرئا نیە‪ .‬تێگەی‬ ‫ریدا‬ ‫ڕ دە‬ ‫ن‬ ‫ب��ی��روڕادا‬ ‫دەسەاڵتێكی تۆلــــەتا ی کۆمەڵی مرۆڤ ق ۆشیەکان تێ بگەین یا تای مێژوو‬ ‫���ازادی‬ ‫کانی سەرە‬ ‫وانین لە نەخ‬ ‫ەبێ ئاگادار‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ای‬ ‫س‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ی نات‬ ‫مەڵگ‬ ‫ك ب‬ ‫ش‪ ،‬مرۆڤ لە‬ ‫ئ کەسێك کە‬ ‫چونکە لێرە فلیمێـــ ی ئەمەریـــکی ئید ۆزینەوە‪.‬خۆ گەر کۆ وا تا ئەمڕۆ‬ ‫بۆ‬ ‫نەبوایە‪ ،‬ئە‬ ‫ت دەسەاڵت‬ ‫زەحمەتە‪،‬‬ ‫د‬ ‫ەغ��ە بکات‪ ،‬بۆ ب ربونیان تێدا‬ ‫ێ‬ ‫ە‬ ‫اب‬ ‫ڵب‬ ‫ژی‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫‪.‬‬ ‫دەرناکرێ‬ ‫د‬ ‫گیانی فێ‬ ‫ەڵکو دنیای‬ ‫ەت‬ ‫ل��ەو چەشنــــە ق��ە ــدایە‪ .‬ئەم‬ ‫شکەوتەکاندا دەژیا‪ .‬ەکەوتوە‪ ،‬ب‬ ‫ڕادەربڕینــ‬ ‫دەوڵ�� ێ فلیمێکی‬ ‫کونی ئە‬ ‫��ادی پێشن‬ ‫پێشکەوتنە‬ ‫ی‬ ‫ناتوانــــ‬ ‫چێوەی ئازاد‬ ‫دی گرفتی‬ ‫جیهانی م‬ ‫ت��رس ل��ە‬ ‫ەیەک‬ ‫ر‬ ‫تەنیا‬ ‫م‬ ‫کردوە و‬ ‫چونکــــە لە چوا هەاڵت و خۆرئاوا ل ەوە کە ئەم‬ ‫گ��رت��وەت��ەوە‪ .‬ب���ەاڵ ی کۆشەگیر‬ ‫خۆر‬ ‫داگرت‬ ‫شی‬ ‫دنیای ڕۆح‬ ‫دەزانن کە‬ ‫تێنەگەیشتــــنەی وە پێی لەسەر ئەوە ی کولتووری ڕۆحی انی مرۆڤ‪،‬‬ ‫غەیب‪ ،‬وا‬ ‫‪ .‬ئەم ڕودا‬ ‫شاراوە یان‬ ‫ەک‬ ‫بە فێربوون‬ ‫یای ڕۆحی‬ ‫ەیە‬ ‫پێویستیان‬ ‫زانستی ن بە دنیای‬ ‫ەماکانی دن‬ ‫گەور ەی جیهان‬ ‫دارا‬ ‫بن‬ ‫هەتاهەتایە‬ ‫ش‬ ‫ە‬ ‫دوو ب‬ ‫وبێ‪ ،‬ئەوەیە باوەڕ کانی زانینی مرۆڤ‪ ،‬حی ناتوانێ‬ ‫ی زۆرترە‪.‬‬ ‫ت دنیای ڕۆ‬ ‫تیڤی هەبو‬ ‫پێشکەتنە‬ ‫گفتوگۆی‬ ‫ان‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ان‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ز‬ ‫ەبێ‬ ‫ەڵبە‬ ‫یەکەو‬ ‫الیەنی پۆ‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ەی ئازادی ڕادەربڕی ی پوچ دەکاتەوە‪.‬ه بهێڵێتەوە و ئامادە ن وە بکات‪.‬‬ ‫گەر فلیمەک وێی دەرب��ار‬ ‫جی خ��ۆی��ە‬ ‫ە قاوغێکدا‬ ‫سەرتاسەر‬ ‫ن‬ ‫خۆی ل‬ ‫ێ کرد لە‬ ‫رن‬ ‫واندن تەنیا‬ ‫کە گفتوگۆیەکی ۆڤ دەستپ‬ ‫مرۆڤە بە‬ ‫ژی��ان ل��ە باریسە وندوتیژی ن‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫ی‬ ‫راستن بە ت‬ ‫ی پەیوەند‬ ‫بنەماکان‬ ‫ی زانیاری‬ ‫ە دەرب��ارە‬ ‫سنور‬ ‫ئازادیەوە‪.‬‬ ‫خۆشاردنەوە و خۆپا ر دەکات‪.‬‬ ‫ر‬ ‫تا‬ ‫و‬ ‫گ‬ ‫کە ناتوانێ‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ئ‬ ‫قت‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫‪.‬‬ ‫ل‬ ‫ی‬ ‫دا‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ان‬ ‫کا‬ ‫ەیە‬ ‫وە‬ ‫دنیای ڕۆح‬ ‫جیه‬ ‫وەڕە ئاینیە‬ ‫دنیای ڕۆحی ئەو ەڵوێستەکانی‬ ‫زانینی لەگەڵ بەختە زۆربەی با‬ ‫ی مرۆڤەوە‪ .‬پێگەی ی گ��ەورەی‬ ‫ی‬ ‫لەئاست ه‬ ‫و‬ ‫ست‬ ‫ک‬ ‫ەڵ‬ ‫ئا‬ ‫ب‬ ‫ست‪،‬‬ ‫ەر‬ ‫رفت‬ ‫زار ساڵێك‬ ‫��ا‬ ‫نەك تەنیا زان وە بە ئازادی و بەختەو کۆمەاڵیەتی‬ ‫گ وێ ب��ک��ات��ەوە و ت ۆکانەی هە‬ ‫خ��ۆی ن��‬ ‫نین دەبەستە‬ ‫بیر‬ ‫ی‬ ‫ڕۆدا نابن‪.‬‬ ‫ئاستی زا‬ ‫بەگوێرەی پێشینە ب��ەاڵم بەبێ‬ ‫بێ‪ .‬بێگومان ئەو سەکانی ئەم‬ ‫ی‬ ‫دا‬ ‫ک‬ ‫ر‬ ‫سەردەم‬ ‫پ‬ ‫ێ‪،‬‬ ‫راوەتەوە بە‬ ‫ئاساییە کە خەڵ ونی جودایان هەب ڤ ئەستەمە‪.‬‬ ‫داڕێژراون لە ئاست المی بەست‬ ‫وریان بۆچ‬ ‫وبەر‬ ‫رۆ‬ ‫دنیای ئیس‬ ‫ر کەمینەش‬ ‫ولتو‬ ‫زانین‪ ،‬پێشکەوتنی م ە و ڕاستیە لەمە ی ئ��ەوەش‬ ‫ە دیارە گە‬ ‫و ک وەی ئاستی‬ ‫کە بیرۆک‬ ‫دڕەوەوە‪ ،‬ک‬ ‫س��ەرب��ار‬ ‫ە ئەم دوو‬ ‫ی‬ ‫بەرزبونە‬ ‫ی‬ ‫ون‬ ‫ە‬ ‫ن‪ .‬پێویست‬ ‫و‬ ‫ستەبەرکردن‬ ‫کۆمەڵێك گروپی ت سالم ناکە‬ ‫پێویستە ئازاد بێ لە یار‪ .‬بۆ دە‬ ‫هەردوکیان‬ ‫ئی‬ ‫ۆڤ‪،‬‬ ‫ە بەر پرس‬ ‫مرۆڤ‬ ‫وی‬ ‫کە‬ ‫ەکانی بخات‬ ‫زانینی کۆمەڵی مر ن‪ ،‬بن هاوکاری نا خۆیان بزانن‪ ،‬چون انی ڕۆحی‬ ‫و‬ ‫را‬ ‫مونە‪ ،‬جیه‬ ‫قبوڵک‬ ‫ی‬ ‫یا‬ ‫ی‬ ‫ون‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫دب‬ ‫ک‬ ‫انەش سنو‬ ‫کرێن‪ .‬یە‬ ‫و دەوڵەمەن‬ ‫ۆ ن‬ ‫بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫پێشکەوتن‬ ‫پێویستە لە یاد نە رە‪ .‬تا ژیان جیه ی ژیانی مرۆڤن‪ .‬ب ی کوشندە‬ ‫شیەک‬ ‫ۆڤ بێسنو‬ ‫گەنەویست‬ ‫و هاوکار‬ ‫خۆشەویست‬ ‫م��ر‬ ‫دووبەڵ‬ ‫ت‬ ‫چارەسەر بۆ نەخۆ ە کەسێکی‬ ‫گە جیهانی‬ ‫هەڵبەت ک‬ ‫زانین و فێربونی کەلەبەرەکانی سروش ی ناتوانێ‬ ‫ی‬ ‫دەدات‪ ،‬ڕەن‬ ‫ی زانستە‪.‬‬ ‫بەبێ هەوڵ‬ ‫رۆڤ کونو‬ ‫کار‬ ‫ش‬ ‫ئاست وام بێ‪ ،‬م��‬ ‫ت‬ ‫دەروون��ی‬ ‫دە‬ ‫وناکتر دەبێتەوە‪ .‬ئەمی بیرۆکەیەك و ئەمە ساتێك گیانی لە دەس منکردنەوەی‬ ‫ب��ەر ۆیی ال ڕو‬ ‫بە کارە‬ ‫بێ لە هێ‬ ‫ژیانی خ‬ ‫ەمە‪ .‬دووەمیان‪ ،‬هیچ م دەگۆڕێن‬ ‫کاریگەرتر‬ ‫رۆڤ ئەست‬ ‫دەوا‬ ‫ۆ ڕۆح��ی‬ ‫وەك دوو‬ ‫ی م‬ ‫��ی پێویستە‬ ‫ڕەها نیە‪ ،‬بگرە بەر وانەی ئەمڕ‬ ‫‪.‬‬ ‫ی‬ ‫خورت ی قبوڵکراو‬ ‫ر‬ ‫ح‬ ‫ە‬ ‫کەسوکا‬ ‫کراوەوە‪ .‬ئ‬ ‫دنیای ڕۆ‬ ‫ێ‪ .‬زانینی‬ ‫ڕاستیەک‬ ‫ەدەن؛ یان‬ ‫و‬ ‫کر‬ ‫بە چەرخێکی دیاری ە دەست د‬ ‫دنیای م��ادی مامەڵەیان لەگەڵدا ب ناکات ئەم‬ ‫و پابەندن‬ ‫ی خۆیان ل‬ ‫ڕاستیەکی‬ ‫و پێویست‬ ‫جودا لەیەك‬ ‫سبەی ڕاستێت‬ ‫ت لە‬ ‫شتە‬ ‫بە جیهانی‬ ‫ڕاستین‪،‬‬ ‫دەبنە بارێکی تایبە مرۆڤدا‪ ،‬وردە دنیای ە هەردوو دنیادا بە بڕ ‪.‬باوەڕداران‬ ‫مرۆڤ ل‬ ‫یەك بدەن‬ ‫ەبنەوە یان‬ ‫ی‬ ‫نان زانستی‬ ‫ین‬ ‫ان‬ ‫ز‬ ‫ی‬ ‫تن‬ ‫پوچ د‬ ‫ەڵ پێشکەو‬ ‫دەستپێکی‬ ‫ە پەالماری‬ ‫دنە و داهێ‬ ‫ی کە‬ ‫لەگ‬ ‫رکر‬ ‫نیای‬ ‫ینی مرۆڤ‬ ‫نوێ‪ ،‬کە ئەمیش دادەماڵرێ‪ ،‬پاشئەوە وڕی زانینی دوو د وەی کە دەیانەوێ بی ەندبونی زان‬ ‫ە‬ ‫ڕاستبوونی‬ ‫لە دەوڵەم‬ ‫ئیدی س‬ ‫ی هەڵدا‪.‬‬ ‫بازنەیەکی ڕۆحی ب ەیانەوێ بەر‬ ‫ردە لە‬ ‫و نەزۆکە‪.‬‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫س‬ ‫دیارە هەم‬ ‫ڕابگرن‪،‬‬ ‫و ەڵکردنەوەی‬ ‫وڵێکی کۆن‬ ‫‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ەب‬ ‫چ‬ ‫ئەمیش هە‬ ‫د‬ ‫‪ .‬بگرن‪.‬‬ ‫پو ڤ بەمجۆرە بەرەدوام وانتر دەبێ‪.‬‬ ‫مان دراون‬ ‫را‬ ‫ۆ‬ ‫ف‬ ‫مر‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫شخ‬ ‫و دیوی هە‬ ‫زانیاری لەوەی پێ نەویستە دو‬ ‫دوو بەڵگە‬ ‫ئەم‬

‫‪N we‬‬

‫‪Z a n i s t y‬‬

‫ژماره (‪ ،)21‬تشرینی یەکەمی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫ئەو بۆچی دەوڵەمەندەکان منداڵی کەمتریان دەبێت؟‬

‫مێشی میوە؛ فێری بیرکاری دەکرێت‬ ‫‪www.facebook.com/lvinscience‬‬

‫پێستی مرۆڤ چییە؟‬ ‫بۆچی ئاو دانادات؟‬ ‫چۆن پێستت دەپارێزیت؟‬ ‫چۆن پێستت بەگەنجی دەهێڵیتەوە؟‬ ‫سلیکۆن زیانی بۆ پێست هەیە؟‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬ ‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬

‫مرۆڤ چۆن‬ ‫زەوی داگیرکرد؟‬ ‫چۆن ئاو‬ ‫لەهەسارەکاندا‬ ‫دروستدەبێت؟‬

‫درۆکردن تووشی‬ ‫شێرپەنجەت دەکات‬ ‫تاوانباران بەلوتیاندا دەناسرێنەوە‬

‫گەرمبوونی زەوی لەکۆنترۆڵ دەرچوو‬

‫تایبەتمەمندییەکانی نوێترین ئۆتۆمبێلی مارسیدس بێنز‬

‫‪No.21, October 2012‬‬

‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپخانەی چاپیدەکات‬ ‫کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویده‌کاته‌وه‌‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.issuu.com/lvinscience‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪10 04‬‬ ‫‪26 24‬‬

‫‪nce‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬

‫‪04‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫كۆركۆدیلەكانی سەردەمی‬ ‫كۆن وەك نەهەنگە بكوژەكان‬ ‫خواردنیان دەخوارد‬ ‫كۆركۆدیلەكان هەمیشە وەكو بەبەردبووە زیندووەكانی سەردەمی داینەسۆرەكان دادەنران‪،‬‬ ‫بەاڵم هەمیشە وانبووە‪ ،‬بۆ نموونە لە (‪ )١٥٠‬ملیۆن ساڵ لەوەوپێش میكانیزمی خۆراك خواردنی‬ ‫كۆركۆدیلەكان وەك نەهەنگە كوشەندەكان بووە‪.‬‬

‫‪05‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫گروپێكی نێودەوڵەتی لەدێرینەناسان بەڕێبەرایەتی دكتۆر‬ ‫مارك یانگ لەزانكۆی ئیدینبورو‪ ،‬لەسەر دوو بەبەردبووی‬ ‫خ��اش��ەب��ڕب��ووی ك��رك��ۆدی��ل ب��ەن��اوەك��ان��ی (‪Dakosaurus‬‬ ‫‪)maximus‬و(‪ )Plesiosuchus manseli‬لێكۆڵینەوە‬ ‫دەكەن‪ ،‬دواین ئەنجامەكانی ئەم لێكۆڵینەوە هەڵگری شتی‬ ‫زۆری نوێ دەربارەی كۆركۆدیلەكانەوە‪.‬‬ ‫ئەم دوو كۆركۆدیلە گەورەترین راوچیانی نێشتەجێی‬ ‫تەنكاوەكانی (‪ )١٥٠‬ملیۆن س��اڵ ل��ەوەوپ��ێ��ش��ب��وون‪ ،‬بە‬ ‫ب��ەردب��ووەك��ان ل���ەدوو ش��اری دورس���ت‌و كەمبرێج شەیر‬ ‫دۆزراوەت����ەوە‪ ،‬تیمی دێرینەناسان دوای س��ازك��ردن��ەوەی‬ ‫كەلەسەرەكان لەگەڵ كەلەسەری خشۆكەكان‌و شیردەرەكانی‬ ‫ئەمڕۆدا ب��ەراوردی��ان ك��ردن‪ ،‬هەرچەند رواڵەتی ئەم دوو‬ ‫ك��ەل��ەس��ەرە‪ ،‬لەكەلەسەری خشۆكەكانیتر دەچ���وو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لێكۆلینەوەكان پیشانیدا میكانیزمی خ���وراك خ��واردن��ی‬ ‫ئەمانە وەك نەهەنگە كوشەندەكانی ئەمڕۆ بووە‪ ،‬نەهەنگە‬ ‫كوشەندەكان‪ ،‬گەورەترین ئەندامی بنەماڵەی دۆڵفینەكانە‪،‬‬ ‫بەهۆی رەف��ت��اری راوی بەكۆمەڵ بەگورگە دەریاییەكان‬ ‫ناسراون‪.‬‬ ‫ل���ەزەری���ای ئەتڵەسی ب��اك��وور دوو ج��ۆر نەهەنگی‬ ‫كوشەندەبوونی هەیە یەكێك لەوان قەبارەكەی گەورەترە‬ ‫(نزیكەی ‪ ٢‬مەترە) دان��ی قوچەكی س��ادەی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جۆرێكیتر قەبارەكەی بچووكترەو رووبەری دانەكانی تیژە‪،‬‬ ‫كۆركۆدیلە دەریاییە دۆزراوەكان وەك ئەم جۆرەی دووهەمن‪،‬‬ ‫هەرچەند ئەم دوو گیانلەبەرە خزمایەتییان لەگەڵ یەكتریدا‬ ‫نییە‪ ،‬ب��ەاڵم بەهۆی ئ��ەوەی شێوەی ژی��ان‌و نیازە كانیان‬ ‫هاوشێوەی یەكترییە‪ ،‬بەشێوەی نزیك لەیەكتری پەرەدەسێنن‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەی توێژەران لەسەر تایبەتمەندییەكانی كەلەسەرو‬ ‫شەوێلكەی داكوسورس پیشانیدەدا ئەم كۆركۆدیلە وەك‬ ‫دۆلفینەكانی ئەمڕۆ خواردنەكە بەشێوەی ساخ بەرەو ناودەم‬ ‫هەڵمژیوە‪ ،‬لەنێو كۆركۆدیلەكاندا ئەمە یەكەم نموونەیە وەها‬ ‫شێوە ژیانێكی هەبووبێت‪.‬‬ ‫داكوسوروس‌و پلزیوسوكیس ئەندامی گروپی جۆراجۆر‬ ‫پ��رژم��ارەی كۆركۆدیلەكانی بنەماڵەی متریورینكیدەكانە‪،‬‬ ‫ئەم بنەماڵە خاشەبڕبووە هێندە لەئاودا ژیابوون كە وەكو‬ ‫دۆلفینەكان‌و ژمارەیەكیتر لەخشۆكەكان ب��اڵ‌و كلكیان‬ ‫بۆ دروستببوو‪ ،‬ب��ەاڵم لەنێو خ��ودی ئ��ەم خ��ان��ەوادەی��ەش‬ ‫جۆرایەتی زۆر لەقەبارەو رووخسارو مكانیزمەكانی خواردن‬ ‫پەرەیسەندبوو‪.‬‬ ‫ئەم لێكۆڵینەوانە پیشاندەدات كۆركۆدیلەكان بە بەردبووی‬ ‫زیندوونین‪ ،‬ئەوان ملیۆنەها ساڵ لەژینگە جۆربەجۆرەكاندا‬ ‫ژیاون‌و پەرەیان سەندووەو جۆراجۆر بوون‌و ژمارەیەكی‬ ‫زۆریان خاشەبڕبوون‪.‬‬ ‫ئ��ەم ك��ۆرۆك��ۆدی��ل��ە دەری��ای��ی��ان��ە بەشێكن لەجۆرایەتی‬ ‫كۆركۆدیلە كۆنەكان‪ ،‬كۆركۆدیلەكانی وشكایی كە دانیان‬ ‫وەك دانی پشیلەكان بووەو كروكۆدیلەكانی وەك سەگ‌و‬ ‫تەنانەت كۆركۆدیلی گیاخۆریش بوونی هەبووە كە پەرەیان‬ ‫سەندووە‪.‬‬ ‫یەكێك لەپرسیارە گرنگەكانی نێو مێشكی زانایان هەمیشە‬

‫ئەوە بووە كە چۆن لەناوچەیەكی جوگرافیای چەندین جۆر‬ ‫راوچی مەزن لەپاڵ یەكتریدا ژیاون بێ ئەوەی لەپێشبڕكێدا‬ ‫ناچار بن لەگەڵ یەكتریدا شەڕبكەن‪ ،‬لێكۆڵینەوەی زانایان‬ ‫لەسەر ئەم كۆرۆكۆدیالنە یارمەتیدەر بووە بۆ وەاڵمی ئەم‬ ‫پرسیارە‪ :‬نهێنییە گەورەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازی‬ ‫خۆراكیان‪ ،‬ئەوان بوونەوەری جیاوازیان بەشێوەی جیاواز‬ ‫راودەكرد‪ ،‬تەنانەت كاتی راوكردنیشیان جیاواز بووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێویستی نەكردووە بۆ مانەوە لەگەڵ یەكتریدا شەڕ بكەن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪phys.org :‬‬

‫‪06‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫بۆچی بنەماڵە دەوڵەمەندەكان‪،‬‬ ‫منداڵی كەمترو بنەماڵە هەژارەكان‬ ‫منداڵی زیاتریان دەبێت؟‬ ‫ل���ەب���ارۆدۆخ���ێ���ك���دا ك��ە‬ ‫ه���ەڵ���ب���ژاردن���ی س��روش��ت��ی‪،‬‬ ‫بوونەوەرەكان بەرەو زاوزێی‬ ‫زی��ات��ر ه��ان��دەدات‪ ،‬لەمرۆڤدا‬ ‫وەه��ا شتێك نابینرێت‪ ،‬ئەو‬ ‫ب���ن���ەم���ااڵن���ەی ب����ارۆدۆخ����ی‬ ‫باشتریان بۆ منداڵبوون هەیە‬ ‫كەمتر زاوزێ دەكەن‪.‬‬ ‫زان�����ای�����ان ه��ەن��گ��اوێ��ك‬ ‫ل�����ەدۆزی�����ن�����ەوەی ی��ەك��ێ��ك‬ ‫ل��ەن��ه��ێ��ن��ی��ی��ەك��ان��ی م����رۆڤ‬ ‫نزیكبوونەتەوە‪ ،‬ئ���ەوەی كە‬ ‫ب��ۆچ��ی بنەماڵەكان لەگەڵ‬

‫دەولەمەندبووندا‪ ،‬بچووكتر‬ ‫دەب����ن����ەوە؟ زی��ن��دەن��اس��ان��ی‬ ‫پ����ەرەس����ەن����دن م���اوەی���ەك���ی‬ ‫زۆرە ل���ەم م��ەت��ەڵ��ەدا ون��ن‪،‬‬ ‫چونكە چ���اوەڕوان دەكرێت‬ ‫ه���ەڵ���ب���ژاردن���ی س��روش��ت��ی‬ ‫فشاربخاتە س��ەری��ان تاوەكو‬ ‫زاوزێ بگاتە زۆرترین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەكۆمەڵگە پیشەسازییەكانی‬ ‫جیهان‪ ،‬زیادبوونی سەرمایەی‬ ‫خەڵك بەگشتی هاوكاتە لەگەڵ‬ ‫بچووكبوونەوەی بنەماڵەكان‪.‬‬ ‫ت����وێ����ژەران زان��ك��ۆی‬ ‫تەندروستی‌و پزیشكی‬ ‫ل�������ەن�������دەن‌و‬

‫ناوەندی لێكۆڵینەوەی یاسای‬ ‫ت��ەن��دروس��ت��ی ئ��ەن��س��ت��ی��ت��ۆی‬ ‫ك��ارول��ی��ن��س��ك��ا ل��ەزان��ك��ۆی‬ ‫ستكهۆڵم‌و (‪)UCL‬لە لەندەن‪،‬‬ ‫ناڕاستی ئەو تیۆرییەی بۆ ئەم‬ ‫بابەتە لەئارادایە سەلماندووە‪،‬‬ ‫ژم��������ارەی م���ن���داڵ���ی ك���ەم‬ ‫ل��ەدرێ��ژ م���اوەدا سەركەوتنی‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن ب��ەرزدەك��ات��ەوە‪،‬‬ ‫چونكە منداڵەكان بەتواناتر‬ ‫دەب���ن‪ ،‬ه��ەر ئ��ەم��ەش دەبێت‬ ‫بەهۆی ژمارەی ئەو مندااڵنەی‬ ‫تەمەنیان بەرزترە‪ ،‬زیاترببێت‪،‬‬ ‫ئەو مندااڵنەش بەهۆی تەمەنی‬ ‫ب��ەرزت��رەوە ژم���ارەی منداڵی‬ ‫زیاتر دەخەنەوە‌و پەروەردەیان‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫ت����وێ����ژەران تێگەیشتن‬ ‫ه��ەب��وون��ی م��ن��داڵ��ی كەمتر‪،‬‬ ‫س���ەرك���ەوت���ن���ی ئ���اب���ووری‌و‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫ت������اوەك������و چ��������وار ن�����ەوە‬ ‫ب������ەرزدەك������ات������ەوە‪ ،‬ب����ەاڵم‬ ‫لەدرێژماوەدا دەبێت بەهۆی‬ ‫ئ����ەوەی ژم�����ارەی م��ن��دااڵن‬ ‫ك��ەم��ب��ب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ئ����ەوان‬ ‫گ���ەی���ش���ت���ن ب����ەو‬ ‫ئ���ەن���ج���ام���ەی‬

‫ك���ەم���ك���ردن���ەوەی ژم�����ارەی‬ ‫ئەندامانی بنەماڵە‪ ،‬هەڵبژاردنێكی‬ ‫لەباشتركردنی‬ ‫ئیستراتیژییە‬ ‫ب���ارۆدۆخ���ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت �ی‌و‬ ‫ئابووری منداڵەكان‌و نەوەكان‬ ‫لەكۆمەڵگە م��ودێ��رن��ەك��ان��دا‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم گەیشتن بەخێروبێری‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئابووری بەواتای‬ ‫ی‬ ‫دەستگەیشتن بەسەركەوتن ‌‬ ‫پەرەسەندنی‌و زاوزێ نییە‪.‬‬ ‫ئەم لێكۆڵینەوە پیشاندەری‬ ‫ج��ۆرێ��ك��ە لەپێشبڕكێ لەنێو‬ ‫كۆمەڵگە مۆدرنەكاندا‪ ،‬حەز‬ ‫بەباشتربوونی ب��ەرژەوەن��دی‬ ‫ئ����اب����ووری‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫ل�����ەالی�����ەك‌و س���ەرك���ەوت���ن���ی‬ ‫پەرەسەندن لەالیەكیترەوە‪ ،‬لەم‬ ‫سەركەوتنی‬ ‫كۆمەڵگەیانەدا‬ ‫ئ���اب���ووری دەب���ێ���ت ب��ەه��ۆی‬ ‫دروستبوونی نەوەگەلێك كە‬ ‫م��ن��داڵ��ی ك��ەم��ت��ری��ان دەب��ێ��ت‪،‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدایە لەكۆمەڵگە‬ ‫ت��رادش��ن��اڵ��ەك��ان‌و كۆمەڵگە‬ ‫ل��ەدۆخ��ی پەرەسەندنەكاندا‪،‬‬ ‫رەفتارگەلێك كە ببن بەهۆی‬ ‫ك���ۆب���وون���ەوەی س��ەرم��ای��ەو‬ ‫ب�����ەرزب�����وون�����ەوەی پ��ل��ەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بەشێوەی ئاسایی‬ ‫نەوەیەك دەخەنەوە كە منداڵی‬

‫‪07‬‬

‫‪Biological‬‬

‫‪Sciences‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫زیاتریان دەبێت‪.‬‬ ‫توێژەران ئەم گریمانانەیان‬ ‫ب��ەچ��اودێ��ری ژی��ان��ی (‪)١٤‬‬ ‫ه�����������ەزار س������وی������دی ك��ە‬ ‫لەسەرەتای سەدەی بیستەمدا‬ ‫ل���ەدای���ك���ب���وون‌و ن��ەوەك��ان��ی‬ ‫دواتریان دەستكەوتووە‪ ،‬ئەوان‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن��ە ك��ۆم��ەاڵی��ەت �ی‌و‬ ‫ئ����اب����ووری����ی����ەك����ان����ی ه���ەر‬ ‫ن��ەوەی��ەك��ی��ان بەلێكۆڵینەوە‬ ‫ل��ەس��ەر نیشانەگەلێكی وەك‬ ‫جۆری قوتابخانە‪ ،‬چوون بۆ‬ ‫زانكۆ‪ ،‬داهاتی دوای تەمەنی‬ ‫هەرزەكاری لەبەرچاوگرتووە‪،‬‬ ‫سەركەوتنەكانی پەرەسەندنیش‬ ‫بەپێی رێ���ژەی م��ن��داڵ��ب��وون‌و‬ ‫م����ان����ەوەی م���ن���داڵ���ەك���ان تا‬ ‫گ��ەورە ساڵی‌و هاوسەرگیری‬ ‫پێش تەمەنی (‪ )٤٠‬ساڵی‪،‬‬ ‫لەبەرچاوگیراوە‪.‬‬ ‫ل��ەن��ێ��و م��ن��دااڵن��ی ك��وڕو‬ ‫كچی گروپی سەرەكیدا‪ ،‬هەم‬ ‫باشبوون لەقوتابخانە‌و هەم‬ ‫چ���وون ب��ۆ زان��ك��ۆو داه��ات��ی‬ ‫ت��اك��ەك��ەس پ��ەی��وەن��دی زۆر‬ ‫نزیكی لەگەڵ بچووكبوونی‬ ‫بنەماڵەو بارۆدۆخی ئابووری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی بەرزتری دایك‌و‬ ‫باوكدا هەیە‪ ،‬ئەم كاریگەرییانە‬ ‫ب��ەت��ای��ب��ەت��ی ك��ات��ێ��ك ب��ەرزت��ر‬ ‫دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ك��ە زاوزێ���ی ن��زم‌و‬ ‫بەرزبوونی باری كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئ�����اب�����ووری پ���ێ���ك���ەوە‬ ‫بوونیان هەبێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫ب���ەرژەوەن���دی بنەماڵە‬ ‫بچووكەكان بەتایبەتی‬ ‫لەنێو گ��روپ��ە خەڵكە‬ ‫دەوڵ��ەم��ەن��دەك��ان��دا‬ ‫بەرجەستەتردەبێت‪،‬‬ ‫ئ��ەم باشییانە بۆ‬ ‫نەوەكانی داهاتوو‬ ‫دەگوازرێتەوە‪.‬‬ ‫بە پێچە و ا نە ی‬ ‫ت����ی����ۆری����ی����ەك ك��ە‬ ‫لەالیەن ئەم توێژینەوە‬ ‫رەت����ك����راوەت����ەوە‪ ،‬نە‬ ‫ق��ەب��ارەی بنەماڵەو نە‬ ‫ت��وان��ای دای��ك‌و باوك‬

‫پەیوەندی لەگەڵ گواستنەوەی‬ ‫رێ��ژەی زاوزێ‌ بۆ نەوەكانی‬ ‫داهاتوو نییەو تەنانەت لەسەر‬ ‫نەوەكانی داهاتوو كاریگەری‬ ‫خراپ دادەنێت‪.‬‬ ‫س��ەرپ��ەرش��ت��ی��اری ئ��ەم‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە‪ ،‬دك��ت��ۆر ئانا‬ ‫گ����ودم����ەن‪ ،‬ل����ەو ب�����ارەوە‬ ‫دەڵێت «بەپێی هەڵبژاردنی‬ ‫سروشتی‪ ،‬چاوەڕواندەكرێت‪،‬‬ ‫ب����وون����ەوەرە زی��ن��دووەك��ان‬ ‫س��ەرچ��اوە ئابوورییەكان بۆ‬ ‫زاوزێ���ی زی��ات��ر بەكاربهێنن‬ ‫تاوەكو یەكگرتنەوەی زیاتر‬ ‫لەگەڵ ناوەنددا بۆ نەوەكانی‬ ‫داهاتوو دروستببێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ب��ەم ش��ێ��وەی��ە نییە‪ ،‬یەكێك‬ ‫لەشیكارە ترادشناڵەكان بۆ‬ ‫ئ��ەم مەتەڵە بریتییە ل��ەوەی‬ ‫ه��اوس��ەن��گ��ی��ی��ەك ل��ەن��ێ��وان‬ ‫چ��ۆن��ای��ەت��ی‌و چ��ەن��دای��ەت��ی‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬چونكە منداڵی‬ ‫زۆرتر دەبێت بەهۆی ئەوەی‬ ‫ن���ەوەی���ەك دروس��ت��ب��ب��ێ��ت كە‬ ‫ئ��اس��ت��ی زاوزێ���ی���ان الوازە‪،‬‬ ‫وات����ە چ��ەن��دای��ەت��ی زۆرت���ر‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی داب��ەزی��ن��ی‬ ‫ئ��اس��ت��ی چ��ۆن��ای��ەت��ی‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫لێكۆلینەوەكان پیشانیدەدەن‬

‫ئەم دژ بەیەكییەی چەندایەتی‌و‬ ‫چۆنایەتی تەنیا دەبێت بەهۆی‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن��ی ئ���اب���ووری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی منداڵەكان نەك‬ ‫بەرزبوونەوەی زاوزێ‪».‬‬ ‫ت��وێ��ژەرێ��ك��ی��ت��ری ئ��ەم‬ ‫لێكۆڵینەوە‪ ،‬دكتۆر دایڤید‬ ‫الوسون لەگروپی مرۆڤناسی‬ ‫ل��ەزان��ك��ۆی ل��ەن��دەن دەڵێت‬ ‫«یەكێك لەسەرنجڕاكێشترین‬ ‫دۆزی����ن����ەوەك����ان����ی ئ��ێ��م��ە‬ ‫ئ���ەوەی���ە ك��ە گ��ەش��ە لەنێو‬ ‫بنەماڵەیەكی دەوڵ��ەم��ەن��ددا‪،‬‬ ‫دەب���ێ���ت ب���ەه���ۆی ئ����ەوەی‬ ‫بنەماڵەیەكی‬ ‫باشییەكانی‬ ‫ب���چ���ووك ت��ەن��ان��ەت زی��ات��ر‬ ‫ببێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو كەسانەی‬ ‫لەبنەماڵەی هەژارتردا گەشە‬ ‫دەك�����ەن‪ ،‬س��وودێ��ك��ی زۆر‬ ‫لەدروستكردنی خانەوادەی‬ ‫بچووك نابینین‪ ،‬بەم هۆكارە‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن��ی م��ن��داڵ��ەك��ان��ی‬ ‫خۆیان ق��ەرزداری هۆكاری‬ ‫ب��ەرب�ڵاوت��ری ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫دەزان���ن‪ ،‬ن��ەك ئ��ەو سەرمایە‬ ‫بنەماڵەیی‌و میراتە مادییەی كە‬ ‫بۆیان دەمێنێتەوە‪ ،‬ئەم بینییانە‬ ‫پیشانیدەدات‪ ،‬ژیرایەتییەكی‬ ‫ت��ای��ب��ەت ل��ەش��ێ��وازەك��ان��ی‬ ‫زاوزێ لەجیهانی مودێرندا‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬چونكە زاوزێ‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی‬ ‫ب�������ەرچ�������او‬ ‫ل�����ەن�����اوچ�����ە‬

‫دەوڵ��ەم��ەن��دەك��ان��ی كۆمەڵگە‬ ‫كەمدەبێتەوە‌‪».‬‬ ‫پرۆفیسۆر ئیلونا كوپیل‬ ‫ل��ەن��اوەن��دی لێكۆڵینەوەی‬ ‫ب���ەران���ب���ەری ت��ەن��دروس��ت��ی‬ ‫لەكارولینسكایی ستكهۆڵم‬ ‫لەو ب��ارەوە دەڵێت «گرنگ‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬گرنگی بەئەنجامەكانی‬ ‫بەرانبەری خ��وازان��ەی ئەم‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوان��ە ب���درێ���ت‪،‬‬ ‫س��ەرەت��ا ئ��ەوەی��ە ج��ی��اوازی‬ ‫لەقەبارەی بنەماڵەدا دەتوانێت‬ ‫كاریگەری هەمیشەیی لەسەر‬ ‫نایەكسانییە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫دابنێت‪ ،‬دووەەم شت ئەم‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوە پ��ی��ش��ان��ی��دەدات‪،‬‬ ‫ئاستی خوێندەواری داهات‬ ‫ن��ەت��ەن��ی��ا ل���ەس���ەر م��ن��داڵ‬ ‫كاریگەری دادەنێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەسەر نەوەو ئەنجامەكانیش‬ ‫ك���اری���گ���ەری دادەن����ێ����ت‪،‬‬ ‫لەتێڕوانینێكی بەرباڵوتری‬ ‫سیاسەتە كۆمەاڵیەتییەكان‪،‬‬ ‫دۆزی����ن����ەوەك����ان����ی ئ��ێ��م��ە‬ ‫پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ت��ەن��ان��ەت‬ ‫ل��ەواڵت��ێ��ك��ی وەك س��وی��ددا‬ ‫كە ئاستی نابەرابەری زۆر‬ ‫ن��زم��ە‪ ،‬هێشتا پێویستییمان‬ ‫بەسیاسەتگەلێكە كە هەلی‬ ‫ی���ەك���س���ان‌ ب���ۆ م���ن���دااڵن‌و‬ ‫بنەماڵەكان دروستدەكات‪».‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬كاوە‬ ‫سەرچاوە ‪:‬‬

‫‪08‬‬

‫مێشی میوە فێری بیرکاری دەكرێن‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫ت������وێ������ژەران ب��ەخ��ول��ی‬ ‫ف��ێ��رك��ردن��ی ب�������ەردەوام بۆ‬ ‫مێشەكانی م��ی��وە‪ ،‬توانییان‬ ‫دوای (‪)٤٠‬نەوە‪ ،‬ببن بەهۆی‬ ‫پەرەسەندن لەجینەكانییان‌و‬ ‫ت���وان���ای ژم��اردن��ی��ی��ان ت��ێ��دا‬ ‫دروستبكەن‪.‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە تائێستا مێشی‬ ‫میوەتان بینیوە‪ ،‬بوونەوەرێكی‬ ‫ورد ك���ە ح����ەزی زۆری����ان‬ ‫لەمیوەی گەیشتوو‪ ،‬یان رزیوە‪،‬‬ ‫ك��ات��ێ��ك م��ی��وەی��ەك دەڕزێ���ت‬ ‫ژمارەیەكی زۆر لەم مێشانە‬ ‫رووی ت��ی��دەك��ەن‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫زۆر بیرتان لەوە نەكردبێتەوە‬ ‫ئ��ەم مێشانە چ توانایەكییان‬ ‫هەبێت؟ یان وردتر بڵێین چ‬ ‫توانایەك دەكرێت لەم مێشانە‬ ‫زیادبكرێت؟ بڕوادەكەن ئەوان‬ ‫دەتوانن بژمێرن؟ لەڕاستیدا‬ ‫بەتێكۆشانی زانایانی جینیتیك‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ل���ەوان لەئێستادا‬ ‫دەتوانن بژمێرن!‬ ‫گ��روپ��ێ��ك ل��ەپ��س��پ��ۆڕان��ی‬ ‫جینیتیك رای��ان��گ��ەی��ان��دووە‬ ‫توانیویانە مێشی میوە بەتوانای‬ ‫ژم��اردن بەرهەمبهێنن‪ ،‬دوای‬ ‫چ��ەن��دی��ن��ج��ار بەكارهێنانی‬ ‫مێشی م��ی��وە ب��ۆ پ��رۆگ��رام��ە‬ ‫هاوشێوەسازییەكانی فێركردنی‬

‫توانای ژم��اردن‪ ،‬شارەزایانی‬ ‫جینیتیكی پەرەسەندن توانییان‬ ‫ب��گ��ەن ب��ەن��ەوەی��ەك لەمێشی‬ ‫میوە كە دەتوانن بژمێرن‪ ،‬بۆ‬ ‫گەیشتن بەم نەوەیە دەبوایە‬ ‫چل قۆناغ ببڕێت‪.‬‬ ‫ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوەیە‬ ‫ك��ە ل��ەی��ەك��ەم��ی��ن ك��ۆن��گ��رەی‬ ‫ه���اوب���ەش���ی زی���ن���دەزان���ی‬ ‫پەرەسەندنی پێشكەشكراوە‬ ‫دەتوانێت بگات بەتێگەیشتنی‬ ‫باشتر لەپرۆسێسی ژمارەكان‬ ‫ل��ەم��رۆڤ��داو ئ��ەگ��ەری رۆڵ��ی‬ ‫جینیتیكی ش��اراوە لەكێشەی‬ ‫ف��ی��رب��وون��ی ماتماتیكدا‬ ‫بهێنێتە بەرباس‪.‬‬ ‫كێشەی فێربوونی‬ ‫م���ات���م���ات���ی���ك‪ ،‬ی���ان‬ ‫د یسكا لو كو لیا ‪،‬‬ ‫ج���ۆرێ���ك���ە‬ ‫لەكێشەی‬ ‫فێر بو و ن‬ ‫ك�����ە‬

‫كاریگەری‬ ‫لەسەر توانای تاك بۆ ژماردن‌و‬ ‫بنچینەیترین ك��ردارەك��ان��ی‬ ‫ماتماتیك دادەنێت‪.‬‬

‫تریستان النگ‪ ،‬پسپۆڕی‬ ‫جینیتیك‌ لەزانكۆی وایلدفرید‬ ‫الوری����ەری ك��ەن��ەدا‪ ،‬ب��ڕوای‬ ‫وای���ە هێشتا لێكۆڵینەوەی‬ ‫زۆر پ��ێ��وی��س��ت��ە ت���اوەك���و‬ ‫بگەینە قوواڵیی وات��ای ئەم‬ ‫لێكۆڵینەوەیە‪.‬‬ ‫ئ���ەو دەڵ��ێ��ت «ق��ۆن��اغ��ی‬ ‫دوای�����ی ب���ەڕوون���ی ئ��ەوەی��ە‬ ‫بزانین ستركتۆرەی جینیتیكی‬ ‫م��ێ��ش��ەك��ان��ی م���ی���وە چ���ۆن‬ ‫گۆڕاوە»‪.‬‬ ‫ل���ەوان���ەی���ە پ��ێ��ش ه��ەر‬ ‫ك��ارێ��ك دەب��ێ��ت پێكهاتەی‬ ‫جینیتیكی دەم����اری مێش‬ ‫میوە پەرەسەندووەكانی ئەم‬ ‫لێكۆڵینەوەیە لەگەڵ مێشی‬ ‫میوەی ئاسایی بەراورد‬ ‫بكرێت‪ ،‬تاوەكو‬ ‫ب������ازدان������ە‬ ‫جینیتیكییەكان‬ ‫بدۆزرێتەوە‪ ،‬گروپی‬ ‫زانایانی ئەم لێكۆڵینەوە‬ ‫ل����ەزان����ك����ۆی وای���ل���دف���ری���د‬ ‫الوری��ەری كەنەداو زانكۆی‬ ‫ك��ال��ی��ف��ۆرن��ی��ا‪ ،‬چ��ەن��دی��ن��ج��ار‬ ‫م��ێ��ش م��ی��وەك��ان��ی��ی��ان خستە‬ ‫ژێ��ر فێركردنەوە بۆ م��اوەی‬ ‫(‪ )٢٠‬خ��ول��ەك‪ ،‬ل��ەدوای��ی��دا‬ ‫مێش میوەكان ل��ەگ��ەڵ (‪،٢‬‬ ‫‪ )٤ ،٣‬پ��رت��ەی روون��اك��ی‬

‫ب��ەرەوڕووك��ران��ەوە‪ ،)٢( ،‬یان‬ ‫(‪ )٤‬پرتەی رووناكی بەواتای‬ ‫ئەوە بوو‪ ،‬لەدوایدا قوتووی‬ ‫مێشەكانی میوە رادەوەشنرا‪.‬‬ ‫دوای وەستانێك دووبارە‬ ‫مێشەكانی میوە فێردەكرانەوە‪،‬‬ ‫چونكە ئ���ەوان نەیاندەزانی‬ ‫جیاوازی نێوان (‪)٤ ،٣ ،٢‬‬ ‫چییە هیچ كامێكییان خۆیان‬ ‫بۆ راوەشاندن ئامادەنەدەكرد‪،‬‬ ‫ت��اوەك��و چلەمین ن���ەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫ن��ەوەی��ە ل���ەوات���ای پ��رت��ەك��ان‬ ‫گەیشتن‪.‬‬ ‫ئەنجامی بەدەستهاتوو لەم‬ ‫لێكۆڵینەوە‪ ،‬پشتڕاستكردنەوەی‬ ‫ئ���ەو گ��ری��م��ان��ەی��ە ك��ە ت��وان��ا‬ ‫ژمارەییەكان‪ ،‬هەروەها ژماردنە‬ ‫زێهنییەكان لەڕاستییدا بەهۆی‬ ‫ستركتۆرە كۆنەكانە‪ ،‬تاوەكو‬ ‫ئێستا چەندین ب��وون��ەوەری‬ ‫سەیرو سەمەرە كە حەزیان‬ ‫لەژمارەیە وەكو مارمێلكەكان‪،‬‬ ‫ج��ووج��ەڵ��ە ت����ازە لەهێڵكە‬ ‫دەره���ات���ووەك���ان‌و مەیموون‬ ‫توانیویانە لەتاقیگەدا تواناییە‬ ‫س��ەرەت��ای��ی��ەك��ان��ی ژم����اردن‬ ‫پەیدابكەن‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئەمانەدا‬ ‫مێشی میوە بەهۆی تەمەنی‬ ‫كورتییەوە لەسااڵنی (‪)١٩٠٠‬‬ ‫وە لەالیەن ئەو توێژەرانەوە‬ ‫ك���ە ل���ەس���ەر پ���ەرەس���ەن���دن‬ ‫كاردەكەن گرنگی پێدراوەو‬ ‫یەكەم گیانلەبەرە كە بەهۆی‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن��ی راس��ت��ەوخ��ۆوە‬ ‫توانایی ژماردن پەیدادەكات‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬كاوە‬ ‫سەرچاوە‪weird :‬‬

‫‪09‬‬

‫بۆچی پێستی مرۆڤ ئاو دانادات؟‬ ‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫م��ول��ی��ك��ول��ەك��ان��ی چ���ەوری‬ ‫لەپێستی ئ��ێ��م��ەدا بەشێوەیەكی‬ ‫نائاسایی ل��ەس��ەر یەكچنراون‌و‬ ‫نایەڵن ئاو لێیانەوە تێپەڕ ببێت‪،‬‬ ‫دوزینەوەی ئەم ستركتۆرە شێوازی‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی چ��ارەس��ەرەك��ان‬ ‫لەداهاتوودا دەگۆڕێت‌‪.‬‬ ‫هەرچەنند تائێستا زۆر شت‬ ‫سەبارەت بەپێست روونبووەتەوە‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم هێشتا ه��ەن��دێ��ك شت‬ ‫رووننەبوو‪ ،‬وەكو ئ��ەوەی بۆچی‬ ‫ئاو ناتوانێت لەپێستەوە بچێتە نێو‬ ‫لەش‪.‬‬ ‫بۆ یەكەمینجار ستركتۆرەی‬ ‫مولكیولی بنچینەیی توێكڵێكی‬ ‫پێست كە بەربەستە لەبەرانبەر‬ ‫ئاودا دۆزراوەتەوە‪ ،‬ئەم دۆزینەوە‬ ‫نوێیە دەتوانێت رێگەگەلێكی نوێ‬ ‫بۆ گواستنەوەی چارەسەرەكان‬ ‫لەڕێگەی پێستەوە بەنێو لەش‬ ‫ب���ك���ات���ەوە‌‪ ،‬ئ���ەم���ەش ب���ۆ ئ��ەو‬ ‫مەبەستەی ك��اری��گ��ەری خراپی‬ ‫الوەكی چارەسەرەكان كەمببێتەوە‪،‬‬ ‫ستركتۆرەو كرداری ئەم بەربەستە‬ ‫پێستییە ماوەیەكی زۆرە توێژەرانی‬ ‫بەخۆیەوە سەرقاڵكردووە‪ ،‬زانایان‬ ‫دەی��ان��زان��ی ك��ە ئ��ەم بەربەستە‬ ‫لەدەرەكیترین توێكڵی پێست نێوان‬ ‫خانەكانی پڕكردووەتەوە‪.‬‬ ‫بۆ گەیشتن بەدیدێكی روون‬ ‫ل��ەم توێكڵە چ��ەوری��ی��ە‪ ،‬الرس‬ ‫نورلن لەئەنستیتۆی كارولینسكای‬ ‫ستكهۆڵمی سوید‌و هاوەكارەكانی‬ ‫توێكڵی دەرەوەی ق��ۆڵ��ی (‪)٥‬‬ ‫ب���ەش���دارب���ووی���ان ه��ەڵ��گ��رت��وو‬ ‫لێكۆڵینەوەیان لەسەریكرد‪ ،‬ئەوان‬ ‫پێستەكانیان لەنێو ف��رێ��زری‬ ‫پەستانی بەرزدانا‪ ،‬تاوەكو پلەی‬ ‫گەرمی شانەكان بگاتە (‪)-١٤٠‬‬ ‫پلەی سلسیوس‪ ،‬بەوتەی نورلن‬ ‫ئەم شێوازە بوو بەهۆی ئەوەی‬ ‫هەموو ئەتۆمێك لەشوێنەكەی‬ ‫خۆیدا بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫پ�����اش�����ان زان������ای������ان ب��ە‬

‫بەكارهێنانی چەقۆی ئەڵماسی‬ ‫س���ارد‪ ،‬ش��ان��ەك��ان وردب��ك��ەن بۆ‬ ‫ت��ی��رەی (‪ )٢٥‬ت��اوەك��و (‪)٥٠‬‬ ‫نانۆمیتەرو بەمایكرۆسكۆپێكی‬ ‫ئەلكترۆنی كە تاوەكو (‪)١٨٠-‬‬ ‫پلە ساردكرابووەوە سەیریبكەن‪،‬‬ ‫وردەك����اری ئ��ەم پرۆسەیە زۆر‬ ‫قورسەو كاتێكی زۆر دەبات‪.‬‬ ‫ن���ورن ل��ەو ب����ارەوە دەڵێت‬ ‫«بەدەستهێنانی تەنیا یەك پارچە‪،‬‬ ‫كە هەم تەنك بێت‌و هەم گونجاو‬ ‫بێت بۆ لێكۆڵینەوە‪ ،‬چەند مانگ‬ ‫كات دەبات»‪.‬‬ ‫لەشێوەی تەوقەی قژ‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ی ك���ارەك���ە ب��وو‬ ‫بەهۆی سەرسووڕمانی زانایان‪،‬‬ ‫چ���ەوری���ی���ەك���ان ل��ەس��ەرێ��ك��ەوە‬ ‫ئ��اودۆس��ت �ن‌و لەسەرێكتریشەوە‬ ‫دژەئ��اون‪ ،‬بەشێوەی ئاسایی دوو‬ ‫س��ەرە دژەئ��اوەك��ە ل��ەی��ەك الن‌و‬ ‫ش��ێ��وازی ت��ەوق��ەی ق��ژ دەدەن‬ ‫بەچەورییەكە‪.‬‬ ‫گ��روپ��ێ��ك لەمولیولەكانی‬ ‫چ��ەوری بەشێوەك جێگیردەبن‪،‬‬ ‫ك���ە پ��ل��ێ��ت��ێ��ك��ی دوو توێكڵی‬ ‫دروستدەكەن‪ ،‬بەشێوەیەك هەموو‬ ‫سەرە دژەئاوەكان بەرەو ناوەوەی‬ ‫ئەم پلێتە دەبن‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە‬ ‫كە لەتوێكلێ دەرەوەی پێست‪،‬‬ ‫مولكیولەكانی‬ ‫جێگیربوونی‬ ‫چ���ەوری بەشێوەیەكیترەو دوو‬ ‫سەری دژە ئاوی هەر مولكیولێك‬ ‫ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەی ی��ەك��ت��ری��ی��ەوە‬ ‫ج��ێ��گ��ی��ردەب��ن‪ ،‬ئ���ەم مولكیولە‬ ‫چەورییانە بەشێوەیەكی جیاواز‬ ‫لەسەر یەكتری كۆدەبنەوە‪ ،‬نورلن‬ ‫ل��ەو ب����ارەوە دەڵ��ێ��ت «بەشێوە‬ ‫لەجێگیربوون‌و ب�ڵاوب��وون��ەوە‪،‬‬ ‫توێكڵێك دروستدەبێت كە چڕی‬ ‫زیاتری هەیە‌و بەهەمان هۆكار‬ ‫بە ب��ەراورد لەگەڵ مودێلی دوو‬ ‫توێكڵی ب��ەرگ��ری ل��ەب��ەرئ��اودا‬ ‫زیاترە‪».‬‬ ‫ئەم توێكڵە بەو چەورییانەی‬

‫كەرێكخستنێكی تاقانەیان هەیە‪،‬‬ ‫ئیجازە ن��ادەن هیچ شلەمەنییەكە‬ ‫لەهیچ الیەكەوە تێپەڕببێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫نەشلەمەنی دەچێتە نێو لەشەوەو‬ ‫نەشلەمەنیش لێی دێتە دەرەوە‪،‬‬ ‫هەڵبەت جگە لەو شوێنانەی كە‬ ‫توێكڵی پێست بەشێوەیەك گۆڕاوە‬ ‫كە ئ��او دەتوانێت لێوەی تێپەڕ‬ ‫ببێت‪ ،‬نورلن لەو ب��ارەوە دەڵێت‬ ‫«لەم توێكڵەدا هیچ ئاوێك بوونی‬ ‫نییە‪ ،‬ئاو ناتوانێت ئەم بەربەستە‬ ‫بشكێنێت‌و بێتە نێو توێكڵەكەوە‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە ئ��ەم توێكڵە ب��ەت��ەواوەت��ی‬ ‫دژئاوە‪ ،‬ئەم تایبەتمەندییە بۆ ئەو‬ ‫ناوەندە پڕ لەگۆڕانەی كە تێیدا‬ ‫دەژین‪ ،‬پێویستییە‪».‬‬ ‫ئێستا گ��روپ��ەك��ە دەی��ەوێ��ت‬ ‫مودێلێكی كۆمپیوتەری لەپێست‬ ‫دروستبكات‪ ،‬تاوەكو بەیارمەتی‬ ‫ئەو لێكۆڵینەوە لەسەر هەندێك‬ ‫دەرم���ان بكەن كە دەت��وان��ن لەم‬ ‫توێكڵەوە تێپەڕببن‪ ،‬بەم شێوەیە‬ ‫دەك��رێ��ت رێگەیەك بدۆزرێتەوە‬ ‫ت���اوەك���و ب��ك��رێ��ت ل��ەڕێ��گ��ەی‬ ‫پێستەوە راستەوخۆ دەرمانەكانی‬ ‫بنێردرێت بۆ نێو خوێن‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەم چارەسەرانە كاتێك لەڕێگەی‬

‫كۆئەندامی ه��ەرس��ەوە دەچێتە‬ ‫نێو ل��ەش ك��اری��گ��ەری الوەك��ی‬ ‫خراپ لەسەر ئەندامەكانی ناوەوە‬ ‫وەك جگەر دادەن��ێ��ت‪ ،‬هەروەها‬ ‫بەكارهێنانی چارەسەر لەڕێگەی‬ ‫پێستەوە یارمەتی پزیشكەكان‬ ‫دەدات تاوەكو ناوچەیەكی تایبەتی‬ ‫ل��ەش ب��ك��ەن ب��ەئ��ام��ان�ج‌و خولی‬ ‫دەوری‌و كاریگەری دەرمانەكە‬ ‫باشتر كۆنتڕۆڵبكەن‪ ،‬هەروەها‬ ‫ناسینی پێست یارمەتی زانایان‬ ‫دەدات بۆ ئەوەی هەنگاوی باشتر‬ ‫ب����ەرەو دروس��ت��ك��ردن��ی پێستی‬ ‫دەسكرد بهاوێن‪.‬‬ ‫روب��رت النگەر لە (‪)MIT‬‬ ‫ئ��ەن��س��ت��ی��ت��ۆی ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای��ی‬ ‫ماساچوسێت ك��ە خ��ۆی پێشتر‬ ‫لەسەر بەكارهێنانی سەرو دەنگ‬ ‫لەسەر زیادكردنی توانای هەڵمژینی‬ ‫پێست بۆ دەرمانەكان كاریكردووە‬ ‫دەربارەی ئەم دوزینەوە تازەیەوە‬ ‫دەڵ��ێ��ت «ب���ەڕای م��ن ئ��ەم ك��ارە‬ ‫سەرسووڕهێنەرە‪ ،‬ئەوان مودێلێكی‬ ‫نوێیان بۆ پێست دۆزیوەتەوە كە‬ ‫بۆ گواستنەوەی چارەسەر بۆ نێو‬ ‫لەش زۆر كاریگەرە‪».‬‬ ‫سەچاوە‪Newscientist :‬‬

‫‪10‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫(‪ )٦٥٠٠‬ساڵ لەوەوپێش چۆن‬ ‫دانی كلۆر پڕدەكرایەوە؟‬ ‫دۆزی������ن������ەوەی دان����ی‬ ‫پ��ی��اوێ��ك��ی (‪ )٦٥٠٠‬س��اڵ‬ ‫لەوەوپێش بەمۆم پیشانیدەدا‬ ‫خەڵكی سەردەمی بەردین‪،‬‬ ‫لەوانەیە زانیارییەكی باشیان‬ ‫دەرب����ارەی دانپزیشكییەوە‬ ‫هەبووبێت‪ ،‬ئەم دۆزینەوەیە‬ ‫پ���ش���ت���ڕاس���ت���ك���ردن���ەوەی‬ ‫بەڵگەكانی پێشووە لەسەر‬ ‫ئەم بابەتە‪.‬‬ ‫ئەو پیاوە تەمەنی لەنێوان‬ ‫(‪ )٢٤‬ساڵ بۆ (‪ )٣٠‬ساڵدا‬ ‫بووەو لەشوێنێكدا ژیاوە كە‬ ‫ئێستا واڵت��ی ئیسلووەنییە‪،‬‬ ‫ب���ە ب����ەردب����ووی ئێسكی‬ ‫ش��ەوێ��ل��ك��ەی ئ���ەم پ��ی��اوەی‬ ‫سەردەمی كۆن لەسەرەتای‬ ‫س��ەدەی بیستەم لەگوندێك‬ ‫بەناوی لونچە دۆزرای���ەوە‪،‬‬ ‫ل����ەوك����ات����ەدا ب��ەی��ەك��ێ��ك‬ ‫ل��ەك��ۆن��ت��ری��ن ئێسكەكانی‬ ‫مرۆڤ ئەژماردەكرا‪ ،‬لەدوایدا‬ ‫نێردرا بۆ مۆزەخانەی شاری‬ ‫تریەست لەئیتالیا‪.‬‬ ‫كلۆدیو تونیز لەناوەندی‬ ‫نێودەوڵەتی فیزیایی تیۆری‬ ‫ل��ەزان��ك��ۆی ت��ری��ەس��ت ل��ەو‬ ‫بارەوە دەڵێت «ئەم ئێسكە‬ ‫بۆماوەی (‪ )١٠١‬ساڵ لەو‬ ‫مۆزەخانەدا ب��ووە بێئەوەی‬ ‫ك��ەس سەرنجی بداتێ كە‬ ‫لەوانەیە هەڵگری زانیارییەكی‬ ‫گرنگ بێت»‪ .‬ئەنجام كاتێك‬ ‫نهێنی ئەم ئێسكە دەركەوت‬ ‫ك��ە ت��ون��ی��زو ه��اوك��ارەك��ان��ی‬ ‫ف��دری��ك��ۆ ب��رن��اردی��ن��ی ل��ەم‬ ‫ئ��ێ��س��ك��ە ب��ۆ ت��اق��ی��ك��ردن��ەوە‬ ‫ل��ەس��ەر نموونەیەكی نوێی‬ ‫ئ��ام��ێ��ری ت��ی��ش��ك��ی ئێكس‬

‫سوودیانوەرگرت‪.‬‬ ‫وێنە نوێیەكان پیشانیدەدا‬ ‫ماددەیەكی سەیربەدانی ئەم‬ ‫پیاوەوە لكاوە‪ ،‬ئەوان دوای بە‬ ‫بەكارهێنانی ئامێرە نوێیەكە‪،‬‬ ‫وێ��ن��ەی س��ێ رەه��ەن��دی��ی��ان‬ ‫ل���ەدان���ەك���ە ه��ەڵ��گ��رت كە‬ ‫پیشانیدەدا درزێكی ستوونی‬ ‫ب���ەرزو ناتەواوێكی مینای‬ ‫دان لەبەشی س��ەرەوەی ئەم‬ ‫ناوچەی خاڵی لەدانبوونی‬ ‫هەیە‪ ،‬ه��ەروەك لەوێنەكەدا‬ ‫روونە ماددەیەكی نائاسایی‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ق���ووڵ ئ��ەم‬ ‫درزەو ب��ەش��ی س����ەرەوەی‬ ‫پ��ڕك��ردووەت��ەوە‪ ،‬هەڵگرتنی‬

‫شەبەنگی ژێر سوور لەدانەكە‬ ‫دەریخست ماددە نائاسییەكە‬ ‫م��ۆم��ی هەنگوینە‪ ،‬تەمەنی‬ ‫مۆمەكەش بە بەكارهێنانی‬ ‫ك��ارب��ۆن��ی (‪ )١٤‬پیشانیدا‬ ‫دەگ���ەڕێ���ت���ەوە ب��ۆ نزیكەی‬ ‫(‪ )٦٥٠٠‬ساڵ لەوەوپێش‪،‬‬ ‫ئ��ەم ب��اب��ەت��ە پ��ی��ش��ان��ی��دەدات‬ ‫خاوەنی دانەكە كاتێك كە‬ ‫زیندووبووە‪ ،‬لەوانەیە لەمۆمی‬ ‫هەنگوین بۆ پڕكردنەوەی‬ ‫دان����ە ش��ك��او رزی��وەك��ان��ی‬ ‫س������وودی وەرگ��رت��ب��ێ��ت‌و‬ ‫ل��ەدوای��ش��دا ئ��ەم دان���ەی بۆ‬ ‫خواردن بەكارهێنا‪.‬‬

‫ب��ەم ش��ێ��وەی��ە ئ��ەم دان��ە‬ ‫(‪ )٦٥٠٠‬س���اڵ���ی���ی���ە ب��ۆ‬ ‫بەكۆنترین دان���ی پ��ڕك��راوە‬ ‫لەسەر زەوی تەنانەت كۆنتر‬ ‫ل��ەپ��رۆت��زە ئاڵتوونییەكانی‬ ‫ئ��ی��م��پ��رات��ۆرەك��ان��ی رۆم���ی‬ ‫سەردەمی كۆن‪ ،‬كە لەجیاتی‬ ‫جێی بەتاڵی دان بەكاریان‬ ‫دەهێنا‪.‬‬ ‫ش��ێ��وازی بەكارهێنانی‬ ‫مۆمەكە پیشانیدەدات كە‬ ‫ئەم پڕكردنەوەیە بۆ كفن‌و‬ ‫دف��ن��ی رێ��ورەس��م��ی ئاینی‬

‫‪11‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫ن��ەب��ووە‪ ،‬تونیزو برناردینی‬ ‫دەڵێن شێوازی بەكارهێنانی‬ ‫مۆمەكە پیشاندەدات كە ئەم‬ ‫كارە بەمەبەستی پارێزگاری‬ ‫بووە لەدانە خراپەكە‪.‬‬ ‫دانپزشكانی س��ەردەم��ی‬ ‫كۆن‬ ‫دۆزی��ن��ەوەك��ان��ی پێشوو‬ ‫پ��ی��ش��ان��ی��دەدا م��رۆڤ��ەك��ان��ی‬ ‫س�������ەردەم�������ی ب����ەردی����ن‬ ‫ل��ەدان��پ��زش��ك��ی��دا ب��ەب��اش��ی‬ ‫ش�����ارەزاب�����وون‪ ،‬ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫(‪)٢٠٠١‬دا‪ ،‬دەی��ڤ��ی��د فرێر‬ ‫ل����ەزان����ك����ۆی ك����ان����زاس‌و‬ ‫هاوكارەكانی نیشانەگەلێكیان‬ ‫لەكونكردنی عەمدی ددان‬ ‫لەنێو (‪ )١١‬دان��ی پێشەوە‬ ‫ل��ەپ��اك��س��ت��ان دۆزی����ی����ەوە‪،‬‬ ‫ك���ە ت��ەم��ەن��ی��ان دەگ�����ەڕاوە‬ ‫ب����ۆ (‪ )٧٥٠٠‬ت���اوەك���و‬ ‫(‪ )٩٠٠٠‬ساڵ لەوەوپێش‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم هیچكام ل��ەدان��ەك��ان‬ ‫پڕنەكرابوونەوە‪.‬‬ ‫ف���رێ���ر دەڵ���ێ���ت «زۆر‬ ‫ق��ورس��ە ب��ڕواب��ك��ەی��ن كە‬ ‫ئ��ەوان توانیویانە دەسكاری‬ ‫ئێسكەپەیكەری ددان بكەن‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ك��ارەك��ان��ی تونیزو‬ ‫برناردینی باشترین سەلماندنە‬ ‫بۆ ئەم كارە‪».‬‬ ‫ستیفن بوكلی لەزانكۆی‬ ‫ی��ۆرك��ی ب��ەری��ت��ان��ی��ا دەڵ��ێ��ت‬ ‫«ب���ەه���ۆك���اری زۆر م��ۆم‬ ‫پڕكەرەوەیەكی گونجاوە»‪،‬‬ ‫ئ����ەو ئ���ەن���دام���ی تیمێكە‬ ‫ك��ە ب��ەت��ازەی��ی بەشیكاری‬ ‫ددان ه��ەن��دێ��ك بەڵگەیان‬ ‫دەس�����ت�����ك�����ەوت�����ووە ك��ە‬ ‫پیشانیدەدات نیاندەرتاڵەكان‬ ‫پزیشكی شارەزاو بەئەزموون‬ ‫ب������وون‪ ،‬ئ����ەو ل���ەدرێ���ژەی‬ ‫قسەكانیدا دەڵ��ێ��ت «پلەی‬ ‫گەرمی توانەوەی مۆم نزمە‬ ‫بەئاسانی دەتوێتەوەو جێگە‬ ‫ب��ەت��اڵ��ەك��ان پ���ڕدەك���ات���ەوەو‬ ‫ل���ەدوای���دا ل��ەپ��ل��ەی گەرمی‬ ‫ژووردا دەیبەستێت‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیە وادیارە مۆم بەڕاستی‬

‫پڕكەرەوەیەكی گونجاوە كە‬ ‫نوێدەكرێتەوە‪،‬‬ ‫بەسادەیش‬ ‫ئ��ەو ل��ەدرێ��ژەی قسەكانیدا‬ ‫دەڵێت «ئەم مۆمە لەوانەیە‬ ‫هەڵگری تۆزێك هەنگوین‌و‬ ‫ب����رۆم (ل��ەب��ەره��ەم��ەك��ان��ی‬ ‫مێش هەنگوین) بووبێت‪،‬‬ ‫ئ���ەم دوان����ە ه��ەردووك��ی��ان‬

‫تایبەتمەندی دژە بەكتریایان‬ ‫هەیە‪ ،‬ه��ەروەه��ا برمۆم كە‬ ‫پ��ل��ەی ت���وان���ەوەی ت��ۆزێ��ك‬ ‫بەرزترە لەمۆم‪ ،‬تایبەتمەندی‬ ‫دژە رزانی دانی هەیە»‪.‬‬ ‫ف�������رێ�������ر دەڵ������ێ������ت‬ ‫كۆنەكان‬ ‫«شارستانییەتە‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ش���ت‌و ش��ێ��وازی‬

‫سەرنجڕاكێشیان بەكارهێناوە‬ ‫كە لەئێستادا تەنیا تەكنەلۆژیا‬ ‫دەتوانێت ئەو كارە بكات‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ە ب��اب��ەت��ێ��ك��ە ت��ازی��ات��ر‬ ‫دەرب�����ارەی شارستانییەتە‬ ‫كۆنەكانەوە فێر ببیین زۆرتر‬ ‫تێیدەگەین‪».‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬

‫‪12‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫(‬ ‫‪٥‬‬ ‫)‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫ۆ‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫دروست ری‬ ‫دوورك ی بۆ‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫دەرووەرگێڕانی‪ :‬ر‬ ‫ە‬ ‫ۆ‬ ‫ك‬ ‫هە درۆكرد ون�ن�اس�ەك كاوە‬ ‫ردن‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫�ا‬

‫دەوێن دێكجار ب تەندروست ن ج‬ ‫ە‬ ‫خ‬ ‫ت‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫در‬ ‫درۆدەكەن ۆبكەین‪ ،‬ب پارێزگاری مرۆڤ تێ لەسە‬ ‫ر‬ ‫ئ‬ ‫�‬ ‫ك‬ ‫ە‬ ‫‪.‬‬ ‫ەو‬ ‫كر‬ ‫اڵم هەندێ دن لەهە دەدات‪ ،‬ه ە دە‬ ‫پێنج‬ ‫ك‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ۆ‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫ار‬ ‫‪١‬‬ ‫كەس ێك كە چەند ل كە‬ ‫دەرو ‪ -‬خۆپارێ ی لۆ‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ج‬ ‫ێ‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ك‬ ‫ز‬ ‫هی‬ ‫یە‬ ‫ی‬ ‫ون‬ ‫كە‬ ‫مەترس ناسی پش ی لەدرۆ‪ ،‬بۆ ئ‬ ‫چ لۆجیكێ خۆ‬ ‫ە‬ ‫ش‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ك بە‬ ‫سترێ ی تووشبو ڕاستی د سترێس ت درۆ‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ك‬ ‫ردەو ما‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ك‬ ‫ڕا‬ ‫لەنەخ زی�اددەب� ن بەتێكچ اتەوە كە دەیەك ك ن بریت‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ێ‬ ‫وونە دە درۆكر مدەكاتە لە‪:‬‬ ‫دەد ۆشییەكا ‌ن �ت‪،‬‬ ‫س‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫وە‪،‬‬ ‫ترێ‬ ‫وو‬ ‫كەم ت‪ ،‬هەس كێشە ج س لەڕا نییەكان و تازیاتر د لێكۆ‬ ‫ڵ‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫دەكاتەو ت بەماند یدییەكان ستیدا پ ەكو‪ ،‬خ ووبارە وەی‬ ‫ێ‬ ‫ە‬ ‫ەم‬ ‫‌ەو‬ ‫ببێ‬ ‫وو‬ ‫‪ -٢‬یە ئەگەری ێت ‌یو تو كە زەڕبە ش فاكتەر ۆكی‪ ،‬دڵە تەوە‪،‬‬ ‫كێ‬ ‫ی‬ ‫وڕ‬ ‫س‬ ‫بەر‬ ‫ل‬ ‫ڕاو‬ ‫گری لەش ك لەسوو ەرئێشەی ەیی بەرز ەسیستەم بەشێك ك ‌ێو‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫ە‪،‬‬ ‫چا‬ ‫ئ رەسەرە‪ ،‬گومان ل ە گرنگە ەردەوام ەكاتەوەو بەرگری زۆر‬ ‫چ‬ ‫ان‬ ‫كا‬ ‫زیا‬ ‫ەو‬ ‫درۆفین ل ونكە بیرك ەدا نییە ك نی راست ددەكات حەز بۆ لەش‬ ‫‪.‬‬ ‫خو‬ ‫بەهۆی ب ە لەشدا‪ ،‬ردنەوەی ئ ە پێكەنی ‌ن گۆیی‬ ‫اردن‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ك‬ ‫ێ‬ ‫ەهێ‬ ‫پیشانیدەدا زبوونی ە هەستێك جابی دەبێ رەزامەند زكردن‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫ت بە‬ ‫سیس‬ ‫لەن‬ ‫سیس‬ ‫ید‬ ‫د یگەرانیدا درۆك �رد تەمی بەر خۆش بۆ هۆی بەر ەروونی ب تەمی‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫گ‬ ‫م‬ ‫هە‬ ‫ەب‬ ‫بێ‬ ‫ێت بەهۆ ت لەترس دەبێت ب ری لەش‪ ،‬رۆڤ درو مهاتنی هۆ شترین‬ ‫سی‬ ‫ر‬ ‫س‬ ‫ی‬ ‫ەه‬ ‫ل‬ ‫ی‬ ‫تو مۆنی‬ ‫ستەمی بەر ئەوەی ئەوەی ن ۆی ئەوە ەالیەكیتر تدەكا‬ ‫‌‬ ‫ئا‬ ‫گ‬ ‫د‬ ‫ەو‬ ‫ی‬ ‫ەك‬ ‫لێد ‪ -٣‬ئەگە ری لەش درۆفین ل ات درۆك مرۆڤی ە لێكۆڵین ەبێت‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ەك‬ ‫د‬ ‫ەو‬ ‫بەدرۆ ەوێت‪ ،‬ئ درۆن �ەك � ادەبەزێت لەشدا ك ی دەربكە رۆزن ب�ە ەكان‬ ‫ە‬ ‫‪.‬‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫راهاتو امارەكا ەن‪،‬‬ ‫مببێتەو‌ەو ێت‪ ،‬هەر دەوام‬ ‫ش‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫تێ خەویان با ون‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫پ‬ ‫ئ‬ ‫ی‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ا‬ ‫ش‬ ‫ئ‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ئ‬ ‫ك‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫چوونی ن ش نیی‌ەو ب ر كێشەی نیدەدەن اسانت‬ ‫ر‬ ‫جامدا‬ ‫ە‬ ‫خ‬ ‫ئ‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫درۆ ‪ -٤‬راست وستنە دەب ردەوام خە ووستنیان ەو كەسا ەوتان‬ ‫ی‬ ‫نەی‬ ‫دەمێنێت ەكی گەو گۆیی بۆ ێت بەهۆ وی ناخۆ هەیە‬ ‫‪،‬‬ ‫ش‬ ‫دەكات ەوەو ك رە وەكو هەرسی ی خەمۆ ش دەبین ەوانە‬ ‫‪،‬‬ ‫بەنە بەردەوا �رداری پارۆیەك خواردنی ك ‌یو سەر ن‪ ،‬ئەم‬ ‫ئ‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫ك‬ ‫ێ‬ ‫كێ خۆشی ری بوون لە ۆئەندامی چەوری ش سوود شە‪.‬‬ ‫م‬ ‫شەكانیتر خۆڵەو ر سەر درۆ ه�ەرس گەورە لە ەندە‪،‬‬ ‫ش‬ ‫ك‬ ‫ب‬ ‫گ‬ ‫‪ -٥‬د ەرزدەكات انەوەو تێ ردن ئەگ تووشی ەدەدا‬ ‫ە‬ ‫درۆكر رۆكردن ەوە‪.‬‬ ‫كچوونی ری توو كێشە‬ ‫م‬ ‫ش‬ ‫ب‬ ‫ه�ۆ دن هۆكا ەترس‬ ‫حەزی خ وون‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ك�‬ ‫وا‬ ‫ش ارە بۆ ی بەرزبو وشبو‬ ‫و‬ ‫رد ‌نو‬ ‫ن‬ ‫بە‬ ‫دە‬ ‫ون‬ ‫ێرپ‬ ‫ەنجە‪ .‬رك�ەوت�ن� ەوەی ست شێرپەن‬ ‫ج‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫هەندێ رێسەو س ەرزد‬ ‫ە‬ ‫ك‬ ‫سەرچ‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ك‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ێ‬ ‫ەو ‪،‬ە‬ ‫‪:‬‬ ‫نە‬ ‫سی‬ ‫‪p‬‬ ‫‪eu‬‬ ‫خۆشی ت ش ب‬ ‫ۆ‬ ‫‪m‬‬ ‫خ‬ ‫‪h‬‬ ‫ایبەتی ۆی‬ ‫‪alt‬‬ ‫‪He‬‬

‫‪13‬‬

‫لەمەودوا دەكرێت كەسانی‬ ‫ت��ووش��ب��وو بەكەسایەتی دژە‬ ‫بەتاقیكردنەوەی‬ ‫كۆمەڵگە‪،‬‬ ‫هەستی بۆنكردن بناسرێنەوە‪،‬‬ ‫ئەم كەسانە بەهۆی ك��رداری‬ ‫خراپی بەشی پێشەوەی مێشك‪،‬‬ ‫نەتەنیا بەپێی نۆرمەكانی ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی رەف��ت��ار ناكەن‪،‬‬ ‫بەڵكو هەست بەبۆنكردنێكی‬ ‫الوازیشیان هەیە‪.‬‬ ‫ك��ەس��ان��ی دژ بەكۆمەڵگە‬ ‫ح����ەزی����ان ل��ەئ��ەن��ج��ام��دان��ی‬ ‫هەندێك رەفتارە‪ ،‬كە لەژیانی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��دا وەك����و ن��ۆڕم‬ ‫ن��اپ��ەرژێ��ن��درێ��ت‪ ،‬ب��ۆ نموونە‬ ‫دزی‪ ،‬زیانگەیاندن بەخەڵك‪،‬‬ ‫فێڵكردن‌و كرداری مەترسیدار‪،‬‬ ‫لەئاستی ب���ەرزدا ئ��ەم كەسانە‬ ‫دەك��رێ��ت زۆر مەترسیداربن‪،‬‬ ‫چونكە زۆر ب��ەس��ادەی��ی‪،‬‬ ‫درۆدەك���ەن‪ ،‬فێڵدەكەن‌و‬ ‫مرۆڤ دەكوژن‪،‬‬

‫ئەنجامەی دەكرێت بەبۆنكردن‪،‬‬ ‫دژەكۆمەلگەكان بناسینەوە‪.‬‬ ‫ل��ەل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەك��دا‪،‬‬ ‫توێژەرانی زانكۆی مەككویری‬ ‫ئوسترالیا‪ ،‬هەستی بۆنكردنی‬ ‫(‪ )٧٠‬ب�����ەش�����دارب�����ووی‬ ‫ك��ەس��ان��ی ت��ەم��ەن كۆلیژیان‬ ‫تاقیكردەوە‪ ،‬توێژەران داوای��ان‬ ‫ل���ەب���ەش���دارب���ووان���ك���رد ب��ۆن��ە‬ ‫ئاساییەكانی وەكو بۆنی قاوە‪،‬‬ ‫پ��ڕت��ەق��اڵ‌و چ��رم جیابكەنەوە‬ ‫لەیەكتری‪.‬‬ ‫ل���ەدوای���دا ب��ەش��دارب��ووان‬ ‫خ��ران��ە ژێ���ر ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی‬ ‫ك��ەس��ای��ەت��ی��ی��ەوە ك��ەئ��اس��ت��ی‬ ‫هاورەنگی لەگەڵ كۆمەڵگەو‬ ‫دژی ك���ۆم���ەڵ���گ���ەب���وون���ی‬ ‫دەردەخ����س����ت‪ ،‬ب���ۆ ن��م��وون��ە‬ ‫داوا لەبەشداربووانكرا بەپێی‬ ‫رادەی گونجانی‬ ‫خ��ۆی��ان بەڕستە‬ ‫ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان‬

‫ل���ەه���ەم���ووش���ی‬ ‫خراپتر هەرگیز پەندوەرناگرن‪،‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر چەندینجاریش تەمێ‬ ‫بكرێن ه��ەر دەگ��ەڕێ��ن��ەوە بۆ‬ ‫خانەی یەكەمی تاوانكاری‪.‬‬ ‫لەڕاستیدادژەكۆمەڵگەكان‪،‬‬ ‫ك��ەس��ای��ەت��ی��گ��ەل��ێ��ك��ن كە‬ ‫ه��ەن��دێ��ك��ج��ار ك��ۆم��ەڵ��گ��ە‬ ‫گ���ی���رۆدەدەك���ەن‪ ،‬ه��ەم��وو‬ ‫ئ��ەو شتانەی باسمانكرد‬ ‫ه��ۆك��اری ئ���ەوەن گرنگە‬ ‫ب��ت��وان��ی��ن ئ���ەم ك��ەس��ان��ە‬ ‫بناسینەوە‪ ،‬لەئێستادا زانایان‬ ‫ت��وان��ی��وی��ان��ە رێ��گ��ەی��ەك بۆ‬ ‫ناسینەوەی كەسانی دژەكۆمەڵگە‬ ‫ب��دۆزن��ەوەو كە ه��ەم سادەیە‌و‬ ‫هەمیش ئەگەری هەڵەی كەمە‪،‬‬ ‫ت��وێ��ژەران گەیشتوونەتە ئەو‬

‫ن���م���رەی‬ ‫ل��ە (‪ )٠‬تاوەكو‬ ‫(‪ )٥‬بدەن‪ ،‬رستەكان‬ ‫ل��ەم شێوەیە ب��وون‪ :‬م�������ن‬ ‫بەچاپلوسی خەڵك ل��ەدەوری‬ ‫خ���ۆم دەه��ێ��ڵ��م��ەوە‪ ،‬خەڵك‬ ‫هەندێكجار پێمدەڵێن بێبەزەیی‪،‬‬ ‫ئایا تائێستا بۆتان پێشهاتووە‬ ‫ب���ەئ���ام���ان���ج���ی دزی‪ ،‬ی���ان‬ ‫خراپەكاری بچنە نێو بینایەك‪،‬‬ ‫یان ئۆتۆمبێلێكەوە‪.‬‬ ‫هۆكاری هەڵبژاردنی ئەم‬ ‫پرسیارانە‪ ،‬ئەوەیە كە كێشەی‬ ‫دژە كۆمەڵگەبوون لەڕاستیدا‬ ‫ك��ێ��ش��ەی��ەك��ی ك��ەس��ای��ەت��ی��ی��ە‪،‬‬ ‫هەڵخڵەتێنەر‪،‬‬ ‫روخسارێكی‬ ‫ن��ەب��وون��ی ه���اودڵ���ی ل��ەگ��ەڵ‬

‫خ���ەڵ���ك‌و الدان������ی ق���ورس‬ ‫ل��ەت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەك��ان��ی ئ��ەو‬ ‫كەسایەتییەیە‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژەران گەیشتن ب��ەو‬ ‫ئەنجامەی كە لەنێوان هەستی‬ ‫ب��ۆن��ك��ردن��ی الوازو كێشەی‬ ‫كەسایەتی دژە كۆمەڵگەبوون‪،‬‬ ‫پێوەندی بوونی هەیە‪ ،‬بەوتەی‬ ‫ئەوان ئەم ئەنجامانە لۆژیكییە‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان��ی‬ ‫پێشتر دەریخستووە كەسانی‬ ‫دژەكۆمەڵگە‪ ،‬لۆبی پێشەوەی‬ ‫مێشكیان چ��االك��ی كەمتری‬ ‫تێدایە‪ ،‬ئ��ەم ن��اوچ��ەی مێشك‬ ‫بەرپرسە لەكۆنتڕۆڵی رەفتارەكان‬ ‫بەپێی نۆرمەكانی كۆمەڵگە‪،‬‬ ‫هەروەها كرداری ناتەواوی ئەم‬ ‫ناوچەی مێشك‪ ،‬هاوكاتە لەگەڵ‬ ‫الوازبوونی هەستی بۆنكردن‪.‬‬ ‫بەپێی لێكۆڵینەوەیەك كە‬ ‫ل��ەس��اڵ��ی (‪)٢٠١١‬دا‬ ‫ب�ڵ�اوك���راوەت���ەوە‪،‬‬ ‫بەپێی ش��ێ��وازی‬ ‫قسەكردنیش دەكرێت‬ ‫تێكچوونی كەسایەتی‪،‬‬ ‫دژەك���ۆم���ەڵ���گ���ەك���ان‬ ‫ب�����دۆزرێ�����ت�����ەوە‪ ،‬دژە‬ ‫كۆمەڵگەكان كاتێك دەرب��ارەی‬ ‫ت��اوان��ەك��ان��ی��ان ق��س��ەدەك��ەن‪،‬‬ ‫سترێسێكی كەمتر لەخۆیان‬ ‫پ��ی��ش��ان��دەدەن‪ ،‬ل��ەچ��او كەسانی‬ ‫ئاسایی‌و زۆرت���ر لەسەر نیازە‬ ‫بنچینەییەكانی خۆیان چڕدەبنەوە‪.‬‬ ‫دەوت���رێ���ت‪ ،‬ك��ەس��ان��ی دژە‬ ‫كۆمەڵگە نزیكەی لەسەدا یەكی‬ ‫كۆمەڵگەن‪ ،‬ئ��ەوان��ە لەوانەیە‬ ‫لەكاتی تاقیكردنەوەدا وەاڵمی‬ ‫ناڕاست بدەنەوە‪ ،‬بۆیە توێژەران‬ ‫دەڵێن هەڵسەنگاندنی بۆنكردن‬ ‫دەكرێت رێگەیەكی باش بێت‬ ‫بۆ دۆزینەوەیان‪.‬‬ ‫و‪ .‬سەباح محەمەد‬ ‫سەرچاوە‪Live Science :‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫ئاگاداری لووتی خۆتان بن‬

‫‪14‬‬

‫نیگەرانی رێ لەپێشكەوتن دەگرێت‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫ن���ی���گ���ەران���ی دەب��ێ��ت��ەه��ۆی‬ ‫ئ��ازادب��وون��ی هۆرمۆنگەلێك كە‬ ‫چاالكی هەندێك ناوچەی مێشك‬ ‫كە پێویستن بۆ گەیشتن بەئامانج‬ ‫تێكدەدات‪ ،‬بەشەكانی مێشك كە‬ ‫بەرپرسن لەخووكانی پێشوو‪،‬‬ ‫بەوەستاوی دەمێننەوەو لەسەر‬ ‫رەفتارمان كاریگەری دادەنێن‪.‬‬ ‫كاتێك نیگەرانن‪ ،‬ناتوانن ئەو‬ ‫كارانە بەباشی ئەنجامبدەن كە‬ ‫خۆیان هۆكاری نیگەرانییەكەن‪،‬‬ ‫ت�����وێ�����ژەران دەڵ���ێ���ن ل���ەوەه���ا‬ ‫بارۆدۆخێكدا ئ��ەو رەفتارانەی‬ ‫دەی���ك���ەن ب��ەئ��ەگ��ەری زۆرەوە‬ ‫لەئاڕاستەی ئامانجەكەتاندا نییە‪.‬‬ ‫بەپێی لێكۆڵینەوە نوێیەكان‬ ‫ئەو كەسانەی نیگەرانی زۆریان‬ ‫هەیە‪ ،‬لەجیاتی ئەوەی تێبكۆشن‬ ‫بۆ ئەوەی بگەن بەئامانجەكانیان‪،‬‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆ خووە سادەكان‪.‬‬ ‫ب���ەش���دارب���ووان كەسانێكی‬ ‫تەندروستبوون‪ ،‬كاتێك حەپی‬ ‫هەڵگری ه��ۆرم��ۆن��ی نیگەرانی‬ ‫(سترێس)یان دەخ���وارد‪ ،‬حەزی‬ ‫زۆرت����ری����ان ل���ەوەب���وو ك��ارێ��ك‬ ‫دووب���ارە بكەنەوەو چوكلەیتێك‬ ‫وەك�����و پ���اداش���ت وەرب���گ���رن‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەوكاتەی ژمارەیەكی‬ ‫زۆر چوكلێتیان ه��ەب��وو‪ ،‬ئەمە‬ ‫ل��ەك��ات��ێ��ك��داب��وو ئ��ەو كەسانەی‬ ‫دەرم��ان��ی درۆینیان خ��واردب��وو‪،‬‬ ‫بەئەگەری زیاترەوە‪ ،‬قۆناغەكانی‬ ‫كاركردنیان دەگ���ۆڕی‌و قورستر‬ ‫كاریان دەك��رد تاوەكو پاداشتی‬ ‫نوێتر بكرێ‪ ،‬وێنەی وەرگ��ی��راو‬ ‫لەمێشكی ئ��ەوان��ەی سترێسیان‬ ‫تەجروبە ك����ردووە‪ ،‬پیشانیدەدا‬ ‫كارلێكی دوو هۆرمۆنی سترێس‪،‬‬ ‫وات���ە ك��وری��ت��ی��زۆل‌و ئەدرنالین‪،‬‬ ‫چ���االك���ی ه��ەن��دێ��ك ن��اوچ��ەی‬ ‫مێشك كە رۆڵیان لەرەفتار بەرەو‬ ‫ئامانج هەیە‪ ،‬كەمدەكاتەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫هۆرموونانە لەسەر ئەو بەشانەی‬ ‫مێشك كە بەرپرسن لەرەفتاری‬ ‫ئاسایی كاریگەرییان نییە‪.‬‬

‫بەوتەی توێژەران‪ ،‬تیكچوونی‬ ‫سیستەمی ب��ەرەو ئامانج‪ ،‬دەبێت‬ ‫بەهۆی دروستبوونی خووە رەفتار‪،‬‬ ‫لەوەها بارۆدۆخێكدا بەربەست‬ ‫لەبەرانبەر دروستكردنی گۆڕان‬ ‫لەرەفتاردا هەیە‪.‬‬ ‫نیگەرانی‪ ،‬شیرو كاكاو‪ ،‬ئاوی‬ ‫پڕتەقاڵ‬ ‫ب�����ەش�����دارب�����ووان�����ی ئ���ەم‬ ‫لێكۆڵینەوەیە‪ )٦٩( ،‬قوتابی‬ ‫تەندروست بەكێشی ئاساییەوە‬ ‫ب���وون‪ ،‬ت��وێ��ژەران كەسانێكیان‬ ‫جیاكردەوە كە حەزیان لەشیرو‬ ‫ك��اك��او‪ ،‬ئ��اوی پڕتەقاڵ هەبوو‪،‬‬ ‫چونكە وابڕیاربوو ئەم دوو ماددەیە‬ ‫وەك���و پ��اداش��ت بەكاربهێنرێن‪،‬‬ ‫لەدوایدا بەشداربووان بۆ چوار‬ ‫گ��روپ داب��ەش��ك��ران‪ :‬گروپێك‬ ‫حەپەكانی هایدرۆكورتیزۆنیان‬ ‫خواردبوو كە ئاستی هۆرمۆنی‬ ‫ك��وری��ت��زۆل��ی ب����ەرزدەك����ردەوە‪،‬‬ ‫گروپێكی تر دەرمانێكیان بەناوی‬ ‫یوهیمباین خواردبوو كە ئاستی‬ ‫ئادرنالینی بەرزدەكردەوە‪ ،‬گروپی‬ ‫سێهەم ه���ەردوو دەرمانەكەیان‬ ‫خواردبوو‪ ،‬بەاڵم گروپی چوارەم‬ ‫دەرمانی هەڵخڵەتێنەریان پێدرا‪ ،‬بۆ‬ ‫پێوانی كاریگەری هۆرمۆنەكان‪،‬‬ ‫داوا لەبەشداربووانكرا ئەركێكی‬ ‫كۆمپیوتەری ئەنجامبدەن كە‬ ‫لەودا دەبێت نیشانەیەكی تایبەتی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژێ��رن‪ ،‬وەك���و پاداشتیش‬ ‫دەیانتوانی لەو خواردنەی حەزیان‬ ‫لێیە‪ ،‬پ��ڕت��ەق��اڵ‪ ،‬ی��ان چوكلێت‪،‬‬ ‫هەرچەنێكیان پێویستە بخۆن‪.‬‬ ‫ب���ەوت���ەی الرس ش��وی��ب‪،‬‬ ‫توێژەری دەروونناس لەزانكۆی‬ ‫روری ئەڵمانیا‌و سەرپەرشتیاری‬ ‫ئ��ەم لێكۆڵینەوەیە‪ ،‬ئ���ەوەی كە‬ ‫ب����ەش����دارب����ووان ه��ەرچ��ەن��ێ��ك‬ ‫حەزیان لێبێت بخۆن‪ ،‬لەبایەخی‬ ‫خواردەمەنییەكە وەك��و پاداشت‬ ‫كەمدەكاتەوە‪ ،‬بۆ نموونە ئەگەر‬ ‫كەسێك بتوانێت هەرچەنێك‬ ‫حەزی لێبێت چوكلێت بخوات‪،‬‬

‫ئ���ەو دەم ك��ەم��ت��ر روودەك���ات���ە‬ ‫چوكلێت‪ ،‬هەمان شتیش بۆ ئاوی‬ ‫پڕتەقاڵ راستە‪ ،‬ئەگەر كەسێك‬ ‫ئاوی پڕتەقاڵ بەزۆری بخواتەوە‪،‬‬ ‫ئ���ەودەم ح��ەزی ل��ەخ��واردن��ەوەی‬ ‫ئاوی پڕتەقاڵ نامێنێت‪.‬‬ ‫ل��ەق��ۆن��اغ��ی دوات������ردا داوا‬ ‫ل��ەب��ەش��دارب��ووان��ك��را ئەركێكی‬ ‫كۆمپیوتەری نوێ ئەنجامبدەن‪،‬‬ ‫ئەوان دەیانتوانی هەمان رەفتاری‬ ‫پ��ێ��ش��وو ئ��ەن��ج��ام��ب��دەن‌و ه��ەم��ان‬ ‫نیشانە هەڵبژێرن‌و پاداشتێكی‬ ‫زۆر هاوشێوە وەكو شیرو كاكاو‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��اوی پ��ڕت��ەق��اڵ وەرب��گ��رن‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��ەوەی رەفتارێكی جیاواز‬ ‫هەڵبژێرن‌و بچن بەرەو نیشانەی‬ ‫نوێ كە زۆر قورستر بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەم رێگەوە دەیانتوانی پاداشتێكی‬ ‫نوێ وەربگرن‪.‬‬ ‫ئەنجامەكان پیشانیدەدات‪ ،‬ئەو‬ ‫كەسانەی دەرمانی هەڵخڵەتێنەیان‬ ‫وەرگ���رت���ب���وو‪ ،‬پ��اداش��ت��ەك��ەی��ان‬ ‫بەرزامەندی وەردەگ��رت‌و دوایی‬ ‫دەچ���وون ب���ەرەو پاداشتێكیتر‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ئ��ەوان��ەی تەنیا یەك‬ ‫هۆرمۆنیان وەرگرتبوو‪ ،‬رەفتارێكی‬ ‫هاوشێوەیان هەبوو‪ ،‬ب��ەاڵم ئەو‬ ‫كەسانەی هەردوو هۆرموونەكەیان‬ ‫وەرگرتبوو‪ ،‬تێربوون كاریگەری‬ ‫ل��ەس��ەری��ان دادەن�����ا‪ ،‬ئ��ەوان��ەی‬ ‫چوكلێتیان خواردبوو دووب��ارە‬ ‫هەمان ئەركیان ئەنجامدەداوەو‬ ‫دەچ����وون����ە س����ەر ن��ی��ش��ان��ە‬ ‫س��ادەك��ان بۆ ئ��ەوەی شیرو‬ ‫كاكاویتر وەربگرن‪.‬‬ ‫وێ������ن������ەی‬ ‫( ‪)M R I‬‬ ‫ل���ەم���ێ���ش���ك���ی‬ ‫خ��������ەڵ��������ك‬ ‫پیشا نید ە د ا ت‬ ‫ك���ە ل�����ەدوو‬ ‫ن����اوچ����ەی‬ ‫مێشكد ا‬

‫چ��االك��ی دادەب����ەزێ����ت‪ :‬توێی‬ ‫ئۆربیتوفرونتال‌و توێی تەوێڵی‬ ‫ن���اوەڕاس���ت ك��ە پ��ێ��وەن��دی��دارن‬ ‫لەگەڵ رەفتاری گەیشتن بەئامانج‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتدا ئەو ناوچانەی مێشك‬ ‫كە بەرپرسن لەخوو لەهەموو‬ ‫گروپەكاندا وەك یەك چاالك بوو‪.‬‬ ‫نیگەرانی‌و خووگرتن‬ ‫بەمادەسڕكەر‬ ‫ئەم ئەنجامانە پیشانیدەدات‪،‬‬ ‫ك��ە ب��ۆچ��ی ه��ەن��دێ��ك لەخەڵك‬ ‫لەكاتی نیگەرانیدا دەگەڕێنەوە سەر‬ ‫خووە خراپەكان‪ ،‬توێژەران دەڵێن‬ ‫«بەباشی دەزانین كە نیگەرانی‬ ‫ك��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر تووشبوون‬ ‫بەماددە سڕكەرەكان‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫كاریگەری لەسەر گ��ەڕان��ەوەی‬ ‫دووبارە بۆ ئەم مادانە هەیە‪».‬‬ ‫ه���ەروەه���ا ئ����ەوان دەڵ��ێ��ن‪،‬‬ ‫ئەنجامەكان پیشانیدەدەن كارلێكی‬ ‫دوو هۆرمۆنی سترێس دەتوانێت‬ ‫ش���ێ���وازی رەف���ت���اری ك��ەس��ان��ی‬ ‫تووشبوو ب��ەم��اددە سڕكەرەكان‬ ‫پیشانبدات‪».‬‬ ‫سەرچاوە‪Live science :‬‬

‫‪15‬‬

‫(‪ )10‬خاڵی سادەو گرنگ بۆ دڵنیابوون لەتەندروستی‬

‫هەندێك لەو شتانەی كە لەماوەی (‪ )60‬چركەدا روودەدەن‬ ‫(‪)710‬كۆمپیوتەر دەفرۆشرێت‬ ‫ل��ەج��ی��ه��ان��دا‪ )555( ،‬ل��ەوان��ە‬ ‫پرۆسێسەرەكەی ئینتێلە‪.‬‬ ‫(‪)1820‬دات����ا دروستدەكرێت‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ە ب��ەس��ە ب��ۆ پ��ڕك��ردن��ەوەی‬ ‫(‪ )2600000‬سیدی‪.‬‬ ‫(‪ )232‬كۆمپیوتەر لەجیهاندا‬ ‫تووشی ڤایرۆسی دەبن‪.‬‬ ‫(‪ )450‬سیدی ویندۆزی سێڤن‬ ‫دەفرۆشرێت لەجیهاندا‪.‬‬

‫(‪ )925‬ئایفۆنی فۆر ئێس‌و ئایپاد‬ ‫دەفرۆشرێت لەجیهاندا‪.‬‬ ‫(‪ )11‬ئێكسبۆكس دەفرۆشرێت‬ ‫لەجیهاندا‪.‬‬ ‫(‪ )38‬ج���ۆری ت��ۆن��ی مۆسیقا‬ ‫بەرهەمدەهێنرێت لەجیهاندا‪.‬‬ ‫(‪ )4000‬ف��ل�اش م��ی��م��ۆری‬ ‫دەفرۆشرێت لەجیهاندا‪.‬‬ ‫(‪ )2500‬م��رەك��ەب��ی پرێنتەر‬ ‫دەفرۆشرێت لەجیهاندا‪.‬‬

‫زی����اد دەب��ێ��ت‬

‫(‪)$75000‬‬ ‫لەداهاتی گوگڵ‪.‬‬ ‫(‪ )1100000‬گفتوگۆ دەكرێت‬ ‫لەمەسنجەرەكاندا‪.‬‬ ‫(‪ )103‬بالكبێری دەفرۆشرێت‬ ‫لەجیهاندا‪.‬‬ ‫(‪ )1100‬هێكتار ل���ەزەوی‬ ‫دەچێنرێت لەئەپڵیكەیشنی (فام‬ ‫ڤێڵ)‪.‬‬ ‫(‪ )$219000‬دەگوازرێتەوە‬

‫لەڕێگەی بانكی (پای پاڵ)‪.‬‬ ‫(‪ )950‬بەرهەم لەوێب سایتی‬ ‫(ئی بای)‪.‬‬ ‫(‪ )12‬وێب سایت هاكدەكرێت‌و‬ ‫(‪ )416‬ئەكاونتی (فەیسبوك)‬ ‫هەوڵی هاككردنی دەدرێت‪.‬‬ ‫(‪ )1400‬دیسكی فیلم دەدرێت‬ ‫بەكرێ لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە‪.‬‬ ‫وەرگ���ێ���ڕان���ی لەئینگلیزیەوە‪:‬‬ ‫عەبدولڕەحمان لڤین‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫‪ -١‬سەیرێكی خۆتان بكەن‪:‬‬ ‫هەموو سێ‪ ،‬یان چوار مانگ جارێك لەگەڵ یەكێك لەئەندامانی‬ ‫بنەماڵەكەت سەیرێكی پێستی دەس���ت‪ ،‬پێستی س��ەر‪ ،‬سەرپەنجە‪،‬‬ ‫دەورووبەری رەگی نینوك‌و ژێر باخەڵی خۆتان بكەن‪ ،‬بوونی هەرچەشنە‬ ‫گۆڕانێك لەڕووخسار‪ ،‬یان رەنگ لەخاڵەكاندا‪ ،‬یان لەسەر پێست‌و‬ ‫دەركەوتنی خاڵی سوور‪ ،‬بەواتای ئەوەیە دەبێت سەردانی دكتۆر بكەن‪.‬‬ ‫‪ -٢‬گرنگی بدەن بەنیشانەكانی ماندوبوون‪:‬‬ ‫ئایا بەبێ جەرەس بەیانیان خەبەرتان نابێتەوە؟ یان دوانیوەڕۆیان‬ ‫هەست بەماندووێتی زۆر دەكەن؟ دوانیوەڕۆیان وەنەوز دەدەن؟ ئەگەر‬ ‫هەركام لەم نیشانانەتان هەبێت‪ ،‬بەئەگەری زۆرەوە تووشی كەم خەوی‬ ‫هاتوون‪ ،‬باشتر وایە شەوان (‪ )٨‬كاتژمێری تەواو بخەون‪ ،‬ئەگەر لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا هێشتا هەر هەستتان بەكەمخەوی كرد‪ ،‬سەردانی دكتۆر بكەن‪.‬‬ ‫‪ -٣‬لەدوای (‪ )٥٠‬ساڵی هەموو ساڵێك جارێك بااڵی خۆتان بپێون‪:‬‬ ‫ئەنجامدانی ئەم كارە بۆ خانمان بەتایبەتی بۆ پێشگیری لەنەخۆشی‬ ‫پوكانەوەی ئێسك زۆر پێویستە‪ ،‬كورتبوونەوەی بااڵ نیشانەی كەمبوونەوەی‬ ‫ماددە كانزاییەكانە لەنێو ئێسك‪ ،‬ئەگەر كوتبوونەوەیەك بینرا پێویستە دوای‬ ‫ئەنجامدانی تاقیكرنەوەی چڕی ئێسك لەگەڵ پزیشكدا راوێژ بكرێت‪.‬‬ ‫‪ -٤‬ئاگاداری رەنگی میزبن‪:‬‬ ‫روونبوونی رەنگی میز بەواتای ئەوەیە‪ ،‬تەندروستیتان باشە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر رەنگی مێز لێڵبوو‪ ،‬یان بۆنی ناخۆشی هەبوو‪ ،‬بەمانای ئەوەیە‬ ‫ب��ەڕادەی پێویست ئاو ناخۆنەوە‪ ،‬ئەگەر دوای خ��واردن��ەوەی ئاوی‬ ‫پێویستیش هەر بەو شێوەیە بوو؛ دەبێت سەردانی دكتۆر بكەن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫میزەكەتان زەردی روونبوو لەوانەیە بەهۆی خواردنی ڤیتامینی(‪ )B‬نێو‬ ‫قەربووكەرەوەی خواردەمەنییەكان وەكو مۆلتی ڤیتامین بێت‪.‬‬ ‫‪ -٥‬لەدوای وەرزش لێدانی خوێنبەری مەچەك بپێون‪:‬‬ ‫بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی گۆڤاری پزیشكی‪ ،‬ئەگەری دەركەوتنی‬ ‫جەڵتەی دڵ لەماوەی (‪ )١٠‬ساڵدا لەنێو ئەو ژنانەی لێدانی دڵیان‬ ‫نزمتر لەئاستی ئاساییە دوو بەرانبەر زیاترە لەهی ژنانی ئاسایی‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێشنیاردەكەین تاقیكردنەوەیەكی وەرزشی ئەنجامبدەن‪ ،‬لەبۆ ئەنجامدانی‬ ‫پێویستە (‪ )٢٠‬خولەك بەخێرایی بەڕێگەدا بڕۆن‪ ،‬یان رابكەن‪ )١٥( ،‬چركە‬ ‫دوای وەستانی وەرزشەكە‪ ،‬لێدانی دڵتان بپێون‪ ،‬ژمارەی بەدەستهاتوو‬

‫كەڕەتی چوار ژمارەی لێدانەكانی دڵ پیشاندەدات‪ ،‬دوای (‪ )٢‬خولەك‬ ‫پشوو دووبارە پرتەی خوێنبەری مەچەك بپێونەوەو لەچواردا كەڕەتی‬ ‫بكەن‪ ،‬ژمارەی بەدەستهاتووی دووهەم لەوەی یەكەم كەمبكەنەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لە (‪ )٥٥‬كەمتربوو سەردانی پزیشك بكەن‪.‬‬ ‫‪ -٦‬ئەگەر نەخۆشی شەكرەتان هەیە‪ ،‬ئاگاداری پێیەكانتان بن‪:‬‬ ‫پێی كەسانی تووشبوو بەشەكرە زۆرجار وشكدەبێتەوەو دەقڵەشێت‌و‬ ‫برین‌و ئیلتهابی لێدەردەكەوێت‪ ،‬چونكە هەستیاری لەم جۆرە نەخۆشانەدا‬ ‫نزمە‪ ،‬زۆرتر ئاگاداری پێكانتان بن‌و رۆژانە سەیرێكیان بكەن‪.‬‬ ‫‪ -٧‬بەردەوام ئاگاداری پەستانی خوێنتان بن‪:‬‬ ‫پزیشكان پێشنیاردەكەن لە (‪ )١٨‬ساڵییەوە بەئامێری پێوانی پەستانی‬ ‫خوێنی ماڵەوە پەستانی خوێنی خۆتان بپێون لەگەڵ بینینی بەرزبوونەوەی‬ ‫خێرا سەردانی پزیشك بكەن‪.‬‬ ‫‪ -٨‬پشكنینی تەواوی دڵ‪:‬‬ ‫مەرجی ئەوەی دڵ‌و خوێنبەرەكانتان تەندروستبن چادێریكردن‌و‬ ‫پارێزگاریكردنێتی‪ ،‬ئەگەر قەڵەون‪ ،‬وەرزش ناكەن‪ ،‬جگەرە دەخۆن‪،‬‬ ‫كلستڕۆڵی خوێنتان بەرزە‪ ،‬پەستانی خوێنتان هەیە‪ ،‬یان نەخۆشی شەكرەتان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەگەری ئەوە هەیە تووشی جەڵتەی دڵ ببن‪ ،‬بۆیە پێویستە سەردانی‬ ‫پزیشك بكەن بۆ پشكنینێكی تەواوی دڵ‪ ،‬وەكو تاقیكردنەوەی خوێن‪،‬‬ ‫شریتی دڵ پێوانی پەستانی خوێن‌و ئەگەریش پێویستیكرد پشكنینی‬ ‫وەرزشی‪.‬‬ ‫‪ -٩‬هەموو رۆژێك سەیری ئەو شانە بكەن قژتانی پێدادەهێنن‪:‬‬ ‫ئەگەر هەستدەكەن قژتان زۆر دەوەرێت داوا لەدكتۆر بكەن پشكنینی‬ ‫خوێنتان بۆ ئەنجامبدات‌و رادەی ئاسنی نێو خوێن بپێوێت‪ ،‬كەمبوونی‬ ‫ئاسنی خوێن‌و تەمبەڵی رژێنەی تیرۆید لەوانەیە هۆكاری وەرینی قژ بێت‬ ‫‪ -١٠‬گرنگی بدەن بەشێوازی ژیانی تەندروست‪:‬‬ ‫میوەو سەوزەواتی نوێ بخۆن‪ ،‬بەئەندازەی پێویست‌و ب��ەردەوام‬ ‫وەرزش بكەن‪ ،‬پشوودانتان لەبیرنەچێت‪ ،‬خۆراكی تەندروست‌و پشووی‬ ‫پێویست‌و ئۆكسیجینی تەواو سێ نهێنی سەرەكی تەمەندرێژین‪ ،‬ئاگاداربن‬ ‫هەموو ئەو دەستكەوتەكانی ئەم سێ نهێنییە‪ ،‬بەخواردنی زۆری چوكلێت‌و‬ ‫جگەرەو خواردنەوەی مەشروبات كحولی لەناودەچن‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬كاوە‬

‫‪16‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫چۆن دەكرێت یادەوەری ناڕاست‬ ‫لەمێشكدا دروستبكرێت؟‬ ‫بۆیەكەمجار‪ ،‬زان��ای��ان ب��ەوروژان��دن��ی راس��ت��ەوخ��ۆی خانە‬ ‫دەمارییەكانی مێشك‪ ،‬یادەوەری ناڕاستیان لەمێشكدا دروستكردووە‪،‬‬ ‫كە بۆماوەی چەند چركەیەك ماوەتەوە‪ ،‬واتە ئەگەری وەبیرهینانەوەیان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەمە واتای ئەوەیە لەدۆزینەوەی سووڕەكانی مێشك بۆ‬ ‫یادەوەری كورتماوە زۆر نزیكبووینەتەوە‪.‬‬ ‫ی��ادەوەری‌و توانای لەبەركردن‌و وەبیرهێنانەوەی زانیاری‪،‬‬ ‫بەكردارە ئالۆزەكانی مێشك ئەژماردەكرێت‪ ،‬تا ئێستا تاقیكردنەوەی‬ ‫زۆر بۆ تێگەیشتن لەسووڕی یادەوەری ئەنجامدراوە‪ ،‬ئێستا وادیارە‬ ‫زانایان تونیویانە بەشێك لەم مەتەڵە چارەسەربكەن‪.‬‬ ‫زانایان بۆ یەكەمینجار توانیویانە ی��ادەوەری دەسكرد لەنێو‬ ‫شانەكانی مێشكی مشكەكاندا دروستبكەن‌و بەپاشكەوتكردنی‬ ‫زانیاری جۆراجۆری پێوەندیدار ب��ەی��ادەوەری كورتماوە لەنێو‬ ‫مێشكی ئەم مشكانەدا بیسەلمێنن كە خانە دەمارییەكان دەتوانن‬ ‫زانیاری پەیوەندیدار بەبوارە تایبەتەكان لەنێو خۆیاندا پاشەكەوت‬ ‫بكەن‪ ،‬ئەم یادەوەرییانە بۆ ماوەی دە چركە لەنێو خانەكانی مێشكدا‬ ‫دەمێننەوەو ئەمە ئەو واتایە دەگەێنێت‪ ،‬كە دەكرێت وەبیربێنەوە‪،‬‬ ‫هەڵبەت تەنیا بۆماوەیەكی كورت‪.‬‬ ‫دەمارناسانی فەكەڵتی پزیشكی زانكۆی كیسوسترن‬ ‫ریزریڤ‪ ،‬هەندێك پارچەی بچووكیان لەمێشكی مشكەكان‬ ‫هەڵگرت‌و رێچكە دەمارییەكانی نێو هیپوساالموسیان‬ ‫وروژاند‪ ،‬تاوەكو بتوانن شێوازەكانی چاالكی بناسنەوە‪،‬‬ ‫بەوتەی ئەم توێژەرانە‪ ،‬سووڕە دەمارییەكان‪ ،‬وروژاندنەكان‬ ‫بۆماوەی (‪ )١٠‬چركە لەنێو خۆیاندا دەهێڵنەوە‪ ،‬ئەوان‬ ‫دەتوانن زۆر بەوردی ئەمە بڵێن‪ ،‬چونكە خانە دەمارییەكانی‬ ‫مێشك لەم دۆخەدا بەشێوەیەكی جیاواز رەفتار دەكەن‪،‬‬ ‫شێوەیەك كە لەلێكۆڵینەوەكانیتر لەسەر مەیموونەكان‪،‬‬ ‫پیشاندەری چاالكی یادەوەری كورتماوەیە‪.‬‬ ‫ئەم لێكۆڵینەوە یارمەتی زانایان دەدات تاوەكو باشتر‬ ‫لەشێوازی كرداری ی��ادەوەری كورتماوەو چۆنێتی‬ ‫پاشەكەوتی زانیاری لەنێو مێشكدا بگەن‪ ،‬یادەوەری‬ ‫س ئیمێل‌و‬ ‫كورتماوە‪ ،‬بریتییە لەو یادەوەرییەی ئادر ‌‬ ‫ژمارە تەلەفۆنی كەسێك هەر ئێستا پێتان دەڵێت‪ ،‬بە‬ ‫بەراورد ی��ادەوەری درێژماوە‪ ،‬لەفێربوونە درێژماوەكاندا‬ ‫بەشدارە‪ ،‬وەكو فێربوونی پیانۆ‪ ،‬یان لێخوڕینی پاسكیل كە‬ ‫لەڕێچكەی دەماری جیاواز سوودوەردەگرێت‪.‬‬ ‫ئەو تێكچوونانەی كە لەسەر مێشك كاریگەری دادەنێن‪،‬‬ ‫بەگشتی لەسەر ئەم جۆرە لەیادەوەری بەشێوەی جۆربەجۆر‬ ‫كاریگەری دادەنێن‪ ،‬بۆیە تێگەیشتن لەجیاوازییەكان یارمەتی‬ ‫زانایان دەدات تاوەكو بۆ نەخۆشی وەك ئەڵزایەمەر چارەسەری‬ ‫باشتر بدۆزنەوە‪.‬‬

‫ب ‌ن ستراوبریج‪ ،‬دەمارناس‌و سەرپەرشتیاری ئەم لێكۆڵینەوە‬ ‫لەو بارەوە دەڵێت «ئەمە یەكەمجارە كەسێك بتوانێت رێگەیەك‬ ‫بۆ پاشەكەوتی زانیاری بۆ ماوەی چەند چركەیەك بدۆزێتەوە‪،‬‬ ‫هەم لەڕوانگەی ریزبەندی كاتەوەو هەم لەڕوانگەی شێوازەكانی‬ ‫وروژاندن‪ ،‬ئەم لێكۆڵینەوە رێگە بۆ لێكۆڵینەوەی داهاتوو لەئاراستەی‬ ‫دۆزینەوەی سووڕەكانی مێشك دەكاتەوە كە ئەو هەلەمان بۆ‬ ‫دەرەخسێنێت تاوەكو یادەوەری كورتماوە دروستبكەین‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬ ‫سەرچاوە‪popscience :‬‬

‫‪17‬‬

‫تێكۆشانی بێوچانی توێژەران‬ ‫ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی ڤاكسین بۆ‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی ئ��ای��دز چەندینجار‬ ‫شكستی خواردووە‪ ،‬بەاڵم لەوانەیە‬ ‫هەندێك لەتوێژەران توانیبێتیان‬ ‫بەهێشتنەوەی ڤاكسینەكە لەنێو‬ ‫ل��ەش��دا‪ ،‬رێ��گ��ەچ��ارەی��ەك ب��ۆ ئەم‬ ‫كێشەیە بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫هۆكاری سەرەكی شكستی‬ ‫دروستكردنی ڤاكسین بۆ ناخۆشی‬ ‫ئایدز ئەوەیە تائێستا كەس نەیتوانیوە‬ ‫بگاتە هاوسەنگییەكی راست بۆ‬ ‫ڤاكسینەكە‪ ،‬هاوسەنگییەك كە لەش‬ ‫ناچاربكات دژەتەن دروستبكات‌و‬ ‫ل��ەه��ەم��ان��ك��ات��ی��ش��دا ك��ەس��ەك��ە‬ ‫نەخۆشنەخات‪ ،‬لێكۆڵینەوەیەكی‬ ‫ن���وێ ل��ەس��ەر م��ەی��م��وون��ەك��ان‪،‬‬ ‫رێگەیەكی نوێ پێشنیاردەكات‪،‬‬ ‫ئەگەر بكرێت ڤاكسینەكە لەنێو‬ ‫لەشدا بهێڵدرێتەوە‪ ،‬كاریگەری‬ ‫باشتری دەبێت‪.‬‬ ‫ك����ارك����ردن����ی زۆرب�������ەی‬ ‫ڤ��اك��س��ی��ن��ەك��ان ب����ەم ش��ێ��وەی��ە‬ ‫ڤایرۆسێك دەخنە نێو لەشەوە‪،‬‬ ‫لەئەنجامدا سیستەمی بەرگری‬ ‫لەش كاردانەوەی دەبێت‌و هێزێك‬ ‫بۆ بەرگریكردن دروستدەكات‪ ،‬ئەم‬ ‫كارە بەدوو شێوە ئەنجامدەدرێت‪،‬‬ ‫ڤاكسینەكە كۆپییەكی زیندوو‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم چ��اك��ك��راوی ڤایرۆسەكە‬ ‫دەنێرێتە نێو ل��ەش‪ ،‬یان ڤاكسین‬ ‫كۆپییەكی ناچاالكی ڤایرۆسەكەیە‪،‬‬ ‫كە بەسە بۆ ئ��ەوەی سیستەمی‬ ‫بەرگری لەش چاالك بكات‪.‬‬ ‫لەسەرەتای دەیەی (‪)١٩٩٠‬‬ ‫دا‪ ،‬توێژەران ئومێدگەلێكیان بۆ‬ ‫بەكارهێنانی كۆپیەكی الوازكراوی‬ ‫ڤ��ای��رۆس��ی (‪ )SIV‬ك��ە هاوتای‬ ‫(‪)HIV‬ی������ە ب��ۆ م��ەی��م��وون��ەك��ان‬ ‫بەدیكرد‪ ،‬ئەم ڤایرۆسە دەیتوانی‬

‫ببێیت ب��ەه��ۆی دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫ب����ەرگ����ری ل���ەن���ێ���و ه��ەن��دێ��ك‬ ‫لەمەیموونەكاندا كە لەدواید كۆپی‬ ‫بەهێزی (‪ )SIV‬كاری لەسەریان‬ ‫ن��ەدەك��رد‪ ،‬ب��ەاڵم مەیموونەكانی‬ ‫تر لەبەرانبەر ئەم ڤایرۆسەدا هەر‬ ‫بێ بەرگری بوون‪ ،‬بۆیە هەرگیز‬ ‫ئ��ەم چ��ارەس��ەر بەكارنەهێنرا‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم ت���وێ���ژەران���ی زان��ك��ۆی‬ ‫ئورگان هەوڵیانداوە بزانن ئەم‬ ‫ڤاكسینە چۆن كاریدەكرد‪ ،‬ئەوان‬ ‫تێگەیشتن بەرگری ڤایرۆسییەكە‬ ‫سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ خانە‬ ‫بەرگرییەكان لەجۆری (‪ )T‬كە‬ ‫لەنێو گرێكانی لیمف دەمانەوە‪.‬‬ ‫رێگەچاری پێشنیاری بریتییە‬ ‫لەمە لەوانەیە ئەگەر ڤاكسینی ئایدز‬ ‫لەنێو لەشی م��رۆڤ��دا بمێنێتەوە‬ ‫بتوانێت بەباشی كاربكات‪ ،‬ئەم‬

‫ڤاكسینە دەك��رێ��ت دەس��ك��اری‬ ‫بكرێت بەڤایرۆسی كەم مەترسیتر‬ ‫ت���اوەك���و ب��ت��وان��ێ��ت ل��ەب��ەران��ب��ەر‬ ‫خانەكانی (‪)T‬دا بەرگری بكات‪،‬‬ ‫لەئەنجامدا خانەكانی بەرگری‬ ‫هەمیشە ل��ەدۆخ��ی ئامادەباشیدا‬

‫دەمێننەوە‪ ،‬ئەنجامی تەواوی ئەم‬ ‫توێژینەوەیە لەژورنالی ئانالین‬ ‫پزیشكی نەیچەردا باڵوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬كاوە‬ ‫سەرچاوە‪popscience :‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫بۆچی دروستكردنی ڤاكسینی‬ ‫ئایدز هێندە قورسە؟‬

‫‪18‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫ئاگاداری چەورییەكانی‬ ‫ناو خوێنی خۆتی؟‬ ‫چەورییەكانی ناو خوێنی مرۆڤ بریتین لەترایگلیسراید‬ ‫(‪)triglyceride‬و كۆلیسترۆڵ (‪)cholesterol‬و چەوری‬ ‫چری نزم (‪ )LDL‬كە بەچەوری خ��راپ ناسراوەو‬ ‫چ����ەوری چ���ری ب���ەرز (‪ )HDL‬ك��ە ب��ەچ��ەوری‬ ‫باشناسراوە‪ ..‬بۆ ئەوەی ئێمە لەشێكی تەندروست‌و‬ ‫تەمەنێكی درێژمان هەبێت پێویستە بەالیەنی كەمەوە‬ ‫ئەگەر زۆریش نەبێت زانیارییەكی وامان هەبێت‬ ‫لەسەر چەورییەكانی ناوخوێنمان لەڕووی بەرزی‌و‬ ‫نزمی‪ ،‬چونكە راستە كە ئەمانە س��ەرچ��اوەی وزەو‬ ‫هەروەها بەژدارن لەدروستبوونی هەندێك جۆری ڤیتامین‬ ‫وەك كۆلیسترۆل كە سەرچاوەی دروستبوونی ڤیتامین دییە‪،‬‬ ‫بەاڵم بیرمان نەچێت كە بەرزبوونەوەیان لەئاستی نرخێنراو‬ ‫دەبێتە هۆی گەلێك نەخۆشی ترسناك تا ئاستی م��ردن‪ ،‬وەكو‬ ‫نەخۆشییەكانی دڵ‌و شەلەل‌و شێرپەنجەو‪...‬هتد‪.‬‬ ‫لەم ژم��ارەو هەروەها لەژمارەكانی داهاتووشدا هەوڵدەدەم‬ ‫ب��ەس��وود بخەمە بەردەمی‬ ‫ك��ە زان��ی��اری‬ ‫دەرب������������ارەی ج����ۆری‬ ‫خ��وێ��ن��ەران‬ ‫چەورییەكان‌و چۆنێتی‬ ‫چ��ارەس��ەری��ی��ان لەكاتی‬ ‫ب������ەرزب������وون������ەوەی‬ ‫رێ��ژەك��ان��ی��ی��ان لەخوێندا‬ ‫ب���ەڕێ���گ���ەی س��روش��ت��ی‌و‬ ‫خۆپاراستن‪.‬‬ ‫سەرەتا بەترایگلیسراید‬ ‫دەس���ت���پ���ێ���دەك���ەی���ن‪،‬‬ ‫ترایگلیسراید كە چەوری‬ ‫سیانیشی پێدەوترێت‪،‬‬ ‫ب���ری���ت���ی���ی���ە ل����ەگ����ەردی‬ ‫چەورییە فاتییەكان (‪fat‬‬ ‫ل��ەن��او‬ ‫‪)molecules‬‬ ‫خوێنداو ه��ەر كالۆرییەك‬ ‫ب����ەك����ارن����ەی����ات وەك‬ ‫س���ەرچ���اوەی وزە ئ��ەوا‬ ‫دەگۆڕێت بۆ ترایگلیسراید‪،‬‬ ‫هەمیشە لەتاقیگەی كلینكی‬ ‫كۆلیسترۆڵ‌و ترایگلیسراید‬ ‫ب��ەی��ەك��ەوە تێستیۆان بۆ‬ ‫دەكرێت‪ ،‬چونكە بەزۆری‬ ‫ب������ەرزی ك��ۆل��ی��س��ت��رۆڵ‬ ‫ه��ۆك��ارێ��ك��ە ب��ۆ ب���ەرزی‬

‫‪19‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫ترایگلیسراید‪.‬‬ ‫گرنگترین ه��ۆك��ارەك��ان��ی‬ ‫بەرزی چەوری ترایگلیسراید‪:‬‬ ‫‪ -١‬خواردن ( ‪)Diet‬‬ ‫خ�������واردن ه��ۆك��اری��ك��ی‬ ‫سەرەكییە‪ ،‬چونكە خواردنی‬ ‫ئەو خۆراكانەی كە بڕێكی زۆر‬ ‫چەوری جۆری فاتییان تێدایە‬ ‫وەكو گۆشتی ئاژەڵ‌و مرێشك‌و‬ ‫پ���ەن���ی���رو م���اس���ت‪...‬ه���ت���د‪،‬‬ ‫دەبنە ه��ۆی ب��ەرزب��وون��ەوەی‌و‬ ‫بەدەستهێنانی ك��ال��ۆری زۆر‬ ‫لەكحول‌و شیرنەمەنییەكان دەبنە‬ ‫هۆی بەرزبوونەوەی‪...‬‬ ‫‪ -٢‬زیادبوونی كێشی لەش‬ ‫(‪)gaining weight‬‬ ‫زی��ادب��وون��ی كێشی لەش‬ ‫راستەوانەیە لەگەڵ زیادبوونی‬ ‫ت��رای��گ��ل��ی��س��رای��د‪ ،‬چ��ون��ك��ە‬ ‫ق��ەل��ەوب��وون وات��ا زی��ادب��وون��ی‬ ‫چ���ەوری���ی���ە ف��ات��ی��ی��ەك��ان كە‬ ‫س���ەرچ���اوەی دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫ترایگلیسرایدن ‪..‬‬ ‫‪ -٣‬ل��ەك��ات��ی وەرگ��رت��ن��ی‬ ‫هەندێك كۆرسی دەرم��ان كە‬ ‫دەب��ن��ە ه��ۆی ب��ەرزب��وون��ەوەی‬ ‫ئاستی ترایگلیسراید لەخوێندا‬ ‫وەكو‬ ‫ا‪ -‬ت���ام���ۆك���س���ی���ف���ی���ن‬ ‫بریتییە‬ ‫(‪،)Tamoxifen‬‬ ‫ل���ەك���ۆرس���ی ه���ۆڕم���ۆن���ی كە‬ ‫لەكاتی نەهێشتن‌و چارەسەری‬ ‫شێرپەنجەی مەمك دەدرێ��ت‬ ‫بەژنان لەهەموو تەمەنەكاندا‪.‬‬ ‫ب‪ -‬بێتا بلۆككەرەكان‬ ‫(‪ )Beta blockers‬وەك��و‬ ‫(‪)propranolol‬و (‪)Atenolol‬‬ ‫ب��ەك��اردێ��ت ب��ۆ چ��ارەس��ەری‬ ‫ه���ەن���دێ���ك ن���ەخ���ۆش���ی دڵ‪،‬‬ ‫هەروەها گلوكۆما‪.‬‬ ‫ج‪ -‬دای����ی����وری����ت����ی����ك‬ ‫وەك�����و‬ ‫(‪)Diuretics‬‬ ‫( ‪ )s p i r o n o l a c t o n e‬و‬ ‫(‪)hydro chlorothiazide‬‬ ‫كە ئەم دەرمانانە دەبنە هۆی‬ ‫زی��ادب��وون��ی دەردان�����ی ئ��اوی‬ ‫لەش بۆ دەرەوەی لەش وەكو‬ ‫بەكارهێنانییان لەكاتی بەرزی‬

‫فشاری خوێن‪.‬‬ ‫د‪ -‬ستیرۆید (‪)steroids‬‬ ‫بەكاردێت وەك چارەسەری‬ ‫ه��ەوك��ردن��ەك��ان‌و ك��و گرێكان‬ ‫(‪)lupus‬و رەبۆ (‪)asthma‬‬ ‫ستیرۆید دەتوانرێت لەپۆلی‬ ‫ی��ان‬ ‫(‪،)cortosteroids‬‬ ‫(‪ )anabolics‬دابنرێت‪.‬‬ ‫و‪ -‬ئ���ی���س���ت���رۆج���ی���ن‬ ‫(‪)Estrogen‬‬ ‫ه��ۆڕم��ۆن��ی م��ێ��ی��ن��ەی��ە كە‬ ‫هەندێكجار لەكاتی هەندێك‬ ‫ج���ۆری ن��ەخ��ۆش��ی بەشێوەی‬ ‫دەرمان دەدرێت بەنەخۆش‪.‬‬ ‫ن��ی��ش��ان��ەك��ان��ی ب�����ەرزی‬ ‫ترایگلیسراید‪:‬‬ ‫ه����ەرچ����ەن����دە س��ی��ف��ەت��ە‬ ‫ب��ۆم��اوەی��ی��ەك��ان (‪)heredit‬‬ ‫هەندێكجار هۆكاری سەرەكی‬ ‫ب�����ەرزی ت��رای��گ��ل��ی��س��رای��دن‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم خ��واردن��ی��ش یەكێكە‬ ‫ل���ەه���ۆك���ارە س��ەرەك��ی��ی��ەك��ان‬ ‫ل���ەزۆرب���ەی ئ���ەو ك��ەس��ان��ەی‬ ‫ك��ە گرفتی ب���ەرزی چ��ەوری‬ ‫ج����ۆری ت��رای��گ��ل��ی��س��رای��دی��ی��ان‬ ‫هەیە‪ ،‬ب��ەداخ��ەوە هەندێكجار‬ ‫نیشانەكانی بەرزی ئەم جۆرە‬ ‫چ��ەوری��ی��ە دەك���ەون���ە دوای‬ ‫دەرك��ەوت��ن��ی نەخۆشییەكانی‬ ‫دڵ‪ ،‬بۆیە باشتروایە چاوەڕوانی‬ ‫دەركەوتنی نیشانەكانی نەكەین‬ ‫بەالیەنی كەمەوە چەندجارێك‬ ‫لەتاقیگە كلینكییەكان شیكاری‬ ‫بۆ خوێن بكرێت تا دڵنیابین‬ ‫لەئاستی چەوری ترایگلیسراید‪.‬‬ ‫ل�����ەگ�����رن�����گ�����ت�����ری�����ن‬ ‫ج���ی���اك���ەرەوەك���ان���ی‪ ،‬ی��اخ��ود‬ ‫نیشانەكانی بەرزی ترایگلیسراید‬ ‫بریتین لە‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئازاری سنگ (‪chest‬‬ ‫‪)pain‬‬ ‫‪ -٢‬ت��ێ��ك��چ��وون��ی پێست‬ ‫(‪ )skin damage‬لەكاتێكدا‬ ‫ب��ەرزی ترایگلیسراید دەگاتە‬ ‫رێژەیەكی زۆر دەبێتە هۆی‬ ‫تێكچوونی پێست لەناوچەی‬ ‫ئەژنۆو ئانیشك‪.‬‬ ‫‪ -٣‬هەندێكجار ب��ەرزی‬

‫ترایگلیسراید لەئەنجامی بوونی‬ ‫هەوكردنە لەپەنكریاس‪.‬‬ ‫چ�������ۆن دەت�����وان�����رێ�����ت‬ ‫كەمبكرێتەوە‪،‬‬ ‫ترایگلیسراید‬ ‫یاخود كۆنتڕۆڵبكرێت لەڕێژەی‬ ‫گونجاودا كە بریتییە لە (‪-١٥٠‬‬ ‫‪)٢٥٠‬ملگم‪/‬دل؟‬ ‫ه����ەرچ����ەن����دە ه��ەن��دێ��ك‬ ‫كەس بۆ دابەزاندنی چەوری‬ ‫لەشییان پەنا دەبەنە بەر دەرمانە‬ ‫پزیشكییەكان كە بەدڵنیاییەوە‬ ‫گەلێك كاریگەری البەالیان‬ ‫هەیە لەسەر ژیانی بەكارهێنەر‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم ت��ۆ ب��ۆ دڵ��ن��ی��اب��وون��ت‬ ‫لەكەمكردنەوەو رێكخستنی‬ ‫چەوری لەشت ئەم هەنگاوانەی‬ ‫خ���وارەوە لەژیانی رۆژان��ەت��دا‬ ‫بخە بواری كردارییەوە‪ ،‬هەرگیز‬ ‫تووشی ئەو جۆرە گرفتە نابیت‬ ‫ئەوانیش بریتین لە‪:‬‬ ‫‪ -١‬چاالكبە‪ ،‬ئەوكەسانەی‬ ‫ك���ە دان��ی��ش��ت��ن��ی��ی��ان ك����ردووە‬ ‫بەستایلی ژیانییان ئەوا دەبێتە‬ ‫ه��ۆی ق��ەل��ەوی ك��ە ه��ۆك��اری‬ ‫زی��ادب��وون��ی ترایگلیسرایدە‪،‬‬ ‫هەوڵبدە چاالكبیت‌و كاروباری‬ ‫رۆژان���ە خ��ۆت ئەنجامی بدە‬ ‫مەیخە ئ��ەس��ت��ۆی كەسانیتر‪،‬‬ ‫ی���اخ���ود ه��ەوڵ��ب��دە ه��ەف��ت��ان��ە‬ ‫(‪ )٤-٣‬ج��ار م���اوەی (‪-٣٠‬‬ ‫‪ )٤٠‬دەق��ی��ق��ە ب����ەژداری بكە‬ ‫لەیارییە وەرزشییەكان‪ ،‬وەكو‬ ‫راك���ردن‌و تۆپی پ�ێ‌و باسكە‪،‬‬ ‫‌ی��ان هەریاریەكیتر كە خۆت‬ ‫ئ����ارەزووی دەك��ەی��ت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫كاتی ئەوەشت نەبوو رۆیشتن‬ ‫بەپێ ‪...‬‬ ‫‪ -٢‬ك����ەم����ك����ردن����ەوەی‬ ‫زیادەخۆری‪ ،‬چونكە هەندێك‬

‫كەس وا راهاتووە كە لەبەینی‬ ‫ژەم��ەخ��ۆراك��ەك��ان��ی��ش ه��ەر‬ ‫وازناهێنێت لەخواردن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دەبێتە هۆی زیادبوونی كالۆری‌و‬ ‫چەورییە فاتییەكان كە هۆكارن‬ ‫بۆ بەرزبوونەوەی ترایگلیسراید‪،‬‬ ‫ژەمی بچووك بخۆو وەرگرتنی‬ ‫كالۆری كەمبكەوە تا كێشێكی‬ ‫تەندروستت هەبێت‪ ،‬پێویستە‬ ‫رۆژان��ە لە (‪ )٢٠٠٠‬كالۆری‬ ‫زیاتر نەخورێت‪.‬‬ ‫‪ -٣‬خ������واردن������ی ئ���ەو‬ ‫خواردنانەی كە چەوری فاتییان‬ ‫كەمە با خشتەی خواردنەكانت‬ ‫بریتیبێت لەچەورییەكەمەكان‪،‬‬ ‫بۆیە دوورب��ك��ەوە لەخواردنە‬ ‫خێراكان كە بە (‪)fast foot‬‬ ‫ناسراون‪ ،‬وەكو لەفەو پیدزا‪..‬‬ ‫هتد‪ ،‬زیاتر خوبدە خواردنی‬ ‫ئامادەكراو بەرێگە درێژخایەن‪،‬‬ ‫هەروەها ئەو خواردنانای كا‬ ‫بەئۆمێگا سێ (‪)omega 3‬‬ ‫دەوڵ��ەم��ان��دن وەك���و گۆشتی‬ ‫م��اس��ی‪ ،‬ه��ەروەه��ا خ��واردن��ی‬ ‫سەوزەو میوە بەڕێژەی زۆر‪.‬‬ ‫‪ -٤‬الب����ردن����ی ش���ەك���ر‪،‬‬ ‫راستە شەكرەكان سەرچاوەی‬ ‫خ���ۆراك‌و وزەن لەخانەكانی‬ ‫لەشدا‪ ،‬بەاڵم ئەگەر تۆ دەتەوێت‬ ‫ت��رای��گ��ل��ی��س��رای��دت داب��ەزێ��ت‬ ‫ماوەیەك واز بێنە لەو خواردن‌و‬ ‫خواردنەوانەی كە شەكرییان‬ ‫تێدایە وەك��و بیبسی‌و كۆالو‬ ‫چ��او شیرەمەنییەكان‪..‬هتد‪،‬‬ ‫بەاڵم پێویستە كە خواردنەوە‬ ‫كحولییەكان ب��ەی��ەك��ج��اری‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە ه��ۆك��اری س��ەرەك��ی‬ ‫بەرزبوونەوەی ترایگلیسرایدن‪.‬‬ ‫ئا‪ .‬دارا محەمەد جاف‬

‫‪20‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫هەموو شتێک دەربارەی‬ ‫پێستی مرۆڤ‬

‫‪21‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫و‪ .‬بەدەستكارییەوە د‪ .‬كارزان ناسیح‬ ‫ئەم ئەندامە سەنگینترین ئەندامە لە لەشدا‪ ،‬كێشەكەی بەنزیكەی (‪ )١١‬بۆ (‪ )١٥‬كگم‬ ‫دەخەمڵێنریت‌و لەهەمانكاتدا لەئەندامەكانی تری مرۆڤ زیاتر بەهەستە‪ ،‬بۆیە گرنگە بۆ پێست‬ ‫بیزانین چۆن دەپارێزرێت‪ ،‬چی پێویستە بۆی‌و چی زیانی پێدەگەیەنێت؟‬ ‫پێست كۆمەڵێك كاری هەیە وەك‪ :‬پارێزگاریكردن لەئەندامەكانی ناوەوەمان‪ ،‬رێگریكردن‬ ‫لەوشكبوونەوەی لەش‪ ،‬كاردانەوەی بۆ (پەستان‌و ئازارو پلەی گەرمی)‪ ،‬لەگەڵ عارەقكردنەوەدا‬ ‫كۆمەڵێك ماددەی زیانبەخش دەكرێنە دەرەوەی لەش‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫پ‪ :١‬ئ��ای��ا هیچ ج���ۆرە پێستێك ه��ەی��ە ك��ە پێویستی‬ ‫بەئارایشت نەبێت؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬پێستی تەندروست‌و نۆرماڵ پێویستی بەئارایشت نییە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەهاویناندا لەكاتی زیادبوونی رادەی شێ‪ ،‬جگە لەبەكارهێنانی‬ ‫كرێمی پاراستنی تیشكی سەروو بنەوشەیی‪ ،‬لەزستانیشدا لەكاتی بوونی‬ ‫هەوای وشكدا‪ ،‬بەكارهێنانی كرێم رێگردەبێت لەچرچبوونی پێست‪.‬‬ ‫پ‪ :٢‬چ جۆرە كرێمێك گونجاوە بۆ پێستمان؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬پێستی وشك‌و هەستیار پێویستی بە بەكارهێنانی مەرهەمی‬ ‫(بنچینە چەور)‪ ،‬واتە نەنیا كرێمی شێدار بەس نییە بۆ ئەم جۆرە‬ ‫پێستە‪ ،‬هەرچی جۆری پێستی چەورە‪ ،‬ئەوە گەنجاوترە كرێمی بنچینە‬ ‫ئاوی بۆ بەكاربهێنرێت‪ ،‬گەر پێكهاتەی دژە بەكتریاشی تێدابێت ئەوا‬ ‫باشترە‪ ،‬دەتوانرێت بەخاولییەكی ئاسایی چەوریی دروستبوو لەسەر‬ ‫پێست رۆژانە الببرێت‪.‬‬ ‫پ‪ :٣‬گەر پێستم لەگەڵ بڕێكی زۆر كرێم رانەهێنم‪ ،‬خۆی‬ ‫دەتوانێت خۆی رێكبخاتەوە؟‬ ‫و‪ :‬بەڵی لەوكەسانەی كە ئارایشت كێشەیان بۆ دروستدەكات‪،‬‬ ‫وەك سووتانەوەو زیپكە‪ ،‬ئ��ەوا باشترە تەنیا بەئاو دەموچاویان‬ ‫پاكبكەنەوە‪.‬‬ ‫پ‪ :٤‬بۆچی پیاوان كەمتر لەئافرەتان ئارایشت بەكاردەهێنن؟‬ ‫و‪ :‬لەبەرئەوەی پیاوان چینی سەرتوێژی پێستیان بەڕێژەی (‪)٢٠%‬‬ ‫لەژنان ئەستورترە‪ ،‬لەبەر ئەم هۆیە ئاو بەخێرایی لەبەشی سەرەوەی‬ ‫پێست وننابێت‌و بۆ ماوەیەكی زیاتر دەمێنێتەوە‪ ،‬لەهەمانكاتدا پیاوانیش‬ ‫كێشەی چەوری پێستیان هەیە‪ ،‬لەسەرو (‪ )٣٥‬ساڵیدا پیاوان پێستیان‬ ‫زووتر رووبەڕووی چرچبوونەوە دەبنەوە وەك لەئافرەتاندا‪ ،‬بۆ ئەم‬ ‫مەبەستە لەئێستادا كرێمی دژە پیربوون بەكاردەهێنرێت‪.‬‬ ‫پ‪ :٥‬ئایا راستە‪ ،‬كە زۆر بەكارهێنانی ئاو پێست وشكدەكاتەوە؟‬ ‫و‪ :‬بەڵێ‪ ،‬چونكە ئاو ئەو ماددانەی چینی س��ەرەوەی پێست‬ ‫الدەبات‪ ،‬كە شێ لەخۆیاندەگرن‪ ،‬ئەو ماددانەش لەچەوری‌و پاشماوەی‬ ‫خانە مردووەكانی پێستەوە بەرگێك دروستدەكەن‪ ،‬كە وا لەپێست‬ ‫دەكەن بەشێداری بمێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم بەكارهێنانی ئاوی زۆری ئەم بەرگە‬ ‫تێكدەشكێنێت‪ ،‬بۆیە باشتر وایە دوو رۆژ جارێك خۆبشۆرێت‪.‬‬ ‫پ‪ :٧‬دەتوانین بەخۆراكی دروست پێستمان بەتەندروستی رابگرین؟‬ ‫و‪ :‬بەڵێ‪ ،‬خۆراكی باش كە تێرە بەپڕۆتین‌و ترشە ئەمینەكان‬ ‫لەشیرەمەنی‌و گۆشتی ماسیدا هەیە‪ ،‬زۆر گرنگن بۆ هاندانی گەشەو‬ ‫نوێبوونەوەی خانەكانی پێست‪.‬‬ ‫پ‪ :٨‬ئایا كرێمی ئارایشت چ��ەن��دە دەچێتە چینەكانی‬ ‫خوارەوەی پێست؟‬ ‫و‪ :‬بەشێوەیەكی گشتی پێكهاتەكانی ئارایشت لەچینەكانی‬ ‫س��ەرەوەی پێست دەمێننەوە‪ ،‬جگە لەمەرهەم‌و كرێمەكانی كە بۆ‬ ‫چارەسەركردن بەكاردەهێنرێن وەك دژە بەكتریاكان‌و هۆرمۆنەكان‪ ،‬كە‬ ‫توانای گەیشتنیان هەیە بەچینەكانی ژێرەوەی پێست‪.‬‬ ‫پ‪ :٩‬ئایا پێویستە كرێمی جیاواز بۆ شەوو رۆژ بەكاربهێنرێت؟‬ ‫و‪ :‬لەڕاستیدا پڕۆسەی گەشەی خانە لەشەواندا زۆرخێراترە‬ ‫وەك لەڕۆژدا‪ ،‬ئەمەش لەبەرئەوەی لەشەواندا لەكاتژمێر (‪)١١‬ی‬ ‫شەودا خوێن بەگوژمێكی زۆر دەچێت بۆ پێست‪ ،‬بۆیە بەكارهێنانی‬ ‫كرێـم‌و مەرهەم لەشەواندا كاریگەری زۆرت��ری دەبێت‪ ،‬هەر‬ ‫لەشەوانیشدا چەورییەژێنەكان كەمترین چەوری دەردەدەن‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەكارهێنانی مەرهەم لەشەواندا باشترە وەك لەڕۆژدا‪.‬‬

‫پ‪ :١٠‬ئایا بەردەوام البردنی توێژی سەرەوەی پێست بەسوودە؟‬ ‫و‪ :‬نەخێر‪ ،‬ئەو كارە زیاتر لەجارێك لەهەفتەیەكدا زیاندەگەیەنێت‬ ‫بەپێست‪ ،‬دەبێتە هۆی وشكهەڵهاتنی پێست‪.‬‬ ‫پ‪ :١١‬جیاوازی چییە لەنێوان مەرهەمی پزیشكی‌و ئارایشتدا؟‬ ‫و‪ :‬پێكهاتەی مەرهەمی پزیشكی كاریگەری الوەكیان دەبێت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ئەمە كەمتر روودەدات لەئارایشتدا‪ ،‬هەروەها رەچاوكردنی‬ ‫كاتی بەكارهێنان لەئارایشتدا كەمتر پەیڕەودەكرێت بە ب��ەراورد‬ ‫بەچارەسەرە پزیشكییەكان‪.‬‬ ‫پ‪ :١٢‬س��ەرەڕای بەكارهێنانی كرێمی شێداركردنی پێست‪،‬‬ ‫بەردەوام پێست وشك هەڵدەگەڕێت؟‬ ‫و‪ :‬پێستی وش��ك پێویستی بەچەورییە‪ ،‬بۆ ئ��ەم مەبەستە‬ ‫هەموو كرێمێكی بنچینە ئاو ناتونێت پێست لەوشكهەڵهاتنێك‬ ‫رزگاربكات‪.‬‬ ‫پ‪ :١٣‬لەكاتی مێردمنداڵیدا‪ ،‬بەرەوام كێشەی پێست دووبارە‬ ‫دەبێتەوە؟‬ ‫و‪ :‬زیپكە یەكێكە لەو كێشانەی بەردەوام دووچاری مێردمندااڵن‬ ‫دەبێت لەچەند قۆناغێكی ژیاندا‪ ،‬ئەمەش بەهۆی گۆڕانكارییە‬ ‫هۆرمۆنییەكانەوەیە كە لەو تەمەنەدا روودەدات‪ ،‬بۆیە گەر كەسێك‬ ‫پێستی چەور بێت باشترە كرێمی بنچنە ئاو بەكاربهێنێت‌و چەوری‬ ‫دەردراوی سەرپێستی بە بەردەوامی الببات‪ ،‬بە‌اڵم گەر زیپكەیەكی‬ ‫زۆری هەبێت ئەوا باشترە سەردانی پزیشكی پسپۆر بكات‪.‬‬ ‫پ‪ :١٤‬روودەدات لەكاتی خ��واردن��ەوەی ئەلكهولدا دەمووچاو‬ ‫سورهەڵبگەڕێت‪ ،‬ئایا ئەمە ئاساییە؟‬ ‫و‪ :‬بەڵێ‪ ،‬ئەمە لەهەندێك كەسدا روودەات لەپاش خواردنەوەی‬ ‫ئەلكهول‪ ،‬خواردنی خۆراكی تیژ بەبیبەرو ئاوو هەوای سارد‪ ،‬كە‬ ‫پاشان دەبێتە هۆی كشانی مولولەكانی خۆێن لەدەموچاودا‪ ،‬دەركەوتنی‬ ‫لەدەموچاودا‪ ،‬بۆیە باشترە سەردانی پزیشك بكرێت لەكاتی بوونی‬ ‫كێشەیەكی وادا‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫پ‪ :١٥‬چ فاكتۆرێكی دەورەب����ەر زۆر زی���ان بەپێست‬ ‫دەگەیەنێت؟‬ ‫و‪ :‬ب��ۆ ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی پێست تیشكی س��ەروب��ن��ەوش��ەی��ی‬ ‫مەترسیدارترین هۆكارە‪ ،‬لەگەڵ ئەمەشدا جگەرەكێشان‌و ئەلكهول‬ ‫زیان بەپێست دەگەیەنن‪ ،‬بەوەی كە دەبنە هۆكارە تێكچوونی‬ ‫درووستبونی كۆالجینی پێست‪ ،‬نیكۆتینیش كاریگەری خراپی‬ ‫هەیە لەسەر سوڕی خوێنی لەپێستدا‪.‬‬ ‫پ‪ :١٦‬ئ��ای��ا م���اددەی پ��ارێ��زەری ن��او ك��رێ�م‌و م��ەره��ەم‬ ‫زیانبەخشە؟‬ ‫و‪ :‬بەڵێ‪ ،‬روودەدات ببن بەهۆكای هەستەوەری‬ ‫(حساسیەت)ی پێست‪ ،‬بەشێكی كەمیان تەنانەت مەترسی‬ ‫تووشبونیان بەشێرپەنجە لێدەكرێت‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستە‬ ‫زۆرێك لەكارگەكان بۆ ماددە پارێزەرەكان فۆرمەڵدیهاید‬ ‫بەكاردەهێنن‪ ،‬باشترە كرێم‌و مەرهەمەكان لەجێگەیەكی‬ ‫فێنكدا هەڵبگیرێن‌و لەماوەی (‪ )٤‬هەفتەدا بەكاربهێنرێن‪.‬‬ ‫پ‪ :١٧‬ئایا باشترە بۆ ئارایشتكردن‪ ،‬خۆمان لەپێكهاتەی‬ ‫سلیكۆن بەدووربگرین؟‬ ‫و‪ :‬نەخێر‪ ،‬لەبەرئەوەی سلیكۆن توانای چوونە ناوەوەی نییە‬ ‫بۆ چینەكانی ژێرەوەی پێست‌و دەمێنێتەوە لەبەشی سەرەوەی پێست‪،‬‬ ‫بۆیە ئاساییە بەكارهێنانی‪.‬‬ ‫پ‪ :١٨‬ئایا پێكهاتە گیاییەكان بۆ ئارایشتكردن هیچ‬ ‫مەترسیمان لێیان نەبێت؟‬ ‫و‪ :‬دەگــــونجێــــت‬ ‫ئ���ەوان���ی���ش ب��ەه��ەم��ان‬ ‫ش������ێ������وەی م�������اددە‬ ‫ك��ی��م��ی��ای��ی��ەك��ان ببنە‬ ‫ك��ێ��ش��ەی ه��ەس��ت��ی��اری‬ ‫(حساسیە) بۆ پێستمان‪.‬‬

‫پ‪ :١٩‬باشترین كات بۆ بەكارهێنانی چارەسەرییەكانی دژە‬ ‫پیربوون؟‬ ‫و‪ :‬بەزۆری گیراوەی دژە لۆچی دەموچاو تێكەڵەیەكە لەهەمان‬ ‫كاتدا بۆ دژە خۆرو دژە تیشكی سەروبنەوشە‌یی‪ ،‬بەشێكی زۆری‬ ‫پیردەركەوتنی پێست بەهۆی تیشكی خۆرەوەیە‪.‬‬ ‫دەتوانرێت لە (‪ )٢٥‬ساڵییەوە كرێمی دژەپیری بەكاربهێنرێت‪،‬‬ ‫چونكە دەبێتە هۆكاری هاندانی دروستبوونی خانە نوێیەكان لەجێگەی‬ ‫خانە مردووەكان‪ ،‬چاالكردنیان‌و هێشتنەوەیان بەشێداری‪.‬‬ ‫پ‪ :٢٠‬گەركەسێك چرچی دەموچاوی دروستبووبێت‪ ،‬ئایا كرێمی‬ ‫دژە پیری كاریگەری دەبێت؟‬ ‫و‪ :‬بەڵێ‪ ،‬لەهەندێك لەپێكهاتەكاندا هۆرمۆنی ئیسترۆجینی‬ ‫رووەكی تێدایە‪ ،‬كە بۆ ئافرەتانی سەرو (‪ )٥٠‬ساڵ زۆر بەكاریگەرە‪،‬‬ ‫كە وەك قەرەبووكردنەوەی ئەم هۆرمۆنە بۆ لەش‌و پاراستنی پێست‬ ‫لەونكردنی توندە تۆڵیەكەی‪ ،‬لەئەنجامی لێكۆڵینەوەكان دەركەوتووە‪،‬‬ ‫تەنانەت كرێمێك لەپێكهاتەكەیدا ڤیتامینی ئەی (‪ )١‬تێدابێت‪،‬‬ ‫كاریگەری دەبێت تەنانەت لەسەرو (‪ )٨٠‬ساڵیشەوە‪.‬‬ ‫پ‪ :٢١‬ئایا ئارایشت دەتوانێت چرچییەكانی دەموچاو الببات؟‬ ‫و‪ :‬تا ئێستا ئەوەی كە بتوانرێت بكرێت بۆ البردنی چرچی بەهۆی‬ ‫لێدانی دەرزی‌و پڕكردنەوەی لۆچەكان بەماددەی وەك بۆتۆكس‪.‬‬ ‫پ‪ :٢٢‬ئایا پێكهاتەی ئەو دەرزییانەی كە دەكرێنە لۆچەكانەوە‬ ‫زیان بەتەندروستی دەگەیەنێت؟‬ ‫پێكهاتەكانی وەك ترشی هایەلورون‪،‬‬ ‫و‪:‬‬ ‫ك���ۆالج���ی���ن‌و چ������ەوری ك���ە بۆ‬ ‫پ����ڕك����ردن����ەوەی ل��ۆچ��ەك��ان‬ ‫بەكاردەهێنرێن‪ ،‬كاریگەریان‬ ‫بۆ (‪ )٦-٤‬مانگ دەمێنێت‪،‬‬ ‫ژەه���������ری ب���ۆت���ۆك���س‬ ‫ب���ەك���اردەه���ێ���ن���رێ���ت بۆ‬ ‫سڕكردنی ماسولكەكانی‬ ‫دەم����ووچ����او الب��ردن��ی‬ ‫لۆچەكان‪ ،‬بۆ (‪ )٧‬مانگ‬ ‫كاریگەری دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫بەس مەترسیدار نییە‪.‬‬ ‫بەكارهێنانی پارچەی‬ ‫بچووكی سلیكۆنیش‬ ‫لەژیر پێستدا‪ ،‬بەاڵم ئەمەیان‬ ‫روودەدات‪ ،‬كە لە‌جێگەكەی‬ ‫خ����ۆی دەرب���چ���ێ���ت���ر‌و كێشە‬ ‫دروستبكات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬گۆڤاری‬ ‫ئەڵمانی (شتێرن گیسوند‬ ‫لێبن)‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫ی دژە ئاو‪،‬‬ ‫ك‬ ‫ە‬ ‫ماددەی‬ ‫اگرو دژی‬ ‫كوژ‪ ،‬دژەئ‬ ‫مێرو‬ ‫تەقینەوە‬

‫ەكاردێت‪،‬‬ ‫ەكاندا ب‬ ‫جوانكاریی‬ ‫گڕدەگرن‪،‬‬ ‫�اددە‬ ‫بەئاسانی‬ ‫لەبەرهەمهێنانی م م ماددانە‬ ‫اتانە تەنیا‬ ‫ـــونكە ئە‬ ‫ئەم پێكه‬ ‫چ‬ ‫كە جگە‬ ‫بەكارهێنا‪،‬‬ ‫شەبەنگی‬ ‫رهەمهێناوە‬ ‫سوودوەربگرن‪ ،‬لیكۆنیــــان‬ ‫ەدەرەوەی‬ ‫یەكیان بە‬ ‫ئەوە سی‬ ‫تووندی‬ ‫مژن كە ل‬ ‫ران ماددە‬ ‫گەرمای‬ ‫ك هەڵــــدە‬ ‫لەجیاتی‬ ‫رهەمدێن‪.‬‬ ‫ر‬ ‫ێ �ژ ە‬ ‫لەبەرانبە‬ ‫ەپۆل گەلێ‬ ‫لێدەكات‪،‬‬ ‫ەرماوە بە‬ ‫ل���ەوەی‬ ‫‪،‬‬ ‫ن‬ ‫د ر ێژ ە ش‬ ‫ت�و سەربازەكا‬ ‫ریزگارییان‬ ‫بەهۆی گ‬ ‫بریــــتیبوو‬ ‫پا‬ ‫ی‬ ‫كوژاندنەوە‬ ‫شكانەن كە‬ ‫م �اددەی‬ ‫كێشـــــەكان‬ ‫لەشاردنەوە پێوەدانی مێروەكان تر بۆ ئاگر‬ ‫ئەو تی‬ ‫دەب�ووای�ە‬ ‫ت��ر لە‬ ‫ە‬ ‫یەكی ساد‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫یە‪ ،‬ئـــەم‬ ‫یەكێكی‬ ‫تەقینەوەكاندا‌ ت بەشێوە‬ ‫سوپای ئەمریــــك كاربهــــێنا‬ ‫ی‬ ‫ڕ‬ ‫ك‬ ‫ە‬ ‫شـــاردنەوە‬ ‫ماددەیە د‬ ‫دا بە‬ ‫اكانی‬ ‫دەبێــــت‬ ‫ربهێنرێت‪.‬‬ ‫ئە م‬ ‫ن بۆ خۆ‬ ‫ۆیان بەپێی یاس ەی مێرۆیــــان تێ ڕدەگرێت‌و‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ك‬ ‫ــــ‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ك‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ز‬ ‫خ‬ ‫ــــ‬ ‫‌‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫رب‬ ‫وورخســـتن‬ ‫ــــــاردنەوە‬ ‫‪ )D E‬و گ‬ ‫بەرهەبێ‬ ‫ی ( ‪ET‬‬ ‫هەزار ساڵە سە ەنگ رووخ�س�اری ەلێك د‬ ‫ی خۆش‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫گ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ان‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ــــ‬ ‫‪ ،‬ب‬ ‫رەن�گ�ەك�‬ ‫یك‬ ‫كێشـــەیە‬ ‫گ‬ ‫ری ئ �ەم‬ ‫نز هێزەكانی دوژم��ن دا دەتــــوانن رەن ەرمای م �اددەی �ە پێكهاتەی‬ ‫ە‬ ‫گ‬ ‫ــــ‬ ‫ا‬ ‫ســــت‬ ‫اوی‬ ‫كەپسوولە‬ ‫س‬ ‫ی‬ ‫ناهێـــڵێت‬ ‫ەروەها (‪ )%35‬ــــژەران بۆ چارە ایدرۆجین‬ ‫لەچ ش �ن‪ ،‬ئ �ەوان لەئێ ش �اردن �ەوە‬ ‫ه‬ ‫ــــ‬ ‫ێ‬ ‫و‬ ‫مبكەنەوە‌و‬ ‫ری��ان‪ ،‬ه‬ ‫دادەپ �ۆ‬ ‫س���ەرەڕای‬ ‫اندنەوە بێت‪ ،‬ت ‪ )DEE‬بەیارمەتی رتنی كە‬ ‫رووخ��س��ا‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ك‬ ‫ی گڕگـــ‬ ‫ددەی( ‪T‬‬ ‫ژ‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ێن‬ ‫ك‬ ‫ستی‬ ‫ربه‬ ‫ت بۆ ئاگر‬ ‫م���ا‬ ‫ئەگـــــەر‬ ‫بەكا ان ب�گ�ات بەپێ ە دەكڕێــــ‬ ‫و‬ ‫‪.‬‬ ‫ك‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ێن‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫یبه‬ ‫ك�رد ت‬ ‫ئەم ماددە‬ ‫توێكڵێكی‬ ‫تەقینەوە‬ ‫سادەتری‬ ‫ەپێكهاتەكەدا بەكار كە لەسەر‬ ‫ی می سی‬ ‫ل‬ ‫ی‬ ‫ك‬ ‫ی كاغەز)‬ ‫ر‬ ‫انی زانكۆ‬ ‫شێوازێ‬ ‫لەتوێــــژەر‬ ‫بەرگری ئەوجا دنەوە تاقیگەییەكان كتر لەپەرە‬ ‫‪.‬‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ێ‬ ‫ەن‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫ك‬ ‫ێن‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫قی‬ ‫ــــە لەسەر‬ ‫ی وەزارەت‬ ‫(‬ ‫ه‬ ‫پێ‬ ‫تا‬ ‫سەربازانە‬ ‫بەكارب ددەیە لەالیەن گرو ر داخ�واز‬ ‫ەم پێكهاتە رەنگییە ئەم رەنگ‬ ‫ئ‬ ‫ا‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ـــ‬ ‫ی‬ ‫ت تاوەكو‬ ‫ك بۆ ئ�ە‬ ‫ـــــدەدات‪،‬‬ ‫ەوەو لەس‬ ‫ئە م‬ ‫ی تەنك‬ ‫توانێ‬ ‫شانی‬ ‫ــــ‬ ‫رێ‬ ‫ی مەترس‬ ‫سی پی باشووریی ە‪ ،‬تاوەكو داپۆشە بێت بەهۆ‬ ‫ئەنجامدرا‪ ،‬پی ەرە‪ ،‬ئەم توێكڵە دە تەقینەوەی‬ ‫وس��ت�ك�راو‬ ‫وانێــــت ب‬ ‫زۆر كاریگ‬ ‫گەرمای‬ ‫ر‬ ‫ینەوە دەت‬ ‫پێست‬ ‫لەبەرانبەر‬ ‫ئەمریكا د كە تەقـــ‬ ‫كارێـــكی‬ ‫خوولەك‬ ‫وستبكرێت‬ ‫ن‬ ‫( ‪)١ ٥‬‬ ‫در‬ ‫بــــۆ توێــــژەرا ربۆنی كە‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫ماددەیــــە‬ ‫هایدرۆكا‬ ‫سەر پێستیا‬ ‫لەمەوادی‬ ‫لە‬ ‫م‬ ‫ەرهەمهێــــنانی ئە دەتــــوانی‬ ‫ەوان نەیان‬ ‫ب‬ ‫رسبوو‪ ،‬ئ‬ ‫زۆر قو‬

‫‪25‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫وە‪ ،‬دوای‬ ‫نـــێتە‬ ‫ت‌و گەرماكە بگەڕێ زدەبێتەوەو‬ ‫رەكە بەر‬ ‫رگە بگرێ‬ ‫داپۆشـــە‬ ‫هەڵبەت‬ ‫بۆمبێكدا بە ی گەرمی‬ ‫پلە (‪،)١‬‬ ‫اتە پلە‬ ‫وتانی‬ ‫تەنیا (‪)٢‬‬ ‫ئەم ك ببێت بەهۆی سو ەقینـــــەوە‬ ‫گەرمای ت‬ ‫دەك��رێ��ت‬ ‫كاتەكانـــدا‬ ‫لەزۆربەی‬ ‫ەم رەنگە‬ ‫دەدات ئ��‬ ‫‪.‬‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ێت‬ ‫��‬ ‫ێن‬ ‫ی‬ ‫��‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫‪ )٦‬چركە‬ ‫چركە دە ەوەی ت��ر پ��ی��ش��ا وەك��و (‪٠‬‬ ‫ردنــــ‬ ‫ا‬ ‫��‬ ‫ت‬ ‫ەت��وان��ێ��ت‬ ‫ەربازەكان‬ ‫تاقیك ی ت��ردا د‬ ‫ە بۆ ســــ‬ ‫ئەو هـــەل‬ ‫ەب��ارۆدۆخ��‬ ‫ژێنەوەكان‬ ‫ل��‬ ‫ئەم كاتە‬ ‫و ئاگر كو‬ ‫ە بگرێت‪،‬‬ ‫ر تێپەڕببن‌‬ ‫كوژاندنەوە‬ ‫گ‬ ‫بەر‬ ‫و لەئاگ‬ ‫اری ئاگر‬ ‫دەڕەخسێنێت تاوەك رێ��ژە بەك‬ ‫یاترەوە د‬ ‫سایشی ز‬ ‫مێرووەكان‬ ‫بەئا‬ ‫‪ ،‬گەرماو‬ ‫دەتوانێت‬ ‫رۆژ بەجیا‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫بدە‬ ‫اشی‬ ‫ان‬ ‫ئەم رەنگە بەب رێ��ت ب��ۆ ش��ەو‪ ،‬ی�� دەیەو دژە‬ ‫سا‬ ‫ەوە‪ ،‬دەك��‬ ‫ورب��خ��ات��‬ ‫ا بەكارهێنانی زۆر ن لەسەر‬ ‫دو‬ ‫دا توێژەرا‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫ستبكرێت‪،‬‬ ‫ت‪ ،‬لەئێستا‬ ‫ییە لەجلی‬ ‫و‬ ‫ت ناگەێنێ‬ ‫هاتە رەنگ‬ ‫در زیان بەپێس‬ ‫ئەم پێك‬ ‫ئاوە‌و‬ ‫ن تاوەكو‬ ‫‪.‬‬ ‫ك��اردەك��ە‬ ‫ەكەیاندا بەكاربهێنن ح محەمەد‬ ‫ئ��ەوە‬ ‫و حەشارگ‬ ‫انی‪ :‬سەبا‬ ‫وەرگێڕ‬ ‫ەربازەكان‌‬ ‫‪Gizma‬‬ ‫س‬ ‫اوە‪g :‬‬ ‫سەرچ‬

‫‪26‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫تەلەپۆرتەیشێنی‬ ‫كوانتەمی‌و شێوازێكی نوێ‬ ‫بۆ بەڕەمزكردنی زانیاری‬

‫‪27‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫تەلەپۆرتەیشێن بریتییە لەگواستنەوەی زانیاری لەشوێنێكەوە بۆ‬ ‫شوێنێكیتر بەشێوەی لەپڕ! واتە زۆر زۆر خێراتر لەخێرایی رووناكی‪،‬‬ ‫تیۆری رێژەیی تایبەتی ئەنیشتاین بەربەستە لەگواستنەوەی تەنۆلكە‬ ‫بەخێرایی زیاتر لەخێرایی رووناكی‪ ،‬بەاڵم میكانیكی كوانتەمی لەم‬ ‫بابەتەدا هەلی نوێی رەخساندووە‪.‬‬ ‫ل��ەدوای راگەیاندنی گواستنەوەی زانیاری لەتلەپۆرتێشێنی‬ ‫(دووربەری) كوانتەمی بۆ مەودای (‪ )١٥٠‬كلۆمیتەر لەدوورگەكانی‬ ‫قەناری‪ ،‬ئێستا زانایان دەیانەوێت بەرەوڕوی تەنگەژەیەكی قورستر‬ ‫ببنەوە ئەویش گواستنەوەی تەنۆلكە سەرەتاییەكانە‪.‬‬ ‫هەرچەند بەپێچەوانەی فیلمە خەیاڵییەكان‪ ،‬هێشتا زۆری‬ ‫ماوە بۆ ئەوەی بكرێت مرۆڤ لەپڕ لەشوێنێكەوە بۆ شوێنێكیتر‬ ‫بگوازرێتەوە‪ ،‬ب��ەاڵم لەئێستادا ئەگەری گواستنەوەی زانیاری‬ ‫كۆدكراو بەشێوەی كوانتەمی لەهەموو كاتێك زیاترە‪.‬‬ ‫بەپێی زانیارییە باڵوبووەكان لەگۆڤاری نەیچەر‪ ،‬ئانتوان‬ ‫زیلینگرو هاوكارەكانی لەئەنستیتۆی ئۆپتیك‌و زانیاری كوانتەمی‬ ‫لەڤییەنا توانیویانە دوورب��ەری بۆفۆتۆنێك لەمەودای (‪)١٤٣‬‬ ‫كلۆمەتری لەنێوان دوو دورگ��ەی تنریف‌و الپالما لەكۆمەڵە‬ ‫دوورگەكان كەناری بكەن‪ ،‬دووربەری كوانتەمی‪ ،‬شێوازێكە كە‬ ‫زانیاری لەنێوان دوو خاڵدا بگوازرێتەوە بەبێ ئەوەی دووری‬ ‫بپێوێت‪ ،‬پێشتر تیمێكی چینی دووربەری كوانتەمیان بۆ فۆتۆنێك‬ ‫لەمەودای (‪ )٩٠‬كیلۆمەتردا كردبوو (زانستی نوێ ژمارە ‪،)١٨‬‬ ‫بەم كردارە توانیویانە بەڕاستی ژمارەیەك فۆتۆن بەشێوەی فیزیایی‬ ‫لەنێوان دوو خاڵدا بگوازنەوە‪ ،‬ئەم كارە بەئەنجامدانی گیرۆدەیی‬ ‫(‪ )entanglement‬نێوان سەرچاوەكان ئەنجامدەبێت‪ ،‬زانیارییەكان‬ ‫پیشانیدەدات كە فۆتۆنەكان بەڕاستی دەبێت گوازرابێتنەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫جەمسەرگیری‌و تایبەتمەندییەكانیتری فۆتۆنەكان گواستراوەتەوە‪،‬‬ ‫وات��ە تەنۆلكەی دوورخ���راوە سەرەتا لەشوێنێكدا ب��ووەو لەپڕ‬ ‫لەشوێنێكیتر دەركەوتووە‪.‬‬ ‫بەستراوەی كوانتەمی‬ ‫ه��ەر دوو فۆتۆنەكە پەیوەندییەكی بەستراوەییان پێكەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬هەرچی بۆ هەركام لەدو فۆتۆنی گیرۆدە رووبدات‪ ،‬بەبێ‬ ‫لەبەرچاوگرتنی مەودا بۆ ئەویتریش دەگوازدرێتەوە‪ ،‬ئەمە ئەو شتەیە‬ ‫ئەنیشتاین پێیدەوت كرداری خێویی لەمەودادا‪ ،‬ئەمە رووداوە زۆر‬ ‫لەناردنی فاكس دەچێت‪ ،‬بەو جیاوازییەوە‪ ،‬لەچركەساتی ناردنی‬ ‫زانیاریدا‪ ،‬زانیارییە سەرچاوەییەكان لەناو دەچێت‌و كۆپییەكەی‬ ‫بێئەوەی هیچ جیاوازییەكی لەگەڵ سەرچاوەییەكەیدا هەبێت بەهۆی‬ ‫ئاڵۆزی كوانتەمییەوە (‪ )Quantum complexity‬دروستدەبێت‪،‬‬ ‫شێوازی گیرۆدەیی هەڵبژاردەیش پەیوەندی بەو تەنۆلكەیەوە هەیە‬ ‫كە بڕیارە دووربەری بۆ بكرێت‪ ،‬بۆ نموونە بۆ دووربەری ئەتۆمە‬ ‫بارگاوییەكان دەبێت ئایۆنی گیرۆدە بەكاربهێنرێت‪ ،‬بۆ فۆتۆنەكان‬ ‫دەبێت فۆتۆنی جەمسەرگیر بەكاربهێنرێت‪.‬‬ ‫شێوازی جۆربەجۆر بۆ گیرۆدەیی بوونی هەیە كە لەگەڵ‬ ‫لێكۆڵینەوەیەكدا وردەكاری زۆرو ئالۆز لێی زیاددەكرێت‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هەموو ئەمانەدا بۆ مەودای دوور پرۆسەكە زۆر ئەستەمەو پشێوی‬ ‫كەش كاریگەری خراپی لەسەر دادەنێت‪.‬‬ ‫زیلینگێرو ه��اوك��ارەك��ان��ی كێشە ناوەندییەكان بەیەكێك‬ ‫لەتەنگەژە گەورەكانی بەردەم تەكنیكەكانی ئێستای دووربەری‬ ‫دەزان���ن‪ ،‬لەتاقیكردنەوەكەی دوورگەكانی كەناری زیلینگێرو‬

‫هاوكارەكانی دوورێچكەی رووناكییان بەكارهێنا یەكێك كالسیكی‬ ‫ئەویتر كوانتەمی‪ ،‬ئامانجی ئەوان بریتیبوو لەدووربەری فۆتۆنە‬ ‫جەمسەرگیراوەكان لەنێوان دوو خاڵدا كە پێیاندەوترێت ئالیس‌و‬ ‫بۆب‪.‬‬ ‫رێچكە كالسیكییەكە دەتوانێت دوو فۆتۆن لەنێوان دوو‬ ‫خاڵدا بگوازێتەوە‪ ،‬فۆتۆنێك بۆ ئالیس‌‪ ،‬فۆتۆنێك بۆ بۆب‪ ،‬كە ئەمە‬ ‫بۆ دروستكردنی سەرچاوەی گیرۆدە بەكاردێت‪ ،‬بەاڵم رێچكە‬ ‫كوانتەمییەكە ئەو هەلە بەئالیس‌و بۆب دەدات تاوەكو زانیاری‬ ‫جەمسەرگیری فۆتۆنەكان بەهاوبەش بكەن‪ ،‬لەدوایدا لەم پرۆسەدا‬ ‫فۆتۆنەكان دەگوازرێنەوە‪ ،‬بەاڵم سوودی ئەم هەموو دەردەسەرە‬ ‫كوانتەمییانە چییە؟‬ ‫گواستنەوەی پڕ ئاسایشی زانیارییەكان گرنگترین سوودی‬ ‫ئەم هەموو دەردەسەرەییە‪ ،‬تیمی لێكۆڵینەوەی ئەم پرۆژەیە دەڵێن‬ ‫لەداهاتوودا گواستنەوەی كوانتەمی لەنێوان مانگی دەسكردو زەویدا‬ ‫دەستەبەردەبێت كە ئاسایشێكی زۆر بەرزی هەیە‪ ،‬لەڕاستیدا ئەم‬ ‫گواستنەوەیە كارێكی ئاسان نییە‪ ،‬چونكە سیستەمە كوانتەمییەكان‬ ‫وردەك��اری زۆری��ان پێویستە‪ ،‬بۆ نموونە گواستنەوەی زانیاری‬ ‫لەنێوان كۆمپیوتەرەكاندا زۆر ئاسانترە لەكۆنتڕۆڵی لەمەودای‬ ‫دوورتر بەتەنۆلكە گەورەترەكان‪.‬‬ ‫زیلینگێر دەڵێت «بۆ تەنی ئاسایی‌و ماكرۆسكوپێك گیرۆدەیی‬ ‫زۆر ئاڵۆزەو لەچركەساتدا پەیوەندییەكان لەناو دەچێت‪ ،‬بۆیە ئەم‬ ‫كارە بۆ قەبارەی گەورە بەهیچ شیوەیەك مومكین نییە»‪.‬‬ ‫سەریەككەوتنی كوانتەمی‬ ‫پشیلەكەی شرۆدینگیر نموونەیەكە لەسەریەككەوتنی كوانتەمی‬ ‫كە دەكرێت لەجیاتی پشیلەیەكی زیندوو‪ ،‬یان پشیلەیەكی مردوو‬ ‫دوو تیشكی رووناكی بەكاربهێرێت‪ ،‬ئەم نموونەیە ئاماژە بەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬پشیلەیەك لەنێو قوتوێكی داخراودا دانراوە‪ ،‬تا ئەوكاتەی‬ ‫دەرگای قوتووەكە داخ��راوە‪ ،‬بەشێوەیەكی دژبەیەكی لەیەككاتدا‬ ‫هەم دەتوانێت زیندووبێت‌و هەم دەتوانێت مردووبێت‪ ،‬ئەم گڕافانە‬ ‫بەلەبەرچاوگرتنی ئامارو ژمارەكانی بەدەستهاتوو لەتێهاتوو لەگەڵ‬ ‫دەرچووی تاقیكردنەوەكەدا كێشراوە‪.‬‬ ‫بۆ نووسینی ئ��ەم بابەتە س��وود لەسایتی گۆڤاری نەیچەر‬ ‫وەرگیراوە‪.‬‬ ‫ئا‪ .‬حسێن حسێنی‬

‫‪28‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫دروستكردنەوەی تابلۆی ئاسمانی پڕ‬ ‫ئەستێرەی ڤان كۆخ بەوێنەكانی هابڵ‬ ‫ت��ێ��ك��ەڵ��ك��ردن��ی ه��ون��ەرو‬ ‫زان����س����ت ك���ارێ���ك���ی رێ��گ��ە‬ ‫پێدراوە‪ ،‬زۆرن ئەو زانایانەی‬ ‫ه����ون����ەرم����ەن����دب����وون‌و ئ���ەو‬ ‫هونەرمەندانەش كە توێژەری‬ ‫زانستی بوون ژمارەیەكی كەم‬ ‫نین‪ ،‬ژمارەیەكی زۆر لەزانایان‬ ‫كاتە بۆشەكانی خۆیان بەهونەر‬ ‫پ���ڕك���ردووەت���ەوە‪ ،‬وەك ئ��ەم‬ ‫نموونە جوانەی كە لەوێنەكەدا‬ ‫دەیبینن‪.‬‬ ‫كاتێك ئەستێرە ناسێكی‬ ‫ب��ەه��ەس��ت ب��ەه��ۆی ه���ەوری‬ ‫ب��وون��ی ئاسمانەوە نەیتوانی‬ ‫ئاسمان بەباشی ببینێت هات‬

‫بەیارمەتی وێنەكانی تەلسكۆپی‬ ‫فەزایی هابڵ‪ ،‬یەكێك لەوێنە‬ ‫هەرە ناسراوەكانی ڤان كۆخ‪،‬‬ ‫وات����ە ش����ەوی پ��ر ئ��ەس��ت��ێ��رە‪،‬‬ ‫دروستكردەوە‪.‬‬ ‫ئالێكس پ��ارك��ر‪ ،‬قوتابی‬ ‫دك����ت����ۆرای ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ی‬ ‫لەزانكۆی هارڤارد‪ ،‬بۆ روانین‬ ‫لەئەستیرەكان‪ ،‬تلسكۆپەكەی‬ ‫هەڵدەگرێت شەوێك دەچێتە‬ ‫داوێ���ن���ی س���روش���ت‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫دەبینێت ئاسمان هەورییە‪ ،‬بۆ‬ ‫تێپەڕبوونی كات دەستدەكات‬ ‫بەیاریكردن بەهەندێك وێنەی‬ ‫تەلسكۆپی ف��ەزای��ی ه��اب�ڵ‌و‬

‫لەكۆتایدا لەوێنیەكی موزایكیدا‬ ‫لەپاڵ یەكتری دای��ان دەنێت‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ئ��ەن��ج��ام��ی ك��ارەك��ەی‬ ‫بریتی دەبێت لەخەڵقكردنەوەی‬ ‫دووب��ارەی یەكێك لەبەرهەمە‬ ‫ن�����اوازەك�����ان�����ی ه����ون����ەری‬ ‫نیگاركێشان‪ ،‬واتە ئاسمانی پڕ‬ ‫ئەستێرەی ڤان كۆخ‪.‬‬ ‫پ���ارك���ەر ل��ەس��ۆف��ت��وەی��ری‬ ‫بەموزایككردنی وێنەكان بۆ‬ ‫ئەم كارە سوودیوەرگرت‪ ،‬ئەو‬ ‫پێشتر بیری ل��ەوە كردبووەوە‬ ‫كە بەبۆنەی بیست‌و دووهەمین‬ ‫ساڵی چاالكی ئەم تەلسكۆپە‬ ‫ف���ەزای���ی���ە‌وە‪ ،‬وێ��ن��ەگ��ەل��ێ��ك��ی‬

‫م����وزای����ك����ی ب���ەوێ���ن���ەك���ان‬ ‫دروستبكات‪ ،‬تەنیا هەندێك‬ ‫ك��ات��ی پ��ێ��وی��س��ت��ب��وو‪ ،‬ك��ە ئ��ەو‬ ‫شەوە هەورییە بۆی رەخساند‪،‬‬ ‫پاركر دەڵێت «بینینی ئاسمان‬ ‫دەكرێت ئامانجت بێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەندێكجاریش ه��ەورەك��ان‬ ‫پێش چ��اوت دەگ��رن‌و ناهێڵن‬ ‫ك��ارب��ك��ەی��ت هەندێكجاریش‬ ‫بەهۆی باو سەرماوە هیچت‬ ‫لەدەست بەرنایەت‪ ،‬بۆیە لەو‬ ‫ك��ات��ەن��ەدا ب��اش��ت��رە كارێكیتر‬ ‫بكەن»‪.‬‬ ‫وەرگێڕان‌و ئامادەكردنی‪ :‬كاوە‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬

‫‪29‬‬

‫هەواڵە فەرمییەكان دەڵێن‬ ‫نموونەیەكی نوێ لەمارسیدس‬ ‫ب��ێ��ن��زی (‪)AMG SLS GT‬‬ ‫بەڕێگەوەیە‪ ،‬بەاڵم هێشتا كەس‬ ‫ن��ازان��ێ��ت ك��ە ئ��ەم رودس��ت��ەرو‬ ‫كوپە نوێیە دێن تاوەكو (‪)SLS‬‬ ‫ستاندەر كۆتایی پێبێت‪ ،‬یان‬ ‫هاوشانی ئ��ەوان بەرهەمدێن‪،‬‬ ‫ئەگەر سەیرێكی بازاڕبكەین‪،‬‬ ‫دەبینیین نموونەكانی پێشووی‬ ‫ئ��ەم گروپە نەیتوانیوە لەگەڵ‬ ‫ئۆتۆمبێلە بەهێزەكانی وەك‬ ‫(‪)SL63‬و (‪ )65S‬پێشبڕكێ‬ ‫بكات‌و نموونە سەرەتاییەكان‬ ‫بەئارامی بوونیان نەما‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نموونە نوێیەكان بەهێزترن‌و‬ ‫بەهۆی ئەوەی كەموكورتییەكانی‬ ‫الب�����راوە‪ ،‬چ��ان��س��ی ل���ەب���ازاڕدا‬ ‫زۆرترە‪.‬‬ ‫ك����ات����ێ����ك‬ ‫(‪)SLS‬ی‬

‫ك��وپ��ە پێشكەشكرا‪ ،‬بەهۆی‬ ‫گواستنەوەی باشی هێزەوەو‬ ‫دی��زای��ن��ی ب���اش‌و مەكینەكەی‬ ‫ستایشكرا‪ ،‬بەاڵم گێڕبۆكسەكانی‬ ‫هەر لەسەرەتاوە لەالیەن زۆربەی‬ ‫كارناسانەوە رەخنەی لێگیرا‪،‬‬ ‫چونكە گێڕبۆكەسەكەی لەكاتی‬ ‫گۆڕینی گێڕدا زۆر بەهێواشی‬ ‫كاریدەكرد‌و لەئاستی مەكینەی‬ ‫بەهێزی (‪)SLS‬دا نەبوو‪.‬‬ ‫(‪ )AMG‬نەتەنیا تۆزێك‬ ‫ت���وان���ای ئ����ەم ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ەی‬ ‫ب����ەرزك����ردووەت����ەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫كێشەكانی پێشتریشی البردووە‪،‬‬ ‫تاوەكو نموونەكانی (‪)٢٠١٣‬‬ ‫ئەو ئۆتۆمبێالنە بن كە دەتوانن‬ ‫ب���ەس���ادەی���ی م��ش��ت��ەری��ی��ەك��ان‬ ‫رازیبكەن‪.‬‬ ‫نموونەی كوپە نوێیەكان‬ ‫(‪ )٢٠‬ئ���ەس���پ���ی ه��ەڵ��م��ی‬

‫پێشووتر‬ ‫لەئۆتۆمبیلەكانی‬ ‫بەهێزترن‌و بەمەكینەی (‪)V8‬و‬ ‫(‪ )٦،٢‬لیتری‌و دەوری مەكینەی‬ ‫(‪ )٦٨٠٠‬خ��ول لەخولەكدا‬ ‫توانایەك بەرانبەر بە (‪)٥٨٣‬‬ ‫ئەسپی هەڵمی بەرهەمدەهێنێت‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەمانە گۆڕانكاریتر‬ ‫لەسیستەمەكەیدا دروستكراوە‪،‬‬ ‫گێڕ بۆكسەكەی هەڵگری (‪)٧‬‬ ‫خ��ێ��رای�ی‌و دوو ك�لاج��ی تێدا‬ ‫ب��ەك��اره��ات��ووەو بەنەرمەكاری‬ ‫ه���ۆش���م���ەن���دت���ر‬ ‫(‪)ICU‬‬ ‫ت��ەی��ارك��راوە‪ ،‬بۆیە لەهەمیشە‬ ‫باشترە‪ ،‬گ��ۆڕان��ك��اری باشیش‬ ‫لەساڵۆنساكەیدا دراوە‪ ،‬توانایی‬ ‫رودستەرە نوێیەكە بەرزبووەتەوە‬ ‫ب��ۆ (‪ )٥٩١‬ئەسپی هەڵمی‌و‬ ‫زەبری هێزەكەشی گەیشتووە بە‬ ‫(‪ )٦٥٠‬نیوتەن میتەر‪.‬‬ ‫ه��ەوڵ��دراوە ئ��ەم توانایی‌و‬ ‫خێراییە بەشێوەیەك لەفەزای‬ ‫ن��اوەوەی ئۆتۆمبێلەكەدا خۆی‬

‫پیشانبدات‪ ،‬بەم شێوەیە ناوی‬ ‫ئۆتۆمبێلەكە زۆرت���ر ل��ەن��اوی‬ ‫ئۆتۆمبێلێكی سپۆرت دەچێت‪،‬‬ ‫هەر شوێنێك دەستی شۆفێڕی‬ ‫لێبكەوێت بەئالكانترای رەش‬ ‫(جۆرێك م��اددەی دەسكردی‬ ‫هاوشێوەی چەرمی مەخمەڵی‬ ‫داپۆشراوە‪ ،‬شاشەی پیشاندانی‬ ‫جۆربەجۆری تێدا بەكارهاتووەو‬ ‫ل��ەه��ەم��وو شوێنێكدا شریتی‬ ‫سوور دەبێنرێت‪ ،‬هەڵبەت ئەم‬ ‫دیزاینە بەپێی داواكاری مشتەری‬ ‫دەكرێت بگۆڕێت‪.‬‬ ‫ه����������ەردوو ن���م���وون���ەی‬ ‫رودس���ت���ەرو ك��وپ��ە لەمانگی‬ ‫ئ��ۆك��ت��ۆب��ەری ئ��ەم��س��اڵ��دا دێنە‬ ‫ب��ازاڕەوەو نرخی دیاریكراویان‬ ‫(‪)٢٢١‬و (‪ )٢٠٨‬هەزار دۆالر‬ ‫ب���ەراورد ك��راوە‪ ،‬هەڵبەت ئەم‬ ‫نرخە باجیشی لەخۆ گرتووە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪GIZMAG :‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫مارسیدس بێنز‬ ‫(‪)AMG()2013‬‬

‫‪30‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫دۆزینەوەی میكانیزمی‬ ‫دروستبوونی ئاو لەسەر زەوی‬ ‫فەزاپێوی داون (بەرەبەیان)‬ ‫توانیوێتی ئاو لەسەر (ڤێستا)‬ ‫ی���ەك���ێ���ك ل����ەگ����ەورەت����ری����ن‬ ‫هەسارۆكەكانی كۆمەڵەی خۆر‬ ‫بدۆزێتەوە‌و بەئەگەری زۆریشەوە‬ ‫ئەو میكانیزمەی دۆزی��وەت��ەوە‪،‬‬ ‫كە بەهۆی ئ��ەوەوە ئاو لەسەر‬ ‫هەسارەكانیتر دروستدەبێت‪.‬‬ ‫ڤ���ێ���س���ت���ا دووه����ەم����ی����ن‬ ‫بارستایی گەورەی پشتینەوەی‬ ‫ه��ەس��ارۆك��ەك��ان��ی ك��ۆم��ەڵ��ەی‬ ‫خ���ۆرە‪ ،‬وادی��ارب��وو بیابانێكی‬ ‫وشك‌و بێ ئ��اوە‪ ،‬بەاڵم داون‬ ‫ت��وان��ی��وێ��ت��ی ه��ەن��دێ��ك بەڵگە‬ ‫ب���دۆزێ���ت���ەوە ك��ە ب��ەئ��ەگ��ەری‬ ‫زۆرەوە پیشانیدەدات‪ ،‬هەندێك‬ ‫كلكداری سەهۆڵی كەوتوون‬ ‫ل���ەڕووب���ەری ڤێستاو ئ��اوی��ان‬ ‫ب��ەرەو قوواڵیی هەسارۆكەكە‬ ‫بردووە‪.‬‬ ‫ئ����او ل��ەن��ێ��و ك��ان��ەك��ان��ی‬ ‫ئ��اودار لەوشوێنەدا دەمێنێتەوە‬

‫ت��اوەك��و ب��ەه��ۆی بەركەوتنی‬ ‫ك��ل��ك��دارێ��ك��ی��ت��رەوە‪ ،‬گ��ەرم��ای‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت ب���ۆ ت���وان���دن���ەوەی‬ ‫بەردەكان دابیندەبێت‪ ،‬ئەوجار‬ ‫هەڵم لەتڵیش‌و درزەك��ان��ەوە‬ ‫ئازاددەبێت‪.‬‬ ‫ك�����ارل پ���ی���ت���زر‪ ،‬زان����ای‬ ‫ئەستێرەناس‌و ئەندامی تیمی‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی س��ەف��ی��ن��ەی‬ ‫ف���ەزای���ی داون ل��ەزان��ك��ۆی‬ ‫ب����ڕوان پ��راڤ��ای��دن��س دەڵ��ێ��ت‬ ‫«ئ��ەم دۆزی��ن��ەوە پیشاندەدات‬ ‫ئەندامێكیتری كۆمەڵەی خۆر‬ ‫هەڵگری س��ووڕی ئ��اوە‪ ،‬ئەم‬ ‫بەڕاستی هەستبزوێنە‪».‬‬ ‫ه���ۆك���اری گ��رن��گ��ی ئ��ەم‬ ‫دۆزی����ن����ەوە ل����ەوەدای����ە كە‬ ‫پیشانیدەدات‪ ،‬هەسارەیەكی الو‬ ‫چۆن بەهۆی كلكدارەكانەوە‬ ‫ل���ەس���ەرەت���ای دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫ك���ۆم���ەڵ���ەی خ������ۆردا ب���وون‬ ‫بەخاوەنی ئ��او‪ ،‬هاوردنی ئاو‬

‫لەالیەن كلكدارەكانەوە یەكێكە‬ ‫پەیدابوونی‬ ‫لەگریمانەكانی‬ ‫ئ��او لەسەر گ��ۆی زەوی‪ ،‬كە‬ ‫ئێستا بەهۆی ئەم دۆزینەوەوە‪،‬‬ ‫دەبێت بەگریمانەیەكی بەهێز‪،‬‬ ‫گریمانەكانیتر دەڵێن ئاو لەنێو‬ ‫تۆزی نێوان هەسارەیدا بوونی‬ ‫هەبووەو هەر لەسەرەتا زەوی‬ ‫هەیبووە‪.‬‬ ‫بۆ ئەم دۆزینەوەیە یەكێك‬ ‫لەئامرازەكانی كەشتییە فەزاییەكە‬ ‫كە تایبەتە بەپێوانی تیشكی‬ ‫گاماو نیوترۆن نێردراو بۆناو‬ ‫قوواڵیی یەك مەتری رووبەری‬ ‫هەسارۆكەكە‪ ،‬توانیوێتی بڕێكی‬ ‫زۆر هایدرۆجین لەناوچەی‬ ‫ئیستوایی هەسارۆكەكە بپێوێت‪،‬‬ ‫كە پیشانیدەدات بڕی ئاوەكە‬ ‫ب��ەڕادی (‪ )٤٠٠‬ب��ەش لەیەك‬ ‫ملیۆن بەشی ئ��ەو ناوچەیە‪،‬‬ ‫ژمارەیەكی زۆر كونی گەورە‬ ‫لەسەر رووبەری هەسارۆكەكە‬

‫دۆزراوەت��������ەوە‪ ،‬ك��ە ب��ەه��ۆی‬ ‫بەركەوتن لەگەڵ كلكدارەكاندا‬ ‫دروس���ت���ب���ووەو ق��وواڵی��ی��ەك��ی‬ ‫ب��ەس��ەر س��ووڕم��ان��ەوە تاوەكو‬ ‫(‪ )٢٠٠‬مەترە‪ ،‬ب��ووە بەهۆی‬ ‫ب��ەه��ەڵ��م��ب��وون��ی ئ���اوەك���ەو‬ ‫گەڕانەوەی بۆ فەزا‪.‬‬ ‫ویلیام بوسنتۆن‪ ،‬زان��ای‬ ‫ئەستێرەناسی زانكۆی ئاریزونا‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ ،‬هایدرۆجینە زی��ادە‬ ‫دۆزراوەك��ە بیشاندەری بوونی‬ ‫ئ��او لەنێو كانەبەردەكاندایە‪،‬‬ ‫ئەو لەئامرازێكی هاوشێوەی‬ ‫ك��ەش��ت��ی ف���ەزای���ی ئ��ودی��س��ەی‬ ‫مەریخ سوودیانوەرگرت كە‬ ‫بەكاریهێنابوو بۆ گەڕان بەدوای‬ ‫س��ەه��ۆڵ لەتوێكڵەكانی ژێر‬ ‫رووب���ەری م��ەری��خ‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫كانەئاودارەكانی سەر رووبەری‬ ‫مانگ بەئامرازێكی هاوشێوە‬ ‫ل��ەالی��ەن ف��ەزاپ��ێ��وەی هندی‬ ‫چاندرایانی (‪ )١‬دۆزرایەوە‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫بەاڵم پیتەرز كە توێژەری‬ ‫س����ەرەك����ی ئ����ەم ئ��ام��ێ��رەی��ە‬ ‫دەڵێت‪ ،‬میكانیزمی بوونی ئاو‬ ‫لەڤێستا بەتەواوەتی جیاوازە‬ ‫«ل��ەو ش��وێ��ن��ەدا ئەتۆمەكانی‬ ‫ه��ای��درۆج��ی��ن ب���ەه���ۆی ب��ای‬ ‫خ�����ۆرەوە ل��ەن��ێ��و ك��ان��ەك��ان��دا‬ ‫دەگ����وازرێ����ن����ەوە‪ ،‬ه��ەڵ��ب��ەت‬ ‫كلكدارەكانی دەوڵەمەند بەئاو‬ ‫خ��ۆی��ان دەدەن ل��ەڕووب��ەری‬ ‫مانگ‪ ،‬ب��ەاڵم رێ��ژەی ئاوەكە‬ ‫هەرچەنێك بێت شانسێكی كەم‬ ‫هەیە تاوەكو لەسەر رووبەری‬ ‫م��ان��گ ب��م��ێ��ن��ن��ەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫كێشكردنی مانگ دەبێت بەهۆی‬ ‫بەركەوتنی خێراتر‌و قورسترو‬ ‫ئاو بۆ فەزا دەگەڕێتەوە‪».‬‬ ‫ف��ەزاپ��ێ��وی داون چەند‬ ‫رۆژێ���ك���ە ڤ��ێ��س��ت��ای ب����ەرەو‬ ‫ه���ەس���ارەی گ��رگ��ن��ی س��رس‪،‬‬ ‫گ��ەورەت��ری��ن ت��ەن��ی پشتینەی‬ ‫هەسارۆكەكان‪ ،‬بەجێهیشتووە‪،‬‬ ‫س����رس گ��ۆی��ەك��ە ب��ەت��ی��رەی‬ ‫(‪ )١٠٠٠‬كیلۆمەتر‌و لەوانەیە‬ ‫بڕێكی بەرچاو ئاوی تێدابێت‪،‬‬ ‫تەنانەت هەندێك لەزانایان‬ ‫گریمانەی ئەوە دەكەن لەوانەیە‬ ‫لەژێر رووبەرەكەیدا زەریایەك‬ ‫ئاوی سوێر بوونی هەبێت‪.‬‬ ‫ئا‪ .‬سەباح محەمەد‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪Nature‬و ‪Science‬‬

‫‪32‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫گەرمبوونی زەوی لەكـــــ‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬ ‫كەمبوونەوەی رووبەری سەهۆڵەكانی جەمسەری باكووری بۆ كەمترین رادەی خۆی لەم (‪)٣٠‬‬ ‫ساڵەدا‪ ،‬بوو بەهۆی ئەوەی بڕێكی زۆر گازی میسان بچێتە ناو كەشی زەوییەوە‪ ،‬ئەم بابەتە‬ ‫گەرمبوونی جیهانی بردووەتەوە دۆخی نەگەڕانەوە‪.‬‬ ‫توێژەرانی ناسا لەناوەندی نەتەوەیی بەفرو سەهۆڵ دەڵێن لەئێستادا رووبەری سەهۆڵەكان‬ ‫كەمترین ئاستی هەیە‪ ،‬توێژەران رووبەرەكەیان بەمانگی دەسكرد‌و بەهەستەوەرێكی‬ ‫مایكرۆوەیڤ پێواوە‪ ،‬ئەم رێژەی كەمبوونەوەیە لەمێژووی سەهۆڵەكانی جەمسەری باكوردا‬ ‫بێپێشینەیە‪.‬‬ ‫رووبەری سەهۆڵەكانی جەمسەری باكوور لەئێستادا تەنیا (‪ )٤.١‬ملیۆن كیلۆمەتری‬ ‫چوارگۆشەیە كە نزیكەی (‪ )٧٠‬هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە لەرووبەری ساڵی (‪)٢٠٠٧‬‬ ‫كەمترە‪ ،‬بەتێكڕای رووبەری سەهۆڵەكانی جەمسەری باكوور لەهەر (‪ )١٠‬ساڵ‌و‬ ‫لەماوەی سێ دەیەدا (‪ )%١٣‬دابەزیوە‪ ،‬جگە لەوە ئەستووری سەهۆڵەكان‬ ‫تەنكبووەتەوە‪ ،‬ئەم دابەزینانە لەكاتێكدایە هاوینی ئەمساڵ لەچاو‬ ‫هاوینی ساڵی (‪ )٢٠٠٧‬زۆر گەرم نەبوو‪ ،‬تۆماركردنەكان‬ ‫بەگشتی لەكۆتایی هاویندا تۆماردەكرێن‌و ئەم بابەتە‬ ‫پیشاندەدات كە لەماوەی حەفتەكانی داهاتوودا‪،‬‬ ‫لەوانەیە قەبارەیەكی زیاتری سەهۆڵی‬ ‫جەمسەر بتوێنەوە‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫ــــــۆنتڕۆڵ دەرچوو‬

‫‪34‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫جویی كومیسو ب��ەڕێ��وەب��ەری توێژینەوەی ئەنجامدراو‬ ‫توێژەری ناوەندی گداردی ناسا دەڵێت «هاوینی (‪)٢٠٠٧‬‬ ‫بەڕاستی گەرمبوو‪ ،‬ئەگەر ئ��ەم پرۆسەیە ب���ەردەوام بێت‪،‬‬ ‫لەهاوینەكانی داهاتوودا ئەگەری ئەوە هەیە قەبارەیەكی زۆرتر‬ ‫سەهۆڵ بتوێتەوە»‪.‬‬ ‫ئەستووری كەمتر‬ ‫پێش ئێستا لەمانگی ف��ی��ب��رەوەرەی (‪)٢٠١٢‬دا ناسا‬ ‫لەڕاپۆڕتێكدا رایگەیاند كە كۆنترین‌و ئەستورترین سەهۆلەكان‬ ‫ل��ەزەری��ای بەستەڵەكی ب��اك��وور بەخێرایی زیاتر لەتوێكڵە‬ ‫نوێیە تەنكەكان خەریكن ون��دەب��ن‪ ،‬توێكلە ئەستوورەكان‬ ‫پێیاندەڵێن توێكڵی چەندین ساڵە‌و بەئاسانی هاوێنان ناتوێنەوە‬ ‫لەكاتێكدا تەنكەكان كە لەزستاندا دروستدەبن لەهاویندا‬ ‫دەتوێنەوە‪ ،‬لێكۆڵینەوە نوێیەكان وردت��ر سەیری توانەوەی‬ ‫توێكڵە ئەستورەكان دەك��ات‪ ،‬كە لەم سی ساڵەدا بڕەكەی‬ ‫زۆر كەمبووەتەوە‪ ،‬لێكۆڵینەوەكان پیشانیدەدات‪ ،‬لەكاتی‬ ‫دەستپێكردنی لێكۆڵینەوەكەدا سەهۆڵە ئەستورەكان (‪)%١٥‬‬ ‫رووبەری زەریاكەی داپۆشیبوو‪ ،‬بەاڵم هەر دە ساڵ النیكەم‬ ‫(‪ )%١٣‬لەئەستورییەكەی دابەزیوە‪.‬‬ ‫لەم لێكۆڵینەوەدا پێوانێكیتریش بوونی هەیە كە هەل‬ ‫بۆ ت��وێ��ژەران دەرەخسێنێت ت��اوەك��و تێبگەن چ��ۆن ناوچە‬ ‫سەهۆڵییەكان پەرەدەستێنن‪ ،‬ئەویش ناوچەیەكە كە بەتەواوەتی‬ ‫بەسەهۆڵ داپۆشراوەو دەسترەسی بەئاوی زەریا لەوێدا مومكین‬ ‫نییە‪ ،‬پێوانە نوێیەكان پیشانیدەدات سااڵنە بەرێژەی (‪)%١٧.٢‬‬ ‫لەدەساڵی راب���ردوودا دەت��وێ��ت��ەوە‪ ،‬لەهەمانكاتدا رووب��ەری‬ ‫ناوچەی جەمسەری زیادیكردووە‪ ،‬كە ئەمە مانای ئەوەیە‬ ‫كاتێكی زیاتر پێویستە تاوەكو سەهۆڵی ئەستوور دروستببێت‪،‬‬ ‫بەاڵم پلەی گەرمی دابەزیوە‪ ،‬ئەمەش واتای ئەوە دەگەێنێت‬ ‫سەهۆڵەكان بەئاسانی دروستنابنەوە‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە چاوەڕواندەكرێت لەماوەیەكی كەمدا (تەنیا‬ ‫چەند هاوینیتر) ئاسەواری سەهۆڵەكان نەمێنێت‪ ،‬كە هەم‬ ‫ئیكوسیستمی جەمسەری باكوور تێكدەچێت‪ ،‬هەم لەسەر ئاوو‬ ‫هەوای جیهانی كاریگەری دادەنێت‪.‬‬ ‫خێراتر لەپێشوو‬ ‫لەماوەی (‪ )١٣‬ملیۆن ساڵدا‪ ،‬جەمسەرەكانی گۆی زەوی‬ ‫بەتوێكڵی ئەستوور لەسەهۆڵ داپۆشرابوون‪ ،‬هەموو هاوینێك‪،‬‬ ‫ئەم بڕە لەسەهۆڵ دادەبەزی بۆ كەمترین بڕی خۆی‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ساردبوونی هەواشدا جارێكیتر سەهۆڵەكان زیادیان دەكرد‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم گەرمبوونی جیهانی زی��اد لەهەر شوێنێك زەرب��ەی‬ ‫لەجەمسەرەكان داوە‪ ،‬لەساڵی (‪)٢٠١٢‬دا راگەیاندرا رێژەی‬ ‫دووانەئۆكسیدی ك��ارب��ۆن لەناوچەی جەمسەری باكوور‬ ‫گەیشتووە ب��ەژم��ارەی (‪ )٤٠٠‬تەنۆلكە لەنێو ی��ەك ملیۆن‬ ‫تەنۆلكەدا‪ ،‬كە پەنجا جار زیاترە لەژمارەی رێگەپێدراوی‬ ‫گازەكانی ژووری سەوز‪ ،‬بۆیە پلەی گەرمی دووجار زیاتر‬ ‫لەتێكڕای پلەی گەرمی زەوی زیادیكردووە‪ ،‬بەپێی مودێلەكان‬ ‫پلەی گەرمی جەمسەری باكوور تاوەكو ساڵی (‪)٢١٠٠‬‬ ‫شەش پلە گەرمتر دەبێت كە بەندە لەسەر خێرایی ونبوونی‬ ‫سەهۆڵەكان‪.‬‬ ‫پێشتر پێشبینی دەك��را هاوینی (‪ )٢٠٥٠‬سەهۆڵەكان‬

‫هەمووی دەتوێنەوە‪ ،‬بەاڵم لەوانەیە ئەمە زۆر زووتر رووبدات‪،‬‬ ‫پیتەر ڤالدهام پرۆفیسۆری زانكۆی كەمبریج لەو بارەوە دەڵێت‬ ‫«پێش ئ��ەوە گروپێك لەزانایان پێشبینییانكردبوو‪ ،‬خێرایی‬ ‫توانەوەی سەهۆلەكان پیشانیدەدات تاوەكو هاوینی (‪،)٢٠١٥‬‬ ‫یان (‪ )٢٠١٦‬ئاسەواری سەهۆڵەكان نامێنێت»‪.‬‬ ‫كاریگەری توانەوەی سەهۆڵەكان‬ ‫سەهۆڵی كەمتر لەجەمسەری ب��اك��وور وات��ای لێدانی‬ ‫رووناكی زیاتر لەبنی زەریاو چاالكبوونی ژیان لەو شوێنە‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتیشدا دەبێت بەهۆی خێراتر توانەوەی سەهۆڵەكان‪،‬‬ ‫بەپێی پێوانەكان تێكڕای توانەوەی سەهۆڵەكان لەكۆتایی ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٧٩‬تاوەكو ساڵی (‪ )١٢٠٠( ،)٢٠٠٠‬كیلۆمەتری سێ‬ ‫جایە ب��ووە‪ ،‬ژیانگ دون��گ ژیانگ لەزانكۆی ئاالسكا لەو‬ ‫بارەوە دەڵێت «سێ لەسەر چواری سەهۆڵەكان توانەوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫كارەساتی ئاووهەوایی‌و جیۆپۆلیتیكی‌و ناوەندی‌و ئابووری‬ ‫دروستدەكات‪ ،‬تۆفانە گەرمەسێرییەكان گەرما لەخوارەوە بەرەو‬ ‫جەمسەرەكان دەبەن‪ ،‬ئەمە واتای توانەوەی زیاتر دەگەێنێت‪،‬‬ ‫ئەم تۆفانانە لەڕابردوودا كەمترو كورتتربوون‪ ،‬بەاڵم ئێستا‬ ‫زۆرت��رو درێژترن‪ ،‬وەكو تۆفانەكانی سەرەتای مانگی ئابی‬ ‫رابردوو»‪.‬‬ ‫بەاڵم توانەوەی سەهۆڵەكان هەرچەند لەژێر كاریگەری‬ ‫گەرمبوونی جیهانیدایە لەهەمانكاتیشدا دەتوانێت كاریگەری‬ ‫لەسەر گەرمابوونی جیهانی دابنێت‪ ،‬جگەلەوەی نەمانی‬ ‫سەهۆڵەكان دەبێت بەهۆی ئەوەی رووناكی زیاتر بكەوێت‬ ‫لەبنی زەری��اك��ان‪ ،‬ت��وان��ەوەی سەهۆڵەكان دەب��ێ��ت بەهۆی‬ ‫ئازادبوونی گازی میسانی ناو سەهۆڵەكان‌و بنی دەریاكان‪.‬‬ ‫میسان دوای دووانەئۆكسیدی كاربۆن گرنگترین گازی‬ ‫ژووری سەوزەو پێوانەكان پیشانیدەدات‪ ،‬بڕەكەی لەئێستادا روو‬

‫‪35‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫لەزیادبوونە سەرچاوەگەلێكی زۆر ئەم گازە بەرهەمدەهێنن‪،‬‬ ‫هەندێكیان سروشتین‌و هەندێكیتریان بەهۆی مرۆڤەوەیە‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە شوێنی زبڵەكان‪ ،‬كێڵگەكانی ئاژەڵ‌و هەندێك سەرچاوەی‬ ‫نائاسی‌و نەناسراو شوێنی بەرهەمهاتنی گازی میسانن‪.‬‬ ‫كارەساتی میسان‬ ‫توێژەران هەزاران ناوچەیان لەژێر سەهۆڵە جەمسەرییەكان‬ ‫ناسیوەتەوە كە هەزاران ساڵە گازی میسانی تێدا حەپسكراوە‪،‬‬ ‫هەڵبەت لێكۆڵینەوە لەسەر ئەوەی ئەو گازی میسانەی دێتە نێو‬ ‫كەشی زەوییەوە لەكوێوە سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬كارێكی ساددە‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم ڤالتەر ئانتونی‌و هاوكارەكانی لەزانكۆی ئەالسكا‬ ‫توانیویانە بە بەكارهێنانی ئایزۆتۆپە جوارجۆرەكانی كاربۆن ئەو‬ ‫گازە میسانە جیابكەنەوە كە ماوەیەكی زۆر پاشەكەوتكراوە‪،‬‬ ‫ئەوان لەڕێگەی ئاسمان‌و زەوییەوە توانیویانە (‪ )١٥٠‬هەزار‬ ‫شوێن تەنیا لەئاالسكاو گرینالند دیاریبكەن كە گازی میسانی‬ ‫لێدەردەچێت‪ ،‬مودێلسازییە شوێنگەییەكان پیشانیدەدات ئەم‬ ‫گازانە هی سەرچاوە كۆنەكانی زەوییە كە لەنێو سەهۆڵەكاندا‬ ‫حەپسكرابوون‪.‬‬ ‫كتی ڤاڵتەر دەڵێت «ئێمە بینیمان زۆرب��ەی ئەو گازانە‬ ‫لەناوچەی سنووری دەریاچە كۆنەكاندا‪ ،‬كە خەریكی توانەوەن‪،‬‬ ‫بەردەبنەوە‪ ،‬ئەگەر ئەم رووداوە لەشوێنەكانیتری وەك سیبریادا‬ ‫رووب��دات‪ ،‬ئەمە واتای ئەوەیە پرۆسەی گەرمبوونی زەوی‬ ‫گەیشتووەتە خاڵی نەگەڕانەوە»‪.‬‬ ‫ب��ەگ��ەرم��ب��وون‌و ت��وان��ەوەی سەهۆڵەكانی ج��ەم��س��ەری‪،‬‬ ‫كاریگەری گازەكانی ژووری س��ەوز زیاتردەبێت‪ ،‬بەپێی‬ ‫لێكۆڵینەوەیەكی گۆڤاری نەیچەر زانستی زەویناسی‪ ،‬رادەی‬ ‫گازە حەپسكراوەكان هێندە زۆرە كە دەتوانێت زەربەیەكی‬ ‫كاریگەر بدات لەگۆڕانی كەشوهەوا‪ ،‬ئەمە مانای ئەوەیە ئیتر‬

‫ناكرێت گەرمبوونی زەوی كۆنتڕۆڵبكرێت‪ ،‬نیبست ئۆڤەن‬ ‫پرۆفیسۆر لەزانكۆی رۆیاڵ هالوەی لەندەن لەو بارەوە دەڵێت‬ ‫«لەتوێژینەوەكاندا دەركەوتووە ناوچە جەمسەرییەكان زیاتر‬ ‫لەهەموو شوێنێك كەوتووتە ژێر كاریگەری گەرمبوونی زەوی‪،‬‬ ‫ئەمەش دەبێت بەهۆی ئازادبوونی گازی میسان‌‪ ،‬لەڕاستیدا‬ ‫گەرمبوون دەبێت بەهۆی گەرمبوونی زیاتر»‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەمە گەرمبوونی ئاوی دەریاكان دەبێت بەهۆی‬ ‫توانەوەی توێكڵی پێرمافەر‪ ،‬یان هەمان توێكڵی ژێر چالەبەفرییە‬ ‫هەمیشەییەكان‪ ،‬كە ئەمەش دەبێت بەهۆی زیاتر ئازادبوونی‬ ‫گازی میسان لەناوچەی جەمسەر‪ ،‬وادیارە رووداوێكی هاوشێوە‬ ‫لەڕابردوودا بووە بەهۆی یەكێك لەبەرباڵوترین خاشەبڕبوونەكان‬ ‫(زانستی نوێ ژمارە ‪ ،)١٧‬بەاڵم هێشتا دیار نییە دوای تەواوبوونی‬ ‫ئەم پرۆسەیە چی بەسەر مرۆڤایەتیدا دێت‪.‬‬ ‫دواین هەواڵ‬ ‫بەپێی زانیارییەكانی ناوەندی زانیار بەفرو سەهۆڵی ویالیەتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەبولدەری كالیفۆڕنیا‪ ،‬رووب��ەری‬ ‫سەهۆڵەكانی جەمسەری باكوور ل��ەڕۆژی (‪)١٦‬ی مانگی‬ ‫ئەیلول گەیشتووەتە (‪ )٣،٤١‬ملیۆن كیلۆمەتری چوارگۆشە‬ ‫كە بە بەراورد بەساڵی (‪ )٤،١٧( ،)٢٠٠٧‬ملیۆن كیلومەتری‬ ‫چوارگۆشە داب��ەزی��وە‪ ،‬ئەو هێڵە زەردەی وێنەكە‪ ،‬تێكڕای‬ ‫كەمترین سنووری چاڵەبەفرەكانی ناوچەی جەمسەری لەم‬ ‫سی ساڵەدا پیشاندەدات‪ ،‬كە فراونییەكەی بەڕێژەیەكی بەرچاو‬ ‫كەمبووەتەوە‪ ،‬زەریای بەستووی جەمسەری باكوور هەموو‬ ‫هاوینێك لەڕووبەرەكەی كەمدەبێتەوە لەزستاندا جارێكیتر‬ ‫دەیبەستێتەوە‪ ،‬بەاڵم گەرمبوونی زەوی بووە بەهۆی ئەوەی‬ ‫لەئەستووری سەهۆڵكە كەمببێتەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬سایتی ناساو نیوساینتست‬

‫‪36‬‬

‫مرۆڤ چۆن زەوی داگیركرد؟‬ ‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬زانستی نوێ‬ ‫مرۆڤ لەوانەیە دەستی بەسەر جیهاندا گرتبێت‪ ،‬بەاڵم بەبێ یارمەتی گۆڕانكارییە‬ ‫ئاوهەواییەكان نەیاندەتوانی ئەم كارە بەئاسانی بكەن‪ ،‬گۆڕانكارییەكانی ئەم‬ ‫(‪ )١٢٠‬هەزار ساڵە پێماندەڵێت كە تا چ رادەیەك قەرزاری ئاووهەواین‪.‬‬ ‫بەپێی دواین بەڵگەنامە كۆنەكان جۆری ئێمە واتە هۆمۆسایپنسەكان نزیكەی‬ ‫(‪ )١٢٠‬هەزار ساڵ لەوەوپێش بۆ یەكەمینجار لەئەفریقادا بینراون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تەنیا (‪ )٧٠‬هەزارساڵ لەوەو پێشبوو كە ئەفریقایان بەجێهێشت‪ ،‬لەدوای‬ ‫ئەو جۆری ئێمە بەخێرایی لەسەرانسەری زەویدا باڵوبوونەوە‪ ،‬سەرەتا‬ ‫ئەوروپاو ئەسیاو پاشانیش ئوسترالیا‌و سەرئەنجام ئەمریكابوو بەشوێنی‬ ‫نیشتەجێبوونی مرۆڤ‪ ،‬بەاڵم بۆچی مرۆڤ ئەو هەموو ساڵە لەئەفریقادا‬ ‫مایەوە‪ ،‬چی بوو هۆكاری ئەوەی ئەفریقا بەجێبهێڵێت؟‬ ‫تیۆریگەلێكی زۆر لەو بارەوە باسكراوە‪ ،‬بەاڵم تێكۆشان بۆ دروستكردنەوەی مێژووی (‪)١٢٠‬‬ ‫هەزار ساڵەی مرۆڤ رۆڵی گۆڕانی ئاووهەواو گەڕان بەدوای خواردەمەنیدا بەتەواوی پیشاندەدات‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫گەڕان بەدوای خۆراك‬ ‫ئ��ان��درا مانیكا‪ ،‬پسپۆڕی‬ ‫جینیتیك لەزانكۆی كەمبریج‌و‬ ‫ه��اوك��ارەك��ان��ی ب��ەه��اوك��اری‬ ‫م��ودێ��ل��س��ازان��ی ك��ەش��وه��ەوا‬ ‫ت��وان��ی��وێ��ت��ی پ��ل��ەی گ��ەرم �ی‌و‬ ‫بارانبارین ل��ەم��اوەی (‪)١٢٠‬‬ ‫ه�����ەزار س���اڵ���ی راب�������ردوودا‬ ‫ه��اوش��ێ��وەس��ازی ب��ك��ەن‪ ،‬ئەم‬ ‫م��ودێ��ل��ە ی��ارم��ەت��ی ت��وێ��ژەران‬ ‫دەدات ت��اوەك��و لێكۆڵینەوە‬ ‫لەسەر رووانی رووەك لەناوچە‬ ‫جیاوازەكانی زەوی��دا بكەن‌و‬ ‫بتوانن بەسەرنجدانی داتاكان‬ ‫بەراوردێكی دروست لەڕادەی‬ ‫خۆراكی ناوچەیەكدا بكەن‪.‬‬ ‫ئ����ەم گ���روپ���ە ل����ەدوای����دا‬ ‫بەسەرنجدانی رێ��ژەی خۆراك‬ ‫دەستیاندایە كێشانی مودێلەكانی‬ ‫حەشیمەتی‌و كۆچكردن‪ ،‬ئەم‬ ‫مودێلە بەپشتڕاستكردنەوەی‬ ‫وردی ش��ێ��وازی كۆچكردن‌‌و‬ ‫حەشیمەتی هۆمۆساپینسەكان‬ ‫لەسەرانسەری زەویدا كە لەداتا‬

‫كۆنەكانەوە چنگ كەوتبوو‪،‬‬ ‫پیشانیدا‪ ،‬گ��ۆڕان��ی ئ��اوه��ەوا‬ ‫دەس��ت��رەس��ی ب��ەخ��ۆراك رۆڵ��ی‬ ‫س��ەرك��ی��ی��ان ل��ەب�ڵاوب��وون��ەوەو‬ ‫كۆچكردنی مرۆڤدا هەبووە‪.‬‬ ‫بەربەستەكانی‬ ‫بەرانبەر كۆچكردن‬ ‫بەربەستی یەكەم‪:‬‬ ‫ئ����ەم م��ودێ��ل��ە ه���ەروەه���ا‬ ‫پیشانیدەدات كە گۆڕانكارییە‬ ‫ئ���اوه���ەوای���ی���ەك���ان رۆڵ��ێ��ك��ی‬ ‫گ��رن��گ��ی��ان ل��ەالب��ردن��ی چ��وار‬ ‫ب��ەرب��ەس��ت��ی س��ەرەك��ی لەسەر‬ ‫رێگەی باڵوبوونەوەی مرۆڤی‬ ‫البردووە‪ ،‬یەكەمین‌و گرنگترین‬ ‫بەربەست‪ ،‬نیمچە دوورگ��ەی‬ ‫عەرەبی بوو بیابانێكی وشك‌و‬ ‫بێرووەك‪ ،‬كە مرۆڤی لەئەفریقا‬ ‫قەتیسكردبوو‪ ،‬لەنزیكەی (‪)٧٠‬‬ ‫هەزار ساڵ لەوەوپێش‪ ،‬بارانی‬ ‫زۆرتر لەم ناوچەدا باری‪ ،‬هەر‬ ‫ئ��ەم��ەش ب��وو ب��ەه��ۆی ئ��ەوەی‬ ‫ناوچەكانی نزیك لەقەڕاخەكانی‬ ‫دەری����ا س��ەرس��ەوزت��رب��ن‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫روداوە رێ��گ��ەك��ان��ی ب���ەرەو‬ ‫ئەفریقا ك��ردەوە‪ ،‬مانیكا دەڵێت‬ ‫«ئاوهەوا بەڕاستی شرۆڤەیەكی‬ ‫گونجاوە بۆ دەرچوونی مرۆڤ‬ ‫لەئەفریقا»‪ ،‬لەكاتێكدا رێگەی‬ ‫زۆر بۆ دەربازبوون لەئەفریقاوە‬ ‫بوونی هەبووە‪ ،‬بەاڵم مودێلی‬ ‫مانیكا دەڵێت «لەوانە نیمچە‬ ‫دوورگ��ەی عەرەبی گرنگترین‬ ‫رێگەی دەرب��ازب��وون بووبێت‪،‬‬ ‫ل��ەدوای��دا هۆمۆ سایپنسەكان‬ ‫ل��ەج��ێ��گ��ەی��ەك��دا ك��ۆب��وون��ەوە‬ ‫ك��ە ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا پێیدەوترێت‬ ‫میزۆپۆتامیا‪ ،‬ئەمە پێش ئەوەبوو‬ ‫دووب������ارە دەس��ت��ب��ك��ەن��ەوە بە‬ ‫كۆچكردن»‪.‬‬ ‫بەربەستی دووهەم‪ :‬تەڵەی ئاو‬ ‫گروپێك لەخەڵك بەرەو‬ ‫خۆرهەاڵت‌و ئاسیا كۆچیانكرد‌و‬ ‫ل���ەدوای���دا ب����ەرەو ب��اش��ووری‬ ‫خ��ۆره��ەاڵت‌و شوێنی ئێستای‬ ‫ئەندونێزی كشاون‪ ،‬لەدوایدا‬ ‫گەیشتن بە بەربەستی دووهەم‬ ‫ك��ە ئ��اوب��وو‪ ،‬ب��ەرزب��وون��ەوەی‬

‫ئاستی ئ��اوەك��ان ب��ەو واتابوو‬ ‫ك��ە ناوچەگەلێكی زۆر ئاو‬ ‫گ��رت��ی��ی��ەوە‌و ب��ەش��ێ��ك��ی زۆر‬ ‫لەدوورگەكان بوون بەجەزیرە‪.‬‬ ‫مانیكا وای��دادەن��ێ بڕینی زیاتر‬ ‫ل���ە (‪ )١٠٠‬ك��ی��ل��ۆم��ەت��ر ئ��او‬ ‫كارێكی زۆر قورس بووبێت‪،‬‬ ‫بۆیە ئەم گروپانە نەیانتوانیوە‬ ‫بگەنە ئوسترالیا‪ ،‬ئ��ەم قسەیە‬ ‫ئ���ەوە دەگ��ەێ��ن��ێ��ت ك��ە م��رۆڤ‬ ‫كاتێك توانیوێتی شوینەكەی‬ ‫خۆی بگۆڕێت كە ئاستی ئاو‬ ‫نزمبووبێت‪ )٦٠( ،‬هەزار ساڵ‬ ‫لەوەوپێش دووب��ارە ئاستی ئاو‬ ‫داب���ەزی‌و بەهۆی ساردبوونی‬ ‫گ����ۆی زەوی����ی����ەوە زۆرب����ەی‬ ‫ئاوەكانی جەمسەری باكوور‬ ‫بەستی‪ ،‬بۆیە جۆری مرۆڤ تەنیا‬ ‫(‪ )٤٥‬ه��ەزار بۆ (‪ )٥٠‬هەزار‬ ‫ساڵ لەوەوپێش گەیشتوونەتە‬ ‫هەندێك ن��اوچ��ەی ب��اش��ووری‬ ‫خ��ۆره��ەاڵت��ی ئ��اس��ی��ا‪ ،‬چونكە‬ ‫بەهۆی دابەزینی ئاستی ئاوەوە‬ ‫دەكرێت لێوەی تێپەڕببن‪.‬‬ ‫بەربەستی سێهەم‪:‬‬ ‫هەوای ساردتر‬ ‫بەاڵم سەبارەت بەباكوور‪،‬‬ ‫مۆدێلی مانیكا دەڵێت‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫م����رۆڤ (‪ )٣٠‬ه����ەزار س��اڵ‬ ‫لەوەوپێش گەیشتبێتنە سیبریا‌و‬ ‫ل����ەوێ ت��وێ��ك��ڵ��ی��ك��ی ت��ەن��ك��ی‬ ‫سەهۆڵ لەڕێگەیاندا هەبووبێت‬ ‫(ل����ەگ����ەرووی ب��ری��ن��گ) كە‬ ‫لەباكووری خۆرهەاڵتی ئاسیاوە‬ ‫بەرەو ئەمریكا دەچوو‪ ،‬لەوكاتەدا‬ ‫ئەوان نەیانتووانی ئەم دوورگەیە‬ ‫ببڕن‪ ،‬چونكە سەهۆڵەكە بەڕادەی‬ ‫پێویست ئەستوورنەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫(‪ )١٥‬هەزار ساڵ دواتر كاتێك‬ ‫سەهۆڵەكان ئەستوورتربوون‪،‬‬ ‫م��رۆڤ توانی ب��ەرەو ئەمریكا‬ ‫ب��پ��ەڕێ��ت��ەوەو ئەمریكا دەستی‬ ‫ب��ەس��ەردا گ��ی��راو م��رۆڤ تێیدا‬ ‫باڵوبوویەوە‪.‬‬ ‫بەربەستی چوارەم‪:‬‬ ‫سەهۆڵ بەندانی شوێنگەیی‬ ‫ب���ەاڵم لەئاسیاو ئ��ەوروپ��ا‬ ‫جۆری مرۆڤ گەیشت بەدوایین‬

‫بەربەستی خۆی كە پێیدەوترێت‬ ‫س��ەه��ۆڵ��ب��ەن��دان��ی ن��اوچ��ەی��ی‪،‬‬ ‫ل���ەوەرزە گەرمەكاندا م��رۆڤ‬ ‫توانی تاوەكو باكووری ئەوروپاو‬ ‫ئیسكاندیناڤیا‌‌و باكووری ئاسیا‬ ‫بچێت‪ ،‬بەاڵم گەڕانەوەی سەرما‬ ‫ن��اچ��اری��ك��ردن ت��اوەك��و ب��ەرەو‬ ‫باشوور بگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم بۆ ئەوەی بزانین جۆری‬ ‫ئێمە چەندێك بەگۆڕانی ئاوهەوا‬ ‫هەستیارین‪ ،‬مانیكا چەندی ‌ن جار‬ ‫مودێلەكەی جێبەجێكرد تاوەكو‬ ‫كاریگەری لەسەر حەشیمەتی‬ ‫م��رۆڤ ببێنێت‪ ،‬ئ��ەو هاوكات‬ ‫مودێلی گۆڕانكاری جینیتیكی‬ ‫مێژوی مرۆڤایەتی دروستكرد‌و‬ ‫ب���ە ب�����ەراوردك�����ردن ل��ەگ��ەڵ‬ ‫باڵوبوونەوەی جینیتیكی مرۆڤی‬ ‫م��ودێ��ڕن تێگەیشت مودێڵی‬ ‫گۆڕانكاری ئ��اوه��ەوا بەباشی‬ ‫لەگەڵ مودێلە جینیتیكییەكەی‬ ‫ئێستادا یەكدەگرێتەوە‪.‬‬ ‫ستۆپی نیاندرتاڵەكان‬ ‫ریك پارت لەمۆزەخانەی‬ ‫م���ێ���ژووی س��روش��ت��ی سمیت‬ ‫سونیین لەواشینتۆن دەڵێت‬ ‫«ئەم یەكەمجارە لێكۆڵینەوەی‬ ‫لەو شێوەیە لەسەر كەشوهەوا‬ ‫دەكرێت‪ ،‬ئەم لێكۆڵینەوە وەاڵمی‬ ‫هەندێك پرسیار دەدات���ەوە كە‬ ‫تائێستا ب��ێ��وەاڵم��ب��وون‌و تەنیا‬ ‫گومان دەكرا»‪.‬‬ ‫ه���ەڵ���ب���ەت ئ����ەم م��ودێ��ل��ە‬ ‫ل��ەئ��ەوروپ��ادا ل��ەگ��ەڵ كێشەدا‬ ‫ب������ەرەوڕوو دەب��ێ��ت‪ ،‬چونكە‬ ‫پێشبینی دەك��ات مرۆڤ (‪)٥٥‬‬ ‫هەزار ساڵ لەوەوپێش هاتووەتە‬ ‫ئ��ەوروپ��اوە ك��ە (‪ )١٠‬ه��ەزار‬ ‫ساڵ كۆنترە لەبەڵگە كۆنەكان‪،‬‬ ‫مانیكا دەڵێت لەوانەیە پێشبڕكێ‬ ‫ل��ەگ��ەڵ نیاندرتاڵەكان ب��ووە‬ ‫بەهۆی ئ��ەوەی درەنگتر بگەنە‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬یان لەوانەیە بەڵگەی‬ ‫كۆنتر هێشتا ن��ەدۆزراب��ێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەو هەڵبەت ئ��ەگ��ەری هەڵە‬ ‫لەمودێلەكەیدا بەدوور نازانێت‌و‬ ‫دەڵێت «لەوانەیە كارەكەی ئێمە‬ ‫لەم ناوچەدا ناتەواوبێت‪».‬‬

‫‪38‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫سوودە سەرسووڕهێنەرەكانی‬ ‫نووستن لەکاتی خۆیدا‬ ‫ن‪ ،‬س�������وودی‬ ‫و ن����ووس�����ت����‬ ‫زووتر بخەون‪،‬‬ ‫زو‬ ‫ر‬ ‫گە‬ ‫ە‪ ،‬بۆ نموونە ئە‬ ‫راپنووستن دەبێت‬ ‫ەی‬ ‫سووڕهێنەری ه‬ ‫كەم خەویی‌و خ‬ ‫سەر‬ ‫كەمبكەن‪ ،‬چونكە‬ ‫ش‬ ‫باشتر دەتوانن كێ‬ ‫ن بۆ نووستن بۆ‬ ‫زووتر بخەون‪.‬‬ ‫ۆرە‪ ،‬كاتی كەمیا‬ ‫ن‬ ‫وا‬ ‫شە‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫اب‬ ‫ی قەڵەوی‪ ،‬كەو‬ ‫ن‌و كاروباریان ز‬ ‫ن‪ ،‬یان دەچین بۆ‬ ‫بەهۆ‬ ‫ڤ هێندە گرفتار‬ ‫لەماڵەوە كاردەكەی‬ ‫ۆ‬ ‫مر‬ ‫یەك كە دەكرێت‬ ‫ن‪،‬‬ ‫دا‬ ‫تی‬ ‫مە‬ ‫س‬ ‫دە‬ ‫دە‬ ‫ر‬ ‫زوو لەخەو هەڵ‬ ‫لەم سە‬ ‫ماڵەوە‪ ،‬تەنیا رێگە‬ ‫ك لەئێمە بەیانی‬ ‫ئەی سوودەكانی‬ ‫وێتی دەگەڕینەوە‬ ‫دێ‬ ‫ەن‬ ‫ه‬ ‫دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫و بخەوین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كەین كە بەماندو‬ ‫وێش هێندە كاردە‬ ‫وە ئەوەیە كە زو‬ ‫ۆمان دووربكەینە‬ ‫لە‬ ‫سەركار‪،‬‬ ‫ك ماندووێتی لەخ‬ ‫دێ‬ ‫ەن‬ ‫ه‬ ‫مكردنەوەی سترێس‬ ‫و خەوتن چییە؟‬ ‫رۆحی زۆر كە‬ ‫كە‬ ‫زو‬ ‫كێشەی جیسمی‌و‬ ‫س دەبێت بەهۆی‬ ‫ك جەڵدەی دڵ‌و‬ ‫جۆر نەخۆشی وە‬ ‫زیادبوونی سترێ‬ ‫بریتین لەچەندین‬ ‫ی سترێس‪ ،‬خەو‬ ‫ئەنجامی ئەمانە‬ ‫بۆ كەمكردنەوە‬ ‫و باشترین رێگە‬ ‫كاتەوەو دەبێت‬ ‫دەماخ‪ ،‬خە‬ ‫و رۆحی چاكب‬ ‫نەكانی جیسمی‌‬ ‫رەكانێی سترێس‌و‬ ‫یا‬ ‫ز‬ ‫دەتوانێت‬ ‫ی سروشتی بەربە‬ ‫وەی لەش بەشێوە‬ ‫بەهۆی ئە‬ ‫یانەكانی بكات‪.‬‬ ‫ی لەنەخۆشییەكان‬ ‫ز‬ ‫كۆنتڕۆڵ‌و پێشگیر‬ ‫نەخۆشی زۆر‬ ‫خ ��ەون‪ ،‬بەهۆی‬ ‫كە درەن��گ دە‬ ‫كانی شێرپەنجەو‬ ‫ئ��ەو كەسانەی‬ ‫وشبوون بەجۆرە‬ ‫شن‌و مەترسی تو‬ ‫زیاتر لەخەڵكیتر‬ ‫سەوە ئازار دەكێ‬ ‫وە‪ ،‬ئەم كەسانە‬ ‫قور‬ ‫لەواندا بەرزدەبێتە‬ ‫ۆڵ دەبن‪ ،‬زوو‬ ‫خۆشییەكانی دڵ‬ ‫وونەوەی كلستڕ‬ ‫نە‬ ‫ی خوێن‌و بەرزب‬ ‫درێژخایەنەكان‬ ‫ی كێشەی زەخت‬ ‫وێن‌و نەخۆشییە‬ ‫ش‬ ‫توو‬ ‫ۆڵی پەستانی خ‬ ‫دەتوانێت كۆنتڕ‬ ‫خەوتن‬ ‫ركردنی یادەوەری‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫پێكتر لەمێشكدا‬ ‫باشت‬ ‫بەشێوەی رێك‌و‬ ‫تاوەكو زانیاری‬ ‫ی مێشك دەدات‬ ‫بەكاریان بێنێت‪.‬‬ ‫و خەوتن یارمەت‬ ‫زو‬ ‫بتوانێت بەخێرایی‬ ‫تاوەكو لەدوایدا‬ ‫شەكەوتی بكات‪،‬‬ ‫ت‪ ،‬لەكاتی بەیانی‌و‬ ‫رێكبخات‌و پا‬ ‫كی باشتری هەبێ‬ ‫ی كەسەكە هەستێ‬ ‫ن‬ ‫یا‬ ‫كردنی شێوازی ژ‬ ‫بێت بەهۆی ئەوە‬ ‫باشتر‬ ‫باشتردەكات‌و دە‬ ‫چۆنایەتی ژیانتان‬ ‫خەو‬ ‫دنەوەی ئاستی وزە‬ ‫ی ئەوەی بەیانی‬ ‫اتی كاركردندا‪.‬‬ ‫ت‌و دەبێت بەهۆ‬ ‫بەرزكر‬ ‫لەك‬ ‫رەحاڵترتان دەكا‬ ‫دانی كارەكانتان‬ ‫ئاستی وزە سە‬ ‫ترتان بۆ ئەنجام‬ ‫بە بەرزكردنەوەی‬ ‫ستن‌و وزەی زۆر‬ ‫زوو خەوتن‬ ‫رەوە لەخەو هە‬ ‫بەهەستێكی باشت‬ ‫رۆژی دواتر‬ ‫ی‬ ‫ی كێش‌و لەشجوان‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫ن‪ ،‬كەم خەوی‌و‬ ‫هاوسەنگ‬ ‫ن كێش كەمبكە‬ ‫ن‪ ،‬باشتر دەتوان‬ ‫و شەوان زووتر‬ ‫گەر زووتر بخەو‬ ‫قەڵەوی‪ ،‬كەوابو‬ ‫ئە‬ ‫ی دەبێت بەهۆی‬ ‫خراپ خەو‬ ‫بخەون‪.‬‬

‫‪39‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫‪40‬‬

‫ئامارە سەیرو سەمەرەكان‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫لەژیانی رۆژانەدا بۆ هەرشتێك ئامارێك بوونی هەیە‪ ،‬بۆ نموونە ئەگەری ئەوە هەیە كۆنتڕۆڵی تەلەفزیۆنەكە لەنێو سەالجەكەدابێت! یان ئەمساڵ‬ ‫بەهۆی بەربوونەوەی زبلە فەزاییەكانەوە‪ ،‬یان لەكاتی ماسیگرتندا برینداربیت‌‪...‬‬ ‫كاتێك باسی ئامارو ژمارە دێتە پێشەوە قسەوباسەكان زۆر جیدی دەبێت‪ ،‬ئەم ئامارو ژمارانە یارمەتی پزیشكەكان دەدات باشترین چارەسەر‬ ‫هەڵبژێرن‪ ،‬یان یارمەتی خەڵك دەدات لەبورسەدا پارەكانیان لەكوێدا سەرمایەگوزاری بكەن‪ ،‬یان یارمەتی سیاسەتمەدارەكان دەدات باشترین‬ ‫سیاسەتەكان پیادەبكەن‪ ،‬بەاڵم هەموو ئامارەكان بەو شێوەیە نییە‪ ،‬ئەم ئامارانەی لێرەدا باسیدەكەین سەیرو سەمەرەو سەرنجڕاكێشن‪:‬‬

‫ئەگەری دۆزینەوەی ریموت كۆنتڕۆڵی‬ ‫تەلەفزیۆن لەبەشە جۆربەجۆرەكانی ماڵەوە‪:‬‬ ‫بەپێی لێكۆڵینەوەیەك كە لەالیەن الجیتك‪،‬‬ ‫بەرهەمهێنەری ئامێری كۆمپیوتەرو كۆنتڕۆڵ‬ ‫لەرێگەی دوورەوە ئەنجامدراوە‪ ،‬بەئەگەری‬ ‫(‪ )%٥٠‬كۆنتڕۆڵی تەلەفزیۆن لەنێوان سەرینەكانی‬ ‫سەر موبلەكاندایە‌و بەئەگەری (‪ )%٤‬لەنێو‬ ‫سەالجەدایەو بەئەگەری (‪ )%٢‬لەدەرەوەی ماڵ‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە لەنێو ئۆتۆمبێلەكەدایە‪.‬‬

‫میت‪ ،‬یان میتز‪:‬‬ ‫ئامارەكان پیشاندەدەن (‪ )%٢‬لەخەڵكی‬ ‫ئەمریكا بڕوایان وایە كە ناوی بچووكی‬ ‫راستی كاندیدای سەرۆك كۆماری‬ ‫كۆماریخوازەكانی ئەمریكا‪ ،‬واتە میت رومنی‪،‬‬ ‫میتنزە‪ ،‬تەنیا (‪ )%٦‬بڕوایان وایە ناوی‬ ‫راستی فەرمانداری پێشووی ماساچوسێت‬ ‫لەراستیدا ڤیالردە‪.‬‬

‫مەترسییەكانی ماسی گرتن‪:‬‬ ‫بەگشتی خەڵك ماسی گرتن وەك سەیرانێكی‬ ‫شادیبەخش دەناسن‪ ،‬هەندێك خەڵكیش‬ ‫حەزیان لێی نییە‪ ،‬بەاڵم بەپێی‬ ‫ئامارەكانی البور لەئەمریكا ماسی‬ ‫گرتن یەكێكە لەپڕ مەترسیترین‬ ‫سەرقاڵییەكانی مرۆڤ‪ ،‬لەساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٨‬دا لەهەر (‪ )١٠٠‬هەزار‬ ‫ماسی گر (‪ )١٢٨.٩‬كەسیان‬ ‫مردن‪ ،‬لەئەمریكادا‬ ‫ئەم ژمارەیە زیاترە‬ ‫لەڕێژەی مردن بەهۆی‬ ‫رووداوی ئۆتۆمبێلە‬ ‫گەورەكانەوە‪ ،‬ئەو كەسانەی هەورەبانەكان‬ ‫دادەبەزێنن‪ ،‬یان چاكی دەكەن‪ ،‬ئەو كەسانەی‬ ‫خەریكی چاككردنی هێڵی كارەبان‪ ،‬یان تەنانەت‬ ‫كرێكارانی كانەبەرەدەكان رێژەی مردنیان (‪)٣٥‬‬ ‫كەس لەنێو هەر (‪ )١٠٠‬هەزار كەسە‪ ،‬جیاوازییەكان‬ ‫بەرچاوە ئەویش تەنیا بۆ سەیرانێكی ساخڵەم‪.‬‬

‫گەڕان لەئینتەرنێت بەشێوەی تایبەتی‪:‬‬ ‫كاتێك ناوی ئینتەرنێت دەبیستن چیتان‬ ‫وەبیردێتەوە؟ گەڕان؟ گوگڵ؟‬ ‫یاهوو؟ ئیمێل؟ لێكۆڵینەوە‬ ‫لەژیانی ئەمریكییەكان‌و‬ ‫ئینتەرنێت پیشانیدەدات كە (‪)%٨‬‬ ‫لەو كەسانەی ئینتەرنێت بەكاردەهێنن‬ ‫مەكینەكانی گەڕان‌و ئیمێل بەكارناهێنن‪،‬‬ ‫بەئەگەری زۆرە ئەم ژمارە زۆرە زۆربەی كات‬ ‫ئەدرەسەكانی ئینتەرنێت بەدەستی تایپ دەكەن‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫ژمارەی بەدشانسی‪:‬‬ ‫لەساڵی (‪)١٩٩٣‬دا گروپێك لەتوێژەرانی بواری پزیشكی لەبەریتانیا‬ ‫گەیشتن بەو ئەنجامەی ئەو رووداوانەی كە رۆژی هەینی (‪)١٣‬‬ ‫ی مانگ روودەدەن لەچاو رووداوەكانی هەینی (‪)٦‬ی مانگ (‪)%٥٢‬‬ ‫زیاتر ئەگەری ئەوەیان هەیە ببن بەهۆی خەوتن لەنەخۆشخانەدا‪،‬‬ ‫ئەوان لێكۆڵینەوەكەی خۆیان لەشەقامی (‪)M25‬ی شاری لەندەن‬ ‫لە (‪ )٥‬مانگی تایبەتیدا بەئەنجامگەیاند كە یەكێك لەهەینییەكان‬ ‫رێكەوتبوو لەگەڵ سێزدەی مانگ‪ ،‬كۆی رووداوەكانی ئەو رۆژەیان‬ ‫لەگەڵ رووداوەكانی مانگەكانی تردا بەراوردكردو لەگۆڤاری‬ ‫بریتیش میدیكاڵدا باڵوكرایەوە‪ ،‬هەرچەند ئەوان دەیانویست بڵێن‬ ‫كاتێك نموونەی ئاماری كەم بێت ئەنجامەكان بڕواپێكراو نیین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەم ئەنجامە تەنیا بۆ ئەو كەسانە سەرنجڕاكێشبوو كە بڕوایان بەشوومی‬ ‫ژمارە (‪ )١٣‬هەیەو لێیدەترسان‪.‬‬

‫ئەگەری مردن بەهۆی زبڵە فەزاییەكانەوە‪:‬‬ ‫بەراورددەكرێت ژمارەی ئەو زبڵە فەزاییانەی كە بەدوری هەسارەی زەوییدا‬ ‫دەسوڕنەوە نزیكەی نیو میلیۆن پارچە بێت كە بچووكترینەكەیان‬ ‫نزیكەی (‪ )١.٢٧‬سانتیمیتەر پانی هەیە‪ ،‬ئەگەر یەكێك لەم‬ ‫پارچانە بێتە نێو كەشی زەوییەوە بەئەگەری زۆرەوە دەسووتێت‌و‬ ‫دەبێت بەهەڵم‪ ،‬بەاڵم ئەگەر ئەمە رونەدات‌و پارچە زبڵەكە‬ ‫بگاتە سەر رووبەری زەوی ئەوكات بەتووندی دەكەوێت‬ ‫لەزەوی ئەگەر وایدابنیین كەسێك لەوشوێنەدا بێت‬ ‫بەتووندی زیانی پێدەگات‪ ،‬بەاڵم ئەگەری ئەم رووداوە‬ ‫چەندە؟ بەڕێوەبەری نووسینگەی ئوربیتال دبریس (زبڵە‬ ‫مەدارییەكان) لەئاژانسی فەزای ئەوروپا‪ ،‬هاینز كلینك‬ ‫راد بڕوایی وایە بەئەگەری (‪ )١‬لەسەر (‪ )١٠٠‬ملیارد‬ ‫لەوانەیە ئەمساڵ بەهۆی بەركەوتنی زبڵێكی فەزای‬ ‫بەتووندی بریندارببیت‪ ،‬ئەگەر تەمەنی كەسێك‬ ‫بەتێكڕای (‪ )٧٠‬ساڵ بێت هەركەسێك بەئەگەری یەك‬ ‫لەسەر ملیارد‪ ،‬لەماوەی تەمنییدا لەوانەیە بەهۆی‬ ‫بەركەوتنی زبڵێكی فەزاییەوە لەنەخۆشخانە بخەوێت‪.‬‬

‫ژمارە (‪ ،)20‬ئەیلولی ‪2012‬‬

‫خێرایی نانخواردن‪:‬‬ ‫اوەكو ئێستا حیسابتانكردووە بەتێكڕای‪ ،‬لەشەوو رۆژدا‬ ‫ئایا ت‬ ‫خواردنن؟ لێكۆڵینەوەكان پیشانیدەدات بەتێكڕای‬ ‫چەنێك خەریكی‬ ‫یەك كاتژمێرو (‪ )١٤‬خولەك ناندەخۆن‪ ،‬لەڕاستییدا‬ ‫ئەمریكاییەكان‬ ‫لەچاوی خەڵكی (‪ )٣٤‬واڵتیتر خێراتر ناندەخۆن‪،‬‬ ‫ئەمریكاییەكان‬ ‫كات بۆ خواردن تەرخاندەكەن‪ ،‬رۆژی (‪ )٢‬كاتژمێر‌و‬ ‫توركەكان زۆرترین‬ ‫دوای ئەوان فەرانسییەكانن كە رۆژانە بەتێكڕای (‪)٢‬‬ ‫(‪ )٤٥‬خولەك‪،‬‬ ‫كاتژمێرو (‪ )١٥‬خولەك خەریكی خواردنن‪.‬‬

‫‪42‬‬

‫ژمارە (‪ ،)21‬ت‪.‬یەکەمی ‪2012‬‬

‫شەوا‌ن لەئاسمانەوە‬ ‫کوەیت چۆن دەبینیت؟‬

‫وێ���ن���ەک���ان���ی ش����ەوان����ی‬ ‫شارەکان‌و واڵتەکان لەشەودا‬ ‫زۆر ش����ت ب����اس����دەک����ەن‪،‬‬ ‫هەندێکجار دەکرێت بە بەراورد‬ ‫لەگەڵ وێنەکانی رۆژدا‪ ،‬زانیاری‬ ‫زۆر دەرببڕن‪.‬‬ ‫ئ���ەم وێ��ن��ەی��ە دیمەنێکی‬ ‫ش���ەوان���ەی ش����اری ک��وی��ت�ە‌و‬ ‫خ���ێ���رای���ی گ���ەش���ە س��ەن��دن��ی‬ ‫ئ���ەم ش���ارە ن��ەوت��ی��ی��ەی س��ەر‬ ‫خەلیج پیشاندەدات‪ ،‬روناکییە‬ ‫درەوش��اەوەک��ان��ی س���ەرەوەی‬ ‫وێ��ن��ەک��ە ن��اوەن��دە بازرگانییە‬ ‫روو لەگەشەسەندنەکانن کە‬ ‫ب��ەه��ۆی ج��ادە پڕلۆفەکانەوە‬ ‫گەمارۆ دراوە‪ ،‬ئەو ناوچانەی‬ ‫کە بەرەنگی س��ەوز – زەرد‬ ‫دەب���ی���ن���رێ���ت‪ ،‬ن��اوچ��ەک��ان��ی‬ ‫نیشتەجێبوونی نوێن‪ ،‬شریتە‬ ‫تاریکەکەی الی راس��ت بۆ‬ ‫دروس��ت��ک��ردن��ی بینایی ن��وێ‬ ‫لەبەرچاو گیراوە‪.‬‬

‫ﻋـ َﻴـﺮﺍﻕ‬

‫‪11:56 AM‬‬

‫ﺋﻴـﺘﺎَﻟـﻴـﺎ‬

‫‪10:56 AM‬‬