zansti_dabran_no. 06 زانستی دابراة ژمارە ٦

‫لە ڕۆحەوە بۆ زانستی کوانتەم‬

‫گەڕان بەدوای‬ ‫سەرچاوەی ژیان‬

‫ز‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫ت‬ ‫لەب‬ ‫اڵوکراوەکانیپ‬ ‫الت‬ ‫ف‬ ‫ۆ‬ ‫رم‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫اب‬ ‫ڕان‬

‫دابڕان‬

‫ی‬

‫مارسی ‪2017‬‬

‫‪6‬‬

‫سایتی نوێی‬

‫كەوتەكار‬

www.dabran.net

w.dabran.n ‫دیزاینی نوێ‬

‫ عەرەبی و ئینگلیزی‬،‫ كوردی‬:‫بە سێ زمان‬ 0533302648 www.facebook.com/Duryan.Dabran/ 07731633803 dwryan.dabran@yahoo.com dabranweb@gmail.com 07501496515

‫دابڕان‬

‫دوومانگ جارێک پالتفۆرمی دابڕان دەریدەکات‬

‫ی‬ ‫زانست‬

‫‪www‬‬

‫ژمارە ‪6‬‬

‫مارسی‬ ‫‪2017‬‬

‫ی دابڕان‬

‫زانست‬

‫سەرنوسەر‪:‬‬ ‫حسێنرابی‬ ‫ستافی نوسین‪:‬‬ ‫ئاکۆسەمەد‬ ‫شاژیر موحەمەد‬

‫کاری هونەری‪:‬‬ ‫چاودێر‬

‫ناوەندیرۆشنگەرییچاودێر‬ ‫شارێی سامل‪ ،‬پشت باڵەخانەی شارەوانی‪،‬‬ ‫نزیک پردی خەرسەوخاڵ‬ ‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪E.mail: dabranjournal@dwryan.net‬‬ ‫‪www.dwryan.net‬‬

‫‪7‬‬

‫ل‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ئ‬ ‫ەم‬

‫نووسینی‪ :‬حوسێن حوسێنی‬ ‫لە ڕۆحەوە بۆ زانستی کوانتەم‪ ..‬گەڕان بەدوای سەرچاوەی ژیان‬

‫‪ 16‬ئەستێرەکە‬ ‫‪21‬‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬سەروەر موحەمەد‬

‫کوشتنی دیکتاتۆرێک‬

‫‪24‬‬

‫ژ‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫یە‬

‫نووسینی‪ :‬گۆران ئیرباهیم‬

‫مرۆڤ‬

‫بونەوەرە سەرلێشێواوەکە !‬ ‫نوسینی‪:‬شاژیر‬

‫‪28‬‬ ‫‪34‬‬ ‫ئەفسانەیەکی مامتاتیکیی هندی‬ ‫وەرگێڕان و ئامادەکردنی‪ :‬شێرکۆ ڕەشید قادر‬

‫‪41‬‬

‫چۆن خەتەنەی‬ ‫پیاوان گرفت بۆ ژنان‬ ‫دروست دەکات؟‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬سوارە محەمەد‬

‫کتێبی (ئەژدیهاکانی عەدەن‪ ،‬چەند بۆچونێک‬ ‫دەربارەی پەرەسەندنی عەقڵی مرۆڤ)‬ ‫نوسینی ‪ :‬کارل ساگان‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬ڕۆژگار حەمید‬

‫ئ‬ ‫ی‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫ۆڕیاڵ‬ ‫لــە پرۆسـ‬ ‫ـەی ئازادکردنــی‬ ‫مو‬ ‫سـ‬ ‫ـڵ‬ ‫دا‬ ‫ز‬ ‫ان‬ ‫کـ‬ ‫کــە وە‬ ‫کە کــو دیــارە شــتێ‬ ‫ـۆی موســڵ یەکێ‬ ‫ک‬ ‫ــ‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫ئ‬ ‫ل‬ ‫ــ‬ ‫ەو‬ ‫تـ‬ ‫ەو‬ ‫ـۆ‬ ‫ش‬ ‫ی‬ ‫ــ‬ ‫وێنانە بــوو‬ ‫رەســتەکانی تێ ـ‬ ‫نەمــا‪ ،‬بیناکانــی‬ ‫ڕوخــا‪ ،‬کتێبخانە‬ ‫بووبــە بەشــێ ک ش ـکێرنا! زانکـ‬ ‫ـۆ‬ ‫کا‬ ‫ی‬ ‫نــ‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ۆن‬ ‫ـ‬ ‫سـ‬ ‫ی‬ ‫ـو‬ ‫وتا‬ ‫مو‬ ‫و‬ ‫ک لــە‬ ‫س ـڵ‪ ،‬د‬ ‫ووەم زانکــۆی گ‬ ‫مێــژوو و داخـی‬ ‫لەگەڵــی هە‬ ‫لەسـەر دڵـی ئەوانــە بەجێهێش ـەورەی عێ ـڕاق‪،‬‬ ‫بـ‬ ‫بــوو‪ .‬ـەاڵم لێــ‬ ‫رە‬ ‫ـ‬ ‫دا‬ ‫ت‪،‬‬ ‫پر‬ ‫ک‬ ‫ـ‬ ‫ســ‬ ‫ـە‬ ‫یا‬ ‫ب‬ ‫رێ‬ ‫ک‬ ‫یر‬ ‫ی‬ ‫موسـڵ بۆچ‬ ‫ەوەرییــان‬ ‫و کلتو ـی بــاش بـوو؟! بۆچـی ئـەم زان گرنــگ دێتــە ئــار‬ ‫او‬ ‫ە‪،‬‬ ‫ئــ‬ ‫ەر‬ ‫ێ‬ ‫گە‬ ‫کــۆ نەیتوانـ‬ ‫لــۆ زانکــۆی‬ ‫رێکـی ئەقاڵن‬ ‫ی شــارەکە لــە تو‬ ‫ـی لـەو شــارەدا‬ ‫ون‬ ‫ـ‬ ‫جێ‬ ‫دڕ‬ ‫گی‬ ‫ـ‬ ‫فێــر‬ ‫ەو‬ ‫ـر‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫ـ‬ ‫ب‬ ‫کا‬ ‫پا‬ ‫رێ‬ ‫ت؟‬ ‫زێـت‬ ‫ئایــا زان‬ ‫ی دەرچووانــی ب‬ ‫ک‬ ‫ــ‬ ‫ـ‬ ‫ـۆ‬ ‫کا‬ ‫تە‬ ‫ت‪،‬‬ ‫نه‬ ‫ـ‬ ‫کـ‬ ‫ـا‬ ‫ـە‬ ‫ڕ‬ ‫ۆڵ‬ ‫د‬ ‫ـ‬ ‫یئ‬ ‫ەکرێ‬ ‫چەک ـی کۆم‬ ‫ــت ئــەم تەکنیکــە بــۆ کاولــ ەوەیــە تەکنیـک‬ ‫ەڵک ـوژ بەکاربهێ‬ ‫رنێ‬ ‫ـ‬ ‫ت؟‬ ‫ک‬ ‫ار‬ ‫نا‬ ‫ی‬ ‫مە‬ ‫و‬ ‫وێ‬ ‫د‬ ‫ـ‬ ‫ت‬ ‫بەدەســتی‬ ‫روســتکردنی‬ ‫تەکنی ـککارە دەرچووەکان ـی زان ئــەوە بڵێ ـم کــە‬ ‫چ‬ ‫ەک‬ ‫ـ‬ ‫ـە‬ ‫کی‬ ‫م‬ ‫یا‬ ‫یی‬ ‫کــۆ‬ ‫بــەاڵم بەد‬ ‫ەکان ـی داع ـش‬ ‫ب ـوو ڵنیاییــەوە ژمارەیەکـی بەرچـاو ل ی موس ـڵ و زانک‬ ‫ـ‬ ‫ـۆ‬ ‫ه‬ ‫او‬ ‫ش‬ ‫ـ‬ ‫ێو‬ ‫ەک‬ ‫ان‬ ‫ـ‬ ‫ن‬ ‫بــە داع ـش‪ ،‬گروپێ ـک کــە هی ـ ـە مامۆسـتا و قوتابـی و دەرچوو ی دروس ـت ک ـرا‪،‬‬ ‫ەک‬ ‫چ‬ ‫ان‬ ‫لێ ـرە‬ ‫ـ‬ ‫بڕ‬ ‫دا‬ ‫ی‬ ‫وای‬ ‫پ‬ ‫ز‬ ‫ان‬ ‫ەک‬ ‫رس‬ ‫ک‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫یا‬ ‫یب‬ ‫ـۆی موسـڵ‬ ‫چییــە؟ ئ رێکی هــەرە گرن ـ‬ ‫ــە بەهــا گەردو‬ ‫ون‬ ‫گ‬ ‫یی‬ ‫بر‬ ‫ەک‬ ‫یت‬ ‫ان‬ ‫ـ‬ ‫یی‬ ‫ـ‬ ‫ی‬ ‫ـە‬ ‫ل‬ ‫ـ‬ ‫مر‬ ‫ـە‬ ‫ایــا تەنهــا و‬ ‫ۆڤایەت ـی نییـ ە!‬ ‫وەی ئــاراوە ڕۆڵ‬ ‫جی ـاوازی نێ ـوان ت تەنهــا کارەکەیــا‬ ‫ـی زانکــۆ لــە و‬ ‫ن‬ ‫اڵت‬ ‫ـ‬ ‫لـ‬ ‫ـە‬ ‫ـە‬ ‫ئی‬ ‫د‬ ‫س‬ ‫رو‬ ‫ـ‬ ‫ام‬ ‫ســ‬ ‫یی‬ ‫ەکاندا‬ ‫ەکنی ـکک‬ ‫ت کردنــی‬ ‫ســااڵنە بەدەیــان هـ ار و زانــا چیی ـە؟‬ ‫تەکنیــککاردا کــ‬ ‫ورت دەبێتــەوە؟‬ ‫ـەزار توێ‬ ‫باڵو‬ ‫ژینــەوەی زانس‬ ‫ــ‬ ‫تی‬ ‫ی‬ ‫ئا‬ ‫دەبێتــەوە‪ ،‬هەر‬ ‫سـ‬ ‫ـت‬ ‫چە‬ ‫بە‬ ‫نــ‬ ‫د‬ ‫رز‬ ‫لـ‬ ‫هێ‬ ‫ـە‬ ‫شــ‬ ‫ز‬ ‫تا‬ ‫ان‬ ‫ک‬ ‫ۆکانــی واڵت‬ ‫لــە چــاو واڵتانــ‬ ‫نییــە لـەم زانک‬ ‫انــی ئیســامی‬ ‫ۆیانــەدا ئـەم توێژینەوانــە بــۆ د ی ڕۆژئــاوا بەڕێــ‬ ‫ژە‬ ‫و‬ ‫ژم‬ ‫ــا‬ ‫رە‬ ‫کە‬ ‫تاوەکــو بەد‬ ‫واییـدا بگـەڕن؟ کاتێـک گرنگـ ەکرێـت؟ ئایــا زانایانـی موســڵام مــە‪ ،‬بــەاڵم ڕوون‬ ‫ی‬ ‫زۆری تو‬ ‫ن هیچی‬ ‫ئـەم پرسـیارە د‬ ‫بــە ێژینــەوە‪ ،‬جگــە‬ ‫ەر‬ ‫لـ‬ ‫دە‬ ‫ــان لـێ ونبــووە‬ ‫ـە‬ ‫کە‬ ‫ت‬ ‫وێ‬ ‫وێ‬ ‫ـ‬ ‫ژی‬ ‫ت‬ ‫نـ‬ ‫ئ‬ ‫ـە‬ ‫ەگـەر بزانیـ‬ ‫ئابــوری و پی‬ ‫وە هــەرە پێش‬ ‫ن بەشـی هــەرە‬ ‫شەســازیی و چارەســەری کێشـ ــڕەوەکان‪ ،‬لــە و‬ ‫اڵت‬ ‫ان‬ ‫ــ‬ ‫ی‬ ‫پێ‬ ‫ش‬ ‫ــ‬ ‫ئیسـامییدا‬ ‫کەوت‬ ‫الس ـایی وانییـە‪ ،‬توێژینــەوە دەکرێـت بــۆ ـە هەنوکەییەکانــ‬ ‫وودا گرێــدراوە‬ ‫ەو‬ ‫ە‪،‬‬ ‫بـ‬ ‫ـە‬ ‫اڵم‬ ‫بە‬ ‫دڵ‬ ‫نیاییــە‬ ‫پیشەســازیی‬ ‫پێگەیاندنـی‬ ‫وە لــە واڵتانــی‬ ‫واڵتان ـی پێش ـکە‬ ‫تەکنیککارێـک ب‬ ‫وت‬ ‫ەک‬ ‫ار‬ ‫وو‬ ‫کردنـی‬ ‫بێ‬ ‫ب‬ ‫ـ‬ ‫ک‬ ‫ات‬ ‫ت‬ ‫ـ‬ ‫ب‬ ‫ـ‬ ‫ەو‬ ‫ـۆ‬ ‫ە‪،‬‬ ‫ئ‬ ‫ـ‬ ‫پێگــەی سـەربازی‬ ‫ئەوی ـش‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ـ‬ ‫ـۆ‬ ‫دە‬ ‫چ‬ ‫وڵ‬ ‫ـەوەی بتوانێـت‬ ‫ـ‬ ‫ەت‬ ‫ی‬ ‫ـ‬ ‫ـە‬ ‫مە‬ ‫کا‬ ‫ن‬ ‫بە‬ ‫و ئیک‬ ‫س ـتێک؟ بێگ‬ ‫(کــە زۆربەیــە‬ ‫د س ـپایەرە لەبــازار‬ ‫ی‬ ‫ئا‬ ‫بو‬ ‫ری‬ ‫ـ‬ ‫ن دیکتاتۆریـن)‪ ،‬چونکــە ئـەم ت ومــان بــۆ بەهێــز‬ ‫دا‬ ‫ن‬ ‫اک‬ ‫رێ ـت پێشــب‬ ‫ەبێتــەوە و ئاسـ‬ ‫ەکنە‬ ‫ڕکێ لەگــەڵ تەکن‬ ‫ـۆی نــوێ دەکات‬ ‫ەل‬ ‫ـ‬ ‫لۆژیــا سـەرەتایی‬ ‫ۆژ‬ ‫ەو‬ ‫یا‬ ‫ە‪.‬‬ ‫یی‬ ‫ـ‬ ‫ـە‬ ‫ک‬ ‫ب‬ ‫ـ‬ ‫زانکــۆی موس‬ ‫کات کــە‬ ‫ـڵ (وەکــو هەمـ‬ ‫وو‬ ‫ز‬ ‫ان‬ ‫بــەردەوام نــوێ‬ ‫ک‬ ‫ۆی‬ ‫ەک‬ ‫ـ‬ ‫ی‬ ‫تـ‬ ‫هـزر نــەدا‬ ‫بەدەرچووەکانـی تاوەکــو بتوان ـری واڵتانـی ئیسـ‬ ‫ام‬ ‫ی)‬ ‫تە‬ ‫نه‬ ‫ـ‬ ‫ـا‬ ‫کــە‬ ‫ال‬ ‫ـ‬ ‫س‬ ‫ــاییکردنەوەیە‬ ‫لەهەمانکاتـدا د‬ ‫ن شــارەکەیان لـ‬ ‫ەکرێـت سـوودمەند بێـت دەکرێ ـە توونـدڕەوی بپارێــزن‪ ،‬تەکنیک ک بــوو‪ ،‬هێنـدەی‬ ‫هەس‬ ‫ـت بــە مەترســی‬ ‫ـی پێـ‬ ‫ـت کا‬ ‫یە‬ ‫دا‬ ‫ول‬ ‫کا‬ ‫کا‬ ‫ن‪،‬‬ ‫ن‬ ‫ت‬ ‫ری‬ ‫د‬ ‫ـ‬ ‫ەک‬ ‫ەک‬ ‫ش‬ ‫ـ‬ ‫نی‬ ‫ـە‬ ‫بێ‬ ‫کێ‬ ‫ـ‬ ‫ن‬ ‫ـ‬ ‫ک‬ ‫ت‪ ،‬ئایــا‬ ‫بیرێـک‬ ‫لــە ڕۆڵـی زانکـ‬ ‫تەکنیـککار‬ ‫کاتـی ئــەوە نەه‬ ‫بەرهـەم بهێنێـت‪ ،‬یــان نەخێـ ـۆ بکەنـەوە؟ ئایــا زانکــۆ تەنهــا ب اتــووە ئەوانــەی‬ ‫ـر‬ ‫ز‬ ‫ەک‬ ‫ەڵ‬ ‫انکــۆ ئەرکـی گ‬ ‫کـی ئــەوە دێـت‬ ‫رنگـری هەیــە؟!‬

‫ئ‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ێ‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ک‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫ڵ‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ود‬

‫ی‬ ‫چ‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫وو؟!‬ ‫‪et‬‬

‫‪n.n‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪w‬‬ ‫‪w.d‬‬

‫‪ww‬‬

‫لە ڕۆحەوە بۆ زانستی کوانتەم‬ ‫گەڕان بەدوای سەرچاوەی ژیان‬ ‫نووسینی‪ :‬حوسێن حوسێنی‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫پوختە‬ ‫لــەم بابەتــەدا هەوڵدەدرێــت دواییــن گرنگــی بەگرنگرتیــن پرســیاری‪ ،‬مرۆڤایەتــی واتــە ســەرچاوەی ژیــان بدرێــت‪ .‬خوێنــەر‬ ‫لــە جەوهــەری ڕۆحــی یۆنانییەکانــەوە ئاڕاســتە دەکرێــت بــەرەو هەوڵەکانــی کیمیایــی و زیندەناســەکان‪ .‬هەروەهــا ئــەو‬ ‫هەواڵنــەی بــۆ دروســتکردنی ڕۆبــۆت لــە ئارادایــە‪ .‬لــە کۆتاییــدا بــواری نوێــی زیندەناســی کوانتەمــی کــە ئومێــد دەکرێــت‬ ‫دۆزینــەوەی وەاڵمەکــە خێراتــر بــکات‪ ،‬دەناســێرنێت‪.‬‬

‫پێشەکی‬ ‫دوو پرســیاری ســەرەکی مــرۆڤ لەوکاتــەوە کــە هەســتی بەبوونــی خــۆی کــردووە‪ ،‬بریتییــە بــووە لــەوەی بۆچــی هەیــە‬ ‫وبۆچــی لێرەیــە؟ یــان بــە واتایەکــی تــر ســەرچاوەی ژیــان و گــەردوون چییــە؟! لــە مێــژەوە ســەرچاوەوەو چۆنییەتــی‬ ‫کارکردنــی گــەردوون لــە ناوچــەی کاری فیزیاییــە گەردوونناســەکاندا بــووە‪ ،‬دەکرێــت بگوترێــت لــە ئاڕاســتەی ڕوون‬ ‫کردنــەوەی ســەرچاوەی گەردوونــدا مرۆڤایەتــی پێشــکەوتنی زۆری هەبــووە‪ ،‬النیکــەم هــەردوو تیۆریــی ڕێژەییــی گشــتی‬ ‫ئاینشــتایین و کوانتــەم توانیویانــە تاوەکــو خاڵێکــی ســەرەکی بەنــاوی بیگبانــگ ڕێبەڕایەتیــان بکــەن‪ ،‬ئێســتا ئیــر بوونــی‬ ‫خاڵێکــی تەرایــی(‪ )Singular‬بــە نــاوی بیگبانــگ کــە بــە تەقینەوەیــەک لەوێــوە گــەردوون دەســتی پێکــردووە‪ ،‬وەکــو‬ ‫ڕاســتییەکی زانســتی دەبیرنێــت‪ .‬هەرچەنــد زۆر پرســیاری بــێ وەاڵم هێشــتا مــاوە وەاڵم بدرێتــەوە بــەاڵم النیکــەم نەخشــە‬ ‫ڕێگەیــەک هەیە(یــان وادەزانرێــت هەیــە) کــە بــە نزیکەیــی هەمــوو زانایــان لەســەری کۆکــن‪.‬‬ ‫بــەاڵم ســەبارەت بــە ســەرچاوەی ژیــان بابەتەکــە وەهــا نییــە‪ .‬بوونــەوەرە زینــدووەکان بــە ورد و درشــتییانەوە ناوچــەی‬ ‫کاری زیندەنــاس و زیندەوەرزانەکانــە‪ ،‬ئــەوان زۆر شــتیان ســەبارەت بــە چۆنییەتــی ژیــان دۆزیوەتــەوە‪ ،‬بــەاڵم تاوەکــو‬ ‫ئێســتا نەیانتوانیــوە بــەوردی پێــان بڵێــن چــۆن دەکرێــت بوونەوەرێکــی بێگیــان ببێــت بــە گیانــدار و ســەرچاوەی ژیــان بــە‬ ‫وردی لەکوێــوە دەســت پێــدەکات‪ .‬بــۆ یارمەتیدانــی زیندەناســەکان کیمیایــی و فیزیاییەکانیــش تاڕادەیــەک چوونەتــە ئــەو‬ ‫بــوارەوە و هەوڵــی زۆر دراوە‪ ،‬بــەاڵم پێشــکەوتنەکان زۆر دڵخۆشــکەر نیــن و لــە ئاســتی ئــەو ویســتە بــەرزەی مرۆڤــدا نیــن‪.‬‬ ‫فەیلەســووفەکان و پیاوانــی ئایینیــش هەوڵیانــداوە وەالمــی دوو پرســیاری ســەرەکییەکە بدەنــەوە‪ ،‬لــە ئایینــدا بابەتەکــە تــا‬ ‫ڕادەیەکــی زۆر ســادەکراوەتەوەو لــە ئارگیومێنــت ســازی و دەلیــل تاشــیدا بــەزۆری پشــت دەبەســن بــە فەیلەســووفەکان‬ ‫بەگشــتی و فەیلەســووفەکانی یۆنــان بەتایبەتــی و لەنــاو ئەوانیشــدا پشــکی شــێر بــەر ئەرەســتوو دەکەوێــت‪ .‬تاوەکــو‬ ‫ســەدەی نۆزدەهــەم زانســت بەگشــتی ســەبارەت بــە ســەرچاوەی ژیــان بێدەنگــی هەڵبژاردبــوو‪ ،‬هــەر بۆیــە پیاوانــی‬ ‫ئاییــن ئــەم ناوچەیــان وەکــو ناوچەیەکــی تاپۆکـراو لەســەر خۆیــان دەبینــی‪ .‬بــەاڵم لەســەدەی نۆزدەهەمــدا دارویــن ئــەم‬ ‫ئایدیــای خســتە بــەر بــاس کــە ژیــان لــە ئورگانیزمــی بچووکــەوە دەردەکەوێــت و پــەرە دەســتێنێت‪ .‬هەڵبــەت ئەمــە دژ بــە‬ ‫بووچوونــی پیاوانــی ئایینــە‪ ،‬بــەاڵم لــە زانســتدا تــا ئێســتا ئایدیایەکــی پەســەندکراوە‪ ،‬هەرچەنــد پرســیارە ســەرەکییەکە هــەر‬ ‫مــاوە» چــۆن بوونــەوەرە زیندووەکــە دەبێــت بــە خاوەنــی ژیــان»‪.‬‬ ‫لــە کۆتایــی ســەدەی نۆزدەهەمــدا دیــدگاکان ســەبارەت بــە ژیــان و ســەرچاوەکەی و جیــاوازی نێــوان مــادەی زینــدوو و‬ ‫نازینــدوو گۆڕانــکاری زۆری بەســەردا دێــت‪ .‬تیۆرییــە زانســتییە نوێیــەکان و تاقیکردنــەوە دەبــن بــە ڕێبــەر بــۆ دۆزینــەوەی‬ ‫‪8‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫ســەرچاوەی ژیــان‪ ،‬بەربــەرە پالتفۆرمێــک لــە بوارەکانــی فەلســەفەی زانســت‪ ،‬فیزیــا و کیمیــا و بایۆلۆجــی و زانســتی نوێــی‬ ‫کۆمپیوتــەر لەســەدەی بیســتەمدا دروســت دەبێــت بــۆ ئــەوەی هەنــگاوەکان بــەرەو دۆزینــەوەی ســەرچاوەی ژیــان و‬ ‫وەاڵمدانــەوەی ئــەو پرســیارەی؛ چۆنــە کۆمەڵێــک مــادە یــەک دەگــرن و ژیــان دروســت دەبێــت‪ .‬ئــەم وتــارە هەوڵــدات‬ ‫تیشــک بخاتــە پێشــکەوتنەکانی ئــەم ســەد ســاڵەی دوایــی لــەم بــوارەدا‪.‬‬

‫بیرکردنەوە میتافیزیاییەکان‬ ‫یەکــەم هەنــگاو بــۆ جیــاوازی کــردن لەنێــوان مــادەی زینــدوو و نازینــدوو لــە یۆنانــی کۆنــدا ن ـراوەو دەگەڕێتــەوە بــۆ‬ ‫فەلســەفەی پێــش ســوقرات و شــێعرەکانی هومەر(نووســەری هــەردوو چامــەی ئیلیــاد و ئودیســە)‪ .‬لــە شــێعرەکانی‬ ‫هومــەردا باســی ڕۆح دەکرێــت و بریتییــە لــە شــتێک کــە مــرۆڤ بەجەنــگ کــردن دەیخاتــە مەترســییەوە و لــە کاتــی‬ ‫مەرگــدا لــە لــەش دەردەچێــت و دەچێتــە جیهانــی مــردووان‪ ،‬هــەر بۆیــە بوونــی ڕۆحــە کــە گیانــدار و بێگیــان لــە یەکــری‬ ‫جیادەکاتــەوە‪ ،‬بــەاڵم هومــەر باســی ئــەوەی نەکــردووە کــە ڕۆح کارێکــی تایبەتــی ئەنجــام دەدات‪ .‬بــۆ منوونــە هــۆکاری‬ ‫هوشــیاری مــرۆڤ یــان هــەر شــتێکی تــرە‪ .‬لــە شــیعرەکانی هومــەردا تەنهــا مرۆڤــە هەڵگــری ڕۆحــە و ئــاژەاڵن و ڕووەک‬ ‫بەریــن لــەم تایبەمتەندییــە‪ .‬بــەاڵم ئــەم چەمکــە دواتــر پەرەدەســتێنێت و تالــس بــڕوای وابــوو ڕۆح بریتییــە لــە جیــاوازی‬ ‫نێــوان شــتە زینــدوو و نازینــدووەکان و وشــەی ڕۆح هاوتــای وشــەی زینــدووە‪ ،‬تالــس بــڕوای وابــوو موگناتیــس یــان کارەبــا‬ ‫بەهــۆی ئــەوەی دەبــن بەهــۆی جووڵــەی ئاســن‪ ،‬کەوابــوو زینــدوون و هەڵگــری ڕۆحــن‪ .‬هــەر لەهەمــان ســەردەمدا‬ ‫فیســاگورس بــڕوای وابــوو مــەرگ دەبێــت بەهــۆی ئازادبوونــی ڕۆح لــە قەفەســی لــەش‪.‬‬ ‫ئەمپیدوکلــوس بــڕوای وابــوو ڕووەکەکانیــش خاوەنــی ڕۆحــن و مــرۆڤ دەکرێــت لەگەڵیانــدا ئاڵۆگــۆڕی رۆح بــکات‪.‬‬ ‫هیراکلــوس لەوانەیــە یەکــەم فەیلەســووف بووبێــت کــە جگــە لــە ژیــان جووڵــە و ژیریشــی دەبەســتەوە بــە ڕۆحــەوە‪ ،‬هــەر‬ ‫وەهــا بــڕوای وابــوو ڕۆح مادییــە و لــە توخمــی هــەوا و ئاگــر دروســتبووە‪ ،‬هــەر بۆیــە لــەالی ئــەو ڕۆح لــە چوارچێــوەی‬ ‫رسوشــتدا بــوو نــەک دەرەوەی رسوشــت‪ .‬بــەالی ســوقراتەوە ڕۆح نەتەنهــا جەوهــەری ژیانــە بەڵکــو ئاوێتەیەکیشــە لــە‬ ‫کەســییەتی و هێــزی ژیــری هــەر کەســێک‪ .‬ئــەو بــڕوای وابــووە ڕۆح نەمرە(هەرچەنــد دوو دڵیش بــووە) ئەفاڵتــون دادوەری‬ ‫بــە دۆخێکــی بــەرزی ڕۆح دادەنێــت و بــڕوای وایــە ڕۆح پێوەنــدی بــە هەقیقەتــەوە هەیــە‪.‬‬ ‫گرنگرتیــن فەیلەســووفی یۆنانــی کــە لەســەر رۆح قســەی کــردووە ئەرەســتووە‪ ،‬ئەو بــڕوای وایــە هەمــوو زیندەچاالکییەکانی‬ ‫ئەندامەکانــی لــەش وەکــو جووڵــە‪ ،‬خــۆراک و بیرکردنــەوە پێوەندییــان بــە ڕۆحــەوە هەیــە‪ ،‬لــە دیــدی ئەرەســتووەوە ڕۆح‬ ‫جۆرێکــی تایبەتــە لــە رسوشــت کــە دەبێــت بەهــۆی گــۆڕان و هاوســەنگی لــە جەســتەی بوونــەوەرە زیندووەکانــدا جــا‬ ‫چــی ئــاژەڵ بێــت یــان ڕووەک یــان مــرۆڤ‪ ،‬ڕۆح لــەالی ئــەو شــتێکی مــادی وەکــو جەســتە نییــە‪ ،‬بــەاڵم بــۆ ئەنجامدانــی‬ ‫چاالکییەکانــی پێویســتی بــە جەســتەیە و بیرکردنــەوە بــە تەواوەتــی ڕۆح ئەنجامــی دەدات و ســەربەخۆیە لــە لــەش‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫چونکــە لــە هەمــوو چاالکییــە جەســتەییەکاندا هەســتەکان بەشــدارن‪ ،‬دەبێــت ئەندامــە هەســتەوەرەکانی وەکــو چــاو و‬ ‫گــوێ چــاالک بــن‪ ،‬ئەرەســتوو بــە پێچەوانــەی ئەفاڵتــوون بــڕوای وانییــە بەبــێ جەســتە ڕۆح دەکرێــت بەشــێوەی ســەربەخۆ‬ ‫هەبێــت‪ .‬ئەرەســتوو الی وابــوو ڕۆحــە بیــر دەکاتــەوەو شــوێنەکەی لــە نــاو دڵدایــە‪ ،‬ئەپیکــروس فەیلەســووفی ئەتۆمیســتی‬ ‫یۆنانــی بــڕوای وابــوو هەمــوو شــتێک بەڕۆحیشــەوە لــە کۆتاییــدا لــە ئەتــۆم دروســتبووە‪ ،‬کــە لەوەدەچێــت ئــەو الی‬ ‫وابووبێــت ڕۆح لــە ئەتۆمەکانــی هــەوا و ئاگــر دروســت بــووە‪.‬‬ ‫لەســەدەکانی ناوەڕاســتدا دیــکارت بیروبــاوەڕی نوێــی ســەبارەت بــە ڕۆح هێنایــە کایــەوە‪ ،‬ئــەو بــڕوای وایــە لــەش بــۆ‬ ‫گەشــە و جووڵــە پێویســتی بــە ڕۆح نییــە‪ ،‬بــەاڵم بەکارهێنانــی لــە هوشــیارییدا هەیــە‪ .‬بــەڕای دیــکارت ڕۆح هەمــان شــتە‬ ‫کــە هەســتدەکات(دەبینێت‪ ،‬دەبیســتێت و بــۆن دەکات) و بیردەکاتــەوە و بڕیــار دەدات و نیگــەران دەبێــت‪ ،‬ئــەم دیــدگا‬ ‫‪9‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫نــارساوە بــە دوالیــزم‪ .‬شــوێنی ڕۆح لــە تێڕوانینــی دیکارتــدا لــووی ســنوبەری نــاو مێشــکە(‪ )Pineal Gland‬و لەوێــوە لەگــەڵ‬ ‫لەشــدا پێوەنــدی دەگرێــت‪.‬‬ ‫دەکرێــت بگوترێــت دیــکارت یەکــەم کــەس بــووە کــە بــەدوای ڕۆحــدا بەشــێوە زانســتی گــەڕاوەو ویســتوویەتی بــە‬ ‫تەکنیکــی زانســتی شــوێنەکەو کردارەکــەی بدۆزێتــەوە‪ ،‬بــەاڵم ئــەو زۆرتــر ئەمەی بــۆ پشتڕاســتکردنەوەی دیــدگا ئایینییەکەی‬ ‫بەکارهێنــاوە‪.‬‬

‫گەڕان بۆ سەرچاوەی ژیان‬ ‫هیــچ ئاماژەیــەک بــۆ ژیــان لــە پێــش ‪ ٣.٨‬میلیــارد ســاڵ لەوەوپێــش لــە بەردەســت نییــە‪ .‬لــە نێــوان ‪ ٤.١‬بــۆ ‪ ٣.٨‬میلیــارد‬ ‫ســاڵ لــەوەو پێــش زەوی و هەســارە خاکییەکانیــت ری وەکــو ڤێنــوس و مەڕیــخ لەژێــر بۆمباردمانــی توونــدی نەیــزەک و‬ ‫تەنــە ئاســانییەکاندا بــوون‪ .‬لەســەرەتادا بەرگــەی هــەوای زەوی ئوکســیجنی تێــدا نەبــووە و بەرەبــەرە گــۆڕاوە بــۆ ئــەوەی‬ ‫ئێســتا هەیــە‪ .‬زۆر کــەس بڕوایــان وایــە کــە مــادە کیمیاییەکانــی نــاو خانــەی زینــدوو‪ ،‬دەبێــت هاوشــێوەکەیان لــە دەریــا‬ ‫ســەرەتاییەکاندا هەبووبێــت‪.‬‬ ‫لەســەرەتای ســەدەی نۆزدەهەمــدا زۆربــەی خەڵــک بڕوایــان بــە خەڵقــی چەقەنەیــی و خۆبەخــۆی مــادەی گیانــدار‬ ‫لــە بێگیانــەوە هەبــووە‪ ،‬بــەاڵم بەرەبــەرە بەگشــتی زانایــان ئــەو قەناعەتەیــان الدروســت بــوو کــە ژیــان لــە مادەیەکــی‬ ‫ســێحرییەوە ســەرچاوەی گرتــووە‪ ،‬گرنــگ ئەوەیــە پێکهاتەکانــی ئــەم مــادە بناســین‪ ،‬ئەوجــار خۆمــان دەتوانیــن بــە‬ ‫تێکەڵکردنــی ئــەم مادانــە‪ ،‬مــادەی زینــدوو لــە تاقیگــەدا دروســت بکەیــن‪ ،‬ئــەم بیرۆکــە بووبەهــۆی ئــەوەی ســەرچاوەی‬ ‫ژیــان لــە چوارچێــوەی بــواری کیمیــای ئەندامــی قەتیــس بکرێــت و کیمیاییــەکان بــەدوای مــادەی ســیحراوی و پێکهاتەکانــی‬ ‫و دۆزینــەوەی بارودۆخێــک کــە ژیــان تێیــدا دروســت ببێــت بگــەڕن‪ .‬دارویــن پێــی وابــوو کــە ســەرەتای ژیــان دەکرێــت‬ ‫لــە گۆالوێکــی بچووکــی گەرمــەوە دەســتی پێکردبێــت‪ ،‬کــە هەمــوو ئامۆنیــا و خــوێ فســفۆڕییەکان و ڕووناکــی و گەرمــا‬ ‫و کارەبــا لــەوێ ئامــادە بووبێــن‪ ،‬ئــەوکات دەکرێــت ئاوێتەیەکــی پرۆتیــن دروســت ببێــت و بەرەبــەرە ئاڵــۆز و ئاڵۆزتــر‬ ‫بێــت‪ ،‬کــە هەڵبــەت ســەرەڕای تاقیکردنــەوەکان پێشــکەوتنێکی ئەوتــۆ نەهاتــە ئــاراوە‪ ،‬تاوەکــو لــە ســاڵی ‪ ١٩٢٤‬زانــای‬ ‫ڕووســی ئەلیکســاندەر ئۆپاریــن ئــەو بیرۆکــەی بــۆ دروســت بــوو کــە ئۆکســیجنی بەرگەهــەوا ناهێڵێــت ئــەو مۆڵکیوڵــە‬ ‫ئەندامییانــەی بــۆ ســەرچاوەی ژیــان پێویســن ســەنتز بــن‪ .‬ئۆپاریــن پێــی وابــوو کــە ئــەو شــۆربا ســەرەتاییەیی کــە بــاس‬ ‫دەکرێــت و مۆڵکیوڵــە ئەندامییەکانــی تێــدا دروســت دەبێــت‪ ،‬دەبێــت لــە بەرگەهەوایەکــدا بێــت کــە ئوکســیجنی تێــدا‬ ‫نەبێــت و لــە ژێــر کاریگەریــی ڕووناکــی خــۆردا بێــت‪ .‬هــەر لــەو ســەردەمەدا زانــای گــەورەی بەریتانی‪-‬هنــدی‪ ،‬هالــدان‬ ‫ئــەو بۆچوونــەوەی هێنایــە ئــاراوە کــە زەریاکانــی ســەرەتای زەوی‪ ،‬زۆر جیــاواز بــوون لــەو زەریایانــەی ئێســتا هــەن‪ ،‬ئــەوان‬ ‫تەنــک زۆر گــەرم و بــوون‪ .‬لــەم شــلەدا دەکرێــت ئاوێتــە ئەندامییــەکان کــە خشــتی بنچینــەی ژیانــن‪ ،‬دروســت ببێــت‪.‬‬ ‫چۆنییەتــی دەرکەوتنــی ژیــان لەســەر زەوی تــا ئێســتاش بەتوونــدی بابەتێکــە گەنگەشــاوی و قســەی زۆر لەســەر دەکرێــت‪،‬‬ ‫لەگــەڵ ئەوەشــدا پێشــکەوتنی زۆر هاتووەتــە ئــاراوە و لــە گۆشــە نیــگای جۆراجــۆرەوە ســەیری بابەتەکە کراوە‪ ،‬پێشــکەوتنی‬ ‫زەویناســی و ئەستێرەناســی ئــەو هەلــەی ڕەخســاندووە تــا ڕادەیەکــی زۆر پەرەســەندنی هەســارەی زەوی بنارسێــت و‬ ‫بارودۆخــی ســەرەتایی زەوی تاڕادەیەکــی زۆر ڕوون بوەتــەوە‪ .‬زنجیرەناســی ‪ DNA‬و شــیکارەکانی کــۆدی جینیتیکــی‬ ‫پیشــاندەری ســادەیی کــۆدە ســەرەتاییەکان و دەرکەوتنــی خێـرای ژیانــی ســەرەتاییە‪ .‬تەنانــەت هەندێــک هەوڵیــش دراوە‬ ‫تاوەکــو دواییــن باوانــی هاوبەشــی گشــتی دروســت بکەنــەوە‪ .‬واتــە بوونەوەرێکــی زینــدوو دروســت بکــەن کــە ســەرەڕای‬ ‫هەبوونــی جینــۆم‪ ،‬بەکەمرتیــن قەبــارەی پێویســت بــۆ مەشــینی ‪ ،DNA‬بتوانێــت مبێنێتــەوە‪.‬‬ ‫ســی ســاڵ دوای گریامنەکانــی ئۆپاریــن و هالــدان تاقــی کردنەوەیەکــی ســادە لەالیــەن ســتانلی میلــەر(‪)Stanley Miller‬‬ ‫‪10‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫و هارۆلــد ئــوری(‪ )Harold Urey‬لەســااڵنی ‪ ١٩٥٠‬دا بــۆ هەڵســەنگاندنی ئەنجامــدرا‪ .‬میلــەر و ئــوری تاقیکردنەوەیەکیــان‬ ‫بــۆ شــلە ســەرەتاییەکە دروســت کــرد‪ :‬پێکهاتەیەکــی کیمیایــی لــە بەرگەهــەوای ســەرەتایی گریامنەکــراو‪ -‬ئامۆنیــا‪،‬‬ ‫میســان‪ ،‬هایدرۆجیــن‪ ،‬ئــاو لەگــەڵ بەتاڵبوونــەوەی کارەبایــی بــۆ هاوشێوەســازیی هــەورە بروســکەکانی زەوی ســەرەتایی‪.‬‬ ‫سەرنجڕاکێشــە کاتێــک میلــەر و ئــوری شــیکاری پێکهاتــە کیمیاییــە بەرهــەم هاتووەکــەی شــۆرباکەیان دوای چەنــد ڕۆژ کــرد‬ ‫بینییــان ‪%١٥-١٠‬ی کاربۆنەکــە ئێســتا لــە فۆرمــی گــەردە ئورگانیکەکانــی هاوشــێوەی ترشــی ئامینــۆن‪ .‬النیکــەم هەندێــک‬ ‫لــە پێویســتییەکانی ژیــان بەڕاســتی دەکرێــت بەوشــێوەی هالــدان پێشــبێنی کــردووە دروســت بکرێــت‪ .‬تاقیکردنەوەکانــی‬ ‫میلەر‪-‬ئــوری بەڕادەیــەک ســەرنجڕاکێش بــوون کــە هەندێــک کــەس وایاندانا پرســی ســەرچاوەی ژیــان زۆری چارەســەر بووە‬ ‫و کەمــی مــاوە‪ .‬کاتێــک کارەکــە باڵوبوویــەوە پێشــبینی دەکـرا کــە زۆر نابــات کــە ژیــان لــەم تاقیکردنــەوەوە دەردەکەوێــت‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەمــە ڕووی نــەدا‪ ،‬بۆچــی؟ وەاڵمەکــەی بریتییــە لــەوەی کــە بارودۆخەکــە زۆر ئاڵــۆزە‪ .‬بــۆ دەســتپێک‪ ،‬بەرگەهــەوای‬ ‫زەوی ســەرەتایی ناکرێــت بەوشــێوە دروســت بکرێتــەوە‪ .‬گریامنــەی ئێســتا بریتییــە لــەوەی لەوانەیــە کــە زۆرتــر گازەکانــی‬ ‫لــە جــۆری دووانەئۆکســیدی کاربــۆن و نیرتۆجینــی تیدابێــت‪ .‬لــەم بارودۆخــەدا زۆر قورســرە بایۆمۆڵکیوڵــی هاوشــێوەی‬ ‫ترشــەکانی ئامینــۆ دروســت بــن‪ .‬پرســێکی تــر بریتییــە لــەوەی هەرچەنــد ترشــەکانی ئامینــۆ دروســت دەبــن بــەاڵم هیــچ‬ ‫پرۆتینێــک (پۆلیمەرەکانــی ترشــەکانی ئامینــۆ) دروســت نابــن‪ .‬ئەمــە هۆکارەکــەی دەگەڕێتــەوە بــۆ ئــەوەی کاردانــەوەکان‬ ‫لــە ئــاودا ڕوودەدەن و بــۆ بــە پۆلیمەربوونــی بایۆمۆلكیوڵــەکان دەبێــت ئاوەکــە نەمێنێــت‪ ،‬ژیــان بــە شــێوەی خۆبەخــۆ لــە‬ ‫شــوێنی تــەڕدا دروســت نابێــت‪ .‬بەبوونــی ئــاو هاوســەنگی کاردانەوەکــە زۆرتــر بەرەوهایدرۆالیزەبــوون دەچێــت تاوەکــو‬ ‫بەپۆلیمەرەبــوون‪ .‬ســێهەم پــرس کایرالبوونــی (ناهاوجێــی) بایۆمۆڵکیولەکانــە‪ -‬وەکــو زۆرترینــی ترشــەکانی ئامینــۆ هەمــوو‬ ‫بایۆمۆڵکیوڵــەکان بەشــێوەی چەپــە یــان ڕاســتە دەردەکــەون لــە جیاتــی هەردووکیــان‪ .‬بــەاڵم تاقیکردنەوەکانــی میلەر‪-‬ئوری(‬ ‫هەروەهــا تاقیکردنەوەکانــی شــۆربای ســەرەتایی) بــڕی یەکســان لــە چەپــە و ڕاســتە فۆرمــی وەردەگــرت‪ .‬چوارەمیــن فــۆرم‬ ‫بریتییــە لــەوەی بەشــێکی بەرچــاو لــە بایۆمۆڵکیوڵــە ســەرەتاییەکان لــە شــێوەی ترشــەکانی ناوکــی‪ -‬لــە تاقیکردنەوەکانــی‬ ‫میلــەر‪ -‬ئورییــدا فــۆرم وەرناگــرن و ســەملاوە قورســە لــە هــەر تاقیکردنەوەیەکــی شــۆربای ســەرەتاییدا ئەمــە ڕووبــدات‪.‬‬ ‫ئــەم ڕێگەیــە ئێســتاش بەردەوامــە و ژمارەیەکــی زۆر ناوەنــد و ســەنتەری توێژینــەوە خەریکــن کاری تێدادەکــەن بــەاڵم‬ ‫بەهــۆی ئــەوەی کاتێکــی زۆر ڕۆیشــتووەو هێشــتا بوونــەوەری زینــدوو لــە تاقیگــەدا دروســت نەبــووە‪ ،‬زانایــان بیــر لــە‬ ‫ڕێگــەی نــوێ بــۆ دۆزینــەوەی ژیــان دەکەنــەوە‪.‬‬

‫ژیانی دەسکردی زیرەک‬ ‫زانســتی ڕۆبۆتیــک بــە هــەردوو بــواری ڕەقەئامێــر و نەرمە ئامێــرەوە ڕێگــەی زۆری بڕیوە‪ ،‬بەڕادەیــەک هەندێــک لەزانایانی‬ ‫وەکــو ســتیڤن هۆوکینــگ نیگەرانــن لــەوەی ڕۆبۆتــەکان وەکــو ســەرباز لــە جەنگــدا بەکاربهێرنێــن‪ .‬یەکێــک لــە گرنگرتیــن‬ ‫تایبەمتەندییەکانــی بوونــەوەری زینــدوو خۆســەرییە‪ ،‬هەوڵــەکان بــەردەوام بــەرەو زیاتــر و زیاتــر خۆســەرکردنی ئــەو‬ ‫ئامێرانــە دەچێــت کــە پێیــان دەگوترێــت ڕۆبــۆت‪ .‬مێــژووی هەوڵــی مــرۆڤ بــۆ الســایی کردنــەوەی رسوشــت بەتەکنەلۆجیــا‬ ‫زۆر کۆنــە و دەگەڕێتــەوە بــۆ ســەردەمی یۆنــان و مێــری کــۆن‪ .‬یەکــەم ئامێــر بەشــێوەی خۆســەر کاری کــردووە لەوانەیــە‬ ‫کاتژمێــرە ئاوییــە میرسییــەکان بووبێــت کــە نــارساوە کلیپســیدرا(‪ )Clepsydra‬کــە بــە جووڵــەی ئــاو کاری دەکرد‪ .‬لەســەدەی‬ ‫یەکەمــی زایینیــدا لــە ئەســکەندەرییە هەندێــک پەیکــەر لــە شــێوەی مــرۆڤ و ئــاژەاڵن دروســت دەکـران کــە دەیانتوانــی‬ ‫هەندێــک جووڵــەی ســادە بەشــێوەی خۆســەر ئەنجامبــدەن‪ .‬لەســەدەکانی ناوەڕاســتدا زۆربــەی چڕبوونــەوەکان لەســەر‬ ‫دروســتکردنی کاتژمێــری خۆســەرترو وردتــر و ئاڵۆزتــر بــوو‪ .‬لــە ســەر مودێلــی کاتژمێــر تەنانەت هەوڵــدەدرا هاوشێوەســازی‬ ‫بــۆ ژیــان و جووڵــەی مــرۆڤ وئاژەاڵنیــش بکرێــت کەبەمــە دەگوت ـرا ئامێــری ئۆتۆماتا(خۆســەر‪ ،)Automata-‬لەســەرەتای‬ ‫‪11‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫ســەدەی بیســتەمدا هەوڵــدرا لۆجیــک بــۆ جووڵــەی ئــەم ئامێــرە میکانیکییانــە زیــاد بکرێــت و جووڵەکانــی ئامێــری خۆســەر‬ ‫بــە پرۆگــرام بکرێــت‪ .‬لــە ئێســتادا بەمــە دەگوترێــت ئاڵگوریســم کــە کۆنتڕۆڵــی جووڵــەی ئامێــری خۆســەر دەکات و‬ ‫چەندیــن بــواری زانســتی بــۆ لێکۆڵینــەوەو پێشخســن و هەرچــی زیاتــر خۆســەرتر و زیرەکــر کردنــی ئامێــری خۆســەر‬ ‫هاتووەتــە ئــاراوە‪ .‬بــە پێشــکەوتنی تەکنەلۆژیــای ئەلیکرتۆنێــک پێشــکەوتنێکی زۆر وشۆڕشــێکی گــەورە لــە دروســت کردنــی‬ ‫ئامێــری خۆســەر هاتــە ئــاراوە‪ ،‬بــە بــەراورد بــە ئامێــرە میکانیکییــەکان کۆمپیوتــەرەکان هــەم فەزایەکــی کەمــر داگیردەکــەن‬ ‫هــەم توانــای کۆنتڕۆڵکــردن و بەپرۆگرامکردنیــان زۆر بەرزتــرە‪ ،‬ئێســتا دەکرێــت بــە ســادەترین کۆمپیوتــر لــە چرکەیەکــدا‬ ‫چەنــد میلیــارد هەژماردکــردن ئەنجــام بدرێــت‪ ،‬بۆیــە دروســت کردنــی ئاڵــۆزی بــۆ دەرکەوتنــی ڕەفتــاری ئاڵۆزتــر دەســتەبەر‬ ‫بــووە‪ .‬بــەاڵم هێشــتا هێنــدە ئاڵــۆز نییــە کــە نەرمــە ئامێرێکــی خۆســەر لــە شــێوەی ڤایــرۆس هــەر لەخــۆوە دروســت‬ ‫ببێت(هەرچــی ڤایــرۆس و کرمــی کۆمپیوتــەری هەیــە دروســتکەرە ســەرەکییەکەی مرۆڤــە نــەک ئامێــر)‪ .‬لەگــەڵ هەمــوو‬ ‫پێشــکەوتنەکاندا کۆمپیوتەرەکانــی ئێســتا ســنوورداری گەورەیــان هەیــە‪ .‬بەهەرحــاڵ کۆمپیوتــەرەکان کــە لــە ئێســتا بــۆ‬ ‫دروســتکردنی ژیانــی دەســکرد لــەکاردان‪ ،‬یاســا کالســیکییەکان بەکاردەهێنــن و ئەمــەش واتــای ئەوەیــە بــۆ ئەنجامدانــی‬ ‫کردارەکانیــان پێویســتیان بەکاتێکــی زۆرە و هــەر ئــەوەش دەبێــت بەهــۆی ئــەوەی دروســت کردنــی الســیکەرەوەی ژیــان‬ ‫کاتــی زۆری پێویســت بێــت‪ .‬لەســااڵنی کۆتایــی ســەدەی بیســتەم بوارێکــی نــوێ بەنــاوی هەژماردکردنــی کوانتەمــی هاتــە‬ ‫ئــاراوە‪ .‬ئامانجــی ســەرەکی ئــەم بــوارە دروســت کردنــی کۆمپیوتــەری کوانتەمییــە‪ .‬کۆمپیوتــەری کوانتەمــی توانــای هەژمــارد‬ ‫کردنــی زۆر زۆر بەرزتــرە لــە خێراترینــی کۆمپیۆتەرەکانــی ئێســتا‪ .‬لــەم کۆمپیوتــەرەدا هــەم بیتەکانــی ‪ ٠‬و ‪ ١‬بەکاردێــت و‬ ‫هــەم ســەریەککەوتنی ئــەم بیتانــە‪.‬‬

‫کوانتەم دێتە ناوەوە‬ ‫گــەڕان بــەدوای ســەرچاوەی ژیــان بیرکردنەوەکانــی بــەرەو بەکارهێنانــی میکانیکــی کوانتەمــی لــە پرۆســە بایۆلۆجییەکانــدا‬ ‫بــردووە‪ .‬زانســتی کوانتــەم بریتییــە لــەو یاســایانەی کــە فەرمانڕەوایــی لەســەر جیهانــی ورد واتــە جیهانــی ئەتــۆم و‬ ‫مۆڵکیوڵــەکان دەکات‪ ،‬ئایــا پێکهاتــەی مــادەی زینــدوو شــتێکی جیــاوازە لــەم تەنۆلکــە وردانــە؟ لــە ئێســتادا وەاڵم نەیــە‪،‬‬ ‫کەوابــوو ژیرانەتریــن ڕێگــە بــۆ دۆزینــەوەی ســەرچاوەی ژیــان وردبووەنەوەیــە لــە پێکهاتــەی مــادەی زینــدوو لــەو ئاســتە‬ ‫زۆر بچووکــەدا‪ .‬یەکــەم ئامــاژە بــۆ ڕۆڵــی فیزیــای کوانتەمــی لــە زیندەناســیدا لەوانەیــە بگەڕێتــەوە بــۆ گفتۆگۆیەکــی‬ ‫نێــوان هایزەنبێــرگ و بــۆر‪ ،‬دوان لەدامەزرێنەرانــی ســەرەکی فیزیــای کوانتــەم‪ ،‬لەســەر دەریــاو لەنــاو ژووری کەشــتی‬ ‫چیتا(کەشــتی تایبەتــی بــۆر زانــای گــەورەی دانیامرکــی)‪ .‬هایزەنبێــرگ لــە کتێبــی ئــەو دیــوی فیزیــادا باســی دەکات‪ ،‬کــە‬ ‫لەســااڵنی ‪ ١٩٣٢ -١٩٣٠‬گفتۆگۆیەکــی گــەرم ســەبارەت بــە پێوەنــدی نێــوان فیزیــا و کیمیــا و زیندەناســی و جیــاوازی‬ ‫نێــوان مــادەی زینــدوو و نازینــدوو لــە ئــارادا بــووە‪ ،‬لــەو گفتۆگــۆدا هایزەنبێــرگ بــڕوای وایــە دەبێــت یاســاگەلێک بوونــی‬ ‫هەبێــت کــە ژیانیــش لــە خــۆ بگرێــت ویاســاکانی فیزیــای کوانتــەم دەبــن بــە بارێکــی تایبــەت لــەو یاســایە‪ ،‬بەتایبەتــی‬ ‫جەخــت لەســەر ئاگایــی مــرۆڤ و گیانــداران دەکاتــەوە‪ ،‬بــەاڵم بــۆر پێــی وایــە لــە ئێســتادا پێویســت بەوەنــاکات خۆمــان‬ ‫بەدۆزینــەوەی یاســای جیــاواز لەوانــەی فیزیــا و کیمیــا خەریــک بکەیــن بــەاڵم لەهەمانکاتــدا ئامــاژە بەهێزێــک بەنــاوی‬ ‫هێــزی ژیــان دەکات‪ .‬بــەاڵم گرنگرتیــن هــەوڵ لــە ســاڵی ‪ ١٩٤٣‬و لــە دوبڵیــن لەالیــەن رشۆدینگێــر فیزیاییــی نەمســاوی‬ ‫و یەکێکــی تــر لەدامەزرێنەرانــی ســەرەکی فیزیــای کوانتــەم لــە زنجیرەیــەک ســمیناری قەرەبــەاڵغ‪ ،‬هاتــە ئــاراوە‪ ،‬کــە‬ ‫دواتــر لەســاڵی ‪ ١٩٤٣‬ئــەم ســمینارانە لــە چوارچێــوەی کتێبێکــدا بەنــاوی « ژیــان چییــە؟» باڵوکرایــەوە‪ .‬لــەم کتێبــەدا‬ ‫رشۆدینگێــر جەخــت دەکاتــەوە کــە دەبێــت لەگواســتنەوەی بۆمــاوەدا و لەدروســتبوونی ژیانــدا فیزیــای کوانتــەم ڕۆڵــی‬ ‫ســەرەکی بگێڕێــت‪ .‬ئــەم کتێبــە بووبــە هانــدەر بــۆ ئــەوەی توێژینەوەکانــی دواتــر ژمارەیەکــی زۆر نهێنــی ‪ DNA‬و بازدانــی‬ ‫جینیتیکــی و تەنانــەت جیــن بدۆزنــەوە‪.‬‬ ‫‪12‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫هەوڵــەکان لــەم ئاڕاســتەدا بووەبەهــۆی ئــەوەی بوارێکــی نــوێ بێتەئــاراوە کــە نــارساوە بــە بــواری زیندەناســی کوانتەمــی‪.‬‬ ‫زۆربــەی هــەرەزۆری زانایــان بڕوایــان وایــە ژیــان لــە وردتریــن ئاســتدا دەبێــت دروســت ببێــت‪ ،‬ئــەم ئاســتە وردە جیهانــی‬ ‫ئەتــۆم و مۆڵکیوڵەکانــە‪ .‬دەبێــت بەرێگەیــەک کارلێکــی ئــەم خشــتەبنچینانە ببێــت بەهــۆی ئــەوەی خۆدووبارەکــەرەوەی‬ ‫خۆســەر دروســت ببێــت‪ ،‬زانســتێک کــە فەرمانڕەوایــی لەســەر ئــەم ناوچــە دەکات زانســتی کوانتەمــە‪ ،‬بۆیــە بــەم ڕێگــە‬ ‫دەگوترێــت ڕێگــەی ئاســایی(‪ )trivial‬بــۆ دۆزینــەوەی ســەرچاوەی ژیــان‪ .‬ئایــا ئــەم خــۆ دووبارەکــەرەوە خانەیــە؟! بێگومــان‬ ‫خانــە سیســتەمێکی خــۆ دووبارەکــەرەوەی خۆســەرە‪ ،‬بــەاڵم زۆر ورد نییــە لەوانەیــە زۆر کــەس گومانیــان بــۆ ڤایــرۆس‬ ‫بچێــت‪ ،‬بــەالم ڤایــرۆس لــە ناژیانییــەوە دروســت نابێــت بەڵکــو لەنــاو خانــەی زینــدوودا دروســت دەبێــت‪ ،‬ئــەم خــۆ‬ ‫دووبارەکــەرەوە خانــە و ‪ DNA‬و ‪ RNA‬ش نییــە‪ .‬ئایــا ریبۆزۆمــە؟! هەندێــک گرنگــی بــە ڕیبــۆزۆم دەدرێت‪،‬بــەاڵم کاتێــک‬ ‫کــە پێویســتە بــۆ ئــەوەی ڕیبوزومێــک خــۆی دووبــارە بکاتــەوە لەتەمەنــی گــەردوون بەرزتــرە‪ .‬ســەرەڕای هەمــوو ئەمانــە‬ ‫لەوانەیــە ڕێگەکــە نائاســایی(‪ )Non-Trivial‬بێــت چونکــە ژیــان لەخۆیــدا بابەتێکــی نائاســاییە‪.‬‬ ‫یەکێــک لەپرســە هەرەســەرەکییەکانی زیندەناســی ســەرچاوەی وزەیــە‪ .‬دەزانیــن ڕووەک وەکــو بوونەوەرێکی زینــدوو وزەی‬ ‫پێویســت بــۆ بەردەوامــی ژیــان‪ ،‬بەڕێگــەی ڕۆشــنەپێکهاتن(‪ )Photosynthesis‬لەگەاڵکــەی دابیــن دەکات‪ ،‬بــەاڵم میکانیزمی‬ ‫ئــەوەی لــە گــەاڵی ڕووەکەکانــدا ڕوودەدات پرۆســەیەکە بەتەواوەتــی ملکەچــی یاســاکانی کوانتەمــە ئــەو ئەلیکرتۆنانــەی‬ ‫وزە دەگوازنــەوە هاوبــارن(‪ )Coherence‬و ئــەم کارە بەڕێگــەی تونێللێدانــی کوانتەمــی دەکــەن‪ .‬هاوبــاری و تونێــل لێــدان‬ ‫دوو دیــاردەی کوانتەمیــن ئــەو کارەی کــە ڕووەک و باکرتیــا بەســادەیی دەیکــەن هێشــتا مــرۆڤ ناتوانێــت الســایی بکاتــەوە‬ ‫و نازانیــن چــۆن ئــەم دۆخــە هاوبارییــە کوانتەمییــە ئەلیکرتۆنییــە تاڕادەیــەک دوورودرێــژ لەوەهــا سیســتەمێکی ئاڵــۆزدا‬ ‫دروســت دەبێــت‪ ،‬کێشــەکە بریتییــە لــە پرســی داباریــن(‪ ،)decoherence‬سیســتەمێکی کوانتەمــی دابــڕاو لەهەمــوو‬ ‫جیهــان بەهاوبــاری دەمێنێتــەوە تاوەکــو ئــەو کاتــەی کارلێــک لەگــەڵ ناوەنــدی کالســیکی دەوروبــەردا دەکات‪ ،‬ئــەوکات‬ ‫‪13‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫بەخێرایــی هاوبارییەکــەی لەدەســت دەدات و دەبێتــەوە بەسیســتەمیکی کالســیکی‪ .‬بۆئــەوەی بکرێــت لێکۆڵینــەوە لەســەر‬ ‫سیســتمێکی کوانتەمــی بکرێــت دەبێــت پێــوان ئەنجامبدرێــت‪ ،‬ئەمــەش یانــی کارلێــک لەگــەڵ ناوەنــدی دەوروبــەر‪ ،‬واتــە‬ ‫لەکاتێکــی زۆرکــەم چەنــد فمتۆچرکەیــە(‪ )15-10‬چرکــە دەبێــت پێوانەکــە ئەنجامبدرێــت‪ ،‬کــە تاڕادەیەکــی زۆر کاتێکــی‬ ‫کەمــە‪ ،‬هەوڵــی ســەرەکی زانایــان دۆزینــەوەی ڕێگەیەکــە بــۆ درێژکردنــەوەی ئــەم کاتــە تاوەکــو بکرێــت دووبارەکــەرەوە‬ ‫خۆســەرەکە ببیرنێــت و بپێورێــت‪ .‬لــە ئێســتادا کارکــردن لــەم بــوارەدا زۆر گەرمــە و دەکرێــت ڕێگەیــەک بێــت بــۆ ئــەوەی‬ ‫لــە شــێوازی کارکردنــی زانســتی کوانتــەم لــە مــادەی زینــدوو تێبگەیــن‪.‬‬ ‫باڵنــدەی سینەســووری ئەوروپــی لــە ئیســکاندینڤیاوە هەمــوو پایزێــک کــۆچ دەکات بــەرەو باشــوری دەریــای ناوەڕاســت‬ ‫و وەکــو هەمــوو گیاندارێکــی دەریایــی و تەنانــەت مێــرووەکان‪ ،‬بــە گوێــرەی بــواری موگناتیســی زەوی ڕێچکەکــەی‬ ‫دەدۆزێتــەوە‪.‬‬ ‫نهێنییەکــە بریتــی بــوو لــەوەی ئــەم باڵنــدە کارەکــەی چــۆن ئەنجــام دەدات؟ بــەاڵم تاکــە تیۆری بــە بایەخــی ئێســتا‪ ،‬بریتییە‬ ‫لــە گیرۆدەیــی(‪ -)Entanglement‬واتــە باڵندەکــە بەڕێگــەی جۆرێــک جووتبوونــی کوانتەمــی ئــەم کارە ئەنجــام دەدات‪ -‬لــە‬ ‫نــاو تــۆڕی چــاوی سینەســووردا پرۆتینێــک هەیــە کــە پێــی دەگوترێــت کریپتۆکــرۆم‪ ،‬کــە بەڕووناکــی هەســتیارە‪ ،‬لــە نــاو‬ ‫کریپتۆکرۆمــدا جووتێــک ئەلیکرتۆنــی جووتبــووی کوانتەمــی هەیــە‪ ،‬گیرۆدەیــی کوانتەمــی دەبێــت بەهــۆی ئــەوەی ئــەم‬ ‫دوو تەنۆلکــە هەرچەنێــک لــە یەکــری دوور بــن بەشــێوەیەک لــە پێوەنــدی لەگــەڵ یەکرتیــدا مبێننــەوە‪ .‬دوو ئەلیکرتۆنــی‬ ‫جووتبــووی کوانتەمــی لەنــاو خانەیەکــدا دەکرێــت ســەمایەکی ورد ئەنجــام بــدەن کــە زۆر هەســتیارە بــە جووڵــە‬ ‫موگناتیســی زەوی‪ ،‬ئەمانــە دۆخێکــی کوانتەمــی دروســت دەکــەن کــە بەنــدە لەســەر الربوونــەوەی بەگۆشــەی بــواری‬ ‫موگناتیســی زەوی‪ ،‬کــە دەبێــت بەهــۆی بەخێرابوونــی کاردانــەوە کیمیاییــەکان کــە نیشــانە بــە بــڕی جیــاواز دەنێرێــت‬ ‫بــۆ مێشــک‪ ،‬هەڵبــەت ئــەم بــڕە بەنــدە لەســەر پلــەی الربوونــەوەی بــوارە موگناتیســییەکە‪ .‬ئەمــە هێشــتا گریامنەیــە و‬ ‫پشتڕاســتکردنەوەی پێویســتی بەکاتــە‪.‬‬ ‫یەکێــک لــەو ڕێگانــەی کــە ئەنزیمــەکان پەرەیــان ســەندووە بــۆ ئــەوەی بــەکاری بهێنــن‪ ،‬گواســتنەوەی تەنۆلکــەی‬ ‫نیمچەئەتۆمــی وەکــو ئەلیکــرۆن و پرۆتۆنەکانــە لەبەشــێکی مۆڵکیوڵــەوە بــۆ بەشــێکی تــر بــە ڕێگــەی تونێــل لێــدان‪.‬‬ ‫ئەمــە کارامــەو خێرایــە و دەکرێــت ون ببێــت‪ -‬پرۆتۆنێــک لــە شــوێنێکدا ون دەبێــت و لــە شــوێنێکی تــر دەردەکەوێــت‪.‬‬ ‫ئەنزیمەکانــی یارمەتــی دروســتبوونی وەهــا پرۆســەیەک دەدەن‪.‬‬ ‫لێــرەدا ئاماژەمــان بەچــوار پرســی گرنــگ لــە زیندەناســی کوانتەمیــدا کــرد کــە تاڕادەیەکــی زۆر دوور لــە زێهــن نین(جگــە‬ ‫لــە منوونــەی باڵندەکــە)‪ ،‬بــەاڵم وەکــو ئاماژەمــان پێــدا گــەڕان بــۆ ســەرچاوەی ژیــان بــەڕای زۆر کــەس پرســێکی نائاســاییە‪.‬‬ ‫بــۆ ئــەوەی لــە شــێوازی لێکۆڵینــەوەی کوانتەمــی بەمەبەســتی گــەڕان بــۆ ســەرچاوەی ژیــان تێبگــەن‪ ،‬ســەرتا دەبێــت‬ ‫بزانــن‪ ،‬لــە سیســتەمی کوانتەمیــدا ئێمــە ســەروکارمان لەگــەڵ ئەگــەردا هەیــە‪ ،‬ئــەم تیۆرییــە فەرمانڕەوایــی لەســەر هەمــوو‬ ‫دیاردەکانــی گــەردوون لــە وردتریــن تاوەکــو گەورەتریــن ئاســتدا دەکات‪ ،‬بــەاڵم زۆرتــر لــە جیهانــی ورددا بەکاردێــت‪ .‬ژیــان‬ ‫ئاڵــۆزە و فیزیــای کوانتــەم دوو الیەنــی هەیــە کــە لــە دەســتەبەرکردنی سیســتەمە ئاڵۆزەکانــی وەکــو ژیانــدا گرنگــن‪ .‬یەکــەم‬ ‫بریتییــە لــە نابەردەوامــی و بچڕبچــڕ بــوون(‪)discreteness‬؛ هــەر سیســتەمێکی کوانتەمــی ســنووردار بــە وزەی داخـراوەوە‬ ‫ژمارەیەکــی ســنووردار دۆخــی شــیاو بــۆ پێوانــی هەیــە‪ ،‬کــە سیســتەمەکە تەنهــا بــۆی هەیــە لــە یەکێــک لــەو دۆخانــەدا‬ ‫بێــت‪ .‬دووهــەم بریتییــە لــە بەختەکــی بــوون(‪)Chanciness‬؛ سیســتەمە کوانتەمییەکــە بەدڵنیاییــەوە ناکرێــت پێشــبێنی‬ ‫بکرێــت لەچــی دۆخێکدایــە تەنهــا دەگرێــت بــە ئەگــەر قســەی لەســەر بکرێــت‪.‬‬ ‫ئێمــە وایدادەنیــن لەهەندێــک دۆخــدا سیســتەمێکی کوانتەمــی دەکرێــت خــۆی دووبــارە بکاتــەوەو ببێــت بــە خۆســەر‪،‬‬ ‫واتــە بەهەندێــک هەڵــەی کەمــەوە دەکرێــت زانیارییــەکان کۆپــی بکاتــەوە( گــەردوون و مــادە لــە کۆتاییــدا بریتییــن لــە‬ ‫کۆمەڵەیــەک زانیاریــی) بەیەکــەی زانیــاری لەزانســتی کۆمپیوتــەری ئاســایی دەگوترێــت «بیــت» بــەاڵم لــە کۆمپیوتــەری‬ ‫کوانتەمیــدا دەبێــت بــە «کوانتــەم بیــت»‪ .‬لەســەرەتادا(پێش پێــوان) سیســتەمەکە لەســەریەککەوتن(‪)Superposition‬ی‬ ‫‪14‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫هەمــوو دۆخەکاندایــە و ئەمــە بەواتــای ئەوەیــە سیســتەمێک دەکرێــت ژمارەیەکــی زۆر ڕێچکــە هــاوکات بگرێتــە بــەر‪.‬‬ ‫لــە ئەنجامــدا کات بــە شــێوەیەکی بەرچــاو کــەم دەبێتــەوە‪ .‬چونکــە ژیــان بەڕاســتی دۆخێکــی زۆر نائاســایی مادەیــە‪،‬‬ ‫فــۆرم وەرگرتنەکەشــی لــە دۆخێکــی ســەرەتایی خۆویســتەوە لەوانەیــە بەڕادەیەکــی زۆر نامومکیــن بێــت‪ .‬میکانیکــی‬ ‫کوانتەمــی بــە بەکارهێنانــی ســەریەککەوتن(‪ )Superposition‬و پرۆســەی هاوڕێــک ڕێگەیەکــی تاڕادەیەکــی زۆر کــورت‬ ‫بــەرەو ژیــان دەکاتــەوە‪ .‬دەبێــت ژیــان وەکــو دۆخێــک بەئەگــەری زۆر نزمــەوە پێناســە بکەیــن‪ .‬میکانیکــی کوانتەمــی‬ ‫دەتوانێــت فــەزای ئەگــەرەکان زۆر بەهێزتــر بپشــکنێت لــە سیســتەمە کالســیکییە هەڕەمەکییــەکان‪ .‬ئێســتا ئەگــەر ئاســتێکی‬ ‫کوانتەمــی هەبێــت کــە هەڵگــری ژیــان بێــت (بــۆ منوونــە دووبارەکــەرەوەی کوانتەمــی بێــت) بەپێــی گریامنــە دەبێــت‬ ‫نزمرتیــن فراوانــی هەبێــت‪ .‬بــەو پێیــە دەبێــت ئێمــە رشۆڤــەی ئــەوە بکەیــن بۆچــی سیســتەم دەڕۆخێــت بــۆ یەکێــک لــەم‬ ‫دۆخانــە کــە ئەگەرەکــەی زۆر نزمــە‪ .‬بــە دەربڕینێکــی تــر چــۆن ســەریەککەوتن کوانتەمــی تێــدەگات ژیانــی دۆزیوەتــەوەو‬ ‫دەڕۆخێتــە نــاوی؟ پــۆل دەیڤیــس ڕای وایــە نایزانیــن بۆیــە بەناچــاری بەشــێکی تیۆلۆژییانــە دێتــە نــاو سیســتەمەکەوە‪:‬‬ ‫سیســتەمەکە بەشــێوەیەک ژیــان لەنــاو ژمارەیەکــی زۆر دۆخــی تــر هەڵدەبژێرێــت‪.‬‬

‫بەرئەنجام‬ ‫وەکــو بەرئەنجــام دەکرێــت بگوترێــت گــەڕان بــەدوای ســەرچاوی ژیــان بەشــێوەی زانســتی تۆزێــک زیاتــر لــە ســەد ســاڵ‬ ‫تەمەنــی هەیە‪-‬بــەراوردی بکــە بــە گــەڕان بــەدوای ســەرچاوەی گــەردوون کــە تەمەنــی هــەزاران ســاڵە‪ -‬وەاڵمــە ئایینــی‬ ‫و فەلســەفییە کالســیکییەکان لــە مێــژوودا بەجێــاون‪ ،‬لــە ئێســتا زانســتی کوانتــەم و زانســتی کۆمپیوتــەر شانبەشــانی‬ ‫یــەک و بــە بەکارهێنانــی ئەزموونــی بایۆلۆجــی دەیانەوێــت هەنــگاوە ســەرکییەکان بنێــن‪ ،‬ئایــا چەنــد ســاڵی دەوێــت‬ ‫تاوەکــو وەکــو گەردوونناســی دیمەنێکــی هەرچەنــد لێلێــش بێــت ببینیــن؟ هێشــتا دیــار نییــە‪ ،‬بــەاڵم بێگومــان زانســتەکە‬ ‫خەریکــە پــێ دەگرێــت‪ ،‬ئــەم زانســتە کــە نــارساوە بــە بایۆلۆجــی کوانتەمــی هاوشــانی پێشــکەوتنێکی تــرە کــە نــارساوە بــە‬ ‫کۆمپیوتــەری کوانتەمــی‪ ،‬زۆر کــەس بڕوایــان وایــە ئــەم دووە تەواوکــەری یەکرتیــن و لەوانەشــە لەڕاســتیدا یــەک شــت بــن‪،‬‬ ‫هەرچۆنێــک بێــت زانایــان قۆڵیــان لــێ هەڵامڵیــوە ناوچەیەکــی نــوێ و بوارێکــی نــوێ بکەنــەوە کــە ســێ بــواری گرنگــی‪،‬‬ ‫فیزیــا و بایۆلۆجــی و کۆمپیوتــەر و لەوانەشــە فەلســەفەو کیمیــا لــە خــۆ بگرێــت‪ ،‬ناوچەیــەک کــە چــاوەڕێ دەکەیــن بــەرەو‬ ‫پرســیاری ســەرەکی لەســەر ســەرچاوەی ژیــان ڕێنامییــان بــکات‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‬ ‫لەنووسینی ئەم وتارەدا جگە لە ژمارەیەکی زۆر باسی زانستی لە زانیارییەکانی ناو ئەم کتێبانە سوود وەرگیراوە‬ ‫‪.١‬ژیان چییە؟ نووسینی رشۆدینگێر وەرگێرانی حوسێن حوسێنی‪ ،‬هێمن حوسێن(ئامادە بۆچاپ)‬ ‫‪.٢‬بەرەو سەرچاوەی ژیان‪ ،‬نووسینی کۆمەڵێک توێژەر؛ وەرگێڕانی حوسێن حوسێنی‪ ،‬هێمن حوسێن(ئامادە بۆ چاپ)‬ ‫‪Life on the Edge; The Coming of Age of Quantum Biology , by Johnjoe McFadden and Jim Al- .3‬‬ ‫‪)2014(Khalili‬‬ ‫‪What is Soul? by Wolfgang Giegerich .4‬‬ ‫‪on the soul, by Aristotle .5‬‬ ‫‪Introduction to Artificial Life by: Adami, Christoph .6‬‬

‫‪15‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫ئەستێرەکە‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬سەروەر موحەمەد‬

‫ئــەوە ئێســتا ڤاتیــکان ســێ هــەزار ســاڵی ڕووناکــی دوورە‪ .‬جارێــک‪ ،‬پێموابــوو دووری توانــای بەســەر ئیامنــدا ناشــکێ‪،‬‬ ‫هەروەکــو ئــەوەی پێموابــوو ئاســانەکان نوماینــدەی شــکۆمەندی خوداوەنــدی دەســت ڕەنگینــن‪ .‬ئێســتا کــە شــوێنەواری‬ ‫ئــەو دەســت ڕەنگینییــەم بینــی‪ ،‬ئیامنــم درزێکــی گــەورەی تێکــەوت‪ .‬لــە خاچــە هەڵوارساوەکــەی ســەر دیــواری کابینەکــە‬ ‫ڕامــاوم‪ ،‬کــە ڕێــک لەســەرەوەی کۆمپیوتــەری مــارک ڤــی ئــای(‪ )Mark VI Computer‬بــە دیــواری کابینەکەوە هەڵــوارساوە‪.‬‬ ‫بــۆ یەکــەم جــارە لــە ژیامنــدا توشــی سەرســوڕمان دەبــم‪ ،‬ئــەی باشــە ئەگــەر ئــەو خاچــە لــە ســیمبوڵێکی بەتــاڵ زیاتــر‬ ‫هیچــی تــر نەبێــت؟‬ ‫هیشــتا بــە کەســم نەوتــووە‪ ،‬بــەاڵم خــۆ ڕاســتی ناشــاردرێتەوە‪ .‬ڕاســتیەکان لــە وێــن‪ ،‬بــۆ هەمــوو ئــەو کەســانەی دەیانــەوێ‬ ‫بیانخوێننــەوە‪ ،‬لەســەر رشیتێکــی موگناتیســی درێــژ‪ ،‬بــێ شــومار درێــژ تۆمارک ـراون‪ ،‬ئــەو رشیتــە لەگــەڵ هــەزاران فۆتــۆ‬ ‫ئێمــە دەیانهێنینــەوە بۆســەر زەوی‪ .‬زاناکانــی تــر لــە مــن باشــر دەتوانــن لێکدانەوەیــان بــۆ بکــەن‪ ،‬مــن ئــەو کەســە نیــم‬ ‫بیەوێــت چێــژ لــە یــاری پێکــردن و شــاردنەوەی ڕاســتییەکان ببینێــت‪ ،‬کــە لــە پێشــردا نــاوی وا خراوەتــە دوای ڕێکخراوەکەم‪.‬‬ ‫کۆمەڵەکــە خـراپ پەســت ببــوون‪ :‬دەمــوت دەبێــت لــە کۆتاییــدا ئــەم گاڵتەجاڕییــە چــۆن وەربگــرن‪ .‬هەندێــک لــەوان هــەر‬ ‫یەکــەو جــۆرە مئیانێکــی دینــی هەبــوو‪ ،‬وەلــێ پێیــان خــۆش نەبــوو لــە کەمپەینەکەیانــدا لــە دژی مــن ئــەم کۆتــا چەکــە‬ ‫هەســتیار و ســامناکە بەکاربێنــن ‪-‬لێــرە ئەمــە تایبــەت و خۆشــنوودە‪،‬بەاڵم لــە بنچینــەدا شــەڕە ســامناک و جدییەکــە بــە هەر‬ ‫‪16‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫ڕێگایــەک بێــت لەســەر زەوی کۆتایــی پێدێــت‪ .‬کەیفیــان خــۆش بــوو بــەوەی مەســیحییەک ســەرکردەیانە‪ :‬بــۆ منوونــە‪ ،‬دکتۆر‬ ‫چاندلێــر هــەر لێــی نەدەبڕیــەوە‪( .‬باشــە بۆچــی پیاوانــی تەندرووســتی وەکــو بــێ باوەڕانــی بەدنــاو وان؟) هەنــدێ جــار‪،‬‬ ‫کاتێــک ڕووناکییــەکان هێنــد کــز دەبــوون کــە بەهۆیــەوە ئەســتێرەکان بــە شــکۆمەندییەکی نەبـڕاوەوە دەبریســکانەوە‪ ،‬لــە‬ ‫شــوێنی چاودێریەکــە دەیبینیــم‪ .‬بــە دڵتەنگیــەوە دەهاتــە ســەرەوە و لــە بەنــدەرە گــەورە هێلکەییەکــەوە ڕادەمــا‪ ،‬کاتێــک‬ ‫ئاســانەکان بــە هێمنــی بەدەورمانــدا دەکەوتنــە گاگۆڵکــێ‪ ،‬وەکــو کەشــتییەک کــە دەخولێتــەوە و دەخولێتــەوە و هەرگیــز‬ ‫خەیاڵــان نەپڕژابێتــە ســەری تــا ڕاســتی بکەینــەوە‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا وتی "باشە‪ ،‬باوکە" ‪.‬‬ ‫"ئەمــە هــەروا تــا هەتایــە بــەردەوام دەبێــت‪ ،‬لەوانەشــە (شتێک)درووســتی کردبێــت‪ .‬بــەاڵم چــۆن دەتوانــی بــڕوا بــەوە‬ ‫بێنــی ئــەو (شــت)ە لــەم دونیــا بچووکــە بەدبەختــەی ئێمــەدا گرنگییەکــی تایبەتــی هەیــە؟ ئــا ئەمــە ئــازارم دەدات" ‪ .‬دواتــر‬ ‫کاتێــک ئەســتێرەکان و نێبــوالکان بەهێمنــی بــە دەورمانــدا جۆالنــێ دەکــەن‪ ،‬ئارگومێنــت هێنانــەوە دەســت پێــدەکات‪،‬‬ ‫جۆالنێــکان کەوانــەی بــێ شــومار لــە پشــتی پالســتیکە شــەفافەکەی شــوێنی چاودێریەکــە درووســت دەکــەن‪.‬‬ ‫پێموایــە‪ ،‬وادەردەکــەوت ئــەو ئاســتەی تێیدابــووم لەگەڵــم نەدەگونجــا‪ ،‬گروپەکــەش زۆر دڵیــان بــەوە خۆشــبوو‪ .‬منیــش بــە‬ ‫لووتبەرزییەکــەوە ئامــاژەم بــە ســێ وتارەکــەم کــرد لــە ژورناڵــی ئەســرۆفیزیایی و پێنــج وتــاری تــرم لــە تێبینــی مانگانــەی‬ ‫کۆمەڵــەی شــاهانەی ئەستێرەناســی‪ .‬بیــرم خســتنەوە کــە ڕێکخراوەکــەم لــە هەمبــەر کارە زانســتیەکانیدا ناوبانگێکــی زۆری‬ ‫هەبــووە‪ .‬ئێســتا لەوانەیــە بــە ژمارەکــەم بیــن‪ ،‬بــەاڵم لــە ســەدەی هەژدەیەمــەوە بەشــداریی ئێمــە لــە ئەستێرەناســی‬ ‫و جیۆفیزیــادا بەبــەراورد لەگــەڵ ژمــارەی ئێمــە زۆر زیاتــرە‪ .‬دەبێــت ڕاپۆرتەکــەم لەســەر نیبــوالی فینیکــس (‪Phoenix‬‬ ‫‪ )Nebula‬کۆتایــی بــە مێــژووی هــەزار ســاڵەمان بێنێــت؟ دەیهێنێــت‪ ،‬دەترســم‪ ،‬زۆریــش زیاتــر لــەوەی کــە پێویســتە برتســم‪،‬‬ ‫دەترســم‪.‬‬ ‫نازانــم کــێ ئــەو نــاوەی لــە نێبــوال نــاوە‪ ،‬بــەالی منــەوە ناوێکــی ئێجــگار خراپــە‪ .‬تاکــە ســودێک کــە هەیبێــت ئەوەیــە‬ ‫ناتوانرێــت بــۆ چەنــدان ملیــار ســاڵی تــر پشتڕاســت بکرێتــەوە‪ .‬تەنانــەت وشــەی "نێبــوال" ســەرت لــێ دەشــێوینێ؛ ئەمــە‬ ‫تەنێکــی زۆر بچووکــرە لــەو تــەم و مــژ و هــەورە سەرســوڕهێنەرانە ‪-‬مــادەی ئــەو ئەســتێرانەی هێشــتا لەدایــک نەبــوون‪-‬‬ ‫کــە بــە درێژیــی ڕێــگای شــیری باڵوبوونەتــەوە‪ .‬لــە ڕاســتیدا‪ ،‬لــە ئاســتی گەردوونیــدا‪ ،‬نێبــوالی فینیکــس شــتێکی زۆر‬ ‫بچووکــە ‪-‬بازنەیەکــی تەنکــی گازی لــە دەوری تاکــە ئەســتێرەیەکە‪.‬‬ ‫یان ئەوەی کە لە ئەستێرەیەک دەمێنێتەوە ‪...‬‬ ‫وا دەردەکــەوت نەقشــی ڕۆبێنســی لۆیــااڵ (‪ )The Rubens engraving of Loyola‬گاڵتــەی بــە مــن بێــت‪ ،‬کــە لــەوێ‪،‬‬ ‫لەســەرو ئاســەوارەکانی ســپێکرتۆفۆمیتەرەکەوە هەڵوارسابــوو‪ .‬باوکــە‪ ،‬ئــەو مەعریفەیــەی‪ ،‬کــە لــەو جیهانــە بچوکــەی‬ ‫هەمــوو گــەردوون بــوو بــەالی تــۆوە تــا ئێــرە هاتووەتــە نــاو یــادەوەری منــەوە چــی لــە تــۆ دەکــرد؟ ئایــا بــاوەڕی تــۆ‬ ‫بەرگــەی دەگــرت؟ یــان وەک بــاوەڕی مــن شکســتی دەهێنــا؟‬ ‫باوکــە‪ ،‬تــۆ چــاوت بڕیبــووە دوور‪ ،‬بــەاڵم مــن زیاتــر لــەو هەمــوو دوورییــەم بڕیــوە کــە بەخیاڵی تــۆدا دەهات کاتێــک هەزار‬ ‫ســاڵ پێــش ئێســتا ڕێکخراوەکــەی ئێمــەت بنیاتنــا‪ .‬هیــچ کەشــتییەکی کێومــاڵ لــەوەی ئێمــە دوورتــر نەبــوو لــە زەوی‪ :‬ئێمــە‬ ‫لەوپــەڕی ســنوورەکانی گەردوونــی کەشــفکراوداین‪ .‬پالمنــان دانــا بــۆ گەیشــن بــە نێبــوالی فینیکــس‪ ،‬ســەرکەوتووبووین‪ ،‬بــە‬ ‫بارێــک مەعریفــەوە گەڕاینــەوە بــەرەو زەوی‪ .‬خۆزگــە دەخــوازم مبتوانیبــا ئــەم بــارەی ســەر شــانەکانم بەرزبکەمــەوە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫بەلووتبەرزییــەوە‪ ،‬بەنــاو ســەدەکان و ســاڵە ڕووناکییەکانــدا کــە دەکەونــە نێوانــی ئێمــە بانگــت دەکەم‪.‬‬ ‫ئــەو کتێبــەی لــە دەســتتدایە وشــەکانی ئاســانن بــۆ خوێندنــەوە‪ .‬بــە شــکۆمەندی خــودا پەیامەکــە باڵودەبێتــەوە‪ .‬بــەاڵم‬ ‫ئــەوە پەیامێکــە کــە مــن ئیــر ناتوانــم بــڕوام پێــی هەبێــت‪ .‬ئەگــەر بتزانیبــا چیــان دۆزیوەتــەوە‪ ،‬هــەر بــڕوات پێــی دەبوو؟‬ ‫بێگومــان زانیــان نێبــوالی فینیکــس چیبــوو‪ .‬هەمــوو ســاڵێک‪ ،‬بەتەنهــا لــە گەلەســتێرەی خۆمانــدا‪ ،‬زیاتــر لــە ســەد ئەســتێرە‬ ‫دەتەقنــەوە‪ ،‬بــۆ مــاوەی چەنــد ڕۆژێــک یــان چەنــد کاتژمێرێــک دەبریســکێنەوە‪ ،‬بریســکانەوەیەک کــە ســەد جــار زیاتــرە‬ ‫‪17‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫لــە بریســکانەوەی ئاســایی خۆیــان‪ ،‬لــە دواییشــدا دەکوژێنــەوە و دەمــرن‪ .‬ئەمانــە تەقینەوە(نۆڤــا)ی ئاســایین ‪-‬کارەســاتی‬ ‫گەردوونیــی ئاســایین‪ .‬لەوکاتــەوەی لــە ڕوانگــەی لونــەر(‪ )Lunar Observatory‬دەســتم کــردووە بــە کارکــردن‪ ،‬شــەبەنگ و‬ ‫چەمــاوەی ڕووناکــی دەیانــی وام تۆمارکــردووە‪.‬‬ ‫بەاڵم لە هەر هەزار ساڵێکدا سێ بۆ چوار جار شتێکی تر ڕوودەدات‪ ،‬کە تەنانەت نۆڤا لەچاویدا زۆر بێ بایەخە‪.‬‬ ‫کاتێــک ئەســتێرەیەک دەبێــت بــە ســوپەرنوڤا‪ ،‬بــۆ ماوەیەکــی کــەم بریســکانەوەی لــە هەمــوو ئەســتێرە گەورەکانــی‬ ‫گەلەســتێرەکە زیاتردەبێــت‪ .‬ئەستێرەناســە چینییــەکان لــە ســاڵی ‪١٠٥٤‬ی زاینیــدا ســەیری ئــەم ڕووداوەیــان کــردووە‪ ،‬وەلــێ‬ ‫نەیانزانیــوە چییــان بینیــووە‪ .‬پێنــج ســەدە دواتــر‪ ،‬لــە ســاڵی ‪١٥٧٢‬دا‪ ،‬لــە کاســیۆپیا ســوپەرنوڤایەک زۆر بــە گەشــاوەیی‬ ‫شــەوقیدایەوە‪ ،‬کــە بــە ڕۆژی ڕوونــاک لــە ئاســاندا دیاربــوو‪ .‬لەوکاتــەوە ســێ دانــەی تــر لــەو بابەتــە ڕوویــداوە‪.‬‬ ‫ئیشــی ئێمــە ســەردانیکردنی پاشــاوەی ئــەم جــۆرە کارەســاتانەبوو‪ ،‬بــۆ دووبــارە بنیاتنانــەوەی ئــەو ڕووداوانــەی بــوون‬ ‫بەهــۆی‪ ،‬ئەگــەر بگونجــێ‪ ،‬و بــۆ زانینــی هۆکارەکانــی‪ .‬بــە هێواشــی بەنــاو بەرگــە گازیــە لەســەریەک هەڵچرناوەکانــدا‬ ‫هاتیــن‪ ،‬کــە شــەش هــەزار ســاڵ پێشــر تەقیبوونــەوە‪ ،‬هێشــتا هــەر لــە فراوانبووندابــوون‪ .‬هێجــگار گــەرم بــوون‪ ،‬تەنانــەت‬ ‫هێشــتا بــە شــێوەی ڕووناکییەکــی بنەوشــەیی دڕ تیشــکیان دەدا‪ ،‬بــەاڵم لــەوە الوازتربــوو زیــان بــە ئێمــە بگەیەنێــت‪ .‬کاتێــک‬ ‫ئەســتێرەکە تەقیبــووەوە‪ ،‬چینەکانــی دەرەوەی بــە خێراییــەک بــەرەو ســەرەوە دەرپەڕیبــوون کــە توانیبوویــان بەتــەواوی لــە‬ ‫بــواری کێشــکردنی ئەســتێرەکە دەربچــن‪ .‬ئێســتا‪ ،‬ئــەو چینانــە بەرگێکــی ناوبۆشــیان لــێ چێبــووە‪ ،‬هێنــدە گەورەیــە بەشــی‬ ‫ئــەوە دەکات هــەزاران کۆمەڵــە خــۆری تــێ بئاخنــی‪ ،‬و لــە ســەنتەرەکەیدا تەنێکــی بچووکــی زۆر جــوان دەســوتێت‪ ،‬کــە‬ ‫ئــەوە ئەســتێرەکەی جارانــە بــووە بەمــە ‪-‬گرگنێکــی ســپی‪ ،‬بچووکــر لــە زەوی‪ ،‬بــەاڵم کیشــەکەی ملیــۆن ئەوەندەیــە‪.‬‬ ‫بەرگــە گازییــە درەوشــاوەکان لەدەورمــان بــوون‪ ،‬تاریکــی فــەزای نــاو ئەســتێرەکانیان نەهێشــتبوو‪ .‬بــەرەو ناوەنــدی بۆمبــە‬ ‫گەردوونیەکــە فڕیــن‪ ،‬کــە هــەزاران ســاڵ پیشــر تەقیبــووەوە و هێشــتا پارچــە نەفرەتیەکانــی فــڕکان فڕکانیــان بــوو‪ .‬گەورەیی‬ ‫ئاســتی تەقینەوەکــە و داپۆشــینی میلیۆنــان مایــل لــە فــەزا بەهــۆی چــڵ و چێــو و پاشــاوەکانیەوە‪ ،‬وایکردبــوو هەســت‬ ‫بــە هیــچ جــۆرە جوڵەیەکــی بی ـراو نەکرێــت‪ .‬چەنــدان دەیــەی گەرەکــە تــا چــاوی ئاســایی بتوانێــت هەســت بــە هــەر‬ ‫جــۆرە جووڵەیــەک بــکات لەنــاو ئــەم گێــژاوی گاز و دوکەڵــە نەفرەتیــەدا‪ ،‬هێشــتا هەســتی کشــانی بــێ ســەروبەر ســەحنەی‬ ‫شــانۆکەی پڕکردبــوو‪.‬‬ ‫پێشــر کاتژمێرەکانــی گەشــتە ســەرەتاییەکانی خۆمــان چێــک کردبــوو‪ ،‬وە بەهێواشــی بــەرەو ئەســتێرە بچووکــە نەفرەتیەکــە‬ ‫دەخزایــن‪ .‬کاتــی خــۆی ئەســتێرەیەک بــووە وەکــو ئــەوەی خۆمــان‪ ،‬بــەاڵم هەمــوو ئــەو وزەیــەی پێویســتی بــووە تــا بــۆ‬ ‫مــاوەی ملیۆنــان ســاڵ پێــی بدرەوشــێتەوە‪ ،‬لــە مــاوەی چەنــد کاتژمێرێکــدا بەفیڕۆی داوە‪ .‬ئێســتا وەکــو چاوچنۆکێکــی پوکاوە‬ ‫وابــوو‪ ،‬چاوچنۆکێــک کــە دەســت بــە ســامانەکەیەوە دەگرێــت لەجیاتــی ئــەوەی هەوڵبــدا قەرەبــووی دەســتباڵویەکەی پــێ‬ ‫بکاتەوە‪.‬‬ ‫کــەس بــە جدییــەوە چاوەڕیــی دۆزینــەوەی هەســارەکان نەبــوو‪ .‬ئەگــەر پێــش تەقینەوەکــە هەســارەش هەبووبێــت‪ ،‬ئــەوە‬ ‫بەهــۆی تەقینەوەکــەوە بــوون بــە هــەوا و هەڵــم و مادەکەیــان لــە تێکڕمانــی ئەســتێرەکەدا لەناوچــووە‪ .‬بــەاڵم لەگــەڵ‬ ‫ئەوەشــدا‪ ،‬وەکــو هەمیشــە‪ ،‬کاتێــک لــە ئەســتێرەیەکی نەنــارساو نزیــک دەبینــەوە‪ ،‬دەســتامنکرد بــە گــەڕان و پشــکنین‪،‬‬ ‫دەســتبەجێ جیهانۆچکەیەکــان دۆزیــەوە‪ ،‬کــە لــە دوورییەکــی زۆرەوە بــەدەوری ئەســتێرەکەدا دەســووڕایەوە‪ .‬دەبێــت‬ ‫ئــەوە پلۆتــۆی ئــەم کۆمەڵــە خــۆرە ئیهاملکـراوە بووبێــت‪ ،‬ســووڕانەوەکەی ســنوورەکانی تاریکــە شــەوەکەی دەبــڕی‪ .‬دووری‬ ‫زۆر لــە خــۆری ناوەنــدەوە‪ ،‬چانســی مانــەوە زیاتــر دەکات‪ ،‬دوورییەکــەی وادەکات بــەدەردی هــاوڕێ لەناوچووەکانــی‬ ‫نەچێــت‪.‬‬ ‫ئــەو ئاگــرەی بەونــاوەدا تێپەڕیبــوو تاوێرەکانــی ســوتاندبوو و چینــە گازە بەســراوەکان‪ ،‬ئەوانــەی لــە ڕۆژانــی پێــش‬ ‫کارەســاتەکە هەســارەکەیان داپۆشــیبوو‪ ،‬فڕێیدابوونــە دەرەوە‪ .‬نیشــتینەوە‪ ،‬وە گومبەدێکــان دۆزیــەوە‪.‬‬ ‫درووســتکەرەکانی وایــان درووســتکردبوو کــە ئێمــە بیدۆزینــەوە‪ .‬ئــەو کێلــەی بەســەر دەروازەکــەوە وەســتابوو‪ ،‬ئێســتا‬ ‫‪18‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫وەک کۆتــەرە دارێکــی ســووتاوی لێهاتبــوو‪ ،‬بــەاڵم تەنانــەت یەکەمیــن وێنــە دوورمــەوداکان پێیــان وتیــن ئــا ئەمــە‬ ‫کارێکــی هۆشــمەندانەیە‪ .‬کەمێــک دواتــر‪ ،‬پشــکنینامن بــۆ فراوانــی مــەودای تیشــکاوەری کــرد کــە لەژێــر تاوێرەکــەدا‬ ‫نێژرابــوو‪ .‬تەنانــەت ئەگــەر ســتوونی ســەر گومبەدەکــەش تێکشــکابێت‪ ،‬ئــەوەی دەمایــەوە ڕاســتە جێگیربــوو‪ ،‬بــەاڵم وەکــو‬ ‫نیشــانەیەکی هەمیشــەیی بانگــی ئەســتێرەکانی دەکــرد‪ .‬کەشــتیەکەمان‪ ،‬بــەرەو ئــەو دوو چــاوە گا زەبەالحــە‪ ،‬ئــەو دوو‬ ‫چــاوەی وەکــو تیرێــک بــوون گیرابێتــە نیشــانەکەی‪ ،‬کەوتــە ڕێ‪.‬‬ ‫دەبێــت ســتوونەکە کاتێــک درووســتکراوە مایلێــک بەرزبووبێــت‪ ،‬بــەاڵم ئێســتا وەکــو مۆمێکــی بەســەریەکدا تــواوە وابــوو‪.‬‬ ‫هەفتەیەکــی بــرد تــا توانیــان تاوێــرە ســووتاوەکە کــون بکەیــن‪ ،‬چونکــە ئامـرازی گونجاومــان پێنەبــوو بــۆ ئــەو کارە‪ .‬ئێمــە‬ ‫ئەســتێرەناس بوویــن‪ ،‬نــەک شــوێنەوارناس‪ ،‬بــەاڵم توانیــان کاری خۆمــان ســەرڕێ بخەیــن‪ .‬مەبەســتە ســەرەکییەکەی ئێمــە‬ ‫لەبیرکرابــوو‪ :‬ئــەم مۆنۆمێنتــە تەنهایــە‪ ،‬بــەم جــۆرە قوتکراوەتــەوە‪ ،‬لەکوێــش‪ ،‬لــە دوورتریــن شــوێنی ئەســتێرەیەکی مــردوو‪،‬‬ ‫ئەمــە تەنهــا یــەک مانــای هەیــە و بــەس‪ .‬شارســتانیەتێک کــە زانیویەتــی لــە گیانەڵاڵدایــە‪ ،‬ئاخــر بزمــاری نەمریــی خــۆی‬ ‫داکوتــاوە‪.‬‬ ‫دەبێــت نەوەکانیشــان خەریــک بــن تــا بتوانــن ئــەو هەمــوو گەنجینەیــەی لەنــاو گومبەدەکــە دانرابــوو بپشــکنن‪ .‬کاتێکــی‬ ‫زۆریــان هەبــووە بــۆ ئامادەکردنــی‪ ،‬لەوانەیــە خۆرەکەیــان چەنــدان ســاڵ پیــش کۆتــا تەقینــەوەی ئــاگاداری کردبنــەوە‪.‬‬ ‫هەمــوو ئــەو شــتەی ویســتوویانە بیپارێــزن‪ ،‬هەمــوو بەرهەمــی بلیمەتییەکەیــان‪ ،‬لــە ڕۆژانــی پێــش کۆتاییــدا‪ ،‬هێناویانــە‬ ‫بــۆ ئێــرە‪ ،‬بــۆ ئــەم جیهانــە دوورە‪ ،‬بەهیــوای ئــەوەی هەنــدێ نــەژادی تــر بیدۆزنــەوەوە‪ ،‬تــا بەتــەواوی لەیــاد نەکرێــن‪ .‬ئایــا‬ ‫ئێمــەش وامانکــردووە‪ ،‬یــان لــە بەدبەختــی خۆمانــدا دەستەوەســتان بوویــن لــە گەیاندنــی فیکرێــک بــە داهاتــوو‪ ،‬پێیــان‬ ‫بڵێیــن هەرگیــز نــە دەتوانیــن بیبینیــن یــان بەشــداری بیــن؟‬ ‫ئــەوان ئەگــەر تەنهــا کەمێــک کاتــی زیاتریــان هەبوایــە! دەیانتوانــی زۆر بــە ئاســانی بەنــاو هەســارەکانی خۆرەکەیانــدا‬ ‫گەشــت بکــەن‪ ،‬بــەاڵم هیشــتا فێــری ئــەوە نەدەبــوون مــەودای نێــوان ئەســتێرەکان ببــڕن و نزیکرتیــن کۆمەڵــە خــۆر‬ ‫ســەد ســاڵ ڕووناکــی دوورە لێیانــەوە‪ .‬تەنانــەت ئەگــەر خاوەنــی نهێنــی گەشــتی مــەودا دوور (‪)Transfinite Drive‬یــش‬ ‫بوونایــە‪ ،‬لــە چەنــد ملیۆنێــک زیاتریــان لــێ ڕزگار نەدەبــوو‪ ،‬بۆیــە لەوانەیــە ئــەوەی کردوویانــە باشــرین کاربووبێــت‪.‬‬ ‫تەنانــەت ئەگــەر ئەمــان مرۆڤــی زۆر وەرەســیش نەبووبــن وەک لــە پەیکەرەکانیانــدا دەردەکەوێــت‪ ،‬ناتوانیــن خەفــەت‬ ‫بــۆ چارەنووســیان بخۆیــن و پێیــان سەرســام بیــن‪ .‬ئــەوان هــەزاران تۆمــاری بیرناویــان جێهێشــتووە و ئــەو ئامێریشــیان‬ ‫جێهێشــتووە تــا بیانخەینــە کار‪ ،‬لەگەڵیــدا فێــرکاری وێنەیــی هەمەچەشــنیان دانــاوە‪ ،‬کــە بەهۆیانــەوە دەکرێــت فێربوونــی‬ ‫زمانــی نووســینیان قــورس نەبێــت‪ .‬زۆرێــک لــەو تۆمارانەمــان پشــکنی‪ ،‬بــۆ جارێکــی تــر‪ ،‬ژیامنــان بەبەر ئــەو شارســتانییەتەدا‬ ‫کــردەوە‪ ،‬کــە لــە زۆر بــواردا دەبێــت زۆر لــە ئێمــە پێشــکەوتووتر بووبــن‪ .‬لەوانەیــە ئــەوان تەنهــا باشــرینەکانیان پیشــانی‬ ‫ئێمــە دابێــت‪ ،‬لەســەر ئــەوە شــایەنی لۆمەکردنــن‪ .‬بــەاڵم جیهانەکانیــان زۆر جــوان بــووە‪ ،‬شــارەکانیان بەچەشــنێک‬ ‫قەشــەنگ بنیاتنــاوە‪ ،‬کــە هیــچ شــتێکی مــرۆڤ هاوتایــان نییــە‪ .‬لــە کاتــی کارکــردن و یــاری کردنــدا ســەیرمان کــردن‪ ،‬گوێامن‬ ‫لــە قســەکانیان گــرت کــە وەکــو موزیــک بەنــاو ســەدەکاندا دەنگــی دەدایــەوە‪ .‬دیمەنێــک هێشــتا هــەر لــە پێشــچاومە‬ ‫گروپێــک منــداڵ لــە کەنــاری ملێکــی شــینی نــاوازە‪ ،‬یارییــان دەکــرد وەک چــۆن منــااڵن لەســەر زەوی یــاری دەکــەن‪.‬‬‫قامیشــی نــاوازە وەکــو دار بەندەرەکەیــان تەنیبــوو‪ ،‬هەنــدێ گیانــداری زۆر گــەورە لــە کەنــار دەریاکــە‪ ،‬لەنــاو تەنکایــی‬ ‫ئاوەکــەدا دەهاتــن و دەچــوون‪ ،‬تــا ئێســتا شــتی وەهــا ســەرنج ڕاکێشــم نەبینیــوە‪.‬‬ ‫نقومبــوون لەنــاو دەریاکــەدا‪ ،‬هێشــتا گــەرم و گوڕبــوو‪ ،‬خۆشــنوود و پــڕ ژیــان بــوو‪ ،‬ئــەوە خــۆرە هــەر زوو دەبێــت بــە‬ ‫خائیــن و ئــەم هەمــوو دڵخۆشــییە و بــێ گوناهییــە دەســڕێتەوە‪.‬‬ ‫لەوانەیــە ئەگــەر لــە ماڵــەوە زۆر دوور نەبوباینایــە و لــە تەنیاییــدا هەناسەســارد و مەلــوول نەبووینایــە‪ ،‬پێناچــێ زۆر‬ ‫دووردەکەوتبایــن‪ .‬زۆرمــان خاپووربوونــی شارســتانیەتە کۆنەکامنــان لــە جیهانەکانــی تــردا بینــی بــوو‪ ،‬بــەاڵم هەرگیــز وا‬ ‫بــە قوڵــی کاریــان تێنەکردبوویــن‪ .‬ئــەم تراژیدیایــە بــێ وێنەبــوو‪ .‬ئەمــە شــتێک بــوو لەبــارەی کەوتنــی نەژادێکــەوە و‬ ‫‪19‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫مەحکومکردنــی بــوو بــە مــردن‪ ،‬وەکــو ئــەو نەتــەوە و کلتوورانــەی لەســەر زەوی ئەنجامیانــداوە‪ .‬بــەاڵم‪ ،‬وێرانبوونــی‬ ‫تەواوەتــی لــە لوتکــەی دەســکەوت و گەنجییەتــی خۆیــدا‪ ،‬ڕزگارنەبوونــی هیــچ یەکێــک ‪-‬ئەمــە چــۆن لەگــەل بەزەیــی‬ ‫خــودادا یەکدەگرێتــەوە؟‬ ‫هاوکارەکانــم لێیــان پرســیم؛ منیــش ئەوەنــدەی توانیــم واڵمــم دایــەوە‪ .‬لەوانەیــە تــۆ باشــر توانــی بــات وەاڵم بدەیتــەوە‪،‬‬ ‫باوکــە لۆیــا‪ ،‬بــەاڵم مــن لێــرە هیــچ هاندەرێکــی ڕوحــی شــک نابــەم تــا کۆمەکــم بــکات‪ .‬ئــەوان خەڵکــی شــەیتانوەش‬ ‫نەبــوون‪ :‬ئەگــەر لەڕاســتیدا لــە هــەر خودایــەک پاڕابنــەوە‪ ،‬نازانــم چ خودایــەک بــووە‪ .‬بــەاڵم مــن ســەیری ســەدەکانی‬ ‫ڕابــردووی ئەوانــم کــرد‪ ،‬بینیــم کاتێــک لەوپــەڕی جوانیــدا‪ ،‬هەمــوو توانــای خۆیــان بەکارهێنــا بــۆ ئــەوەی جارێکــی تــر خــۆرە‬ ‫پوکاوەکــەی خۆیــان ڕوونــاک بکەنــەوە‪ .‬ئــەوان دەیانتوانــی زۆر شــت فێــری ئێمــە بکــەن‪ :‬بۆچــی لەناوچــوون؟‬ ‫ئــەو واڵمانــە دەزانــم‪ ،‬کــە هاوکارەکانــم کاتێــک دەگەڕێنــەوە ســەر زەوی‪ ،‬دەیدەنــەوە‪ .‬ئــەوان دەڵێــن گــەردوون هیــچ پــان‬ ‫و مەبەســتێکی نییــە‪ ،‬لەکاتێکــدا هــەر ســاڵێک ســەدان خــۆر دەتەقێتــەوە لــە گەلەســتێرەکەی خۆمانــدا‪ ،‬هــەر لــەم کاتــەدا‬ ‫لــە قواڵیــی فــەزادا چەنــد نەژادێــک دەمــرن‪ .‬ئەگــەر ئــەو نەژادانــە لــە مــاوەی ژیانیانــدا کاری باشــیان کردبێــت یــان خـراپ‪،‬‬ ‫لــە کۆتاییــدا جیاوازییەکــی نییــە‪ :‬هیــچ دادپەروەرییەکــی ئیالهــی بوونــی نییــە‪ ،‬بۆیــە خــودا بوونــی نییــە‪.‬‬ ‫بێگومــان‪ ،‬ئــەوەی تــا ئێســتا بینیومانــە شــتێکی لــەو جــۆرە ناســەملێنێت‪ .‬بۆیــە‪ ،‬هــەر کەســێک پاســاو بێنێتــەوە‪ ،‬ئــەوا لــە‬ ‫ســەرەلەقەیەکی ســۆزداریانە زیاتــر نییــە‪ ،‬هیــچ لۆجیکێکــی تێدانییــە‪ .‬خــودا پێویســتی بــەوە نیــە لــە بەرامبــەر مرۆڤــدا‬ ‫پاســاو بــۆ کارەکانــی بێنێتــەوە‪ .‬ئــەو کــە گەردوونــی بنیاتنــاوە دەشــتوانێت لــە هەرکاتێکــدا بیەوێــت لەنــاوی بەرێــت‪ .‬ئەمــە‬ ‫لووتبەرزییــە ‪-‬ئەمــە چــی لــە کفــر کەمــر نییــە‪ -‬بــۆ ئێمــە بڵێیــن ئەو[خــودا] چــی دەکات و چــی نــاکات‪.‬‬ ‫تــۆ ســەیری هەمــوو جیهانــەکان دەکەیــت و دەبینــی خەڵــک فڕێدراونەتــە نــاو کــوورەوە‪ ،‬بۆیــە ئــەوەی قبوڵــم کــردووە‬ ‫ســەختە‪ .‬بــەاڵم ئەگــەر تەنانــەت قووڵرتیــن ئیامنیــش لــەرزی تێبکەوێــت‪ ،‬هەدەفێــک هەیــە‪ .‬ئێســتا کــە ســەیری ئــەو‬ ‫حیســاباتانە دەکــەم کــە لــە پێشــم دان ـراون‪ ،‬ئەوەتــا لــە کۆتاییــدا گەیشــتووم بــە هەدەفەکــە‪.‬‬ ‫پێــش ئــەوەی بگەیــن بــە نێبوالکــە‪ ،‬نەماندەتوانــی بڵێیــن تەقینەوەکــە چەنــد پێــش ئێســتا ڕوویــداوە‪ .‬ئێســتا‪ ،‬لــە بەڵگــە‬ ‫ئەستێرەناســییەکانەوە و لــە تۆمارەکانــی نــاو تاوێرەکانــی ئــەو هەســارە ڕزگاربــووەوە‪ ،‬توانیــم زۆر بــەوردی کاتەکــەی‬ ‫دیاریبکــەم‪ .‬دەزانــم لــە چ ســاڵێکدا ڕووناکــی ئــەم ئاگــرە زەبەالحــە گەیشــتووە بــە زەوی‪ .‬دەزانــم ئــەو ســوپەرنوڤایەی کــە‬ ‫ئێســتا تەرمەکــەی لــە دوای کەشــتیە خێراکەمانــەوە بچــووک دەبێتــەوە‪ ،‬کاتــی خــۆی چــۆن بــە گەشــاوەیی لــە ئاســانی‬ ‫زەویــدا بریســکاوەتەوە‪ .‬ئێســتا دەزانــم دەبــێ چــۆن وەکــو مەشــخەڵێک لــە کازیــوەی خۆرهەاڵتــەوە‪ ،‬پێــش ڕۆژهەاڵتــن‬ ‫بریســکابێتەوە‪.‬‬ ‫ناکــرێ هیــچ گومانێکــی ماقــول هەبێــت‪ :‬لــە کۆتاییــدا نهێنیــە قەدیمەکــە شــیکاربوو‪ .‬ئــای خودایــە‪ ،‬هێشــتا زۆر ئەســتێرە‬ ‫هەبــوون‪ ،‬کــە دەتتوانــی ئەمکارەیــان لەگــەڵ بکــەی‪ .‬چــی پێویســت بــوو ئــەم خەڵکــە بخەیتــە نــاو ئاگــرەوە‪ ،‬کــە لەوانەیــە‬ ‫ســیمبوڵی فیراقیــان بەســەر بەیــت لەحم[بەیــت لەحــم شــارێکە لــە فەلەســتین ‪،‬بــڕوا وایــە شــوێنی لەدایکبونــی عیســایە‪].‬‬ ‫دا گــوزەری کردبێــت؟‬ ‫ئارسەر سی کالرک‬ ‫لەندەن‪،‬ئۆکتۆبەری ‪١٩٥٤‬‬

‫‪20‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫کوشتنی‬ ‫دیکتاتۆرێک‬ ‫گۆران ئیرباهیم‬

‫‪21‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫کارێکــی زۆر قێزەونــە بــوو‪ ،‬بــەاڵم بــە هەمــوو پێناســەیەک رسوشــتی بــوو‪ .‬نزیکــەی ‪١٣‬‬ ‫ســاڵ لەمەوپێــش لەنــاو دەشــتەکانی ســەڤانی واڵتــی ســینگاڵ گەنجێکــی خوێــن گــەرم و‬ ‫بــە جــۆش پەیــدا بــوو‪ ،‬کــە توانــی لەنــاو کۆمەڵەکــەی خۆیــدا زۆر بــە هێــزەوە دەرکەوێــت‬ ‫و ببێــت بــە پێشــەوا‪ .‬فۆودۆوکــۆ" سەرســەخت بــوو لــە بڕیارەکانیــدا و ئەوەنــدە بــە ئاســانی‬ ‫بەرامبەرەکانــی قبــوڵ نەدەکــرد‪ .‬لەگــەڵ چەنــد الوێکــی تــردا بــە تایبــەت یاریــدەدەری دەســتە‬ ‫ڕاســتی کــە بــە نــاوی "مامــادۆو" نارسابــوو‪ ،‬هەمــوو ناڕەزایەتێکــی ســەرکوت دەکــرد‪.‬‬ ‫بــەاڵم لــە ســاڵی ‪٢٠٠٧‬دا کارەســاتێک ڕوویــدا بەســەر کەســی دەستەراســتی "فۆودۆوکــۆ"‪ ،‬واتــە‬ ‫"مامــادۆو"‪ ،‬و ئــەو بــە خەســتی برینــدار بــوو‪ .‬پاشــان بــۆ ماوەیــەک "مامــادۆو" لــە هەمــوان جــودا بــوەوە و بــە‬ ‫تەنیــا دەژیــا‪ .‬دوای ماوەیــەک‪" ،‬مامــادۆو" توانــی بێتــەوە نــاو گروپەکــە‪ .‬بــەاڵم تــا ئــەو کاتــە‪" ،‬فۆودۆوکــۆ" لەگــەڵ چەنــد‬ ‫ئەندامێکــی الوازدا‪ ،‬گروپــی دروســت کردبــوو‪ .‬تەنانــەت دوای گەڕانــەوەی "مامــادۆو"‪" ،‬فۆودۆوکــۆ" ئــەوەی نەکــردەوە بــە‬ ‫یاریــدەدەری خــۆی و لەگــەڵ یاریــدەدەرە تازەکانیــدا مایــەوە‪ .‬ئــەوەش هەلێکــی لەباربوو بۆ ئــەوەی چەندشــەمپانزییەکانی‬ ‫الو‪ ،‬لــە "فۆودۆوکــۆ" راســت ببنــەوە و لەنــاو کۆمەڵەکەیــان دەریپەرێنــن و ڕێگــە بکەنــەوە بــۆ ئەندامەکانــی تــر کــە‬ ‫رابەرایەتــی بــۆ خۆیــان بەدەســتبهێنن‪.‬‬ ‫"فۆودۆوکــۆ" رووبــەرووی ژیانــی تەنیایــی بــووەوە و بــۆ مــاوەی چەنــد ســاڵێک بــە تەنیــا دەژیــا‪ .‬دوای ئــەو ڕووداوە‪،‬‬ ‫ئەوەنــدە "فۆودۆوکــۆ" لــەو ناوچانــەدا بــەدی نەدەکـرا‪ ،‬ئەوپــەری کەڕەتێــک یاخــود دوو کــەرەت لــە ســاڵێکدا‪ ،‬بــە رێکــەوت‬ ‫"فۆودۆوکــۆ" دەردەکــەوت‪ .‬هــۆکاری بــە تەنیــا مانــەوەی "فۆودۆوکــۆ"‪ ،‬زۆر ڕوون بــوو‪ ،‬ئەمــەش زیاتــر لەبــەر ئــەوە بــوو‬ ‫کــە شــەمپانزییەکانی ناوچــەی فۆنگۆڵــی‪ ،‬تــا ئاســتێکی زۆر‪ ،‬داپچ ـراون لــە شــەمپانزییەکانی تــر‪ ،‬جــا لەبــەر ئــەوە‪ ،‬تاکــە‬ ‫ڕێــگای دۆزینــەوەی مێینەیــەک بــۆ "فۆودۆوکــۆ"‪ ،‬ئەوەبــوو کــە لــە ڕێگایەکــەوە‪ ،‬بچێتــەوە نــاو ئــەو کۆمەڵــە شــەمپانزییەی‬ ‫کــە پێشــر دەریانکردبــوو‪.‬‬ ‫لــە ســاڵی ‪٢٠١٣‬دا بــوو کــە "مامــادۆو"‪ ،‬توانــی‪ ،‬نــەک بــە تەنیــا بێتــەوە نــاو شــەمپانزییەکان‪ ،‬بەڵکــو تــا ئاســتێکیش‪ ،‬توانــی‬ ‫شــوێنی خــۆش بەدەســتبهێنێتەوە و ببێــت بــە نێرینــەی بیتــا‪ ،‬واتــە یــەک لــە نێرینــە ڕابــەرەکان‪ .‬لەالیەکــی تریشــەوە‪،‬‬ ‫براکــەی "مامــادۆو"‪ ،‬بــە نــاوی دەیڤــد‪ ،‬تــا ئــەو کاتــە‪ ،‬ببــوو بــە ســەرۆکی شــەمپانزییەکان و شــوێنی نێرینــەی ئەڵفــای داگیــر‬ ‫کردبــوو‪ .‬دوای ماوەیەکــی زۆر ژیــان کــردن بــە تەنیایــی‪" ،‬فۆودۆوکــۆ"‪ ،‬ئەویــش بــە ناچــاری ملــی رێــی گرتــە بــەر و هاتــەوە‬ ‫نــاو شــەمپانزییەکان‪ .‬لەگــەڵ ئەوەشــدا کــە "فۆودۆوکــۆ" لــەو کاتانــەدا کــە ئــەو دەســەاڵتی هەبــوو‪ ،‬زۆر بــە دڕندەیــی‬ ‫بەرخــوردی لەگــەڵ شــەمپانزییەکان کردبــوو بــەاڵم زۆربــەی شــەمپانزییەکان‪ ،‬دوبــارە ئەویــان قبــوڵ کــردەوە‪ .‬هەڵبەتــە‬ ‫"زۆربەیــان"‪ ،‬نــەک هەموویــان‪ .‬چونکــە‪ ،‬هێشــتا چەندشــەمپانزییەکان‪ ،‬جــار نــە جارێــک‪ ،‬داخــی کۆنیــان لــە دڵــدا مابــووەوە‬ ‫و ئەویــان ڕاو دەنــا و بــە ئاســانی قبوڵیــان نەدەکــرد‪ .‬بــە تایبــەت‪ ،‬پێنــج الوی تــازە پێگەیشــتوو‪ ،‬کــە بــە هیــوای ئــەوە بــوون‪،‬‬ ‫رۆژێ لــە رۆژان‪ ،‬بتوانــن بــن بــە رابەرێکــی شــەمپانزییەکان‪ ،‬زۆر دژایەتــی "فۆودۆوکۆ"یــان دەکــرد‪ .‬ئــەوان "فۆودۆوکۆ"یــان‬ ‫وەک مەترســییەک بــۆ پلــە و پایەکــەی خۆیــان دەهاتــە بەرچــاو‪.‬‬ ‫هەڵبەتــە ئــەو هەســت کردنــە بــە "مەترســی" لــە بەرامبــەر بــە "فۆودۆوکــۆ"‪ ،‬بەبــێ هــۆ نەبــوو‪ .‬ئەمــەش زیاتــر لەبــەر ئــەوە‬ ‫بــوو کــە ســەرەرای ئــەو هەمــوو ئێــش و ژان و تەنیایــەی کــە "فۆودۆوکــۆ" پێیــدا تێپــەر ببــوو‪ ،‬ئــەو هێشــتا دەیویســت‪،‬‬ ‫لەنــاو شــەمپانزییەکاندا دووبــارە وەکــو ســەرۆک و پێشــەوایەک قبــوڵ بکرێتــەوە‪ .‬هــەر لەبــەر ئــەو هــۆکارەش‪ ،‬لــە دوای‬ ‫گەرانــەوەی بــۆ نــاو شــەمپانزییەکان‪" ،‬فۆودۆوکــۆ" بــە شــێوازی جــاران‪ ،‬وەک رابەرێکــی دیکتاتــۆر‪ ،‬هەڵســوکەوتی دەکــرد‪.‬‬ ‫بــەاڵم چیــر ئــەو جــۆرە هەڵســوکەوتەی لــێ قبــوڵ نەدەکـرا و لــە بەرەبەیانێکــدا‪ ،‬زانــای نــارساو بە پروێتــز کە سەرپەرشــیاری‬ ‫گروپــی چاودێــری شــامپانزییەکان بــوو‪ ،‬گوێــی لــە قیــژە قیژێکــی زۆری شــەمپانزییەکان بــوو‪ .‬ئــەو گروپەکــەی خــۆی ئــاگادار‬ ‫کــردەوە ســەبارەت بــە قیــژەی شــەمپانزییەکان و ســەر لــە ئێــوارەی ئــەو رۆژە‪ ،‬ئــەوان نزدیــک بوونــەوە لــە شــوێنی‬ ‫‪22‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫شــەمپانزییەکان و ســەرنجیاندا کــە "فۆودۆوکــۆ" کــوژراوە!! بەهــۆی گازگرتنــەوە‪ ،‬بــە خەســتی‪ ،‬قاچــی راســتی "فۆودۆوکــۆ"‬ ‫زامــدار بــووە و خوێنــی زۆری لــێ ڕۆیشــتووە‪ .‬هەروەهــا لــە پشــتەوە‪ ،‬پشــتی "فۆودۆوکــۆ" شــەق کرابــوو و کۆمیشــیان‬ ‫دڕاندبــوو‪ .‬پاشــان‪ ،‬زانــاکان بــە وردی تەماشــای الشــەی "فۆودۆوکۆ"یــان کــرد و ســەرنجیان دا کــە پەراسوەکانیشــی‬ ‫تێکشــکاوە‪ .‬پروێتــز وای بــۆ دەچــوو‪ ،‬هــۆکاری ســەرەکی مردنــی "فۆودۆوکــۆ"‪ ،‬لەدەســتدانی رێژەیەکــی زۆری خوێــن لــە‬ ‫قاچــی ڕاســتییەوە بووبێــت‪ .‬لەالیەکــی تریشــەوە‪ ،‬ســەرنجی جێــگا گازگرتنــی کــرد کــە بــە ســەر پەنجەکانــی "فۆودۆوکــۆ" وە‬ ‫بــوو‪ .‬وا دەردەکــەوت کــە بــە گاز‪ ،‬دەســت و قاچــی "فۆودۆوکــۆ" ڕاکێـراوە بــۆ ئــەوەی نەتوانێــت لــە کاتــی هێرشــکردنە‬ ‫ســەریدا دەســت بوەشــێنێت و لــەو کاتانەشــدا‪ ،‬چەندشــەمپانزییەی تــر هێرشــیان کردووەتــە ســەر‪.‬‬ ‫ئــەوەی کــە زۆر ســەیر بــوو ســەبارەت بــە کوشــتنی "فۆودۆوکــۆ"‪ ،‬ئــەوە بــوو کــە دوای مردنیشــی‪ ،‬هێشــتا وازیــان لــێ‬ ‫نەهێنابــوو‪ .‬بەڵکــو بەردبارانیــان کردبــوو و داریــان هەڵچەقاندبــوو لــە لەشــی‪ .‬بــەو هــۆکارەش‪ ،‬دەســت و قاچەکانــی‬ ‫"فۆودۆوکۆ"یــان شــکاندبو‪ .‬بــەاڵم لــەوەش خراپــر‪ ،‬گازی زۆریــان لــێ گرتبــوو و هەنــدێ لــە الشــەی "فۆودۆوکــۆ" شــیان‬ ‫خواردبــوو‪ .‬لەنــاو ئــەو شــەمپانزییانەی کــە هێرشــیان کردبــووە ســەر "فۆودۆوکــۆ"‪ ،‬دایکــی ئــەو دوو شــەمپانزییە نێرینەیــە‬ ‫بــوو کــە ئاســتێکی زۆر بەرزیــان هەبــوو لەنــاو شــەمپانزییەکاندا‪ .‬زۆر بــە سەرسامیشــەوە‪ ،‬لەنــاو هەمــوو شــەمپانزییە‬ ‫مێینەکانــدا‪ ،‬ئــەو شــەمپانزییە مێینەیــە‪ ،‬بــە مەبەســتی گۆشــت لــێ کردنــەوە زیاتــر لــە هەموویــان گازی لــە "فۆودۆوکــۆ"‬ ‫گرتبــوو و لــە هەموشــیان زیاتــر‪ ،‬گۆشــی "فۆودۆوکــۆ"ی پچراندبــوو و خواردبــووی!!‬ ‫دوو خاڵــی زۆر گرنــگ لێــرەدا دەردەکەوێــت‪ ،‬یەکەمیــان ئەوەیــە کــە شــێوازی هەڵســوکەوت‪ ،‬لەنــاو هەندێــک لــە‬ ‫ئاژەڵەکانیشــدا زۆر گرنگــە‪ .‬ئەمــەش لێــرەدا ئەوەمــان بــۆ دەردەخــات کــە رەچەڵەکــی ئــەو شــێوازە بەرخوردانــەی کــە لــە‬ ‫نــاو مرۆڤەکانــدا دەیبینینــەوە‪ ،‬دەگەرێتــەوە ســەر هەمــان شــێوازی بەرخــورد کــە لەنــاو ئاژەڵەکانــدا دەیدۆزینــەوە‪ .‬ئــەو‬ ‫جیاوازانەشــی کــە لەنــاو مرۆڤەکانــدا پەیــدا بــووە‪ ،‬دیاردەیەکــە کــە بــە درێژایــی کات‪ ،‬بــە هــۆکاری تایبەمتەندییەکانــی‬ ‫مرۆڤــەوە‪ ،‬پەیــدا بــووە‪ .‬گرنگــی شــێوازی هەڵســوکەوت و بەرخــورد لــەو هەلومەرجانــەدا‪ ،‬ئــەوە دەردەخــات کــە بوونــی‬ ‫ڕابــەر‪ ،‬ئەگــەر گرنگیــش بێــت لەنــاو کۆمەڵەکانــدا‪ ،‬هێشــتا ناتوانێــت گۆرانــکاری بنچینەیــی بهێنێتــە کایــەوە‪ ،‬ئڤلوشــن زیاتــر‬ ‫دیاردەیەکــی بەرەبەرەییــە نــەک کتوپــڕی‪ .‬دووەمیــش ئەوەیــە‪ ،‬کــە چ لەنــاو مرۆڤەکانــدا‪ ،‬یاخــود لەنــاو ئاژەڵەکانیشــدا‪،‬‬ ‫شــێوازی بڕیــارەکان‪ ،‬هەڵبژاردنــەکان و چارەســەریەکان‪ ،‬چارەنووســی ڕووداوەکان دیــاری دەکات‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬

‫نوسینی‪:‬شاژیر‬

‫مارسی ‪2017‬‬

‫مرۆڤ‬

‫بونەوەرە‬ ‫سەرلێشێواوەکە‬

‫جیــاوازی نێــوان مێشــکی مــرۆڤ و ئاژەڵەکانــی تــر جیاوازییــە لــە پلــەدا نــەوەک جیــاوازی‬ ‫بێــت لــە جــۆردا‬

‫چارلس داروین‬

‫ئەگــەر بێــت و بیرنەکردنــەوە وەک ســتاندەرێک بەکاربهێرنێــت بــۆ جیاکردنــەوەی مــرۆڤ‬ ‫لــە ئاژەڵــەکان‪ ،‬ئــەوا بــە دڵنییاییــەوە دەیڵێــم کــە چەندیــن مــرۆڤ هەیــە بــە پێــی ئــەو‬ ‫ســتاندەرە دەچنــە خانــەی ئاژەاڵنــەوە‬

‫مەنزان بێرکلی‬

‫ژیانی مرۆڤ بە تەواوی مرۆیی نییە و خاڵی نییە لە هەڵسوکەوتی ئاژەڵی‬

‫سوزان النگەر‬

‫‪24‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫کاتێــک هەواڵــی ڕودانــی تاوانێکــی تۆقێنــەر یاخــود بێــزراو دەبیســتین‪ ،‬زۆرجــار وەک کاردانــەوە چەنــد ڕســتەیەک دووبــارە‬ ‫دەکەینــەوە ‪( :‬ئاژەڵێــش کاری وا نــاکات‪ ،‬ئــەوەی ئــەم کارەی کــردوە جیــاوازی نییــە لەگــەڵ ئــاژەڵ‪ ،‬مــرۆڤ کاری وانــاکات‬ ‫) لــە ڕاســتیدا ئەمــە شــەڕێکی بێامنایــە کــە مــرۆڤ لەگــەڵ رسوشــتی خــۆی دەیــکات‪ ،‬چونکــە ئــەو تاوانانــەی مــرۆڤ‬ ‫ئەنجامــی دەدات پەیوەنــدی بــە رسوشــتی بــۆ ماوەیــی و فەســلەجی و هۆرمۆنــەکان و جینەکانــەوە هەیــە‪ ،‬بۆیــە بنبڕکــردن‬ ‫و نەهێشــتنیان کارێکــی لــەوە ســەخترتە کــە ئێمــە بیــری لێدەکەینــەوە بەمنونــە بەشــێک لــە لیمبیــک سیســتمی مێشــکی‬ ‫مــرۆڤ هەیــە کــە لــە بــادەم دەچێــت پێــی دەوترێــت (ئەمیگــداڵ) ئــەم بەشــە بەرپرســە لــە پرۆســەکانی تۆقانــدن و‬ ‫توندوتیــژی‪ ،‬تاقیکردنــەوەکان دەریــان خســتووە کــە هاندانــی ئەمیگــداڵ بــە تــەزووی کارەبــا لــە هەندێــک ئاژەڵــی ماڵــی‬ ‫دەبێتــە هــۆی هەڵچــوون و توڕەبوونیــان‪ ،‬بــە پێچەوانەشــەوە البردنــی ئــەم بەشــەی مێشــک بــە نەشــتەرگەری دەبێتــە‬ ‫هــۆی هێمنــی و دەســتەمۆبوونی ئاژەڵــەکان‪ ،‬هەروەهــا گــۆڕان لــە هۆرمۆنــی (کۆرتیــزۆڵ و ئەردینالیــن و ئیســرۆجین و‬ ‫هتــد ) وامــان لێــدەکات بــە شــێوەیەکی جیــاواز هەڵســوکەوت بکەیــن ‪.‬‬ ‫بەشــێکی زۆری مرۆڤــەکان بــێ ئاگاداربــوون لــە مێــژوو و ڕابــردوو و بنچینــەی خۆیــان دەژیــن‪ ،‬یاخــود لە ســایەی وێنەیەکی‬ ‫وەهمــی دەژیــن کــە بــۆ مرۆڤایەتــی کێشــاویانە و ڕاهێـراون لــە ســەری‪ ،‬هەمیشــە وا چــاوەڕوان دەکــەن کە مــرۆڤ دەبێت‬ ‫بونەوەرێکــی بــەرزو بــااڵ بێــت‪ ،‬ئێمــەی مــرۆڤ زۆر شــتامن لــە خۆمــان دەوێــت کــە لەگــەڵ رسوشــتی خۆمــان نایەتــەوە‪،‬‬ ‫دەمانەوێــت جــوان و میهرەبــان و بــاش بیــن‪ ،‬لــە کاتێکــدا رسوشــتی ئاژەڵیــان وا ناخوازێــت‪ ،‬ژیانــی ئێمــەی مــرۆڤ پــڕە‬ ‫لــە شــەڕکردن لەگــەڵ رسوشــتی خۆمــان و ملمالنێیەکــی بەردەوامــە لەگــەڵ خواســتە فەســلەجییەکامنان ‪.‬‬ ‫ئاییــن و یاســا و دابونەریــت و شارســتانییەتەکان‪ ،‬هامنــان دەدەن و ناچارمــان دەکــەن بــۆ ئــەوەی بەســەر رسوشــتی خۆمــان‬ ‫دا زاڵ بیــن و شــتێکی جیــاواز لــە رسوشــتی خۆمــان نیشــان بدەیــن‪ ،‬لــە ڕاســتیدا هــەر ئەوانــن تــا ڕادەیەکــی بــاش مرۆڤیــان‬ ‫ناچــار کــردوە لــە هەندێــک دڕندەیــی و تــاوان دوربکەوێتــەوە‪ ،‬بــەاڵم زۆرجــار بەرەنجامــی هەوڵەکانیــان پێچەوانــە بــووە‬ ‫و خۆیــان کــردەی دڕندانەتریــان بــە مــرۆڤ ئەنجــام داوە بــە ئەندازەیــەک کــە ســامناکرت بــووە لــەوەی کــە رسوشــتی‬ ‫ئاژەڵیــان دەیەوێــت! بــۆ ئەمــەش دەتوانیــن تەماشــای مێــژووی مرۆڤایەتــی بکەیــن و ئــەو جەنگــە خوێناویانــە ببینیــن کــە‬ ‫جیــاوازی بیــروڕای ئاینــی و شارســتانی‪ ،‬هەروەهــا یاســا و دەســتوورە جۆربەجــۆرەکان بەرهەمیــان هێنــاوە‪ ،‬بــە تایبــەت لــە‬ ‫کاتێــک دا ئــەو یاســا و دابونەریــت و ئاینانــە لەگــەڵ گۆڕانــکاری و خواســتی ســەردەم یەکناگرنــەوە و چیــر شکســتدەهێنن‬ ‫لــە کۆنتڕۆڵکردنــی رسوشــتی مــرۆڤ‪ ،‬یاســا و ئایــن و شارســتانییەت کــردەی هێنــدە بێزراویــان بــە مــرۆڤ ئەنجــام داوە کــە‬ ‫لــە ڕاســتیدا ئاژەڵەکانیــش ئەنجامیــان نــەداوە‪.‬‬ ‫ئاینــەکان هەندێکجــار ناچارمــان دەکــەن مافــی خەڵکانــی دیکــە پێشــێل نەکەیــن ئەویــش بــە میکانیزمــی پاداشــت و‬ ‫سـزا‪ ،‬بــە تۆقاندمنــان لــە بەرەنجامــی هەندێــک کاری خـراپ‪ ،‬بــەاڵم لــە ڕاســتیدا هیــچ ئاینێــک نییــە بــە تــەواوی بتوانێــت‬ ‫تەنانــەت پەیڕەوکــەرە زۆر پابەندەکانیشــی کۆنتــڕۆڵ بــکات‪ ،‬جگــە لــەوەی ژمارەیەکــی زۆر لــە خەڵــک هــەن بڕوایــان بــە‬ ‫هیــچ ئاینێکــی دیاریکـراو نییــە بۆیــە هیــچ ئاینێــک ناتواێــت کۆنتڕۆڵــی خواســتەکانیان بــکات‪ ،‬تەنانــەت یاســاش ناتوانێــت‬ ‫بــە تــەواوی ئــەو کارە بــکات‪ ،‬یاســا دەتوانێــت لــە هەندێــک شــوێن و لــە ســنورێکی دیاریک ـراو کاریگەربێــت‪ ،‬بــە منونــە‬ ‫ئەگــەر چاودێــری نەمــا یاســاش دەســەاڵتی کۆنتڕۆڵکــردن لــە دەســت دەدات ‪.‬‬ ‫شــتێکی دیکــە هەیــە کــە ڕۆڵــی گــەورەی هەیــە لــە کۆنتڕۆڵکردنــی رسوشــتی مــرۆڤ ئەویــش ژینگــە و پەروەردەیــە‪ ،‬کــە‬ ‫دەتوانــن خواســتە ئاژەڵییەکانــی مــرۆڤ تــا ڕادەیەکــی بــاش ڕێکبخــەن بــەاڵم ئەســڵی دڕندەیــی مــرۆڤ هــەر هەلومــەرج‬ ‫و بیانویەکــی دەســت دەکەوێــت بــۆ ئــەوەی خــۆی منایــش بکات‪،‬بــۆ ئەمــەش دەتوانیــن بڕۆیــن تەماشــای زیندانــی واڵتــان‬ ‫بکەیــن تەنانــەت بــەو واڵتانەشــەوە کــە سیســتمێکی پــەروەردەی زۆر گونجاویــان هەیــە‪ ،‬بــەاڵم هێشــتا زیندانەکانیــان‬ ‫خاڵــی نیــن لــەو مرۆڤانــەی لەســەر خراپــەکاری و دڕندەیــی و توندوتیــژی گیـراون! بۆیــە نــە پــەروەردە و نــە ئایــن و نــە‬ ‫شارســتانییەت بــە تــەواوی رسوشــتی ئاژەڵــی مرۆڤیــان پــێ کــپ ناکرێــت‪.‬‬ ‫‪25‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫(پــاوڵ ماکلیــن) ســەرۆکی تاقیگــەی پەرەســەندنی مێشــک و هەڵســوکەوت لــە پەیامنــگای نیشــتیامنی بۆلێکۆڵینــەوەی‬ ‫ســایکۆلۆژی دوای توێژینەوەیەکــی زۆر توانــی جیــاوازی نێــوان مێشــکی مــرۆڤ و ئــاژەڵ بخاتــەڕوو‪ ،‬ماکلیــن مێشــکی‬ ‫مرۆڤــی دابــەش کــرد بــۆ ســێ بــەش‪:‬‬ ‫‪-١‬مێشکی خشۆکەکان (مێشکی ماسی و وشکاوەکی تەنها لەم بەشە پێکهاتووە)‬ ‫‪-٢‬مێشــکی شــیردەرەکان (ئــەم بەشــە ‪ ١٥٠‬ملیــۆن ســاڵ پێــش ئێســتا پەیــدا بووە‪،‬بەرپرســە لــە‬ ‫هەڵســوکەوتی ســۆزداری )‬ ‫‪-٣‬توێکڵــی مێشــک (کــە نویرتیــن بەشــی مێشــکە تەنهــا لــە مــرۆڤ و شــیردەرە بــااڵکان دا گەشــەی‬ ‫کــردوە وەک نەهەنــگ و دۆلفیــن‪ ،،‬دروســتبون و پەرەســەندنی ئــەم بەشــە دەیــان ملیــۆن ســاڵی‬ ‫خایانــدوە‪ ،‬لەگــەڵ دەرکەوتنــی مــرۆڤ پەرەســەندنی خێـرای مێشــک ڕویــداوە)‬ ‫کۆنرتیــن بــەش لــە مێشــکی مــرۆڤ بەشــی مێشــکی خشــۆکەکانە‪ ،‬ئــەم بەشــە لە نێــوان مــرۆڤ و خشــۆک و باڵنــدە و زۆرینەی‬ ‫ئاژەڵــەکان هاوبەشــە و لــە هەمــوو گیانــەوەران هەمــان ئــەو فرمانانــە بــە جێدەهێنێــت کــە بریتیــن لــە (هەناســەدان‪،‬‬ ‫ســوڕی خوێن‪،‬ناوچەگەرێتــی و کۆنتڕۆڵکردنــی شــوێن و ســنورێکی دیاریکراو‪،‬ڕێوڕەســمەکان‪ ،‬ســێکس‪ ،‬دوبارەکردنــەوە)‪ ،‬بــە‬ ‫لەبەرچاوگرتنــی ئــەم جــۆرە دابــەش کارییــەی پــاوڵ ماکلیــن دەتوانیــن بگەینــە ئــەو ئەنجامــەی تــا ئێســتاش ژمارەیەکــی زۆر‬ ‫لــە کۆمەڵــگا مرۆییــەکان‪ ،‬تەنهــا بەشــی مێشــکی خشــۆکەکانیان بــە باشــی کار دەکات‪ ،‬چونکــە چاالکییەکانیــان لــە ســنوری‬ ‫چاالکییەکانــی مێشــکی خشــۆک تێناپەڕێــت‪ ،‬بە تایبــەت ئەو کۆمەڵگایانــەی تا ڕادەیەکــی زۆر خێڵەکین و بــەردەوام جەوهەری‬ ‫ژیانیــان پێکهاتــوە لــە ملمالنــێ و جەنــگ لــە پێنــاو بەدەســت هێنانــی زەوی و زار‪ ،‬زۆربــون و ســێکس‪ ،‬دوبارەکردنــەوەی‬ ‫ڕێوڕەســم و مەراســیمەکان و ســڵکردنەوەی لــە شــتی نــوێ و دوبارەکردنــەوەی شــتە کۆنــەکان و بیرکردنــەوەی بیرۆکراســی‪،‬‬ ‫لــە کاتێکــدا بەشــی (توێکڵــی مێشــک) بەرپرســە لــە ئەنجــام دانــی داهێنــان و شــتی نــوێ (وشــیاربوون و ئاگاداربــوون و‬ ‫ئەفرانــدن)‪ ،‬بەکارهێنانــی ئــەم بەشــەی مێشــک لــە نــاو کۆمەڵــگا خێڵەکییــەکان تــا ڕادەیەکــی زۆر الوازە و بــە ئاســتەم تێبینــی‬ ‫دەکرێــت‪ ،‬بەشــی مێشــکی خشــۆک کۆمەڵێــک فرمانــی بەشــی توێکڵــی مێشــک دەوەســتێنێت یاخــود سســتی دەکات ‪.‬‬ ‫بــە پێچەوانــەی ئــەوەی بــاوە جیــاوازی نێــوان مــرۆڤ و ئــاژەڵ بەتەنهــا جیــاوازی نییــە لــە عەقــڵ دا بەڵکــو تــا ڕادەیەکــی زۆر‬ ‫جیاوازییــە لــە جەســتەدا تەنانــەت بەشــێکی زۆر لــە جیاوازییــە عەقڵییــەکان جیاوازییــە جەســتەییەکان دروســتیان کــردوە‪ ،‬بــە‬ ‫منونــە توانــای مــرۆڤ بــۆ لەســەرپێ وەســتان‪ ،‬کەوتنــە پێشــەوەی چــاوەکان‪ ،‬گونجــاوی دەســتەکانی مــرۆڤ بــۆ دروســتکردنی‬ ‫ئامێــر‪ ،‬بۆیــە ئەگــەر ئاژەڵێــک هەمــان پێکهاتــەی مێشــکی مرۆڤــی هەبێــت ڕەنگــە نەتوانێــت وەک مــرۆڤ هەڵســوکەوت‬ ‫بــکات‪ ،‬ڕۆبــەرت گاردنــەر یەکێــک لــە زانایانــی بایۆلۆجــی لــە زانکــۆی نیڤــادا دەڵێــت ‪( :‬شــەمپانزی ڕەنگــە بــە شــێوازێکی‬ ‫ئاڵۆزتــر بیربکاتــەوە بــەاڵم توانــای دەربڕینــی نییــە بــە هــۆی ســنورداری ئامــڕازە فیســیۆلۆژییەکانی) هەروەهــا قــوڕگ و‬ ‫گــەرووی شــەمپانزی نەگونجــاوە بــۆ قســەکردن بــە زمانــی مــرۆڤ‪ ،‬کارل ســاگان لــەم بارەیــەوە دەڵێــت ‪( :‬ئەگــەر شــەمپانزی‬ ‫هەســت و هۆشــی هەبێــت ئایــا ئــەو مافانــەی نییــە کــە ئێســتا بــە مافــی مــرۆڤ ناودەبرێن؟!یاخــود چ بڕێــک لــە زیرەکــی‬ ‫پێویســتە بــۆ ئــەوەی کوشــتنی بــە تــاوان لــە قەڵــەم بدرێــت ؟!هەروەهــا دەڵێــت ‪ (:‬لــە ڕۆژئــاوا کوشــتنی ئاژەڵــەکان تاڕادەیەک‬ ‫قبوڵکـراوە ئەگــەر هۆیەکــی دیاریکـراو هەبێــت‪ ،‬بــەاڵم بەکارهێنانــی هەمــان هــۆ بــۆ کوشــتنی مــرۆڤ قبــوڵ ناکرێــت‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫بەرگــری لێدەکرێــت لــە کۆمەڵــگا مرۆییــەکان دا مافــی ژیــان نییــە‪ ،‬بەڵکــو تەنهــا مافــی ژیانــی مرۆڤــە)‬ ‫لــە ڕاســتیدا هێشــتا زووە بــۆ ئــەوەی مرۆڤایەتــی لــەوە بــگات کــە مــرۆڤ بونەوەرێکــی پیــرۆز نییــە و باشــرین بونــەوەر‬ ‫و دروســتکراو نییــە و گــەردون و ژیــان و زەویــش بــۆ ئــەو دروســت نەک ـراوە! تەنانــەت مــرۆڤ بونەوەرێکــی ئەوەنــدەش‬ ‫ئەقاڵنــی نییــە‪ ،‬کاتێــک مێــژووی مرۆڤایەتــی دەخوێنینــەوە چەندێــک ئەقاڵنییــەت زاڵ بــووە هێنــدەش نائاقاڵنییــەت‪ ،‬بەشــێکی‬ ‫گــەورە لــە مێــژووی مرۆڤایەتــی و بەشــێکی زۆر لــە مرۆڤەکانــی ئێســتاش‪ ،‬ئەفســانەکان بەڕێوەیــان دەبــات یاخــود ڕاســتەوخۆ‬ ‫‪26‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫یــان ناڕســتەوخۆ لــە ژێــر کاریگــەری بیــرە ناعەقاڵنییەکانــدان ‪.‬‬ ‫ڕاســتییە زانســتییەکان پێــان دەڵێــن ‪ :‬دروســتبوونی زەوی زۆر کۆنــرە لــە دروســتبونی مــرۆڤ‪ ،‬ماوەیەکــی زۆر زەوی هەبــووە‬ ‫بــێ بونــی مــرۆڤ‪ ،‬تەنانــەت بــێ بونــی ژیانیــش‪ ،‬هەمــوو قۆناغەکانــی دروســتبوونی مرۆڤیــش ناکرێــت لەســەر مــرۆڤ‬ ‫حســاب بکرێــت‪ ،‬چونکــە ســەرەتا ئاژەڵێکــی ئاســایی بــووە‪ ،‬پاشــان وردە وردە گۆڕانــکاری جەســتەیی و عەقڵــی بەرســەردا‬ ‫هاتــوە‪ ،‬بۆیــە کاتێــک باســی دروســت بوونــی مــرۆڤ دەکەیــن دەبێــت دەستنیشــانی بکەیــن کــە مەبەســتامن لــە دروســت‬ ‫بوونــی (مرۆڤــی وشــیار و خــاوەن ئاگایــی) یــە کــە ئەمــەش مێژوویەکــی ناڕوونــی هەیــە چونکــە وشــیاری و ئاگایــی پلــە بــە‬ ‫پلــە هێــواش هێــواش ســەریان هەڵــداوە‪ ،‬بــە لەبەرچاوگرتنــی ئــەوەی وشــیاری لــە هەمــوو قۆناغەکانــی مرۆڤــی مۆدیرنیشــدا‬ ‫بونــی نییــە بــە منونــە بەشــێکی قۆناغــی منداڵــی و پیــری‪ ،‬وە لــە هەمــوو مرۆڤەکانیــش دا وەک یــەک نییــە ‪.‬‬ ‫( ‪ )13.8‬ملیــارد ســاڵ لەمەوبــەر گــەردون دروســت بــووە‪ ،‬مێــژووی دروســتبوونی زەویــش دەگەڕێتــەوە بــۆ (‪ )4.5‬ملیــارد‬ ‫ســاڵ لەمەوبــەر‪ ،‬واتــە بــۆ مــاوەی زیاتــر لــە دو لەسەرســێی مێــژووی تەمەنــی گــەردون زەوی بونــی نەبــوو‪ ،‬دوای نزیکــەی‬ ‫میلیاردێــک ســاڵ ژیــان لەســەر زەوی دروســت بــووە‪ ،‬ڕێــژەی لــە ســەدا‪٩٩%‬ی هەمــوو مێــژووی گەردون پێــش هاتنــە کایەوەی‬ ‫یەکەمیــن (هۆمۆنیــن) یاخــود یەکەمیــن ڕەگــەزی مرۆیــی ڕویــداوە (دیــارە دروســتبونی مرۆڤــی مۆدێــرن زۆر لــەوەش نوێــرە)‪،‬‬ ‫بــەاڵم هێشــتاش کەســانێکی زۆر هــەن وا بیردەکەنــەوە کــە ژیــان و زەوی و تەنانــەت گەردونیــش لــە پێنــاو مــرۆڤ دروســت‬ ‫بــووە!! بــێ ئــەوەی بتوانــن وەاڵمــی ئــەوە بدەنــەوە کــە ئــەو مــاوە دورودرێــژەی پێــش دروســت بوونــی مــرۆڤ گــوزەراوە‬ ‫چ مانایەکــی هەیــە؟!‬ ‫مێــژووی ژیــان لــە ســەر زەوی دەگەڕێتــەوە بــۆ (‪ )٤‬ملیــارد ســاڵ لەمەوپێــش‪ ،‬لــە دوای ئــەو بــەروارەوە پێنــج قۆناغــی نەمانــی‬ ‫گشــتی ڕویــداوە‪ ،‬کــە گرنگرتینیــان قۆناغــی نەمانــی (پێرمــەن تراســک و کریتــەش ئێــررسی) یــە کــە لــە یەکەمیــان دا کــە‬ ‫پێــش ‪ ٢٥١‬ملیــۆن ســاڵ ڕوویــداوە نزیکــەی ‪ ٩٦-٩٠%‬ی هەمــوو جــۆرە زینــدەوەرەکان لــە ناوچــوون‪ ،‬دواتــر ژیــان لــەو ڕێــژە‬ ‫کەمــەوە دروســت بوەتــەوە کــە مابوونــەوە‪ ،‬هەروەهــا کارەســاتی (کــەی تــی باونــدەری) کــە نزیکــەی ‪ ٦٥‬ملیــۆن ســاڵ‬ ‫لەمەوبــەر ڕوویــداوە کۆتایــی بــە زۆر جــۆری زینــدەوەر هێنــاوە‪ ،‬خــودی ڕەگــەزی مرۆیــی لــە ســاتەوەختێکی مێژوویــی دا‬ ‫ژمارەیــان چەندهــەزار کەســێک بــووە واتــە زۆر نزیــک بــون لــەوەی لــە نــاو بچــن‪ ،‬کارل ســاگان لــە کتێبــی (ئەژدیهاکانــی‬ ‫عــەدەن) لــەم بارەیــەوە دەپرســێت‪( :‬تــۆ بــڕوات وایــە ‪ ١٣.٨‬هــەزار ملیــۆن ســاڵی ڕابــردوی مێــژووی گەردونــی زان ـراو‪ ،‬تــا‬ ‫مەبەســتی ‪ ٤.٥‬هــەزار ملیــۆن ســاڵی مێــژووی زەوی‪ ٤ ،‬هــەزار ملیــۆن ســاڵی دروســت بوونــی ژیــان و پێنــج قۆناغــی نەمانــی‬ ‫گشــتی ئەوەبــو کــە زیندەوەرێکــی وەک ئێمــە دروســت بــکات؟!‬ ‫هەرچۆنێــک بێــت ئێســتا مــرۆڤ بونەوەرێکــی سەرلێشــێواوە لــە نێــوان هــەردوو بەرداشــی رسوشــت و نارسوشــت دا‪،‬‬ ‫مــرۆڤ وەک بونەوەرێکــی یەکالنەبــوەوە لــە ژیــان بەردەوامــە نــە دەتوانێــت بگەڕێتــەوە بــۆ رسوشــتی ئاژەڵــی خــۆی‪ ،‬نــە‬ ‫ئاســۆیەکی متامنەپێکـراوی دیکەشــی لەبەردەمــە‪ ،‬هەندێکجــار گوێــان لــە بانگەشــەی گەڕانــەوە بــۆ رسوشــت دەبێــت‪ ،‬وەک‬ ‫دەربڕینــی ناڕەزامەنــدی مرۆڤــی ســەردەم بــەاڵم وەک لــە بەڵگــە مێژووییەکانــەوە دەبینیــن مــرۆڤ مێــژوو و رسوشــتێکی‬ ‫هێنــدە شایســتەی نییــە کــە بــۆی بگەڕێتــەوە بۆیــە ئەمــەش دڵدانەوەیەکــی بــێ مانــای مرۆڤــە‪ ،‬ئەگــەر نــا ئایــا مرۆڤێکــی‬ ‫مۆدێــرن کــە بۆنــی خــۆش و ماکیــاژ و ســتایلی هاوچەرخــی پۆشــیوە و چەنــد کاتژمێرێکــی لــە ڕێکخســتنی قــژی بەســەربردوە‬ ‫ئایــا دەتوانێــت بگەڕێتــەوە بــۆ مێــژووی مرۆڤایەتــی و وەک باووباپیرانــی بــژی؟ ئایــا دەتوانێــت وەک ئــەوان بێــت کــە بــە‬ ‫جەســتەیەکی توکــن و نارشینــی بــێ پۆشــاک لــە ئەشــکەوتەکان دانیشــتوون و گۆشــتی کاڵ دەخــۆن‪ ،‬وە هیــچ جوانــی و‬ ‫ئێســتاتیکایەکیان تیــا بــەدی ناکرێــت؟!‬ ‫ســەرچاوە‪( :‬ئەژدیهاکانــی عــەدەن‪ ،‬چەنــد بۆچونێــک دەربــارەی پەرەســەندنی عاقڵــی مــرۆڤ )‪ ،‬نوســینی کارل ســاگان‪،‬‬ ‫وەرگێڕانــی ‪ :‬د‪.‬ڕۆژگار حمیــد‬ ‫‪27‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬

‫؟‬

‫چۆن خەتەنەی‬ ‫پیاوان گرفت بۆ ژنان‬ ‫دروست دەکات‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬سوارە محەمەد‬

‫‪28‬‬

‫مارسی ‪2017‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫کاتێــک کــە «مارلیــن میلــوس» ڕازی بــوو لەســەر ئــەوەی کــە ســێ کوڕەکــەی خەتەنــە بکرێــت‪ ،‬شــتێکی زۆری لــەم بارەیــەوە‬ ‫نەدەزانــی‪ ،‬ئــەو بــاوەڕی بەدکتۆرەکــەی بــوو کــە گوتبــوی‪ :‬ئــەم کارە هیــچ زیانێکــی بــۆ منداڵەکانــت نابێــت و تەنهــا ماوەیەکــی‬ ‫کەمــی پێدەچێــت‪ ،‬چەنــد ســاڵێک دواتــر مارلیــن لەقوتابخانەیەکــی پەرســتاری بینــەری خەتەنەکردنێــک بــوو‪ ،‬ئــەو بەمشــێوەیە‬ ‫باســی دەکات‪ ":‬ئێمــەی فێرخــوازان لەیــەک ریــزدا بەشــێوەی مندااڵنــی باخچــەی ســاوایان دەڕۆیشــتین تــا گەیشــتینە منداڵێــک‬ ‫کەبەشــێوەی خــاچ بەبۆردێکــی پالســتیکی لەســەر رووی مێزێــک بەسـرابووەوە" پاشــان دکتــۆر هاتــە ژوورەوە‪ ،‬بێدەنگــی هــەر‬ ‫زوو بەهــۆی قیــژەو هــاوارەوە شــکێرنا‪ ،‬کــە کاردانــەوەی منداڵەکــە بــوو بــۆ پاراســتنی پێســتە ناســکەکەی شــوێنی خەتەنەکــەی‬ ‫خــۆی‪ ،‬منداڵەکــە دەســتی کــرد بەجواڵندنــی ســەری بــۆ پێشــەوەو دواوەوە‪ ،‬ئەمــەش تەنهــا بەشــی جەســتەی بــوو کەدەیتوانــی‬ ‫بیجوڵێنیــت‪ ،‬دکتۆرەکــە مەقاشــێکی بــۆ بەرزکردنــەوەی پێســتەکە بەکارهێنــا‪ ،‬هەناســەدانی منداڵەکــە تووندتــر بــوو‪ ،‬دکتــۆر‬ ‫بــە ئامرازێکــی تایبــەت پێســتەکەی بــڕی و لەکۆتاییــدا لــە جەســتەی جیاکــردەوە‪ ،‬منداڵەکــە ئیــر شــەکەت و مانــدوو ببــوو"‪.‬‬ ‫لەئێســتادا مارلیــن زۆر بەداخەوەیــە کــە کوڕەکانــی خەتەنــە کــردووەو بەئامــۆژگاری خەڵکــی تــرەوە ســەرقاڵە بــۆ ئــەوەی ئــەو‬ ‫کارە نەکــەن‪.‬‬ ‫زۆربــەی خەڵــک ئێســتاش شــتێکی زۆر لەبــارەی خەتەنــەوە نازانــن‪ ،‬ئەگــەر تــا ئێســتا تــۆ وتارێکــت لەبــارەی خەتەنەکردنــەوە‬ ‫خوێندبێتــەوە لەوانەیــە زیاتــر تەرکیــز کرابێتــە ســەر الیەنــە پزیشــکییەکەی‪ ،‬لــەم مــاوەی پێشــوو (نیــۆرک تایمــز) راپۆرتێکــی‬ ‫باڵوکردۆتــەوە کــە بەرپرســە بااڵکانــی تەندروســتی گشــتی لەئەمریــکا بابەتــی ڕێگەپێدانــی خەتەنــەی منداڵیــان بــەوە پاســاو‬ ‫داوەتــەوە کــە دەکرێــت پێشــگیری بــکات لەهەنــدێ نەخۆشــی زاوزێ‪.‬‬ ‫بــەاڵم راســتییەکانی پەیوەســت بــەم بابەتــەوە دەکرێــت توشــی سەرســوڕمانت بــکات‪ ،‬خەتەنــە تەنهــا کاری نەشــتەرگەرییە‬ ‫لەمێــژوودا کــە تاکــو ئێســتا بەناونیشــانی ڕێگەیــەک بــۆ پێشــگیری لــە نەخۆشــی باســدەکرێت‪ ،‬کاتێک کە بانگەشــەی باشــبوونی‬ ‫خەتەنــە بــۆ پێشــگێری لــە نەخۆشــی دەکرێــت « رێکخ ـراوی نیشــتامنی بــۆ تەندروســتی » ئەمریــکا لەالیەنــی پشــکنین و‬ ‫لیکۆڵینــەوە دەستەوەســتان دەبێــت‪ ،‬ئــەوان هیــچ بەڵگەیەکیــان لەبەردەســت نییــە کەپاڵپشــتی ئــەم بۆچوونــە بــکات‪ ،‬هــەر‬ ‫بــەو هۆکارەیــە هیــچ رێکخراوێکــی هاوشــێوە لــە جیهانــدا پشــتگیری خەتەنەکــردن نــاکات‪ ،‬ئەگەرچــی زۆرێــک لەخەڵــک‬ ‫خەتەنــە بــە ترادســیونی جوولەکــە دەزانــن‪ ،‬هەروەهــا زۆرێــک لەخەڵکــە خەتەنەکراوەکــە موســڵامنن‪ ،‬بــەاڵم نزیکــەی ‪10‬‬ ‫لەســەدی پیاوانــی غەیــرە موســڵامن لەجیهانــدا خەتەنــە کــراون‪ ،‬هەروەهــا والیەتــە یەکگرتووەکانــی ئەمریــکا زۆرترینــی‬ ‫خەتەنــەی نائایینــی تێــدا کرێــت (‪ ،)%54.7‬ئــەم ئامــارە لەســاڵی ‪ 1965‬نزیکــەی ‪ %85‬هەمــوو خەتەنــە غەیــرە ئاینییــەکان‬ ‫لەجیهانــدا بــوو‪ ،‬ئامــاری خەتەنــە لــە ئەمریــکا بەپێــی ناوچــە جیــاوازەکان بەشــێوەیەکی بەرچــاو دەگۆڕێــت‪.‬‬ ‫دەرکەوتــووە پیاوانــی ئەمریکایــی بەهــۆی ســودێکی پزیشــکیەوە بــۆ خەتەنــە‪ ،‬کاریگەرییــە الوەکییــە شــاراوەکانیان لەبەرچــاو‬ ‫نەگرتــووە‪ ،‬بــەم هۆیــەوە کاتــی لێکۆڵینــەوە لەبــارەی بابەتــی ســوودی پزشــیکی خەتەنــە بەســەرچووەو کاتــی ئــەوە هاتــووە‬ ‫بابەتەکــە لەالیەنــی ژنانــەوە هەڵبســەنگێنین‪ ،‬هەڵســەنگاندنی رەخنەییانــەی خەتەنــە لەالیەنــی دەرونــی و جەســتەیی‬ ‫دەتوانێــت ئــەوە نیشــان بــدات کــە چــۆن ئــەم کارە بەئاســانی کاریگەریــی لەســەر پەیوەنــدی هەندێــک لەدایــکان لەگــەڵ‬ ‫کوڕەکانیــان و ژنــەکان لەگــەڵ هاوژینەکانیــان دابنێــت‪ ،‬لــە ئەنجامــدا کاریگــەری هەیــە لەســەر کۆمــەڵ‪ ،‬پێــش ئــەوەی ئــەم‬ ‫الیەنــە لەبەرچــاو بگریــن پێویســتە کاریگەرییەکانــی خەتەنــە لەســەر منــدااڵن تاوتــوێ بکەیــن‪.‬‬

‫خەتەنە چەند ئازاربەخشە؟‬

‫لێکۆڵینــەوە جۆراوجــۆرەکان ئــەوە دووپــات دەکەنــەوە کــە کاردانــەوەی منــدااڵن بــۆ ئــازار هاوشــێوەو تەنانــەت زیاتــرە‬ ‫لەکەســانی تەمــەن گــەورە‪ « ،‬رۆبێــرت ڤیــن هــاو» شــارەزای منــدااڵن لــە والیەتــی میشــیگان کــە لێکۆڵینــەوەی زۆری‬ ‫لەســەر خەتەنــە ئەنجامــداوە‪ ،‬کاردانــەوەی منــدااڵن بەمشــێوەیە بــاس دەکات‪ ":‬کاریگــەری خەتەنــە تەنهــا لەئــازاری زۆردا‬ ‫کۆناکرێتــەوە بەڵکــو مەترســی شــاراوەو گرفتەکانــی هەناســەدانیش زیــاد دەکات"‪ ،‬لێکۆڵینــەوە پزیشــکییەکان ئــەوە پیشــان‬ ‫دەدەن زیادبوونــی بەرچــاوی لێدانەکانــی دڵ و هۆرمۆنــی فشــار لەنــاو خوێنــدا لــە کاریگەرییەکانــی خەتەنەیــە‪ ،‬هەنــدێ‬ ‫‪29‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫لەمنــدااڵن لەکاتــی خەتەنەکردنــدا ناگریــن چونکــە ئــەوان توشــی شــۆک دەبــن‪ " ،‬بەســەرنجدان لــە پێناســەی دەرونناســی‬ ‫کلینیکــی و راپۆرتــی توێــژەران‪ ،‬تەنانــەت کاتێــک دەرمانــی ســڕکردن لەکاتــی خەتەنەکردنــدا بەکاردەهێرنێــت‪ ،‬کاریگــەری‬ ‫دەرونــی (ترومــا*) لەســەر منــدااڵن بەجێدەهێڵێــت‪.‬‬

‫شوێنەوارەکانی خەتەنە لەسەر پەیوەندیی دایک و منداڵ‬

‫بەناســینی زیانــی دەرونی(ترومــا) خەتەنــە‪ ،‬پرســیارەکان لەبــارەی تایبەمتەندیــی شــوێنەواری بەجێــاوی خەتەنــە لەســەر‬ ‫پەیوەنــدی دایــک و منــداڵ زیاتــر دەبێــت‪ ،‬پێــش بیســت ســاڵ پزشــکێکی دەرونــی بەنــاوی " ریــا الیبــو " بەســوود وەرگرتــن‬ ‫لــە شــێوە پێشــکەوتووەکان و ڕاپۆرتــەکان نووســیبووی‪ " :‬بەبــێ گوێــدان بەمەبەســتی دایــک‪ ،‬کاتێــک کــە منداڵێــک تووشــی‬ ‫ئازارێکــی قــورس و وێرانــکار دەبێــت‪ ،‬وادەزانێــت دایکــی هــۆکاری ئــەو ئــازارە بــووەو بەرپرســیارێتی دەخاتــە ئەســتۆی ئــەو‪،‬‬ ‫خەتەنــە رێگرییەکــی گەورەیــە لــە گەشــەی متامنــەی ســەرەتایی لەنێــوان دایــک و منداڵــدا"‪.‬‬ ‫تەنانــەت ئەگــەر پزیشــک نەشــتەرگەریی خەتەنــە ئەنجــام بــدات یــان بــاوک بڕیــاری دابێــت بــۆ خەتەنەکردنەکــە‪ ،‬منــداڵ ئــەم‬ ‫ئەزموونــە ئازاربەخشــە دەبەســتێتەوە بەدایکییــەوە‪ .‬لێکۆڵینــەوەکان ئــەوە نیشــان دەدەن کــە خەتەنــە دەتوانێــت کاریگــەری‬ ‫خــراپ لەســەر پەیوەنــدی دایــک و منــداڵ دابنێــت‪ ،‬منداڵــی خەتەنەکــراو دەتوانێــت الســارو توندڕەوتــر بێــت لەمنداڵــی‬ ‫خەتەنەنەکـراو‪ ،‬الســاری منــداڵ دەبێتەهــۆی تێکدانــی ئارامــی کــە لــە دوو رۆژ تــا چــواردە مانــگ درێــژە دەکێشــێت و لەوانەیــە‬ ‫ئــەم کاریگەرییــە بەبەردەوامــی مبێنێتــەوە‪.‬‬ ‫توێــژەران ئەوەیــان دووپــات کردووەتــەوە کــە گرفتــی دەرونی(ترومــا)ی خەتەنــە دەتوانێــت ببێتەهــۆی کەمئەندامــی منداڵێــک‬ ‫لەســود وەرگرتــن لەخۆراکــی نــاو شــیری دایکــی‪ ،‬لەبــەر گریانــە درێژخایەنەکانــی تایبــەت بەخەتەنــە کــە دەتوانێــت لــە‬ ‫تەحەمولــی دایکەکــە زیاتــر بێــت‪ ،‬دایــک بەهــۆی بیســتنی گریانــی درێژخایەنــی منداڵەکــەی لەوانەیــە بیەوێــت خــۆی ئــارام‬ ‫بکاتــەوە لەجیاتــی منداڵەکــەی! چونکــە ئەگــەر دایکێــک بــاوەڕ بــەوە بهێنێــت کــە ناتوانێــت منداڵەکــەی ژیــر بکاتــەوە‪،‬‬ ‫دەکرێــت هەســتی شایســتەنەبوونی لــەال دروســت ببێــت‪ ،‬دایــک لەهەمــان کاتــدا دەکرێــت بیــر لــەوە بکاتــەوە کــە منداڵەکەی‬ ‫خولــق و خویەکــی خراپــی هەیــە‪.‬‬ ‫بەپێچەوانــەی ئەمەشــەوە ئەگــەر منداڵێــک بەهــۆی ترومــای خەتەنــەوە دوچــاری گرفــت بــوو‪ ،‬لەوانەیــە کــە نەتوانێــت‬ ‫کێشــەکەی بــاس بــکات‪ ،‬دەکرێــت دایکەکــە وا بزانێــت کــە منداڵەکــەی هیــچ گرفتێکــی نییــە‪ ،‬هەڵســوکەوتی نێــوان دایــک و‬ ‫منــداڵ دەکرێــت بــۆ دایــک مایــەی هیالکبــوون بێــت بەبــێ پاداشــت‪ ،‬لەبەرئــەوە دایــک تەنهــا یــەک کارادانــەوەی دیاریکـراو‬ ‫لەمنداڵەکــەی دەســتدەکەوێت‪ ،‬مانــەوەی تــەواوی پەیوەندییــەکان‪ ،‬پەیوەنــدی دایــک و منداڵیــش پەیوەندییەکــی دوالیەنــەی‬ ‫کۆمەاڵیەتییــە کەپەیوەســتە بــەوەاڵم لەالیــەن هــەردووالوە‪ ،‬ئەگــەر هەریــەک لــە دایک یاخــود منــداڵ وابەســتەی پەیوەندییەکە‬ ‫نەبــن دەکرێــت ببێتــە مایــەی گرفــت و پچڕانــی پەیوەندییــە عاتفیەکــە‪.‬‬

‫هەستی پیاوان لەبارەی خەتەنەوە‬

‫بــۆ تێگەیشــن لــە چۆنێتــی کاریگــەری خەتەنــە لەســەر پەیوەنــدی ژنــان لەگــەڵ پیــاوان‪ ،‬دەبێــت ســەرەتا ئــەوە بزانیــن کــە‬ ‫چــۆن خەتەنــە کاریگەریــی لەســەر پیــاوان بەجێدەهێڵێــت‪ ،‬زانســتی هەنوکــە لەبــارەی هەســتی پیــاوان بــۆ خەتەنەکردنیــان‬ ‫بەشــێوەیەکی گشــتی بەگوێــرەی راپرســیی گشــتی لەگۆڤــارە پزیشــکییەکان‪ ،‬ئەزمونــی کلینیکــی‪ ،‬و ئــەو راپۆرتانــەی کــە ئــەو‬ ‫پیاوانــە دەیــدەن کــە لەگــەڵ « رێکخ ـراوی زانیاریــی خەتەنــە » لــە ئەمریــکا پەیوەندیــان هەیــە‪ ،‬ئەمانــە بەگشــتی راپۆرتــی‬ ‫هــەزاران پیــاو لەخــۆ دەگــرن‪ ،‬الیەنگرانــی خەتەنــە ئــەم ڕاپرســی و راپۆرتانــە رەتدەکەنــەوە‪.‬‬ ‫لــە ڕاپرســی گۆڤارێکــی پزیشــکیدا ‪ 546‬پیــاوی لەنێــوان تەمەنەکانــی ‪ 20‬تــا ‪ 60‬ســاڵی هەڵبــژاردووە ‪ ،‬ئــەو کەســانە لــە بــارەی‬ ‫گرفتەکانــی خەتەنــە‪ ،‬شــوێنەوارەکانی دواتــری و ئــەو هەســتانەی شــایەنی ســەرنجدانە‪ ،‬قســەیان کــردووە‪.‬‬ ‫توڕەیــی‪ ،‬ڕق‪ ،‬لەدەســتدانی ژیریــی‪ ،‬شــەرم‪ ،‬هەســتکردن بەقوربانــی بــوون و کەمئەندامبــوون‪ ،‬کەمبونــەوەی متامنــە بەخۆبوون‪،‬‬ ‫‪30‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫تــرس‪ ،‬بــێ متامنەیــی و خــەم و گرفــت لەپەیوەندییــەکان‪ ،‬هیالکــی جەســتەیی و خەمۆکــی و کەمبوونــەوەی حاڵەتی ســۆزداری‪،‬‬ ‫تەکینــەوە لــە ئولفەت‪.‬‬ ‫دەرکەوتەکانی چەند کەسێک لەپیاوانی ناڕازی لە خەتەنە‪:‬‬ ‫ من توڕەییەکی قوڵم بۆ ماوەیەکی درێژ هەست پێکردووە‬‫ خەتەنە لەژیانی مندا رەنگ و بۆنی الوازی و شەرمهێنەریی هەبووە‬‫من هەست بەئەتکردن و بێ ئابڕویی دەکەم‬‫بەشــێک لــە پیاوانــی خەتەنەکـراو ئــارەزوی ئــەوە دەکــەن لەجێگــەی ئــەوەی ڕووبــەڕووی ئــەم حاڵەتــە ببنــەوە لەمنداڵیــدا و‬ ‫ئــەو کاتــەی توانــای بەرگرییــان نەبــووە‪ ،‬مافــی هەڵبژاردنیــان پێبــدەن لەداهاتــوودا‪ ،‬هەروەهــا شــەش ئەنجومەنــی پزیشــکی‬ ‫لەئوسـرالیا‪ ،‬نیوزالنــد و ئەنجومەنــی پزیشــکی بەریتانیــا‪ ،‬گرفتــی دەرونــی درێژمــەودای خەتەنەیــان دیــاری کــردووە‪.‬‬ ‫ئــەم ڕاپرســیە ئامــاژە بــۆ ئــەوە نــاکات کــە تــەواوی پیاوانــی خەتەنەکــراو چ هەســتێکیان هەیــە و یــان لــەچ هەســتێکدا‬ ‫هاوبەشــن‪ ،‬ئــەم هەســتانە تەنهــا لەهەنــدێ لەپیاوانــی خەتەنەکـراودا بەردەوامــی هەیــەو لێکۆڵینــەوەی زیاتــر لــەم بارەیــەوە‬ ‫پێویســتە‪ ،‬بەڵگــەی جۆراوجــۆر بوونــی هەیــە کــە دەبنــە هــۆی ئــەوەی ئێمــە لەهەســتە واقعییەکانــی پیــاون لەبــارەی‬ ‫خەتەنــەوە هیــچ شــتێک نەبیســتین‪.‬‬ ‫نەبوونــی هۆشــیاری ودەرککردنــی ئــەم بابەتــە کــە خەتەنــە دەتوانێــت لەگــەڵ نیشــانەکانی لەپەیوەندیــدا بێت‪ ،‬ســەرکوتکردنی‬ ‫ســۆزداری بــۆ بەرگریکــردن لەبەرامبــەر هەســتە بێزارکــەرەکان‪ ،‬تــرس لــە ئاشــکرابوون بــەو بەڵگەیــەی کــە ئەوانــە دەکرێــت‬ ‫لەالیەنــی قبوڵکردنــەوە ئەنجامــی نەبێــت و یــان بەگاڵتــە وەربگیرێــن‪.‬‬

‫کاریگەرییەکانی خەتەنە لەسەر تەبایی ژن و پیاو‬

‫لەوێــدا کــە لێکۆڵینــەوە لــەم بارەیــەوە ســنوردارە‪ ،‬ئێمــە تەنهــا دەتوانیــن لەبــارەی چۆنێتــی شــوێنەواری شــاراوەی دەرونــی‬ ‫خەتەنــەی پیــاوان کــە دەکرێــت لەســەر پەیوەندییــان لەگــەڵ ژنــان کاریگــەری هەبێــت‪ ،‬قســەبکەین‪ ،‬بــۆ منونــە کەمبونــەوەی‬ ‫باوەڕبەخۆبونــی پیــاوان‪ ،‬شــەرم‪ ،‬تــرس‪ ،‬بــێ متامنەیــی و تێکچونــی سێکســی دەتوانێــت کاریگــەری نەرێنــی لەســەر‬ ‫پەیوەندییــەکان و ســنوردارکردنی توانــای تاکــەکان لەســەر تەبایــی دابنیــت‪ ،‬لەبــەر ئــەم تەباییــە ســێکس یەکێکــە لەالیەنــە‬ ‫گرنگەکانــی پەیوەنــدی ژن و پیــاو‪ ،‬ئــەو لێکۆڵینەوانــەی ئەنجامــدراون ئــەوە نیشــان دەدەن‪ ،‬کــە چاالکــی سێکســی و توانــای‬ ‫سێکســی پیــاوان کاتێــک بــاوەڕی زیاتریــان بەخۆیــان هەیــە زیــاد دەکات‪ ،‬ئەگــەر خەتەنــە باوەڕبــوون بەخــۆو هەســتی‬ ‫سێکســی(لەدرێژەی ئــەم بابەتــەدا روونــی دەکەینــەوە) کــەم بکاتــەوە‪ ،‬چاالکــی و توانایــی سێکســییش کــەم دەکاتــەوە و‬ ‫لەئەنجامــدا الوازبوونــی پەیوەنــدی لەگــەڵ هاوســەردا لێدەکەوێتــەوە‪.‬‬ ‫پەیوەنــدی ناسێکســی ژن و پیاویــش رەنگــە ســنوردار ببێــت‪ ،‬چونکــە هەنــدێ لەپیاوانــی خەتەنەکـراو هەســتی ئازاربەخشــیان‬ ‫بەهــۆی لەدەســتدانی ســۆز‪ ،‬وروژان یــان ڕەازامەنــدی سێکســی خۆیــان هەیــە‪ ،‬ئەگــەر پیاوێــک باوەڕبــکات ئــەو هەرگیــز‬ ‫ناتوانێــت کارێــک کــە دەبێــت لەگــەڵ ژنێکدا بیــکات‪ ،‬یاخــود لەوانەیە گرێبەســتی هاوســەرگیری هەڵبوەشــێنێتەوەو بەشــێوەی‬ ‫بــەردەوام بــەدوای ژنــی نوێــدا بگەڕێــت تــا ئومێــدی پــێ ببەخشــێت‪ ،‬لەبەرئــەوە کەمبونــەوەی حاڵەتــی ســۆزداری پیاوانــی‬ ‫خەتەنەکـراو دەتوانێــت ببێتەهــۆی دروســتبونی خەمۆکــی لەژنانــدا‪ ،‬لەئەنجامــدا هــەم پیــاوان و هــەم ژنــان دەکرێــت هەســت‬ ‫بکــەن پەیوەندییەکەیــان کەموکورتــی تێدایــە‪.‬‬ ‫لــە ڕوانگەیەکــی تــرەوە جێگــەی سەرســوڕمان نییــە ئەگــەر خەتەنــە کاریگــەری نەرێنــی لەســەر پەیوەنــدی تاکــەکان دابنێــت‪،‬‬ ‫چونکــە خەتەنــە گرفتێکــی دەرونی(ترومــا) لەگەڵــە و گرفتــی دەرونــی وەک زانـراوە دەبێتەهــۆی تێکدانــی پەیوەنــدی تــاک‬ ‫لەگــەڵ ئەوانیــردا‪ « ،‬جویدیــت هێرمــان » پزیشــکی دەروونــی لــە زانکــۆی هارڤــارد دەنوســێت‪ :‬پــاش ڕووداوێکــی ســەخت کــە‬ ‫‪31‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫دەبێتــە هــۆی گرفتــی دەرونــی‪ ،‬هەســتی نامۆیــی و دابـڕان کاریگەریــی لەســەر هــەر پەیوەندییــەک دادەنێــت‪...‬‬

‫کاریگەریی خەتەنە لەسەر پەیوەندی سێکسی‬

‫بۆئــەوەی تێبگەیــن چــۆن خەتەنــە پەیوەنــدی سێکســی ژنــان و پیــاوان توشــی گرفــت دەکات‪ ،‬ئێمــە دەبێــت لەبــارەی شــوێنی‬ ‫خەتەنەکراو(ئــەو پارچــە گۆشتەی‪/‬پێســتەی لەئەندامــی نێرینــە دەبڕێــت) زیاتــر بزانیــن‪ ،‬دکتــۆر کریســتۆفەر کولــد‪ ،‬ســەرۆکی‬ ‫بەشــی نەخۆشــی ناســی(پاتۆلۆجی) ئاناتۆمیــک لەشــاری مارشــفیلد لەوالیەتــی ڤیسکانســینی ئەمریــکا‪ ،‬لەبــارەی شــوێنی‬ ‫خەتەنەک ـراوەوە لێکۆڵینــەوەی کــردووەو نوســیویەتی‪ ":‬پێســتی شــوێنی خەتەنــە یەکێکــە لەبەشــە گرنگەکانــی جەســتە کــە‬ ‫ســەری چــوک لەبەرامبــەر پیســبون‪ ،‬لێخشــاندن‪ ،‬وشــکبون و برینداربــوون بەدرێژایــی ژیــان دەپارێزێــت‪ ،‬ئەمــە بەشــێکی تــەواو‬ ‫ئاســایی و رسوشــتییە لەچوکــی نێرینــەو نــەک بەشــێکی زیــادە‪ ،‬بەشــێوەیەکی مامناوەنــد پێســتی شــوێنی خەتەنــەی کەســێکی‬ ‫باڵــغ نزیکــەی ‪ 30‬ســانتیمەتر چوارگۆشــە و لــە پێســتێکی قــوڵ و دوچیــن پێکهاتــووە‪ ،‬پێســتی شــوێنی خەتەنەکــردن هــۆکاری‬ ‫زیادبوونــی چێــژی سێکســیە‪.‬‬ ‫لەئەنجامــدا لەدەســتدانی پێســتی شــوێنی خەتەنەکــردن دەکرێــت ببێــت بەهــۆی برینداربــوون و بــێ هەســتبونی بەرەبــەرەی‬ ‫چینــی دەرەوەی ســەری چــوک بەتایبــەت لەپیاوانــی بەتەمەنــدا و بەشــێک لەپیــاوان کــە لــە هەرزەکاریــدا خەتەنەک ـراون‪.‬‬ ‫دەرکەوتــووە کــە ئــەوان بەشــێکی بەرچــاو لەهەســتیاریی سێکســی چوکیــان لەدەســتداوەو بەهــۆی ئــەم گۆڕانکارییــەوە‬ ‫پەشــیامنن‪ .‬خەتەنــە دەکرێــت وەکــو یەکێــک لەهــۆکارە نەنــارساوەکان تێكچوونــی رەپبــوون لەپیاوانــی ئەمریکایی کەپەیوەســتە‬ ‫بەجێکەوتــەی دەرونییــەوە بنارسێــت‪ ،‬هەڵبەتــە کــە هەرجــۆرە کەموکورتییەکــی جەســتەیی و دەرونــی لــە پیاوانــدا‪ ،‬کاریگــەری‬ ‫لەســەر ژنانیــش دادەنێــت‪.‬‬ ‫ئــەو ژنانــەی کــە تەنهــا پەیوەنــدی سێکســیان لەگــەڵ پیاوانــی خەتەنەکــراودا ئەزمــوون کــردووە‪ ،‬رەنگــە نەزانــن چیــان‬ ‫لەدەســتداوە‪ ،‬بەســەرنجدان بــە ڕاپرســییەکان لەباڵوکــراوە پزیشــکییەکاندا‪ ،‬ژنــان ئەوەیــان خســتۆتەڕوو کــە بەشــێوەکی‬ ‫بەرچــاو زیاتــر وشــکبوونی ئەندامــی زاوزێیــان لەکاتــی جوتبــون لەگــەڵ پیاوانــی خەتەنەکـراو لەچــاو ئــەو پیاوانــەی چوکیــان‬ ‫تەندروســتە هەســت پێکــردووە‪ .‬ڕاپرســییەک لەگۆڤارێکــی پزیشــکیی ژنــان هەڵســەنگاندنی چێــژی سێکســی لەســەر ‪138‬کــەس‬ ‫ئەنجامــدراوە‪ ،‬بــەو مەرجــەی کــە هەمووشــت یەکســان ببێــت ژنــان لەگــەڵ پیاوانێــک کــە چوکیــان دەســتی لێنەدراوە(خەتەنــە‬ ‫نەکــراوە) ژنــان لــەم راپرســییەدا ئەوەیــان خســتووەتە ڕوو لەگــەڵ پیاوانــی خەتەنەکــراو هەلــی گەیشــن بــە ئۆرگازمیــان‬ ‫کەمــر بــووە لــە چــاو پیاوانــی خەتەنــە نەکـراو‪ ،‬خەتەنــە لەهەمانکاتــدا لەگــەڵ ناڕەحتیەکانــی زێ پەیوەندیــدارە‪ ،‬ئــەو ژنانــەی‬ ‫کەهاوبەشــەکەیان خەتەنەکـراوە کەمــر ئــارەزووی بــە بەردەوامیــدان بەپەیوەندییــان هەیــە و دەخــوازن هەرچــی زووە کۆتایــی‬ ‫پــێ بێنــن‪.‬‬ ‫پێســتی شــوێنی خەتەنەک ـراو‪ ،‬بەهەمانشــێوەی کــە پێشــر باســانکرد‪ ،‬شــیاو بــۆ جوولەیــە لــە پێســتێکی قووڵــی دوو چیــن‬ ‫پێکهاتــووە‪ ،‬بەدرێژایــی جووتبــون ئــەم پێســتە بــۆ ســەرەوەو خــوارەوەی چــوک دێــت و دەڕوات هــۆکاری کەمبوونــەوەی‬ ‫لێکخشــاندن و پاراســتنی بەتاڵکردنــەوەی زێیــە‪ ،‬بەبــێ پێســتی شــوێنی خەتەنــە‪ ،‬پێســتی دەوروبــەری چــوک لەســەر دیــواری‬ ‫زێ دەخشــێت و لەئەنجامــی لێکخشــاندنی زیــاد پێویســتی بەچەورکردنــی دەســتکردە‪ ،‬چوکــی پیــاوی خەتەنەکـراو هەســتیاری‬ ‫کەمــری هەیــەو بــۆ هەمــان مەبەســت بــۆ جوتبونــی چێژبەخــش دەبێــت قەرەبــوو بکرێتــەوە کــە ئەمــەش هــۆکاری زیادبوونی‬ ‫لێخشــاندنە‪.‬‬

‫نەشتەرگەرییە ناپێویستەکان لەسەر ژنان‬

‫دەبێــت کاریگەرییــە درێژخایەنەکانــی کــە خەتەنــە دەکرێــت لەســەر ئــارەزووی نەشــتەرگەری پزیشــکانی خەتەنــەکار دادەنێت‬ ‫تاوتــوێ بکەیــن‪ ،‬بــۆ منونــە‪ ،‬ژنــان ئامادەیــی زۆریــان هەیــە بــۆ نەشــتەرگەریی ناپێویســت‪ ،‬لەویالیەتــە یەکگرتووەکانــی‬ ‫ئەمریــکادا‪ ،‬لەنێــوان ســیانزە نەشــتەرگەری شــەش دانــە لەبااڵترینــی ئەوانــە تەنها لەســەر ژنان ئەنجــام دەدرێت‪ ،‬نەشــتەرگەری‬ ‫‪32‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫« ئەپیســیتۆمی » ئــەوەی زانـراو لەســەر دایکانێــک کــە دەیانەوێــت بەشــێوەی رسوشــتی منداڵیــان ببێــت ئەنجــام دەدرێــت‪،‬‬ ‫هەنــدێ لەژنــان ســەرنجیانداوە کــە ئــەم نەشــتەرگەرییە نــەک تەنهــا ســودی نییــە‪ ،‬بەڵکــو کاریگــەری الوەکــی هەیــە لەســەر‬ ‫جەســتەی ژنــان‪ ،‬لەمنونەیەکــی تــردا ســااڵنە ‪ 569000‬نەشــتەرگەری هیســرۆکتۆمی(لێکردنەوەی منداڵــدان) لەجیهانــدا ئەنجــام‬ ‫دەدرێــت‪ ،‬کــە دەبێتەهــۆی مردنــی زیاتــر لــە ‪ 600‬ژن لەســاڵێکدا‪ ،‬رەخنەگرانــی ئــەم نەشــتەرگەرییە بانگەشــەی ئــەوە دەکــەن‬ ‫کــە ‪ 98‬لەســەدی هیســرۆکتۆمییەکان لەجیهانــدا ناپێویســن‪.‬‬

‫ئایا پەیوەندی هەیە لەنێوان نەشتەرگەری ناپێویستی ژنان و خەتەنەی پیاوان؟‬

‫بەنزیکــەی تــەواوی کلتۆرەکانــی کــە بەشــێوەی بەربــاو نەشــتەرگەری ناپێویســتی جەســتەیی لەســەر ژنــان ئەنجــام دەدەن‪،‬‬ ‫نەشــتەرگەری ناپیویســتی جەســتەیی لەســەر پیاوانیــش ئەنجــام دەدەن و ئــەم جــۆرە نەشــتەرگەرییانە زۆربــەی کات پیــاوان‬ ‫کۆنــرۆڵ دەکات‪ ،‬ئەمــە بارودۆخــی والیەتــە یەکگرتووەکانــە‪ ،‬لــە ئەوروپــا کــە بەدەگمــەن خەتەنــە ئەنجــام دەدرێــت‬ ‫ئامــاری نەشــتەرگەری ناپێویســتی ژنانیــش زۆر لەخوارەوەیــە‪ ،‬لەبەرئــەوە وادەردەکەوێــت کــە پیاوانــی خەتەنەک ـراو کــە لــە‬ ‫هەســتی سێکســی خۆیــان بێبــەش بــوون‪ ،‬دەکرێــت لــە نەســتیدا بــەدوای رێگەیەکــی تــردا بــۆ چێــژ وەرگرتــن بگەڕێــت‪،‬‬ ‫لــەم رێگەیەشــدا ئەوانــە لــە داب ونەریتــی کۆمەاڵیەتــی‪ ،‬تــرس‪ ،‬نەزانیــن یــان نەشــتەرگەری جەســتەیی ســود وەردەگــرن‪،‬‬ ‫بەســەرنجدان لــە نــورساوە دەرونناســییە کلینیکییــەکان‪ ،‬هاوشــێوەی ئــەم رەفتارانــەی پەیوەســت بــەم ناهەڵبژاردەیــەوە و ڕاڕای‬ ‫کــرداری ناچارکــردن(‪ )compulsion‬لــە کەســانێکدا کــە دوچــاری گرفتــی رۆحــی بــوون‪ ،‬دەبێتەهــۆی دووبارەبوونــەوەی گرفتــی‬ ‫دەرونــی (ترومــا) لەکەســانی تــردا‪ ،‬هەروەکــو "کارل منینگــەر "دەرونناســی نــاودار وتویەتــی‪ ":‬ئــەوەی لەســەر منــدااڵن ئەنجــام‬ ‫دەدرێــت‪ ،‬ئەوانیــش ئــەوە لەگــەڵ کۆمەڵــدا ئەنجــام دەدەنــەوە "‪ ،‬لەکۆتاییــدا دەبێــت ئامــاژە بــەوە بکەیــن‪ ،‬لێکۆڵینەوەیــەک‬ ‫لەســەر بەڵگــە بنەڕەتییەکانــی خەتەنــە پیشــانی داوە کــە پاڵنــەری ســەرەکی ئــەم کــردارە دەرونییــە و زۆری ترســی پیاوانــە لــە‬ ‫رەگــەزی ژنــان‪ ،‬یەکێــک لەجێکەوتــە درێژخایەنەکانــی خەتەنــەی پیــاوان ترســە لەرەگــەزی ژن‪.‬‬

‫بۆچی ژنان گیرۆدەی خەتەنەی پیاوانن‬

‫ئامــاژەی زۆر هەیــە کــە ئێمــە دەتوانیــن لەبــارەی خەتەنــەی پیــاوان تاوتوێــی بکەیــن‪ ،‬ئایــا توڕەیــی شــارەوە(‪)potential anger‬‬ ‫و توڕەیــی پەیوەســت بەخەتەنــەی پیــاوان لــە ئەمریــکا لەکوشــتنی ژنــان‪ ،‬دەســتدرێژی و توندوتیــژی ماڵــەوە ڕۆڵــی هەبــووە؟‬ ‫ئێمــە نازانیــن! لــەو شــوێنەی کــە پاڵنــەری پیــاوان و پــارە‪ ،‬کۆمەڵگــەی زانســتی بــۆ الی گــەڕان بــۆ ســودی شــاراوەی خەتەنــە‬ ‫بانگێشــت دەکات ئێمــە لەوانەیــە بــەم زوانــە تــەواوی کاریگەرییــە نەرێنییەکانــی خەتەنــە تێنەگەیــن‪ ،‬ژنــان بەتایبەتــی دەبێــت‬ ‫هانبدرێــن تاوەکــو ڕێگــری بکــەن لــە خەتەنەکردنــی کوڕەکانیــان‪.‬‬ ‫نوســەر‪ :‬دکتــۆر رۆنالــد گۆلدمــان‪ ،‬لێکۆڵــەرو دەروننــاس و راهێنــەرو بەڕێوەبــەری جێبەجێــکاری ناوەنــدی زانیارییــەکان و‬ ‫ســەرچاوەکانی خەتەنــە لــە (بۆســتون – یەکێکــە لەشــارە گەورەکانــی ئەمریکاو)‪،‬رێکخراوێکــی قازانــج نەویســتە‪ ،‬دکتــۆر‬ ‫گۆلدمــان بەکارکــردن لەچوارچێــوەی خەتەنــە لەئاســتی نێودەوڵەتیــدا نــارساوە‪ ،‬ئــەو نووســەری دوو پەرتوکــە؛ «خەتەنــە‪:‬‬ ‫گرفتــی دەرونــی شــاراوە»و « لێکۆڵینــەوە لەســەر خەتەنــە‪ :‬لەالیەنــی فیکــری جووەکانــەوە» و لــە زیــاد لــە دووســەد گفتوگــۆی‬ ‫میدیایــی بەشــداربووە‪.‬‬ ‫* تروما(شــۆک)‪ :‬لەزانســتی پزیشــکیدا بەهــەر بەرکەوتنێــک‪ ،‬بریــن‪ ،‬شــۆکێک و رووداوێــک کە لەســەر جەســتەی مــرۆڤ دروس‬ ‫دەبێــت‪ ،‬دەوترێــت‪ ،‬بــەو مەرجــەی لــەدەرەوەی جەســتەوە داخــل ببێــت و هــۆکاری دەرونــی یاخــود نەخۆشــی لەجەســتەدا‬ ‫نەبووبێتــە هــۆی ئــەم رووداوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Haranews :‬‬ ‫‪33‬‬

‫ئەفسانەیەکی‬ ‫مامتاتیکیی هندی‬ ‫(‪)1920 – 1887‬‬ ‫وەرگێڕان و ئامادەکردنی‪ :‬شێرکۆ ڕەشید قادر‬

‫الی مــن‪ ،‬هاوکێشــه‌یه‌ک‪ ،‬ئه‌گــه‌ر‬ ‫گوزارشــت لــه‌ فکــری خوداوه‌نــد‬ ‫نـه‌کات‪ ،‬هیــچ مانایـه‌ک نابه‌خشــێت‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫داســتانی ڕامانوجــان لــە جــۆرە حیکایەتێکــی ئەفســانەیی دەچێــت‪ ،‬چونکــە قودرەتــی بیرکردنــەوەی ئەقڵــی هێنــدە فـراوان‬ ‫بــووە کــە دەڵێــی لــە فەزایەکــی تــرەوە هاتووەتــە خــوار و زیاتــر لــە ســیامیەکی ســەرابی دەچێــت وەک لــەوەی کەســێکی‬ ‫ڕاســتەقینە بێــت‪.‬‬ ‫رسینیڤاســا ڕامانوجــان‪ ،‬لــه ســاڵی ‪ ،1887‬لـه‌ ده‌ڤـه‌ری تامیلـه‌کان لـه‌ هیندوســتان‪ ،‬لــە باوەشــی خێزانێکــی زۆر دەســتکورت‬ ‫هاتووەتــە دنیــاوە‪ .‬ئـه‌و رۆژگاره‌ عــاده‌ت بــوو کـ ‌ه خه‌ڵــک بـه‌ نــاوی بابییـه‌وه‌ بانــگ بکرێــت و ناوبانــگ ده‌ربــکات‪ ،‬هـه‌ر‬ ‫بۆیـه‌ش نێــوی رسینیڤاســا هه‌ڵده‌گرێــت بـه‌و نــاو ‌ه لـه‌ نــاو خه‌ڵکــدا ده‌نارسێــت‪ .‬بابــی کاتبــی دوکانێکــی بازرگانیــی کوتــاڵ‬ ‫ده‌بێــت لـه‌ شــاری کومباکونامــی‪.‬‬ ‫بــه‌ منداڵــی چه‌نده‌هــا قوتابخانــه‌ی ســه‌ره‌تایی جیاجیــا ده‌چێــت‪ ،‬پاشــان‪،‬کاتێک لــه‌ شــارەکەی خــۆی لــە ســاڵی ‪1898‬‬ ‫دەچێتــە قوتابخانــەی ئامادەیــی‪ .‬ڕامانوجــان‪ ،‬زوو دەرک بــەو هەقیقەتــە دەکات کــە توانســتی مامتاتیکــی بــەرزی هەیــە‪ ،‬لـه‌‬ ‫ســاڵی ‪ 1900‬دا ده‌که‌وێت ـه‌ کارکــردن له‌س ـه‌ر زنجیــره‌ی ی ـه‌ک ل ـه‌ دوای یه‌کــی ژماره‌یــی و زنجیــره‌ی ی ـه‌ک ل ـه‌ دوای یه‌کــی‬ ‫ئه‌ندازه‌یــی‪ ،‬هه‌روه‌هــا لێــره‌ فێرده‌بێــت ک ـه‌ هاوکێشــه پل ـه‌ ســێکان (ســێجاییه‌کان) شــیکار بــکات‪ ،‬ب ـه‌اڵم زۆر زوو خــۆی‬ ‫میتۆدێکــی تایبه‌تــی شــیکارکردنی س ـه‌باره‌ت ب ـه‌ هاوکێش ـه‌ پل ـه‌ چــواره‌کان ده‌دۆزێت ـه‌وه‌‪ .‬ل ـه‌م‌ قوتابخانه‌ی ـه‌‪ ،‬ل ـه‌ هه‌مــوو‬ ‫وانە‌کانــدا به‌رزتریــن پلــه‌ بــه‌ ده‌ســت ده‌هێنێــت‪ ،‬ته‌نانــه‌ت به‌ڕێوه‌بــه‌ری قوتابخانه‌کــه‌ جارێــک ده‌ڵیــت‪ " :‬لــه‌ گه‌لێــک‬ ‫ل ـه‌ وانە‌کانــدا شایســته‌ی پل ـه‌ی زۆر ل ـه‌ س ـه‌د به‌رزتــره‌‪".‬‬ ‫رامانوجــان‪ ،‬لـه‌ ئامادەیــی‪ ،‬کتێبــی "کورتـه‌ی ئه‌نجامـه‌ سـه‌ره‌تاییه‌کانی مامتاتیکــی پوخــت و ڕاڤــەکاری" ده‌ســکه‌وت دانـه‌ری‬ ‫ئ ـه‌م کتێبــه‪ ،‬مامۆســتای مامتاتیــک‌جــۆرج شــوبریج کار بــوو‪ ،‬ل ـه‌ ســاڵی ‪ 1856‬دا نــورساوه‌ و ل ـه‌ رۆژگاری خۆیــدا زۆر ب ـه‌‬ ‫فراوانــی به‌کارهاتــووه‌‪ ،‬ب ـه‌ تایب ـه‌ت بــۆ یارمه‌تیدانــی که‌ســانێک ک ـه‌ ئ ـه‌و تاقیکردن ـه‌وه‌ مامتاتیکی ـە‌ ده‌ده‌ن بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ل ـه‌‬ ‫زانکــۆی کامربیــج وەربگیریــەن و خه‌رجــی خوێندنیــان بــۆ س ـه‌رف بکرێــت‪ .‬رامانوجــان‪ ،‬زۆر ب ـه‌ وردی که‌وت ـه‌‌ خوێندنــی‬ ‫ئـه‌م کتێبـه‌ و بابه‌ته‌کانــی یـه‌ک لـه‌ دوی یـه‌ک تاووتــوێ کــرد‪ ،‬بـ ‌ه جۆرێــک لـه‌م کتێبـه‌وه‌ خــۆی فێــری مامتاتیــک کــرد کـه‌‬ ‫س ـه‌ره‌نجام ب ـه‌ نازنــاوی " مامتاتیکناس ـه‌ هندیی ـه‌ خــۆ ‪ -‬فێرکه‌ره‌ک ـه‌" نــارسا‪ .‬ل ـه‌ راســتیدا ئ ـه‌و کاتان ـه‌ی بــۆ خوێندن ـه‌وه‌ی‬ ‫کتێبه‌کــه‌ به‌ســه‌ری ده‌بــرد بــۆ ژیانــی ئــەو زۆر گرنــگ بــوون‪ ،‬چونکــه‌ هه‌رچه‌نــده‌ گه‌لێــک زانیــاری گرنگــی مامتاتیکــی‬ ‫فێربــوو‪ ،‬ب ـه‌اڵم‌ دوایــی زۆر کاریکــرده‌ س ـه‌ر کاره‌ مامتاتیکییه‌کانــی‪ ،‬ئه‌م ـه‌ش له‌به‌رئ ـه‌وه‌ی ســتایلی ئ ـه‌م کتێب ـه‌ ب ـه‌ جۆرێــک‬ ‫بــوو ک ـه‌ زۆرب ـه‌ی ه ـه‌ره‌ زۆری ســەملێندراوەکان س ـه‌ملاندنیان له‌گه‌ڵــدا نه‌بــوو‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ش ک ـه‌ له‌گه‌ڵیــدا بــو زۆر ب ـه‌ کورتــی‬ ‫بــوو‪ .‬ئ ـه‌م کتێب ـه‌ ل ـه‌ دوو ب ـه‌رگ پێکدێــت و نزیک ـه‌ی ‪ 4400‬هاوکێش ـه‌ و ســەملێندراو ل ـه‌ ‌خۆده‌گرێــت‪.‬‬ ‫رامانوجــان ل ـه‌ راســتی ئه‌نجامه‌کانــی زۆر ل ـه‌م ســەملێندراو و هاوکێشــانه‌ دڵنیــا بــوو و ده‌یزانــی ک ـه‌ ڕاســن‪ ،‬هه‌رچه‌نــده‌‬ ‫بیــری ل ـه‌وه‌ نه‌کردوەت ـه‌وه‌ ک ـه‌ ئه‌مان ـه‌ بس ـه‌ملێنێت‪ ،‬به‌ڵکــو ه ـه‌ر له‌مان ـه‌وه‌ ورده‌ ورده‌ که‌وت ـه‌ که‌شــفکردنی ســەملێندراو‬ ‫و بیــردۆزه‌ی تــر‪ ،‬بــه‌اڵم ئــه‌وه‌ی لێــره‌دا سه‌رنجڕاکێشــه‌‪ ،‬هێشــتا بیرۆکــه‌ و چه‌مکــی ســه‌ملاندن بــه‌ جــۆری ئه‌کادیمــی و‬ ‫هاوچه‌رخانـه‌ لـه‌ الی درووســت نه‌ببــوو‪ .‬جگـه‌ لـه‌وه‌ی کاریگـه‌ری ئـه‌م کتێبـه‌ش بـه‌ جۆرێــک بــوو کـه‌ ڕامانوجــان هێنــده‌‬ ‫بایــه‌خ بــه‌ ســه‌ملاندن نــه‌دات‪ ،‬ئــه‌م دیارده‌یــه‌ لــه‌ هه‌مــوو کاره‌کانــی تریــدا ره‌نگــی داوه‌تــه‌وه‌‪ ،‬واتــه‌ ئه‌وه‌نــده‌ خــۆی‬ ‫ســەر‌قاڵی س ـه‌ملاندن نه‌کــردووه‌‪ ،‬به‌ڵکــو راســته‌خۆ بازیــداوه‌ بــۆ ده‌ره‌نجامــی بیردۆزه‌ک ـه‌ یــان ســەملێندراوە‌که‌‪ ،‬ه ـه‌روه‌ک‬ ‫دوایــی ل ـه‌ قۆناغێکــی تــری ژیانیــدا گوتوویه‌تــی‪ "،‬ژیــان هێنــده‌ درێــژ نیی ـه‌ تــا مــرۆڤ بتوانێــت به‌س ـه‌ر هه‌مــان خاکــدا‬ ‫دوو جــار بــڕوات‪".‬‬ ‫‪1‬‬ ‫لــه‌ ســاڵی ‪ 1904‬دا‪ ،‬زۆر بــه‌ قووڵــی که‌وتــه‌ توێژینــه‌وه‌ی مامتاتیکــی‪ ،‬بــه‌ تایبــه‌ت له‌ســه‌ر زنجیــره‌ی( ‪ ∑ ) n‬و نه‌گــۆڕی‬ ‫ئولــه‌ر و ژماره‌کانــی بێرنوولــی‪ ،‬بــه‌ جۆرێــک لێــره‌دا توانــی ئکتشــافاتی ســه‌ربه‌خۆی خــۆی به‌ده‌ســت بهێنێــت‪.‬‬ ‫ه ـه‌ر ل ـه‌ هه‌مــان ســاڵی ‪ 1904‬دا‪ ،‬ب ـه‌ هــۆی بلیمه‌تــی خــۆی‪ ،‬دوای ته‌واوکردنــی پل ـه‌ی ئاماده‌یــی خوێنــدن‪ ،‬رامانوجــان‪،‬‬ ‫‪35‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫لــه‌ قوتابخانــه‌ی کومباکونامــی میــری مه‌نحــه‌ی خوێندنــی بــۆ ده‌رده‌چێــت و لــه‌وێ ده‌ســتده‌کات بــه‌ خوێنــدن‪ ،‬بــه‌اڵم‬ ‫دوای ســاڵیک مه‌نحه‌ک ـه‌ی بــۆ تــازه‌ ناکه‌ن ـه‌وه‪ ،‬چونکــە هەمیشــە لــە پۆلــدا هــەر خەریکــی مامتاتیــک دەبێــت و هەمــوو‬ ‫وانەکانــی تــر فەرامــۆش دەکات‪ ،‬بــە جۆرێــک جگــە لــە مامتاتیــک‪ ،‬لــە هەمــو وانەیەکــی تــردا دەکەوێــت‪ .‬ئەمــەش لەگــەڵ‬ ‫بەرنامــەی قوتابخانەکــەدا نەدەگونجــا‪.‬‬ ‫رامانوجــان‪ ،‬بــی پاره‌وپــول‪ ،‬بــێ ئــاگاداری دایکــی و بابــی‪ ،‬لێــره‌ هه‌ڵهــات و روی کــرده‌ شــاری ڤیزاگاپاتنــام (‪)Vizagapatnam‬‬ ‫کــه‌ بــه‌ دوری ‪ 650‬کیلۆمه‌تــر ده‌که‌وێتــه‌ ســه‌رووی مه‌دراســه‌وه‌‪ .‬لێــره‌ش کۆڵــی نــه‌دا و بــه‌رده‌وام بــو له‌ســه‌ر کاری‬ ‫مامتاتیکــی‪ ،‬که‌وتــه‌ توێژینــه‌وه‌ لــه‌ په‌یوه‌نــدی نێوانــی تــه‌واوکاری و زنجیــره‌کان و پاشــانیش خوێندنــی فه‌نکشــنه‌‬ ‫هێلکه‌ییــه‌کان( ‪.)Elliptic Functions‬‬ ‫لــه‌ ســاڵی ‪ 1906‬دا بــه‌ره‌و مــه‌دراس بارگــه‌ی گواســته‌وه‌ و چــووه‌ کۆلێــژی پاکایاپــا (‪)Pachaiyappa's‬بــه‌و مه‌به‌ســته‌ی‬ ‫چه‌نــد ئیمتیحانێــک بــدات و به‌ڵکـو‌ بـ ‌ه هۆیـه‌وه‌ لـه‌ زانکــۆی مـه‌دراس قبــووڵ بکرێــت‪ .‬بـه‌اڵم دوای ســێ مانــگ نه‌خــۆش‬ ‫ک ـه‌وت‪ .‬دوای ئ ـه‌وه‌ی چــووه‌ تاقیکرندن ـه‌وه‌وه‌‪ ،‬ب ـه‌ داخ ـه‌وه‌ مامتاتیکــی لێده‌ر‌چێــت‪ ،‬ل ـه‌ هه‌مــوو بابه‌ته‌کانــی تــردا ک ـه‌وت‪.‬‬ ‫به‌مجــۆره‌ نه‌یتوانــی بچێت ـه‌ زانکــۆی م ـه‌دراس‪ .‬رامانوجــان‪ ،‬دیســانه‌وه‌‪ ،‬ب ـه‌ بــێ هیــچ یارمه‌تییه‌کــی ئه‌کادیمــی‪ ،‬ب ـه‌رده‌وام‬ ‫بــوو له‌س ـه‌ر کاری مامتاتیکــی‪.‬‬ ‫ل ـه‌ ســاڵی ‪ 1908‬دا روی کــرد ‌ه خوێندنــی که‌رت ـه‌ به‌رده‌وام ـه‌کان و زنجیــره‌ لێــک دورکه‌وت ـه‌کان‪ ،‬ب ـه‌اڵم ل ـه‌م ماوه‌ی ـه‌دا زۆر‬ ‫ب ـه‌ س ـه‌ختی نه‌خــۆش ده‌که‌وێــت‪ ،‬س ـه‌ره‌نجام ل ـه‌ ســاڵی ‪ 1909‬دا نەشــتەرگەری بــۆ ده‌ک ـه‌ن‪ ،‬دوای زه‌مه‌نێکــی دورودرێــژ‬ ‫تەندروســتییەکەی باشــر ده‌بێــت‪ .‬پاشــان ل ـ ‌ه هه‌مــان ســاڵدا دایکــی کچێکــی ته‌م ـه‌ن ده‌ ســاڵه‌ی بــۆ ده‌دۆزێت ـه‌و ‌ه و لێــی‬ ‫مــاره ده‌کات‪ ،‬دوای دو ســاڵ‪ ،‬ک ـه‌ کچەک ـە‌ ته‌مه‌نــی ده‌بێت ـه‌ دوازده‌ ســاڵ‪ ،‬رامانوجــان ده‌یگوێزێت ـه‌وه‌ و نۆماڵێــک بــۆ خــۆی‬ ‫پێک ـه‌وه‌ ده‌نێــت‪ .‬رامانوجــان ناچــار ده‌بێــت ل ـه‌ ته‌مه‌نــی بیســت و دوو ســاڵیدا خوێنــدن جــێ بهێڵێــت‪ ،‬ع ـه‌وداڵ ده‌بێــت‬ ‫بــه دوای‌ کار دا‪ .‬س ـه‌ره‌نجام بــۆ دابینکردنــی بژێــوی خــۆی و ژنــە تازەکــەی ل ـه‌ ته‌مه‌نــی بیســت و ســێ ســاڵیدا لــە بەشــی‬ ‫حســاباتی بەنــدەری شــاری مــەدراس ده‌بێت ـه‌ کاتــب و موچ ـه‌ی ســااڵنه‌ی ته‌نهــا پەنجــا دۆالری ئه‌مه‌ریکــی ده‌بێــت‪ ،‬ئ ـه‌م‬ ‫مووچه‌یــه‌ش پێویســت بــو به‌شــی بژێــوی خــۆی و ژن و ماڵه‌کــه‌ی بــکات‪ .‬رامانوجــان ده‌ســتبه‌رداری مامتاتیــک نه‌بــوو‪،‬‬ ‫به‌ڵکــو هــه‌ر وه‌ک جــاران بــه‌رده‌وام بــو لــه‌ خوێنــدن و لێکۆڵینــه‌وه‌ی مامتاتیکــی‪ .‬لــه‌م کاره‌ نوێیه‌یــدا‪ ،‬رامانوجــان‪ ،‬بــه‌‬ ‫جۆرێــک مێشــکی خــۆی خه‌ریــک ده‌کات بــه‌ مامتاتیکه‌وه‌‪(،‬ده‌فتــه‌ری تێبینییــه‌کان)ی خــۆی پڕده‌کاتــه‌وه‌ بــه‌ نووســین و‬ ‫ڕامــان و حســاباتی وردی هاوکێش ـه‌یی‪،‬ته‌نانه‌ت ب ـه‌ ده‌گم ـه‌ن بیــری ده‌که‌وێت ـه‌وه‌ ک ـه‌ ل ـه‌ س ـه‌ر کار و وه‌زیفه‌ی ـه‌ و ئه‌رکــی‬ ‫تــر هه‌ی ـه‌ ک ـه‌ پێویســته‌ له‌س ـه‌ر شــانی به‌جێیــان بگه‌ێنێــت‪ ،‬جگ ـه‌ ل ـه‌وه‌ش ب ـه‌ ت ـه‌واوی هۆشــی الی حســاباتی نوســینگه‌ک ‌ه‬ ‫نه‌مابــوو‪.‬‬ ‫ئــه‌و رۆژانــه‪ ،‬ڕامانوجــان‌ زیاتــر ســه‌ر‌قاڵی گــه‌ران و توێژینــه‌وه‌ بــوو لــه‌ ژمــاره‌ خۆبه‌شــه‌کان‪ ،‬بــه‌ تایبــه‌ت حســابکردنی‬ ‫ژماره‌یان(وات ـه‌ ع ـه‌ده‌دی ژمــاره‌ خۆبه‌ش ـه‌کان)‪ ،‬ئه‌م ـه‌ ل ـه‌ خۆیــدا ن ـه‌ک ه ـه‌ر ئه‌رکێکــی گ ـه‌وره‌ و ل ـه‌ ئاســابه‌ده‌ر س ـه‌خت‬ ‫بــوو‪ ،‬لــ ‌ه هه‌مــان کاتــدا ســه‌فه‌رێکی ئه‌فســوناویش بــوو‪ ،‬بــه‌اڵم قودره‌تــی بیرکردنــه‌وه‌ی مێشــکی رامانوجــان‪ ،‬هێنــده‌ی‬ ‫ده‌ریایــه‌ک قــووڵ و وه‌کــوو ئه‌ڵامســیش تیــژ بــووه‌‪ .‬جگــه‌ له‌مــه‌ش به‌هره‌یه‌کــی رسووشــی ( یاخــوود وه‌ک خــۆی بــۆی‬ ‫ده‌چێــت خوودایــی) پایه‌بـه‌رزی هه‌بــوو بــۆ یاریکــردن بـه‌ هاوکێشـه‌‪ ،‬بـ ‌ه جۆرێــک لـه‌ پــاش چه‌نــد ســاته‌وه‌ختێک شــتێکی‬ ‫نــوێ ل ـه‌ الی وه‌ک ئیلهــام ل ـه‌ دایــک ده‌بــوو‪ ،‬بــۆ منوون ـ ‌ه جارێــک ل ـه‌ کارکردنــدا‌ ئ ـه‌و په‌یوه‌ندیی ـه‌ ده‌دۆزێت ـه‌وه‌ ک ـه‌ ژمــار ‌ه‬ ‫خه‌یاڵییــه‌کان(‪)Imaginary Numbers‬نەخشــەی منایــی(‪ )Exponential functions‬و ئــه‌و هاوکێشــانه‌ی شــه‌پۆله‌کانی‬ ‫دەنــگ(‪ )Sound Wave Equations‬ته‌فســیرده‌که‌ن پێک ـه‌وه‌ گرێــده‌ده‌ن‪ ،‬زۆر ده‌خرۆشــێت و دڵخــۆش ده‌بێــت‪ ،‬ب ـه‌اڵم ب ـه‌‬ ‫داخ ـه‌وه‌‪ ،‬دوای چه‌نــد رۆژێــک گه‌لێــک غه‌مگیــن ده‌بێــت‪ ،‬کاتێــک بــۆی ده‌رده‌که‌وێــت ک ـه‌ ئول ـه‌ر نزیک ـه‌ی س ـه‌د و په‌نجــا‬ ‫ســاڵ له‌وه‌ب ـه‌ر ئ ـه‌م دۆزینــەوە مه‌زن ـه‌ی کــردووه‌‪.‬‬ ‫هـه‌روا کارێکــی ئاســان نییـه‌ مــرۆڤ بتوانێــت لـه‌ ســایکۆلیژییه‌تی داهێنانــی مامتاتیکیــی تێبــگات‪ ،‬بـه‌اڵم کارکردنــی مامتاتیکــی‬ ‫‪36‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫رامانوجــان زیاتــر لــه‌ دیارده‌یه‌کــی ئه‌فســوناوی ده‌چێــت تاوە‌کــو لــه‌ ڕاســتی‪ ،‬گه‌لێــک جــاران خــۆی گووتوویه‌تــی‌ کــ ‌ه‬ ‫ئــەو زۆرب ـه‌ی چه‌مک ـه‌ مامتاتیکیی ـه‌کان ل ـه‌ الی ـه‌ن خوداوه‌نــد ناماگیــری‪ ،‬ک ـه‌ خوداوه‌نــدی بنه‌ماڵ ـه‌ی رامانوجــان ده‌کات‪،‬‬ ‫ل ـه‌ خه‌ونیــدا وه‌ک وه‌حــی بــۆی دێــن‪‌.‬‬ ‫هێــدی هێــدی‪ ،‬رامانوجــان که‌وتـه‌ په‌ره‌پێدانــی توێژینـه‌وه‌ مامتاتیکییه‌کانــی و لـه‌ ژورناڵــی (گۆڤــاری) کۆمه‌ڵـه‌ی مامتاتیکــی‬ ‫هندیــدا گه‌لێــک پرســی مامتاتیــک و شــیکارەکەی باڵوده‌کاتــه‌وه‌‪ .‬لــه‌ ســاڵی ‪ 1910‬دا باســێکی زانســتی لــه‌م ژورناڵــه‌دا‬ ‫باڵوده‌کاتــه‌وه‌‪ ،‬لــه‌م باســە‌دا په‌یوه‌نــدی نێــوان هاوکێشــه‌ مۆدیولــه‌ره‌ هێلکه‌ییــه‌کان په‌ره‌پێــده‌دات‪ ،‬جگــه‌ لــه‌وه‌‪،‬‬ ‫دوای ئــه‌وه‌ی لــه‌ ســاڵی ‪ 1911‬لێکوڵینه‌وه‌یه‌کــی تــری زۆر نایــاب له‌ســه‌ر ژماره‌کانــی بێرنوولــی لــه‌ هه‌مــان ژوورناڵــدا‬ ‫باڵوده‌کات ـه‌وه‌‪ ،‬ل ـه‌ ئاســابه‌ده‌ر بەناوبانــگ دەبێــت‪ ،‬س ـه‌رباری ئ ـه‌وه‌ی هیــچ په‌روه‌رده‌یه‌کــی زانکۆیــی و ئه‌کادیمــی نیی ـه‌‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم لــه‌ نێوه‌نــدە زانکۆییەکانــدا وه‌ک بلیمه‌تێکــی مامتاتیکــی ده‌نارسێــت و بــاس ده‌کرێــت‪.‬‬ ‫ئــه‌وه‌ی لێــره‌دا شــایانی گوتنــه‌ و سه‌رنجراکێشــه‌ ئه‌وه‌یــه‌ کــه‌ ڕامانوجــان‪ ،‬بــه‌ هیــچ کلۆجێــک ئــاگاداری پێشــکه‌وتن و‬ ‫په‌ره‌س ـه‌ندنی میتــۆد و ســتایلی تــازه‌ی رۆژئاوایــی س ـه‌باره‌ت ب ـه‌ ژمــاره‌ خۆبه‌ش ـه‌کان نه‌بــووه‌‌‪ ،‬به‌ڵکــو س ـه‌چاوه‌ی ته‌نهــا‬ ‫و ته‌نهــای ده‌ربــاره‌ی ئـه‌م ژمــار ‌ه خۆبه‌شــانه‪ ،‬وه‌ک هـه‌ر بابه‌تێکــی تــری مامتاتیــک‪ ،‬الی رامانوجــان‪ ،‬بریتییـه‌ لـه‌ کتێبه‌کـه‌ی‬ ‫جــۆرج کار‪ ،‬ب ـه‌ راســتی رامانوجــان ت ـه‌واو گیــرۆده‌ی ئه‌وینــی ئ ـه‌م کتێب ـه‌ ببــوو‪ ،‬چونک ـه‌ هه‌میش ـ ‌ه وه‌ک توێشــویه‌ک پێــی‬ ‫بــوه‌‪ .‬جگــه‌ لــه‌وه‌ش لــه‌ رێــگای پیشــه‌که‌یه‌وه‌‪ ،‬لــه‌ ســاڵی ‪ ،1911‬ئاشــنایه‌تی له‌گــه‌ڵ‌ مامتاتیکناســێکی هنــدی ناوچه‌کــه‌‬ ‫په‌یــدا ده‌کات و گه‌لێــک ل ـه‌ کاره‌کانــی خــۆی پیشــان ده‌دات‪ .‬ئ ـه‌م پیــاوه‌ نــاوی راماچانــدرا راو ده‌بێــت‪ .‬راماچانــدرا راو‪،‬‬ ‫جگــه‌ لــه‌وه‌ی مامتاتیکناســێکی به‌توانــا بــوو‪ ،‬لــه‌ هه‌مــان کاتــدا یه‌کێــک بــوو لــه‌ دامه‌زرێن ‌هرانــی ژوورنالــی کۆمه‌ڵــی‬ ‫مامتاتیکــی هنــدی‪ .‬راماچانــدرا باســی ده‌کات کـه‌ چــۆن رۆژێــک الوێکــی که‌مپۆشــته‌‪ ،‬ریــش نه‌تــارشاو‪ ،‬چڵکــن‪ ،‬کــە هـه‌ژاری‬ ‫ب ـه‌ ســیاموه‌ دیــار بــوو‪ ،‬ب ـه‌اڵم خرپــن و جگه‌ل ـه‌وه‌ی زرنگیشــی پێــوه‌ دیاربــوو‪ ،‬ب ـه‌ دوو ده‌فت ـه‌ری قه‌ب ـه‌وه‪ ،‬ک ـه‌ دۆزینــەوە‬ ‫مامتاتیکییه‌کانــی خــۆی لــه‌ خۆگرتبــوو‪ ‌،‬ســه‌ر‌دانی کــرد‪ ،‬دیاربــوو زۆر پــه‌رۆش بــوو بــۆ ئــه‌وه‌ی ســه‌رچاوه‌یه‌کی دارایــی‬ ‫فه‌راه ـه‌م بــکات بــۆ درێــژه‌دان ب ـه‌ خوێندنــی مامتاتیــک‪ .‬راو بــاس ل ـه‌و رۆژە ده‌کات ک ـه‌ چــۆن رامانوجــان هــات و دوو‬ ‫ده‌فت ـه‌ره‌ی ل ـه‌ بــن هه‌نگڵــی دانابــوو‪:‬‬ ‫کتێبــه‌ی کــرده‌وه‌ و که‌وتــه‌ ته‌فســیرکردنی هه‌ندێــک لــه‌ دۆزینــەوەکان‪ .‬یه‌کســه‌ر شــتێکی ســه‌یر و نائاســایم به‌دیکــرد؛‬ ‫ب ـه‌اڵم مــن زانیــاری مامتاتیکییــم زۆر ســنووردار و دیاریک ـراو بــوو‪ ،‬زانیارییه‌ک ـه‌م ل ـه‌م بواره‌دا(هه‌رچه‌نــده‌ خــۆی وات ـه‌ راو‬ ‫مامتاتیکنــاس بــوو) ئ ـه‌و هەقــەی نه‌دام ـێ‌ ئ ـه‌و حوکم ـه‌ بــده‌م ئایــا ئ ـه‌م کابرای ـه‌ ل ـه‌ ئه‌قڵ ـه‌وه‌ قس ـه‌ده‌کات‪ ،‬یــان قس ـه‌ی‬ ‫هه‌له‌قومه‌لــه‌ق ده‌کات‪ .‬ئــا لــه‌م ســاته‌دا نه‌متوانــی هیــچ قه‌راربــده‌م و جــارێ وازم لــه‌ حوکمه‌کــه‌م هێنــا‪ .‬پێــم گــووت‬ ‫کــه‌ جارێکــی تــر بێتــه‌وه‌ بــۆ الم‪ .‬کــه‌ هاتــه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مجاره‌یــان نه‌زانــی منــی بــۆ ده‌رکــه‌وت و ئه‌نجامگه‌لێکــی هاســانرتی‬ ‫نیشــاندام‪ .‬ئ ـه‌وه‌ی بینیــم ســنووری‌ کتێبــه ته‌قلیدییه‌کانــی رۆژگاری شــکاندبوو‪ .‬ئیــر هیــچ گومانــم نه‌بــوو ک ـه‌ ئ ـه‌م الوه‌‬ ‫زاتێکــی نایابــه!‬ ‫ڕاو یارمه‌تــی رامانوجــان زۆر ده‌دات‪ ،‬ئامــۆژگاری ده‌کات کـه‌ نامـه‌ بنوســێت بــۆ توێژە‌رانــی مامتاتیکــی لـه‌ زانکــۆی کامربیــج‬ ‫و حاڵــی خــۆی بــاس بــکات و بزانێــت ئایــا س ـه‌باره‌ت ب ـه‌ دۆزینــەوە‌ مامتاتیکییه‌کانــی چــی ده‌ڵێــن؟ یه‌که‌مجــار گه‌لێــک‬ ‫نام ـه‌ی بــۆ دوو مامتاتیکنــاس نووســی‪ ،‬نێویــان هۆبســن و به‌یک ـه‌ر بــوو‪ .‬ب ـه‌ داخ ـه‌وه‌ ئ ـه‌م دوو مامتاتیکناس ـه‌‪ ،‬ن ـه‌ک‌ ه ـه‌ر‬ ‫ســه‌یری‌ مامتاتیکــی رامانۆجانــی هندییــان نه‌کــرد‪ ،‬به‌ڵکــه‌ تــه‌واو فه‌رامۆشــیان کــرد و تاقه‌تیــان نه‌بــوو نامه‌کانــی‬ ‫بکه‌ن ـه‌وه‌‪ ،‬هه‌رچــی بۆیــان ناردبــوو‪ ،‬ه ـه‌روا بۆیــان نــارده‌وه‌‪ .‬ڕامانوجــان کۆڵــی ن ـه‌دا‪ ،‬له‌گ ـه‌ڵ ئه‌مانەشــدا نام ـه‌ی نووســی‬ ‫بــۆ جی‪.‬ئێچ‪.‬هــاردی‪ ،‬کــە بــە راســتی لــەو رۆژگاره‌دا یه‌کێــک بــو ل ـه‌ ه ـه‌ره‌ به‌ناوبانگرتیــن مامتاتیکناســی ئنگلیــز و ئەقلــە‬ ‫هــەرە بڵندەکانــی مامتاتیکــی جیهــان ‪ ،‬کـه‌ ئه‌میــش هـه‌ر مامۆســتا بــوو لـه‌ زانکــۆی کامربیــج‪ ،‬نێــوی جی‪.‬هێــچ‪.‬گاردی بــوو‪.‬‬ ‫کاتێــک بەیانــی ‪ 16‬ی کانونــی دوەمــی ‪ 1913‬دەچێتــە ســەرکار و پۆســتەکە دەکاتــەوە‪ ،‬کۆمەڵێــک الپــەڕەی کــۆن دەبینێــت‬ ‫‪37‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫کــە نزیکــەی ســەد هاوکێشــەی غەریــب و هەندێــک ســەملاندن لەخۆدەگرێــت و بــە ئنگلیزیەکــەی تێکشــکاو نامەیەکــی بــۆ‬ ‫نــورساوە‪.‬‬ ‫نامه‌که‌ به‌جۆره‌ ده‌ست پێده‌کات‪:‬‬ ‫به‌ڕێزه‌ ئازیزه‌که‌م‪،‬‬ ‫تــکا ده‌ک ـه‌م‪ ،‬بــا خۆمــت پــێ بناســێنێم‪ ،‬کاتبێکــم ‌و ل ـه‌ به‌شــی حســاباتی ئۆفیســی تره‌ســتی به‌نــده‌ری شــاری م ـه‌دراس‬ ‫کار ده‌کــه‌م‪ ،‬موچه‌کــه‌م ســااڵنه‌ ‪ 20‬دۆالره‌‪ .‬نزیکــی‌ بیســت و ســێ ســااڵن ده‌بم‪.‬زانکــۆم نه‌خوێنــدووه‌‪ ،‬بــه‌اڵم چوومه‌تــ ‌ه‬ ‫قوتابخانــه‌ی ته‌قلیــدی‪ .‬دوای وازهێنانــم لــه قوتابخانــه‌‪ ،‬کاتــی زیــاده‌ی خــۆم بــۆ مامتاتیــک ســه‌رف ده‌کــه‌م‪ .‬کۆرســی‬ ‫ته‌قلیدییانــه‌ی‌ زانکــۆم نه‌خوێنــدووه‌‪ ،‬بــه‌اڵم خه‌ریکــم رێچکه‌یــه‌ک بــۆ خــۆم ده‌دۆزمه‌وه‌‪‌.‬توێژینه‌وه‌یه‌کــی تایبه‌تــم‬ ‫ســه‌باره‌ت بــه‌ زنجیــره‌ دایڤێرجه‌نتــه‌کان بــه‌ گشــتی کــردووه‌ و‌ ئه‌نجامه‌کانیشــی الی مامتاتیکناســه‌کانی ناوچه‌وکــه‌ بــه‌‬ ‫"سه‌رســوڕهێن" بــاس ده‌کــه‌ن‪.‬‬ ‫هــاردی‪ ،‬بــە هەمــان شــێوە‪ ،‬وا دەزانێــت ئەمــە کاری گەمژەیەکــە‪ ،‬بۆیــە لەســەر مێزەکــەی فڕێــی دەدات‪ ،‬بــەاڵم کــە ژورەکەی‬ ‫جێدەهێڵێــت‪ ،‬یەکێــک لــە فۆرمیــاکان دێتــەوە یــادی و بــە گوتــەی خــۆی ئــەو ڕۆژە هــەر خەریکــی یــاری کریکــت بــوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئــەو هاوکێشــەیە بــە بەردەوامــی لــە خەیاڵیــدا دەهــات و دەچــو‪'' .‬ئەوانــە ڕاســن‪ ،‬چونکــە ئەگــەر ڕاســت نەبــن‪ ،‬کــەس‬ ‫قودرەتــی ئــەو خەیاڵــەی نییــە ئــەو هاوکێشــانە دابهێنێــت '' هــاردی کــە گەڕایــەوە ژورەکــەی دیســانەوە ســەیری کارەکانــی‬ ‫ڕامانوجانــی هنــدی کــردەوە‪ ،‬بــەاڵم ئەمجــارە زۆر بــە دیقەتــەوە ورددەبێتــەوە‪ .‬کاتێــک پیشــانی لیتلــوودی پرۆفیســۆر و‬ ‫هاوڕێــی دەدات و الی ئــەو ئەمــە کاری مامتاتیکناســێکی هــەروا ئاســایی نییــە‪ ،‬بــە تایبــەت کاتێــک بــاس لــە دۆزینــەوەی‬ ‫میتۆدێکــی نــوێ دەکات ســەبارەت بــە ســەملێندراوی ژمــارە خۆبەشــەکان و نــۆ الپــەڕەی دەربــارەی ئــەم بابەتــە بــۆ نــاردوە‪،‬‬ ‫''ئەمــە بەهرەیەکــی نائاســاییە و شــتی وەهــای هەرگیــز لــە ژیانیــدا نەدیــوە'' بۆیــە لەوێــدا بڕیــاردەدەن کارێــک بکــەن کــە‬ ‫ڕامانوجــان هەرچۆنێــک بێــت پێویســتە بێــت بــۆ کامربیــج‪ ،‬خــۆ ئەگــەر ناتوانێــت‪ ،‬ئــەوا دەتوانــن هەمــوو کارئاســانیەکی بــۆ‬ ‫بکــەن‪ .‬هــاردی وەالمــی نامەکــەی رامانوجــان دەداتــەوە و دەڵێــت‪:‬‬ ‫نامه‌کــه‌ت و ئــه‌و ســەملێندراوانری باســیان ده‌که‌یــت لــه‌ زۆر ســه‌رنجیان راکێشــام‪ .‬هه‌چۆنێــک بێــت‪ ،‬ده‌بێــت تــۆ لــه‌و ‌ه‬ ‫حاڵــی‌بیــت کــه‌ مــن بــه‌ر‌ لــه‌وه‌ی حوکــم به‌ســه‌ر ئــه‌و کارانــه‌دا بــده‌م کــه‌ کردووتــن‌‪ ،‬وا پێویســت ده‌کات مــن ئــه‌و‬ ‫ســه‌ملاندنانه‌ ببینــم کــه‌ تــۆ جه‌ختیــان له‌ســه‌ر ده‌که‌یــت‪ .‬ده‌رئه‌نجامه‌کانــت‪ ،‬الی مــن‪ ،‬ده‌کرێــن بــه‌‌ ســێ پۆلــه‌وه‌؛‬ ‫ژماره‌یــه‌ک ده‌رئه‌نجــام لــه‌ ئــارادا هــه‌ن کــه‌ له‌وه‌بــه‌ر زانــراون‪ ،‬یاخــوود ده‌توانرێــت بــه‌‬ ‫ ‬ ‫ئاســانی لــه‌ هه‌نــدێ ســەملێندراوی تــرەوە بــ ‌ه ده‌ســت بهێرنێــن؛‬ ‫هه‌ندێــک ده‌رئه‌‌نجــام هــه‌ن‪ ،‬تــا ئــه‌و کاتــه‌ی مــن ئــاگادار بــم‪ ،‬نوێــن و سه‌رنجراکێشــن‪،‬‬ ‫ ‬ ‫بــه‌اڵم زیاتــر بــه‌ هــۆی فزووڵــی و گرانییانــه‌وه‌ سه‌رنجراکێشــن وه‌ک لــه‌وه‌ی گرنــگ بــن‪.‬‬ ‫هه‌ندێک ده‌رئه‌نجام هه‌ن که‌ نوێ و گرنگن‪...‬‬ ‫ ‬ ‫کـه‌ هــاردی داوای ئـه‌م سـه‌ملاندنانه‌ی لـه‌ رامانوجــان کــرد‪ ،‬رامانوجــان که‌مێــک سـه‌غڵه‌ت بــوو‪ ،‬چونکــه الی ئـه‌و‪ ‌،‬هـه‌روه‌ک‬ ‫له‌وه‌بــه‌ر ئیشــاره‌مان پێــدا‪ ،‬له‌گــه‌ڵ چه‌مکــی ســه‌ملاندندا‪ ،‬کــه‌ کۆڵه‌کــه‌ی مامتاتیکــه‌‪ ،‬هێشــتا ئه‌زموو‌نێکــی بــاش و وردی‬ ‫نییــه‌‪ .‬بــه‌اڵم له‌گــه‌ڵ ئه‌وه‌شــدا تــه‌واو بــووه‌ مایــه‌ی دڵخۆشــی کــه‌ مامتاتیکناســێکی وا گــه‌وره‌ لــه‌ زانکــۆی کامربیجــه‌وه‌‬ ‫وه‌اڵمــی بــۆ ده‌نووســێت‪ .‬رامانوجــان وه‌اڵمــی ده‌داتــه‌وه‌ و ده‌ڵێــت " ئــه‌وا هاوڕێیه‌تیــم لــه‌ تــۆدا بــه‌دی کــرد بــه‌وه‌ی‬ ‫کاره‌ک ـه‌ی مــن ب ـ ‌ه چــاوی عه‌تف ـه‌وه‌ س ـه‌یرده‌که‌یت‪ .‬مــن ئێســتا که‌ســێکی ل ـه‌ برســا نیــوه‌ مــردووم‪ .‬بــۆ ئ ـه‌وه‌ی مێشــکم‬ ‫موحاف ـه‌زه‌ بک ـه‌م‪ ،‬خواردنــم ده‌وێــت و ئه‌م ـه‌ش الی مــن ئعتبــاری یه‌که‌م ـه‌‪‌ .‬ه ـه‌ر نامه‌یه‌کــی دۆســتانه‌ ل ـه‌ الی ـه‌ن تــۆوه‌‬ ‫ده‌بێت ـه‌ مای ـه‌ی ‌یارمه‌تیدانــم بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ک ـه‌ بتوانــم مه‌نح ـه‌ ل ـه‌ زانکــۆ یاخــود ل ـه‌ ده‌وڵ ـه‌ت وه‌ربگــرم‪".‬‬ ‫‪38‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫پاشــان هــاردی رامانوجــان قایــل ده‌کات ک ـه‌ بێــت بــۆ ئنگلت ـه‌ره‌ بــۆ بینینــی هــاردی خــۆی‪ ،‬له‌وێــش (وات ـ ‌ه ل ـه‌ کامربیــج)‪،‬‬ ‫هــاردی ه ـه‌ر خــۆی هه‌وڵــده‌دات کارێکــی ل ـه‌ کۆلێــژی ترینیتــی (کۆلیژیکــی س ـه‌ر ب ـه‌ زانکــۆی کامربیج ـه‌) بــۆ فه‌راه ـه‌م‬ ‫بــکات‪ .‬یه‌که‌مجــار‪ ،‬رامانوجــان‪ ،‬ل ـه‌م کاره‌ دوودڵ بــوو‪ ،‬چونکــە هاتــن بــۆ ئنگلــرە هــەروا ئاســان نەبــو‪ ،‬کۆســپەکان زۆر‬ ‫بــون‪ ،‬پێــش هەمــو شــتێک‪ ،‬رامانوجــان ئیامندارێکــی ڕادیــکاڵ بــو‪ ،‬ئاینەکــەی (ئایینــی براهمینــی ) ڕێــگای پــێ نــەدەدا‬ ‫خــاک بــە جــێ بهێڵێــت و بچێتــە ئــەو دیــو ســنورەوە‪ ،‬جگــە لــەوەی ئــەو ڕێجیمــەی کــە ئاینەکــەی فــەرزی کردبــون لــە‬ ‫هیــچ شــوێنێک دەســت ناکــەون و تەنهــا ژنەکــەی دەزانێــت بــۆی بــکات‪ ،‬پاشــان ئەگــەر بــڕوات دور نیــە ببێــت بــە هــۆی‬ ‫توڕەکردنــی خوداوەنــد ناماجیــری ‪ Namagiri‬و غەزەبیــان بەســەردا ببارێنێــت‪ ،‬بــەاڵم خــودا کــردی دایکــی بەیانــی لــە خــەو‬ ‫هەڵدەســتێت و دەڵێــت ئەمشــەو خوداوەنــد ناماجیــری هاتــە خــەوم‪ ،‬فەرمــوی کــە ڕامانوجــان دەتوانێــت بــڕوات‪ .‬لــە دوای‬ ‫ئــەم فەرمایشــتە‪ ،‬بارگــەی لــێ پێچایــەوە و واڵتــی بەجێهێشــت و لــە ‪ 1914‬لــە ته‌مه‌نــی بیســت و ح ـه‌وت ســاڵیدا ڕووی‬ ‫کــردە بەریتانیــا و چــوو بــۆ الی هــاردی لــە کامربیــج‪.‬‬ ‫بەمجــۆرە مــاوەی پێنــچ ســاڵ دو مامتاتیکناســی مــەزن‪ ،‬لەوپــەڕی ڕۆژهــەاڵت و ئەمپــەڕی ڕۆژئــاوا پێکــەوە کاری هاوبــەش‬ ‫لــە مامتاتیکــدا دەکــەن‪ ،‬بــەاڵم شــتێک کــە تــەواو مایــەی سەرســوڕمانە ئەوەیــە کــە هــاردی هەمــو هەوڵــی خــۆی خســتەگەڕ‬ ‫بــۆ ئــەوەی ڕامانوجــان فێــری مامتاتیکــی ئەکادیمــی ببێــت‪ ،‬فێــری خستنەســەر کاغــەزی هەنگاوەکانــی ســەملاندن ببێــت‪،‬‬ ‫ســەرەنجام بــی ئەنجــام بــووە هەندێــک جــار دەتگــوت هــاردی مامەڵــە لەگــەڵ قوتابیەکــدا بــکات کــە تــازە لــە ســاڵی‬ ‫یەکەمــی زانکۆدایــە‪ ،‬کەچــی لــە گەرمــەی ئاخافتنــدا و لــە نــاکاو‪ ،‬ئەقلــە پــڕ موعجیزەکــەی‪ ،‬هــەروەک هەورەبروســکە چەنــد‬ ‫فۆرموالیەکــی دەڕشــتە ســەر الپەڕەکانــی ســەرمێزەکە و بــە جۆرێــک کــە هــاردی هەرگیــز لەوەبــەر ئــەم هاوکێشــانەی‬ ‫نەدیــوە‪ ،‬هــەر بۆیــە وەهــا دەحەپەســا کــە بڵێــت بــە راســت ئــەم کابرایــە چیــە؟ گەلێــک جــاران رامانوجــان تەنهــا ئەنجامــی‬ ‫ســەملێندراوەکانی دەنوســی و هــاردی دەکەوتــە نوســینەوەی ســەملاندنەکان‪ ،‬ئەمانــە پرۆســەیەک بــون پێویســتیان بــە‬ ‫ســەدان هەنــگاو و ڕەشــکردنەوەی دەیــان الپــەڕە هەبــو بــۆ گەیشــن بــە ئەنجامــەکان‪ ،‬هــاردی هەمیشــە سەرســوڕماوبوو‬ ‫لــەوەی کــە چــۆن ئــەم کابرایــە ئــەو هەمــو وردەکارییــە مامتامتاتیکییــە لــە مێشــکیدا ڕاڤــەدەکات‪ .‬کارە مامتاتیکییەکانــی‬ ‫ڕامانوجــان تــەواو لــە زادەی ئەقڵێکــی موعجیــزە دەچــون وەک لــەوەی هــی مــرۆڤ بــن‪ ،‬جگــە لــە ســەدان کاری بــە نرخــی‬ ‫هاوبــەش لەگــەڵ هاردیــدا‪ ،‬دوای گــەڕان و پشــکنین بــە کــون و کەلەبــەری ماڵــە کۆنەکــەی و دۆزینــەوەی دەفتەرەکانــی‪،‬‬ ‫دەرکــەوت کــە ئــەم الوە الدێیــە هندییــە زیاتــر لــە چــوار هــەزار ســەملاندنی کــردوە‪ ،‬بــەاڵم گرفتەکــە لەوەدایــە ئــەم کابرایــە‬ ‫ســەملاندنەکانی نەدەخســتە ســەر کاخــەز‪ ،‬بەڵکــو تەنهــا ئەنجامەکانــی هــەرە دوایــی دەنوســی و هــەروەک خۆشــی دەڵێــت‬ ‫'' مــرۆڤ پێویســت نــاکات دوجــار بــە شــوێنێکدا بــڕوات''‪.‬‬ ‫الی ڕامانوجــان‪ ،‬ئــەم هاوکێشــانە بــە یارمەتــی خوداوەندەکەیــان لــە مێشــکیەوە دەڕژێنــە ســەر الپــەڕە ســپییەکان‪ ،‬ئەمانــە‬ ‫دیاردەیەکــی ئیالهیــن چونکــە وەک خــۆی دەڵێــت'' الی مــن‪ ،‬ئەگــەر هاوکێشــەیەک گوزارشــت لــە فکــری خوداوەنــد نەکات‪،‬‬ ‫ئــەوە هیــچ مانایــەک نابەخشــێت‪''.‬‬ ‫رامانوجــان دوای ماوەیــەک هه‌ســتیکرد زۆر بێتاقه‌ت ـه‌ و دڵــی ناخۆشــه‪ .‬دووچــاری نه‌خۆشــی ســیل بــوو‪ ،‬هه‌میش ـه‌ ته‌نهــا‪،‬‬ ‫‌غه‌ریبیــی زۆری بــۆ هێنابــوو و زۆربـه‌ی کات خه‌یاڵــی لـه‌ الی کوچـه‌ و گوزه‌ره‌کانــی وواڵته‌کـه‌ی خــۆی بــوو‪ ‌.‬جگـه‌ لـه‌وه‌ی‬ ‫ئاووهــه‌وای وواڵتــی ئنگلســتان زۆر ســه‌غله‌تی کــرد رقــی لێــی بــوو‌‪ .‬ســه‌رباری ئه‌مانــه‌ش هه‌میشــه‌ نه‌خــۆش بــوو‪،‬‬ ‫جگـه‌ لـه‌وه‌ی بـه‌ پێــی پێــره‌وی ئایینه‌کـه‌ی‪ ،‬پێویســت بــوو رێژیمێکــی زۆر تایبـه‌ت بــکات‪ ،‬دەبــوو ته‌نهــا ڕووه‌ک بخــوات‪،‬‬ ‫ئــه‌و ته‌نهــا هۆگــری خواردنــی خێزانه‌که‌یه‌تــی و خۆشــی بــه‌و جــۆره‌ رێژیمــه‌ دێــت‪ ،‬هه‌تــا خــوا حه‌زبــکات تامــه‌زرۆی‬ ‫خواردنه‌که‌یه‌تــی‪ ،‬هه‌رچــی ده‌کات و ده‌کۆشــێت‪ ،‬ناتوانێــت له‌گــه‌ڵ‌ خــوان و ســفره‌ی ئنگلیزیــدا خــۆی ئاشــنا بــکات‪،‬‬ ‫ئێســتا دووره‌ ل ـه‌ هه‌مــوو شــتێک‪ ،‬موده‌تێکــی زۆره‌ نام ـه‌ و هه‌واڵــی ماڵ ـه‌وه‌ی بــۆ نه‌هاتــووه‪ ،‬چێــژ و خۆشــی مامتاتیــک‬ ‫ته‌نهــا شــته‌ کـه‌ تـه‌واو سـه‌رقاڵی کــردووه‌ و ژیانــی بـه‌ره‌و پێــش ده‌بــات‌‪ .‬سـه‌رباری ئه‌مانـه‌ش ئـه‌و کاتـه‌ وواڵتــی به‌ریتانیــا‬ ‫هێشــتا ل ـه‌ گه‌رم ـه‌ و گرفتــی جه‌نگــدا بــوو‪ .‬هێــدی‌هێــدی بــاری ده‌روونــی ب ـه‌ره‌و خراپــی ده‌ڕوات‪ .‬فشــاری ژیــان هه‌تــا‬ ‫‪39‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫ده‌هــات له‌س ـه‌ر دڵوده‌روونــی رامانوجــان به‌رزده‌بــووەوە‌‪ ،‬چیــر ناتوانێــت ب ـه‌و جــۆره‌ له‌گ ـه‌ڵ ژیانــدا ب ـه‌رده‌وام بێــت‪.‬‬ ‫لــه‌م ماوه‌یــه‌دا‪ ،‬رامانوجــان تێکۆشــا جگــه‌ لــه‌ مامتاتیــک بیــر لــه‌ هیــچ شــتێکی تــر نه‌کاتــه‌وه‌‪ ،‬بــه‌اڵم به‌داخــه‌وه‌ زۆر‬ ‫ســه‌که‌وتوو نه‌بــوو‪ ،‬شــه‌وانه‪ ‌،‬پشــێوی که‌وتبــووه‌ خــه‌وی‪ ،‬خه‌ونه‌کانــی تێکه‌ڵوپێکــه‌ڵ بــوون‪ ،‬پڕبــوون لــه‌ شــێوه‌‪ ،‬فــۆڕم‬ ‫و هاوکێش ـه‌ی س ـه‌یری مامتاتیکــی ‪ ،‬ده‌تگــووت وه‌ک تارمایــی دێــن و ده‌چــن‪ .‬ده‌یگــووت ئ ـه‌و ئــازاره‌ی ل ـه‌ ســکیدا هه‌ی ـه‌‪،‬‬ ‫هۆک ـه‌ی ده‌گه‌ڕێت ـه‌وه‌ بــۆ هاوکێش ـه‌که‌ی ره‌یــان‪ .‬الی رامانوجــان دوور نیی ـه‌ ئه‌م ـه‌ س ـزا بێــت‪ ،‬ل ـه‌ الی ـه‌ن خو‌داوه‌نــد ب ـه‌‬ ‫ســه‌ریدا ســه‌پاوه‌ چونکــه‌ په‌یڕه‌وه‌کانــی براهمینــی شــکاندووه‌‪.‬‬ ‫جارێــک لــ ‌ه ســاڵی ‪ 1917‬بێــزاری و نائومێــدی بــه‌ پله‌یــه‌ک ســه‌غڵه‌تی ده‌کــه‌ن کــه‌ په‌نــا ده‌باتــه‌ بــه‌ر خۆهه‌ڵدانــه‌ ژێــر‬ ‫یه‌کێــک لــه‌ شــه‌مه‌نده‌فه‌ره‌کانی له‌نده‌نــه‌وه‌‪ ،‬بــه‌اڵم خۆشــبه‌ختانه‪ ،‬یه‌کێــک لــه‌‌ پاســه‌وانانی وێســتگه‌که‌‪ ،‬لــه‌م ســاته‌دا‬ ‫رووداوه‌کــه‌ ده‌بینــێ‪ ،‬و‌ فریــای راکێشــانی ســویچه‌که‌ ده‌که‌وێــت و شــه‌مه‌نده‌فه‌ره‌ ده‌وه‌ســتێت‪ ،‬رامانوجــان به‌خــت‬ ‫یــاری بــوو و نه‌مــرد‪ .‬ســه‌ره‌نجام پۆلیــس گرتیــان‪ ،‬ویســتیان بیده‌نــه‌ دادگا‪ ،‬چونکــه‌ ئه‌وکاتــه‌ لــه‌ به‌ریتانیــا‪ ،‬هه‌وڵــدان‬ ‫بۆخۆکوشــن تــاوان بــوو‪ ،‬ئ ـه‌و که‌س ـه‌ حوکــم ده‌درا‪ ،‬ب ـه‌اڵم بــۆ رامانوجــان‪ ،‬کاتێــک ک ـه‌ هــاردی هــات و قس ـه‌ی تێداکــرد‪،‬‬ ‫ده‌عواکه‌یــان له‌س ـه‌ر البــرد‪ .‬هــاردی توانــی رامانوجــان بخات ـه‌ نه‌خۆشــخانه‌ی تایبه‌ت ـه‌وه‌‪ ،‬بــۆ مــاوه‌ی دوازد ‌ه مانــگ ل ـه‌ ژێــر‬ ‫چاودێــری تایبه‌تــدا بێــت‪.‬‬ ‫کــە لــە نەخۆشــخانە دەکەوێــت‪ ،‬هــاردی ســەردانی دەکات و بەمجــۆرە بــاس لــە ســەردانەکەی دەکات و دەڵێــت‪(( '' :‬له‌ یادمە‬ ‫جارێ ـک‌ ک ـه‌ چــووم بــۆ س ـه‌ردانی ل ـه‌ نه‌خۆشــخانه‌ی په‌تنی(نەخۆشــخانەیەکە لــە لەنــدەن) که‌وتبــوو‪ .‬ســواری ته‌کســییه‌ک‬ ‫بــووم‌ ژماره‌ک ـه‌ی ‪ 1729‬بــوو‪ ،‬الی مــن زیاتــر ژماره‌یه‌کــی دزێــو دیاربــوو‪ ،‬ک ـه‌ گه‌یشــتمه‌ الی‪ ،‬بــۆ ئ ـه‌وه‌ی بیهێنم ـه‌ قس ـه‌‪،‬‬ ‫گووتــم ب ـه‌ ته‌کســییه‌ک هاتــم ک ـه‌ ژماره‌ک ـه‌ی ‪ 1729‬بــوو‪ ،‬ب ـه‌ الی من ـه‌وه ئ ـه‌م ژماره‌ی ـه‌‌ دزێــو دیاربــوو‪ ،‬هیــوادارم ئیشــاره‬ ‫‌نه‌بێــت بــۆ نه‌هامه‌تییــه‌ک‪ .‬لــه‌ وه‌اڵمــدا گووتــی‪ :‬نــا نــا هــاردی‪ ،‬ئــه‌وه‌ ژماره‌یه‌کــی ئێجــگار سه‌رنجراکێشــه‌؛ ئــه‌وه‌‬ ‫بچوکرتیــن ژماره‌یــه‌ کــه‌ ده‌توانرێــت وه‌ک کــۆی دوو ســێجا بــه‌ دوو رێــگای جیــاواز ده‌رببڕدرێــت‪ ،‬ئه‌وانیــش ‪12+2^1‬‬ ‫^‪ 1729=2‬و ‪)) 1729=2^ 10 +2^9‬‬ ‫تەندووســتی رامانوجــان هه‌تــا ده‌هــات بــه‌ره‌و خــراپ و خراپــر ده‌چــوو‪ ،‬تاوەکــو لــه‌ ســاڵی ‪ 1919‬دا بــه‌ره‌و هندســتان‬ ‫ده‌گه‌رێتــه‌وه‌‪ .‬لــه‌ ســاڵی ‪ ،1920‬لــه‌ ته‌مه‌نــی ‪ 33‬ســاڵیدا کۆچــی دوایــی ده‌کات‪.‬‬ ‫کاره‌کانــی هه‌تــا هه‌تایــه‌ نامــرن‪ ،‬بــه‌ زیندوویــی ده‌ژیــن‪ ،‬چونکــه‌ نایابرتیــن و پوخرتیــن کاری مامتاتیکــی پێشــکه‌ش بــه‌‬ ‫خه‌ڵــک کــرد‪ .‬ئه‌گــه‌ر ده‌ســتوپه‌نجه‌ی له‌ســه‌ر هــه‌ر یه‌کێــک لــه‌ پرســه‌ مامتاتیکییــه‌ هاوچه‌رخه‌کانــی ئــه‌و رۆژگاره‌دا‬ ‫هه‌بووبێــت‪ ،‬ئ ـه‌وا بــووه‌ ب ـه‌ هــۆی پێشخســن و بــره‌و پێدانــی ئ ـه‌و پرس ـه‌ ئاڵۆزان ـه‌‪ .‬کاری ل ـه‌ ه ـه‌ر ی ـه‌ک ل ـه‌ زنجیره‌کانــی‬ ‫ره‌یــان‪ ،‬ته‌واوکاریییــه‌ هێلکه‌ییــه‌کان‪ ،‬زنجیره‌کانــی هایپــه‌ر ‪ -‬جیۆمه‌تریــک و هاوکێشــه‌ داله‌ییه‌کانــی نەخشــەی زێتــا‬ ‫کــردووە‪.‬‬ ‫کاتێــک هــاردی کەوتــە منــرەدان بــە مامتاتیکزانــەکان لــە یەکــەوە بــۆ ســەد‪ ،‬ب ـه‌م جــۆره‌ی منــرەی پێــدان‪ 25 :‬بــۆ خــۆی‬ ‫(هــاردی)‪ ،‬لیتڵــوود ‪ ،30‬ده‌یڤیــد هیلبێــرت ‪ 80‬و رامانوجــان ‪ .100‬به‌مجــۆره‌ گه‌وره‌یــی ئ ـه‌م بلیامته‌مــان بــۆ ده‌ده‌که‌ویــت‪.‬‬ ‫ئــەم نوســینە زۆر لەمــە زیاتــرە بــەاڵم لێــرەدا کورتــم کردوەتــەوە‪ ،‬دەنــا پــڕ بــو لــە هاوکێشــە‪ ،‬چونکــە هەمــو باڵوبکمــەوە‬ ‫خوێنــەر بێتاقــەت دەبێــت‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫ی‪6‬‬

‫زانست‬

‫دابڕان‬ ‫مارسی ‪2017‬‬

‫کتێبی (ئەژدیهاکانی‬ ‫عەدەن‪ ،‬چەند‬ ‫بۆچونێک دەربارەی‬ ‫پەرەسەندنی عەقڵی‬ ‫مرۆڤ)‬ ‫نوسینی ‪ :‬کارل ساگان‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬ڕۆژگار حەمید‬

‫ئــەم کتێبــە بــە یەکێــک لــە پڕفرۆشــرین کتێبــە زانســتییەکان دادەنرێــت‬ ‫بــە درێژایــی مێــژووی مرۆڤایەتــی‪ ،‬هــۆکار زۆرن بــۆ پڕفرۆشــی ئــەم‬ ‫کتێبــە لەوانــە؛ ئــەو زمانــە ســادەیەی کــە نووســەر بــەکاری هێنــاوە بــۆ‬ ‫گەیاندنــی زانیــاری ئاڵــۆزی زانســتی ســەردەم‪ ،‬هەروەهــا هەوڵــدان بــۆ‬ ‫وەاڵم دانــەوەی گەورەتریــن پرســیاری مرۆڤایەتــی ئەویــش هــۆکاری‬ ‫بوونــی مرۆڤــە لەســەر ئــەم هەســارەیە‪ .‬نووســەر لــە ســەرەتای‬ ‫کتێبەکــەدا باســی مێــژووی گــەردوون دەکات هــەر لــە ســاتی تەقینــەوە‬ ‫گەورەکــە تاکــو دەرکەوتنــی ژیــان و دواتــر شارســتانیەتە یــەک لــە دوای‬ ‫یەکەکانــی مــرۆڤ‪ ،‬بــۆ ڕوونکردنــەوەی ئــەم مەبەســتەش ڕێگەیەکــی زۆر‬ ‫ســەرنجڕاکێش و ســادەی بــەکار هێنــاوە بــە جۆرێــک ئــەوەی تۆزێــک‬ ‫حــەزی لــە خوێندنــەوە بێــت لێــی تێــدەگات‪ .‬دواتــر نووســەر قۆناغەکانــی‬ ‫ســەرەتای دەرکەوتنــی ژیــان لەســەر ئــەم هەســارەیە دەردەخــات تاوەکــو‬ ‫پەیدابوونــی جــۆرە کۆنەکانــی مــرۆڤ و پەرەســەندنیان‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫دەرخســتنی هەندێــک زانیاریــی ســەرەتایی دەربــارەی خــودی پرۆســەی‬ ‫پەرەســەندن بەگشــتی لەســەر هەســارەی زەوی‪ .‬هەروەهــا نووســەر لــەم‬ ‫شــاکارەدا باســی رسووشــتی مێشــکی مــرۆڤ دەکات و بــەراوردی دەکات‬ ‫بــە ئامێــری کۆمپیوتــەر بــۆ ئــەوەی بــۆ خوێنــەری دەربخــات ئایــا مێشــکی‬ ‫مــرۆڤ توانــای زیاتــرە یــان ناوەنــدی چارەســەری کۆمپیوتەرێکــی ســااڵنی‬ ‫هەشــتاکان‪ ،‬دواتــر نووســەر باســی هۆکارەکانــی پێشــکەوتنی مــرۆڤ‬ ‫دەکات بــە بــەراورد لەگــەڵ گیاندارەکانــی تــر‪ .‬لــە بەشــێکی تــردا‬ ‫نووســەر بــەراورد دەکات لــە نێــوان توانــا وقەبــارەی مێشــکی مــرۆڤ و‬ ‫مێشــکی ئاژەڵــەکان و گرینرتیــن تایبەمتەندییــە جیاکەرەوەکانــی مێشــکی‬ ‫مــرۆڤ‪ ،‬هەروەهــا باســی توانــای بیرکردنــەوەی چەنــد ئاژەڵێــک دەکات‬ ‫و بــەراوردی دەکات لەگــەڵ بیرکردنــەوەی مرۆڤــدا‪ .‬لــە بەشــەکانی‬ ‫کۆتایــی کتێبەکــە دووبــارە نووســەر تــاوو توێــی هەندێــک خاســیەتی‬ ‫مێشــکی مــرۆڤ دەکات و ئــەو هۆکارانــە تــاوو و تــوێ دەکات کــە وا‬ ‫دەکات مرۆڤێــک لەویــر زیرەکــر بێــت‪ ،‬جگــە لــەوەش باســی توێــکاری‬ ‫مێشــک زیرەکرتیــن مرۆڤەکانــی ئــەم ســەردەمە دەکات وەک ئاینشــتاین‪،‬‬ ‫هەروەهــا نووســەر بــاس لــە فرمانــی یەکــە یەکــە چینەکانــی مێشــکی‬ ‫مــرۆڤ و ئاژەڵــەکان دەکات وبــە شــێوەیەکی زۆر ســاکار پەیوەندیــی‬ ‫نێوانیــان ڕوون دەکاتــەوە و هەروەهــا لــە دەرگــەی چەندیــن بابەتــی‬ ‫ســەرنجڕاکێش دەدات وەک خــەو بینیــن لــە مــرۆڤ و ئاژەڵــەکان‪ .‬ئــەم‬ ‫کتێبــە دەروازەیەکــە بــۆ هــەر کەســێک بــۆ ئــەوەی زیاتــر لــە رسوشــتی‬ ‫مێشــکی مــرۆڤ تێبــگات و هــۆکاری چەندیــن هەڵســوکەوتی کۆمەاڵیەتی‬ ‫لــە ڕێگــەی زانینــی فســیۆلۆچی مێشــک شــی بکاتــەوە‪.‬‬ ‫‪41‬‬

www.

dabran.net

www.facebook.com/Duryan.Dabran/ dwryan.dabran@yahoo.com dabranweb@gmail.com 0533302648 07731633803 07501496515

‫سایتی نوێی‬

‫كەوتەكار‬ ‫دیزاینی نوێ‬

‫بە سێ زمان‪:‬‬ ‫كوردی‪ ،‬عەرەبی‬ ‫و ئینگلیزی‬

‫‪et‬‬

6 DABRAN

DABRAN Platform Publication

ZANiSTi

March 2017