nummer 1
houtvasthouden mag! is het magazine voor jongeren met een hart van hout
van de schoolbank naar de werkvloer -> pagina 9
skateramps, made in belgium -> pagina 22
1
04
HO(u)T NEWS
Houtsprokkels uit de houtsector
06
SCHOOL@WORK
En de winnaar is‌ de lambal
09
VAN DE SCHOOLBANK NAAR DE WERKVLOER Tim, Kenny en Jeroen vertellen over de grote stap
13
SCHAVEN AAN JE KENNIS De kantenaanlijmmachine
17
UIT HET JUISTE HOUT GESNEDEN
Interieurbouwer Mohammed aan het woord
2
20
ECO-LOGISCH
Dwarsbomen over het juiste hout
rubriek » quiam
e w n e d n o t s s a l k e s n a p o , n e k k u Met de g dr e t n a a m lo a m e d n a a -> pagina 6 n e m lij e t n e n e n te span
22
BEDRIJF IN DE KIJKER
Peter, Jimmy en Mathy over hun Rhino Ramps, made in Belgium
26
Aan de slag
Werken als jobstudent
25
Hout Vasthouden mag! is een uitgave van
OPLEIDING IN DE KIJKER
Bachelor in de Houttechnologie
27
HO(u)T SHOT Movingui
OCH OpleidingsCentrum Hout vzw Hof ter Vleest dreef 3 1070 Brussel Tel.: 02 558 15 51 Fax: 02 558 15 89 info@och-cfb.be www.och-cfb.be Verantwoordelijke uitgever: André Delouw Concept en realisatie: Link Inc, www.linkinc.be Redactie: Link Inc, www.linkinc.be Vormgeving: Zeppo, www.zeppo.be Fotografie: yelphoto.be en Sven Van Baarle
3
HO(u)T SPOTS 14-21 oktober
hetbos.be
12 Flanders 5 oktober 20
Expo Gent
21-2
Prowoodvoor iedereen die actief De vakbeurs dustrie. rwerkende in is in de houtve n le ho or de sc Met een dag vo oktober! 24 g op woensda d-fair.be
➼ www.prowoo 9-11 november
n
atie Antwerpe
2012 Waagn
en roen Woisnch Hout en Gho bouwen, og ut, ecol
eur. De beurs over gezond interi energieën en re ba uw ie rn he onen.be roenw
➼ www.houteng
2012 Antwerp
22-25 november
Expo
Hout & Haburits at voor iedereen Een publieksbe hout. die houdt van
abitat.be
➼ www.houtenh
4
PPT staat voor GEBETEN DOOR Productie- en ProTECHNOLOGIE? cesTechnologie. Het is een Se-nse, een secundairna-secundair, zeg maar het vroegere hoogtechnologisch productieprocessen zevende speciali& P roductie Proces Technologie satiejaar TSO. PPT werkzekerheid veel werkplekleren is een nieuwe studierichting van één www.sense-PPT.be jaar die je voorbereidt op het beroep van operator. Je leert er industriële processen beheersen en sturen. Je krijgt geen algemene vakken meer, maar een heel praktijkgerichte opleiding, afgewisseld met veel werkplekleren in een technologische, industriële omgeving. Door het grote tekort aan operatoren heb je een grote werkzekerheid in een brede waaier aan sectoren. Momenteel bieden twee scholen deze studierichting aan. In het volgende magazine lees je hier meer over. Of ontdek nu al deze studierichting op NEWW NE
SE-N SE -N-SE -S PP PPTT
E
geen technische voorkennis vereist
Deze zomer was Londen in de ban van de Olympische Spelen. Van bij de start was het de ambitie om de ‘groenste’ Spelen ooit te worden. Daarom moesten alle houtproducten afkomstig zijn uit duurzaam bosbeheer (met FSC-label). Goed nieuws voor de Belgische deurenfabrikant Theuma uit Bekkevoort, die maar liefst 25.000 deuren mocht leveren voor het Olympische dorp. Het inspectiecomité van de Spelen kwam regelmatig een deur doorzagen om elk detail te bekijken. De regels werden gemaakt van dennenhout uit Noord-Europa, de stijlen van Afrikaans rondhout. Leuk detail: bij Theuma wordt al het stof en het ruwe afvalhout afgezogen en bewaard om het bedrijf te verwarmen, waardoor het energieverbruik sterk is gedaald.
Wist je dat…
… meer dan 15.000 mensen in Vlaanderen in de houtsector werken? … twee derde van hen werkt in een bedrijf met minder dan 50 werknemers? … in 2011 in de houtsector bijna 2000 stages georganiseerd werden? … schrijnwerkers en meubelmakers nog steeds op de lijst met knelpuntberoepen van de VDAB staan? … hout dus een sector is met toekomst en jobkansen, ook voor meisjes?
vu: Bart de Waele, Hof ter Vleest dreef 3, 1070 Brussel
secundair-na-secundair
éénjarige opleiding
geen algemene vakken
geautomatiseerde
Olympische deuren
s Week van hheeeltVlBaaonderen.
an ➼ www.weekv
Sense PPT
Wat begon als een actie tegen spijbelen, eindigde voor de leerlingen van de opleiding houtbewerking van de Brusselse Victor Hortaschool in een onvergetelijke voetballes. Zij schreven zich in voor deze originele wedstrijd en bleken in de zes weken tussen kerst- en krokusvakantie de minste laatkomers en de minste spijbelaars in de klas te hebben. Oorspronkelijk was de beloning een dagje les van Nabil Dirar. Maar toen de speler van Club Brugge naar Monaco verhuisde, werd zijn plek ingenomen door Victor Vazquez.
➼ www.sense-ppt.be.
2012
Activiteiten in
Voetballes
praktijkgericht
HO(u)T
NEWS
HO ( u) T NEWS
MyKnoaky
Check deze gina 27! houtsoort op pa
Vive le vélo Wat was hij weer mooi, die zomer. En wat was zij ook weer mooi, die Tourtafel. Niet toevallig, want toen Karl Vannieuwkerke en zijn collega VRT-journalisten het idee opperden om technische scholen in Vlaanderen de kans te geven hun Tourtafel te ontwerpen, hadden ze het kunnen weten. Liefst tweeënveertig scholen gingen aan de slag. “Twee nachten heb ik er mijn slaap voor gelaten”, schrijft Karl in een column. Zo moeilijk was de keuze om een winnaar
aan te duiden. Uiteindelijk was de eer weggelegd voor het VTI in Torhout. “Maar de tafel had evengoed uit een andere provincie kunnen komen.” Aan het grote model nodigde Karl elke avond zijn Tourgasten uit. Met het kleinere model trok Lieven Van Gils naar de rennershotels voor een babbel en een handtekening. Alle kleine tafels werden na de Tour geveild voor een goed doel.
Het wielerpeloton kent een nieuwe rage. Na het gele bandje van Livestrong rijden Boonen en Co nu rond met een geluksbrenger in de vorm van een houten pijltje. Boonen plakt het op zijn helm, David Millar onder zijn zadel en Marcel Sieberg op zijn stuur. Het is een oud volksgeloof om even op hout te kloppen nadat je veel geluk gehad hebt. Toen Andreas Klier ontsnapte aan een vreselijke val, kwam hij op het idee om een stukje hout mee te nemen op zijn fiets. Het werd een eiken pijltje, MyKnoaky, een afkorting van ‘knock on oak’. De opbrengst gaat naar een goed doel, een project van een Duitse jongen die wereldwijd zoveel mogelijk bomen wil planten.
➼ www.myknoaky.com Een vergelijkbare campagne om wereldwijd bomen te planten vind je op
➼ www.1miljoenbomen.be.
➼ vannieuwkerke.wordpress.com
5
SCHOOL@WORK
Lekker chillen in de Lambal! 6
SCHOOL @ WORK
De WoodAward is een jaarlijkse wedstrijd voor alle Limburgse secun daire scholen in het studiegebied hout. Dit scholenproject werd speciaal op poten gezet door Bouwunie Limburg Schrijnwerkers en Interieurbouwers en wil alle jongeren met een passie voor hout(bewerking) een hart onder de riem steken. De bedoeling is dat elke deelnemende school een eigen concept bedenkt, ontwerpt en volledig uitvoert. Behal ve gereedschap voor de school en een VIP-arrangement voor de hele klas wordt de winnende school een jaar lang de trotse eigenaar van de WoodAward. Deze prachtige wisse lbeker is bijna een halve meter hoog en is gemaakt van… hout! Meer weten of zélf deelnemen: www.woodaward.be
Lam-lekker-lui
Buigen en plooien
Toen de leerlingen van 6BH van het Provinciaal Instituut in Lommel over de WoodAward brainstormden, was één ding meteen duidelijk: het moest een zitmeubel worden. “Want onze klas zit heel graag…”. In het Lommels is lamlui liggen een uitdrukking voor luieren of chillen. De vorm van een appel inspireerde hen om een balvormige zitkooi te maken en voilà, de Lambal was geboren! Het doel was om het meubel zo te ontwerpen dat het plaats kon bieden aan vier volwassenen. De bal mocht ook gerust een beetje wiegen, “om het vrije en luchtige gevoel te benadrukken”.
Omdat het plooiwerk onder een kleine radius moest gebeuren, werd het hout eerst gestoomd om het soepel te maken. Hiervoor deed 6BH een beroep op de collega’s van de afdeling Sanitair en Verwarming, die speciaal voor hen een stoommachine op maat bouwden. Het resultaat mag er zijn: een metalen koker van 3 m 20 lang met 2 stoompotten van een douche er onder én een verluchtingsventiel, zodat de druk in de koker niet te hoog zou worden. Het duurde even voor de juiste stoomtijd was bepaald, precies 20 minuten. “Er sneuvelden heel wat proefstukjes die tijdens het plooien afbraken door een te korte stoomtijd of kromtrokken door een te lange stoomtijd”.
De jongens kregen van hun leerkrachten de opdracht om verschillende houtsoorten te onderzoeken. Belangrijk was dat het hout stevig én licht moest zijn, maar vooral ook plooibaar. De keuze viel op Movingui, een tropische houtsoort die zich goed laat bewerken (lees er alles over p.27). Al snel bleek het plooien van de latten de grootste uitdaging te zijn…
Check vil.be! www.pro
Nadien werden de latten om te drogen in een mal geplaatst, die speciaal hiervoor was ontworpen met het tekenprogramma Autocad en gemaakt met de CNC-freesmachine. Laag per laag kregen de bogen vorm, zo’n 15 in totaal. “Voor de dikke draagconstructie moesten we een steunboog van 28 lagen op mekaar lijmen, dat was een heel karwei. Met z’n allen stonden we aan de mal om aan te drukken, op te spannen en te lijmen”. Pas bij de montage zagen ze hoe indrukwekkend hun meubel wel was. In de loop van het bouwproces kwam TV Limburg hen interviewen en tijdens de finale op de Bouwinnovatiebeurs in Hasselt legde de jury hen nog een keer het vuur aan de schenen.
7
SCHOOL @ WORK
Het is het teamwork dat het project zo leuk maakt. De Lambal werd tijdens én naast de bestaande lessen gemaakt, en vergde dus een extra inspanning van de hele klas. “Gemiddeld konden er maximum zo’n 2 à 3 bogen per dag gemaakt worden, maar we hebben een keer tot ’s avonds doorgewerkt, omdat het écht af moest”. Hadden ze verwacht om te winnen? “Het is echt wel een leuk zitmeubel dat iedereen zou kunnen gebruiken, met een originele vorm en een mooie afwerking, dus we maakten zeker kans”. Met een grote smile kruipen ze in de prachtige Lambal voor een laatste groepsfoto.
De Lambal onder de loep 1 conische schijf die de buitenbogen bovenaan verbindt
een stevige metalen ketting die het hangende gedeelte vastmaakt aan de draagstructuur, zodat de Lambal zachtjes heen en weer kan wiegen
een cirkel van gekleurde LED-verlichting, die aan de conische schijf werd bevestigd voor extra sfeer!
een volledige kuub Movingui-hout (inclusief proefstukken)
15 verticale en horizontale onderdelen voor rug- en zitgedeelte
15 gelamelleerde en manueel geplooide buitenbogen van 1,5 cm per stuk, (3 lagen van 5 mm)
3 gelamelleerde ‘reuzenbalken’ voor de draagconstructie: 28 lagen hout van 7 mm, apart geplooid en gelijmd!
2 lederen kussens in de vorm van een hoefijzer, speciaal op maat gemaakt door een vakleerkracht/ meubelstoffeerder!
draadstangen van M12 die alle onderdelen onderling verbinden kostprijs: zo’n € 3.000 (exclusief werkuren)
8
De elf winnaars van de WoodAward 2012 op een rijtje: Jarno, Collin, Dimitri, Glen, Jordy, Robin, Jens, Rik, Maikel, Vincent en Jordy.
Zijn jullie ook een school@work met prachtige proj ecten die hun plaats in dit tijdschrift abso luut verdienen? La at het ons zeker weten op info@houtvast houden.be.
van de schoolbank naar de werkvloer
Wat als‌? Wat als dat diploma eindelijk in de achterzak zit en de tijd van solliciteren is gekomen? We trokken naar het interieurbedrijf De Coene in Marke en praatten er met Tim, Kenny en Jeroen.
Ik krijg de kans om stap voor stap dingen te leren
9
va n d e sch o o l bank naar de we r k v l o e r
10
Tim Couwet
Kenny Verstraeten
Jeroen Seys
18 jaar Tot vorig jaar zat ik op school, in het VTI in Menen, richting houttechnieken. Toen we een stageplaats mochten kiezen, kwam ik bij De Coene terecht. Een leuke ervaring, ik heb me echt geamuseerd. Dus heb ik gevraagd of ik hier ook vakantiewerk mocht doen. Heel boeiend. Solliciteren was dan ook een logische stap en ik mocht meteen beginnen. De opvang is hier goed geregeld. Er is een traject uitgetekend en ik krijg de kans de verschillende afdelingen van het bedrijf te leren kennen: de verschillende machines, CNC, de machinekamer, de montage,… Er is hier zoveel om bij te leren. Binnen een jaar of twee hoop ik een goede interieurbouwer te zijn en mijn draai te vinden in dit bedrijf.
18 jaar Mijn vader is houtbewerker en ik mocht hem vaak helpen. De stap naar de richting houttechnieken in het VTI in Menen was dan ook snel gezet. En mijn stagekeuze was al even logisch: enkele weken meedraaien in het bedrijf waar mijn vader werkt. Heel boeiend, maar er gaan werken deed ik toch liever niet. Dus ben ik met mijn diploma op zak op internet gaan zoeken naar vacatures. Bij mijn eerste job kwam ik terecht in een klein bedrijfje met maar vier medewerkers. Er was weinig ruimte om iemand op te leiden en het moest allemaal snel gaan. Wat je op school leert is een goede basis, maar het blijft beperkt. In de praktijk komt er nog zoveel meer bij kijken. Ik solliciteerde nog een keer of twee en nu zit ik sinds enkele weken bij De Coene. Hier zie ik het wel zitten. Ik krijg de kans om stap voor stap te gaan en veel verschillende dingen te leren. “Je moet geen schrik hebben om te missen, zolang je maar uit je pijp komt en er voor gaat,” krijg ik te horen. Mijn ambitie is om een goede meubelmaker te worden en me op te werken in het bedrijf.
19 jaar In het VTI in Kortrijk ben ik van de richting hout overgestapt naar deeltijds leren. Al enkele jaren combineer ik twee dagen school met drie dagen werken. Eerst in een jongerenatelier, waar we houten speeltuigen plaatsten op speeltuinen. Nu ben ik 2,5 jaar bij De Coene aan de slag. Ik heb op verschillende posten gewerkt, maar nu mag ik meestal mee naar de klant. Dat is wat ik het liefst doe. Binnen een half jaar hoop ik af te studeren. In het derde jaar deeltijds leren en werken krijgen we ook bedrijfsbeheer, toch wel interessant voor later. Wat ik dan wil doen weet ik nog niet. Nu zit ik hier goed, maar misschien komen er ook wel andere kansen.
ten overn Meer weie erk e vakant htwen als je rec ent? Lees jobstudagina 26. dan p
Marnix schuurt de jeugd bij! De man die verantwoordelijk is voor de opvang van Tim, Kenny en Jeroen is Marnix Balduyck, productieleider bij De Coene. Het interieurbedrijf telt bijna 70 medewerkers. Jaarlijks moet Marnix een drietal nieuwe werkkrachten zoeken. “Geen eenvoudige klus, want de vraag is groter dan het aanbod. De kans om ervaren mensen te vinden, is zo goed als onbestaande. Dus moeten we actief op zoek naar jonge mensen. Ik steek veel energie in goede contacten met scholen in de buurt. We werken samen voor stages en voor projecten deeltijds leren, ik ga regelmatig eindproeven beoordelen en ik houd contact met de leerkrachten.�
Waar let Marnix op bij sollicitaties? Jongeren moeten zin hebben om te werken, maar vooral zin hebben om nog veel te leren. Wie zich engageert, bijvoorbeeld in een jeugdbeweging, heeft dat meestal in zich. En ik wil niemand discrimineren, maar kledij en uitstraling zijn toch ook belangrijk. Iemand die hier stage doet, heeft natuurlijk een mooie kans om zich te tonen. Hetzelfde geldt voor deeltijds leren. Maar wie wil blijven, moet wel doorzetten tot het einde en zijn diploma halen.
11
va n d e sch o o l bank naar de we r k v l o e r
Wat verwacht Marnix van nieuwe krachten? Scholen geven jongeren een goede technische bagage mee, maar die omzetten naar de praktijk is niet evident. Sommigen hebben te weinig geduld om ervaring op te doen. Ze zijn te snel tevreden. Als bedrijf willen we kwaliteit leveren, en dan moet het 100% juist zijn. Anderen schuiven ook te snel verantwoordelijkheid af. Net in een leerproces is het belangrijk om eerst zelf op zoek te gaan naar oplossingen en dan raad te vragen. Tonen wat je kan en geen schrik hebben om een keer in de fout te gaan, dat is belangrijk.
Wat biedt Marnix aan nieuwe medewerkers? We spreken een traject af, de afdelingen waarin ze kunnen meedraaien, telkens onder begeleiding van ervaren mensen. En we maken goede afspraken. De tijd dat die enkel van de werkgever komen, is voorbij. We willen best wat flexibel zijn. Zolang de inzet er maar is.
Hoe evalueert Marnix die aanpak? Het is niet evident om de juiste mensen te vinden. Heel wat leerlingen uit de richtingen hout waaieren uit naar andere sectoren. Daarom ben ik soms genoodzaakt kandidaten aan te werven waar ik mijn twijfels bij heb. Maar goed, ze krijgen een kans. Na enkele weken is het meestal duidelijk, zowel voor hen als voor ons. Om een cijfer te noemen: als 1 op 3 van mijn aanwervingen op langere termijn een succes is, ben ik een tevreden man.
Hoe ziet Marnix de toekomst? Vroeger had je meubelmakers die 40 jaar hetzelfde werk deden. Dat is niet meer van deze tijd. Bovendien evolueren de machines ook snel, waardoor je van vele markten thuis moet zijn. Daarom zijn we gestart met een project om vaste teams te vormen. Die voeren dan het ganse traject uit, van opmeten over machineren tot plaatsen. Dat verhaal willen we ook op jobbeurzen gaan vertellen. Op die manier krijgen jongeren onder begeleiding van ervaren collega’s nog meer kansen. Hopelijk kan het bijdragen om hen warm te maken voor onze sector en ons bedrijf.
12
SCHAVEN AAN JE KENNIS
Technologie evolueert razendsnel. Ook in de houtindustrie. Daarom nagelen we in elk nummer van dit tijdschrift een interessant verhaal over (r)evoluties in onze sector. Starten doen we met een machine die niet meer weg te denken is uit het machinepark van een interieurbouwer: de kantenaanlijmmachine.
De kantenaanlijmmachine
Van vroeger tot nu
Hightech
Sinds de jaren ’50 kende het gebruik van plaatmateriaal een sterke groei. Daardoor ontstond de nood aan een machine die snel en efficiënt de zijkanten kan afwerken. Het was het bedrijf IMA dat in 1953 de eerste kantenaanlijmmachine aan de meubelindustrie voorstelde. Hiermee kon je een kantenband aanlijmen, afkorten en boven en onder gelijk frezen. Maar de machine was heel moeilijk in te stellen. Inmiddels is de kantenaanlijmmachine hightech en heeft ze sturingen met tal van aggregaten en een minimale insteltijd.
Kantenaanlijmmachines zijn er in verschillende soorten en maten, afhankelijk van de toepassingen die nodig zijn. Van kleine, enkelzijdige toestellen die op basis van warme lucht voorgelijmd kantenmateriaal aanbrengen tot dubbelzijdige, geautomatiseerde straten met verschillende aggregaten, die gebruikt worden bij massaproductie.
De meest gebruikte kantenbanden ➽➽ Melamine ➽➽ pvc ➽➽ abs ➽➽ hpl ➽➽ fineer ➽➽ massief hout
13
SCHAVEN AAN JE KENNIS
De kantenaanlijmmachine is opgebouwd uit een stalen basisframe dat in de lengte sterk kan verschillen naargelang het aantal gemonteerde aggregaten.
1
Het bedieningspaneel is voorzien van een sturing om de machine op te starten, op te volgen en (half)automatisch in te stellen.
2
Onderaan zorgt een aangedreven transportketting, bekleed met antislipzolen, voor de doorvoer van de werkstukken. De bovenlopende verstelbare drukband zorgt er voor dat de werkstukken zich niet verplaatsen tijdens het bewerken. Wanneer de hoogte van de drukbalk wordt aangepast aan de dikte van het werkstuk, bewegen ook alle bovenste bewerkingsunits mee.
3 De invoergeleiding positioneert het paneel. Om tot een goede verlijming te komen wordt de invoergeleiding meestal verwarmd. De snelheid waarmee werkstukken elkaar mogen opvolgen verschilt per machine. Een groen licht geeft meestal aan waneer het volgende werkstuk mag ingevoerd worden.
4
Wist je dat...
de kostprijs en de levensduur van de frezen bepaald worden door de diamantdikte van de snijtanden?
Het voorfrees-
aggregaat
bestaat uit twee freeskoppen die tegenovergesteld van elkaar draaien, zodat eerder afgeplakte kanten niet worden beschadigd. Ze frezen eventuele onzuiverheden van de zaagsnede weg. In de meeste gevallen wordt dezelfde dikte afgefreesd als die van de kantenband. Dat heeft als bijkomend voordeel dat de exacte maten van het werkstuk kunnen behouden worden bij het zagen. Nadeel is dat bij het frezen de vezels/spanen naar buiten worden getrokken wat bij het afplakken met dun kantenmateriaal tot oneffenheden kan leiden.
5 Vanuit het kantenmagazijn gebeurt de aanvoer, ofwel manueel (stroken), ofwel automatisch (op rol) ofwel met een meerkeuzemagazijn. Een grote, elektrisch aangedreven drukrol die de kantenband meetrekt wordt gevolgd door enkele vrij draaiende drukrollen. Die zijn lichtjes schuin gepositioneerd om het verschuiven van de kantenband te vermijden en het aandrukken te bevorderen. De kantenband wordt iets langer dan het paneel afgekapt door een ingebouwd kapmes.
Wist je dat...
de druk van de kapschaar kan geregeld worden? Zo vergt melamine minder slagkracht dan pvc 3mm.
14
SCHAVEN AAN JE KENNIS
Het verlijmaggregaat zorgt voor het verlijmen. In de meeste gevallen loopt het paneel tegen een in meeloop draaiende lijmwals die continu lijm op het werkstuk aanbrengt. Een tweede systeem is dat de lijm door een lijmkam wordt geduwd. Hierbij wordt meestal met lijmpatronen gewerkt. Het is belangrijk dat de lijm de gewenste minimum temperatuur bereikt heeft alvorens te starten met afplakken. In de meeste gevallen ligt de ideale temperatuur rond 210째C.
Het kapzaagaggregaat zaagt de voor- en achterzijde perfect haaks af. Mechanische tasters lopen tegen de voor- en achterkant van het paneel om te zorgen dat de zaag perfect gepositioneerd wordt.
6
7
Wist je dat...
het heel bela de tasters p ngrijk is houden? Dezeroper te langs net aa glijden ng nog warme lij ebrachte, tasting bete m. Foute ken fout zaagbee t een ld.
8
Het bruutfrees-aggregaat freest het overtollig kantenmateriaal grof af zodat bij het fijnfrezen de freesmessen zo weinig mogelijk worden belast.
De radiusschraper schraapt een dun laagje weg om de slagen/ golven van het frezen weg te werken. De resten mogen nooit in de afzuiging terecht komen. Meestal worden ze door een rooster tegengehouden en komen ze terecht in een opvangkast.
9 Het fijnfreesaggregaat freest het kantenmateriaal gelijk met de bovenen onderkant van het werkstuk. De afwerking kan recht, schuin of met een radius gebeuren. De meeste machines zijn vlot om te stellen.
10
11
Wist je dat...
geschraapte PVC-slierten nooit in de afzuiging mogen terecht komen? Ze zetten zich vast rond de ventilator van de stofafzuiging waardoor brand kan ontstaan!
Wist je dat...
een lijmschraper niet mag gebruikt worden bij fineer, waar postform samenkomt met laminaat?
De lijmschraper schraapt overtollige lijmresten weg aan de boven- en onderkant van het werkstuk.
12 Het poetsaggregaat bestaat uit roterende poetsdoeken die het resterende vuil aan de boven- en onderkant van het werkstuk verwijderen. Dit aggregaat kan voorzien zijn van een sproeisysteem om de poetsdoeken van een reinigingsmiddel te voorzien.
15
SCHAVEN AAN JE KENNIS
Daarnaast zijn nog verschillende extra’s mogelijk zoals een afrondunit om radiussen te frezen, een vormfreesaggregaat, een warmeluchtblazer die ABS lichtjes doet smelten zodat ze meer blinken, een schuuraggregaat of een extra freesaggregaat om massieve latten te profileren
Factoren die de afplakkwaliteit beïnvloeden De omgevingstemperatuur
Knaltips
van kenners Tip 1 Een kantenaanlijmmachine is een complexe machine met vele bewerkingen op korte afstand. Het resultaat kan in het begin goed zijn, maar na enkele stroken fouten gaan vertonen. Stel de machine daarom stap voor stap in, naargelang de soort kantenstrook, het type lijm, de dikte van het paneel, de kantenstrook, enz… Tip 2 Maak een logboek. Zo kan je snel en doeltreffend problemen oplossen en de volgende keer de machine beter afstellen.
16
De beste resultaten worden behaald wanneer de kantstroken en meubelpanelen verwerkt worden op kamertemperatuur (minimaal 18°C). Wanneer de kantstrook of het meubelpaneel te koud is, zal de lijm stollen alvorens de kantstrook op het paneel kleeft, wat zorgt voor een slechte hechting! Materialen die in een koude omgeving of buiten bewaard worden moeten minimaal één nacht opwarmen alvorens te gebruiken.
De luchtvochtigheid Te hoge luchtvochtigheid doet meubelplaten zwellen waardoor de tastschoenen van de kantenaanlijmmachine de plaat foutief gaan aftasten, met infrezing in het oppervlak als gevolg.
Het afstellen van de zaagmachine Zorg steeds voor een scherp zaagblad om afbrokkeling bovenaan en/of onderaan te vermijden. Ook de juiste positie van de voorritser is van groot belang.
voorritser niet ingeschakeld
voorritser te hoog
voorritser niet in lijn met de hoofdzaag
voorritser in lijn met de hoofdzaag. Hierdoor verkrijg je een gelijkmatige lijmvoeg op de twee werkstukvlakken.
UIT HET J UISTE HOUT GESNEDEN
Het leven zoals het is… in de houtsector. Elk nummer van dit magazine stellen we iemand voor met een job in hout. Iemand uit het juiste hout gesneden, zoals de interieurbouwer Mohammed El Boudarsissi.
Bij interieurbouw moet alles perfect kloppen Dat Mohammed El Boudarsissi doorzettingsvermogen heeft, staat als een paal boven water. Als twaalfjarige kwam hij naar België, leerde al vlug zeer goed Nederlands en volgde de richting houtbewerking. De combinatie van werken en studeren was prima. Zijn werkgever was zo tevreden dat Mohammed een vast contract kreeg. In het ruime en lichte atelier van Bebra nv is zaakvoerder Johan Snelders bijzonder opgetogen over zijn twee nieuwe werkkrachten. Mohammed El Boudarsissi kent hij al jaren. Via deeltijds onderwijs werkte hij al drie dagen per week bij Bebra nv. “Hij kent zijn vak heel goed, is stipt en komt goedgemutst werken. Ik gaf hem na zijn studies met plezier een vast contract”, zegt Johan Snelders. Sinds kort nam hij een tweede jonge werkkracht met Marokkaanse roots aan. De afspraak is heel strikt: op de werkvloer moet iedereen Nederlands spreken.
Toekomst “Het is fijn om te kunnen werken en een inkomen te hebben. De houtsector is leuk en ook de sfeer tussen collega’s is bijzonder goed”, zegt Mohammed. Tien jaar geleden zag zijn toekomst er helemaal anders uit. In Marokko was het door de gezinssituatie haast onmogelijk om te studeren. Toen hij twaalf was, besloot hij naar familie in België te trekken. “Al vlug leerde ik via nichten en neven Nederlands. Eerst was ik bang om naar school te gaan. Ik had het moeilijk om het hier gewoon te worden.
17
UIT HET J UISTE HOUT GESNEDEN
Variatie
Interieurbouw
Bebra nv specialiseert zich in interieurbouw, zoals inbouwkeukens en meubelen voor winkelinrichtingen. Alles is maatwerk. “Dat is toch wel een aparte uitdaging, want alles moet perfect kloppen. Het geeft heel veel voldoening als een opdracht afgewerkt is en je het eindresultaat ziet. We maken echt wel mooie meubelen. Vaak gebruiken we plaatmateriaal als basis. Klanten met een ruimer budget laten de kasten soms behandelen met lakverf, wat heel mooi oogt. Goedkoop is het niet, want het lakken vergt tijd. We besteden dergelijke karweien meestal uit, tenzij het om iets kleins gaat dat moet worden gelakt”, zegt Mohammed. De CNC-machine is computergestuurd. Daar is nauwkeurigheid tot op een honderdste van een millimeter cruciaal. “Je moet er echt wel je hoofd bijhouden en met alles rekening houden, zoals ook de plaatsen waar bijvoorbeeld de scharnieren moeten komen. Soms maken we een fout en moeten we opnieuw beginnen. Daaruit leren we ook veel”, zegt Mohammed.
Heel even volgde ik de richting bouw, maar ik stapte vlug over naar houtbewerking. De combinatie van leren en werken was soms zwaar, maar loonde zeker de moeite. Op school leerde ik veel algemene zaken, op de werkvloer kon ik mijn kennis van het vak uitbreiden. Heel veel details spelen immers een rol en die leer je al doende”, zegt hij.
18
“De school en deze werkgever hebben me een heel mooie kans geboden en dat is schitterend. Je hoort soms wel eens verhalen over racisme tegenover allochtonen, maar daar merk ik niets van”, zegt Mohammed. Sonja Wellens van CDO Spectrumschool benadrukt dat Mohammed het hele traject ‘werken en leren’ met succes aflegde. “Dat is trouwens voor veel jongeren het geval, het gaat echt niet altijd om probleemverhalen. De combinatie van werken en studeren is vaak heel motiverend. We besteden ook aandacht aan werkattitudes. Jongeren ontdekken ook dat ze heel veel mogelijkheden hebben.
Wie de richting houtbewerking volgt, kan aan de slag als interieurbouwer, als meubelmaker, als parketteur enz... Werk genoeg!”
Leren en werken
De term ‘deeltijds onderwijs’ zet ons eigenlijk op het verkeerde been. Want het is wel degelijk de bedoeling dat jongeren in deze onderwijsvorm een ‘voltijds’ engagement aangaan. Behalve twee dagen opleiding in een CDO of 1 dag in de leertijd wordt immers gezocht naar een traject op maat. Dat kan verschillende vormen aannemen: van een POT of persoonlijk ontwikkelingstraject voor wie nog niet klaar is voor de werkvloer, tot drie of vier dagen werken in een bedrijf. Meer info vind je op ➼ www.lerenenwerken-dbo.be.
19
ECO-LOGISCH
Hout is puur natuur, daar is geen speld tussen te krijgen. Maar niet elke houtkap en niet elke houtverwerking is ecologisch verantwoord. Daarom staan we hier stil bij projecten die oog hebben voor de toekomst van onze planeet.
De juiste bomen nze
gaan o ➽➽Waar hun hout hoolleveranciers
sc halen? dat n school bepaleng gebruikt ➽➽Kankeee ma en l nog FSC-hout worden? Is ie van de school? is v e d is t Wa ➽➽ financieel mogelijk? dit s eik, outsoorten zoal h e s pe o r Eu ➽➽ rs of beuk worden in de buurt ke kt, is het dan gekapt en verweree n FSC-label te m o t s mu n ee g o n hebben? kapte bossen in ge e d en d r Wo ➽➽ gië heraangeplant? Bel g ons ts degelijks of maren op ie e w n ke Ma ➽➽ ubel binnen de kortste ke me de afvalberg?
Deze en nog veel meer vragen kwamen aan bod toen de houtafdeling van het BuSO Sint-Jansberg in Maaseik aan de slag ging met het project Footprint. Footprint is het sluitstuk van een educatief traject dat start met Dwarsbomen, een informatief spel voor de derde graad en het zevende jaar. Het doel is om samen na te denken over de toekomst van bossen en houtgebruik. Om te beginnen wordt de klas in drie groepen verdeeld. Elke groep is een houtverwerkend bedrijf dat zoveel mogelijk winst probeert te maken. Maar wie denkt er aan de toekomst? En wie is bereid zijn bos op een duurzame manier te beheren? Onderwerpen als illegale houtkap, corruptie en klimaatverandering duiken spontaan op.
20
Tijdens het tweede deel van het project, de Footprint, werkt de klas aan een werkstuk. Met duurzaam beheerd hout, vanzelfsprekend. Daarom krijgt de klas negen concrete vragen voorgeschoteld: over de herkomst van het hout, de transportafstand, het FSC-label, de gebruikte energie, de verschillende soorten verf en vernis en de levensduur en de functie van het werkstuk. Aan het einde van de rit is het de bedoeling dat iedereen door het bos de juiste bomen vindt… Wat ben jij als toekomstig houtbewerker daar nu mee? Heel veel. Want steeds meer klanten en bedrijven kiezen voor duurzaam hout. En dan ben je beter op de hoogte!
➼ Meer info: www.duurzamefootprint.be
ECO - LOGISCH
Ook op jouw school?
ar zal jaar dit traject en ook dit schoolja Tal van scholen doorliepen vorig n dere aan t-Vl Oos In . den gewerkt wor er op vele plaatsen nagedacht en eioth bibl in n geve te ts kken een plaa is het de bedoeling om de werkstu alle n erde age eng t ban In Vlaams-Bra ken, buurtcentra of jeugdhuizen. houtgebruik. jk deli rien aatv klim scholen zich tot ng met Bouwunie Limburg tot de In Limburg leidde de samenwerki zusje van de WoodAward. Deze wed Green WoodAward, het duurzame r doo en onn gew d wer t hou kstuk uit strijd voor het meest duurzame wer t. hou rest uit el eub een bureaum BuSO Sint-Jansberg Maaseik, met weinig naar de voetafdruk ge“In onze houtafdeling wordt er te lstelling om van leerlingen vakkeken. Verdrongen door onze doe ace-activisten :) Maar vraag mannen te maken en geen Greenpe zijn om de natuur, het gat aan de leerlingen of ze bekommerd en ze zeggen allemaal ja. In de in de ozonlaag of het regenwoud wil veel hindernissen. Maar we praktijk zijn er ondanks de goede zoek gegaan naar oplossingen zijn dankzij Dwarsbomen actief op kunnen beantwoorden. Leeren hebben toch al enkele vragen tegenover de kleine gebreken lingen zullen minder kritisch zijn t bestaat met een label en ze in hun hout. Ze weten nu dat er hou essionele leven daar hopelijk zullen later in hun privé en hun prof meer rekening mee houden.” Kris Dirckx, leraar 5HE Buso
ard
dAw een Woo r G s r winaa
Sint-Jansberg Maaseik
arsbomen kan ook dit En jouw school? De workshop Dw . Via een eenvoudige schooljaar nog aangevraagd worden e. mail naar thibaut.joris@bosplus.b
Dit educatieve traject is een initiatief van B met Globelink, OS+, in samen het Centrum werking Informatieve met de steun Spelen en FS van de Vlaam C B elgië en se Overheid en Brabant. de provincie Vl aamsBOS+ is ontsta an uit de rece nte fusie van Vlaanderen en de Vereniging de vzw Groen voor Bos in ha rt. BOS+ zet zi in voor bosbeh ch via allerlei oud, beter bo acties s en meer bo wereld. Nog al s in Vlaanderen tijd verdwijnt en in de op on ze jaar is dat vers aarde veel te chillende kere veel bos: per n de oppervlakte va Vlaanderen ve n België. Ook rdwijnt nog al in tijd meer bos is onze regio dan er bijkom een trieste ui t. Daarmee tz on de ri ng in West-Eu ➼ www.bosplus.be ropa.
21
BEDRIJF IN DE KI JKER
Jimmy
Ongelooflijk maar waar: skaters in New York, Oekraïne, Letland en ZuidAmerika op een skateramp ‘Made in Belgium’! Reden genoeg om onze reeks reportages over interessante Belgische houtbedrijven te starten in het Limburgse Bocholt. Rhino Ramps is een familiebedrijf sinds 1969. Het maakte eerst sauna’s en daarna houten zetelrompen. In 1999 nam zoon Peter de zaak over en startte met het maken van skateramps en meubels. Vandaag heeft Rhino Ramps skateramps over heel de wereld, van Rusland tot Nieuw-Zeeland. De skateramps worden gemaakt in het atelier waar ook meubels gemaakt worden, op dezelfde CNC-machines. Ze worden afgeleverd in een bouwpakket, dat ter plaatse in elkaar gezet moet worden.
Zaakvoerder Peter:
J immy (30):
Jong talent gevraagd!
Nooit gedacht dat ik het zo ver zou schoppen!
“Elk jaar volgen een aantal leerlingen uit de richting houtbewerking hier stage. Na hun opleiding kunnen ze vaak aan de slag, maar alleen als ze gemotiveerd zijn! Al sloffend de fabriek binnenkomen en om kwart na vier snel naar huis, dat is niet de juiste spirit. Wél: dingen willen leren en de handen uit de mouwen steken. Je moet natuurlijk de basistechnieken kennen (en dus weten hoe een paneelzaag werkt), maar de rest kan je hier leren. Wij investeren in jong talent. Aan een skateramp werken, is een heus project. Alles moet kloppen, je moet heel precies te werk gaan. Maar daarna kan je fier zijn op wat je gemaakt hebt.”
Peter
22
“Ik volgde een opleiding houtbewerking en een zevende jaar en kon meteen beginnen bij Rhino Ramps. Eerst op de meubelafdeling, daarna in de afdeling skateramps. Intussen ben ik al in meer dan 35 landen geweest om opleiding te geven aan de lokale dealers van de skateramps. Ik leg hen uit hoe ze zo’n bouwpakket in elkaar moeten steken. Australië, Iran, SaoudiArabië, … ik ben er geweest. Telkens minstens een week. Je moet heel flexibel zijn, want er duiken altijd wel problemen op. Zo hadden we eens te weinig elektriciteit om alle boormachines te laten draaien, en één keer is de silicone bevroren omdat het -10°C was. Maar dat neem ik er graag bij. Reizen naar alle uithoeken van de wereld is fantastisch, ik had nooit kunnen denken dat zoiets bij mijn job zou horen!” Binnenkort mag Jimmy zich ploegbaas noemen van de skate-afdeling. Heeft deze rijzende ster nog tips voor houtbewerkers in spe? “Grijp de kansen die je krijgt! Soms zie ik jonge gasten die geen moeite doen, dat begrijp ik niet. Het is een boeiende job met veel verantwoordelijkheid, want zo’n skateramp mag geen zelfmoordmachine zijn hé!”
Mathy (22):
Ik moet er wel mijn hoofd bijhouden! “Ik begon na mijn houtopleiding en een zevende jaar meteen bij Rhino Ramps. Bezig zijn met veel verschillende onderdelen is het leukste aan deze job. Maar ik moet er wel mijn hoofd bijhouden! Voor elk bouwpakket worden eerst alle onderdelen in grote stukken gezaagd met de paneelzaag. Dan begint het uitfrezen op de CNCmachine. En tot slot wordt elk onderdeel opgepoetst, afgewerkt en van een labeltje voorzien, zodat alles nadien gemakkelijk in elkaar gestoken kan worden. Iedereen krijgt een CNC-opleiding bij Rhino Ramps. Goed met de computer kunnen werken is een must. Jonge mensen zoals ik hebben het meestal snel onder de knie, omdat we dat op school geleerd hebben. Al duurt het meestal toch nog een jaar vooraleer je er écht helemaal mee weg bent.”
Mathy
r u o y e t Ska ! t u o s n i a r b 23
BEDRIJF IN DE KI JKER
Skate-weetjes
Een skateramp maken doe je zo ps vandaag geen houten Jammer genoeg hebben de skateram ag is nu van volkernlaminaat rijla Die bovenlaag meer, zoals vroeger. er meegaat dan echt hout. (HPL 6 mm), omdat dit een pak lang hout, zijn de verbindingsstukken Maar omdat niets zo lekker rolt als onder de rijlaag) wél van hout, tussen de wanden (dus de balken ut. Die houten balken maken de meer bepaald van heel fijn vurenho en zorgen ervoor dat de ramp skateramp een klein beetje flexibel ft ers goed opneemt. Vurenhout hee de trillingen van de rollende skat is n hechten gemakkelijk, het nog enkele voordelen: de schroeve n verrotting én het vangt de tege betaalbaar, goed te behandelen trillingen perfect op. de ramp zijn gemaakt van De wanden en de binnenkant van licht is (dus gemakkelijk te l polypropyleen, kunststof die hee oudt (zet niet uit in de zon!). De beh vervoeren!) en zijn vorm goed lplaat (2 mm). buitenkant van de ramp is van staa
De sport is on tstaan in Ame rika, waar ze nog steeds heel populair is. S gebruikten er leegstaande zw katers embaden en grote rioolb uizen (full-pip es) om er te skaten. Toe n de sport be kend raakte, werden de ee rste skateram ps gebouwd in hout, beton en staal. Skateramps w orden meesta l geplaatst door het gem eentebestuur. Logisch, want een een voudige halfp ipe van Rhino Ramps kost a l gauw € 25.0 00.
Veiligheid boven
Uiteraard! schoenen, Veiligheids n ste outfit e a p e g n a a een ht. zijn verplic n e p p o d r oo ook? Een helm cht een verpli ll a is ie d , “Nee aters!” voor de sk
Elk bouwpakket bestaat dus uit: ➽➽2 zijkanten ➽➽1 rug ➽➽1 rijlaag ➽➽1 onderlaag s in elkaar te zetten. ➽en een hoop onderdelen om alle
➽
gecontroleerd voor het vertrekt. Elk bouwpakket wordt twee keer r tijdens de opbouw in het verre Want het is knap vervelend wannee e ontbreekt! Rusland blijkt dat er een schroefj
6
7
4
2
5
11 7
1
3 8
24
9
10
1
Galva afwerkingsplaat
2
Galva hekwerken
3
Galva oprijplaat
4
Coping (stalen buis)
5
Galva rand bescherming
6
Galva beschermingsplaat
7
Aluminium hoek bescherming
8
Glasvezel versterkte polypropyleenplaat als ondersteuningslaag
9
Polyproplyleen zijkant
10
Houten balkjes
11
Volkern toplaag
OPLEIDING IN DE KI JKER
Wat na het secundair? e i g o l o n h c e t t u o H e d n i r o l e h c a B
Voor wie?
➽➽Voor iedereen die een diploma secundair onderwijs op zak heeft. Zelfs al ben je niet vertrouwd met machinegebruik (bijvoorbeeld omdat je uit het ASO komt), dan kan je via brugcursussen nog aanpikken.
Waarom? ➽➽Omdat je houdt van hout. ➽➽Omdat je opgeleid wil worden tot
iemand die zijn weg vindt in de houten de meubelsector.
➽➽Omdat je verzekerd wil zijn van toekomstkansen en een job.
Hogesc
Wat?
hool Ge nt
Hoe lang?
➽➽Een stevige basis vakkennis over meubeltechnologie, verspaningstechnologie, binnen- en buitenschrijnwerk, houtbouwtechnologie.
➽➽Minimaal drie jaar (zes semesters, 180 studiepunten)
En daarna?
➽➽Elk semester een uitgebreid
studieproject waarin je de opgedane kennis meteen kan toepassen in de praktijk. De opdrachten zijn zeer concreet en overspannen het hele traject van productontwikkeling en design over productie en logistiek tot kwaliteitsbeheer. Het zesde semester bestaat volledig uit een stage in de houtindustrie.
➽➽Enkele ondersteunende
opleidingsonderdelen zoals communicatie, wiskunde, burotica, CAD en talen.
➽➽Met het diploma van bachelor
kan je onmiddellijk doorstromen naar de arbeidsmarkt. De meeste afgestudeerden komen terecht in KMO’s als hooggespecialiseerde technici. Maar je kan ook beslissen om verder te studeren en een master te behalen.
Extra’s?
➽➽Zin om tijdens of na het behalen
van je bachelor in het buitenland te studeren? Ook dat kan!
Meer inf
o:
www.h ogen opleidin t.be/studeren / gen/na tuur-e technie nk/hout techno logie
25
a a n d e slag
Werken als jobstudent in de houtsector is de ideale manier voor leerlingen om praktijkervaring op te doen. Sinds 1 januari is de wetgeving rond studentenarbeid wat minder strikt geworden, waardoor ‘bijklussen’ gemakkelijker wordt:
Werken als
jobstudent Wat? Een studentenovereenkomst is een speciale overeenkomst die zowel voor de student als voor de werkgever voordelig is. Werk je via zo’n overeenkomst, dan moeten jij en je werkgever geen sociale bijdragen betalen op je loon. Er zijn wel twee voorwaarden: ➽➽je mag als jobstudent niet meer dan 50 dagen werken gespreid over een volledig jaar (vroeger: 46 dagen waarvan maximum 23 tijdens de zomermaanden). Onder een arbeidsdag verstaat men elke dag waarvoor je loon ontvangt, dus ook weekends en feestdagen, dagen waarop je ziek was, enz… ➽➽je mag als jobstudent maximaal 12 maanden ononderbroken bij dezelfde werkgever werken (vroeger maximum 6 maanden). Werk je langer dan 12 maanden dan moet je studentenovereenkomst een gewoon arbeidscontract worden en verlies je de speciale voordelen.
Voor wie? Om via een studentenovereenkomst te werken, moet je ➽➽minstens 15 jaar oud zijn ➽➽minstens in het tweede jaar secundair zitten ➽➽onderwijs met volledig leerplan volgen Volg je deeltijds onderwijs, dan zijn er een reeks extra voorwaarden.
Meer info:
➽➽www.vdab.be ➽➽www.studentatwork.be
26
Op zoe stude k naar een de ho ntenjob in utsec tor? het mi check ddenk atern !
HO(u)T SHOT Het komt uit ch West-Afrika ■■ tropis am n bruikbare st ■■ met ee er et m van 15 à 20 diameter ■■ en een cm van 60 tot 120
Het is lichtgeel tot el bruinachtig ge (kernhout) grijsgeel (spinthout)
Het heeft
Het is
700 kg/m³ van ongeveer sa as m ke ie m n kleurtinten middelde volu ede waaier va br ■■ een ge n ee fijne nerf et m , en een matig afwerking d e aa ed dr go e n ig ee at ■ ■ n onregelm uisdraad of ee iteitsverlies ■■ een kr et weinig kwal m g, in og dr e ag ■■ een tr 70 N (Janka) ompen rdheid van 54 ■■ een ha uigen kan afst kt er w ag za at kiezel, w ■■ soms en ren aanbevol bo or vo ■■ I : >25 jaar II : 15-25 jaar r III : 10-15 jaa IV : 5-10 jaar V : < 5 jaar
Het wordt aangevoerd
■■
am voor het
matig duurza
niet duurzaam
idsklasse V)
zaamhe atuurlijke duur or het spint (n
vo
r
t hout en finee
als gekantrech dikte:
breedte:
sse III)
zaamheidskla
uurlijke duur kernhout (nat
26 tot 65 mm
Het wordt or gebruikt vo
m
55/180/205m
80/105/130/1
middeld 275 cm
en langer, ge gte: 185 cm
en langer
len
rket) k, vloeren, pa procedé erk (draaiwer w eling volgens ijn nd hr ha sc be en or vo leding) e ■■ binn ek oz rl lb ve werk (na kleu verf; ramen, deuren, ge jn ri ch ns ite ■■ bu or C2, CTOP of C1, gevolgd do len ■■ meube r e ■■ finee ische industri voor de chem ■■ kuipen ouwwerk ■■ beeldh
Vaten verspreidporig gerangschikt, vaten overwegend alleenstaand, zelden in groepjes, vatdiameter 128 – 285 µm, 4 – 6 soms 10 mm², groen tot goudgeelachtige inhoudstoffen. Stralen 200 – 350 µm hoog, 17 – 55 µm breed, 5 – 8 soms 10/mm², duidelijke etagebouw Parenchym paratracheaal aliform tot confluent, soms marginaal parenchym.
i u g
M
n i ov
van dit tergrond h c a e d ... kt? ;) l opgemer a e in z a mag
27
s mag ij w r e d n o h c is n h c â&#x20AC;&#x153;Het te wat tegen de perceptie dan al tering van s e e g e b e D . n e b b e h heel in n re e g n jo n e ll ta n tie ago im t e h ft e e h n re e d n Vlaa g op een van een hele richtin helemaal jd ti n e d n a a m r a a p opgekrikt.â&#x20AC;? e Karl Vannieuwkerk et Nieuwsblad, Uit een column in H erpwedstrijd voor tw on de n va ng di ei naar aanl de Tourtafel.