Narcisme artikel feeling

R E L AT I E (OVER) LEVEN MET EEN NARCIST

Ikke ikke ikke!

THERAPEUTE ANNELIE S SMOLDERS

‘Een narcist voelt zich God. En God wil niet beseffen dat hij een lege doos is, die gedachte kan hij niet aan’

Door de komst van Trump is het een beetje een modewoord geworden, maar dat maakt narcisme niet minder pijnlijk. Over mensen met een verwoestende vorm van eigenliefde.

D OOR L E NE K E M P S .

T

optennisser Andre Agassi vertelt in zijn openhartige biografie over de verschrikkelijke tirannieke eisen van zijn vader Mike.

Het was zijn vaders droom om aan de top van een sport te staan, en wat niet lukte met de drie oudere kinderen, moest de kleine Andre goedmaken: hij zou tennis spelen en kampioen worden. Als ik zeg dat hij van in de wieg in die richting werd gedwongen, is dat geen overdrijving. Papa plakte pingpong-paddles aan de handjes van de kleine Andre waarmee hij alvast op de mobiel boven zijn wieg kon meppen. Die mobiel bestond uit tennisballen, uiteraard. Op zijn zesde sloeg Andre minstens 2.500 ballen per dag (Mike wilde een jaarlijks gemiddelde van een miljoen ballen). Hij moest oefenen met een machine die zijn vader had gemaakt - naam: The Dragon - en die met 150 km per uur ballen op hem afvuurde, onder luide aanmoediging van vaderlief: ‘Versla de draak! Beat the dragon!’ Andre haatte elke minuut. Nooit is hij goed genoeg voor zijn vader. Toen hij zijn eerste grand slam won, reageerde papa: “Maar je hebt wel de vierde set verloren.” Een keer heeft Andre zijn vader een verontschuldiging proberen te ontfutselen. Hij moest zijn wagen aan de kant zetten van de schok toen zijn vader zei dat hij inderdaad van één ding spijt had: “Ik zou je niet meer doen tennissen.” Maar hij vervolgde: “Ik had je moeten leren golfen of baseball spelen. In die sporten ga je langer mee en verdien je meer.”

Een opgeblazen ego. De voortdurende stroom aan kritiek. Het gebrek aan empathie.

De vanzelfsprekendheid waarmee de eigen dromen en ambities op de voorgrond worden geplaatst. Andre trok zijn conclusie: mijn vader is een narcist.

26 | feeling

feeling | 27

NORA

R E L AT I E

OPGEBLAZEN, MAAR LEEG EN TRIEST Martin Appelo, therapeut, zelf narcist en schrijver van een boek over het verschijnsel, definieert narcisme als een stoornis met vier kernsymptomen: een instabiele basis (zelftwijfel, innerlijke leegte, angst), jezelf opblazen (belangrijker en machtiger zijn dan anderen: ‘hier ben ik’), een gebrek aan wederkerigheid (wel bewondering willen ontvangen, maar niets teruggeven) en afstoten (weg jij, jij bent niet belangrijk).

Appelo legt sterk de nadruk op die onstabiele basis. In de baarmoeder genieten we van wat hij de ‘symbiotische oersoep’ noemt: liefde, voeding, warmte en bescherming; onvoorwaardelijk. Dat gevoel hebben we nodig om te groeien, maar het moet in evenwicht gebracht worden met onze drang naar zelfstandigheid. Een kind moet weten dat er iemand is als hij honger heeft of bang is. Als dat niet het geval is, denkt hij: ‘Blijkbaar ben ik het verzorgen niet waard’. Als het kind groter wordt, wil hij voor zichzelf denken en doen, en als hij daarin gefrustreerd wordt door overdreven beschermende of controlerende ouders, concludeert hij: ‘Kennelijk kan ik op mijn eentje niks’. Een mogelijke reactie op die gevoelens van pijn en onzekerheid, is om een grote beschermende muur van zelfoverschatting en belangrijkheid te bouwen. Dat is wat de narcist doet. ‘Ik, niks waard en niks kunnen? Ik ben net de beste en de grootste!’ Een narcist is als de Tovenaar van Oz: achter het gordijn zit een klein mannetje dat zichzelf heel goed kan verkopen, en veel effect bereikt met rook en spiegels.

Annelies Smolders, therapeut bij Huis Midori, beschrijft narcisten als lege mensen. “Het zijn trieste, kleine figuren die nood hebben aan grote prikkels om die innerlijke leegte op te vullen.

Ze pompen zichzelf op ten koste van iemand anders. Ze maken zich groter op de kap van hun omgeving. Ze zijn vaak wel charismatisch, ze hebben een x-factor, ze maken indruk en leven ook echt voor die bewondering.”

HET DILEMMA-TRUMP Je begrijpt meteen waarom Trump het gesprek over narcisme heeft aangewakkerd. Opgeblazen, extreem ambi­tieus, meer dan overtuigd van zijn eigen kunnen, alleen oog voor zijn realiteit en waarheid, geen kritiek dulden; de uiterlijke kenmerken zijn er. Maar hebben ze ziekelijke vormen aangenomen?

De prominente Amerikaanse psychiater Allen Frances - in de VS dé expert in narcisme - heeft in de NY Times gesteld dat The Donald volgens hem ondanks de sterke narcistische trekken niet aan de stoornis lijdt. Kort door de bocht: hij heeft de kenmerken, maar

THERAPEUTE ANNELIE S SMOLDERS

‘Door gebrek aan inlevingsvermogen kunnen narcisten als een tornado van machtswellust door hun relaties razen’ 28 | feeling

heeft er geen last van. Frances is, wat die interpretatie betreft, een psychia­ ter van het ‘klassieke’ soort die vindt dat er pas sprake is van een stoornis als de narcist zelf lijdt onder zijn persoonlijkheid. Tal van andere deskundigen volgen Frances daar absoluut niet in. Zij zien Trumps minachting voor de zwakken, de onverschilligheid voor andersdenkenden, de manier waarop hij anderen genadeloos en wreed neerhaalt, het gebrek aan echt contact met zijn vrouw of zijn zoon, en ze denken: narcist. Vijftienduizend van Frances’ vakgenoten hebben dan ook een petitie ondertekend om Trump te vervangen wegens een narcistische, antisociale en paranoïde persoonlijkheidsstoornis. Geheel in overeenstemming met zijn dikke huid en onverwoestbaar ego heeft de president ze van tafel geveegd met de term ‘losers’.

Natuurlijk is The Donald een eersteklas ijdeltuit. Maar narcisme is meer dan opgaan in je eigen grandioze zelf.

Het gaat echt om een diepgaand en ingebeeld gevoel van grootsheid, een gigantische behoefte aan bewondering, gekoppeld aan een gebrek aan empathie. Het is boosaardig en vernietigend. Vooral het gebrek aan inlevingsvermogen maakt narcisten zo gevaarlijk. Dat laat toe dat ze ongegeneerd als een tornado van machtswellust en manipulatie door hun relaties razen. Als partner kunnen ze kwetsend en ontrouw zijn. Als baas kunnen ze irrationeel en onhandelbaar reageren, en kan hun zelfoverschatting leiden tot faling en fraude. Als ouder tonen ze zich koud, kritisch en overdreven veeleisend. Toch kan het even duren voor je beseft dat je met een narcist te maken hebt. Want ze manipuleren als geen ander en laten je geloven dat ze het beste met je voorhebben. Maar één ding komt terug in alle getuigenissen.

‘Eigenlijk voelde ik het. Diep vanbinnen wist ik dat er iets niet klopte aan zijn gedrag’.

DE BESTE MOEDER TER WERELD “Er circuleert een foto op het internet: een klein poesje kijkt in de spiegel en ziet een leeuw”, zegt Nora (37), die met een narcistische moeder leefde.

“Die zelfoverschatting typeert de narcist: mijn moeder dacht echt dat ze fantastisch en geweldig was. Ze was ervan overtuigd dat ze de beste moeder ter wereld was.”

Opgroeien met een narcistische ouder lijkt me extra moeilijk. Van een man kun je scheiden. Van een baas kun je afscheid nemen. Een moeder heb je voor het leven.

“Ach, ik heb geleerd me te beschermen”, zegt Nora. “Er zijn mensen die een radicale breuk aanraden, en dat is misschien in andere gevallen ook nodig. Ik heb ervoor gekozen mijn moeder nog te zien, maar ik houd haar op een afstand. Er is geen sprake van een echte relatie. Het is slechts een oppervlakkig contact.”

Ook Nora had dat knagende gevoel dat er iets niet klopte. “Ja, dat was er eigenlijk al heel jong. Maar je hebt geen referentiekader, je moeder is de enige moeder die je kent. Soms merkte ik het wel aan de reactie van mijn omgeving.

Ooit kwam ik als kind triest thuis, omdat er een ruzie was geweest op school.

De buurman die mij zag, was bezorgd en reageerde heel warm: wat is er gebeurd, morgen is het vast weer over, en meer van die dingen die je dan zegt om een kind te troosten. Toen ik thuiskwam, begon mijn moeder meteen te gillen. Ze heeft me helemaal de grond ingeboord. Niet om wat er gebeurd was op school. Maar omdat de buurman mij had zien huilen. Hoe had ik dat kunnen doen? Eigenlijk bedoelde ze: wat zouden de mensen nu wel denken van haar? Zij was de perfecte moeder, en ik had dat beeld doorbroken, want ik had gehuild. Zo kan ik duizend voorbeelden vertellen. Maar het was altijd: ik ben zo’n goede moeder, ik heb zoveel voor je gedaan, ik heb alles voor je over, ik zeg dit alleen maar voor je eigen goed.”

‘Zij eigende zich mijn successen toe. Die waren allemaal het gevolg van het feit dat zij zo’n fenomenale moeder was’

EEN KIND ALS VERLENGSTUK VAN JEZELF Nora kwam zeker in aanmerking voor de titel ‘perfecte dochter’: heel mooie resultaten op school, goedgemanierd en gedisciplineerd. “Presteren was mijn overlevingsmechanisme. Ik was het slimste meisje van de klas. Maar zij eigende zich al mijn successen toe. Die waren allemaal het gevolg van het feit dat zij zo’n fenomenale moeder was.

Ik deed het goed op school, omdat zij me dat had geleerd. Een andere keer betekenden mijn verwezenlijkingen niks. Dan was ik slim omdat de andere kinderen zo dom waren. Niks was mijn prestatie, niks was van mij. En dat mag je heel letterlijk nemen. In ons huis was niets mijn eigendom. Dan was er weer een pop weg van mijn kamer, of een kledingstuk verdwenen uit mijn kast.

Dat had ze dan cadeau gegeven aan iemand. Ik, en alles wat ik had, was van haar. Zij had mij gebaard, ik was haar bezit, dat zei ze weleens. Net zo vaak kon ze roepen: ‘Jij bent mijn dochter niet meer’.”

HET TRIESTE LEVEN VAN NARCISSUS In de oude Griekse mythe die haar naam gaf aan de persoonlijkheidsstoornis, speelt Narcissus de hoofdrol. Hij is een beeldschone jongeling, en velen worden verliefd op hem - de nimf Echo bijvoorbeeld, die hem overal volgt - maar hij toont geen enkele interesse en wijst iedereen af. Zijn passie is de jacht, daarvoor leeft hij. Als hij voor de zoveelste keer een wondermooie maagd op een erg brutale manier wegstuurt, straffen de goden hem. Ze willen hem laten voelen hoe het is om afgewezen te worden en laten hem verliefd worden op zijn eigen spiegelbeeld.

Narcissus is zo in de ban van de jongeling die hij in het water ziet, dat hij niet meer jaagt, eet, slaapt of drinkt.

Maar hij vindt geen contact met de jongen die verdwijnt als hij hem zoent, of wil omhelzen. Hij huilt en kwijnt weg.

Alleen Echo is aan zijn zijde, en herhaalt zijn trieste kreten.

Als het stil wordt, blijft er niets over van Narcissus, alleen een bloem. Geel vanbinnen, witte blaadjes buiten.

De kern van narcisme: een gebrek aan wederkerigheid en een overdosis zelfgerichte energie.

feeling | 29

R E L AT I E

Het is niet moeilijk om te zien hoe zo’n opvoeding iemand kan opzadelen met een laag zelfbeeld, eeuwige twijfels en onzekerheid. Een narcistische ouder ziet de kinderen louter als een verlengstuk van zichzelf, heeft geen respect voor hun grenzen en walst zonder enig probleem over hun gevoelens en behoeftes heen.

Nora: “Er was geen goede manier om met mijn moeder om te gaan, haar goedkeuring en liefde zou ik nooit krijgen, hoezeer ik dat ook wilde. Dat laat sporen na. In mijn latere leven waren al mijn relaties transactioneel: ik moest altijd geven, vond ik. En blijven geven.

Tot ik helemaal leeg was.”

Een lange zoektocht langs therapieën en cursussen veranderde weinig. Tot Nora dat boek van Agassi las; het ahamoment dat veel slachtoffers van narcisme ervaren. “Ik herkende zoveel van mezelf. Net als bij Andre ging het nooit over wat ik wilde of wie ik was, maar altijd over haar dromen en ambities.

Plots kon ik er een woord op plakken: mijn moeder is een narcist.”

GERALDINE

HANDLEIDING TOT MANIPULEREN Slachtoffers van narcisten hebben vaak grote moeite om de juiste diagnose van hun probleem te krijgen. Niet zelden duwen therapeuten hen de ‘verkeerde’ kant uit: een betere communicatie met de partner, een positievere houding tegenover de moeder, werken aan de relatie. Wat bij een narcist verloren moeite is, want die verandert niet. Annelies Smolders ziet zelfs enig gevaar in relatietherapie met een narcist. “Als je zo’n paar in therapie hebt, let dan erg goed op. Want de narcist leert de zwakke plekken van de partner beter kennen, en kan die kennis later misbruiken. Hij bezit dan de volledige handleiding en kan daardoor nog gewiekster manipuleren dan vroeger.”

“Narcistische mishandeling is nog niet zo bekend”, zegt Iris Koops, ervaringsdeskundige, schrijver van twee boeken over de problematiek en bezieler van de site ‘Het verdwenen zelf’. “Ik was al halverwege de dertig toen ik met een goede psycholoog kon vaststellen waar ik slachtoffer van was. Het is dan ook een psychische en emotionele mishandeling die heel erg complex in elkaar zit. Het is ‘sneaky’, onderhuids. Als slachtoffer denk je heel erg lang dat het aan jezelf ligt. Je zoekt de fout bij jezelf, want dat heeft de narcist je ook altijd zo verteld. Het uiteindelijke resultaat is dat je volledig van jezelf vervreemdt, dat je bijna niet meer bestaat. Vandaar de naam: het verdwenen zelf.”

Wat een diagnose en een erkenning van de mishandeling niet makkelijker maakt, is dat we leven in een

In de bedrijfswereld worden psychopaten en narcisten beloond voor roekeloos en meedogenloos gedrag.

30 | feeling

tijd waar overdreven zelfliefde kan bloeien, en misschien zelfs wordt aangemoedigd. De bedrijfswereld is een tolerante omgeving voor haaien.

Psychopaten en narcisten worden er beloond voor roekeloos en meedogenloos gedrag. Wie wil slagen, moet bol staan van zelfvertrouwen, krachtige uitspraken doen, over lijken wandelen.

Net waar een narcist goed in is.

“In de zakenwereld raak je meestal heel ver zonder geweten”, zegt Annelies Smolders. “Geen schaamte kennen en goed kunnen manipuleren, is daar eigenlijk heel handig.”

Appelo analyseert in zijn boek Een spiegel voor narcisten enkele giga-ego’s die het goed gedaan hebben: de omstreden politicus Pim Fortuyn, de gedreven en gevreesde Steve Jobs van Apple en oud-politica Neelie Kroes.

“Ik zie veel narcistische trekken in de cultuur vandaag”, zegt Iris. “Het etaleren van je perfecte leven op social media, de stortvloed aan selfies, het voortdurend formuleren van je eigen mening, dat ikke-ikke-ikke... Maar net daarom is het goed dat we inzicht krijgen in hoe narcisme functioneert, dan krijgen narcisten minder macht.”

Deskundigen schatten het aantal narcisten op één procent, maar die schatting is gebaseerd op het aantal gediagnosticeerde gevallen. Terwijl het merendeel van de narcisten volgens henzelf prima functioneert en dus nooit bij een therapeut terechtkomt. In werkelijkheid ligt het aantal dus veel hoger. Het zou drie tot vijf procent kunnen zijn.

DE PARTNER HEEFT ALTIJD ONGELIJK “Hij leek de ideale man. En mijn omgeving bevestigde dat: ‘Wat een geluk heb jij met Alain’. En dat voelde ook zo: hij adoreerde me, zette me op een voetstuk, vertelde me hoe mooi en bijzon-

der ik wel was. Ik was achttien en liet me volledig meeslepen in die liefde. Ik dacht dat ik de loterij gewonnen had.”

Geraldine was bijna dertig jaar samen met een man met narcistische trekken. “Het kantelpunt kwam toen we getrouwd waren. Toen veranderde alles. Vanaf toen draaide het allemaal om hem. Het was alsof hij dacht: nu gaat ze toch niet meer zo snel weg. Toen begonnen de conflicten. Over andere vrouwen, hij flirtte voortdurend. Maar als ik iets zei, was het: ‘Wat ben jij jaloers, jij hebt een probleem, daar moet je iets aan doen’. Over geld. ‘Het huis is toch goed zoals het is, waarom moeten we nu renoveren? Je moet er echt eens over nadenken waarom je altijd geld wilt uitgeven’. Elke ruzie eindigde op dezelfde manier: uiteindelijk was het mijn fout. Aan hem mankeerde niks, het probleem zat altijd bij mij. Heel soms waren er momenten dat hij toegaf: sorry, dat heb ik niet goed aangepakt, en dan maakten we afspraken.

Maar als ik hem twee weken later aan die afspraken herinnerde, klonk het: ‘Waar haal je dat vandaan? Dat heb ik nooit gezegd. Jij hoort echt alleen wat je wil horen’. En dat werd met zoveel overtuiging gezegd, dat ik er zelf aan begon te twijfelen. Zo word je voortdurend ondermijnd en afgebroken.”

“Jammer genoeg is dat een typisch voorbeeld van de dynamiek in een relatie met een narcist”, zegt Annelies Smolders. “Het is een spel van aantrekken en afstoten. Narcisten zijn in het begin echt smoorverliefd, ze verwachten dat die vrouw dat grote gemis in hun binnenste gaat goedmaken. Een week later denken ze daar misschien al anders over. En dan is het niet: ‘Ik had te hoge verwachtingen’, maar wel: ‘Zij voldoet niet’. Het probleem ligt altijd bij de ander.”

Dat de relatie nog zo lang geduurd heeft, ligt volgens Geraldine louter aan haar grote doorzettingsvermogen en de wil zich weg te cijferen en er het beste van te maken. “Ik heb me vaak eenzaam gevoeld in dat huwelijk, ook in de opvoeding van de kinderen stond ik er alleen voor. Echte intimiteit en verbondenheid heb ik van hem nooit gekregen. Ik wist dat de relatie niet juist zat, maar ik kon er de vinger niet op leggen.

Ik had er geen woorden voor. Pas toen

‘Elke ruzie eindigde op dezelfde manier: uiteindelijk was het mijn fout. Aan hem mankeerde niks’

een therapeut tegen me zei: ‘Jij zit in een ongezonde, destructieve relatie die niet goed voor je is’, begon het te dagen. Die avond heb ik gegoogeld, de website van ‘Het verdwenen zelf’ ontdekt, en toen vielen de puzzelstukken op hun plaats. Ik leefde samen met een narcist.”

Annelies Smolders denkt niet dat narcisten te genezen zijn. Ze komen ook zelden in therapie. “Een narcist voelt zich God. En God wil niet beseffen dat hij een lege doos is, die gedachte kan hij niet aan.”

MEER LEZEN? • Iris Koops startte de site ‘Het verdwenen zelf’ vol met nuttige informatie en ook een link naar workshops, coaches en therapeuten.

Ze schreef twee boeken, Herstellen van narcistische mishandeling en Je leven in eigen hand - verder na narcistische mishandeling, beide te bestellen via de site het.verdwenenzelf.nl • Martin Appelo is psycholoog, gedragstherapeut, spreker en auteur van 22 boeken, waaronder Een spiegel voor narcisten, uitgeverij Boom, 2013, martinappelo.nl • Annelies Smolders op huismidori.be • Open, Andre Agassi, uitg. A.W.Bruna.

WAT KENMERKT DE NARCIST? Narcisme werd in 1980 opgenomen als een persoonlijkheidsstoornis in het ‘officiële handboek’ van de psychiatrie, de DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders). Het is niet voldoende om jezelf of iemand te herkennen in een aantal van deze kenmerken om van ‘narcisme’ te spreken.

De stoornis moet door een deskundige worden gediagnosticeerd.

• Heeft gevoelens van grootsheid en is vol van zijn eigen belangrijkheid.

• Wil erkend worden als superieur, zelfs als geen enkele verwezenlijking dat staaft.

• Overdrijft verwezenlijkingen en talenten.

• Is geobsedeerd door fantasieën over roem, macht of de ideale liefde.

• Ziet zichzelf als uniek en meent alleen begrepen te kunnen worden door even unieke of speciale mensen.

• Heeft een buitensporige behoefte aan bewondering, aandacht en bevestiging.

• Gelooft dat hij meer rechten heeft dan anderen.

• Verwacht speciale gunsten, eist een voorkeursbehandeling.

• Exploiteert, manipuleert en gebruikt anderen om zijn doel te bereiken.

• Heeft een onderontwikkeld inlevingsvermogen, ziet niet de behoeftes en gevoelens van anderen, of wil ze niet zien.

• Is vaak afgunstig, gaat ervan uit dat anderen jaloers zijn op hem.

• Gedraagt zich hautain en arrogant, voelt zich superieur, boven de wet en wordt kwaad als hij wordt tegengesproken door mensen die hij als minderwaardig beschouwt.

feeling | 31