Farklı Açıdan Bakmak: 6. Bölüm: Kaldırıcı Hatları Bulmak Dennis PAGEN Çeviren: Hüseyin Tamer Ursavaş Bu başlıkta vaktimizi kaldırıcı hatlara ayıracağız: nerden gelirler?, nereye giderler? Ama en önemlisi onları nasıl buluruz? Derginin Ocak 2010 sayısında yerel kaldırıcı hatları uçmak konusunda makale yazmıştım. Bu etkiler asıl olarak rüzgardaki termikler nedeniyledir. Şimdi ise dikkatimizi tüm kaldırıcı hatlara yönelteceğiz. Kaldırıcı hatlar konverjans veya termal veya dalgalar veya menderesler (meanders) veya bu doğal yapıların kombinasyonlarıdır. Genel olarak konuşmak gerekirse termal kaldırıcı hatlar ve menderesler hakim rüzgar hizasında sıralanırlar ve dalga tipi kaldırıcılar rüzgara dik yönde sıralanırlar ancak konverjans (birleşme - kavuşma / diverjans: ayrışma) herhangi bir doğrultuda olabilir. Rüzgara Dik Kaldırıcı Hatlar DALGALAR Suyun çevresinde biraz zaman geçirdiğiizde hiç rüzgar esmediğinde bile suyun sürekli hareket halinde olduğu izlenimini yakalarsınız. Her zaman sıcaklık farkından oluşan dikey bir hareket vardır. Yani aynı havanın okyanusu da sürekli hareket halindedir. Hatta rüzgar olmadığında ve yere yakın olan hava dengeli olduğunda bile. Rüzgar suyun yüzeyinde estiğinde dalga oluşturur. Büyük çapta dalgalar kıyı yükseldiğinde oluşup yükselip kırılabilirler. Açık denizde ise dalga etkisi dağılır ve rüzgar azsa hiçbirşey görülemeyebilir. Ayrıca suyun bir engelin üzerinden geçerken yükseldiğini görürüz. Bu tipe örnek olarak taşlı bir nehiri düşünebilirsiniz. Sudaki bu dalga hareketinden aynısı havada da olduğu için bundan bahsettim ve su herzaman görünmez havanın hareketini canlandırmamızda yardımcı olur. Dalgalar gökyüzünde daha hızlı bir hava akımının daha yavaş olanının üzerinde hareket etmesiyle oluşur. Genellikle bu iki havanın dengesinde bir fark olur ve sıklıkla da sıcaklık farkı bu duruma eşlik ederek bu iki hava kütlesinin uzun bir süre birbirinden farklı kalmasını sağlar. Bu dalgalar yüksek irtifada olur ve altocumulus, cirrocumulus bulutlarını oluşturur.
Bu
durumdaki
bulutlar
daha
bulutlu
veya
aşağıda bulutsuz
olarak oluşabilir ama sıklıkla tribülans buna eşlik eder. İkinci fotograftaki günde uçan herkes bu mikserde yaklaşık yarım saat uçtuktan sonra inişe gitmişti. Bulutlar sırttan sadece 300 metre ve yerden 600 metre yükseklikteydi. Bu gibi dalgalar bizim gibi hafif kanatlılar için kullanılabilir değildir ancak bunları farkındalığınızı arttırmak için tanımladım. Diğer bir tip dalga formasyonu hava akımı yüzeyde sırtların üzerinden geçerken olur. Akan suda yükselen dalgalar gibi hava da tepelerden, sırtlardan ve dağlardan geçerken dalgalar oluşturur. Bu dalgalar pilotlar tarafından daha iyi bilinir ve bazen kullanılabilir. Uzun sırtlar tarafından oluşturulan dalgalar kilometrelerce uzunlukta olabilir ve ayrıca dalga kaynağının ardında defalarca tekrar edebilir. Yamaç ve deltakanat pilotlarının kullanabildiği dalgalar tipik olarak rüzgara dik olarak oluşan bu dalgalardır ve ancak yan rüzgarda uçarsak kaldırıcı hat olarak anılabilirler. Dalgalar tipik olarak yüksek rüzgar hızında oluşurlar ama ben dahil birçok pilot normal uçuştaki rüzgarlarda denk gelmişizdir (30km/h veya daha az). Modern yamaç paraşütleri bu rüzgarlarda, rüzgarlar irtifada çok hızlanmıyorsa tabi ki uçabilirler. Mesafe uçuşu yaparken yan rüzgarda uçmayız ancak yarışmalarda veya uzun bir sırtı geçerken yan rüzgar uçarız. Uzun bir sırtı geçerken bazen dalga olarak oluşan kaldırıcı bandı kullanırız. Dalgalar sıklıkla alttaki dengesiz termal tabakada oluşur. Birkaç pilotun termikte yükseldiğini ve kaldırıcının daha pürüzsüz olup yayıldığını düşünün. Bulut yok, o zaman bu değişimi bulut çekimine benzetemeyiz - bu dalga tipi kaldırıcıdır. Bazen bir sırtın baya yükseğindeyken bizim rotamız boyunca takip eden bu pürüzsüz kaldırcıyla karşılaşırız. Bu dalga tipi kaldırıcı bir banttır ve yükseğe çıkıp yüksekte kalma konusunda bilinen en iyi kozumuz budur. SIRT KALDIRICI BANTLARI Sırttaki kaldırıcının kendisi kaldırıcı hatların bir şekli ve de kaynağıdır. Sırt kesintisiz ve de uzunsa yükselticinin nerede olduğunu hayal etmek ve onu kullanmak kolaydır. Ama çökük yerleri olan sırtlar, tepeler ve dağlar karmaşık kaldırıcı paterni sergiler ve bunları anlamak deneyim ve zaman gerektirir. Yeni bir yere gittiğimde herzaman oralıların (kuşlar ve pilotlar) araziyi nasıl kulandıklarını ve rüzgarın etkisini öğrenirim. Başka bir zaman yamaçtaki kaldırıcıların ayrıntılarına ve birkaç numaraya değineceğiz ama şimdilik alçak ve kısa sırtların termiklerin toplanması veya çökme hızınızı arttırması
ihtimalini azımsamayın. Yakın zamanda Florida Keys’te birkaç hafta geçirdim. Orada arazi deniz seviyesinden neredeyse birkaç metre yüksektedir. Ağaçlar tipik olarak 6 metre boyundadır ve iyi uçan kuşlar - akbabalar, pelikanlar, balık kartalları, anhinga ve fregat kuşu- rüzgar kıyıya vurduğunda olşan zayıf kaldırıcıda süzülürler. Bizim ona yaklaşık olacak kadar bile performansımız yoktur ama kaldırıcı ve daha önemlisi kaldırıcı hattı oradadır. Farkındalık kişiyi daha dolu bir pilot yapar. KONVERJANS Konverjans havanın birleşmesidir (diverjans ise tam tersi).Hava akımları kavuşunca yükselir ve kaldırıcı oluşturur. Böylesi bir yükselmeyi büyük bir kayanın çevresinde akan suyun birleşmesinde veya bir dalga kıyıya çarpıp denize geriye döndüğünde görürüz. Havadaki yükselen akımı hava dağların çevresinde dolaşırken veya dağın her iki tarafında yükselirken tepede birleşmesi şeklinde görürüz. Ayrıca hava dar bir vadide ilerlediğinde ve vadinin daralmasıyla sıkıştığında sıkışıp yükselir. Diğer bir konverjans yarımada şeklindeki karaya doğru esen deniz melteminin ortada birleşip yükselmesidir. Böyle bir konverjans Florida’da genellikle oluşur ve burada yapılan şampiyonların çoğunun başarısında veya başarısızlığında rol oynar. Benzer bir olat arasıra Delmarva yarımadadında da oluşur (Chesapeake Körfezinin doğusunda). Baja California’da da aynı şeyin olduğunu düşünüyorum. Deniz meltemi ayrıca sıcak karada farklı yönlerden gelip birleştiklerinde de konverjans oluşturur. Başka bir tip konverjans PG Dünya Şampiyonasında hergün oluşmuştu. Arkadaki yüksek dağlardan yere doğru esen rüzgar, dağa doğru esen vadi rüzgarıyla birleştiğinde konverjans tipi kaldırıcı oluşmuştu. Bu konverjanslar termikleri oluşturup uzun kümülüs bulutları yaratmıştı ve bu konverjansı bulmak kolaylaşmıştı. Bahsedeceğimiz son konverjans tipi bulut caddelerindedir (kaldırıcı hat). BAzen termikler uzun bir kaldırıcı hat oluşturacak şekilde sıralanırlar. Hava kaldırıcı hat boyunca neredeyse kesintisiz şekilde yükselir ve bu hatların arasında alçalır. Yüzeyde hava kavuşup konverjans oluşturur ve daha fazla termik oluşumunu tetikler ve böylece süreç devam eder. Farklı konverjans tipleri farklı şekillerde, boyutlarda ve oryantasyonlarda olabilir. Buraa bahsedilen tipler rüzgara dik gelişenlerdir (bulut caddesinin yerdeki konverjansı dışında). Bazıları kısadır ama yarımadada oluşan konverjanslar kilometrelerce uzanabilir. Bazı konverjans tipleri rüzgara parelel uzanırlar ve bu bakımdan mesafe uçuşları için çok elverişlidirler. Bu da bizi: RÜZGARA PARALEL UZANAN KALDIRICI HATLAR
TERMİK HATLARI 2010’daki bir makalede termal kaldırıcı hatlar hakkında çokça konuştuk. Termiklerin bir hat boyunca yayılmasının birkaç nedeni vardır ve bunlardan en önemlisi rüzgardır. Daha önceki makaleden şunları hatırlayabiliriz: ...termikler daha zayıf ve rüzgar daha güçlü oldukça kaldırıcı hat daha uzun olacaktır. Esas olarak
dikey hareket yavaşladıkça termiğin yatay hareketi kuvvetlenecektir ve kaldırıcı alan uzayacaktır. Burada bir noktaya değinmeliyiz. Eğer rüzgar çok güçlüyse termiği kırmaya eğilimlidir ve ayrıca küçük termikler üretir çünkü hava büyük kümeler halinde zeminde duramaz. Yine de dengeli hava durumlarında büyük bir rüzgar farkı oluşabilir ve yüzey rüzgarları hafif olabilir. Bu durumlarda zayıf termikler oluşur ancak kaldırıcı hatlar daha sık ve daha uzun şekilde gelişir. Böylelikle bu koşullarda daha önemli hale gelirler. Termal kaldırıcı hatlar rüzgar altına çok uzun mesaflerde bulunmazlar (bulut caddesi yoksa) ama özllikle rüzgar üstüne gitmeye çalışıyorsanız önemlidirler. Mesafe uçuşu yaparken sıklıkla parça parça kaldırıcılarla karşılaşıp irtifamızı koruruz. Biryerlerinde termiğin merkezi olabili ama eğer yükseksek onu aramayabiliriz. Yine de yavaşlayıp bedava geçişin avantajını kullanırız. KIVRIMLI RÜZGARLAR Başka bir konverjans kaynağı biraz daha gizemlidir. Delta havsaındaki nehrin akışını hayal edin.Kıvrıla kıvrıla bir o yana bir yana salınarak akar. Diğer bir deyişle aynı zemindeki akım düzensizliğinin yukarıya doğru akım yarattığı gibi sağa sola hareketlerde de aynı şekilde akımlar oluşur. İki akım birbirine yaklaştığında konverjans ve ayrıldığında diverjans olur. Biz hava akımının yana doğru akımına menderes deriz. Bu menderesin yaptığı etkiyi karla kaplı arazide yarattığı diverjans ve konverjans ile gözlemleyebiliriz. Dördüncü fotografta geçen kış evimin arkasında rüzgarın yarattığı etkiyi görebilirsiniz. Resimdeki alan, kaldırıcı ve bastırıcı hatları oluşturması açısından görece düzdür. Bu tip izleri olan birçok alanı gözledim ve daha büyük hava kütlelerinde nasıl bir etkisinin olabileceğini hayal etmeye çalıştım. Genel olarak menderesler nedeniyle oluşan konverjans tipi kaldırıcılar kısa ve küçük kaldırıcı parçalarıdır ama sıklıkla uzun mesafler boyunca uzanırlar. Kaldırıcının zayıf olup kendisi de sıklıkla, kardaki izler gibi, yana hareket eder.
HATTI UÇMAK Daha önce bahsettiğim bu Florida Keys gezisinde bazı günlerimi Long Key’de geçirdim. Adada en az 150 hindi akbabası (turkey vulture) yaşamaktaydı ki adadaki en büyük memelinin rakun olduğunu düşünürseniz (leş et kaynağı) bu durum ilginçtir. Hiç ölü rakun görmedim ve 150 akbabayı beslemek için bir gemi rakun gereklidir. Ormancı kuzeyde bir çöplüğün var olduğunu söyleyerek bu gizemi benim için çözdü. Akbabaların canı ne zaman BigMac artığı çekerse beslenmek için uçmaları yeterliydi. Avlanmaları gerekmiyordu. Hal böyleyken bütün gün termik dönüyorlardı. Onları günler boyunca zayıf termiklerde yükselip deniz üstüne 2 km açıldıklarını izledim. Saatlerce sadece keyif için uçtuklarına hiç şüphe yoktu. Bazı kuşların termiklere diğerlerinden önce ulaşıp, grubun en üstünde yerlerini aldıktan sonra yine önce ayrılarak akbabalar tarafından işaretlenmiş termiklere süzülüşlerini izlemek büyüleyiciydi. Ama daha ilginç olan onları süzülüş hatlarını seçerken izlemekti. Bazen 50 ya da 100 kuş beraber süzülerek bastırıcı ve kaldırıcı hatları gösteriyordu (kaldı ki hiçbiri bastırıcı hatta durmuyor diğerlerine
katılıyordu). Diğer bir deyişle kitaba göre uçuyorlardı. Tepedeki evimin penceresinden de şahinleri ve akababaları izledim ancak havanın geniş bir sahadaki hareketini açıklayacak sayıda kuş hiç bir arada olmadı. Yine de özellikle akbabaların dikkatlice kaldırıcı hatları seçtiklerini ve sıklıkla bir milimetre bile irtifa kaybetmediklerini hatta kilometrelerce süzülürken irtifa aldıklarını gözlemledim. Pilotlar olarak, akabalarla karşılaştırıldığımızda bizde kötü değiliz (tabi dağların rüzgar altında uçma bağımlılıkları dışında). İlk olarak kaldırıcı hatları anlamalı ve her yerde ve her zaman bulmayı ummalıyız. Var olduklarına dair farkındalığımız olduğunda hava koşullarına, yerlerine ve sıklıklarına dikkat etmeliyiz. Uçulan birçok yerde yerel termikler vardır (hatta çoğu, hepsi?) ve yine bu yerlede yerel kaldırıcı hatların olduğunu ummalıyız. Kaldırıcı hatlar yerel termikler kadar sık ortaya çıkmamaktadır ancak benim uçtuğum dünyanın çeşitli yerlerinde sıklıkla varlardı öyleyse heryerde sıklıkla var olmasını bekleriz. Kaldırıcı hatları bulmada bir sonraki basamak onları bulduğunuzda hazır olmanızdır. Termikler ve dalga formasyonu gibi kaldırıcı hatların her zaman olmasını beklemeli ve oluştuklarında kullanmak için hazır olmalıyız. Aslında ben her termik döndüğümde termiğin başından itibaren kaldırıcı bir hattın olabileceğine dikkatimi veririm. Bu benim bir termikte aradığım ana özelliklerden biridir (merkezin ne kadar güçlü olduğu, ne kadar sürdüğü, çoklu merkeze mi sahip, ne kadar güçlü, ne kadar yükseğe çıkıyor vb.) Günün ilk termiği, çevresinde kötü bir bastırıcının olup olmadığını ve kaldırıcı bir hattın dizilip dizilmediğini bana söyler. Zamanımın büyük miktarını termikler arasında süzülerek geçireceğim için termiklerin bütün özelliklerine dikkat etmek yerine günün kaldırıcı hatlarını daha önemli bulurum tabi alçakta termik aramıyorsam veya zor bir gün değilse. Termikler arasındaki süzülüşümüz toplam uçuş süresinin onda biri bile olsa kaldırıcı hatta yapılan iyi bir süzülüş termiğe rastlama olasılığımızı ve performansımızı büyük miktarda arttırır kaldı ki kaldırıcı olmayan bir hattı seçip termiğe 10 metre kala ulaşamadığımızı düşünün. Performansımızı maksimize etmeyi çabalıyorsak bastırıcı bir hatta uçmanın felaket olabileceğini söylememize gerek yok. Son olarak bahsetmek isteğim bir nokta: Geniş bir alanda etkili olan devasa bir bastırıcıya yakalandığımı ve kaçmak için bir tarafa dönüş yaptığımı ancak kıskacından kurtulamadığımı hatırlıyorum. Bir pilot karakterini kendinden daha sonra gelip 1000 metre üstünden süzülen pilotları izlerken geliştirir. Kaldırıcı hatları bulmada bir diğer ipucu da sıralanmış bulutlardır. Gökyüzünde tek sıra diğerlerinden ayrı bulutlar görüp ulaşmaya çalıştığımda (altitude or go for it makalesini okuyunuz) kaldırıcı bir hatla ödüllendirildim. Herzaman oraya ulaşamayız ama bulutlar oradadır ve onların var olduğunu kabul etmeliyiz. Bahsettiğim gibi diğer kaldırıcı hatlar sıklıkla aynı alanlarda oluşur. Ünlü Florida sırtı birkaç kilometre boyunca ard arda günlerce sıklıkla oluşan bir kaldırıcı hattır. Bilindik yerel pilotlar, Mike Barber gibi, 15 dakikada bu konverjans kaldırıcı hattı bulmada ünlüdür. Ben şahsen Mike
ile bir yarışmada yan yana uçtum ve onun aniden dönüp iyi bir hat bulduğuna şahit oldum. Ben kimim ki başarıyı göz ardı edeyim? Hemen takip ettim. Gole gitemeye çabalarken, hatta ilk o girdi ve takiben hepimizin üstüne çıktı. Nihayetinde hepimiz bu güzel uzun soluklu kaldırıcıda süzüldük. Kaldırıcı hatlar; dalga kaynaklı veya konverans veya kıvrımlı rüzgarlardan kaynaklansın veya kaynaklanmasın termik olşumunu tetikler. Havanın yükselmesine neden olan her duruma genellikle termikler eşlik eder. Tam istediğimiz gibi, basit bir yöntemle kaldırıcı hatları takip ederek mümkün olduğunca fazla termiğe rastlarız. Kaldırıcı hatlar sıktır. Bu hatlar bizi kendilerini kullanmaya davet ederler. Gülyabani birçok uçucunun kaldırıcı hatları görmezden gelerek veya kullanarak, patladığını veya kurtardığını bilir. Akıllı bir pilot olun, akbaba gibi Barber gibi olun, başarının kendisi olun.
Okuma Önerileri 1. Orjinal makale: http://issuu.com/us_hang_gliding_paragliding/docs/hgpg1404_issuu 2. Atmosferde denge ve bulut oluşumu ingilizce http://www.geo.utexas.edu/courses/387h/Lectures/Stability_Clouds.pdf 3. Hindi Akbaba http://en.wikipedia.org/wiki/Turkey_vulture