ΘΕΜΑΤΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ by ΙΔΡΥΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΕΩΣ

Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως, είναι ένα Επιμορφωτικό και Ερευνητικό Εκκλησιαστικό Ίδρυμα της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, συνεστήθη διά της της υπ’ αριθμ. 1631/896/28−5−2009 (ΦΕΚ Β’ 1011) Aποφάσεως της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και κατέστη Αυτόνομο Εκκλησιαστικό Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα δια της υπ’ αριθμ. 22/Διεκπ.128/14-1-2015 (ΦΕΚ Β’ 269) Aποφάσεως της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος. Το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) καθορίστηκε με το άρθρο 64 του Ν. 4415/2016 (ΦΕΚ Α' 159) σύμφωνα με το οποίο: α) Η διά βίου εκπαίδευση, κατάρτιση και ποιμαντική επιμόρφωση των Κληρικών, των εκκλησιαστικών υπαλλήλων και των λοιπών στελεχών των φορέων του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α' 146) παρέχεται από το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών. Για την εκπλήρωση του ως άνω σκοπού το Ι.Π.Ε. συνάπτει σύμφωνα συνεργασίας με άλλα νομικά πρόσωπα του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α' 146) στις οποίες εξειδικεύονται τα προγράμματα, οι διδάσκοντες και κάθε άλλη σχετική λεπτομέρεια. β) Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών είναι φορέας παροχής υπηρεσιών διά βίου μάθησης της παρ. 3 του άρθρου 3 του ν. 3879/2010 (Α' 163), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει. Παρέχει υπηρεσίες μη τυπικής εκπαίδευσης και κατάρτισης ως Κέντρο Διά Βίου Μάθησης Επιπέδου Δύο της παρ. 6 του άρθρου 10 του ν. 3879/2010 (Α' 163), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει και της περίπτωσης 2 της υποπαραγράφου Θ3 της παραγράφου Θ' του άρθρου πρώτου του ν. 4093/2012 (Α' 222), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει. γ) Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών αποτελεί Πιστοποιημένη Εκπαιδευτική Δομή παροχής πιστοποιημένων επιμορφωτικών προγραμμάτων κατά τα προβλεπόμενα στις περιπτώσεις δ' και ε' της παραγράφου 7 του άρθρου 1 του Π.δ. 57/2007 (Α' 59). Η κατά τα ως άνω παρεχόμενη επιμόρφωση των Κληρικών, των εκκλησιαστικών υπαλλήλων και του λοιπού προσωπικού των φορέων του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α'146) που παρέχεται από το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, μοριοδοτείται, ως κριτήριο επιλογής προϊσταμένων οργανικών μονάδων στους εν λόγω φορείς, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στην περίπτωση ζζ' της παρ. 3 του άρθρου 85 του ν. 3528/2007 (Α' 26), όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 29 του ν. 4369/2016 (Α' 33) και ισχύει. δ) Οι δράσεις του Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών μπορούν να χρηματοδοτούνται από πόρους της Εκκλησίας ή των συνεργαζόμενων φορέων ή κοινωφελών ιδρυμάτων ή δωρεές, καθώς και από εθνικούς 1

πόρους, ευρωπαϊκά προγράμματα και συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. ε) Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, για την εκπλήρωση των σκοπών του μπορεί να συνάπτει συμφωνίες με Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της ημεδαπής ή της αλλοδαπής, με εκκλησιαστικούς οργανισμούς και φορείς του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α' 146), με Ιερές Μητροπόλεις ή εκκλησιαστικούς οργανισμούς ή φορείς άλλων εκκλησιαστικών κλιμάτων που εδρεύουν εντός χώρας ή και στο εξωτερικό, καθώς και με οργανισμούς ή φορείς άλλων θρησκευτικών δογμάτων. Η Πράξη: «Ανάπτυξη ικανοτήτων ανθρώπινου δυναμικού σε υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας με έμφαση στις δομές της Εκκλησίας» Στο πλαίσιο αυτό το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως πρόκειται να υλοποιήσει, για την Περίοδο 2017-2020, την Πράξη με τίτλο: «Ανάπτυξη ικανοτήτων ανθρώπινου δυναμικού σε υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας με έμφαση στις δομές της Εκκλησίας» και MIS 5004190 στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά βίου Μάθηση». Αντικείμενο της Πράξης αποτελεί η επιμόρφωση κληρικών και λαϊκών στελεχών, συνεργατών και εθελοντών της Εκκλησίας (περί τις 7.200 συμμετοχές σε 10 διάφορες θεματικές ενότητες), που βρίσκονται στα γεωγραφικά όρια της ελληνικής επικράτειας για την υποστήριξη του έργου που προσφέρεται στις κοινωνικοπρονοιακές και λοιπές εκκλησιαστικές δομές, με σκοπό την βελτίωση και ενίσχυση των επαγγελματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων τους, προκειμένου να αντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά τις προκλήσεις που διέπουν τις σύγχρονες κοινωνικές, πολιτισμικές, πολιτικές, τεχνολογικές, θρησκευτικές και πνευματικές εξελίξεις. Η υλοποίηση της Πράξης προβλέπει τη λειτουργία 240 Τμημάτων στις 13 Περιφέρειες της χώρας. Η εκπαιδευτική διαδικασία θα στηριχθεί στις βασικές αρχές της εκπαίδευσης ενηλίκων και της ενεργούς συμμετοχικής μάθησης. Στους κύριους στόχους των θεματικών ενοτήτων εντάσσονται η αναβάθμιση των γνώσεων των κληρικών και λαϊκών στελεχών της Εκκλησίας, η στήριξη των διακονουμένων και των δομών στις οποίες παρεμβαίνει η Εκκλησία (ενορίες, νοσοκομεία, προνοιακοί φορείς, φυλακές κ.λπ.), καθώς επίσης και ο εκσυγχρονισμός του επιμορφωτικού έργου του Ι.Π.Ε. Το επιμορφωτικό έργο περιλαμβάνει 10 θεματικές ενότητες: 1) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική παρέμβαση σε προβλήματα του γάμου και της οικογένειας. 2) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική υποστήριξη σε προβλήματα της παιδικής και της εφηβικής ηλικίας. 3) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική υποστήριξη των νοσούντων και των οικείων τους. 4) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική παρέμβαση σε προβλήματα πένθους. 2

5) Διαχείριση προβλημάτων οικογενειακού βίου. 6) Θέματα πρόληψης και αντιμετώπισης ενδοοικογενειακής βίας. 7) Σύγχρονες προσεγγίσεις προβλημάτων ψυχικής υγείας. 8) Θέματα διαχείρισης χρονίως πασχόντων. 9) Εκπαίδευση στη διαχείριση κοινωνικοπρονοιακών ζητημάτων αιχμής 10) Η ενορία ως κύτταρο της τοπικής ανάπτυξης και κοινωνικοπρονοιακής στήριξης. Τα αναμενόμενα οφέλη της Πράξης αναμένεται να είναι: • Η ενίσχυση των επαγγελματικών δεξιοτήτων μέσω προγραμμάτων επιμόρφωσης των στελεχών, συνεργατών και εθελοντών, κληρικών και λαϊκών στελεχών αλλά και άλλων φορέων που παρέχουν ανάλογες υπηρεσίες, για την υποστήριξη του έργου που προσφέρεται στις κοινωνικοπρονοιακές και λοιπές εκκλησιαστικές δομές. • Η αναβάθμιση των γνώσεων και των ποιμαντικών δεξιοτήτων των Κληρικών και Λαϊκών Στελεχών της Εκκλησίας. • Η στήριξη των διακονουμένων και των δομών στις οποίες παρεμβαίνει η Εκκλησία (ενορίες, νοσοκομεία, προνοιακοί φορείς, φυλακές κ.λπ.). Η εκπαιδευτική διαδικασία στο σύνολό της θα διέπεται από τις βασικές αρχές της εκπαίδευσης ενηλίκων και θα πραγματοποιηθεί μέσω των εκπαιδευτικών τεχνικών της ενεργούς συμμετοχικής μάθησης. Βεβαίωση πιστοποιημένης επιμόρφωσης Όλοι οι συμμετέχοντες στα Εκπαιδευτικά Προγράμματα μετά από επιτυχή παρακολούθηση θα λαμβάνουν Βεβαίωση Επιμόρφωσης. Οι μισθοδοτούμενοι εκ του Δημοσίου Ταμείου μετά την επιτυχή ολοκλήρωση της διαδικασίας πιστοποίησης θα λαμβάνουν Βεβαίωση Πιστοποιημένης Επιμόρφωσης και μοριοδότηση με βάση το καθεστώς μοριοδότησης των Δημοσίων Υπαλλήλων. «Θέματα πρόληψης και αντιμετώπισης ενδοοικογενειακής βίας» 1. Σύντομη περιγραφή του επιμορφωτικού προγράμματος Η αναγκαιότητα υλοποίησης του Επιμορφωτικού Προγράμματος προκύπτει από τα συνεχώς αυξανόμενα περιστατικά βίας στην οικογένεια που δηλώνονται όχι μόνο από τα ΜΜΕ αλλά, κυρίως, από τους κληρικούς, λαϊκούς αλλά και τα μέλη των Ι. Μητροπόλεων σε όλη την ελληνική επικράτεια. Έχει παρατηρηθεί ότι η ενδοοικογενειακή βία αποτελεί ένα από το συνηθέστερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν γενικότερα οι σύγχρονες κοινωνίες και όχι μόνο η ελληνική. Σύμφωνα με τους ειδικούς πολλές από τις εκφοβιστικές συμπεριφορές αφορούν το φύλο. Ενώ συνηθέστερος χώρος εκδήλωσής τους είναι η οικία είτε με την στενή είτε με την ευρεία έννοια του όρου. Το πρόγραμμα θα επικεντρωθεί στο φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας επειδή η μορφή αυτή της βίας είναι σήμερα κυρίαρχη στην ελληνική κοινωνία και αποτελεί τροχοπέδη στην ομαλή οικογενειακή ζωή καθώς και στην ψυχοσωματική-κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων Είναι επομένως αναγκαίο να μελετηθούν οι αιτίες 3

εμφανίσεώς της καθώς και να οργανωθούν τρόποι και μέθοδοι πρόληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου. Είναι γνωστό ότι η θρησκεία, στην περίπτωσή μας η χριστιανική ορθόδοξη, αποτελεί μια ισχυρή πηγή αξιών και αρχών κοινωνικοποίησης. Μπορεί να συμβάλλει δημιουργικά στις αναζητήσεις των ανθρώπων καθώς και στην αρμονική και αγαπητική συνύπαρξη τους. Η θρησκευτική μάθηση, συνεπώς, είναι βασικό τμήμα της μόρφωσης και της ολόπλευρης ανάπτυξης του σύγχρονου ανθρώπου. Με την έννοια αυτή η θρησκευτική εκπαίδευση αλλά και οι καλά οργανωμένες παρεμβάσεις της σε επίπεδο κοινότητας αποτελούν μέρος της ζωής και της έκφρασης του σύγχρονου ευρωπαϊκού μας πολιτισμού. Ο χριστιανισμός, και η Εκκλησία της Ελλάδος οι κληρικοί και τα λαϊκά στελέχη ειδικότερα, επειδή δίνουν έμφαση στην αγάπη, το σεβασμό και στην αλληλοκατανόηση, τη συμφιλίωση και την αλληλεγγύη των ανθρώπων μεταξύ τους, μπορούν με την ποιμαντική φροντίδα και δράση τους να αποτελέσουν σημαντικό εργαλείο πρόληψης στην εμφάνιση του φαινομένου της βίας. Τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό έχει παρατηρηθεί από σχετικές έρευνες ότι πολλοί άνθρωποι που χρειάζονται βοήθεια από δομές ψυχικής υγείας ή αναζητούν συμβουλευτική υποστήριξη καταφεύγουν αρχικά σε κληρικό. Λαμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω προϋποθέσεις και δεδομένα, το πρόγραμμα απευθύνεται αρχικά στους κληρικούς και στους/ις εθελοντές/ντριες εμψυχωτές – παιδαγωγούς, οι οποίοι/ες υπηρετούν στις εκκλησιαστικές δομές, και ασχολούνται με την αγωγή των παιδιών και των εφήβων, όπως και σε εκείνους που εργάζονται στον τομέα της ποιμαντικής της οικογένειας. Το πρόγραμμα στοχεύει στην επιμόρφωση κι ευαισθητοποίηση των κληρικών και των εθελοντών/ντριών στελεχών στην αγωγή των νέων και της οικογένειας σε θέματα βίας και πρόληψής της, ώστε αυτοί/ές να είναι ικανοί/ές να δημιουργήσουν προγράμματα ευαισθητοποίησης και πρόληψης, τα οποία εξοικειώνουν τα νέα παιδιά και τους/τις ενήλικες στην κατανόηση της αξίας του ανθρώπινου προσώπου, της αλληλεγγύης μεταξύ των ανθρώπων, της φιλίας και της αποδοχής κάθε ανθρώπου πέρα από φύλο, φυλή, κοινωνική ή άλλη προέλευση. Βασικό στόχο του προγράμματος αποτελεί και η επιμόρφωση κι ευαισθητοποίηση των κληρικών και των εθελοντών στελεχών στην αντιμετώπιση των στερεοτύπων για το ρόλο του άνδρα και της γυναίκας, στην κατανόηση της ύπαρξης νέων οικογενειακών σχημάτων και των σχέσεων που αναπτύσσονται σε αυτές. Επιπλέον σκοπός του προγράμματος είναι η αξιοποίηση των δυνατοτήτων που διαθέτουν οι ενορίες σε πρόσωπα και δομές, ώστε αυτές να καταστούν ικανές να σχεδιάζουν και να υλοποιούν δράσεις για θέματα αντιμετώπισης της βίας είτε σε ενοριακό είτε σε διενοριακό επίπεδο καθώς, επίσης, να ανασχεδιάζουν και να εμπλουτίζουν τις ήδη υπάρχουσες. 2. Σκοπός του Προγράμματος 4

Το επιμορφωτικό πρόγραμμα στοχεύει να: • Επιμορφώσει κληρικούς και τους λαϊκούς συνεργάτες/τιδες των Ι.Μητροπόλεων, στη διαχείριση και στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η σύγχρονη οικογένεια εξαιτίας των πολλών αλλαγών στον κοινωνικό ιστό και στην οικονομική ζωή. • Ευαισθητοποιήσει κληρικούς και τους λαϊκούς συνεργάτες/τιδες Ι.Μ. στην πρόληψη του φαινομένου της βίας που εμφανίζεται στην οικογένεια. • Βελτιώσει και εμπλουτίσει τις γνώσεις και τις δεξιότητες των κληρικών και των λαϊκών, ανδρών και γυναικών, στη συμβουλευτική της πρόληψης. • Επιμορφώσει λαϊκούς, άνδρες και γυναίκες, που εργάζονται εθελοντικά ως εμψυχωτές/τριες-παιδαγωγοί σε νέες διδακτικές μεθόδους καθώς και σε σύγχρονες μεθόδους παρέμβασης. • Βελτιώσει και να εμπλουτίσει τις γνώσεις των λαϊκών, ανδρών και γυναικών, που εργάζονται εθελοντικά ως εμψυχωτές-παιδαγωγοί στην προβληματική που προτείνεται από τις κοινωνικές επιστήμες, την Παιδαγωγική, και τη Θεολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. • Να εκπαιδεύσει κληρικούς και τους/τις λαϊκούς στην αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρει η ενοριακή οργάνωση του εκκλησιαστικού βίου ώστε να ενισχυθεί η δυνατότητα να σχεδιάζουν και να υλοποιούν δράσεις είτε σε ενοριακό είτε σε διενοριακό επίπεδο, καθώς, επίσης, να ανασχεδιάσουν και να εμπλουτίζουν τις ήδη υπάρχουσες. 3. Πληροφορίες για τους συμμετέχοντες • Κάθε εκπαιδευόμενος οφείλει να συμπληρώσει το απογραφικό δελτίο συμμετεχόντων εισόδου που θα του δοθεί από τον τοπικό Συντονιστή κατά την έναρξη του προγράμματος και το απογραφικό δελτίο συμμετεχόντων εξόδου την τελευταία ημέρα συμμετοχής του. • Η Αξιολόγηση - Πιστοποίηση γνώσεων και δεξιοτήτων των εκπαιδευόμενων θα πραγματοποιηθεί στο τέλος του προγράμματος με την εκπόνηση μιας γραπτής εργασίας. Συγκεκριμένα, μετά την ολοκλήρωση του 50% του προγράμματος, στους μετέχοντες θα δοθεί από τον επιστημονικά υπεύθυνο σε συνεργασία με τους εκπαιδευτές ένα θέμα σχετιζόμενο με τις διδαχθείσες ενότητες, επί του οποίου θα πρέπει κάθε συμμετέχων να συγγράψει μια εργασία, εμβαθύνοντας στο προς μελέτη ζήτημα. Ο κάθε εκπαιδευόμενος οφείλει, επομένως, να παρουσιάσει μια γραπτή εργασία, την οποία διορθώνει και βαθμολογεί ο επιστημονικά υπεύθυνος του προγράμματος ή ο προς αυτό ορισθείς εκάστοτε διδάσκων του επιστημονικού πεδίου στο οποίο υπάγεται η εν λόγω εργασία. Η εν λόγω εργασία μπορεί να παρουσιαστεί και προφορικά κατά την διάρκεια της τελευταίας διδακτικής ενότητας ενώπιον όλης της ομάδας. • Η Αξιολόγηση του Προγράμματος και η διαδικασία ανατροφοδότησης. Οι εκπαιδευόμενοι καλούνται μετά το πέρας των εργασιών του προγράμματος, να διαθέσουν λίγα λεπτά και να συμπληρώσουν ένα φύλλο αξιολόγησης. Οι απόψεις τους για την 5

αποτελεσματικότητα της επιμορφωτικής διαδικασίας, οι πιθανές δυσκολίες που αντιμετώπισαν, όπως και οι προτάσεις τους είναι πολύ σημαντικές για την ανατροφοδότηση και βελτίωση του προγράμματος. • Επιτρεπτό όριο απουσιών είναι το 10% των συνολικών ωρών του προγράμματος. 4. Αναλυτικό Πρόγραμμα ΗΜΕΡΑ

1Η

2Η

3Η 4Η 5Η

6Η

7Η

ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ (ΤΙΤΛΟΙ)

ΔΙΑΡΚΕΙΑ (ΣΕ ΩΡΕΣ)

ΈΝΑΡΞΗ – ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΜΟΡΦΩΝ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝΟΙ ΕΝΔΟΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΩΓΕΝΕΙΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΥΝΟΟΥΝ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΒΙΑΣ Η ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΒΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ. ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΘΥΤΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΘΥΜΑΤΟΣ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΜΕΘΟΔΟΥΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Η ΔΙΑΦΥΛΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΩΣ ΤΡΟΠΟΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ (ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΣΕΝΑΡΙΩΝ) Η ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ, ΟΙ ΥΠΑΡΧΟΥΣΕΣ ΔΟΜΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ, Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥΣ ΩΣ ΑΞΟΝΑΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ ΒΙΑΣ.Η ΕΝΟΡΙΑ ΩΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΧΕΔΙΩΝ ΠΡΟΛΗΨΗΣ. Η ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ, ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΟΙ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΙ ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΧΕΔΙΩΝ ΠΡΟΛΗΨΗΣ.

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΟΜΕΝΩΝ

4 4

28 ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Σκοπός Η ενδοοικογενειακή βία αποτελεί μία από τις πολλές μορφές που έχει η βία. Στην βιβλιογραφία συναντάμε την άποψη πως ο πολιτισμικός παράγοντας επιδρά πολύ στην εμφάνιση της. Είναι επομένως αναγκαίο να ερευνήσουμε τις πηγές της Ορθόδοξης Θεολογίας για να εξετάσουμε πολύ συνοπτικά πώς κατανοούν οι βιβλικοί συγγραφείς και οι Πατέρες της Εκκλησίας μας την έννοια της βίας. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να: • Κατανοούν τον τρόπο με τον οποίο τα βιβλικά και τα πατερικά κείμενα αντιλαμβάνονται την έννοια της βίας Έννοιες –Κλειδιά • Η βία στα κείμενα της Αγ.Γραφής • Όψεις του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας στις πηγές 1.1 Η έννοια της βίας στην Αγ.Γραφή Ακούγοντας την λέξη βία ο νους μας πηγαίνει στην καταστροφή, στον καταναγκασμό ή στην παραβίαση. Διαπιστώνουμε εύκολα ότι η Αγ. Γραφή περιγράφει χωρίς να κρύψει την ένταση την βίαιη κατάσταση που βρίσκεται η ανθρωπότητα. Οι δυνάμεις της αμαρτίας και του θανάτου αντιμάχονται την Ζωή. Συχνά φαίνεται να επικρατεί μια ισορροπία. Πρόκειται για μια επιφανειακή εικόνα μέχρι την στιγμή της οριστικής ήττας στα έσχατα όπου η ανθρώπινη ζωή θα αναπτύσσεται χωρίς βία, όπως μας πληροφορεί ο Ησαϊας (Η έννοια της βίας προσεγγίζεται με δύο συναφείς όρους. Με τον εβραϊκό ¨hms¨ και τον ελληνικό ¨βιάζομαι¨ «με μια απόχρωση εξαναγκασμού» (εντείνω, επιμένω για κάτι).1 Οι εβδομήκοντα αποδίδουν τον εβραϊκό όρο (hms) με την έννοια της αδικίας2. Η βία γίνεται αντιληπτή και ως καταστροφή της φυσικής και της κοινωνικής ζωής. «Δεν ταυτίζεται ούτε με την οργή, ούτε με την εκδίκηση, ούτε με την δύναμη, ούτε με τον ζήλο»3. Οι καταστροφές δεν συνδέονται με την καταστρατήγηση μιας μόνιμης φυσικής τάξης, αλλά με τις ειδικές συνθήκες που χαρακτηρίζουν την σχέση Θεού – ανθρώπου. Φαίνεται από τα κείμενα της Π.Διαθήκης, οτι ο Θεός καταδικάζει χωρίς καμμιά αμφιβολία κάθε βίαιη αδικία. Δεν βιάζεται όμως να το κάνει. Δεν παραβλέπει την ενοχή του Ισραήλ και τον παιδαγωγεί σύμφωνα με το πολιτισμικό και κοινωνικό πλαίσιο κάθε εποχής.

Πολύ σημαντική ήταν η βοήθεια του Καθηγητή Στο Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας και Θρησκειολογίας Σ.Δεσπότη στην προσπάθεια οργάνωσης της Ενότητας αυτής. Βλ. το λήμμα Xavier Leon-Dufour, βία στο Λ ε ξ ι κ ό Β ι β λ ι κ ή ς Θ ε ο λ ο γ ί α ς , Έκδοση ‘Άρτος Ζωής’, Αθήνα 1980, σελ. 183 κ.ε. Στη βία, όπου αρχικά βλέπουμε τη βάναυση καταστροφή, βιασμό, παραβίαση, πρέπει ακόμα ν’ αναγνωρίσουμε και τη ζωτική δύναμη που τη γεννά και που, προκειμένου, να διατηρηθεί, τείνει να καταστρέψει την ίδια τη ζωή. 2 Γεν 34.2, 49.5 πρβλ Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, ό.π. στ179 3 Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, ό.π. στ179 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Υπερασπίζεται τον λαό Του όπως περιγράφεται με ενάργεια στην Έξοδο και για τον λόγο αυτό του ζητά να υπερασπίζεται τους αδυνάτους. Εμφανίζεται στον Προφήτη Ηλία ( Γ’Βασ. 19.11) σαν «φωνή αύρας λεπτής», ενώ στους Ψαλμούς περιγράφεται σαν πολεμιστής βασιλιάς4 που συντρίβει αυτούς που δεν ακολουθούν το θέλημά Του. Τελικά, είναι ο πράος, ειρηνικός βασιλιάς5, ο Δούλος του Θεού στο πρόσωπο του οποίου προεικονίζεται ο Χριστός που εμπιστεύτεται τον εαυτό του στο Θεό, συντρίβει την βία και δεν διαπράττει καμία πράξη βίας ή απάτης6. Ο Χριστός ξεκινά την επίγεια ζωή Του με διωγμό προκειμένου να αποφύγει τον θάνατο από την διαταγή του Ηρώδη7, χωρίς ποτέ οι διωγμοί να σταματήσουν, αυτή τη φορά από τους Γραμματείς και τους Φαρισαίους. Όμως απέρριψε την αντιβία8, καταδικάζοντας στην επί του Όρους Ομιλία την οργή η οποία είναι η ρίζα κάθε βίας.9 Ουσιαστικά διακηρύσσει ότι η βία δεν μπορεί να νικηθεί με την βία. Ο λόγος είναι απλός. Κάθε βίαιη αντίδραση απέναντι στη βία απλά συνεχίζει τον κύκλο της. Σε ένα βίαιο κόσμο δεν αρκεί η διδαχή της μη-βίας, αλλά της υπέρβασης κάθε μορφής βίας θέτοντας ως κέντρο όλων των αξιών και της ζωής του ανθρώπου την αγάπη και την συγχώρηση10. Στην διήγηση των τριών πειρασμών δεν μεταμορφώνει τις πέτρες σε ψωμιά, ούτε ζητεί να κυριαρχήσει στους ανθρώπους με την ισχύ.11 Μια ακόμα συμβολή στη συζήτηση, η οποία είναι πολύ μεγάλη και θέτει σπουδαία ερωτήματα, εισάγεται με την παραβολή της τελικής κρίσης.12 Σε αυτή ο Χριστός ταυτίζεται με τα θύματα της Ιστορίας, τους περιθωριοποιημένους, τους πεινασμένους, τους διωκόμενους από κάθε μορφή εξουσίας, γεγονός που επιβεβαιώνεται με την Σταύρωση όταν και Εκείνος αποτελεί ένα από αυτά. Ο Σταυρικός θάνατος αποκαλύπτει ακόμα εντονότερα τον παραλογισμό της βίας. Η θυσία σπάζει τον κύκλο αίματος και θανάτου με την Ανάσταση. Η ελπίδα δεν βρίσκεται στην εκδίκηση ή στην ανοχή, αλλά στην Ζωή που ανατέλλει εκ του Τάφου, δώρο της αγάπης του Θεού στον άνθρωπο. 1.2 Βία και επιθετικότητα στην Πατερική Γραμματεία Οι όροι βία και επιθετικότητα δεν συναντώνται στην Πατερική Γραμματεία, όπως κατανοούνται από τις σύγχρονες κοινωνιολογικές και ψυχολογικές θεωρίες. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι η κατανόηση της βίας όπως θα περιγραφεί στις επόμενες ενότητες, η συσχέτισή της με τα στερεότυπα που επικρατούν σήμερα δεν συνοδοιπορούν με τα δεδομένα της κοινωνίας που έζησαν οι Αγιοι της Εκκλησίας μας. Επειδή στις κοινωνίες του Ψ109.5 Γεν 49.11-Ζαχ9.9 6 Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, ό.π. στ180-181 7 Ματθ.2.13-16 8 Ματθ.2652 9 Ματθ. 5.22 βλ. Ανέστη Κεσελόπουλου « Η βία, ο καταναγκασμός και η τρομοκρατία» στο περιοδικο Αναλόγιον τ.7, Φθινόπωρο 2005, σελ. 88-99. 10 Ματθ 18.22 11 Ματθ 4.3 12 Ματθ.25.31-46 4 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Μεσαίωνα η βία σε βάρος των παιδιών και των γυναικών είναι ευρέως αποδεκτή είναι σαφές ότι δύσκολα θα βρεθεί κείμενο που θα καταδικάζει απευθείας την βία σε βάρος της γυναίκας και του παιδιού. Γίνεται όμως εμμέσως όταν τονίζεται με κάθε τρόπο η αξία της γυναίκας και του παιδιού ως προσώπων. Θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε ως παράδειγμα τους λόγους των αγίων, κυρίως του Μ. Βασιλείου και του Αγ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, για την στήριξη της αγωγής των παιδιών. Στην γραμματεία των Ασκητικών κειμένων το πρόβλημα της επιθετικότητας εκφράζεται ως θυμός, οργή ή «με πάθη όπως η γαστριμαργία και η φιλαργυρία που σχετίζονται από ψυχολογικής πλευράς με την απληστία ή την έχθρα και την κτητικότητα, ενώ η κενοδοξία και η υπερηφάνεια με την αλαζονεία...»13 Οψεις της επιθετικότητας μπορούμε να βρούμε στην παραβολή του πονηρού δούλου η οποία μας δίνει την «δυνατότητα να δούμε σε μια βασική ενοχική εικόνα την αφετηρία της ανθρώπινης επιθετικότητος. Σύμφωνα με αυτή η επιθετικότης συνδέεται οργανικά με μια ανεκπλήρωτη οφειλή»14. Σύμφωνα με τον ίδιο, κάθε μορφή επιθετικότητας σε μια διαπροσωπική σχέση, πρέπει να συνδέεται με την απώθηση αισθημάτων ενοχής ή απορρίψεως. Εκείνος που απωθεί αισθήματα ενοχής, λόγω υπαρξιακής μειονεξίας και απόρριψης, αποδεικνύεται ανίκανος να συγχωρήσει τον πλησίον του και απευθύνεται προς τον πλησίον του προκειμένου να εκτονώσει το ψυχολογικό βάρος της απώθησης. Σύμφωνα με τον Αγ. Μάξιμο τον Ομολογητή, δεν μπορεί να ενωθεί με τον Θεό εκείνος που δεν έχει αγωνιστεί για την απελευθέρωσή του από τα πάθη του».15 Παρά τις φωνές των πηγών, η διδασκαλία της Εκκλησίας μας δεν έχει εμπεδωθεί από τον άνθρωπο, ο οποίος φαίνεται περισσότερο να πειθαρχεί στις κοινωνικές νόρμες της εποχής του παρά αποφασίζει να τις διεμβολίσει ως πιστός. Την υπονομεύει όμως με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Πώς όμως καθοδηγούν με την εμπειρία τους οι Αγιοί μας; Θα παραθέσουμε ένα χωρίο από την περίφημη 20η προς Εφεσίους ομιλία του Αγ. Ιωάννου Χρυσοστόμου στο κείμενο του οποίου βλέπουμε ολοκάθαρα με ποιο τρόπο ο Αγιος καθοδηγεί τους χριστιανούς παρά το γεγονός ότι κοινωνικά η βία σε βάρος των γυναικών είναι αποδεκτή. «Ας θεωρούμε, λοιπόν, ότι ο άνδρας είναι το κεφάλι και η γυναίκα το σώμα, όπως αποδεικνύει και τούτος ο αποστολικός συλλογισμός: «Ο άνδρας είναι η κεφαλή (δηλ. ο αρχηγός) της γυναίκας, όπως και ο Χριστός της Εκκλησίας. Ο Χριστός είναι και ο σωτήρας του σώματός Του, της Εκκλησίας. Όπως όμως η Εκκλησία υποτάσσεται στο Χριστό, έτσι και οι γυναίκες πρέπει σε όλα να υποτάσσονται στους άνδρες τους» (Εφ. 5:23-24). Εσύ, ο άνδρας, ακούς τον Παύλο, που συμβουλεύει τη γυναίκα να υποτάσσεται σ’ εσένα, και τον επαινείς και τον θαυμάζεις. Ακου, όμως, τι λέει παρακάτω. Ακου τι ζητάει από σένα: «Οι άνδρες ν’ αγαπάτε τις γυναίκες σας, όπως ο Χριστός αγάπησε την Εκκλησία και πρόσφερε τη ζωή Του γι’ αυτήν» (Εφ. 5:25). Είδες προηγουμένως υπερβολή υποταγής; Δες Βλ. αναλυτικότερα στο π .Αδαμ.Αυγουστίδη Η ανθρώπινη επιθετικότητα. Ποιμαντική και Ψυχολογική προσέγγιση στην Κλίμακα του Αγ.Ιωάννου του Σιναϊτου, εκδ Ακρίτας, Αθήνα 1999, σελ. 81, και στο Ι.Κορναράκη Βία, η οδός του Θεού, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1996. 14 Βλ. Ιωάννη Κορναράκη Εγχειρίδιο Ποιμαντικής Ψυχολογίας τ.Α’ , Θεσσαλονίκη 1980, σελ. 148. 15 Ιωάννη Κορναράκη Θέματα Ποιμαντικής Ψυχολογίας ΙΙΙ, εκδ.Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1998, σελ. 158. 13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

τώρα υπερβολή αγάπης. Θέλεις να υπακούει σ’ εσένα η γυναίκα σου, όπως η Εκκλησία υπακούει στο Χριστό; Φρόντιζε κι εσύ γι’ αυτήν, όπως ο Χριστός για την Εκκλησία. Κι αν χρειαστεί τη ζωή σου να θυσιάσεις γι’ αυτήν, κομμάτια να γίνεις χίλιες φορές, τα πάντα να υπομείνεις και να πάθεις, μην αρνηθείς να το κάνεις. Γιατί ούτε κι έτσι θα έχεις κάνει κάτι ισάξιο μ’ εκείνο που έκανε ο Χριστός για την Εκκλησία, αφού εσύ θα έχεις πάθει γι’ αυτήν με την οποία είσαι ενωμένος, ενώ ο Κύριος έπαθε γι’ αυτήν που Τον αποστρεφόταν και Τον περιφρονούσε. Καθώς, λοιπόν, ο Χριστός όχι με απειλές, όχι με βρισιές, όχι με φοβέρες, αλλά με πολλή αγάπη και στοργή, με φροντίδα και θυσία κατόρθωσε να εμπνεύσει την ευπείθεια σ’ εκείνην που τόσο Τον είχε λυπήσει, έτσι να κάνεις κι εσύ, έτσι να φέρεσαι στη γυναίκα σου. Αν δεν σε προσέχει, αν σε αντιμετωπίζει με υπερηφάνεια, αν σου δείχνει περιφρόνηση, θα μπορέσεις να τη συμμορφώσεις με την πολλή φροντίδα σου, με την αγάπη και την καλοσύνη σου, όχι με την οργή και το φοβέρισμα. Μόνο έναν υπηρέτη μπορείς να συνετίσεις έτσι, ή μάλλον ούτε κι αυτόν, γιατί γρήγορα θα οργιστεί και θα φύγει από τη δούλεψή σου. Στη σύντροφο της ζωής σου, στη μάνα των παιδιών σου, στη βάση κάθε χαράς μέσα στην οικογένειά σου, δεν πρέπει με αγριάδα και απειλές να επιβάλλεσαι, αλλά με την αγάπη και τον καλό τρόπο. Τί συζυγική ζωή είναι αυτή, όταν η γυναίκα τρέμει τον άνδρα της; Και ποια οικογενειακή θαλπωρή θα απολαύσει ο άνδρας, όταν ζει μαζί μέ γυναίκα που τη μεταχειρίζεται σαν δούλα; Κι αν πάθεις κάτι για χάρη της, μην της το χτυπήσεις. Ούτε ο Χριστός έκανε κάτι τέτοιο. «Και τη ζωή του», λέει, «πρόσφερε γι’ αυτήν, θέλοντας έτσι να την καθαρίσει και να την αγιάσει» (Εφ. 5:25-26). Επομένως ήταν ακάθαρτη, είχε ελαττώματα, ήταν άσχημη και ποταπή... …Γι’ αυτό μη ζητάς από τη γυναίκα αυτά που δεν είναι δικά της. Βλέπεις, ότι όλα από τον Κύριο τα πήρε η Εκκλησία. Απ’ αυτόν έγινε ένδοξη και λαμπρή. Μη νιώσεις αποστροφή για τη γυναίκα, επειδή έτυχε να μην είναι όμορφη. Ακουσε τι λέει η Γραφή: «Η μέλισσα είναι τόσο μικρή ανάμεσα στα φτερωτά, μα ο καρπός των κόπων της είναι τόσο γλυκός!» (Σοφ. Σειρ. 11:3). Θεού πλάσμα είναι η γυναίκα. Με την αποστροφή σου δεν προσβάλλεις εκείνην, αλλά το Δημιουργό της. Τί δικό της έχει; Ο Κύριος δεν της τα έδωσε όλα; Μα και την όμορφη γυναίκα μην την παινέψεις, μην τη θαυμάσεις. Ο θαυμασμός της μιας και η περιφρόνηση της άλλης δείχνουν άνθρωπο ακόλαστο. Την ομορφιά της ψυχής να ζητάς και το Νυμφίο της Εκκλησίας να μιμείσαι. Η σωματική ομορφιά, πέρα από το ότι είναι γεμάτη αλαζονεία, προκαλεί ζήλεια, πολλές φορές μάλιστα και αβάσιμες υποψίες. Δεν χαρίζει, όμως, ηδονή; Για λίγο, ναι· για ένα μήνα ή δύο, ή το πολύ για ένα χρόνο· υστέρα, όχι πια. Γιατί, λόγω της συνήθειας, δεν σου κάνει πια αίσθηση η ομορφιά, η οποία όμως διατηρεί την αλαζονεία της. Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στην περίπτωση μιας γυναίκας που δεν έχει εξωτερική ομορφιά, έχει όμως εσωτερική. Εκεί είναι φυσικό η ηδονή και η αγάπη του συζύγου να παραμένουν απ’ την αρχή ως το τέλος αμείωτες, γιατί προέρχονται από ομορφιά ψυχής και όχι σώματος. Υπάρχει τίποτα ωραιότερο από τ’ αστέρια τ’ ουρανού; Σώμα τόσο λευκό δεν μπορείς να μου βρεις. Μάτια τόσο λαμπερά δεν μπορείς να μου δείξεις. Όταν δημιούργησε ο Θεός τ’ αστέρια, οι άγγελοι τα θαύμασαν γεμάτοι έκπληξη. Κι εμείς τώρα τα θαυμάζουμε, όχι όμως 10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

τόσο πολύ, όσο όταν τα πρωτοείδαμε. Αυτό κάνει η συνήθεια. Ελαττώνει την έκπληξη, επομένως και το θαυμασμό και την έλξη. Σκεφτείτε τώρα πόσο περισσότερο ισχύει αυτό στην περίπτωση της γυναίκας. Αν μάλιστα τύχει να τη βρει και κάποια αρρώστια, αμέσως χάθηκαν όλα. Να γιατί από τη γυναίκα πρέπει να ζητάμε καλοσύνη, μετριοφροσύνη, ευθύτητα και ειλικρίνεια. Αυτά είναι τα γνωρίσματα της ψυχικής ομορφιάς. Σωματική ομορφιά να μη ζητάμε. Δεν βλέπετε τόσους και τόσους, που πήραν ωραίες γυναίκες, πώς κατέστρεψαν τη ζωή τους αξιοθρήνητα; Και δεν βλέπετε άλλους, που, χωρίς να έχουν ωραίες γυναίκες, έζησαν πολύ ευτυχισμένα; Ούτε, όμως, και για πλούσια γυναίκα να ψάχνουμε. Κανένας ας μην περιμένει να γίνει πλούσιος με το γάμο. Αισχρός και αξιοκαταφρόνητος είναι ένας τέτοιος πλουτισμός. Επιπλέον, όπως λέει ο Απόστολος, «όσοι θέλουν να πλουτίσουν, πέφτουν σε πειρασμό, σε παγίδα του διαβόλου και σε πολλές επιθυμίες ανόητες και βλαβερές, που βυθίζουν τους ανθρώπους στην καταστροφή και στο χαμό» (Α’ Τιμ. 6:9). Από τη γυναίκα, λοιπόν, μη ζητάς λεφτά, αλλά αρετές. Είναι δυνατό ν’ αδιαφορείς για τα σπουδαιότερα και να φροντίζεις για τα ασήμαντα; Δυστυχώς, όμως, σε όλα αυτό κάνουμε. Αν αποκτήσουμε παιδί, νοιαζόμαστε όχι για το πώς θα γίνει καλός άνθρωπος, αλλά για το πώς θα του εξασφαλίσουμε πλούτη· όχι για το πώς θ’ αποκτήσει καλούς τρόπους, αλλά για το πώς θα έχει πολλούς πόρους. Στο επάγγελμά μας, πάλι, δεν κοιτάμε πώς θα το ασκήσουμε τίμια, αλλά πώς θα μας φέρει μεγάλα κέρδη. Όλα, λοιπόν, γίνονται για τα λεφτά. Μας έχει κυριέψει ο έρωτας του χρήματος, γι’ αυτό οδηγούμαστε στην καταστροφή. «Έτσι», συνεχίζει ο Απόστολος, «και οι άνδρες οφείλουν ν’ αγαπούν τις γυναίκες τους, όπως αγαπούν το ίδιο τους το σώμα. Όποιος αγαπάει τη γυναίκα του, αγαπάει τον εαυτό του. Κανείς ποτέ δεν μίσησε το ίδιο του το σώμα, αλλ’ αντίθετα το τρέφει και το φροντίζει· έτσι κάνει και ο Κύριος για την Εκκλησία, γιατί όλοι είμαστε μέλη του σώματός Του από τη σάρκα Του και τα οστά Του» (Εφ. 5:28-30)… …Όση, λοιπόν, αγάπη έχεις στον εαυτό σου, τόση αγάπη θέλει ο Θεός να έχεις και στη γυναίκα σου. Δεν βλέπεις ότι και στο σώμα μας πολλές ατέλειες ή ελλείψεις έχουμε; Ο ένας έχει τα πόδια στραβά, ο άλλος τα χέρια παράλυτα, ο τρίτος κάποιο άλλο μέλος άρρωστο κ.ο.κ. Και όμως, δεν το κακομεταχειρίζεται ούτε το κόβει· απεναντίας μάλιστα, το φροντίζει και το περιποιείται περισσότερο απ’ όσο τα υγιή μέλη του, και ο λόγος είναι ευνόητος. Όσο αγαπάς, λοιπόν, τον εαυτό σου, τόσο ν’ αγαπάς και τη γυναίκα σου. Όχι μόνο γιατί ο άνδρας και η γυναίκα έχουν την ίδια φύση, αλλά και για μιαν άλλη σπουδαιότερη αιτία: Γιατί δεν είναι πια δύο ξεχωριστά σώματα, αλλά ένα. … ...Αλλά και η γυναίκα δεν πρέπει να περιφρονεί τον άνδρα της για οποιονδήποτε λόγο, προπαντός αν είναι φτωχός. Να μη βαρυγκομά και να μην τον βρίζει, λέγοντας λ.χ.: "Ανανδρε και δειλέ, τεμπέλη και ακαμάτη, ανάμελε και υπναρά! Ο τάδε, αν και καταγόταν από φτωχή οικογένεια, με πολλούς κόπους και κινδύνους έκανε μεγάλη περιουσία. Και να, η γυναίκα του φοράει πανάκριβα ρούχα, κυκλοφορεί με αμάξι, έχει τόσους υπηρέτες, ενώ εγώ πήρα εσένα, που είσαι ζαρωμένος από τη φτώχεια και ζεις άσκοπα!". Δεν πρέπει η γυναίκα να λέει στον άνδρα της τέτοια λόγια. Το σώμα δεν εναντιώνεται στο κεφάλι, αλλά το υπακούει. Πώς, όμως, θα υποφέρει τη φτώχεια; Από πού θα βρει παρηγοριά; Ας σκεφτεί τις φτωχότερες 11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

γυναίκες. Ας συλλογιστεί πόσες κοπέλες από καλές οικογένειες όχι μόνο τίποτα δεν πήραν από τους άνδρες τους, αλλά και ξόδεψαν τη δική τους περιουσία γι’ αυτούς. Ας αναλογιστεί τους κινδύνους από έναν τέτοιο πλούτο, και θα προτιμήσει τότε τη φτωχική αλλά ήσυχη ζωή. Γενικά, αν αγαπάει τον άνδρα της, δεν θα ξεστομίσει ποτέ παράπονο ή προσβλητικό λόγο γι’ αυτόν. Θα προτιμήσει να τον έχει κοντά της χωρίς πλούτη, παρά να είναι πλούσιος, και αυτή να ζει μέσα στην ανασφάλεια και τις ανησυχίες, που συνεπάγονται οι επιχειρηματικές δραστηριότητες. Ούτε και ο άνδρας, όμως, ακούγοντας τα παράπονα ή τις επικρίσεις της γυναίκας του, πρέπει να τη βρίζει ή να τη χτυπάει, επειδή έχει εξουσία πάνω της. Καλύτερα να τη συμβουλεύει και να τη νουθετεί ήρεμα, χωρίς ποτέ να σηκώνει χέρι εναντίον της. Ας τη διδάσκει την ουράνια φιλοσοφία, τη χριστιανική, που είναι ο αληθινός πλούτος. Ας τη διδάσκει όχι μόνο με τα λόγια αλλά και με τα έργα, πως η φτώχεια δεν είναι καθόλου κακό. Ας τη διδάσκει να περιφρονεί τη δόξα και ν’ αγαπά την ταπείνωση· και τότε εκείνη ούτε παράπονο θα έχει ούτε χρήματα θα επιθυμεί. Ας τη διδάσκει να μην αγαπάει τα χρυσά κοσμήματα και τα πολυτελή ρούχα και τα πολλά αρώματα, ούτε να θέλει για το σπίτι ακριβά έπιπλα και περιττά στολίδια. Όλα τούτα φανερώνουν ματαιόδοξο φρόνημα και κουφότητα. Και της ίδιας και του σπιτιού στολισμός ας είναι η κοσμιότητα και η σεμνότητα. Και η ίδια και το σπίτι ας μοσχοβολάνε το άρωμα της σωφροσύνης και της αρετής.»16.

Αγ.Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την προς Εφεσίους 20η Ομιλία ΕΠΕ 21, σελ. 197 κ.ε.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΜΟΡΦΩΝ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ – ΕΝΔΟΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΩΓΕΝΕΙΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΥΝΟΟΥΝ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΒΙΑΣ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 2 Σκοπός Σε αυτή την Θεματική Ενότητα θα παρουσιάσουμε το ευρύτερο εννοιολογικό πλαίσιο της ενδοοικογενειακής βίας. Αρχικά θα αναφερθούμε στον ορισμό της βίας με την γενικότερη έννοια και στην επιθετικότητα και θα παρουσιάσουμε τις κυριότερες θεωρίες που προσπαθούν να τις ερμηνεύσουν. Θα παρουσιάσουμε επίσης τις βασικότερες θεωρίες που ερμηνεύουν την ενδοοικογενειακή βία ειδικότερα, ενώ θα αναφερθούμε και στους παράγοντες που ευνοούν την εμφάνιση της ενδοοικογενειακής βίας και της παιδικής κακοποίησης Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να: • Κατανοούν και να διακρίνουν τις διαφορετικές μορφές της βίας και της επιθετικότητας • Κατανοούν και να διακρίνουν τις διαφορετικές μορφές της ενδοικογενειακής βίας ειδικότερα • Κατανοούν και να εξηγουν με την βοήθεια των κοινωνιολογικών και ψυχολογικών θεωριών το φαινόμενο της βίας και της ενδοοικογενειακής βiας ειδικότερα • Κατανοούν και να εξηγούν τους παράγοντες ανάπτυξης κινδύνου εμφάνισης της ενδοοικογενειακής βίας και της παιδικής κακοποίησης Έννοιες –Κλειδιά • Ενστικτικές θεωρίες • Κοινωνιολογικές θεωρίες • Παράγοντες κινδύνου ανάπτυξης της ενδοοικογενειακής βίας • Παράγοντες κινδύνου ανάπτυξης της παιδικής κακοποίησης 2.1. Η έννοια των όρων βία και επιθετικότητα Η βία μπορεί να οριστεί; Έχει μόνο μία έννοια; Την συναντάμε ως συνώνυμη της καταστροφής και έχει σχεδόν πάντοτε στις αναφορές μας αρνητική χροιά. Την συναντάμε στην φύση, στις ανθρώπινες, αλλά και στις κοινωνικές σχέσεις. Συνδέεται με την άσκηση δύναμης και έχει αναγνωριστεί ως ένα παγκόσμιο πρόβλημα το οποίο διεμβολίζει την κοινωνία, την οικονομία, τη θρησκεία και τον πολιτισμό. «Με τον όρο « επιθετικότητα» στην καθημερινή, τη μη εξειδικευμένη χρήση, προσδιορίζεται η ιδιότητα αυτού που έχει διάθεση, προθυμία, ή πρόθεση να εφορμά εναντίον άλλου προσώπου» 1. Αντίστοιχη σημασία και ως ψυχιατρικός όρος 2.

Βλ. π. Αδαμ. Αυγουστίδη Η ανθρώπινη επιθετικότητα. Ποιμαντική και Ψυχολογική προσέγγιση στην Κλίμακα του Αγ.Ιωάννου του Σιναϊτου, εκδ Ακρίτας, Αθήνα 1999, σελ. 61 2 π. Αδαμ.Αυγουστίδη Η ανθρώπινη επιθετικότητα. Ποιμαντική και Ψυχολογική προσέγγιση στην Κλίμακα του Αγ.Ιωάννου του Σιναϊτου...ό.π. σελ. 62 1

Ανακεφαλαιώνοντας, ο Δημ. Ζάχαρης στην προσπάθειά του να παρουσιάσει την περιπέτεια της εννοιολόγησης του όρου υποστηρίζει ότι η επιθετικότητα είναι: α) Μια κατάσταση του κεντρικού νευρικού συστήματος, η οποία ρυθμίζει την συμπεριφορά. Είναι μια ιδιότητα ή λειτουργία που χαρακτηρίζει όλα τα ζωικά είδη όπως και η πρόσληψη της τροφής, ο πολλαπλασιασμός και η απέκκριση. β) Το κοινό σημείο όλων των επιθετικών μορφών συμπεριφοράς είναι ότι προκαλούν ζημιά ή πόνο στο θύμα. γ) Η ανθρώπινη επιθετικότητα διακρίνεται σε τρεις κατηγορίες: την παρορμητική, την εχθρική και την συντελεστική. • Η παρορμητική (ή εκφραστική) δεν έχει κάποιο συγκεκριμένο στόχο, έχει σύντομη διάρκεια και αψιθυμική μορφή. Απουσιάζει από αυτή την μορφή συμπεριφοράς η σκοπιμότητα του επιτιθέμενου να βλάψει τον στόχο (θύμα). • Η εχθρική επιθετικότητα ενέχει την σκοπιμότητα, δηλαδή έχει ως στόχο να βλάψει το θύμα. Είναι δυνατό βέβαια η εχθρική επιθετικότητα να μην έχει επιθετικούς σκοπούς, αλλά την αποκατάσταση του αυτοσυναισθήματος, το οποίο πληγώνεται από κάποια πρόκληση. • Η συντελεστική επιθετικότητα δεν έχει επιθετικούς στόχους, μολονότι το θύμα βλάπτεται. Π.χ οι γονείς τιμωρούν τα παιδιά τους για να επιτύχουν τους παιδαγωγικούς τους στόχους, δηλαδή η τιμωρία του παιδιού είναι μέσον και όχι σκοπός. Η συντελεστική επιθετικότητα μπορεί να είναι κοινωνική και αντικοινωνική. Πολλές φορές είναι δύσκολη η διάκριση μεταξύ εχθρικής και συντελεστικής επιθετικότητας, αφού και οι δύο μορφές συμπεριφοράς έχουν συντελεστικό χαρακτήρα, δηλαδή αποτελούν ένα μέσο για την επιτυχία κάποιου σκοπού. δ) Οι επιθετικές μορφές συμπεριφοράς μπορεί να είναι σωματικές ή γλωσσικές, ενεργητικές ή παθητικές, άμεσες ή έμμεσες. Η κατηγοριοποίηση αυτή δεν αναιρεί βέβαια την προηγούμενη, η οποία στηρίζεται σε διαφορετικά κριτήρια, δηλαδή στην σκοπιμότητα ή στο αποτέλεσμα3. Οι θεωρίες που έχουν διατυπωθεί για να ερμηνεύσουν και τελικά να κατανοήσουν την επιθετικότητα είναι πολλές και αρκετές φορές αλληλοσυγκρούονται. Η ποικιλία των θεωριών και οι διαφορετικές κατευθύνσεις που προτείνουν δεν βοηθούν στην διατύπωση ενός ορισμού ο οποίος να είναι κοινά αποδεκτός. Τις θεωρίες για την επιθετικότητα μπορούμε να τις χωρίσουμε σε δύο μεγάλες ομοειδείς κατηγορίες: I. Στις ενστικτικές θεωρίες οι οποίες έχουν σαν κοινό γνώρισμα την αποδοχή της επιθετικότητας ως ένα έμφυτο ή κληρονομούμενο χαρακτηριστικό. Η Ψυχανάλυση, η οποία κυριαρχεί σε αυτή την ομάδα, αντιμετωπίζει την επιθετικότητα ως παράγωγη της σύγκρουσης των δύο βασικών ενστίκτων, της σεξουαλικότητας και του θανάτου. II. Διαμετρικά αντίθετες είναι οι απόψεις των επιστημόνων που ανάγουν την επιθετικότητα σε κοινωνικούς παράγοντες. Ειδικότερα, η θεωρία της Κοινωνικής μάθησης αποδίδει 3

Επιθετικότητα και αγωγή, εκδ.Γρηγόρης, Αθήνα 2003, σελ. 20.

τα αίτια της επιθετικής συμπεριφοράς στα πρότυπα και στις αξίες μιας κοινωνίας. Η επιθετικότητα καθορίζεται από την συμπεριφορά, η οποία δεν είναι ενιαία αλλά διαμορφώνεται από παράγοντες, όπως ποιος είναι εκείνος που την εκδηλώνει, το νόημα που έχει αυτή τόσο για αυτούς που συμμετέχουν, όσο και για τους παρατηρητές, καθώς και από τις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν4. Κοινωνιολογικές θεωρίες για την ερμηνεία της επιθετικότητας5 Η επιθετικότητα ιδωμένη από την οπτική γωνία της κοινωνιολογικής θεώρησης, εξετάζεται με την βοήθεια δύο αξόνων, την κοινωνική δομή και τους κοινωνικούς δεσμούς Με τον τρόπο αυτό τα αίτιά της θα πρέπει να αναζητηθούν, κυρίως, στο κοινωνικό περιβάλλον. Οι κυριότερες θεωρίες αυτής της θεώρησης είναι: Θεωρία του Διαφορικού Συγχρωτισμού Σύμφωνα με τη θεωρία του Διαφορικού Συγχρωτισμού, η επιθετική συμπεριφορά δεν θα πρέπει να γίνεται αντιληπτή ως ανεξάρτητη και εξατομικευμένη, για τον λόγο ότι τα παρεκκλίνοντα άτομα μιμούνται τη συμπεριφορά της κοινωνικής ομάδας με την οποία συναναστρέφονται και, επομένως, ακολουθούν κι αυτά κοινωνικές νόρμες, ανεξαρτήτως εάν προέρχονται από μια παρεκκλίνουσα υποκουλτούρα. Σύμφωνα με τον Φαρσεδάκη, βασική αιτία του διαφορικού συγχρωτισμού είναι η πολιτισμική σύγκρουση. Βάσει της συγκεκριμένης θεωρίας, η επιθετική συμπεριφορά, όπως και κάθε άλλη συμπεριφορά, μαθαίνεται μέσα από την επαφή με άλλους ανθρώπους εξίσου επιθετικούς, ενώ βασική παράμετρο αποτελεί η διάρκεια, η συχνότητα, η ένταση και οι συνέπειες των επαφών με επιθετικά άτομα. Θεωρία του Κοινωνικού Ελέγχου Η θεωρία του κοινωνικού ελέγχου σε σχέση με τη θεωρία του Διαφορικού Συγχρωτισμού προσεγγίζει το θέμα πιο έμμεσα εστιάζοντας στους παράγοντες που συμβάλλουν και ενισχύουν τη συμμόρφωση του ατόμου με τους κοινωνικούς κανόνες και τις κοινωνικά αποδεκτές νόρμες. Η συγκεκριμένη θεωρία εδράζεται στην επαγωγική διερεύνηση της επιθετικής συμπεριφοράς, δηλαδή ότι ο εντοπισμός των παραγόντων που προκαλούν τη συμμόρφωση θα οδηγήσει αυτομάτως και στη διαλεύκανση των αιτίων της επιθετικής συμπεριφοράς. Οι υποστηρικτές της θεωρίας ανάγουν την ύπαρξη του κοινωνικού ελέγχου ως υπεύθυνη για τη συμμόρφωση του ατόμου και την αποδοχή κομφορμιστικών πλαισίων συμπεριφοράς, ενώ αντιθέτως η απουσία του δύναται να οδηγήσει σε παραβατική συμπεριφορά (Chapple, et al., 2005· Ozbay & Ozcan, 2006). Ως κοινωνικός έλεγχος ορίζεται η δυναμική μιας ομάδας ή κοινωνίας στο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των μελών της, μέσα από την υιοθέτηση και τη δέσμευσή τους στους ήδη υπάρχοντες κοινωνικούς θεσμούς και κανονιστικούς περιορισμούς. Βλ. π.Αδαμαντίου Αυγουστίδη οππ σελ 75 κ.εξ και Χηνάς Παναγιώτης-Χρυσαφίδη Κ. Επιθετικότητα στο σχολείο.Προτάσεις για πρόληψη και αντιμετώπιση, Παιδ.Ινστιτούτο, Αθήνα 2000, σελ. 11. 5 Το κείμενο που ακολουθεί έχει αντληθεί απο το βιβλίο ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ: ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ το οποίο εκδόθηκε από το Χαμόγελο του Παιδιού 4

Βέβαια, η συμμόρφωση του ατόμου με κανόνες δεν αποτελεί μια αυτόματη ή προδιαγεγραμμένη διαδικασία. Ως εκ τούτου, μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο και κατά την κοινωνικοποίηση του ατόμου ενυπάρχουν διάφοροι μηχανισμοί μεθόδευσης του κομφορμιστικού τρόπου ζωής και συμμόρφωσης, βάσει των κοινωνικών επιταγών, είτε με τη μορφή των επιδοκιμασιών (ως ανταμοιβές για την επιδοκιμασία) και των κυρώσεων (ποινές όταν δεν συμμορφώνεται το άτομο) ή ως επιβαλλόμενος εξωτερικός εξαναγκασμός. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Hirschi, όλοι οι άνθρωποι είμαστε εν δυνάμει ικανοί να διαπράττουμε παρεκκλίνουσες ενέργειες. Η ύπαρξη δυνατών δεσμών με την κοινωνία είναι αυτή που μας εμποδίζει και αναχαιτίζει την εκδήλωση τέτοιου είδους συμπεριφοράς. Ανάγοντας τη θεωρία του κοινωνικού ελέγχου στο σχολικό πλαίσιο, αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι μαθητές, οι οποίοι καταφέρνουν να προσαρμοστούν και να εναρμονιστούν με το σχολικό περιβάλλον, θα έχουν ευκαιρίες για «απόκτηση ‘προκοινωνικών’ ικανοτήτων και συμπεριφορών, δηλαδή να αναπτύξουν μορφές συνεργασίας μεταξύ πλευρών (άτομα, ομάδες, κοινωνικά συστήματα) που έχουν τους ίδιους ή συμπληρωματικούς στόχους και προσπαθούν να τους επιτύχουν με αρμονία» (Αρτινοπούλου, 2001:16) και με τον τρόπο αυτόν να καθίσταται λιγότερο πιθανόν να επιδείξουν «αντικοινωνικές» συμπεριφορές. Θεωρία της κοινωνικής μάθησης Βασικός εκπρόσωπος της θεωρίας της κοινωνικής μάθησης είναι ο Albert Bandura, ο οποίος επεσήμανε τον ρόλο του προτύπου για τη μάθηση των διαφόρων τρόπων συμπεριφοράς και, κατά συνέπεια, και της παραβατικής. Σύμφωνα με τον Bandura, το άτομο στην παιδική του ηλικία παρατηρεί τη συμπεριφορά των ατόμων του περιβάλλοντός του, με τους γονείς να αποτελούν σε αυτή τη φάση το ισχυρό πρότυπο και μαθαίνει να τη μιμείται. Η μάθηση συντελείται μέσα από την α) παρατήρηση της συμπεριφοράς του προτύπου και β) τη μίμηση της ίδιας της συμπεριφοράς, ως ασυνείδητος αυτοματισμός. Μάλιστα, σύμφωνα με έρευνες, ακόμα κι η απλή παρατήρηση της επιθετικότητας, ανεξάρτητα από τη σχέση του ατόμου με το πρότυπο, αρκεί, για να αποτελέσει συμπεριφορά μίμησης στα παιδιά. Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής μάθησης, η αποκλίνουσα συμπεριφορά μαθαίνεται μέσα από την αλληλεπίδραση του ατόμου με άλλα άτομα, τα οποία έχουν υιοθετήσει αυτού του είδους τη συμπεριφορά και, μάλιστα, εκφράζονται ευνοϊκά για μορφές παραβατικότητας. Τα παιδιά τείνουν να μιμηθούν επιθετικές συμπεριφορές, λόγω του εντυπωσιασμού τους από τα συναναστρεφόμενά τους πρόσωπα που εκδηλώνουν τέτοιες συμπεριφορές ή λόγω των απολαβών και αμοιβών που βλέπουν ότι έχουν αυτά τα άτομα, οι οποίες προέρχονται από τις επιθετικές τους ενέργειες (Νέστορος, 1997· Hogg & Vaughan, 2010). Θεωρία της ανομίας Σύμφωνα με τον Robert K. Merton, «η αποκλίνουσα συμπεριφορά δημιουργείται από το χάσμα μεταξύ πολιτισμικών στόχων και διαθέσιμων μέσων για την επίτευξη αυτών των στόχων». Με άλλα λόγια, όταν η κοινωνία προβάλλει αξίες (όπως, για παράδειγμα, η δύναμη και ο πλούτος που επικρατούν στη σημερινή πραγματικότητα), τις οποίες θα πρέπει τα μέλη της να επιδιώκουν, χωρίς, όμως, να τους παρέχει τα νόμιμα μέσα, τότε τα άτομα είναι δυνατόν να παρακάμψουν τους ισχύοντες κοινωνικούς κανόνες και να καταφύγουν σε μη 16

θεμιτά μέσα. Το χάσμα μεταξύ αξιών και μέσων επίτευξή τους - με προφανή επιδίωξη του ατόμου, βάσει της σημερινής πραγματικότητας, την υλική ευημερία - οδηγεί σε καταστάσεις ανομικές. Η επίτευξη των πολιτισμικών στόχων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις παρεχόμενες ευκαιρίες, οι οποίες, όμως, είναι ανισομερώς κατανεμημένες στα μέλη της κοινωνίας και σε άμεση εξάρτηση με τη θέση του ατόμου στην κοινωνική δομή (Βασιλείου, 2011). Αν και πρόκειται για ταξικοκεντρική θεώρηση, τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, που βιώνουν ως επί το πλείστον τη στέρηση ευκαιριών, προκειμένου να χαίρουν οικονομικής ευημερίας, είναι πιο πιθανό να αντιδράσουν με αντικοινωνικές πράξεις (Φαρσεδάκης, 1985) ή να προβούν σε απόρριψη των πολιτιστικών στόχων, λόγω της προσλαμβάνουσας αδυναμίας επίτευξής τους. Η θεωρία της ανομίας αποτελεί ερμηνευτική προσέγγιση και των φαινομένων βίας που απαντώνται στο σχολικό περιβάλλον, αντιλαμβανόμενο ως ένα κοινωνικό περιβάλλον που καλλιεργεί υψηλές φιλοδοξίες και προσδοκίες στα παιδιά χωρίς, όμως, να τους διαθέτει τα κατάλληλα μέσα για την πραγμάτωσή τους (Βασιλείου, 2006). Το αίσθημα αυτό του ανεκπλήρωτου και της ματαίωσης είναι δυνατόν να οδηγήσει τα παιδιά σε ανομικές καταστάσεις. 2.2. Απόπειρες εξήγησης της εμφάνισης της Ενδοοικογενειακής βίας Ένα βασικό ερώτημα που κυριαρχεί στους ερευνητές του φαινομένου είναι οι αιτίες της εμφάνισής του. Η πολυπλοκότητά του και η ιδιαίτερη φύση του δεν έχουν επιτρέψει να δοθεί μια συγκεκριμένη αιτιολόγηση. Η εργασία όμως των ειδικών οδήγησε στη διατύπωση αρκετών θεωριών οι οποίες προσπαθούν να εξηγήσουν με επάρκεια τις αιτίες εμφάνισής του. Τις θεωρίες αυτές θα μπορούσαμε να τις ομαδοποιήσουμε στις παρακάτω ομάδες: Τις Ψυχολογικές-Ψυχαναλυτικές θεωρίες6 οι οποίες εστιάζουν στα παθολογικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του δράστη και του θύματος. Αυτά προέρχονται από κενά ή ελλείψεις κατά την διάρκεια της ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξής τους, ενώ έρευνες έχουν δείξει ότι ανάμεσα στους δράστες ή/και στα θύματα παρατηρούνται υψηλά ποσοστά ψυχοπαθολογικών διαταραχών. Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, η βία μεταξύ των συζύγων/συντρόφων οφείλεται σε παράγοντες όπως οι πνευματικές διαταραχές, οι ψυχικές ασθένειες, η χρήση του αλκοόλ και η εξάρτηση από τις ναρκωτικές ουσίες, «καθιστώντας την ενδοοικογενειακή βία φαινόμενο εξαιρετικό που αφορά μόνο διαταραγμένες προσωπικότητες» 7.

Βλ. Ε.Καλούδη, Μ.Λ Ψαρρά, Γ.Καλέμη, Ι.Δουζένη, Α.Δουζένης «Βία στην Οικογένεια», περιοδ. ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ 54, σ.σ.41-46, Αθήνα 2017. 7 Ενδοοικογενειακή βία και Ποινική Διαμεσολάβηση, Θεωρητική μελέτη με έμφαση στη βια των συζύγων/συντρόφων , εμπειρική έρευνα υποθέσεων ποινικής διαμεσολάβησης στην Εισαγγελία Πρωτοδικών Θεσσαλονίκης, Νομική Σχολή ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012, σελ. 15 πρβλ. Β.ΑρτινοπούλουΙ.Φαρσεδάκης Ενδο-οικογενειακή βια κατά των γυναικών. Πρώτη Πανελλαδική επιδημιολογική έρευνα. Εκδ.ΚΕΘΙ, Αθήνα 2003, σελ. 14. 6

Μια άλλη ομάδα ερευνητών διατύπωσαν την θεωρία της κοινωνικής μάθησης. Σύμφωνα με αυτή, η βία είναι κάτι που μαθαίνεται με την παρατήρηση και την μίμηση και ενισχύεται με τα συνεπαγόμενα οφέλη.8 Ωστόσο, οι θεωρίες αυτές δεν αρκούν για να εξηγήσουν ένα τόσο περίπλοκο φαινόμενο. Η προσπάθεια των κοινωνιολόγων, από το 1970 και μετά, έφεραν στο προσκήνιο του ενδιαφέροντος το ρόλο που διαδραματίζει το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, οι οικονομικές συνθήκες, οι πολιτισμικές αξίες, καθώς και η προσφορά εργασίας. Το αποτέλεσμα της προσπάθειας αυτής ήταν η διατύπωση της θεωρίας των κοινωνικών παραγόντων και του δομικού στρες9. Σύμφωνα με την θεωρία αυτή, οι πιέσεις, οι ματαιώσεις, ακόμα και η περιθωριοποίηση σε ορισμένες περιπτώσεις που δέχονται οι άνδρες στον κοινωνικό χώρο ευθύνονται για την βίαιη συμπεριφορά τους στην οικογένεια. Η περιθωριοποίησή τους στον δημόσιο χώρο καθιστά, πάντα σύμφωνα με την θεωρία αυτή, την οικογένεια μοναδικό χώρο εντός του οποίου μπορούν να ξαναβρούν την αίσθηση του ελέγχου και την αυτοεκτίμησή τους. Στις θεωρίες της κοινωνικής συναλλαγής και των πόρων η αλληλεπίδραση του ατόμου με το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον είναι το σημείο στο οποίο εστιάζουν. Υπογραμμίζεται ότι στο πλαίσιο της οικογενειακής σχέσης τα μέλη επιδιώκουν για τον εαυτό τους περισσότερα οφέλη ως αποτέλεσμα της καλής έκβασης ενός παιχνιδιού δύναμης και εξουσίας το οποίο διαδραματίζεται μέσα στην οικογένεια. Με αυτή την έννοια ο ένας σύζυγος διαθέτει και έχει να προσφέρει πολλά περισσότερα από ό,τι τό άλλο μέλος της συζυγικής σχέσης το οποίο βρίσκεται σε κατώτερη θέση. Με αυτό τον τρόπο ο δράστης δεν σταματά την καταχρηστική του συμπεριφορά, ενώ το θύμα δεν μπορεί να φύγει από την σχέση επειδή ζημιώνεται από την λήξη της. Παρόμοια θέση έχει και η θεωρία των πόρων η οποία υποστηρίζει πως όσους περισσότερους κοινωνικούς, οικονομικούς, και ατομικούς πόρους κατέχει ένα πρόσωπο τόση περισσότερη εξουσία διαθέτει στις κοινωνικές του σχέσεις. Αυτό σημαίνει ότι όποιος διαθέτει περισσότερους πόρους επιβάλλεται ακόμα και βίαια στον άλλον, ενώ από την άλλη, στις περιπτώσεις που οι άνδρες δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις κοινωνικές προσδοκίες ή υστερούν σε πόρους σε σχέση με την σύντροφό τους είναι πιθανό να εκδηλώσουν επιθετική συμπεριφορά για την ανάκτηση δύναμης. Αλλοι ερευνητές αποδέχθηκαν, αν και η υπόθεσή τους δεν ευσταθεί πάντοτε, ότι ο δράστης της κακοποίησης έχει υπάρξει μάρτυρας ή θύμα κακοποίησης ή έχει εσωτερικεύσει κακοποιητικές συμπεριφορές από το οικογενειακό και το κοινωνικό του περιβάλλον. Αναφέρονται με αυτόν τον τρόπο στην διαγενεακή μεταφορά ή στην κληρονομικότητα της βίας. Παρόμοιες θέσεις εκφράζουν οι υποστηρικτές της θεωρίας των συναισθηματικών δεσμών οι οποίοι τοποθετούν τις αιτίες εκδήλωσης της βίας μέσα στο ζωτικό περιβάλλον της οικογένειας θεωρώντας ότι οι ανεπαρκείς και προβληματικές σχέσεις με τους γονείς κατά την

Βλ.Μ.Μαλέτσικα Ενδοοικογενειακή βία: Οι εμπειρίες και οι αντιλήψεις των επαγγελματιών που εργάζονται στις τηλεφωνικές γραμμές στήριξης. Αδ.Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Βόλος 2015, σελ. 17. 9 Χατζησπύρου ό.π. σελ. 15 8

παιδική ηλικία και το ελλειπές γονεϊκό πρότυπο ευθύνονται για τις δυσλειτουργίες του ανθρώπου στην ενήλικη ζωή. Μελετώντας την πλευρά του θύματος, από την στιγμή που τα θύματα πιστεύουν πως είναι αδύναμα παραιτούνται από την αξίωση υγειών σχέσεων για να καταλήξουν στην πραγματικότητα αδύναμα. Η θεωρία αυτή αναφέρεται σε επίκτητη αδυναμία. Μια ακόμα ερμηνευτική προσέγγιση αποτελεί η θεωρία του υποπολιτισμού ή υποκουλτούρας της βιας . Σύμφωνα με αυτή οι κακοποιητικές ή καταχρηστικές συμπεριφορές θεωρούνται αποδεκτές σε ορισμένες κοινωνικές ομάδες μια και απηχούν πολιτιστικές αξίες και κανόνες τους. Παράλληλα αποδοκιμάζονται οι τρόποι επίλυσης της συμπεριφοράς επειδή θέτουν ουσιαστικά εκτός ομάδας τον δράστη. Αν το φαινόμενο προσεγγιστεί με κοινωνιολογικούς όρους τότε στο επίκεντρο έρχονται και οι παράγοντες της πατριαρχικής δόμησης της κοινωνίας και της ανισότητας των δυο φύλων. Η φεμινιστική προσέγγιση του φαινομένου εκκινεί από την ανδρική κυριαρχία στις πατριαρχικές κοινωνίες για να υποστηρίξει ότι η ενδοοικογενειακή βία αποτελεί τρόπο διατήρησης της ανδρικής κυριαρχίας και της γυναικείας υποταγής. Τέλος, η θεωρία που βασίζεται στην ανισότητα των δυο φύλων φέρνει στο κέντρο του ενδιαφέροντος τους ρόλους που αποδίδονται κοινωνικά στα δυο φύλα. Το πρόβλημα δεν είναι οι βιολογικες τους διαφορές αλλά οι αντιλήψεις για τον «ανδρισμό» ή την θηλυκότητα που οδηγούν σε πλαίσια συμπεριφοράς τα οποία διατηρούν την ανισότητα και εμποδίζουν κάθε προσπάθεια αλλαγής10. Η προσπάθεια ερμηνείας ενός τόσο πολύπλοκου και παθολογικού φαινομένου οδήγησε τους ερευνητές και στην διατύπωση του ερωτήματος: Η ενδοοικογενειακή βία αποτελεί ζήτημα φύλου; «Καμιά ωστόσο από τις πιο πάνω αιτίες‐θεωρίες δεν είναι επαρκής για να ερμηνεύσει από μόνη της την ενδοοικογενειακή βία, καθώς πρέπει να ληφθεί υπόψη ένα πολυπαραγοντικό μοντέλο για την προσέγγιση του φαινομένου αυτού. Διαφορετικά, ελλοχεύει ο κίνδυνος να διαιωνιστούν στερεοτυπικές συμπεριφορές και στάσεις που δυσχεραίνουν την αποτελεσματική αντιμετώπιση της βίας στους κόλπους της οικογένειας. Η ενδοοικογενειακή βία είναι ένα φαινόμενο με προεκτάσεις πολιτικές, κοινωνικές, πολιτισμικές ακόμα και οικονομικές και το οποίο πρέπει να αντιμετωπιστεί με γνώμονα όλες τις ενδογενείς και εξωγενείς μεταβλητές που το χαρακτηρίζουν και το απαρτίζουν»11. Πίνακας 1: Κοινοί παράγοντες κινδύνου για τη διάπραξη βίας κατά των γυναικών και βίας κατά των παιδιών12 Άτομο (δράστης) • Ήταν μάρτυρας ή βίωσε βία ως παιδί • Νεαρή ηλικία • Κατάχρηση αλκοόλ/ναρκωτικών Βλ Χατζησπύρου οππ σελ 16 κ.εξης αλλά και Αρτινοπούλου Β. Ενδοοικογενειακή κακοποίηση γυναικών, εκδ. Νομ.Βιβλιοθήκη,Αθήνα 2006, σελ 6. κ.ε. 11 . Γ.Φιλίππου,Θ.Παπαιωσήφ, Κ.Στυλιανού ό.π. σελ. 19. 12 Κ. Γλυνιαδάκη, Αν. Κυριαζή, Μ. Μουρτζάκη Η Ενδοοικογενειακή βία κατά την περίοδο κρίσης. Η οπτική των επαγγελματιών και προτάσεις βελτίωσης των εφαρμοζόμενων πολιτικών Actionaid, Νοέμβριος 2018 10

Οικογένεια / νοικοκυριό

Κοινότητα

• • • • • • • • • • • • • •

Κοινωνία

• •

•

Κατάθλιψη Διαταραχή προσωπικότητας / αντικοινωνική συμπεριφορά Πεποιθήσεις για τη βία και την ανισότητα των φύλων Σύγκρουση μεταξύ συντρόφων/διάλυση της οικογένειας Ανδρική κυριαρχία στην οικογένεια Οικονομικό άγχος Φτώχεια / ένδεια Μη βιολογικός πατέρας Θεσμοί που ανέχονται ή αποτυγχάνουν να ανταποκριθούν στη βία Ανοχή στη βία Έλλειψη υπηρεσιών για γυναίκες, παιδιά, οικογένειες Φυλετική και κοινωνική ανισότητα στην κοινότητα Πεποιθήσεις σχετικά με την προστασία της ιδιωτικής ζωής στην οικογένεια Υψηλό επίπεδο εγκληματικής βίας ή/και ένοπλη σύγκρουση Αναποτελεσματικές νομικές κυρώσεις Κοινωνικές πεποιθήσεις που υποστηρίζουν τη βία, συμπεριλαμβανομένης της σωματικής τιμωρίας των συζύγων / παιδιών Κοινωνική, οικονομική, νομική και πολιτική αποδυνάμωση των γυναικών

2.3. Οι παράγοντες που ευνοούν την εμφάνιση της παιδικής κακοποίησης13 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα πολλών ερευνών που έχουν πραγματοποιηθεί οι παράγοντες οι οποίοι σχετίζονται με την εμφάνιση της παιδικής κακοποίησης είναι: • Απο τα ψυχοπαθολογικά χαρακτηριστικά των γονέων • Από τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες Α. Ερευνώντας τα ψυχοπαθολογικά των γονέων με την βοήθεια των ερευνητών διαπιστώθηκαν οι παρακάτω όψεις : • Οι γονείς που είχαν έντονες ψυχοτραυματικές εμπειρίες στην παιδική τους ηλικία ή είχαν κακοποιηθεί από τους δικούς τους γονείς επαναλαμβάνουν τον μηχανισμό βίας στα παιδιά τους. • Εμφανίζεται ανεπάρκεια ανάληψης του γονεϊκού ρόλου.

Αναλυτικότερα βλ. Ελένη Αγάθωνος «Κακοποίηση-παραμέληση παιδιών» Στο Σύγχρονα θέματα Παιδοψυχιατρικής ό.π. σελ. 347 κ.ε., Γ.Τσιάντης Ψυχική υγεία του παιδιού και της οικογένειας τομΒ΄ εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα 1993, σελ 41 κ.εξ, . Ελένη Αγάθωνος Κακοποίηση-παραμέληση παιδιών,εκδ. Ινστ.Υγείας του Παιδιού-Γρηγόρης, Αθήνα 19912 , Βία στην Οικογένεια, επιμ.ΝικολαΪδης-Σταυριανάκη, ό.π. σελ. 37 κ.ε. 13

• •

Συχνά οι γονείς έχουν εξωπραγματικές απαιτήσεις από τα παιδιά τους. Σε μερικές περιπτώσεις παρατηρείται αντριστροφή του ρόλου γονέων –παιδιών. Αυτό σημαίνει ότι οι γονείς περιμένουν από τα παιδιά τους να τους δείξουν αγάπη και κατανόηση ή/και πιστεύουν ότι υπάρχουν τα παιδιά για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες τους. • Ένα άλλο χαρακτηριστικό που ανιχνεύεται είναι η χαμηλή αυτοεκτίμηση τους ενώ προσπαθούν με κάθε τρόπο να διατηρήσουν θετική εικόνα για τον εαυτό τους. Β. Η έρευνα έχει αναδείξει και την δυναμική του κοινωνικού και οικονομικού πλαισίου πλευρές του οποίου είναι: • Η ανοχή της κοινωνίας σε αντιλήψεις που αποδέχονται την χρήση σωματικής τιμωρίας σε βάρος των παιδιών. • Η ιδια ανεκτικότητα στην χρήση βίας παρατηρείται και σε ενήλικες που εργάζονται σε ιδρύματα και δομές παιδικής προστασίας. • Οι κοινωνίες είναι ανεκτικές στο μεγάλωμα παιδιών σε συνθήκες αποστέρησης. • Οικογένειες στις οποίες κακοποιούνται τα παιδιά είναι κοινωνικά αποκλεισμένες η απομονωμένες και δεν έχουν σοβαρά κοινωνικά υποστηρίγματα. • Σημαντικό ρόλο παίζει το χαμηλό κοινωνικοοικονομικό και μορφωτικό επίπεδο των γονέων, η ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη του παιδιού κ.λπ.. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΥΝΟΟΥΝ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ Α. Κοινωνικοί 1. Απουσία κρατικής ή ιδιωτικής προσπάθειας για την αντιμετώπιση του προβλήματος και στις 3 διαστάσεις του (πρόληψη -διάγνωση,θεραπεία-αποκατάσταση). 2. Ελλειψη ευαισθητοποίησης ειδικών 3. Έλλειψη ευαισθητοποίησης κοινού 4. Εκτεταμένη αποδεκτή χρήση βίας μέσα στην οικογένεια στο πλαίσιο της διαπαιδαγώγησής του. 5. Έλλειψη ειδικών νομοθετικών ρυθμίσεων για την αντιμετώπιση του προβλήματος 6. Έλλειψη Σταθμού Α’ Κοινωνικών Βοηθειών 7. Ανεπαρκής συντονισμός των υπηρεσιών που αντιμετωπίζουν περιστατικά κακοποίησης – παραμέλησης 8. Γενικώτερα η ποιότητα υπηρεσιών στο χώρο της Παιδικής προστασίας είναι χαμηλή και πολλές φορές ακατάλληλη 9. Εμφανίζεται έντονα το φαινόμενο οι νέοι που φεύγουν από τα ιδρύματα κλειστής περίθαλψης να μην παρακολουθούνται 10. Οι βρεφονηπιακοί σταθμοί είναι πολλοί λίγοι αριθμητικά και το ποιοτικό τους έργο συχνα ανεπαρκές. Το ωράριο λειτουργίας τους είναι περιορισμένο 11. Έλλειψη συμβουλευτικών σταθμών για την οικογένεια. 12. Ανεπαρκής ενημέρωση του πληθυσμού σε θέματα πρόληψης, ψυχικής υγείας και ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού. 21

13. Έλλειψη προγραμμάτων προετοιμασίας των νέων για το γονικό ρόλο. 14. Έλλειψη προγραμμάτων κοινωνικής πρόνοιας για κοινωνικά απομονωμένες και για « υψηλού κινδύνου» οικογένειες. 15. Απουσία έρευνας στους τομείς της οικογένειας και της παιδικής προστασίας. 16. Το εκπαιδευτικό επίπεδο του προσωπικού των ιδρυμάτων κλειστής περίθαλψης είναι πολύ χαμηλό. Β. Οι Γονείς Ι. Ψυχολογικοί παράγοντες 1. Προδιάθεση για κακοποίηση που ενυπάρχει στο γονέα ή σε άλλο άτομο που φροντίζει το παιδί 2. Η πεποίθηση ότι ο φρονιματισμός ενός παιδιού «γίνεται με το ξύλο» 3. Μια ή περισσότερες οικογενειακές κρίσεις 4. Γονείς που δεν έχουν συγγενείς ή φίλους στους οποίους μπορούν να απευθυνθούν σε περιόδους κρίσης. 5. Ανωριμότητα και ανασφάλεια 6. Διαβίωση σε συνθήκες έντασης. 7. Ανάγκη εξάρτησης 8. Χαμηλή αυτοεκτίμηση 9. Τάσεις επιθετικότητας 10. Ανεπιθύμητη κύηση 11. Ανεπιθύητη κύηση με κακές συζυγικές σχέσεις ΙΙ. Κοινωνικο-οικονομικοί παράγοντες 1. Οικονομικές δυσκολίες 2. Ανεπιθύμητη κύηση σε μια οικογένεια πολυμελή,χαμηλού οικον.επιπέδου 3. Χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των γονιών 4. Οι μειονοτικές οικογένειες επειδή ζουν σε καθεστώς πίεσης αρκετές φορές κακοποιούν ή παραμελούν τα παιδιά τους 5. Γέννηση εκτός γάμου ΑΛΛΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Γ. Δυσκολίες Ιατρικού χαρακτήρα 1. Δυσκολία στην εγκυμοσύνη ή στον τοκετό 2. Ασθένεια στους πρώτους μήνες της ζωήςτου παιδιού 3. Αποχωρισμός της μητέρας από το παιδί κατά την περιγεννητική περίοδο Δ. Κρίση ζωής 1. Ανεργία 2. Φτώχεια 3. Οικονομικά προβλήματα 4. Συζυγικά προβλήματα 5. Κοινωνική Ανισότητα 22

Η ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΒΙΑ – Η ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΒΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ. ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΘΥΤΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΘΥΜΑΤΟΣ.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 3 Σκοπός H ενδοοικογενειακή βία είναι ένα πολυδιάστατο κοινωνικό φαινόμενο, όπως προαναφέραμε, με ανησυχητικές διαστάσεις και βλαβερές συνέπειες στην ψυχοσυναισθηματική κατάσταση των θυμάτων. Σκοπός της ενότητας είναι να περιγράψει ορισμένα βασικά εννοιολογογικά, καθώς και θεωρητικά ζητήματα τα οποία είναι άμεσα συνδεδεμένα με την ενδοοικογενειακή βία, καθώς και τις εκφάνσεις της. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να: • Κατανοούν τι είναι ενδοοικογενειακή βία • Κατανοούν και να αναγνωρίζουν το πλαίσιο της εκδήλωσης του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας • Να κατανοούν τις διαστάσεις του φαινομένου • Αναγνωρίζουν τις εκφάνσεις της έννοιας της ενδοοικογενειακής βίας και τα χαρακτηριστικά του θύτη και του θύματος • Προσδιορίζουν τις μορφές της ενδοοικογενειακής βίας • Εντοπίζουν τις αιτίες και τις επιπτώσεις της ενδοοικογενειακής βίας Έννοιες –Κλειδιά • Εννοιολόγηση της ενδοοικογενειακής βίας • Μορφές ενδοοικογενειακής βιας • Κακοποίηση σε βάρος των γυναικών και των παιδιών • Πολύπλευρες διαστάσεις • Διάγνωση των συνεπειών Η Θεματική Ενότητα περιλαμβάνει τρεις υποενότητες. Στην πρώτη, θα περιγράψουμε τους ορισμούς με τους οποίους οι ειδικοί προσπάθησαν να οριοθετήσουν το φαινόμενο. Στη δεύτερη, θα αναφερθούμε ιδιαίτερα στην βια σε βάρος των γυναικών εντός της οικογένειας. Στην Τρίτη, θα εξετάσουμε την βία σε βάρος των παιδιών. 3.1. Η έννοια και οι μορφές της ενδοοικογενειακής βίας Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσουμε μια επισκόπηση της έννοιας της ενδοοικογενειακής βίας. Η ενδοοικογενειακή βία χαρακτηρίζεται ως σύνθετο κοινωνικό φαινόμενο και ως έγκλημα που τιμωρείται μέσω της εφαρμογής εξειδικευμένου νομικού πλαισίου1. Δεν έχει συγκεκριμένη πατρίδα, κοινωνική τάξη ή ηλικία. Αν και μας απασχολεί ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες δεν είναι νέο. Αυτό οφείλεται στο πέπλο σιωπής που την περιβάλλει επειδή πολύ δύσκολα καταγγέλλεται.

Βλ. Κ.Γλυνιαδάκη,Α.Κυριαζή.Μ.Μουρτζάκη Η ενδοοικογενειακή βία κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Η οπτική των επαγγελματιών και προτάσεις βελτίωσης των εφαρμοζομένων πολιτικών, εκδ. Actionaid, Αθήνα 2018, σελ. 6. 1

Η έξαρση του φαινομένου, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, αποτελεί ένα άθροισμα μεταξύ των νέων κρουσμάτων και ιδιαίτερα των ολοένα και περισσότερο καταγγελιών από τα θύματα. Εδώ θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι ένας μεγάλος αριθμός περιστατικών βίας δεν αποκαλύπτεται εξαιτίας της ανοχής της βίας και της κακοποίησης από τις τοπικές κοινωνίες, καθώς και της ενοχής που αισθάνονται τα θύματα βίας με αποτέλεσμα να μην ζητούν βοήθεια. «Υπολογίζεται ότι 1 στις 2 γυναίκες κάποια στιγμή της ζωής της θα βιώσει βια από τον σύζυγο ή τον ερωτικό της σύντροφο. Σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου της Μαδρίτης, την οποία χρηματοδότησε η Ευρ. Επιτροπή, οι γυναίκες σε όλη την Ευρώπη (συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας) ηλικίας 15-44 ετών, διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να τραυματιστούν ή να πεθάνουν κακοποιημένες από συντρόφους ή συζύγους παρά να χάσουν την ζωής τους από καρκίνο ή τροχαία ατυχήματα!»2 Αν και το φαινόμενο είναι παλαιό, ο όρος υιοθετήθηκε το 1970 από τους υποστηρικτές του φεμινιστικού κινήματος, με κύριο σκοπό να υπογραμμισθεί ο κίνδυνος που διέτρεχε η γυναίκα θύμα μέσα στην ίδια την οικογένειά της3. Πώς όμως ορίζουμε την ενδοοικογενειακή βία; Η συστηματική μελέτη του φαινομένου, καθώς και οι πολλές και διαφορετικές μορφές που παρουσιάζει, απαιτεί ως αναγκαίο εργαλείο έναν γενικό, κοινά αποδεκτό από τους ειδικούς, ορισμό ο οποίος να το περιγράφει. Πρόκειται για μια αρκετά δύσκολη προσπάθεια. Η δυσκολία αυτή συνδέεται με δύο αιτίες: i. Η κακομεταχείριση και ο τρόπος αποδοχής εξελίσσονται στο χρόνο και διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Η σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού που υιοθετήθηκε το 1989 από τον ΟΗΕ και κυρώθηκε από την Ελλάδα το 1992 απαγορεύει την σωματική τιμωρία του παιδιού. Το ίδιο συμβαίνει και με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Άσκηση των Δκαιωμάτων του Παιδιού η οποία θεσπίστηκε το 1996 και υιοθετήθηκε από την Ελλάδα το 1997. Οι δύο Συμβάσεις θέσπισαν το απαραίτητο πλαίσιο για την προστασία του παιδιού από κάθε είδους κακομεταχείριση μέσα στην οικογένεια ή στην κοινωνία. Το ίδιο συνέβη και για την προστασία της γυναίκας μιας και στο παρελθόν υπήρχαν εθνικές νομοθεσίες που αναγνώριζαν το δικαίωμα του συζύγου να επιβάλλει σωματικές τιμωρίες στην σύζυγό του!4 Σήμερα, η χώρα μας έχει θεσπίσει τον Νόμο 3500/2006 και τον Νόμο 4531/2018, οι οποίοι έχουν βασικό στόχο να αντιμετωπίσουν την ενδοοικογενειακή βία και τη βία σε βάρος των γυναικών5. Επίσης, η Ελλάδα είναι από τις πρώτες χώρες που κύρωσαν την Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης που θεσπίστηκε το 2011. ii. Η ιδια η οικογένεια αποκρύπτει πρακτικές βιαιότητας ή τις καλύπτει ως ατυχήματα. Ενδεικτική είναι η εκστρατεία ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης του κοινού από την Γ. Γραμματεία Ισότητας στην οποία επισημαίνεται ότι 1 στις 6 χτυπά στο πόμολο ή στο Στεφ.Σουλή Αθέατη βία , εκδ.Ψυχογιός, Αθήνα 2010, σελ. 353. Θ.Χατζησπύρου Ενδοοικογενειακή βια και ποινική διαμεσολάβηση, αδημ.διπλωματική εργασία, Νομική Σχολή ΑΠΘ, Θεσσαλονικη 2011-12, σελ. 6. 44 Βλ. Κλ.Πρεσβέλου «Νεωτερική κοινωνία και ενδοοικογενειακή βία» στο Αναστ.Ρήγα και συνεργάτες Η οικογένεια στην Ελλάδα σήμερα, εκδ.Ελλ. Γράμματα, Αθήνα 2008, σελ. 261. 5 Βλ.Παράρτημα 2 3

σίδερο ή στη γωνία κάποιου τοίχου για να καλυφθεί στο Νοσοκομείο το περιστατικό βίας και να αποδοθεί στην τυχαία πτώση της γυναίκας σε κάποιο αντικείμενο Γνωρίζοντας συνοπτικά τις δυσκολίες που υπάρχουν, προτάθηκε ένας γενικός ορισμός ο οποίος είναι: «Αποτελεί βία κάθε μορφή κατάχρησης εξουσίας και η κατάφορη προσβολή της προσωπικής ελευθερίας σε πλήρη περιφρόνηση των απαραβίαστων δικαιωμάτων του άλλου»6 Αν και ο όρος αναφέρεται στην συντροφική βία, το 2012 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συμπεριέλαβε και την βια σε βάρος των παιδιων ή των ηλικιωμένων ή την βια που ασκείται σε βάρος οποιουδήποτε μέλους του ίδιου του νοικοκυριού7. «Η βία στα πλαίσια της οικογένειας είναι κατά κύριο λόγο μια ανδρική συμπεριφορά. Μπορούμε να ορίσουμε την βία στην οικογένεια ως φυσική κακομεταχείριση που ασκείται από ένα μέλος της οικογένειας εναντίον ενός ή περισσοτέρων άλλων. Οι μελέτες δείχνουν πως τα κύρια θύματα της φυσικής κακομεταχείρισης είναι και πάλι τα παιδιά, ιδιαίτερα τα μικρά παιδιά κάτω των έξι ετών. Η βία που ασκούν οι σύζυγοι κατά των γυναικών τους είναι ο δεύτερος συνηθέστερος τύπος»8. Συχνά, η ενδοοικογενειακή βία, ορίζεται ως η βία μεταξύ ενός νυν ή πρώην συντρόφου. Για άλλους ερευνητές9 είναι ο πιο κοινός όρος ο οποίος περιγράφει την βία μεταξύ των μελών της οικογένειας και αποτελεί την συχνότερη μορφή βίας σε βάρος των γυναικών. Αναγνωρίζεται ως ένα κοινωνικό πρόβλημα υγείας που συμβαίνει σε όλες τις κοινωνίες, ανεξάρτητα από την κοινωνικο- οικονομική τάξη των θυτών και των θυμάτων. «Η Sanderson (2008) συνδυάζοντας τους επίσημους ορισμούς του Υπουργείου για θέματα μετανάστευσης, βίας, ναρκωτικών και εγκλημάτων της βρετανικής κυβέρνησης (Home Office), καθώς και των οργανώσεων «Women’s Aid Federation» και «Respect» μιλά για ενδοοικογενειακή κακοποίηση: «Ενδοοικογενειακή κακοποίηση είναι κάθε περιστατικό ή μοτίβο ελεγκτικής ή απειλητικής συμπεριφοράς, βίας ή κακοποίησης (ψυχολογικής, σωματικής, σεξουαλικής, οικονομικής συναισθηματικής ή πνευματικής) μεταξύ ενηλίκων που είναι ή έχουν υπάρξει σύντροφοι ή μέλη της ίδιας οικογένειας, άσχετα από το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την αναπηρία, τη φυλή ή το θρήσκευμα. Η κακοποιητική συμπεριφορά χρησιμοποιείται σε μια προσπάθεια να ελεγχθεί ο σύντροφος στο πλαίσιο των δικαιωμάτων του θύτη και μπορεί να έχει πολύ σοβαρές και μακροχρόνιες συνέπειες στην αίσθηση του ατόμου για τον εαυτό του, την υγεία και την αυτονομία του. Η σωματική κακοποίηση χρησιμοποιείται συχνά ως καταναγκαστικός έλεγχος, για να εδραιώσει τον φόβο με σκοπό την κυριαρχία του θύτη, για να διασφαλίσει

Κ. Πρεσβέλου ό.π. σελ. 266.

7 Μ.Μαλέτσικα Ενδοοικογενειακή βια: Οι εμπειρίες και οι αντιλήψεις των επαγγελματιών που εργάζονται στις

τηλεφωνικές γραμμές στήριξης, αδ.διπλ.εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Βόλος 2015, σελ. 4. 8 Αnth.Giddens Κοινωνιολογία, μτφρ. και επιμ. Δημ.Τσαούσης, εκδ.Gutenberg, Αθήνα 2002, σελ. 239. 9 Βλ. Γ.Φιλίππου,Θ.Παπαιωσήφ, Κ.Στυλιανού, Ορθ.Μωϋσή Ενδοοικογενειακή βια , Τμήμα Ψυχολογίας, University of Cyprus, σελ. 4 (www.familyviolence.gov.cy/upload/20160205/1454666068-28258.pdf. Tελευταία είσοδος 09-01-2019 πρβλ. Νικ.Τάκης, Φρόσω Μόττη-Στεφανίδη «Ενδοοικογενειακή βια» στο Φρόσω Μόττη-Στεφανίδη (επιστ.επιμέλεια) Παιδιά και Έφηβοι σε ένα κόσμο που αλλάζει Προκλήσεις, προσαρμογή και ανάπτυξη Εκδ.Εστία, Αθήνα 2015, σελ. 404.

την υποταγή του θύματος, ενώ μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναντίον τρίτων- ιδίως των παιδιών- με σκοπό να ελέγχεται ο σύντροφος»10 Σύμφωνα με το άρθρο 113 της Πλατφόρμας Δράσης του Πεκίνου, που υιοθετήθηκε το 1995 από τα Ηνωμένη Εθνη, «η ενδοοικογενειακή βία είναι η πιο συχνή μορφή βίας κατά των γυναικών και περιλαμβάνει τρόπους καταχρηστικής και απειλητικής συμπεριφοράς, οι οποίοι ενδέχεται να περιλαμβάνουν σωματική, συναισθηματική, οικονομική και σεξουαλική βία όπως επίσης και εκφοβισμό, απομόνωση και εξαναγκασμό. Ο σκοπός της ενδοοικογενειακής βίας είναι η εδραίωση και άσκηση ισχύος και ελέγχου.» 11 Σύμφωνα με την Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης (2011), «Ο όρος "ενδοοικογενειακή βία" σημαίνει όλες τις πράξεις φυσικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής ή οικονομικής βίας οι οποίες συμβαίνουν εντός της οικογένειας ή οικογενειακής μονάδας ή μεταξύ πρώην ή νυν συζύγων ή συντρόφων, ανεξάρτητα ή όχι του κατά πόσο ο δράστης μοιράζεται ή έχει μοιρασθεί την ίδια κατοικία με το θύμα».12 3.1.1. Μορφές Ενδοοικογενειακής βίας Η ενδοοικογενειακή βία, όπως είδαμε, είναι πολύπλοκο φαινόμενο. Η βία μεταξύ συζύγων ή συντρόφων είναι η μια υποκατηγορία. Η άλλη είναι η βία που ασκείται σε βάρος των παιδιών. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις βίας σε βάρος τόσο του άνδρα συζύγου ή συντρόφου (αν και το ποσοστό τους είναι ελάχιστο), όσο και των ηλικιωμένων. Η ενδοοικογενειακή βία περιλαμβάνει την σωματική, την ψυχολογική, την λεκτική, την σεξουαλική κακοποίηση, την οικονομική αποστέρηση και τον κοινωνικό αποκλεισμό μιας γυναίκας από έναν άνδρα στο πλαίσιο μιας άτυπης ετεροφυλικής ερωτικής σχέσης ή ενός γάμου13. «Τα άτομα με καταχρηστική συμπεριφορά χρησιμοποιούν πολλές και διάφορες τακτικές για να διατηρήσουν την εξουσία και τον έλεγχο, όπου περιλαμβάνονται οι εξής: • Διαπράττουν σωματικές επιθέσεις, π.χ. αποπειρώνται να στραγγαλίσουν, δέρνουν, σπρώχνουν και απειλούν ότι θα κάνουν κακό στο θύμα. • Διαπράττουν πράξεις σεξουαλικής βίας, εξαναγκάζουν το θύμα σε συνουσία ή σε διάφορες ερωτικές πράξεις χωρίς τη θέλησή του. • Κακοποιούν συναισθηματικά το θύμα, το βρίζουν, το ταπεινώνουν και του φέρονται χωρίς σεβασμό. • Απομονώνουν το θύμα από όσους το υποστηρίζουν, από την οικογένεια και την κοινότητα, ή χρησιμοποιούν την οικογένεια και την κοινότητα για εκφοβισμό. Εδώ μπορεί να περιλαμβάνεται η αποστολή προσβλητικών γραπτών ή η δημοσίευσή τους στο Facebook.

Μ.Μαλέτσικα Ενδοοικογενειακή βια: Οι εμπειρίες και οι αντιλήψεις των επαγγελματιων που εργάζονται στις τηλεφωνικές γραμμές στήριξης, αδ.διπλ.εργασία Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών, Βόλος 2015, σελ.5. 11 Δράση κατά της ενδοοικογενειακής βιας, Αναπτύσσοντας ένα σύστημα στήριξης των θυμάτων ενδοοικογενειακής βιας, Μεσογειακό Ινστιτούτο Μελετών Κοινωνικού Φύλου, Λευκωσία 2011. 12 Νόμος 4531/ΦΕΚ 62/5-4-2018, Αρθρο 3α 13 Μαλέτσικα ό.π. σελ. 5. κ.εξ. 10

•

Καταδιώκουν ύπουλα το θύμα ή παρακολουθούν «κάθε του κίνηση», π.χ. τη δραστηριότητά του στο Ίντερνετ μέσω των κοινωνικών δικτύων, χρησιμοποιούν συσκευές GPS για τον εντοπισμό του κ.λπ. • Κακοποιούν ψυχολογικά το θύμα, π.χ. ρίχνουν το φταίξιμο για την καταχρηστική τους συμπεριφορά στο κακοποιούμενο άτομο, του λένε ότι έχουν ψυχολογικά προβλήματα ή αγχώδεις διαταραχές, παραποιούν ή διαστρέφουν σκόπιμα την πραγματικότητα, μετακινούν προσωπικά αντικείμενα ή έπιπλα και ύστερα αρνούνται ότι το έκαναν και αρνούνται ότι είχαν καταχρηστική συμπεριφορά. • Χρησιμοποιούν τα οικονομικά για να κακοποιήσουν το θύμα, π.χ. αρνούνται να συμμετάσχουν στα έξοδα διαβίωσης ή στους λογαριασμούς του νοικοκυριού, δεν επιτρέπουν τρίτους και τους βάζουν να υπογράψουν νομικά και οικονομικά έγγραφα για να αποδείξουν ότι έχουν χρέη, απειλούν το θύμα για να τους δώσει χρήματα. • Δεν επιτρέπουν στο θύμα να επιτελέσει τα θρησκευτικά του καθήκοντα ή το αναγκάζουν να ασπαστεί άλλη θρησκεία ή άλλο δόγμα. • Κάνουν κακό ή απειλούν ότι θα κάνουν κακό σε αγαπημένα τους πρόσωπα, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών. • Κάνουν κακό ή απειλούν ότι θα κάνουν κακό σε κατοικίδια ζώα. • Χρησιμοποιούν τους νόμους για να κακοποιήσουν το θύμα, π.χ. μεταχειρίζονται τις διατάξεις του οικογενειακού δικαίου για να εκφοβίσουν, να εξαντλήσουν, να εκμεταλλευτούν ή να αποδυναμώσουν το θύμα. Τα άτομα με καταχρηστική συμπεριφορά μπορεί να ασκήσουν έλεγχο με τρόπους μοναδικούς σε κάθε σχέση. Σε ορισμένες σχέσεις, η απόκρυψη προμηθειών φαρμάκων αποτελεί μοτίβο ελέγχου. Στο πλαίσιο των μοτίβων ελέγχου εμπίπτει και η χειριστική συμπεριφορά, π.χ. απειλούν ότι θα αυτοκτονήσουν ή θα κάνουν κακό στον εαυτό τους αν το θύμα επιχειρήσει να τερματίσει τη σχέση τους. Σε περίπτωση που κάποια γυναίκα με αναπηρία βασίζεται στα άτομα αυτά γιατί χρειάζεται τη βοήθεια ή τη φροντίδα τους, αν πάψουν να την προσφέρουν ή αν τη χρησιμοποιούν έτσι ώστε να καθιερώσουν ένα μοτίβο ελέγχου, τότε μπορούμε να μιλήσουμε για απαράδεκτη κατάχρηση εξουσίας. Η υπονόμευση της μητρικής φροντίδας αν δεν επιτραπεί στη μητέρα να φροντίζει ή να θηλάζει το μωρό της είναι μορφή οικιακής και ενδοοικογενειακής βίας.»14 «Από τη στατιστική επεξεργασία στοιχείων για περιστατικά που δηλώθηκαν σε αρμόδιους φορείς και ΜΚΟ, προκύπτει ότι η άσκηση βίαιης συμπεριφοράς μέσα στην οικογένεια δεν συνδέεται με το μορφωτικό ή το οικονομικό επίπεδο είτε του δράστη είτε του θύματος. Παράγοντες όπως η χρήση αλκοόλ, τοξικών ή εξαρτησιογόνων ουσιών ή η ύπαρξη προβλημάτων ψυχικής υγείας του δράστη αποδεικνύονται μεν σε ορισμένες περιπτώσεις επιβαρυντικοί ως προς τη βαρύτητα της βίας, όχι όμως καθοριστικοί, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, για την άσκησή της.»15

Βλ. 1800 Respect «Πληροφορίες για την οικιακή και ενδοοικογενειακή βια» «Πόρισμα της ομάδας εργασίας του ΥΠΕΣΔΑΑ για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας και της βιας σε βάρος των συνοικούντων προσώπων» Γ.Γραμματεία Ισότητας, Αθήνα 2005, σελ 6-7 14 15

Πίνακας 1: Γυναίκες που έχουν πέσει θύματα διαφόρων μορφών σωματικής βίας από σύντροφο ή άλλο πρόσωπο από την ηλικία των 15 ετών και άνω, ΕΕ των 28 (%)16 Από Από νυν Από τέως Από μη σύντροφο Είδος σωματικής βίας σύντροφο σύντροφο συντρόφους και/ή μη συντρόφους Σπρώξιμο ή σκούντημα 5 19 13 23 Χαστούκισμα 4 15 8 17 Πέταγμα σκληρού 2 8 4 9 αντικειμένου Βίαιο τράβηγμα ή 2 10 7 13 τράβηγμα μαλλιών Χτύπημα με γροθιά ή με 1 9 5 10 σκληρό αντικείμενο ή κλοτσιά Έγκαυμα 0 1 0 1 Προσπάθεια πνιγμού ή 1 5 1 4 στραγγαλισμού Κόψιμο, μαχαίρωμα ή 0 1 1 1 πυροβολισμός Χτύπημα κεφαλιού πάνω 1 5 2 4 σε κάποιο αντικείμενο Οποιοδήποτε από τα 7 24 20 31 παραπάνω Οποιοδήποτε από τα 5 20 15 25 παραπάνω, εκτός από «σπρώξιμο ή σκούντημα» Συνοπτικά: Σωματική βία ή φυσική βία, όπως αλλιώς ονομάζεται, είναι μία από τις πιο διαδεδομένες μορφές βίας. Η φυσική βία μπορεί να οριστεί ως η συμπεριφορά κατά την οποία ένα άτομο πληγώνει και προκαλεί φυσικό πόνο εσκεμμένα σε κάποιο άλλο (Steen and Hunskaar, 2004). Σύμφωνα με τους Ulman και Straus (2003), σωματική βία ορίζεται ως η ενέργεια η οποία πραγματοποιείται με την πρόθεση να προκαλέσει σε κάποιο άτομο να βιώσει το φυσικό πόνο και την κάκωση. Ακόμη και στις ενδοοικογενειακές σχέσεις, η σωματική τιμωρία, για παράδειγμα προς το παιδί, στόχο έχει να προκαλέσει πόνο και ζημιά. 17

Πηγή: Βία κατά των γυναικών: Πανευρωπαϊκή έρευνα. Τα αποτελέσματα με μια ματιά Fra (European Union Agency For Fundamental Rights), Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Λουξεμβούργο 2014 17 Βλ. Γ.Φιλίππου,Θ.Παπαιωσήφ, Κ.Στυλιανού, Ορθ.Μωϋσή Ενδοοικογενειακή βια , Τμήμα Ψυχολογίας, University of Cyprus, σελ 5 (www.familyviolence.gov.cy/upload/20160205/1454666068-28258.pdf. Tελευταία είσοδος 09-01-2019 16

Η ψυχολογική βία είναι μία εξίσου σοβαρή μορφή βίας έστω και αν η δράση της δεν επιφέρει ορατά αποτελέσματα. Συμπεριλαμβάνει υποτιμητικές συμπεριφορές, εξευτελισμό, ταπείνωση, λεκτική προσβολή με τη χρήση κακής γλώσσας και σοβαρή ψυχολογική βλάβη. Η ψυχολογική βία περιλαμβάνει, επίσης, την απόρριψη του ατόμου και των αξιών του, ενώ στοχεύει στην υποτίμηση της νοημοσύνης του. Παρουσιάζεται σ’ όλες σχεδόν τις περιπτώσεις βίας, είτε από μόνη της είτε σε συνδυασμό με άλλες μορφές βίας. Σεξουαλική Βία Άλλη μία σημαντική μορφή βίας είναι η σεξουαλική. Αρχικά, αξίζει να αναφέρουμε ότι το βασικό σεξουαλικό και αναπαραγωγικό δικαίωμα των γυναικών για μία ικανοποιητική σεξουαλική ζωή, χωρίς τον εξαναγκασμό, τον κίνδυνο ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης και τα σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα, αποτελεί ένα από τα πολλά δικαιώματα των γυναικών, το οποίο καταπατείται όλο και περισσότερο. Η σεξουαλική βία και παρενόχληση θεωρείται ως μία από τις πιο διαδεδομένες μορφές βίας, η οποία ασκείται κυρίως σε βάρος των γυναικών παρά των αντρών στο γενικότερο πληθυσμό. Οικονομική εκμετάλλευση Τα οικονομικά αποτελούν και αυτά μορφή κακοποίησης αν η γυναίκα παγιδευτεί στην ιδέα ότι δεν θα μπορέσει να τα καταφέρει μόνη της χωρίς την οικονομική υποστήριξη του συζύγου ή του συντρόφου της. Το ίδιο αποτέλεσμα έχει και η χρησιμοποίηση της τακτικής της οικονομικής αποστέρησης, προκειμένου να την απειλεί ή να την εκβιάζει. Οικονομική βία ασκεί ο άνδρας όταν επιβάλλει στην σύντροφό του να εργάζεται για να συντηρεί την οικογένειά της ή να μην εργάζεται για να φροντίζει το νοικοκυριό. Η βία που ασκείται από σύντροφο σε σύντροφο και περιλαμβάνει βρισιές, λεκτικό εξευτελισμό σε ιδιωτικό ή δημόσιο χώρο, χυδαίες εκφράσεις και απειλές, στοιχειοθετούν την λεκτική κακοποίηση. Τέλος, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και την κοινωνική απομόνωση, η οποία είναι απότοκη των προαναφερόμενων συμπεριφορών και έχει ως σκοπό ο θύτης να στερήσει από το θύμα την δυνατότητα των κοινωνικών σχέσεων και δραστηριοτήτων, στοχεύοντας στον εγκλωβισμό του στην κακοποιητική σχέση. Η κοινωνική απομόνωση προκύπτει και από το αίσθημα ντροπής που διακατέχει το θύμα επειδή απομονώνεται ώστε να μην καταλάβει κανείς όσα βιώνει18. Τέλος, μια ακόμα μορφή βίας αποτελεί και η παρενοχλητική παρακολούθηση. Σύμφωνα με έρευνες : • Περίπου το 18 % των γυναικών στην ΕΕ των 28 έχει πέσει θύμα παρενοχλητικής παρακολούθησης από την ηλικία των 15 ετών και άνω (σχήμα 3α), ενώ το 5 % των γυναικών έχει πέσει θύμα παρενοχλητικής παρακολούθησης κατά τους 12 μήνες που προηγήθηκαν της συνέντευξης της έρευνας. Αυτό το ποσοστό αντιστοιχεί σε περίπου 9 εκατομμύρια γυναίκες στην ΕΕ των 28 οι οποίες έχουν πέσει θύματα παρενοχλητικής παρακολούθησης μέσα σε διάστημα 12 μηνών.

Χατζησπύρου Θ Ενδοοικογενειακή βία και Ποινική Διαμεσολάβηση, Θεωρητική μελέτη με έμφαση στη βια των συζύγων/συντρόφων , εμπειρική έρευνα υποθέσεων ποινικής διαμεσολάβησης στην Εισαγγελία Πρωτοδικών Θεσσαλονίκης, Νομική Σχολή ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012, σελ. 11. 18

•

• •

•

Γύρω στο 14 % των γυναικών έχει λάβει επανειλημμένα προσβλητικά ή απειλητικά μηνύματα ή τηλεφωνήματα από το ίδιο άτομο, και 8 % είδε κάποιον να τις ακολουθεί ή να χασομερά και να τις περιμένει έξω από το σπίτι ή τον χώρο εργασίας. Από το σύνολο των γυναικών που συμμετείχαν στην έρευνα, το 3 % έπεσε θύμα παρενοχλητικής παρακολούθησης, η οποία περιελάμβανε επανειλημμένη καταστροφή της περιουσίας τους. Μία στις 10 γυναίκες (9 %) έχει πέσει θύμα παρενοχλητικής παρακολούθησης από τον προηγούμενο σύντροφό της. Η ηλεκτρονική παρενοχλητική παρακολούθηση — παρενοχλητική παρακολούθηση μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, SMS ή Διαδικτύου— έχει ιδιαίτερες επιπτώσεις στις νέες γυναίκες. Το 4% επί του συνόλου των γυναικών ηλικίας 18-29 ετών, δηλαδή 1,5 εκατομμύριο γυναίκες, στην ΕΕ των 28, έχει πέσει θύμα ηλεκτρονικής παρενοχλητικής παρακολούθησης κατά τους 12 μήνες που προηγήθηκαν της έρευνας, σε σύγκριση με 0,3 % των γυναικών ηλικίας 60 ετών και άνω2. Από το σύνολο των γυναικών που έχουν πέσει θύματα παρενοχλητικής παρακολούθησης, μία στις πέντε (21 %) υπέστη παρενοχλητική παρακολούθηση η οποία διήρκεσε περισσότερο από δύο χρόνια. Ένα στα πέντε θύματα παρενοχλητικής παρακολούθησης (23 %) αναγκάστηκε να αλλάξει αριθμό τηλεφώνου ή διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου εξαιτίας του πιο σοβαρού περιστατικού παρενοχλητικής παρακολούθησης. Τα τρία τέταρτα των υποθέσεων παρενοχλητικής παρακολούθησης (74 %) δεν έγιναν ποτέ γνωστά στην αστυνομία, παρά το γεγονός ότι αυτό αφορούσε το πιο σοβαρό περιστατικό παρενοχλητικής παρακολούθησης που ανέφεραν οι συμμετέχουσες στην έρευνα.

3.2. Κακοποίηση - παραμέληση των παιδιών : Ορισμός της έννοιας 3.2.1. Μερικές εισαγωγικές επισημάνσεις Με τον όρο «κακοποίηση-παραμέληση παιδιών» περιγράφεται ένα φαινόμενο σύμφωνα με το οποίο ένας ή περισσότεροι ενήλικες που έχουν την ευθύνη της φροντίδας ενός παιδιού, προκαλούν ή επιτρέπουν να προκληθούν στο παιδί σωματικές κακώσεις ή συνθήκες στέρησης σε τέτοιο βαθμό ώστε συχνά να επιφέρουν σοβαρές διαταραχές σωματικής, νοητικής, συναισθηματικής, ή κοινωνικής μορφής, ακόμα και το θάνατο. Επισημαίνεται, ότι άτομα με σχέση φροντίδας ως προς το παιδί, μπορεί-εκτός των γονέων- να είναι άλλοι συγγενείς, όπως και το προσωπικό των ιδρυμάτων,δάσκαλοι, βρεφοκόμοι και άλλοι. Σύμφωνα με έρευνα που οργάνωσε «το Χαμόγελο του Παιδιού», υπήρξαν τηλεφωνικές καταγγελίες για την κακοποίηση 1.656 παιδιών στην Ελλάδα κατά το 2017, 802 από τις οποίες ήταν για αγόρια, και 691 για κορίτσια. Από αυτές, το μεγαλύτερο μέρος αφορούσαν εγκατάλειψη ή παραμέληση ανηλίκων (51%), και σωματική βία εις βάρος τους (42,5%), όπως φαίνεται και στο γράφημα 5. Οι υπόλοιπες περιπτώσεις είχαν να κάνουν με ψυχολογική/ συναισθηματική κακοποίηση (3,4%), εξώθηση σε επαιτεία (1,5%), εξώθηση σε πορνεία (1%), σεξουαλική κακοποίηση (0,5%), και εμπόριο παιδιών (0,1%). Αναφορικά με τους δράστες, 30

στην πλειοψηφία των περιπτώσεων (93,7%) δράστες ήταν οι ίδιοι οι γονείς των παιδιών, είτε μαζί (37,5%), είτε μόνο η μητέρα (37%), ή μόνο ο πατέρας (19%), ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις (4%) η κακοποίηση προερχόταν από άλλο συγγενικό μέλος της οικογένειας .19 Η παιδική κακοποίηση μπορεί να έχει πολλές και διαφορετικές εκφάνσεις. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) θεωρεί την κακοποίηση και την παραμέληση των παιδιών ως πρόβλημα δημόσιας υγείας που αφορά ολόκληρο τον πλανήτη. Εξαιτίας όμως των διαφορών που υπάρχουν ανάμεσα στα κράτη εξαιτίας των συστημάτων υγείας και των μεθόδων αναγνώρισης του προβλήματος αλλά και της δράσης πολλών κοινωνικών, πολιτικών αλλά και πολιτισμικών παραγόντων είναι δύσκολο να υπάρξει, και εδώ, ένας ακριβής καθορισμός του προβλήματος. Διαφοροποίηση παρατηρείται και στον ορισμό του προβλήματος. «Ενα κεντρικό ζήτημα αποτελεί το γεγονός ότι για την κατανόηση της κακομεταχείρισης δεν στηριζόμαστε μόνο σε επιστημονικά δεδομένα και έρευνες αλλά και σε θεσμικού τύπου δεδομένα. Η ορολογία και η περιγραφή της κακοποίησης αποτελούν νομοθετικά ζητήματα στα οποία εμπλέκονται πολιτικές που αφορούν αφενός την νομοθεσία και αφετέρου τις διαδικασίες των δημοσίων υπηρεσιών (π.χ, εισαγγελικές και δικαστικές αρχές, οργανισμούς προστασίας και ασφάλειας ανηλίκων). Ένα κύριο σημείο δυσκολίας αποτελεί το γεγονός ότι η έννοια της επικινδυνότητας ή μη αποδεκτής ανατροφής (κυρίως σε θέματα σωματικής τιμωρίας) επηρεάζονται από κοινωνικο-πολιτιστικούς παράγοντες. Σε διακρατικό επίπεδο η διαφοροποίηση απορρέει και από τις διαφορετικές νομοθετικές ρυθμίσεις αλλά και από τα διαφορετικά επίπεδα ανοχής...»20. Προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι ασυμβατότητες και οι δυσκολίες στην αποσαφήνιση του φαινομένου, ο Παγκόσμιος οργανισμός Υγείας κατέληξε επίσημα το 1999 στον παρακάτω ορισμό, με στόχο να αναγνωριστεί η παιδική κακοποίηση ως πρόβλημα δημόσιας υγείας και επομένως να αντιμετωπιστεί ως τέτοιο από όλες τις χώρες: «η κακοποίηση ή κακομεταχείριση του παιδιού περιλαμβάνει όλες τις μορφές σωματικής, συναισθηματικής, σεξουαλικής κακοποίησης, παραμέλησης ή αμελούς διαπαιδαγώγησης ή εμπορικής ή άλλης εκμετάλλευσης, που γίνονται στα πλαίσια κάποιας σχέσης ευθύνης, εμπιστοσύνης ή δύναμης με το παιδί, με αποτέλεσμα την πραγματική ή δυνητική βλάβη στην υγεία του παιδιού, στην επιβίωση, στην ανάπτυξη ή στην αξιοπρέπεια του». 21 Παρά την αδυναμία υιοθέτησης κοινού ορισμού υπάρχει συμφωνία ως προς τις συνισταμένες και στις μορφές. Πάλι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (2006) ξεκαθαρίζει το τοπίο θεωρώντας ότι η κακομεταχείρηση παιδιών αφορά παιδιά και εφήβους κάτω των 18 ετών και περιλαμβάνει όλες τις μορφές κακομεταχείρισης. Oι κύριες μορφές είναι : Γλυνιαδάκη κ.α οππ σελ.23 Βλ Αριάδνη Στογιανίδου « Κακοποίηση και παραμέληση παιδιών και εφήβων» στο Παιδιά και έφηβοι σε ένα κόσμο που αλλάζει (επιμ. Φρόσω Μόττη-Στεφανίδη) ό.π. σελ. 271. 21 Παρασκευή Λυδάκη Μια μελέτη συναισθηματικών, κοινωνικών και γνωστικών λειτουργιών κακοποιημένων και μη κακοποιημένων παιδιών, αδ.διδ.διατριβή Πανεπιστήμιο Κρήτης , Σχολή Επιστημών Αγωγής, Ρέθυμνο 2015, σελ. 19 (Αλιεύτηκε από το Καταθετήριο Διδακτορικών διατριβών). 19 20

• • • •

η σωματική, η συναισθηματική, η σεξουαλική και η παραμέληση, οι οποίες βλάπτουν ή μπορεί να βλάψουν την υγεία, την ανάπτυξη και την αξιοπρέπεια τους.22 Σε γενικές γραμμές σύμφωνα με την βιβλιογραφία: Η σωματική κακοποίηση είναι: « σκόπιμη χρήση σωματικής βίας κατά του παιδιού, που έχει ως αποτέλεσμα ή έχει μεγάλη πιθανότητα να έχει ως αποτέλεσμα, βλάβη στην υγεία του παιδιού, την επιβίωση, την ανάπτυξη ή την αξιοπρέπειά του».23 Περιλαμβάνει κάθε είδους τραυματισμό ή κάκωση διαφορετικής σοβαρότητας, που δεν οφείλονται σε ατυχήματα.24 Στην σωματική κακοποίηση περιλαμβάνονται ακόμα πράξεις όπως το χτύπημα, ο ξυλοδαρμός, οι κλωτσιές, το ταρακούνημα, το δάγκωμα, ο στραγκαλισμός, το κάψιμο, η δηλητηρίαση και η πρόκληση ασφυξίας. Η συναισθηματική κακοποίηση αποτελεί μία από τις νεώτερες μορφές κακοποίησης, η οποία άρχισε να αναγνωρίζεται από τους ειδικούς τη δεκαετία του 1980. Είναι δύσκολο να αποδειχθεί η ύπαρξη αλλά και το μέγεθός της. Μπορεί να ορισθεί ως η διαρκής υποτίμηση του παιδιού, η υβριστική συμπεριφορά και η ψυχολογική τρομοκράτησή του η οποία επηρεάζει ή αναστέλλει την ανάπτυξή του25. Οι Τσιάντης – Μανωλόπουλος ορίζουν την συναισθηματική κακοποίηση ως την «εκτέλεση γονικών πράξεων που φανερά ερεθίζουν το παιδί, ζημιώνοντας τη νοητική, κοινωνική, ψυχολογική του εξέλιξη με αποτέλεσμα να αποκτά αρνητική εικόνα του εαυτού του ή να εμφανίζει διαταραγμένη συμπεριφορά»26 . Μια ιδιαίτερη και ευρέως αναγνωρισμένη μορφή ψυχολογικής βίας είναι το σύνδρομο του αμέτοχου θεατή. Η μορφή αυτή προκύπτει από τη συστηματική έκθεση του παιδιού σε διάφορες μορφές ενδοοικογενειακής βίας χωρίς το ίδιο να υφίσταται άμεσα σωματικές κακώσεις αλλά να μπαίνει ψυχολογικά στη θέση του θύματος.27 «Ένας από τους πιο σημαντικούς φορείς που εξετάζει θέματα παιδικής κακομεταχείρισης είναι η Αμερικανική Κοινωνία Επαγγελματιών για την Παιδική Κακοποίηση (American Professional Society on the Abuse of Children- APSAC). Το 1995 διατύπωσε έναν ορισμό που αναγνώριζε την ψυχολογική κακοποίηση ως μία επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά εκ μέρους του φροντιστή ή ακραία συμβάντα που μεταδίδουν στα παιδιά το μήνυμα πως είναι ανάξια, ελαττωματικά, αντιπαθή, ανεπιθύμητα ή κινδυνεύουν με εξαφάνιση (APSAC, 1995, p.2). Επίσης, ο ορισμός περιελάμβανε έξι υποκατηγορίες: Αριάδνη Στογιανίδου ό.π. σελ. 273. Παρασκευή Λυδάκη ό.π. σελ. 26. 24 Ελ.Αγάθωνος-Μ.Τσαγκάρη Εγχειρίδιο για τα δικαιώματα του παιδιού, Εκδ.ΙΥΠ, Αθήνα 1999, σελ..75 25 Ελ.Αγάθωνος «Κακοποίηση-παραμέληση παιδιών» Συγχρονα θέματα Παιδοψυχιατρικής τΑ3, εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα 1986, σελ. 350, πρβλ. Σ.Χατζηφωτίου Ενδοοικογενειακή βια κατά των γυναικών και των παιδιών ό.π. σελ. 96 κ.ε. 26 Χατζηφωτιου ό.π. σελ. 97. 27 Γιώργος Νικολαϊδης « Μορφές και χαρακτηριστικά της Βίας κατά των παιδιών: Θεωρητικοί Μετασχηματισμοί και σύγχρονα δεδομένα» στο Βια στην οικογένεια ( επιμ Γ.Νικολαϊδης-Μ.Σταυριανάκη), εκδ. ΚΨΜ, Αθήνα 2009, σελ.54. 22 23

1) την απόρριψη, που αφορά τις περιπτώσεις εκείνες που ο γονέας με λεκτικές ή μη λεκτικές συμπεριφορές φέρεται εχθρικά και απορριπτικά προς το παιδί, 2) την τρομοκρατία, που αφορά τις περιπτώσεις εκείνες που ο γονέας εκφοβίζει ή απειλεί εκφοβιστικά το παιδί, 3) την απομόνωση, όπου ο γονέας αποκλείει από το παιδί τις δυνατότητες πλήρους κοινωνικής ένταξης, 4) την εκμετάλλευση, όπου ο γονέας ωθεί το παιδί σε συμπεριφορές μη αποδεκτές σύμφωνα με το αναπτυξιακό του στάδιο, 5) την άρνηση συναισθηματικού δεσίματος, όπου ο γονέας δεν ανταποκρίνεται στις συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού, δεν εκδηλώνει στοργή και δεν αλληλεπιδρά με θετικό τρόπο μαζί του και τέλος, 6) την παραμέληση της ψυχικής υγείας, ιατρικής περίθαλψης και εκπαίδευσης του παιδιού, όπου ο γονέας δεν καλύπτει πλήρως και επαρκώς τις ανάγκες του παιδιού στους παραπάνω τομείς»28. Η σεξουαλική κακοποίηση Το φαινόμενο της σεξουαλικής παραβίασης των παιδιών ως μια από τις κύριες μορφές ενδοοικογενειακής βίας, ήλθε στο προσκήνιο στη διάρκεια των τελευταίων είκοσι ετών. Σταδιακά, το άθροισμα «αυστηρά οικογενειακών υποθέσεων» καλυμμένο με το «πέπλο σιωπής» έλαβε τις διαστάσεις ενος σοβαρού διαταξικού και διαπολιτισμικού κοινωνικού προβλήματος....Κοινωνικά πρότυπα βιας εξουσιασμού, ανδρικής κυριαρχίας, συνοδευόμενα από φαινόμενα κοινωνικής απομόνωσης, σύγχυσης και ακύρωσης ρόλων και προσδοκιών στην σεξουαλική συμπεριφορά, διαπλέκονται και δημιουργούν συνθήκες σεξουαλικής θυματοποίησης και εκμετάλλευσης των παιδιών, ενώ είναι δυνατόν να διευκολύνουν την εκδήλωσή της. Στις περιπτώσεις αυτές, είναι χαρακτηριστικό ότι ο σεβασμός στο δικαίωμα και την αξία της ιδιωτικής ζωής μεταβάλλεται σε μηχανισμό συγκάλυψης και προστασίας των δραστών.»29 Οπως αναφέρει η Π.Λυδάκη: « Αναφορικά με την έκταση της σεξουαλικής κακοποίησης, η καταγραφή του φαινομένου συναντάει δύο πολύ βασικές δυσκολίες. Αρχικά, ο ίδιος ο ορισμός της σεξουαλικής κακοποίησης απαντάται με διαφορετικές μορφές και βάλλεται από αντικρουόμενες απόψεις σχετικά με το ποιες πράξεις εμπίπτουν στα όρια της σεξουαλικής κακοποίησης. Επιπλέον, στην περίπτωση της σεξουαλικής κακοποίησης συναντώνται τα μεγαλύτερα ποσοστά απόκρυψης, τόσο από τη μεριά του θύτη, όσο και από τη μεριά του θύματος. Σύμφωνα με εκτιμήσεις που έχει κάνει ο Βρετανικός Οργανισμός για την πρόληψη της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης "Stop it now", τα 3/4 των παιδιών που κακοποιούνται σεξουαλικά δεν αποκαλύπτουν ποτέ την εμπειρία τους. Επιπροσθέτως, σε έρευνα που διεξήγαγαν οι Berliner και Elliot (2002), σε ενήλικες που είχαν κακοποιηθεί σεξουαλικά κατά την παιδική τους ηλικία, κατέληξαν πως λιγότερα από τα μισά παιδιά θύματα σεξουαλικής κακοποίησης αναφέρουν κάποια στιγμή στη ζωή τους την Παρασκευή Λυδάκη Μια μελέτη συναισθηματικών, κοινωνικών και γνωστικών λειτουργιών κακοποιημένων και μη κακοποιημένων παιδιών, αδ.διδ.διατριβή Πανεπιστήμιο Κρήτης , Σχολή Επιστημών Αγωγής, Ρέθυμνο 2015, σελ. 47. 29 Ι.Υγείας του Παιδιού (επιμ.Ελ.Αγάθωνος) Οδηγός για την αναγνώριση και αντιμετώπιση της κακοποίησης και της παραμέλησης του παιδιού, Αθήνα 1998, σελ. 47. 28

εμπειρία τους. Επιπλέον, τόνισαν ότι η αποκάλυψη του προβλήματος είναι περισσότερο πιθανό να πραγματοποιηθεί όταν τα θύματα θα είναι πλέον ενήλικες, όπου δυστυχώς η κακοποίηση πιθανότατα να έχει διακοπεί, καθιστώντας την εξακρίβωση της εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση. Ενδιαφέρον προκαλεί και η έρευνα των Lawson και Chaffin (1992), η οποία πραγματοποιήθηκε σε παιδιά που έπασχαν από σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα και παρόλα αυτά επέμεναν σε ποσοστό 43% πως δεν έχουν συμμετάσχει ποτέ στη ζωή τους σε σεξουαλική πράξη. Σύμφωνα με την εκτίμηση του WHO (2006), τα ποσοστά σεξουαλικής κακοποίησης παγκοσμίως ανέρχονται στο 5- 10% για τους άνδρες και στο 20% για τις γυναίκες. Επιπλέον, σύμφωνα με τα ποσοστά επίπτωσης της Εθνικής Επιδημιολογικής Μελέτης-3 των Ηνωμένων Εθνών, 217.700 παιδιά κακοποιήθηκαν σεξουαλικά το 1993, ποσοστό που ανέρχεται στο 3,2% ανά 10.000 παιδιά. Αξίζει να σημειωθεί πως η προηγούμενη Εθνική Επιδημιολογική Μελέτη-2 είχε πραγματοποιηθεί επτά χρόνια πριν, το 1986, και είχε αναφέρει 119.200 περιπτώσεις παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης, δηλαδή ποσοστό 1,9 ανά 10.000 παιδιά. Ωστόσο, πέραν από την επίσημη καταγραφή της πολιτείας, σε δημοσκόπηση που διεξήγαγαν οι μελετητές Gallup, Moore και Schussel την ίδια χρονική περίοδο στην Αμερική (1995), προέκυψε πως τα παιδιά που είχαν αναγκαστεί βίαια να συμμετάσχουν σε πράξεις σεξουαλικού περιεχομένου ανέρχονταν στα 19 ανά 1.000 παιδιά. Πέραν από την εκτίμηση του φαινομένου, πραγματοποιούνται και έρευνες στο γενικό πληθυσμό που στοχεύουν να εντοπίσουν τον επιπολασμό του φαινομένου, δηλαδή την αναλογία των ατόμων σε έναν πληθυσμό που έχουν υπάρξει θύματα σεξουαλικής κακοποίησης. Ο Finkelhor (1994) πραγματοποίησε ανασκόπηση των ερευνών που μελετούσαν τα ποσοστά της σεξουαλικής κακοποίησης και κατέληξε πως η συχνότητα επιπολασμού ανέρχεται στο 20% για τις γυναίκες και στο 10% για τους άντρες. Όσον αφορά την Ελλάδα, τα στοιχεία προέρχονται από ελάχιστες μεμονωμένες έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί κυρίως από το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού. Πιο συγκεκριμένα, οι Αγάθωνος και Φερέτη πραγματοποίησαν το 1992 μελέτη σε 743 φοιτητές, οι οποίοι ερωτήθηκαν εάν είχαν εμπειρία σεξουαλικής παραβίασης από ενήλικα κατά την παιδική τους ηλικία, συμπεριλαμβάνοντας οποιαδήποτε πράξη σεξουαλικού περιεχομένου, με ή χωρίς επαφή. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, 17% των κοριτσιών και 7% των αγοριών ήταν θύματα σεξουαλικής παραβίασης ή παρενόχλησης από ενήλικα πριν την ηλικία των 18 ετών.»30 Η Παραμέληση Σύμφωνα με την Ελ. Αγάθωνος, Παραμέληση θεωρείται «το φαινόμενο σύμφωνα με το οποίο η διατροφή, η ιατρική φροντίδα, η ένδυση, η στέγαση, η σχολική φοίτηση ή η παρακολούθηση που παρέχεται στο παιδί είναι έντονα ανεπαρκής ή ακατάλληλη στο βαθμό τέτοιο ωστε να παραβλέπεται ή να τίθεται σε σοβαρό κίνδυνο η υγεία και η ανάπτυξή του» 31 Σύμφωνα με τον ΠΟΥ (2006), το ποσοστό της παραμέλησης σε παγκόσμιο επίπεδο παραμένει άγνωστο και είναι αδύνατο να εκτιμηθεί αν συνυπολογίσει κανείς τον αριθμό των παιδιών που ετησίως δεν καλύπτονται οι βασικές τους ανάγκες για διατροφή και στέγη, δεν 30 31

Ο.π. σελ. 46 Ελένη Αγάθωνος Μ.Τσαγκάρη Εγχειρίδιο για τα δικαιώματα του παιδιού, ό.π. σελ. 76.

παρακολουθούν τη βασική εκπαίδευση και δεν καλύπτονται οι ανάγκες τους για ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Σύμφωνα, δε, με την Εθνική Επιδημιολογική Μελέτη-3, εκτιμάται πως το 1993 περίπου δύο εκατομμύρια παιδιά υπήρξαν θύματα παραμέλησης μονάχα στην Αμερική»32. «Νέες» μορφές κακοποίησης Υπάρχουν νέες μορφές κακοποίησης; Αν σκεφτούμε ότι η συντριπτική πλειοψηφία των μορφών κακοποίησης-παραμέλησης του παιδιού είναι τόσο παλιές όσο και η ιστορία της ανθρωπότητας και έχουν γραφεί και περιγράφει από τη μυθολογία,' την ιστορία ή τη λογοτεχνία, θα μπορούσε να υποστηριχτεί ότι δεν υπάρχουν, απλώς κάποιες περιπτώσεις αργούν να διαγνωστούν και να αναγνωριστούν. Τίθεται με αυτό τον τρόπο το ερώτημα διαφορετικά: βρισκόμαστε μπροστά σε «νέες»μορφές ή αυξήθηκε η ικανότητα των ειδικών να τα αναγνωρίζουν και να τα καταγράφουν; Σε αυτή την κατηγορία θα μπορούσαν να ενταχθούν οι παρακάτω μορφές33: Η "μη τυχαία δηλητηρίαση" η οποία είναι μία κατάσταση χρόνια όπου οι γονείς χωρίς να στοχεύουν στο θάνατο του παιδιού τους, του χορηγούν μεγάλες ποσότητες φαρμάκων. Διαφέρει από τις άλλες μορφές σωματικής κακοποίησης διότι δεν αποτελεί το ξέσπασμα του γονιού σε κάποια στιγμή κρίσης οπότε και χάνει τον έλεγχο εξαιτίας κάποιας (ασήμαντης έστω) αφορμής που δίνει το παιδί. Στην πλειοψηφία τους οι γονείς είναι άτομα με διαταραγμένη προσωπικότητα που χρειάζονται ψυχιατρική αντιμετώπιση και σε γενικές γραμμές δεν είναι βίαιοι. Οι ουσίες που χρησιμοποιούνται είναι συνήθως αλάτι, βαρβιτουρικά, ηρεμιστικά, πιπέρι, γλυκόζη κ.λπ. Στο σύνδρομο "Munchausen διά αντιπροσώπου", οι γονείς είναι τόσο εξαρτημένοι από το σύστημα Υγείας ώστε επινοούν ανύπαρκτα συμπτώματα ή προκαλούν λανθασμένα ιατρικά ευρήματα προκειμένου το παιδί να υποβληθεί σε κατ' ουσία άχρηστες εξετάσεις και θεραπείες. Οι γονείς που είναι άτομα υπερπροστατευτικά και πολύ συνδεδεμένα με το παιδί τους, παρασύρουν πολλές φορές τους ανυποψίαστους γιατρούς (αφού η διάγνωση «μίας» ασθένειας πέρα από τον εργαστηριακό έλεγχο απαιτεί τη λήψη αναλυτικού ιστορικού από τον γονέα) σε έναν αγώνα δρόμου για την αιτιολόγηση των συμπτωμάτων και τη διάγνωση της ασθένειας υποβάλλοντας το παιδί στην καλύτερη περίπτωση σε μεγάλη ταλαιπωρία και υπονομεύοντας την υγεία του με τις άχρηστες εξετάσεις ή/και επεμβάσεις. Ήδη συζητείται μία ακόμα μορφή κακοποίησης-παραμέλησης, η κακοποίηση του εμβρύου. Όταν μία μητέρα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης μεθά ή παίρνει ναρκωτικά ή καπνίζει συστηματικά, είναι σίγουρο ότι αυτό έχει αρνητικό αντίκτυπο στο κύημα. Ειδικότερα, η εξάρτηση της εγκύου από κάποια ουσία αυξάνει την πιθανότητα πρόωρου τοκετού, αναστολής αναπτύξεως του εμβρύου, πρόωρης αποκόλλησης πλακούντα, προεκλαμψίας. Από έρευνες που έγιναν στη Δανία διαπιστώθηκε ότι μόνο το 25% των παιδιών μητέρων τοξικομανών μπόρεσαν να θεωρηθούν ως φυσιολογικά.

Παρασκευή Λυδάκη ό.π. σελ. 48. Βλ αναλυτικά στο Ελένη Βαλάση-Αδάμ «Νέες μορφές κακοποίησης» στο Κακοποίηση παραμέληση παιδιών, επιμ . Ελ.Αγάθωνος-Γεωργοπούλου, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 19912 σελ. 111 κ.ε. 32 33

3.3. Τα χαρακτηριστικά του θύματος και του θύτη Εχουμε ήδη επισημάνει ότι ένα από τα χαρακτηριστικά της ενδοοικογενειακής βίας είναι ότι βρίσκεται στο σκοτάδι της αφάνειας. Αυτή η πραγματικότητα εμποδίζει πάρα πολύ στην αντιμετώπισή της, ενώ την συνδέει άμεσα με τα πρόσωπα που διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Ο θύτης ή ο δράστης και το θύμα δεν είναι άγνωστα πρόσωπα μεταξύ τους. Η καθημερινότητά τους δεν ξεχωρίζει σε κανένα επίπεδο, ενώ συνήθως τίποτα δεν προοιωνίζεται ότι ανήκουν σε αυτές τις κατηγορίες. Η πολυπλοκότητα του φαινομένου και η ολοένα και περισσότερο αύξηση του ποσοστού περιστατικών βίας προκάλεσε τον σχεδιασμό και την υλοποίηση πολλών ερευνών προκειμένου να μελετηθούν τα αίτια και οι συνέπειες του στην οικογένεια αλλά και σε κάθε μέλος ξεχωριστά. Με βάση τα αποτελέσματα του μεγάλου αριθμού των ερευνών μπορούμε να έχουμε με ασφάλεια τα χαρακτηριστικά του θύτη και του θύματος 3.3.1. Τα χαρακτηριστικά του θύτη 1. Δράστης ενδοοικογενειακής βίας σε ποσοστό 82% είναι ο σύζυγος του θύματος. Σε μικρότερα ποσοστά είναι ο σύντροφος του θύματος, ενώ η γυναίκα μπορεί να κακοποιηθεί από άτομο του οικογενειακού ή του κοινωνικού της περιβάλλοντος, όπως, για παράδειγμα, από τον πατέρα, τον αδελφό ή τον γιο (συνήθως)34. Η Σ. Σουλή35, αναλύοντας τα στοιχεία που αφορούσαν γυναίκες που απευθύνθηκαν στα Συμβουλευτικά Κέντρα Αθήνας-Πειραιά της Γ.Γραμματείας Ισότητας των Φύλων, διαπιστώνει ακόμα ότι: 2. Οι δράστες ενδοοικογενειακής βίας μπορεί να είναι οποιουδήποτε μορφωτικού και επιπέδου. Αυτό σημαίνει πολύ απλά ότι το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας είναι διαταξικό. 3. Η κατανάλωση αλκοόλ ή η χρήση τοξικών εξουσιών σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί την κύρια αιτία εκδήλωσης βίας. Αυτό διαπιστώνεται και από την ποσοτική ανάλυση η οποία δείχνει ότι 6 στους 10 δράστες δεν κάνουν χρήση ουσιών ή αλκοόλ. Στην πρώτη πανελλαδική έρευνα που διεξήχθη από το ΚΕΘΙ36 και οργάνωσαν οι Β. Αρτινοπούλου και ο Ι. Φαρσεδάκης, διαπιστώνεται ότι οι άνδρες που χρησιμοποιούν βία σε βάρος των συντρόφων τους: 4. Αναπτύσσουν εξαρτητικές σχέσεις με τους άλλους. 5. Είναι αμφιθυμικοί και αγχώδεις απέναντι στην οικειότητα με την σύντροφό τους. 6. Επιθυμούν την συναισθηματική αλληλεγγύη αλλά ταυτόχρονα την φοβούνται. 7. Η αυτονομία της συντρόφου τους προκαλεί άγχος και ματαίωση και για αυτό προσπαθεί να την ματαιώσει περιορίζοντας τις δραστηριότητές της και τα κοινωνικά υποστηρικτικά δίκτυα της ελέγχοντας την πρόσβαση στα οικονομικά, στην μόρφωση και στην εργασία.

Στεφ.Σουλή Αθέατη βια ό.π. σελ. 382. Ο.π. σελ. 383. 36 Κέντρο Ερευνων για Θέματα Ισότητας 34 35

8. Επικεντρώνονται στην σύντροφό τους για να καλύψουν οποιεσδήποτε συναισθηματικές τους ανάγκες. Παράλληλα διαπιστώνεται ότι η χαμηλή αυτοπεποίηθηση και η ζήλεια των ανδρών μεγιστοποιεί τη βίαιη συμπεριφορά τους. 9. Αρκετοί άνδρες χρησιμοποιούν τη βία σε βάρος της συζύγου ή της συντρόφου για να εξισορροπήσουν το αίσθημα θυμού ή της αποστέρησης ή τις πιεστικές καταστάσεις που βιώνουν στον χώρο εργασίας τους. Ετσι αισθάνονται ότι αποκτούν τον σημαντικό ρόλο που θα ήθελαν να έχουν και επαναποκτούν την αυτοεκτίμησή τους37. Οι ίδιοι οι ερευνητές επισημαίνουν επίσης ότι πολλές μελέτες έχουν δείξει πως υπάρχει ισχυρή σύνδεση ανάμεσα στην επιδοκιμασία της ενδοοικογενειακής βίας και της ίδιας της βίαιης πράξης. Αναλύοντας αυτή την επισήμανση διαπιστώνεται ότι οι άνδρες που παρουσιάζουν βίαιη συμπεριφορά απέναντι στις συζυγους ή στις συντρόφους τους, πιστεύουν ότι είναι αποδεκτό να έχουν τέτοια συμπεριφορά. «Τα άτομα με καταχρηστική συμπεριφορά χρησιμοποιούν πολλές και διάφορες τακτικές για να διατηρήσουν την εξουσία και τον έλεγχο, όπου περιλαμβάνονται οι εξής: • Διαπράττουν σωματικές επιθέσεις, π.χ. αποπειρώνται να στραγγαλίσουν, δέρνουν, σπρώχνουν και απειλούν ότι θα κάνουν κακό στο θύμα. • Διαπράττουν πράξεις σεξουαλικής βίας, εξαναγκάζουν το θύμα σε συνουσία ή σε διάφορες ερωτικές πράξεις χωρίς τη θέλησή του. • Κακοποιούν συναισθηματικά το θύμα, το βρίζουν, το ταπεινώνουν και του φέρονται χωρίς σεβασμό. • Απομονώνουν το θύμα από όσους το υποστηρίζουν, από την οικογένεια και την κοινότητα, ή χρησιμοποιούν την οικογένεια και την κοινότητα για εκφοβισμό. Εδώ μπορεί να περιλαμβάνεται η αποστολή προσβλητικών γραπτών ή η δημοσίευσή τους στο Facebook. • Καταδιώκουν ύπουλα το θύμα ή παρακολουθούν «κάθε του κίνηση», π.χ. τη δραστηριότητά του στο Ίντερνετ μέσω των κοινωνικών δικτύων, χρησιμοποιούν συσκευές GPS για τον εντοπισμό του κ.λπ. • Κακοποιούν ψυχολογικά το θύμα, π.χ. ρίχνουν το φταίξιμο για την καταχρηστική τους συμπεριφορά στο κακοποιούμενο άτομο, του λένε ότι έχουν ψυχολογικά προβλήματα ή αγχώδεις διαταραχές, παραποιούν ή διαστρέφουν σκόπιμα την πραγματικότητα, μετακινούν προσωπικά αντικείμενα ή έπιπλα και ύστερα αρνούνται ότι το έκαναν και αρνούνται ότι είχαν καταχρηστική συμπεριφορά. • Χρησιμοποιούν τα οικονομικά για να κακοποιήσουν το θύμα, π.χ. αρνούνται να συμμετάσχουν στα έξοδα διαβίωσης ή στους λογαριασμούς του νοικοκυριού, δεν επιτρέπουν στο θύμα να εργαστεί, εκμεταλλεύονται το σύστημα υποστήριξης των παιδιών, εκφοβίζουν τρίτους και τους βάζουν να υπογράψουν νομικά και οικονομικά έγγραφα για να αποδείξουν ότι έχουν χρέη, απειλούν το θύμα για να τους δώσει χρήματα. • Δεν επιτρέπουν στο θύμα να επιτελέσει τα θρησκευτικά του καθήκοντα ή το αναγκάζουν να ασπαστεί άλλη θρησκεία ή άλλο δόγμα. Β.Αρτινοπούλου-Ι.Φαρσεδάκης Πρώτη επιδημιολογική έρευνα για την ενδοοικογενειακή βία, εκδ.ΚΕΘΙ, Αθήνα 2003, σελ. 38. 37

•

Κάνουν κακό ή απειλούν ότι θα κάνουν κακό σε αγαπημένα τους πρόσωπα, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών. • Κάνουν κακό ή απειλούν ότι θα κάνουν κακό σε κατοικίδια ζώα. • Χρησιμοποιούν τους νόμους για να κακοποιήσουν το θύμα, π.χ. μεταχειρίζονται τις διατάξεις του οικογενειακού δικαίου για να εκφοβίσουν, να εξαντλήσουν, να εκμεταλλευτούν ή να αποδυναμώσουν το θύμα. Τα άτομα με καταχρηστική συμπεριφορά μπορεί να ασκήσουν έλεγχο με τρόπους μοναδικούς σε κάθε σχέση. Σε ορισμένες σχέσεις, η απόκρυψη προμηθειών φαρμάκων αποτελεί μοτίβο ελέγχου. Στο πλαίσιο των μοτίβων ελέγχου εμπίπτει και η χειριστική συμπεριφορά, π.χ. απειλούν ότι θα αυτοκτονήσουν ή θα κάνουν κακό στον εαυτό τους αν το θύμα επιχειρήσει να τερματίσει τη σχέση τους. Σε περίπτωση που κάποια γυναίκα με αναπηρία βασίζεται στα άτομα αυτά γιατί χρειάζεται τη βοήθεια ή τη φροντίδα τους, αν πάψουν να την προσφέρουν ή αν τη χρησιμοποιούν έτσι ώστε να καθιερώσουν ένα μοτίβο ελέγχου, τότε μπορούμε να μιλήσουμε για απαράδεκτη κατάχρηση εξουσίας. Η υπονόμευση της μητρικής φροντίδας αν δεν επιτραπεί στη μητέρα να φροντίζει ή να θηλάζει το μωρό της είναι μορφή οικιακής και ενδοοικογενειακής βίας38 Η Χατζησταύρου στην μελέτη της επισημαίνει ότι αρκετοί απο τους παράγοντες επικινδυνότητας, όπως οι ψυχικές ασθένειες, η χρήση ναρκωτικών ουσιών του δράστη στατιστικά κινούνται σε χαμηλά επίπεδα. Ενώ στις περιπτώσεις που η βίαιη συμπεριφορά εκδηλώνεται μόνο μέσα στην οικογένεια, ο δράστης παρουσιάζει κανονικά μια εικόνα υγιούς, συγκροτημένου και λειτουργικού ατόμου39. Η Σ. Παπαμιχαήλ υποστηρίζει «ότι πολύ συχνά, όπως έχουν δείξει πολλές έρευνες, γίνεται αναφορά στην αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας του δράστη κακοποίησης, καθώς και σε αποκλίσεις από το «φυσιολογικό», ακόμη και περιπτώσεις πολλαπλής προσωπικότητας. Μεταξύ άλλων, αναφέρεται η κοινωνική δυσπροσαρμοστικότητα των δραστών, η συναισθηματική τους αστάθεια, τα προβλήματα κοινωνικής συμμόρφωσης και τα αρνητικά συναισθήματα που επικρατούν στις διαπροσωπικές τους σχέσεις: εχθρότητα, ζήλεια, ανασφάλαα, θυμός, άγχος, φοβίες, καταπίεση, σαδισμός, συναισθημσπκή ψυχρότητα, κατάθλιψη και αυτοκαταστροφικές τάσεις. Οι δράστες κακοποίησης βιώνουν, σε υψηλά επίπεδα, άγχος, εξαιτίας προσωπικών και κοινωνικών πιέσεων, ενώ συχνά αισθάνονται ότι δεν έχουν τον έλεγχο της ζωής τους. Προκειμένου να αντιμετωπίσουν αυτές τις πιέσεις καταφεύγουν, υπό την έννοια της εκτόνωσης, συχνά στη χρήση αλκοόλ ή άλλων τοξικών ουσιών και στη βίαιη συμπεριφορά εναντίον των συντρόφων τους»40. Είναι ακόμα κατανοητό ότι ο παράγοντας της προηγούμενης κακοποίησης του δράστη στην παιδική του ηλικία έχει διαπιστωθεί σε σημαντικό ποσοστό περιπτώσεων, είτε όντας ο ίδιος θύμα, είτε έχοντας γίνει ο ίδιος μάρτυρας σκηνών ενδοοικογενειακής βίας. Είναι

Το κείμενο έχει ληφθεί από τον οδηγό της οργάνωσης 1800 Respect National, sexual, assult, domestic family violence counselling service 39 Χατζησταύρου ό.π. σελ. 29-30. 40 Σ.Παπαμιχαήλ Η γυναίκα ως θύμα ενδοοικογενειακής βίας: Τα χαρακτηριστικά δράστη και θύματος και η μεταξύ τους σχέση, διδ.διατρ, Πάντειο Πανεπιστήμιο, σελ.86, Αθήνα 2004 38

σαφές ότι το άτομο που έχει μεγαλώσει σε περιβάλλον κακοποίησης ενδεχομένως κατά την περίοδο που είναι ενήλικας να εμφανίζει στις προσωπικές του σχέσεις δυσλειτουργίες 41 Πρέπει επίσης να προστεθεί και η εξοικείωση με την επιθετικότητα η οποία οδηγεί στην αποδοχή της βίας ακόμα και ως πρακτική συμμόρφωσης (παράδειγμα η σωματική τιμωρία των παιδιών). Η διερεύνηση της σχέσης μεταξύ των εμπειριών βίας στην παιδική ηλικία και στην εκδήλωση βίας στην ενήλικη ζωή, μέσα από σχετική μελέτη που αφορούσε δράστες κακοποίησης, οι οποίοι συμμετείχαν σε θεραπευτικό πρόγραμμα, ανέδειξε μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία: • Το 50% των δραστών υπήρξε, γενικά, θύμα ή μάρτυρας ενδοοικογενειακής βίας. • Το 45 % υπήρξε μάρτυρας κακοποίησης της μητέρας από τον πατέρα του. • Το 21 % των δραστών είχε κακοποιηθεί σωματικά στην παιδική ηλικία. • Το 7% είχε κακοποιηθεί σεξουαλικά στην παιδική ηλικία. • Το 83 % είχε σωματικές τιμωρίες κατά την παιδική του ηλικία. • To 24% είχε ασκήσει βία σ' έναν από τους δύο γονείς του. • Το 93% είχε ασκήσει βία σε προηγούμενη σύντροφο. • Το 45% είχε βίαιη συμπεριφορά γενικά και όχι μόνο κατά των μελών της οικογένειας. • Το 68% των δραστών που είχαν παιδιά, δήλωσε ότι τα παιδιά ήταν μάρτυρες σκηνών βίας. • Το 57% των δραστών με παιδιά, χρησιμοποιεί σωματικές τιμωρίες ως μέρος της ανατροφής τους.42 Χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των γονέων που κακοποιούν τα παιδιά τους. Σύμφωνα με την εργασία των Κempe, οποίος ασχολήθηκε με το σύνδρομο του κακοποιημένου παιδιού43 και Steel οι οποίοι ερεύνησαν τα χαρακτηριστικά των γονέων των παιδιών που κακοποιήθηκαν σωματικά. Καρπός της εργασίας αυτής ήταν η συγκρότηση «του ψυχολογικού/ψυχοπαθολογικού μοντέλου» της κακοποίησης των παιδιών. Σύμφωνα με αυτό οι γονείς αναπτύσσουν ένα ή περισσότερα χαρακτηριστικά στην προσωπικότητά τους τα οποία δημιουργούν τις προϋποθέσεις κακοποίησης του παιδιού τους. Αυτά είναι: ▪ Ειδική μορφή ανωριμότητας η οποία συνοδεύεται με εξάρτηση σε διάφορες εκδηλώσεις. ▪ Τραγικά χαμηλή αυτοεκτίμηση και έντονο συναίσθημα ανεπάρκειας. ▪ Ζουν σε κοινωνική απομόνωση ενώ είναι απρόθυμοι να ζητήσουν βοήθεια. ▪ Εχουν σαφέστατα εσφαλμένη αντίληψη για το βρέφος. Χατζησταύρου ό.π. σελ. 31. Στ.Παπαμιχαήλ ό.π σελ. 90. 43 Η πρώτη ιατρική μελέτη που περιέγραφε τις συνέπειες της βίας στη σωματική ακεραιότητα του παιδιού δημοσιεύτηκε το 1962 από πέντε γιατρούς, τον Kempe, τον Silverman, τον Steele, τον Droegemueller και τον Silver, στο ευυπόληπτο επιστημονικό περιοδικό Journal of the American Medical Association. Η δημοσίευση προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση στον επιστημονικό κόσμο της εποχής, καθώς έφερνε αντιμέτωπη την ιατρική κοινότητα με ένα σημαντικό ζήτημα. Η ακρίβεια με την οποία περιγράφηκαν οι συνέπειες της κακοποίησης στην υγεία του παιδιού σόκαρε τον ιατρικό χώρο, ενώ ταυτόχρονα ανέθετε στους ειδικούς την ευθύνη για τον εντοπισμό και την αντιμετώπιση ενός σημαντικού κοινωνικού και ιατρικού προβλήματος. Η αλλαγή που προκάλεσε η μελέτη του Kempe και των συνεργατών του επιβεβαιώνεται και από το συνολικό αριθμό των δημοσιεύσεων που ακολούθησαν. 41 42

▪ ▪ ▪

Φοβούνται ότι τα παιδιά τους θα γίνουν κακομαθημένα. Πιστεύουν ακράδαντα στην αξία της τιμωρίας. Είναι ανίκανοι να συνειδητοποιήσουν την κατάσταση του βρέφους και τια ανάγκες του για να ανταποκριθούν σωστά σε αυτές.44 Σε αυτά τα χαρακτηριστικά επιγραμματικά θα μπορούσαμε να προσθέσουμε: • Κακοποίηση στην παιδική του ηλικία. • Ιστορικό ψυχικής ασθένειας. • Αυστηρές εξωπραγματικές προσδοκίες από την συμπεριφορά του παιδιού του. • Βίαιες εκρήξεις θυμού. • Ύπαρξη πολλαπλών κρίσεων ή εντάσεων. • Ανεπιθύμητο παιδί ή σε κίνδυνο για ατελή ανάπτυξη δεσμού με την μητέρα του. • Ύποπτος για κακοποίηση παιδιού στο παρελθόν.45 3.3.2. Τα χαρακτηριστικά του θύματος Για την κακοποιημένη γυναίκα (η οποία είναι το συνηθέστερο μέλος της οικογένειας που κακοποιείται) οι έρευνες δείχνουν χαρακτηριστικά, η ύπαρξη των οποίων αυξάνει τον κίνδυνο επαναλαμβανόμενης και συστηματικής κακοποίησής της. Οι Αρτινοπούλου και Φαρσεδάκης46 υπογραμμίζουν ότι οι γυναίκες που κακοποιούνται χαρακτηρίζονται από: • Ελλιπή αυτο-εκτίμηση και ενσωμάτωση η οποία απορρέει από την αποδοχή και την ενσωμάτωση των χαρακτηριστικών της ανεπάρκειας και της ανικανότητας που αποδίδει σε αυτές το περιβάλλον τους. • Φαίνεται να μην έχουν ανεπτυγμένη την ικανότητα να ασκήσουν έλεγχο στην χωή τους και να πάρουν δραστικά μέτρα για να την βελτιώσουν. • «Αποδοχή του ρόλου του θύματος» επειδή έχουν υποστεί οι ίδιες κακοποίηση κατά την παιδική τους ηλικία ή έχουν υπάρξει μάρτυρες κακοποίησης της μητέρας τους • Έχουν ανεπτυγμένο το αίσθημα της ντροπής με αποτέλεσμα να αποκρύπτουν τόσο τα σωματικά, όσο και τα ψυχολογικά τους τραύματα. Το αποτέλεσμα της στάσης αυτής είναι ο κοινωνικός αυτο-αποκλεισμός ή/και η συναισθηματική απόσυρσή τους • Συχνά μειονεκτούν εκπαιδευτικά και οικονομικά με αποτέλεσμα να μην έχουν την δυνατότητα να ξεφύγουν από την κακοποιητική σχέση στην οποία βρίσκονται • Eίναι εξαρτημένες από το σύζυγο/σύντροφό τους. Η αδυναμία αυτή βοηθά στην επανάληψη του κύκλου της βίας, διότι δεν μπορούν να εκπληρώσουν μόνες τις οικονομικές κυρίως ανάγκες τους (εξαιτίας της εξάρτησης), ενώ πιστεύουν ότι μπορούν να «αλλάξουν» τον σύντροφό τους. • Έχουν αποδεχθεί τους στερεοτυπικούς ρόλους των φύλων με αποτέλεσμα να αισθάνονται ένοχες αν προσπαθήσοουν είτε να αμφισβητήσουν είτε να αποκολληθούν από τις κοινωνικές αντιλήψεις και πρακτικές που ακολουθούν το πρότυπο που Βλ.Χρ.Μουζακίτη « Η κακοποίηση των παιιδών. Γενική θεώρηση και διεθνής προοπτική», στο Σύγχρονα θέματα παιδοψυχιατρικής τ.Α3, εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα 1987, σελ. 381. κ.ε. 45 Βλ Ελ. Αγάθωνος « Εκτίμηση της γονικής ικανότητας Προσδιορισμός γονιών σε «υψηλό κίνδυνο» για κακοποίηση και παραμέληση του παιδιού τους» στο Κακοποίηση –παραμέληση ό.π. σελ. 122 κ.ε. 46 Αρτινοπούλου- Φαρσεδάκης ό.π. σελ. 36 κ.ε. και Αρτινοπούλου ό.π. 53 κ.ε. 44

επιβάλλει οι γυναίκες να «υπηρετούν» τους άνδρες, να καλύπτουν τις ανάγκες τους και να να επιμελούνται το νοικοκυριό τους. Από την άλλη πλευρά, οι άνδρες έχουν το καθήκον να είναι «εργατικοί» και να προσκομίζουν στην οικογένειά τους «τα απαραίτητα προς το ζην». Αν δεν συμβαίνει αυτό, οι ίδιες θεωρούν πως είναι υπαίτιες για την βία που ασκεί ο σύζυγος ή ο σύντροφός τους. Είναι κατανοητό ότι αν βασιστούμε σε αυτού του χαρακτήρα θεώρηση της γυναικείας θυματοποίησης, ο άνδρας δεν είναι ψυχολογικά διαταραγμένη και βίαιη προσωπικότητα, αλλά μια προσωπικότητα η οποία διαμορφώθηκε από τα πρότυπα του κοινωνικά κατασκευασμένου φύλου47. Ως συνέπεια των παραπάνω, οι γυναίκες θύματα βίας δεν εκφράζουν ή δεν αναφέρουν και δεν αποκαλύπτουν την κακοποίηση που υφίστανται γιατί φοβούνται τον κοινωνικό στιγματισμό. • Τα ψυχολογικά τραύματα του θύματος κακοποίησης εκδήλωνονται ως συμπτώματα διαταραχής, η οποία θεωρείται ως μορφή «Διαταραχή μετα-τραυματικού στρες» και ονομάζεται «σύνδρομο κακοποιημένης γυναίκας». Τα συμπτώματα της διαταραχής είναι άγχος, φόβος, κατάθλιψη, σοκ, θυμός, ενοχή, ο εξευτελισμός, η σύγχυση σκέψης, φορτικές αναμνήσεις, σκληρότητα, καχυποψία, έλλειψη εμπιστοσύνης και, όπως είναι κατανοητό, τρόμος μπροστά στην πιθανότητα βίαιης επίθεσης. Σύμφωνα με την Σ. Παπαμιχαήλ48 «Η κακοποιημένη γυναίκα, στην προσπάθειά της να μειώσει το αίσθημα απόγνωσης που βιώνει, αναπτύσσει τεχνικές άμβλυνσης ή/ και εξουδετέρωσης του ψυχικού πόνου. Οι ακόλουθες είναι και οι πιο αντιπροσωπευτικές: «1. Επιδέξια διαχείριση των κρίσεων: Χρησιμοποιείται σαν μια προσπάθεια ανάκτησης του ελέγχου μιας ασταθούς κατάστασης. Η γυναίκα, συχνά επιτυγχάνει να συγκρατήσει το βίαιο ξέσπασμα του δράστη, με την εξομάλυνση εξωτερικών παραγόντων. Αρκετές φορές, ενδείξεις την οδηγούν στην πρόβλεψη ενδεχόμενης βίας. Με την εφαρμογή της συγκεκριμένης τακτικής προσπαθεί να μειώσει την ένταση όταν η κατάσταση τίθεται εκτός ελέγχου. Αυτή η τακτική δεν εγκαταλείπεται εύκολα απ' τα θύματα, γιατί είναι μια τακτική καθημερινής επιβίωσης στη βίαιη σχέση. 2. Έμμεση έκφραση του θυμού: Η γυναίκα υιοθετεί έμμεσους τρόπους εκδήλωσης του θυμού της, εξαιτίας του φόβου να υποστεί περισσότερη ή σκληρότερη βία, αν εκδηλώσει ανοιχτά το θυμό της. Η συμπεριφορά αυτή καλείται και παθητική επιθετικότητα. 3. Διχασμός -διαχωρισμός του πνεύματος από το σώμα: Η τεχνική αυτή προστατεύει την κακοποιημένη γυναίκα από την οδύνη του σωματικού και ψυχικού πόνου της κακοποίησης. Το θύμα κακοποίησης χρησιμοποιεί συχνά ήπια υπνωτικά που το βοηθούν ν' αναισθητοποιηθεί απέναντι στον πόνο. Με τη χρήση αυτής της τεχνικής, η γυναίκα «περνά» σε μια άλλη συνειδησιακή κατάσταση, γεγονός που μπορεί να της προκαλέσει τρόμο στο προσλαμβανόμενο επίπεδο της ενδεχόμενης απώλειας λογικής. Στην πραγματικότητα όμως, με αυτή την προσωρινή «φυγή», καταφέρνει να αυξήσει την αντοχή της απέναντι στον πόνοψυχικό και σωματικό- της κακοποίησης.

47 Κουράκης, Αποσπόρη,

Συκιώτου, Μηλιώνη Εγκληματολογική προσέγγιση του φύλου, Σημ.Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα Μάιος 2005, πρβλ. Χατζησταύρου ό.π. σελ. 32. 48 Σ.Παπαμιχαήλ ό.π. σελ. 114.

Η τεχνική του διχασμού συνδέεται με την κλιμάκωση της βίας σε ένταση και σοβαρότητα: επιλέγεται συχνότερα όταν αυξάνει η σκληρότητα της βίας. 4. Άρνηση και ελαχιστοποίηση της κακοποίησης στον εαυτό της, στα παιδιά, στο ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον και σε άλλους. Στην ουσία πρόκειται για αμυντικό μηχανισμό μείωσης του άγχους που προκαλείται απ' τις προσλαμβανόμενες ψυχικές απειλές (τεχνική μείωσης άγχους - αγωνίας). 5. Συμβιβασμός - ενδοτικότητα: Πρόκειται για μια τεχνική επιβίωσης, αλλά και συμβίωσης με τη βία. Η τεχνική αυτή έχει τις ρίζες της στην πρώιμη κοινωνικοποίηση και καλλιεργείται μέσα από την εκμάθηση των κοινωνικών ρόλων. Τα νεαρά κορίτσια που διδάχθηκαν να συμπεριφέρονται κατά τρόπο τέτοιο, ώστε να ικανοποιούν τις επιθυμίες των άλλων και να μην τους απογοητεύουν συναισθηματικά, μπορεί να είναι οι γυναίκες που θα προσπαθήσουν μέσα από το συμβιβασμό και την ενδοτικότητα να ηρεμήσουν το δράστη κακοποίησης. Ο φόβος τους να μην δυσαρεστήσουν κάποιον που βρίσκεται σε θέση ισχύος και χρησιμοποιεί βία εναντίον τους, τις οδηγεί στην εκδήλωση υπέρμετρης προσπάθειας ικανοποίησης των αναγκών του. Οι κακοποιημένες γυναίκες «μαθαίνουν» να κρύβουν και να καταπιέζουν συναισθήματα που μπορεί να τις φέρουν σε σύγκρουση με τον βίαιο σύντροφο τους.»49 Συνοψίζοντας την συζήτηση που έχει αναπτυχθεί στην διεθνή κοινότητα σχετικά με την ενδοοικογενειακή βία, καταλήγουμε στα παρακάτω συμπεράσματα, τα οποία μας βοηθούν στην ποιμαντική διακονία: i. Η ενδοοικογενειακή βία αναγνωρίζεται ως ένα από τα πολυπλοκότερα προβλήματα δημόσιας υγείας το οποίο υπάρχει σε όλες τις κοινωνίες και αφορά ανθρώπους κάθε μορφωτικού επιπέδου. ii. Σημαντικοί παράγοντες που οδηγούν στην εμφάνιση του φαινομένου είναι η εξοικείωση με την επιθετικότητα, η αποδοχή της βίας ως μέσου επίλυσης προβλημάτων, η αποδοχή της ενδοοικογενειακής βίας από το άμεσο κοινωνικό και οικογενειακό περιβάλλον ως αποδεκτής συμπεριφοράς. iii. Οι δράστες στην πλειοψηφία τους έχουν εκταθεί σε περιβάλλον βίας, δεν είναι ψυχικά ασθενείς και δεν κάνουν χρήση τοξικών ουσιών ή αλκοόλ. Εχουν αδύναμη προσωπικότητα, έλλειψη αυτοπεποίθησης, αίσθηση αδυναμίας και επιρροή από την οικογένειά τους. Πίνακας 1: Εμπειρίες βίας κατά την παιδική ηλικία πριν από την ηλικία των 15 ετών, από ενήλικο δράστη50 (%) Κράτος Σωματικ Σεξουαλι Οποιαδήποτε Ψυχολογική Οποιαδήποτε μέλος ΕΕ ή βία κή βία μορφή βία από μέλος μορφή σωματικής, σωματικής ή της οικογένειας σεξουαλικής ή σεξουαλικής ψυχολογικής βίας βίας AT 27 5 30 9 31 49

Σ. Παπαμιχαήλ, σελ. 117.

50 Πηγή FRA Βία κατά των γυναικών : Πανευρωπαϊκή έρευνα. Τα αποτελέσματα με μια ματιά, εκδ. Υπηρεσία

Εκδόσεων Ευρωπαϊκής Ένωσης, Λουξεμβούργο 2014, σελ. 34.

BE BG CY CZ DE DK EE EL ES FI FR HR HU IE IT LT LU LV MT NL PL PT RO SE SI SK UK EE-28

14 28 10 30 37 36 43 20 21 46 33 28 20 21 25 15 35 30 16 16 14 24 23 33 8 33 25 27

14 3 4 3 13 13 10 5 11 11 20 2 5 9 11 6 15 7 10 20 4 3 (1) 15 6 4 18 12

25 29 12 32 42 42 48 23 28 51 44 30 24 26 31 18 43 33 21 30 17 25 23 41 12 34 36 33

11 5 5 8 13 12 9 7 6 10 14 5 8 5 9 8 13 8 4 14 5 5 4 12 7 8 11 10

30 30 15 34 44 46 50 25 30 53 47 31 27 27 33 20 44 34 23 35 18 27 24 44 16 36 40 35

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 4 Σκοπός Είδαμε στις προηγούμενες θεματικές ενότητες την εξέλιξη του φαινομένου τις μορφές, του καθώς και τα χαρακτηριστικά του δράστη και του θύματος. Είναι σαφές πως τα μέλη της οικογένειας, αλλά και η ευρύτερη κοινωνία, δεν μένουν ανεπηρέαστοι από το φαινόμενο αυτό. Σκοπός της ενότητας αυτής είναι να παρουσιάσει και συνοπτικά να αναλύσει τις βραχυπρόθεσμες αλλά και τις μακροπρόθεσμες συνέπειες, κοινωνικές και ψυχολογικές, τόσο στους θύτες όσο και στα θύματα. Θα παρουσιάσουμε επίσης και τις επιπτώσεις που επιφέρει το φαινόμενο στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να: • Κατανοούν ποιοi επηρεάζονται από την ενδοοικογενειακή βία • Περιγράφουν και να αναγνωρίζουν τις επιπτώσεις που μπορεί να επιφέρει η ενδοοικογενειακή βία στα θύματα και στους θύτες • Προσδιορίζουν τις επιπτώσεις του Έννοιες –Κλειδιά • Οι κοινωνικές και ψυχολογικές επιπτώσεις της ενδοοικογενειακής βίας • Βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις • Μακροπρόθεσμες επιπτώσεις • Επιπτώσεις στα θύματα Εισαγωγικές παρατηρήσεις Στην ενότητα αυτή θα παρουσιαστούν οι επιπτώσεις της ενδοοικογενειακής βίας στα θύματα σε βραχυπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο επίπεδο. Χωρίζεται σε 2 υποενότητες, η μία εξετάζει την γυναίκα-θύμα και η δεύτερη το παιδί. 4.1. Οι επιπτώσεις της ενδοοικογενειακής βίας Οι γυναίκες που έχουν υποστεί σεξουαλική βία αισθάνoνται θυμό, φόβο και ντροπή για αυτό το οποίο τους έχει συμβεί. Όσον αφορά τις μακροπρόθεσμες ψυχολογικές επιπτώσεις της βίας (πρβλ. πίνακα 1), η βία από συντρόφους ή άλλα πρόσωπα έκανε τα θύματα να υποφέρουν από έλλειψη αυτοπεποίθησης και να αισθάνονται ευάλωτα και ανήσυχα. Τα θύματα σεξουαλικής βίας αναφέρουν ότι συχνά βιώνουν μεγαλύτερο αριθμό ψυχολογικών επιπτώσεων. Οι γυναίκες που έχουν πέσει θύματα βίας από σύντροφο είναι πιο πιθανό να βιώσουν διάφορες μακροπρόθεσμες ψυχολογικές επιπτώσεις σε σχέση με εκείνες που υπέστησαν μεν βία, αλλά ο δράστης δεν ήταν σύντροφός τους. Αυτό μπορεί να αντικατοπτρίζει όχι μόνο τις αντιδράσεις στο πιο σοβαρό περιστατικό βίας από σύντροφο, σύμφωνα με την ερώτηση της έρευνας, αλλά και το γεγονός ότι η βία από σύντροφο είναι πιο πιθανό να ενέχει περισσότερα περιστατικά που εκτείνονται σε μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. 45

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Οι συνέπειες της βίας ενάντια στην γυναίκα έχουν άμεση επίδραση στην ψυχική, την σωματική και την κοινωνική της κατάσταση. Υπάρχουν γυναίκες οι οποίες ανάλογα με το βαθμό, την διάρκεια και την μορφή βίας που έχουν υποστεί δεν ξεπερνούν ποτέ τις συνέπειές της. Αυτές θα μπορούσαν να χωριστούν σε σωματικές και ψυχολογικές. Οι σωματικές περιλαμβάνουν πολύ ισχυρό πόνο, ο οποίος μπορεί να γίνει χρόνιος, και σοβαρούς τραυματισμούς σε διάφορα μέρη του σώματος, οι οποίοι μερικές φορές είναι μόνιμοι, όπως αρθριτικά, νευρολογικές παθήσεις, καρδιαγγειακά προβλήματα, προβλήματα που σχετίζονται με το ουροποιητικό σύστημα.1 Παρατηρείται επίσης καταστολή του ανοσοποιητικού εξαιτίας του χρόνιου άγχους. Παρατηρείται επίσης ότι επηρεάζεται η αναπαραγωγική δυνατότητα της γυναίκας είτε με πρόωρη αποβολή εξαιτίας της κακοποίησης, είτε με διακοπή της κύησης όταν υπάρχει ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη εξαιτίας της κακοποίησης.2 Οι ψυχολογικές συνέπειες περιλαμβάνουν : • Υψηλά επίπεδα άγχους και κατάθλιψης. • Μετατραυματικό στρες. • Διαρκή φόβο. • Διατροφικές διαταραχές και διαταραχές του ύπνου. • Η διαρκής αβεβαιότητα η οποία ισοδυναμεί με την βεβαιότητα της κακοποίησης. • Απομόνωση, είτε από ενοχές, ντροπή και άγχος, είτε έχει επιβληθεί από τον σύντροφο με απειλές, ακόμα και από ιατρική βοήθεια. • Είναι πιθανό προκειμένου να διαχειριστούν τα θύματα τα συναισθήματα ματαίωσης και ντροπής που βιώνουν να καταφύγουν στην χρήση είτε αλκοόλ, ή παυσίπονων και αγχολυτικών χαπιών. • Η διαρκής κριτική από τον σύντροφο/σύζυγο οδηγεί σε απώλεια του αυτοσεβασμού και της αυτοπεποίθησης και τελικά μεταβάλλουν το θύμα σε δυσλειτουργικό για τις υπόλοιπες κοινωνικές σχέσεις του. • Και όλα όσα αναφέραμε σε σκέψεις για απόπειρα αυτοκτονίας οι οποίες αναφέρονται σε πολλές μελέτες.3 • Αν οι γυναικες είναι μητέρες, η βία συνήθως έχει δευτερογενείς επιπτώσεις στο παιδί τους. Στο πόρισμά της η ομάδα εργασίας που συγκροτήθηκε στο ΥΠΕΣΔΔΑ αναφέρει: «Οι επιπτώσεις της ενδοοικογενειακής βίας, ειδικά όταν είναι παρατεταμένη και δεν καταγγέλλεται, είναι ολέθριες για τη σωματική ακεραιότητα και την ψυχική υγεία. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, η βία κατά των γυναικών είναι μεγάλος κίνδυνος για τη δημόσια υγεία και σοβαρή αιτία θανάτου και αναπηρίας για τις γυναίκες ηλικίας 16-44 ετών. Οι επιπτώσεις της βίας, όμως, έχουν και οικονομική διάσταση. Η διάσταση αυτή δεν αφορά μόνο το κόστος παροχής υπηρεσιών στήριξης στις κακοποιημένες γυναίκες, αλλά και την Ευγ.Κακλειδάκη Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών την εποχή της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα , Διπλ. Μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2012, σελ.28 2 Μ.Μαλέτσικα Ενδοοικογενειακή βία: Οι εμπειρίες και οι αντιλήψεις των επαγγελματιών που εργάζονται στις τηλεφωνικές γραμμές στήριξης , Διπλ.Μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος 2015, σελ 20 3 Βλ.Σεβ.Χατζηφωτίου Ενδοοικογενειακή βία κατά γυναικών και παιδιών ό.π. σελ. 36. 1

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

εξοικονόμηση πόρων που η πρόληψη δύναται να επιφέρει στους προϋπολογισμούς των κοινωνικών πολιτικών (στέγασης, υγείας, κοινωνικής ασφάλισης και κοινωνικής πρόνοιας) και της λειτουργίας του ποινικού συστήματος»4. Σε έρευνα που μελέτησε την κοινωνική και την οικογενειακή βία στις χώρες της Λατινικής Αμερικής και την Καραϊβική, οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις της βίας ταξινομούνται σε τέσσερα διαφορετικά επίπεδα: 1. το επίπεδο του άμεσου κόστους, 2. Το μη-χρηματικό επίπεδο: πόνος και δυστυχία, 3. το οικονομικό κόστος πολλαπλών επιδράσεων,και 4. το κοινωνικό κόστος πολλαπλών επιδράσεων. «Σύμφωνα με τους ερευνητές, οι επιπτώσεις στο επίπεδο του άμεσου κόστους συμπεριλαμβάνει τα έξοδα: α) στα συστήματα της αστυνομίας και της δικαιοσύνης (π.χ. φυλακές και έξοδα αγωγών και δικαστηρίων), β) της θεραπείας σε συστήματα υγείας, (π.χ. νοσοκομειακή περίθαλψη, οδοντιατρική φροντίδα και έξοδα περίθαλψης από σεξουαλικά μεταδιδόμενες ασθένειες), γ) της ψυχολογικής υποστήριξης στα θύματα και τους θύτες, δ) της στέγασης, και ε) της προσφοράς κοινωνικών υπηρεσιών (π.χ., εκπαίδευση ειδικών, εκπαιδευτικών προγραμμάτων για την πρόληψη, προγράμματα συνηγόρων, εκπαίδευση αστυνομικών και γιατρών) (Buvinic et al. 1999:14). Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα ευρήματα της έρευνας που έγινε από τους Edmunds et al. (2002) στην πολιτεία του Κάνσας των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, η οποία ασχολήθηκε, μεταξύ άλλων, με τα έξοδα περίθαλψης των θυμάτων οικογενειακής βίας. Τα έξοδα, σύμφωνα με την έρευνα, της νοσοκομειακής περίθαλψης στα θύματα βίας ανέρχονται στα 780.000 δολάρια το χρόνο, ενώ σε εθνικό επίπεδο το κόστος είναι 82.500.000 δολάρια το χρόνο. Στο επίπεδο του μη- χρηματικού κόστους, οι Buvinic et al. συμπεριλαμβάνουν τις επιδράσεις στην υγεία που δεν δημιουργούν ανάγκη για ιατρικές υπηρεσίες, όπως είναι το επίπεδο της θνησιμότητας μέσω του φόνου και της αυτοκτονίας, και της κατάχρησης αλκοόλ και ναρκωτικών ουσιών. Στο τρίτο επίπεδο, το οικονομικό κόστος πολλαπλών επιδράσεων, οι ερευνητές συμπεριλαμβάνουν τα ακόλουθα: τη μείωση συγκέντρωσης ανθρώπινου κεφαλαίου, χαμηλότερα επίπεδα συμμετοχής στην αγορά εργασίας, μειωμένη παραγωγικότητα στην εργασία, παρατεταμένη απουσία από τη δουλειά, χαμηλότερες απολαβές, και τις επιδράσεις στην παραγωγικότητα μεταξύ γενεών. Ενα παράδειγμα είναι η έρευνα που έγινε στην Τασμανία η οποία αναφέρει ότι ο πιο συχνός παράγοντας, που αναφέρθηκε από τις συμμετέχουσσες, και αφορά την εξεύρεση και διατήρηση εργασίας, ήταν ο ψηλός βαθμός άγχους που βίωσαν λόγο βίας. Τριανταοκτώ στις σαράντα γυναίκες στην έρευνα είπαν ότι ήταν τόσο αγχωμένες που δεν μπορούσαν να δουλέψουν και «όλες οι γυναίκες που δούλευαν κατά τη διάρκεια της βίαιης σχέσης τους είπαν ότι δεν ήταν σε θέση να διαχωρίσουν το τραύμα, προερχόμενο από την προσωπική τους ζωή, από την εργασία τους, το οποίο κατέληγε σε απουσία ή μειωμένη απόδοση»

Υπουργείο Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης και Γ.Γραμματεία Ισότητας « Πόρισμα της ομάδας εργασίας του ΥΠΕΣΔΔΑ για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας και της βίας κατά συνοικούντων προσώπων», Αθήνα 2005, σελ 7. παρ.10. 4

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Συμπερασματικά, θα μπορούσε να λεχθεί ότι οι επιδράσεις της οικογενειακής βίας στο εργασιακό περιβάλλον και την επίδοση της ‘γυναίκας’ στην εργασία της, και κατά συνέπεια στη ποιότητα της κοινωνικής και οικονομικής ευημερίας της, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με άλλες επιδράσεις στο επίπεδο της κοινοτικής και εθνικής οικονομίας, εφόσον, κάτω από τέτοιες καταστάσεις, η ‘γυναίκα’ δεν είναι σε θέση να επενδύσει σε άλλους οικονομικούς τομείς, όπως είναι η αγορά και ιδιοκτησία κατοικίας και η ανάπτυξη επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Στο ίδιο αυτό επίπεδο κατατάσσονται και οι επιδράσεις της οικογενειακής βίας μεταξύ γενεών και αφορά στο οικονομικό μέλλον των παιδιών. Σύμφωνα με τους Buvinic et al., τα παιδιά που βιώνουν βία ή παρευρίσκονται σε σκηνές βίας μεταξύ των γονιών τους είναι πιθανόν να έχουν πειθαρχικά προβλήματα στο σχολείο και να επαναλαμβάνουν τις βαθμίδες εκπαίδευσής τους. Σύμφωνα με την James, τα παιδιά σε σχολική ηλικία, που βιώνουν καταστάσεις βίας, μπορεί να έχουν περισσότερα προβλήματα με τις σχολικές τους εργασίες και δείχνουν χαμηλά επίπεδα συγκέντρωσης και εστίασης. Τείνουν να μην τα πηγαίνουν καλά στο σχολείο και να έχουν χαμηλότερες ικανότητες στο διάβασμα παρά τα παιδιά που προέρχονται από σπίτια χωρίς βία. Επίσης, οι Davis και Carlson (1987) παρατήρησαν ότι τα κορίτσια σε αυτή την ηλικία, που βιώνουν οικογενειακή βία, έχουν ψηλότερο βαθμό επιθετικής συμπεριφοράς και ότι γενικά έχουν περισσότερα προβλήματα παρά τα άλλα κορίτσια της ηλικίας τους. Τα στοιχεία αυτά, μας επιτρέπουν να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι οι μελλοντικές ικανότητες των παιδιών αυτών ως προς την επιτυχία εξασφάλισης ικανοποιητικής εργασίας με ένα αξιοπρεπή εισόδημα είναι γενικά σε χαμηλά επίπεδα. Στο επίπεδο του κοινωνικού κόστους πολλαπλών επιδράσεων, συμπεριλαμβάνουν τη μεταβίβαση της βίας διαμέσου των γενεών, τη διάβρωση του κοινωνικού κεφαλαίου, τη μειωμένη ποιότητα ζωής και τη μειωμένη συμμετοχή στις δημοκρατικές διαδικασίες (1999:20). Η έρευνα των Strauss et al. (1980) που έγινε στις Ηνωμένες Πολιτείες τεκμηριώνει ότι ο βαθμός της συζυγικής βίας ήταν δέκα φορές ψηλότερος από τους άντρες που προέρχονταν από οικογένειες βίας κατά την παιδική τους ηλικία σε σύγκριση με τους άντρες που δεν έχουν βιώσει σε βίαιο οικογενειακό περιβάλλον στην παιδική τους ηλικία (όπως παρατίθεται στους Buvinic et al. 1999:20). Παρόμοια αποτελέσματα επιβεβαιώνουν και οι Ellsberg et al. (1999) και Jewkes et al. (2002), στο ότι τα παιδιά που μεγαλώνουν σε βίαια οικογενειακά περιβάλλοντα έχουν περισσότερες πιθανότητες να εκφράσουν βίαιες συμπεριφορές κατά τη διάρκεια της ενήλικής τους ζωής και ότι έχουν γενικά προβλήματα στις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Τα αποτελέσματα αυτά δείχνουν τον συσχετισμό μεταξύ βίας στην παιδική ηλικία και των επιδράσεών της στην ενήλικη ζωή. Αυτά, όμως, που παραμένουν προς διερεύνηση είναι ο βαθμός της επίδρασης σε διάφορες ομάδες πληθυσμού, οι παράγοντες που διαφοροποιούν τα άτομα αυτά στην άσκηση και το βαθμό βίας, και η ιστορική εξέλιξη του ατόμου από τον καιρό που βιώνει βία στην παιδική του ηλικία μέχρι την περίοδο άσκησης βίας στην ενήλικη ζωή του. Τέλος, η διάβρωση του κοινωνικού κεφαλαίου, όπως αναφέρουν οι Buvinic et al. (1999), το οποίο συμβαίνει λόγω της απομόνωσης που βιώνουν τα θύματα της οικογενειακής βίας 48

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

είναι εξαιρετικής σημασίας. Οι τραυματισμοί στις γυναίκες που προέρχονται από τη συζυγική βία είναι συχνά δριμύτατοι. Οι Berios and Grady (1991) αναφέρουν ότι το 13% των γυναικών που εισέρχονται στα νοσοκομεία για περίθαλψη μετά από ξυλοδαρμό στο ενδοοικογενειακό περιβάλλον χρειάζεται σημαντική ιατρική φροντίδα και ότι το 40% έχει ξανά αποταθεί για ιατρική φροντίδα με ίδια ή παρόμοια τραύματα (βλ. επίσης Kernic et al. 2000). Όπως αναφέρουν οι Mullerman et al. (2002), τα πιο κοινά σημεία του σώματος που δέχονται τραυματισμούς οι γυναίκες στο σπίτι είναι το πρόσωπο, ο λαιμός, ο πάνω σωματικός κορμός, το στήθος, και η κοιλιακή χώρα. Η κατάσταση αυτή, σύμφωνα με την έρευνα, πιθανότατα δημιουργεί στις γυναίκες άλλα προβλήματα υγείας που είναι λιγότερο εμφανή, όπως χρόνιες ημικρανίες, πόνους στη μέση, και αδυναμίες. Οι επιπτώσεις της φυσικής βίας στη ‘γυναίκα’, και ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που η βία επαναλαμβάνεται, δημιουργεί προβλήματα και στη ψυχική υγεία και την ευημερία του θύματος. Το 60% των γυναικών που έχει ξυλοκοπηθεί από τους συντρόφους τους, όπως αναφέρει ο Barnett (2000), δηλώνει ότι υποφέρει από κατάθλιψη. Επίσης, τα θύματα βίας είναι πιθανόν να αναπτύξουν Μετατραυματικές Διαταραχές Άχγους (Posttraumatic Stress Disorder), οι οποίες χαρακτηρίζονται από αναδρομές στο παρελθόν, εφιάλτες, άγχος, αϋπνίες, συναισθηματικά μουδιάσματα (Coker et al. 2005). Όλα αυτά μειώνουν την ποιότητα ζωής της ‘γυναίκας’ και την ικανότητά της να προσφέρει και να δραστηριοποιηθεί μέσα στην κοινωνική και εργασιακή της κοινότητα, μπορεί να επηρεάσει αρνητικά το ρόλο της ως μητέρα και τις αντιδράσεις της προς τα παιδιά της σε κρίσιμες στιγμές, και αναπόφευκτα επηρεάζουν την προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη και ευημερία των παιδιών της...» 5. 4.1.1. Γιατί το θύμα μένει στην κακοποιητική σχέση; Είδαμε πόσο δυσάρεστες είναι συνέπειες της βίας σε βάρος των θυμάτων. Ένα σημαντικό ερώτημα που προκύπτει είναι, γιατί το θύμα παραμένει στην κακοποιητική σχέση; Αν εξετάσουμε όσα ήδη έχουμε αναφέρει θα συμπεράνουμε εύκολα ότι οι παράγοντες που συνδράμουν σε αυτή την επιλογή συνδέονται: Α. Με κοινωνικά ζητήματα. Η γυναίκα που έχει κακοποιηθεί δεν μπορεί εύκολα να αντιμετωπίσει την αποκάλυψη της βίας επειδή φοβάται τον κοινωνικό στιγματισμό. Αναφέραμε ότι ο δημόσιος λόγος και τα ΜΜΕ συχνά αναπαράγουν στερεότυπα σε βάρος των γυναικών. Εχει διαπιστωθεί ότι τα ΜΜΕ αλλά και οι αρχές στις οποίες καταφεύγει το θύμα «κακοποιούν» με την στάση τους για δεύτερη φορά το θύμα. Το αποτέλεσμα είναι να επιρρίπτουν την ευθύνη στην γυναίκα, ακεραιότητά της να αμφισβητείται. Με τον τρόπο αυτό οδύνη της βίας πολλαπλασιάζεται και η προσωπική ντροπή μεταβάλλεται σε προσωπικό πόνο.

Το απόσπασμα έχει ληφθεί από το Σ. Σπύρου ,Λ. Αντωνίου Γαλ. Αγαθοκλέους και Μ.Ψύλλου ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΒΙΑ: ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΜΕΣΩΝ ΠΛΑΙΣΙΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΡΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΡΑΤΙΚΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΚΥΠΡΙΑΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΣΛΟΒΕΝΙΑΣ, Ευρ. Πανεπιστήμιο Κύπρου, Νοέμβριος 2007, σελ. 24 πρβλ. και Βία κατά των γυναικών, Οδηγός Συμβουλευτικής για τη βία, εκδ. www.womensos.gr και Γ.Γ. Ισότητας των Φύλων, σελ. 26. 49 5

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Στην περίοδο της οικονομικής κρίσης οι γυναίκες αποτελούν την πλέον ευάλωτη ομάδα εργαζομένων. Απασχολούνται σε ελαστικές μορφές εργασίας, οι θέσεις είναι ιδιαίτερα επισφαλείς, εργάζονται ευκολότερα χωρίς ασφάλιση και κατά συνέπεια ευκολότερα απολύονται χωρίς να μπορούν να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους.6 «Στη βία υπάρχουν παθητικοί μάρτυρες, οι οποίοι, αν και βλέπουν τι συμβαίνει, δεν αντιδρούν, είτε γιατί δε συνειδητοποιούν, είτε γιατί μουδιάζουν, είτε γιατί δεν θέλουν να ανακατευτούν. Παθητικοί μάρτυρες μπορεί να είναι η οικογένεια, οι φίλοι/‐ες ή οι συνάδελφοι/‐σες. Η παθητικότητα των μαρτύρων είναι μία από τις προϋποθέσεις διατήρησης της βίας γιατί στέλνει στη γυναίκα και στο κορίτσι το μήνυμα ότι δεν μπορούν να βασίζονται στη βοήθεια του άμεσου κοινωνικού περιβάλλοντος, ούτε στην καθημερινή ζωή, ούτε στο ενδεχόμενο ότι θα τις προσφέρει μαρτυρία κατηγορίας στο δικαστήριο.» 7 Β. Με τον ψυχολογικό παράγοντα επειδή βιώνει έντονα συναισθήματα φόβου, ενοχής και ντροπής. Δύο φαινόμενα ανήκουν στον ψυχολογικό παράγοντα: Ι. Ο «τραυματικός δεσμός» ή σύνδρομο της Στοκχόλμης και ΙΙ. Το φαινόμενο της αυτο-ενοχοποίησης. Ο όρος «τραυματικός δεσμός» χρησιμοποείται για να περιγράψει την ισχυρή σχέση ανάμεσα στο θύτη και στο θύμα. Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι στις μη ισορροπημένες σχέσεις, υπό την έννοια της άνισης κατανομής δύναμης μεταξύ των μελών της, τα υποκείμενα πουυφίσταται βία ενδέχεται να εκδηλώσουν ψυχοπαθολογικές διαταραχές. Καθώς αυξάνει η δύναμη του δράστη μέσα από την καταχρηστική του συμπεριφορά, το θύμα που βρίσκεται σε μειονεκτική θέση, αποδυναμώνεται, παρουσιάζει μειωμένη αυτοεκτίμηση και αντιλαμβάνεται την αδυναμία του ως εμπόδιο προκειμένου να υπάρξει αυτοδύναμο και ανεξάρτητο, μακριά από το δράστη από τον οποίο εξαρτάται πλέον όλο και περισσότερο. Με τη σειρά του, ο δράστης, ως το ισχυρό μέλος της σχέσης, αισθάνεται έντονη την ανάγκη να διατηρήσει τη σχέση με το θύμα, γιατί με αυτό τον τρόπο θα διατηρήσει τη δύναμη και υπεροχή του. Κατά συνέπεια δράστης και θύμα εγκλωβίζονται μέσα σε μία σχέση που τελικά θα αποδειχθεί καταστροφική για τον έναν ή και τους δύο. Η Στ. Παπαμιχαήλ στην έρευνά της τονίζει: «Συχνά, οι γυναίκες θύματα κακοποίησης που παραμένουν στη σχέση τους, ελαχιστοποιούν το ίδιο το γεγονός της κακοποίησής τους. Στην προσπάθεια τους να αντιμετωπίσουν το άγχος και τις πιέσεις που αναπτύσσονται σ' ένα κλίμα τρομοκρατίας, απειλών, ψυχολογικού πολέμου και σωματικής επίθεσης, οι γυναίκες εμπλέκονται σε πολύπλοκους μηχανισμούς εξουδετέρωσης και εκμηδενισμού των δυσάρεστων συνεπειών. Στη συνείδησή του το θύμα κακοποίησης αναδεικνύει στοιχεία που συνδέονται θετικά με το δράστη και τη σχέση τους, όπως για παράδειγμα, η αγάπη και η έλξη. Υποβαθμίζει δε, τις αρνητικές συνέπειες της κακοποίησης στην ψυχική και σωματική του κατάσταση στρέφοντας την προσοχή του σε άτομα περισσότερο άτυχα ή δυστυχισμένα και σε καταστάσεις πιο δυσάρεστες απ' αυτές που βιώνει, (π.χ. η γυναίκα αισθάνεται ικανοποιημένη που δεν έχει παντρευτεί, ή έχει σχέση με έναν άπιστο άνδρα, ή δεν 6 7

Βλ. Ευγ.Κακλειδάκη ό.π σελ. 40. Οδηγός..., ό.π. σελ. 31. 50

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

κακοποιείται τόσο σκληρά ή συχνά όσο άλλες γυναίκες, ή δεν βιώνει οικονομικές και συναισθηματικές δυσκολίες που απορρέουν από έναν χωρισμό ή διαζύγιο). Το φαινόμενο της αυτό - ενοχοποίησης του θύματος κακοποίησης έχει απασχολήσει έντονα τους επιστήμονες, καθώς φαίνεται ότι συνδέεται με τις συνέπειες της κακοποίησης στην προσωπικότητα του θύματος (χαμηλό επίπεδο αυτοεκτίμησης, κατάθλιψη κ.ά.). Συναντάται συχνότερα μεταξύ των θυμάτων βιασμού και συζυγικής βίας. Αντίθετα με τα θύματα του βιασμού, τα θύματα της συζυγικής βίας που βιώνουν μία συνεχή και επαναλαμβανόμενη αρνητική εμπειρία, τείνουν να αυτο- ενοχοποιούνται περισσότερο συχνά. Ιδιαίτερα τα θύματα που έχουν κακοποιηθεί κατά το παρελθόν και μέσα από άλλες σχέσεις (οικογένεια, προηγούμενους συντρόφους) αισθάνονται ότι θα πρέπει να έχουν τα ίδια κάποιο πρόβλημα γι' αυτό και τυγχάνουν αυτής της μεταχείρισης»8. 4.1.2. Μύθοι σχετικά με την ενδοοικογενειακή βία Κατά καιρούς, ο πολυδιάστατος χαρακτήρας του φαινομένου, η σιωπή που επιβάλλει η αντίληψη που το θεωρεί ως ιδιωτική υπόθεση της οικογένειας, η προσπάθεια δικαιολόγησής του, η σύγχυση σχετικά με την φύση και τα χαρακτηριστικά της κακοποίησης, οδήγησαν στην διατύπωση απόψεων οι οποίες ως στόχο έχουν να δείξουν ότι δεν έχει ρεαλιστική βάση η συζήτηση για αυτό. Η επιστημονική έρευνα όμως έχει δείξει με επάρκεια την καταχρηστική συμπεριφορά των θυτών και ανατρέπει τις όποιες απόψεις έχουν χρησιμοποιηθεί για την στήριξη του. Μερικοί από τους συνηθέστερα αναφερόμενους μύθους είναι: • Δεν κακοποιούν μόνο άνδρες αλλά και γυναίκες 9. Η αλήθεια είναι ότι στις περισσότερες φορές στις οποίες οι γυναίκες εμφανίζουν επιθετική συμπεριφορά αμύνονται στην βίαιη συμπεριφορά των ανδρών. • Η κατάχρηση αλκοόλ ή/και ναρκωτικών ουσιών ευθύνεται για την εμφάνιση βίαιης συμπεριφοράς. Αν και χρησιμοποιείται πολύ ως δικαιολογία, η κατάχρηση ουσιών δεν συνδέεται με την βίαιη συμπεριφορά του δράστη. • Όσοι προβαίνουν σε κακοποίηση δεν είναι σε θέση να ελέγξουν το θυμό τους. Ούτε αυτός ο ισχυρισμός ευσταθεί αφού μόνο ένα μικρό ποσοστό δραστών δεν είχε απόλυτο έλεγχο των πράξεών του. • Οι κακοποιημένες γυναίκες μεγαλοποιούν τα γεγονότα καταχρηστικής συμπεριφοράς. Οι συνέπειες της βίας όπως τις περιγράψαμε δεν δείχνουν σε καμία περίπτωση διάθεση υπερβολής. • Οι κακοποιημένες γυναίκες προκαλούν την καταχρηστική συμπεριφορά. Ούτε αυτός ισχυρισμός αληθεύει, διότι η βίαιη συμπεριφορά λαμβάνει χώρα ανεξάρτητα από τις πράξεις ή τα λεγόμενα της γυναίκας. Όμως ακόμα και αν η γυναίκα πυροδοτήσει την βίαιη συμπεριφορά, δεν μπορεί να δικαιολογηθεί ή να αυτο-νομιμοποιηθεί. • Η καταχρηστική συμπεριφορά σταματά μόνη της. Αρκετοί άνδρες είναι δυνατό να μειώσουν το επίπεδο βίαιης συμπεριφοράς με το πέρασμα του χρόνου, ωστόσο ελάχιστοι από αυτούς εγκαταλείπουν την βία. 8 9

Παπαμιχαήλ ό.π., σελ. 123-124 Αρτινοπούλου –Φαρσεδάκης ό.π., σελ. 45.

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

•

Οι κακοποιημένες γυναίκες αποτελούν μικρό ποσοστό του πληθυσμού. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Γ.Γραμματείας Ισότητας των 2 Φύλων10, 1 στις 2 γυναίκες κάποια στιγμή στην ζωή της θα πέσει θύμα βίας από τον σύζυγο ή τον ερωτικό σύντροφό της. Η εντύπωση αυτή προκύπτει από την μη καταγγελία του γεγονότος στην Αστυνομία, ούτε από τη μη επίσκεψή τους κάποιο νοσοκομείο. Οι άνδρες που κακοποιούν τις συζύγους ή τις συντρόφους τους είναι αποτυχημένοι στην επαγγελματική τους ζωή. Σύμφωνα και πάλι με τα στοιχεία που διαθέτει η Γ.Γρ.Ισότητας, 1 στους 10 δράστες είναι άνεργος, ενώ 6 στους 10 είναι δευτεροβάθμιας ή τεχνολογικής ή πανεπιστημιακής εκπαίδευσης Η κακοποιημένη γυναίκα είναι συνήθως οικονομικά αδύναμη ή χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Και αυτός ο ισχυρισμός δεν ισχύει αφού 6 στις 10 γυναίκες που απευθύνθηκαν στα Συμβουλευτικά Κέντρα της Γ.Γραμματείας βρίσκονται σε μέτρια ή καλή κατάσταση, ενώ 7 στις 10 είναι απόφοιτες της δευτεροβάθμιας ή της τεχνολογικής ή της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Οι γυναίκες που κατέφυγαν στα Συμβουλευτικά κέντρα ήταν δασκάλες, γιατρίνες, έμποροι, δικηγόροι κ.λπ. Οι δράστες φανερώνουν την βιαιότητά τους μετά το γάμο. Από τις γυναίκες-θύματα γνωρίζουμε ότι 1 στις 3 παντρεύτηκε τον δράστη ενώ είχε εμφανίσει δείγματα βίαιης συμπεριφοράς.

4.2. Οι Συνέπειες της κακοποίησης-παραμέλησης στο παιδί Τα παιδιά που είναι θύματα κακοποίησης εμφανίζουν πολλαπλά συμπτώματα, σωματικά, ψυχολογικά, καθώς και συμπεριφοράς. Η κακοποίηση είναι δυνατό να επιφέρει και το θάνατο του παιδιού. Οι συνέπειες αφορούν όλα τα επίπεδα της καθημερινής του ζωής. Όπως είδαμε στην προηγούμενη Θ.Ενότητα, μετά τις επισημάνσεις του Η. Κempe η ακαδημαϊκή κοινότητα έδειξε μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον για τις αιτίες και τις συνέπειες της κακοποίησης του παιδιού και για αυτό από το 1962 μέχρι σήμερα έχουν διεξαχθεί εκατοντάδες έρευνες, ενώ έχει γραφτεί ένας μεγάλος αριθμός άρθρων και μελετών. Αν συμπυκνώσουμε τα συμπεράσματα των ερευνών αυτών, θα διαπιστώσουμε ότι τα παιδιά που κακοποιούνται παρουσιάζουν συναισθηματικά και συμπεριφορικά προβλήματα. Έχουν περιορισμένες κοινωνικές δεξιότητες και χαμηλότερες ακαδημαϊκές επιδόσεις σε σχέση με τα υπόλοιπα παιδιά. Η ομάδα των παιδιών που έχει κακοποιηθεί έχει μεγαλύτερη τάση να αναπτύξει παραβατική συμπεριφορά και επιθετικότητα. Και τα δύο προβλήματα εμποδίζουν στην ανάπτυξη υγιών κοινωνικών σχέσεων με τις ομάδες συνομιλήκων με αποτέλεσμα να απορρίπτονται. Συνοπτικά, οι συνέπειες της κακοποίησης είναι: 1. Σωματικές α. Βλάβες του δέρματος ( εκχυμώσεις , εκδορές , εγκαύματα) β. Βλάβες των σπλάχνων ( ρήξη του ήπατος και της σπλήνας, διάτρηση στομάχου κα) γ. Οφθαλμολογικές βλάβες δ. Νευρολογικές βλάβες ( Εσωτερική εγκεφαλική αιμορραγία, ημιπαράλυση) ε. Βλάβες των οστών ( Κατάγματα, βλάβες στις επιφύσεις, υποπεριοστικές αιμορραγίες)

Βλ Ε.Κακλειδάκη ό.π. σελ. 33.

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

στ. Κακώσεις στο κεφάλι που είναι και οι συχνότερες ( κατάγματα του κρανίου υποσκληρίδια αιματώματα) ζ. Η στέρηση επαρκούς τροφής για τα σωματικά παραμελημένα παιδιά βλάπτει τη σωματική ανάπτυξη των παιδιών. (Τα παιδιά αυτά έχουν μικρό ανάστημα, ελλιποβαρή, πρησμένη από την ασιτία κοιλιά) 2. Ψυχολογικές Συνέπειες α. Ψυχιατρικά συμπτώματα (ενούρηση, παροξυσμούς νεύρων, υπερδραστηριότητα, παράδοξη συμπεριφορά) β. Χαμηλός αυτοσεβασμός και χαμηλή αυτοεκτίμηση γ. Μαθησιακά προβλήματα δ. Απόσυρση ε. Διαταραχές συμπεριφοράς στ. Αυτοκαταστροφική συμπεριφορά-τάσεις αυτοκτονίας στ. Υπερεγρήγορση ζ. Καταπιεστική παρορμητικότητα η. Ψευδο-ενήλικη συμπεριφορά θ. Καθυστέρηση του λόγου ι. Τραυματική ψύχωση 3. Κοινωνικές συνέπειες α. Διαταραχές στη λειτουργικότητα και στην επικοινωνία με τον άμεσο και ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο, όπως συνομηλίκους, δασκάλους κ.ά. β. Χαμηλός βαθμός αυτοεκτίμησης, χαμηλή ακαδημαϊκή επίδοση με τάσεις εγκατάλειψης του σχολείου γ. Παραπτωματική και πολλές φορές εγκληματική συμπεριφορά στην εφηβεία και στη μετέπειτα ζωή του. δ. Ενσωμάτωση της βίας στο αξιακό σύστημα του παιδιού ως μεθόδου επίλυσης προβλημάτων. Πινακας 1: Οξείες και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στα παιδιά11 Σωματικές επιπτώσεις Ψυχολογικές/ συμπεριφορικές Άλλες επιπτώσεις Τραυματισμοί στην Χρήση ουσιών/ αλκοόλ Καρκίνος κοιλιακή χώρα/ θώρακας Εγκεφαλικές βλάβες Γνωστικά ελλείμματα Χρόνια πνευμονοπάθεια Μώλωπες και σημάδια Βίαιες/ ριψοκίνδυνες Ινομυαλγία συμπεριφορές Εγκαύματα Κατάθλιψη/ άγχος Σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου Βλάβες στο ΚΝΣ Αναπτυξιακή καθυστέρηση Ισχαιμική καρδιοπάθεια Αναπηρία Διαταραχές ύπνου/ διατροφής Ηπατική νόσος Π.Λυδάκη Μια μελέτη συναισθηματικών, κοινωνικών και γνωστικών λειτουργιών κακοποιημένων και μη κακοποιημένων παιδιών οππ σελ 70 11

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Κατάγματα Ρήξεις και εκδορές Οφθαλμικές βλάβες Σεξουαλικές/ προβλήματα αναπαραγωγής Σεξουαλική δυσλειτουργία Σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα (HIV) Ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη

Αισθήματα ενοχής Υπερδραστηριότητα Κακές διαπροσωπικές σχέσεις Μειωμένη σχολική επίδοση

Υπογονιμότητα

Μειωμένη αυτοεκτίμηση Μετατραυματική διαταραχή Ψυχοσωματικές ασθένειες Αυτοκαταστροφική συμπεριφορά

4.2.1. Η οικογένεια του κακοποιημένου παιδιού. Σύμφωνα με τον Οδηγό συμβουλευτικής για την βία «Στην ενδοοικογενειακή βία συχνά οι θύτες κακοποιούν τα παιδιά τους εξίσου με τις συζύγους. Έρευνες έχουν δείξει πως 45‐ 70% των γυναικών θυμάτων βίας αναφέρουν ότι και τα παιδιά τους έχουν υποστεί ένα είδος βίας και κακομεταχείρισης (White, Smith, Koss & Figueredo, 2000). Η βία ενάντια στα παιδιά είναι πιο πιθανό να συμβεί σε σπίτια όπου υπάρχει βία μεταξύ των συζύγων παρά σε σπίτια που δεν υπάρχει συζυγική βία. Εκτιμάται πως σε ποσοστό 70% των περιπτώσεων όπου υπάρχει θάνατος παιδιού λόγω κακοποίησης υπάρχει ιστορικό κακοποίησης ενάντια στη μητέρα (Messinger & Eldridge, 1993). Τα παιδιά μπορούν να υποστούν βία «τυχαία», όταν λειτουργούν ως «πυροσβέστες» σε ένα καυγά ή μπορούν να μπουν ενδιάμεσα για να προστατέψουν τη μητέρα τους. Εστω και αν δεν κακοποιούνται τα ίδια τα παιδιά σωματικά, κακοποιούνται ψυχολογικά και η κακοποίηση των μητέρων τους έχει αρνητική επίδραση πάνω τους. Ερευνες έχουν δείξει ότι τα περισσότερα παιδιά θύματα βίας και άλλων αρνητικών γεγονότων στη ζωή τους έχουν την τάση να θεωρούν υπεύθυνο τον εαυτό τους Μερικά παιδιά είναι παρόντα στην άσκηση βίας, ενώ άλλα επηρεάζονται από την ένταση της διαμάχης ή την κατάσταση της γυναίκας μετά. Τα παιδιά βιώνουν μια ψυχολογική επιβάρυνση και μπορεί να είναι συναισθηματικά διχασμένα από τη διαιρεμένη πίστη απέναντιστους γονείς και να καταλαμβάνονται από άγχος λόγω του ότι αποφεύγουν να πάρουν το μέροςκάποιου. Μπορεί να φοβούνται για τη δική τους ασφάλεια και να φαντάζονται φοβερές συνέπειες, π.χ. ότι θα σκοτωθεί η μητέρα τους, ή ότι θα απομακρυνθεί ο πατέρας τους. Πολλά παιδιά κατηγορούν τον εαυτό τους για τη βία, ενώ άλλα αισθάνονται ένοχα που δεν μπορούν να προστατέψουν τη μητέρα τους. Επιπρόσθετα, οι μητέρες που κακοποιούνται μπορεί να κακοποιούν οι ίδιες τα παιδιά τους. Οι μητέρες που κακοποιούνται είναι 8% πιο πιθανό να κακοποιήσουν τα παιδιά τους από ό,τι αν δεν κακοποιούνται (Walker, 1985). Αυτό γίνεται είτε επειδή οι κακοποιημένες μητέρες ροσπαθούν να αποτρέψουν το παιδί από το να δικαιολογήσει το θύτη, είτε γιατί το θύμα προσπαθεί να πειθαρχήσει τα παιδιά σε αυτή την άσχημη κατάσταση, είτε γιατί η ίδια η γυναίκα είναι τόσο θυμωμένη και σε σύγχυση που ξεσπά επάνω τους (Mills, 1998b). Τα αγόρια που έχουν υποστεί βία έχουν πολλά προβλήματα συμπεριφοράς, όπως επιθετικότητα και ανυπακοή ή αντίθετα κατάθλιψη, προσκόλληση ή εξάρτηση (Jaffe et al 1986). 54

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Μακροπρόθεσμα το πιο σταθερό εύρημα είναι ότι στη ομάδα των ανδρών που κακοποιούν υπάρχει υπεραντιπροσώπευση ανδρών που σαν αγόρια ήταν μάρτυρες ενδοοικογενειακής βίας. Η βία λοιπόν στη μια γενιά είναι πιθανόν να αναπαραχθεί και στην επόμενη γενιά (Παπαθανασίου 2005). Πρέπει όμως να τονίσουμε ότι τα περισσότερα παιδιά που έχουν υποστεί ή εκτεθεί στη βία δεν αναπαράγουν την ενδοοικογενειακή βία αργότερα. Η βία δηλαδή δεν γίνεται ένα πεπρωμένο για όλα τα παιδιά. Τα αποτελέσματα που έχουν οργανωθεί με σκοπό να μελετήσουν το φαινόμενο της παιδικής κακοποίησης δείχνουν ότι οι γονείς που κακοποιούν τα παιδιά τους έχουν αυξημένη ψυχοπαθολογία. Η προσπάθεια να αποτραπεί η κακοποίηση των παιδιών οδηγήθηκε στην αναζήτηση μεθόδων έγκαιρης εκτίμησης της ικανότητας των γονιών προκειμένου να εντοπιστούν εκείνοι που έχουν την προδιάθεση να κακοποιήσουν τα παιδιά τους.»12 Τρεις αποτελούν τους παράγοντες εκείνους που οδηγούν στην επιδιωκόμενη διαφοροποίηση: Α) Η κοινωνική υποστήριξη Β) Οι στάσεις και οι απόψεις τους για τον γονεϊκό ρόλο Γ) Η εκτίμηση της οικογενειακή κρίσης Στον άξονα της κοινωνικής υποστήριξης εντάσσουμε όλους εκείνους τους παράγοντες που προσδιορίζουν τις υγιείς ανθρώπινες σχέσεις (κοινωνικοί δεσμοί, ύπαρξη ανθρώπων εμπιστοσύνης, ύπαρξη άτυπων συγγενικών δικτύων κ.λπ.) Στον παράγοντα των στάσεων και της συμπεριφοράς ερευνήθηκε η ύπαρξη: • Η πίστη στην τιμωρία • Η μειωμένη ικανότητα για τρυφερότητα • Η ικανότητα για μητρική φροντίδα • Οι εξωπραγματικές προσδοκίες από το παιδί. Όλες αυτές οι ενδείξεις αποτελούν τα κριτήρια που η ύπαρξή τους διαμορφώνει την ομάδα οικογενειών υψηλού κινδύνου. Τα χαρακτηριστικά της ομάδας αυτής είναι: Οικογένειες υψηλού κινδύνου13 • Έφηβοι γονείς • Μονογονεϊκή οικογένεια • Άγαμη μητέρα • Mητέρα<21 ετών κατά τη γέννηση του συγκεκριμένου παιδιού • Μητέρα με αντίξοες εμπειρίες ζωής • Οικογένειες με ανεπιθύμητες συχνές και απρογραμμάτιστες συνήθως κυήσεις, με κακές συζυγικές σχέσεις. • Γονείς που έχουν ήδη κακοποιηθεί • Γονείς που θεωρούν ότι το παιδί τους είναι «προβληματικό» • Γονείς με προβλήματα ψυχικής υγείας

Σελ. 35. κ.ε.

13 Η κατηγοριοποίηση ανήκει στους επιστήμονες που έχουν μελετήσει το φαινόμενο,

βλ. τη σχετική βιβλιογραφία: α.Ε. Αγάθωνος (επιμ) «Κακοποίηση - παραμέληση παιδιών», Γρηγόρης, Αθήνα 1991, β. Ε.Αγάθωνος (επιμ.) Οικογένεια Παιδική Προστασία - Κοινωνική πολιτική, Γρηγόρης, Αθήνα 1993, γ.Ε.Αγάθωνος (επιμ.) Οδηγός για την αναγνώριση και την αντιμετώπιση της Κακοποίησης και παραμέλησης του παιδιού, Ι.Υ.Π, Αθήνα 1998.

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

• •

• • •

Οικογένειες με έντονα συζυγικά προβλήματα, αδυναμία διαλόγου και χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Οι μειονοτικές οικογένειες εμφανίζουν μεγάλα ποσοστά κακοποίησηςπαραμέλησης, είτε εξαιτίας ιδιαίτερων πολιτισμικών προτύπων είτε επειδή η φτώχεια και η περιθωριοποίηση ασκούν πολύ μεγάλη πίεση στους γονείς. Νεογνά με συγγενείς δυσκολίες Νεογνά ή παιδιά με προβλήματα σίτισης Νεογνά ή παιδιά με καθυστέρηση στην ανάπτυξη που δεν οφείλεται σε οργανικά αίτια κ.λπ.

Πίνακας 2: Μακροπρόθεσμες ψυχολογικές επιπτώσεις του πιο σοβαρού περιστατικού βίας από την ηλικία των 15 ετών και άνω, ανά είδος βίας και ανά δράστη (%)14 Από σύντροφο (νυν και/ή Από μη συντρόφους τέως) Σωματική βία Σεξουαλική Σωματική Σεξουαλική βία βία βία Είδος ψυχολογικής επίπτωσης Κατάθλιψη 20 35 8 23 Άγχος 32 45 23 37 Κρίσεις πανικού 12 21 8 19 Απώλεια αυτοπεποίθησης 31 50 17 40 Αίσθημα ευάλωτου 30 48 24 47 Δυσκολίες στον ύπνο 23 41 13 29 Δυσκολίες συγκέντρωσης 12 21 7 16 Δυσκολίες στις σχέσεις 24 43 9 31 Άλλο 3 5 4 4 Αριθμός κατηγοριών που επιλέχθηκαν Καμία 28 9 43 16 1 26 21 28 25 2–3 27 31 19 35 4 ή περισσότερες 17 38 8 24

14 Πηγή Fra Βία κατά των Γυναικών: Πανευρωπαϊκή έρευνα. Τα αποτελέσματα

2014, σελ. 23.

με μια ματιά, Λουξεμβούργο

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Πηγη: Π.Λυδάκη: Μια μελέτη συναισθηματικών, κοινωνικών και γνωστικών λειτουργιών κακοποιημένων και μη κακοποιημένων παιδιών, σελ. 103.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 5 Σκοπός H πρόληψη είναι ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης των προβλημάτων. Ειδικά όταν αναφερόμαστε στην ενδοοικογενειακή βία, η πρόληψη συνδέεται άμεσα με το σχεδιασμό και την εφαρμογή αποτελεσματικών προγραμμάτων. Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσουμε άξονες σχεδιασμού προγραμμάτων τα οποία θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην πρόληψη του φαινομένου στο επίπεδο της Ενορίας, αλλά και της Μητρόπολης. Με συνοπτικό τρόπο θα περιγράψουμε τι είναι η διαφυλική αγωγή και ποια είναι η συνεισφορά της στην προσπάθεια της πρόληψης και της αντιμετώπισης του φαινομένου παρουσιάζοντας ένα σενάριο για εφήβους. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να: • Κατανοούν και να ορίζουν την έννοια της πρόληψης της ενδοοικογενειακής βίας • Κατανοούν και να ορίζουν την έννοια της διαφυλικής αγωγής και του διδακτικού σεναρίου • Κατανοούν και να ορίζουν τους βασικούς παράγοντες-άξονες στους οποίους στηρίζεται η πρόληψη • Σχεδιάζουν προγράμματα πρόληψης σε επίπεδο ενορίας και Μητρόπολης • Σχεδιάζουν διδακτικά σενάρια διαφυλικής αγωγής Έννοιες –Κλειδιά • Πρόληψη • Πρόγραμμα πρόληψης • Διαφυλική αγωγή • Διδακτικό σενάριο Εισαγωγή Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει δύο υποενότητες. Στην πρώτη, παρουσιάζονται και αναλύονται οι βασικές αρχές της έννοιας της πρόληψης σύμφωνα με τις αρχές της Ποιμαντικής θεολογίας. Στη δεύτερη, παρουσιάζονται και αναλύονται οι έννοιες της διαφυλικής αγωγής και του διδακτικού σεναρίου και θα δοθεί ένα παράδειγμα. 5.1. Η έννοια της πρόληψης «Επειδή δε η Ποιμαντική υπόθεσιν έχει και τα σχέσεις του ποιμένος προς την κοινωνίαν και θρησκείαν, θέλομεν προεισαγωγικώς πραγματευθή περί των δυο τούτων εμφύτων αρετών του ανθρώπου, μεθ’ο θέλομεν προβή εις την ανάπτυξιν του έργου της Ποιμαντικής... Διά ταύτα η Ποιμαντική ως συνάπτουσα την θεωρίαν μετά της πράξεως διδάσκειν τον τρόπον, καθ΄όν δύναται οι Ποιμένες της Εκκλησίας να εφαρμόζωσιν εν τη πράξει τας ευαγγελικάς αληθείας και ποιμαίνωσι καλώς την πιστευθείσαν αυτοίς ποίμνην. Διά την 58

αρετήν ταύτην η Ποιμαντική δύναται προσηκόντως να θεωρηθή το λυσιτελέστερον μάθημα της Θεολογικής επιστήμης.... το δε της Ποιμαντικής μάθημα και τοις άλλοις ωφέλιμον πολυτρόπως αποβαίνει διδάσκον πώς να διαβαίνη η ωφέλεια και προς τον λαόν»1. Από την εισαγωγή του βιβλίου του ο Αγιος Νεκτάριος οριοθετεί την σημασία της ποιμαντικής διακονίας. Ξεχωρίζουμε δύο, την εφαρμογή στην πράξη των ευαγγελικών αληθειών και την ωφέλεια του λαού του Θεού. Νωρίτερα ο Μ. Βασίλειος οριοθετούσε το περιεχόμενο της ποιμαντικής επιστήμης στον όρο «επιμέλεια της ψυχής»2. Είναι σαφές ότι σκοπός του ποιμένα είναι να βοηθήσει τον άνθρωπο να αντιληφθεί ότι η σωτηρία του εξαρτάται από την επιμέλεια της ψυχής του και από την εφαρμογή του Ευαγγελίου, στην καθημερινή του ζωή. Ουσιαστικά, η αποστολή του ποιμένα είναι να βοηθήσει τον πιστό να αντιληφθεί ότι η σωτηρία του δεν είναι ατομικό γεγονός αλλά εκκλησιαστικό. Η πίστη δεν είναι μια άσαρκη αποδοχή της ύπαρξης του Θεού, ούτε μπορεί να συνδεθεί μαζί Του με την τυφλή υπακοή ακατανόητων ίσως εντολών. Ο ποιμένας ενδιαφέρεται οι άνθρωποι να νοηματοδοτήσουν την ζωή τους με το Ευαγγέλιο και με την πείρα των αγίων από την εφαρμογή του, όπως αυτή αποτυπώνεται στα έργα τους. Αναφερόμαστε σε υπαρξιακή μεταμόρφωση και καθόλου σε ηθική προσήλωση. Παράλληλα η σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα θέτει πολύ σημαντικά προβλήματα, όπως η μοναξιά και η έλλειψη νοήματος ζωής του σύγχρονου ανθρώπου, η ενδοοικογενειακή βία που περιγράφουμε, οι μονογονεϊκές οικογένειες (επικεντρώνουμε, κυρίως, στην κατηγορία των οικογενειών αυτών με αρχηγούς εκ πεποιθήσεως άγαμες μητέρες), η αύξηση του αριθμού των διαζυγίων, η αύξηση του αριθμού των εξαρτημένων ανθρώπων από ουσίες κ.λπ. Τα προβλήματα αυτά για σημαντικό αριθμό ανθρώπων και οικογενειών, αποτελούν αφορμή να καταφύγουν στον ποιμένα και να ζητήσουν την βοήθειά του3. Εδώ βρισκόμαστε σε ένα πολύ βασικό σημείο στο οποίο ο ποιμένας πρέπει: i. Να έχει κατανοήσει το πρόβλημα που καταθέτει ο άνθρωπος που έχει προσφύγει σε αυτόν ii. Να έχει συνεχώς υπόψη του ότι η ποιμαντική είναι προσανατολισμένη στον ένα και μοναδικό άνθρωπο iii. Να έχει συνεχώς υπόψη την ποιμαντική παράδοση της Εκκλησίας iv. Να έχει υπόψη την εμπειρία που έχει κατακτηθεί από τους ειδικούς επιστήμονες και είναι δυνατό να προσληφθεί « από την σύγχρονη θεωρία και πράξη, χωρίς να μετακινείται από τους στόχους της και να αλλοιώνει τις χριστιανικές ανθρωπολογικές και ερκκλησιολογικές της αρχές και προϋποθέσεις» 4.

Αγ.Νεκταρίου Ποιμαντική, εκδ.Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 24-28. Μ.Βασιλειου «Όροι κατ’επιτομήν» η επισήμανση βρίσκεται στο Α. Κεσελόπουλου, Προτάσεις Ποιμαντικής Θεολογίας ,εκδ. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 19. 3 Βλ π.Βασιλείου Θερμού Το ρίγος της ύπαρξης, εκδ.Ίνδικτος, Αθήνα 2015, σελ. 237. 4 π.Αδαμαντίου Αυγουστίδη Ποιμένας και θεραπευτής εκδ.Ακρίτας Αθήνα 1999 αλλά και Πόνημα ελευθερίας, Εισαγωγή στην Ποιμαντική Θεολογία εκδ.Επιστροφή, Ναύπλιο 2018, σελ. 76. 1 2

Να μην ξεχνά ότι μπορεί να είναι φορέας παροχής υποστήριξης και υπηρεσιών, αφού η δομή του εκκλησιαστικού οργανισμού είναι σε θέση να τις παράσχει χωρίς να μετατρέψει την εκκλησιαστική κοινότητα σε οργανισμό παροχής κοινωνικών υπηρεσιών5. Με αυτό το σκεπτικό μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την μέθοδο παρεμβάσεων της Ψυχιατρικής επιστήμης η οποία τις κατατάσσει σε τρία επίπεδα: • Στην πρωτογενή πρόληψη. Σκοπός της είναι η σωτηρία του αανθρώπου νοούμενη ως απαλλαγή του από τα πάθη της πεπτωκυίας του φύσεως, ως φωτισμός του, ως αγιασμός και θέωσή του. Οι ποιμαντικές παρεμβάσεις σε αυτό το επίπεδο επικεντρώνουν στην υπαρξιακή μεταμόρφωση του ανθρώπου διά των μυστηρίων της Εκκλησίας μας6. Παράλληλα, ο ποιμένας πρέπει να αναγνωρίζει τα πρώιμα σημεία μιας επερχόμενης κατάστασης στις σχέσεις των ανθρώπων και στις επιλογές των καίριων αποφάσεων του βίου και να μπορεί να παρεμβαίνει ουσιαστικά διαχειριζόμενος την σωστή διεύθετηση του προβλήματος7. Αν αναφερθούμε στους δημόσιους φορείς, η πρωτογενής πρόληψη αφορά οποιαδήποτε μέτρα λαμβάνονται για την προστασία του ατόμου από πιθανή εμπειρία κακοποίησης ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι πιθανότητες βίωσης εμπειριών κακοποίησης στην ζωή του. «Στοχεύει στην βελτίωση των κοινωνικό‐οικονομικών συνθηκών της οικογένειας στην οποία εντοπίζεται βία, ευρεία εκπαίδευση και διαφώτιση στα άτομα που ασκούν βία, αλλά και στα άτομα που γίνονται θύματα. Μέσω της διαφώτισης γίνεται προσπάθεια αλλαγής της στάσης των γονέων σε θέματα ανατροφής παιδιών, κυρίως στη χρήση σωματικής τιμωρίας. Εφαρμόζονται προγράμματα οικογενειακού προγραμματισμού, ειδικά για έγκυες μητέρες, έτσι ώστε να έχουν καλές συνθήκες τοκετού και συστηματική παρακολούθηση των νεογνών. Επίσης, εφαρμόζονται προγράμματα κοινωνικής ευαισθητοποίησης για τροποποίηση στάσεων και αντιλήψεων που ενθαρρύνουν την πρόκληση κακοποίησης. Τέλος, στην πρωτογενή πρόληψη γίνεται εντοπισμός γονέων και οικογενειών «υψηλού κινδύνου» για άσκηση βίας και γίνεται παραπομπή σε προγράμματα ψυχολογικής στήριξης και ανάπτυξης γονεϊκών ικανοτήτων»8 Στην ίδια κατεύθυνση βρίσκεται και η λήψη μέτρων που στοχεύουν στην μακροπρόθεσμη εξάλειψη του προβλήματος9. Κεντρικός άξονας στην πρωτογενή πρόληψη στην ποιμαντική διακονία της ενορίας ή της Μητρόπολης, ο οποίος αντιστοιχεί με την προσπάθεια πρόληψης των δημόσιων Για περισσότερα βλ. π.Βασιλείου Καλλιακμάνη Μεθοδολογικά πρότερα της Ποιμαντικής. Λεντίω ζω ννύμενοι, εκδ.Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2000 , Α.Κεσελόπουλου Προτάσεις Ποιμαντικής Θεολογίας, εκδ.Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 2003, π.Αδαμαντίου Αυγουστίδη Ποιμένας και θεραπευτής, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα 1999, του ιδίου Εκκλησία και ψυχική υγεία, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2008, του ιδίου Πόνημα ελευθερίας, Εισαγωγή στην Ποιμαντική Θεολογία, εκδ.Επιστροφή, Ναύπλιο 2018. 6 π.Αδαμαντίου Αυγουστίδη Πόνημα ελευθερίας, Εισαγωγή στην Ποιμαντική Θεολογία, σελ. 80. 7 π.Αδαμαντίου Αυγουστίδη ό.π. σελ. 82. 8 Φιλίππου, Παπαιωσήφ κα Ενδοοικογενειακή βία ό.π. σελ. 19-20. 9 Σ.Χατζηφωτίου ό.π. σελ. 49. 5

φορέων, είναι η ποιμαντική διά των μυστηρίων, η κατηχητική αγωγή, η διδασκαλία της πίστεως, η ποιμαντική των μελλονύμφων, η ποιμαντική του γάμου και της οικογένειας, η κατάρτιση και η επιμόρφωση των κληρικών και των στελεχών στην ποιμαντική διακονία της ενορίας ή της μητροπόλεως, στα οποία πρέπει να δοθεί κυρίαρχα έμφαση στην αντιμετώπιση των στερεοτύπων. • Στη δευτερογενή πρόληψη, η οποία «εστιάζεται στον τρόπο που αποκλίνει η ζωή των ανθρώπων από την σωστική αλήθεια και την νίκη κατά του θανάτου, δηλαδή τι σημαίνει και πώς υλοποιείται η μετάνοια. Αυτό σημαίνει ότι ο ποιμένας πρέπει να είναι ενήμερος για τα κοινωνικά προβλήματα, να είναι ευαισθητοποιημένος σε αυτά και στην προσπάθεια αλλαγής της λανθασμένης νοοτροπίας των ανθρώπων. Επίσης, ενημερώνει, καταρτίζει και διαφωτίζει τα στελέχη της ενορίας του. Η προσπάθεια στον τομέα αυτό έχει τρεις προϋποθέσεις: i. Δεν πρέπει να αποκλίνει από την ορθόδοξη θεολογική παράδοση και αυτοσυνειδησία ii. Να επικεντρώνεται στην θέωση του ανθρώπου και όχι σε μια πρόσκαιρη και βραχύβια ανακούφιση του άμεσου προβλήματος iii. Να αρδεύεται από την έγκυρη, συνεχή και επίκαιρη επιμόρφωση και κατάρτιση του ποιμένα και των στελεχών του στα ψυχολογογικά και κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος και η οικογένειά του. Στο πεδίο της αντιμετώπισης της ενδοοικογενειακής βίας περιλαμβάνεται κάθε μέτρο το οποίο απευθύνεται στην ομάδα υψηλού κινδύνου και σε κάθε μέτρο που βοηθά να προληφθεί η επανακακοποίηση10. Στόχος των δημόσιων φορέων και των ΜΚΟ που ασκούν την δευτερογενή πρόληψη είναι ο έγκαιρος εντοπισμός οικογενειών και παιδιών «υψηλού κινδύνου». Ο έγκαιρος εντοπισμός πρέπει να είναι ικανός να προλάβει την ανάπτυξη προβληματικών σχέσεων, και να προστατεύσει «αδύνατες» ομάδες, όπως έγκυες, νεογέννητα, καθώς και μικρά παιδιά που ανήκουν σε τέτοιες ομάδες και δύσκολα μπορούν να αντεπεξέλθουν σε επιθέσεις βίας. Στην τριτογενή πρόληψη ασχολείται με την ευθύνη της ποιμαντικής που καλείται να αποκαταστήσει την «παθολογία» που έχει αναπτυχθεί στον άνθρωπο και στην οικογένειά του, να υπηρετήσει την επιστροφή στην κοινότητα όπου ανήκουν11 . Βασικός στόχος είναι η αποτροπή της εκ νέου κακοποίησης των μελών της οικογένεια. Η πρόληψη αυτή εκτιμά την οικογενειακή κατάσταση μέσω διεπιστημονικών ομάδων, απομακρύνει τα παιδιά από το σπίτι, τουλάχιστον στην αρχική φάση αποκάλυψης, παρέχει θεραπεία και υποστήριξη στους γονείς. Αναλαμβάνει επίσης την θεραπεία του παιδιού όπου υπάρχουν ενδείξεις και, αν είναι αναγκαίο, αφαιρεί έστω και προσωρινά την επιμέλεια από τους γονείς. Η κοινωνία, τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, δημόσιοι και ιδιωτικοί φορείς, για να προλάβουν κρούσματα βίας στην οικογένεια, εφαρμόζουν διάφορα προγράμματα πρόληψης. 10 11

Σ.Χατζηφωτίου ό.π. σελ. 51. π. Αδαμαντίου Αυγουστίδη Πόνημα ελευθερίας, ό.π., σελ. 182 κ.ε. πρβλ. Χατζηφωτίου σελ. 52.

Σχηματικά, θα μπορούσαμε να αναπαραστήσουμε όσα προαναφέραμε ως εξής: Πίνακας 1:

Οι τρεις προλήψεις-ως μέθοδος Πρωτογενής Δευτερογενής Τριτογενής

• Ανάπτυξη παρεμβάσεων για την εξάλειψη ή την ουσιαστική τροποποίηση των συνθηκών που γεννούν το πρόβλημα

• Δυνατότητες αναγνώρισης του προβλήματος με σκοπό την μείωση της επίδρασής του

• Λήψη μέτρων και ανάληψη πρωτοβουλιών για να αντιμετωπιστούν οι συνέπειες του προβλήματος

Πίνακας 2:

Μορφές πρόληψης Πρωτογενής • Εκπαίδευση στελεχών • Αναμόρφωση της Κατήχησης • Προετοιμασία των μελλονύμφων • Προετοιμασία για το Βάπτισμα • Κήρυγμα • Σχεδιασμός προγραμμάτων ποιμαντικής της οικογένειας -Σχολές γονέων • Ποιμαντική υποστήριξη των νεονύμφων και των ζευγαριών με πρώτο παιδί • Κατασκηνώσεις

Δευτερογενής

Τριτογενής • Εκπαίδευση στελεχών • Ποιμαντική των διαζευγμένων • Ευαισθητοποίηση και ενημέρωση των πιστών • Υπηρεσίες στήριξης • Οργάνωση Συμβουλευτικής μονάδας • Οργάνωση Κέντρου ή Διεύθυνσης ποιμαντικής

• Εκπαίδευση στελεχών • Ποιμαντική υποστήριξη των μελών της οικογένειας • Ευαισθητοποίηση και ενημέρωση των πιστών • Υπηρεσίες υποστήριξης της οικογένειας

5.1.1. Αρχές σχεδιασμού - προγράμματα πρόληψης της ενδοοικογενειακής βίας 62

Σκοπός των προγραμμάτων πρόληψης είναι να βοηθήσουν τα μέλη της οικογένειας να μην εκδηλώσουν, να αποφύγουν ή να αντιμετωπίσουν τυχόν συγκρούσεις που είναι δυνατό να οδηγήσουν σε βίαιες πράξεις. Ο σχεδιαστής έχει σαν σκοπό να οργανώσει παρεμβάσεις που απευθύνονται στο επίπεδο της κοινότητας, της οικογένειας και του ατόμου. Τέτοια προγράμματα είναι ενημέρωσης και ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης, εκπαίδευσης και επιμόρφωσης, εξειδίκευση των στελεχών, οργάνωσης θεσμών και δομών κ.λπ. Οι αρχές σχεδιασμού μπορούν να σχηματοποιηθούν: Στην ανίχνευση αναγκών, στην ιεράρχηση των αναγκών και στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση προγραμμάτων. • Η ανίχνευση αναγκών. Μια πρώτη καταγραφή αναγκών ήδη έχει γίνει προσπαθώντας να δείξουμε ότι η Βία στην Οικογένεια μας αφορά όλους και ότι υπάρχει πολύ μεγάλη ανάγκη ποιμαντικής δραστηριοποίησης, ώστε να συμβάλλουμε στην αντιμετώπιση των γεγονότων. Αυτή η ανίχνευση έχει γίνει από επιστήμονες που εδώ και μερικές δεκαετίες έχουν αφιερώσει τον εαυτό τους στην αντιμετώπιση της βίας μέσα στην οικογένεια. Σε αυτή την καταγραφή μπορούμε να προσθέσουμε και τις ιδιομορφίες που αντιμετωπίζουμε σε κάθε γεωγραφική περιοχή, είτε είναι Μητρόπολη είτε ενορία. • Η ιεράρχηση αναγκών εξαρτάται από δύο παράγοντες, την αξιολόγηση των διαπιστωμένων αναγκών από τον φορέα που σχεδιάζει (ενορία ή Μητρόπολη), η οποία θα περιγράψει και το πλαίσιο δράσης όλων των εκκλησιαστικών υπηρεσιών, και την αξιολόγηση της Μητροπόλεως που προσθέτει τις αναγκαίες ιδαιτερότητες που εμφανίζονται στην περιοχή της σε όλα τα επίπεδα. • Ο σχεδιασμός προγραμμάτων με βάση τις πραγματικές ανάγκες. 5.2. Διαφυλική αγωγή με ένα παράδειγμα 5.2.1. Τι είναι διαφυλική αγωγή; «Στον προβληματισμό της διαφυλικής αγωγής η Θεολογία της Εκκλησίας μας συνεισφέρει καταθέτοντας τη χριστιανική θεώρηση της αγάπης, του έρωτα και της σεξουαλικότητας, μαθαίνοντας τους ανθρώπους πως η σεξουαλικότητα διακονεί τον έρωτα και πως ο έρωτας ανθίζει στην αγάπη»12. Με αυτή την έννοια η διαφυλική αγωγή αποτελεί: • Καρπό της αντίληψης που θεωρεί ότι η ανθρώπινη σεξουαλικότητα είναι περισσότερο φαινόμενο πολιτισμικό παρά βιολογικό. • Προετοιμασία του νέου ανθρώπου για να ζήσει τη ζωή που του δωρήθηκε από το Θεό με χαρά και πληρότητα. • Ώθηση που μας βοηθά να μην αρκούμαστε να μάθουμε τα παιδιά να ζουν με τους άλλους, αλλά να ανοιγόμαστε και στον κόσμο των ενηλίκων. Με άλλα λόγια, στοχοθεσία μας είναι μία μορφή διά βίου αγωγής των ανθρωπίνων σχέσεων. 12

Στ.Φωτίου Σχεδίασμα διαφυλικής αγωγής, εκδ. Αρμός Αθήνα 2015, σελ. 160.

Το ερώτημα που ανακύπτει είναι γιατί θα πρέπει να μας απασχολεί. Οι λόγοι είναι πολλοί, για παράδειγμα οι σχέσεις των ανθρώπων δεν βασίζονται στην αφιέρωση και στην ευθύνη, ο κύριος όμως είναι να βοηθήσουμε ενήλικες και ανήλικους να ανακαλύψουν το νόημα του χριστιανικού γάμου. Με την διαφυλική αγωγή στοχεύουμε το παιδί και ο έφηβος να αντιληφθεί: • Ότι «ο Θεός εγκατέσπειρε του έρωτες», όπως διδάσκει ο Αγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος. • Μέσα στην οικονομία του Κυρίου, ούτε ο άνδρας νοείται ανεξάρτητα από τη γυναίκα, ούτε η γυναίκα ανεξάρτητα από τον άνδρα. (Α’ Κορ.11.11). • Ο Γάμος είναι κλήση και δεν είναι απλά κοινωνική ή βιολογική ανάγκη. • Να δειχθεί ότι οι σύζυγοι μπορούν να αγαπούν αληθινά και αυτή η αγάπη να είναι αφορμή για να αγαπάμε κάθε άνθρωπο. • Ο ορίζοντας των χριστιανών συζύγων είναι η Βασιλεία των Ουρανών • Ο «άλλος» είναι εικόνα Θεού. • Την υπευθυνότητα και τον αμοιβαίο σεβασμό μεταξύ του άνδρα και της γυναίκας. • Την κατανόηση της διαφορετικότητας του « άλλου» ανθρώπου. • Τη σπουδαιότητα της επιλογής ενός και μοναδικού συντρόφου. • Στη διασφάλιση της ισοτιμίας των δύο φύλων ή των ίσων ευκαιριών ανάμεσα στα δύο φύλα. Πίνακας 5.1 Οι σκοποί της διαφυλικής αγωγής Η διασάφηση των Όρων: Έρωτας, Αγάπη, Σχέσεις Σεξουαλικότητα.

Ο «άλλος» ως εικόνα Θεού

Τα παιδιά να υπερβούν τους «μύθους»

Οι ρόλοι Άνδρα και της Γυναίκας σύμφωνα με την Ορθόδοξη Ανθρωπολογία

«Γάμος: Εκκλησία Μικρά»

Αλήθεια που ελευθερώνει Μαθητεία στην αγάπη 5.2.2. Τι είναι Διδακτικό ή μαθησιακό σενάριο 64

Το μαθησιακό σενάριο είναι μια σειρά στοχευμένων και καλά προετοιμασμένων δράσεων που εστιάζουν σε ένα ή περισσότερα γνωστικά αντικείμενα. Για να δημιουργήσουμε ένα σενάριο χρησιμοποιούμε συμβατικά και εφόσον αυτό είναι δυνατό και ψηφιακά εργαλεία. Στην πραγματικότητα, το μαθησιακό σενάριο είναι ἐνας μεγάλος χώρος που συναπαρτίζεται από βιβλία, από φύλλα εργασίας, από ψηφιακά εργαλεία και από τις δεξιότητες του κατηχητή/τριας. Ο σχεδιασμός του μαθησιακού σεναρίου στηρίζεται, εκτός από τη θεολογική κατάρτιση του κατηχητή, στην κατανόηση των θεωριών μάθησης και των διδακτικών πρακτικών που χρειάζεται για να υλοποιηθεί. Είναι όλες αυτές οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες που εφαρμόζει ένας εκπαιδευτικός, ο κατηχητής στην περίπτωσή μας, ο οποίος προσπαθεί χρησιμοποιώντας τις πτυχές του σεναρίου του και τις δεξιότητες που διαθέτει να «παίζει» μαζί με τους μαθητές του για να πετύχει συγκεκριμένους εκπαιδευτικούς σκοπούς» 13. Η δομή ενός σεναρίου Ένα μαθησιακό σενάριο θα πρέπει να διαθέτει τα εξής γενικά χαρακτηριστικά: • Την σχέση της θεολογικής, της παιδαγωγικής, διδακτικής και γνωστικής προσέγγισης του θέματος που διαπραγματεύεται με τη βοήθεια των τεχνολογιών και άλλων υλικών μέσων. • Την ανάγκη συνεργασίας μεταξύ όλων όσοι έχουν την εμπειρία και τις γνώσεις για να σχεδιάσουν με επάρκεια ένα κατηχητικό έτος. Αναδεικνύεται εδώ η ανάγκη της ομαδικής εργασίας των κατηχητών και των ιερέων. Της συνεργασίας των κατηχητών μεταξύ τους εφόσον είναι δυνατό των γειτονικών ενοριών μεταξύ τους, των στελεχών των ενοριών με τα στελέχη του Γραφείου Νεότητος, όπου αυτό υπάρχει, της Μητροπόλεως. • Την άμεση ανταπόκριση των σεναρίων στην καθημερινή πραγματικότητα του παιδιού και του εφήβου. Στη σχέση της εμπειρίας τους με το μήνυμα του Ευαγγελίου, καθώς και την συμβολή τους στην αναβάθμιση της διδακτικής πρακτικής και της εξομάλυνσης δυσκολιών κατανόησης που πάντοτε θα υπάρχουν. • Την ολόπλευρη αντιμετώπιση του θέματος που διαπραγματεύεται το σενάριο. Αυτό σημαίνει ότι το σενάριο πρέπει να παρουσιαστεί και να μελετηθεί ταυτόχρονα σε πολλά επίπεδα. β. Σε ό,τι αφορά τη δομή τους, γενικά τα σενάρια πρέπει να αναπτύσσονται ως προς τους εξής άξονες: Στα βασικά χαρακτηριστικά του σεναρίου, στα οποία εντάσσονται το θέμα και η γενική περιγραφή των στόχων του. i. Το σκεπτικό της δημιουργίας του σεναρίου. Γιατί είναι αναγκαίο να διδάξουμε αυτά που περιγράφονται σε αυτό, καθώς και το θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο κινείται 13 Κυπαρισσία

Παπανικολάου, Ευαγγελία Γουλή, Αικατερίνη Μακρή, «Σχεδιάζοντας Εκπαιδευτικά Σενάρια Συνοπτικός οδηγός».

ii.

Το πλαίσιο εφαρμογής περιγράφει (1) σε ποια ηλικιακή κατηγορία παιδιών απευθύνεται, τους λόγους για τους οποίους απευθύνεται σε αυτούς και (3) την αναμενόμενη επίδραση ή τους στόχους (που επιδιώκει) που θα έχει το σενάριο στους μαθητές που απευθύνεται iii. Η λεπτομερής παρουσίαση περιγράφει (1) τι πρέπει να κάνουν και πώς οι εμπλεκόμενοι μαθητές και εκπαιδευτικοί κατά την εφαρμογή του σεναρίου (2) τα αναγκαία εργαλεία και οι απαραίτητοι πόροι που θα χρησιμοποιήσουν κατηχητές και παιδιά για την διεξαγωγή των δραστηριοτήτων. iv. Τα γνωστικά – διδακτικά προβλήματα που αφορούν το θέμα του σεναρίου. v. Την προστιθέμενη αξία. Θα πρέπει το σενάριο να αναδεικνύει συγκεκριμένες δράσεις, ενώ συγχρόνως επεκτείνουν τους γνωστικούς ορίζοντες του μαθητή. vi. Ο χρόνος υλοποίησης: Αναφέρεται ο αριθμός των διδακτικών ωρών που απαιτούνται για την υλοποίηση του σεναρίου. vii. Περιγράφεται το απαιτούμενο υπόβαθρο των μαθητών ώστε να μπορούν να διεξάγουν τις προτεινόμενες δράσεις του σεναρίου προκειμένου να συντελεστεί η διαδικασία μάθησης που προβλέπεται. viii. Δεν αγνοούμε ότι χρειάζεται να γνωρίζουμε την απαιτούμενη προετοιμασία των μαθητών, ώστε να ικανοποιούνται οι προαπαιτούμενες γνώσεις – ικανότητες. ix. Απαιτούμενα βοηθητικά υλικά και εργαλεία: Περιγράφονται τα υλικά εργαλεία και τα άλλα βοηθητικά μέσα (π.χ. φύλλα εργασίας, οδηγίες, ιστοσελίδες) που απαιτούνται για τη διεξαγωγή του σεναρίου, καθώς και η σχέση τους με την αναμενόμενη διαδικασία μάθησης που θα αναπτύξουν οι μαθητές. x. Επιδιώξεις του σεναρίου (στόχοι): Αναφέρονται οι στόχοι του σεναρίου. Πίνακας 5.2- Ποιοι είναι οι στόχοι ενός προγράμματος αγωγής που δίνει έμφαση στον μαθητή

Η ευαισθητοποίηση

Η διαμόρφωση στάσης απέναντι σε προβλήματα της εποχής

Η άσκηση στην ενεργή συμμετοχή για την αντιμετώπιση των προβλημάτων

η ανάπτυξη δεξιοτήτων των παιδιών

Η ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ, ΟΙ ΥΠΑΡΧΟΥΣΕΣ ΔΟΜΕΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ, Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥΣ ΩΣ ΑΞΟΝΑΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ ΒΙΑΣ.Η ΕΝΟΡΙΑ ΩΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΧΕΔΙΩΝ ΠΡΟΛΗΨΗΣ. Η ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ, ΟΙ ΔΗΜΟΣΙΟΙ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΙ ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΧΕΔΙΩΝ ΠΡΟΛΗΨΗΣ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 6 Σκοπός Η ενδοικογενειακή βία, όπως έχουμε δείξει μέχρι τώρα, είναι ένα πολυδιάστατο κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο ολοένα και συχνότερα απασχολεί την διεθνή και την ελληνική πραγματικότητα. Σκοπός αυτής της θεματικής ενότητας είναι να παρουσιάσει τις διεθνείς συμβάσεις, το ευρωπαϊκό πλαίσιο και την ελληνική νομοθεσία για την προστασία των θυμάτων και τα μέτρα που έχουν ληφθεί για την προστασία και την αποτροπή του φαινομένου. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να: • Αναγνωρίζουν τα δικαιώματα του παιδιού • Γνωρίζουν τι προβλέπει η Ελληνική νομοθεσία και το διεθνές θεσμικό πλαίσιο για την ενδοοικογενειακή βία • Εντοπίζουν τα προβλήματα που υπάρχουν στην εφαρμογή της νομοθεσίας • Γνωρίζουν τους φορείς που υπάρχουν και δραστηριοποιούνται • Μέτρα πρόληψης που μπορούν να ληφθούν • Γνωρίζουν τι προτείνει ο Συνήγορος του Πολίτη και οι εγχώριες ΜΚΟ και επιτροπές για την προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού, την πρόληψη και αντιμετώπιση της σχολικής βίας και του εκφοβισμού, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των εκπαιδευτικών • Προτείνουν μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης και να τα εφαρμόσουν. Έννοιες –Κλειδιά • Διεθνείς συμβάσεις • Ελληνική νομοθεσία • Μέτρα πρόληψης • Δικαιώματα του παιδιού Εισαγωγή Η Ενότητα αυτή έχει 3 υποενότητες. Η πρώτη, παρουσιάζει την Ελληνική νομοθεσία για την ενδοοικογενειακή βία και ειδικότερα τον Ν.3500/2006 καθώς και τις διεθνείς συμβάσεις. Η δεύτερη, την ελληνική νομοθεσία και τις δράσεις του Συνηγόρου του Πολίτη, οι οποίες στοχεύουν στην προστασία του παιδιού, και η τρίτη προτάσεις που αξιοποιούν τις δυνατότητες που έχουν οι εκκλησιαστικοί φορείς. 6.1. Οι προσπάθειες αντιμετώπισης της ενδοοικογενειακής βίας στο διεθνές επίπεδο Η προώθηση των δικαιωμάτων των γυναικών, όπως και του παιδιού, αποτελεί ένα βασικό μοχλό αντιμετώπισης της ενδοοικογενειακής βίας και της παιδικής κακοποίησης. 67

6.1.1 Ο ΟΗΕ, από το 1946, εργάζεται σε αυτή την κατεύθυνση, ιδρύοντας τη Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για την θέση της γυναίκας. Το έργο της Επιτροπής αυτής οδήγησε στην υιοθέτηση πολλών διακηρύξεων και συμβάσεων με σπουδαιότερη την Σύμβαση για την εξάλειψη κάθε διάκρισης κατά των γυναικών, η οποία θεσπίστηκε το 19791. Το ίδιο έτος, στις 4 Οκτωβρίου 1979, υιοθετήθηκε από την Γενική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης ο «Ευρωπαϊκός Χάρτης των Δικαιωμάτων του Παιδιού». Δέκα χρόνια αργότερα, στις 20 Νοεμβρίου 1989, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ υιοθέτησε ομόφωνα την «Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού», η οποία αποτελεί ίσως το πιο σημαντικό κείμενο από την άποψη συμβατικού δικαίου και κατοχυρώνει ένα πλήρη κατάλογο δικαιωμάτων του παιδιού. 2 Δύο ακόμα βήματα για την προστασία της γυναίκας είναι η Σύσταση 19 για την αντιμετώπιση της βίας σε βάρος των γυναικών και η σύσταση της Επιτροπής για την Εξάλειψη των Διακρίσεων σε βάρος των Γυναικών. Με την ίδια Σύσταση ζητήθηκε από τις χώρες που έχουν υπογράψει την Σύμβαση να υποβάλλουν κάθε 4 έτη εκθέσεις προόδου οι οποίες σχετίζονται με τις εξελίξεις στα θέματα της ενδοοικογενειακής βίας. Είναι ενδεικτικό, για να γίνει αντιληπτή η σημασία των εξελίξεων, ότι μόλις το 1993, με την 48/104 διακήρυξη της Γ.Σ του ΟΗΕ, τα δικαιώματα της γυναίκας αναγνωρίστηκαν ως ανθρώπινα δικαιώματα . Μία επίσης σημαντική εξέλιξη ήταν η έγκριση της Πλατφόρμας Δράσης του Πεκίνου από την Τέταρτη Παγκόσμια Διάσκεψη των Η.Ε., η οποία αναφέρεται στον σεβασμό της Ακεραιότητας του ατόμου και στην ισότητα στις σχέσεις των ανδρών και των γυναικών σε θέματα σεξουαλικών σχέσεων. Στην Πλατφόρμα Δράσης επισημαίνεται, πέραν όλων των άλλων σημαντικών εξελίξεων, ότι η βία δεν θεωρείται πλέον ιδιωτική υπόθεση και ότι τα κράτη μέλη πρέπει να λάβουν την υποχρέωση να αναπτύξουν πολιτικές για την καταπολέμηση του φαινομένου. Ενας άλλος σταθμός που ξεχωρίζει, είναι η απόφαση 58/147 για την εξάλειψη της ενδοοικογενειακής βίας κατά των γυναικών, στις 19 Φεβρουαρίου 2004, με την οποία προβάλλεται η ανάγκη θεσμοποίησης από τα κράτη συγκεκριμένων νομοθετικών μέτρων για την ποινικοποίηση της ενδοοικογενειακής βίας και την εξασφάλιση παροχής βοήθειας στα θύματα. «Το αποτέλεσμα της διαχρονικής εστίασης και επιμονής του ΟΗΕ στις διαφορετικές μορφές βίας, όπως η ενδοοικογενειακή βία, η σεξουαλική βία, ο ακρωτηριασμός γεννητικών οργάνων, ο βιασμός ως όπλο πολέμου που, έως τότε, θεωρούνταν σαν «ιδιωτικές ή πολιτιστικές πρακτικές «και γι’ αυτό παρέμεναν εκτός της σφαίρας της δημόσιας διεθνούς πολιτικής, ήταν ότι άρχισαν να ενσωματώνονται στις Συμβάσεις ως δημόσια πολιτικά προβλήματα και να αποδίδεται ευθύνη στις κρατικές πολιτικές, τόσο εν καιρώ ειρήνης όσο και εν καιρώ πολέμου. Τα Διεθνή θεσμικά πλαίσια Συμφωνιών λοιπόν στις οποίες έχει προσχωρήσει και η Ελλάδα προτρέπουν και ταυτόχρονα υποστηρίζουν τις εκάστοτε Κυβερνήσεις ώστε να 1 Convention on the Elimination of

Discrimination against Women (CEDAW), βλ. Χατζησταύρου ό.π. σελ.39. Βλ.Ευγ.Σαρίκου Η ποινική αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας . Ο Ν.3500/2006, Σχολή Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012, σελ. 14. 2

υλοποιούν τις Συμβάσεις και να ακολουθούν τις διεθνείς Οδηγίες. Ένα από τα τελευταία παραδείγματα αποτελεί η Έκθεση της Επιτροπής CEDAW του ΟΗΕ που αξιολογώντας το 2002 την πρόοδο της χώρας μας στην εξάλειψη των διακρίσεων κατά των γυναικών, με βάση την ελληνική Έκθεση της ΓΓΙΦ για την περίοδο 1996‐2000, συνέστησε την ταχεία υιοθέτηση νομοθεσίας για την ενδοοικογενειακή βία και τη λήψη μέτρων ευαισθητοποίησης‐ συνειδητοποίησης της κοινωνίας μέσω των ΜΜΕ και των σχολικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Επίσης, η ίδια Έκθεση επεσήμανε την υστέρηση της χώρας μας ως προς την κοινωνική αρωγή και προστασία των γυναικών θυμάτων βίας, ως προς την επανένταξη των θυμάτων της παράνομης διακίνησης και εμπορίας (trafficking), σοβαρού εγκλήματος της εποχής μας, στο πλαίσιο της καταπολέμησης της βίας των γυναικών και των παιδιών Συμπερασματικά: Όπως έδειξε η παραπάνω παρουσίαση, η καταπολέμηση της βίας και των διακρίσεων κατά των γυναικών δεν είναι μόνο θέμα ηθικής και αξιοπρέπειας του ατόμου, αλλά αποτελεί έγκλημα, σύμφωνα με τις ελληνικές και διεθνείς νομοθεσίες για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το ανθρώπινο δικαίωμα μιας γυναίκας να ζει χωρίς βία και διακρίσεις είναι διεθνώς και εθνικά κατοχυρωμένο και αναφαίρετο.»3 6.1.2 Η Ευρωπαϊκή Ένωση αναφέρεται στην βία σε βάρος των γυναικών το 1996, στο πλαίσιο της ανακοίνωσης σχετικά με την σωματεμπορία γυναικών, το Πρόγραμμα «ΔΑΦΝΗ» 19971999, το οποίο αποτελούσε ένα μέσο για την αντιμετώπιση του φαινομένου της βίας κατά των ευάλωτων ομάδων. Σημαντικός σταθμός προς την κατεύθυνση της απόφασης 58/147/2004 του ΟΗΕ αποτελεί το από 02.02.2006 ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με το οποίο συστήθηκε στην Επιτροπή και στα κράτη-μέλη της Ε. Ενωσης : • Να θεωρήσουν τη βία σε βάρος των γυναικών ως παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων • Να σχεδιάσουν και να ακολουθήσουν κατάλληλα μέτρα όσον αφορά στην καταπολέμηση του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας και να συμπεριλάβουν μεθόδους πρόληψης μηδενικής ανοχής. • Να υιοθετήσουν πλαίσιο συνεργασίας μεταξύ των κυβερνητικών και μη κυβερνητικών οργανώσεων κ.λπ.4. 6.1.3 Άλλα διεθνή και εθνικά νομικά κείμενα για την προστασία από την έμφυλη και ενδοοικογενειακή βία 5 Πέρα από τη Διεθνή Σύμβαση για την Εξάλειψη όλων των Μορφών Διακρίσεων κατά των Γυναικών (CEDAW, 1979 – N 1342/1983) και το Προαιρετικό της Πρωτόκολλο (2000, Ν Βλ Οδηγός Συμβουλευτικής για την βία, ό.π. σελ. 59. Γλυνιαδάκη Κ., Κυριαζή Α., Μουρτζάκη … ό.π. σελ. 66, πρβλ. Ανδρ. Στεφανίδου Ενδοοικογενειακή βία. Η έννοια της οικογένειας και η διαδικασία της ποινικής διαμεσολάβησης, εκδ.Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2010, σελ. 6. 5 Βλ Γλυνιαδάκη Κ, ΚυριαζήΑ, Μουρτζάκη, ό.π. σελ. 66, πρβλ . Ανδρ.Στεφανίδου Ενδοοικογενειακή βία. Η έννοια της οικογένειας και η διαδικασία της ποινικής διαμεσολάβησης εκδ.Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2010. 3 4

2952/2001 ΦΕΚ Α/248), τον Ν 3500/2006 και τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, τα οποία είναι εξειδικευμένα στη θεματική της έμφυλης ισότητας, παρακάτω αναφέρονται και κάποια επιπρόσθετα σημαντικά νομικά κείμενα σε ό,τι αφορά την προστασία των θυμάτων, την προώθηση της ισότητας και την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών: • Οδηγία 2012/29/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 25ης Οκτωβρίου 2012 , για τη θέσπιση ελάχιστων προτύπων σχετικά με τα δικαιώματα, την υποστήριξη και την προστασία θυμάτων της εγκληματικότητας και για την αντικατάσταση της απόφασης-πλαισίου 2001/220/ΔΕΥ του Συμβουλίου. Ενσωματώθηκε στην ελληνική έννομη τάξη με τον Ν 4478/2017. • Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. • Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα. • Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. • Παρά το γεγονός ότι βρίσκονται στο στάδιο επεξεργασίας και διαβούλευσης, ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει στο Νομοσχέδιο για την Προώθηση της Ουσιαστικής Ισότητας των φύλων, καθώς αποτελεί μία σημαντική προσπάθεια να εγκαθιδρυθεί η ισότητα σε μια εποχή που δεν ευνοεί τη λήψη και εφαρμογή ανάλογων μέτρων λόγω του περιορισμού των πόρων που διατίθενται εξαιτίας της οικονομικής κρίσης. Επιπλέον, το νομοσχέδιο για την τροποποίηση διατάξεων του οικογενειακού δικαίου περιέχει σημαντικές αλλαγές προς την κατεύθυνση της ισότητας. Αξίζει να αναφερθεί η τροποποίηση του δεύτερου εδαφίου της δεύτερης παραγράφου του άρθρου 1511 ΑΚ σύμφωνα με το οποίο «Η απόφαση του δικαστηρίου πρέπει επίσης να σέβεται την ισότητα μεταξύ των γονέων και να μην κάνει διακρίσεις εξαιτίας του φύλου, της φυλής, του γενετήσιου προσανατολισμού, της γλώσσας, της θρησκείας, των πολιτικών ή όποιων άλλων πεποιθήσεων, της ιθαγένειας, της εθνικής ή κοινωνικής προέλευσης ή της περιουσίας.» 6.1.4 Η ψήφιση του Ν.3500/20066 Στην Ελλάδα τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας τιμωρούνταν σύμφωνα με τις διατάξεις του Ποινικού Κώδικα μέχρι το 2006. Ο Νόμος για την ενδοοικογενειακή βία δημιουργήθηκε αργότερα: • Από την Σύσταση της Έκθεσης της Επιτροπής του ΟΗΕ για την εξάλειψη όλων των μορφώνΔιακρίσεων κατά των γυναικών το 2002 • Από την ειδική μνεία της έκθεσης της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ για την εφαρμογή του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και τα Πολιτικά Δικαιώματα το 2005, η οποία τόνιζε την ανάγκη ύπαρξης ενός εξειδικευμένου νομικού πλαισίου για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας στην Ελλάδα. Ο Νόμος 3500/20067 ψηφίστηκε από την Βουλή και αποτελεί το πρώτο εξειδικευμένο νομικό κείμενο για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας στην πατρίδα μας. Τα πιο σημαντικά σημεία που εισήχθησαν είναι: 6 7

Βλ Γλυνιαδάκη Κ., Κυριαζή Α., Μουρτζάκη …ό.π. σελ. 58. Βλ Παράρτημα Α’ του κειμένου

1. Ο ορισμός της οικογένειας που, πέρα από τις γυναίκες και τα παιδιά, καλύπτει έναν ευρύτερο κύκλο προσώπων (άρθρο 1). 2. Η υποχρέωση να μένουν αυτά τα πρόσωπα κάτω από την ίδια στέγη προκειμένου να χαρακτηρίζεται η βία ως ενδοοικογενειακή, άλλως η προστασία παρέχεται με βάση το ισχύσαν προ του Ν 3500/2006 καθεστώς, δηλαδή από τις αντίστοιχες διατάξεις του Ποινικού Κώδικα. (άρθρο 1). 3. Η αναγνώριση της μακροχρόνιας συμβίωσης ετερόφυλων ζευγαριών (άρθρο 1 παράγραφος 2(δ)). 4. Η καθιέρωση της ποινικής διαμεσολάβησης για πλημμεληματικού χαρακτήρα πράξεις. 5. Η τυποποίηση του εξαναγκασμού σε συνουσία εντός γάμου στο έγκλημα του άρθρου 336 ΠΚ. 6. Η συμπερίληψη της ενδοοικογενειακής βίας στα τεκμήρια κλονισμού του γάμου αντικαθιστώντας το δεύτερο εδάφιο του άρθρου 1439 ΑΚ. 7. Ο αυτεπάγγελτος χαρακτήρας της ποινικής δίωξης. 8. Η απαγόρευση της σωματικής τιμωρίας ανηλίκων για σωφρονισμό. 9. Η καθιέρωση της υποχρέωσης των εκπαιδευτικών να αναφέρουν τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας για τα οποία λαμβάνουν γνώση. 10. Η πλήρης υποστήριξη των θυμάτων από τους αρμόδιους κοινωνικούς φορείς. Οι πράξεις που τιμωρούνται σύμφωνα με τα άρθρα 6, 7, 8 του Ν. 3500/2006 είναι: • Σωματική κάκωση και βλάβη της υγείας ή πρόκληση εντελώς ελαφράς σωματικής βλάβης με συνεχή συμπεριφορά τιμωρείται με φυλάκιση, τουλάχιστον, ενός έτους, ενώ ο ΠΚ προβλέπει για την πρόκληση απλής σωματικής βλάβης κράτηση ώς έξι μηνών ή πρόστιμο έως τρεις χιλιάδες ευρώ (άρθρο 308). • Βαριά σωματική βλάβη ή βλάβη που προκαλεί κίνδυνο για τη ζωή του θύματος, τουλάχιστον, δύο ετών. Αν επακολουθήσει βαριά σωματική ή διανοητική πάθηση του θύματος, επιβάλλεται κάθειρξη μέχρι δέκα ετών. Για επικίνδυνη και βαριά σωματική βλάβη τα άρθρα 309 και 310 ΠΚ προβλέπουν αντίστοιχα φυλάκιση τουλάχιστον τριών και δύο ετών. • Βαριά σωματική και διανοητική πάθηση τιμωρείται με επιβολή κάθειρξης. • Μεθοδευμένη πρόκληση έντονου σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης, επικίνδυνης για την υγεία, ή ψυχικού πόνου, ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη, ιδίως με την παρατεταμένη απομόνωση του θύματος τιμωρείται με κάθειρξη. Αν το θύμα είναι ανήλικος, επιβάλλεται κάθειρξη τουλάχιστον δέκα ετών. • Σωματική κάκωση και βλάβη της υγείας ή πρόκληση εντελώς ελαφράς σωματικής βλάβης που τελέσθηκε σε βάρος εγκύου ή σε βάρος μέλους της οικογένειας, το οποίο, από οποιαδήποτε αιτία, είναι ανίκανο να αντισταθεί, τιμωρείται με φυλάκιση, τουλάχιστον, δύο ετών και αν η πράξη τελέσθηκε ενώπιον ανήλικου μέλους της οικογένειας, τιμωρείται με φυλάκιση, τουλάχιστον, ενός έτους. 71

•

• • •

Εξαναγκασμός μέλους της οικογένειας από άλλο μέλος της με τη χρήση βίας ή απειλής με σπουδαίο και άμεσο κίνδυνο σε πράξη, παράλειψη ή ανοχή χωρίς το θύμα να υποχρεούται προς τούτο τιμωρείται με φυλάκιση, τουλάχιστον, έξι μηνών Πρόκληση τρόμου ή ανησυχίας σε άλλο μέλος της οικογένειας, απειλώντας το με βία ή άλλη παράνομη πράξη ή παράλειψη, τιμωρείται με φυλάκιση Τιμώρηση βιασμού μέσα στο γάμο με σχετική τροποποίηση του άρθρου 336 ΠΚ. Τιμώρηση της προσβολής της αξιοπρέπειας άλλου μέλους της, με ιδιαίτερα ταπεινωτικό λόγο ή έργο που ανάγεται στη γενετήσια ζωή του.

6.2. Η νομοθετική αντιμετώπιση της παιδικής κακοποίησης Στην Ελλάδα, αν και υπάρχει νομοθεσία για την προστασία του παιδιού, η παραμέλησή του παραμένει μεγάλο κοινωνικό πρόβλημα. Η προστασία του παιδιού προβλήθηκε ως μεγάλη κοινωνική από όλους τους Διεθνείς οργανισμούς. Το 1959, ο ΟΗΕ προέβη στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Παιδιού, προβλέποντας ένα νομικό καθεστώς προστασίας από κάθε μορφή εκμετάλλευσης ή παραμέλησης. Το 1989, στη Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού, τα άρθρα 19 και 34 αφορούσαν αντίστοιχα στην προστασία του παδιού από κάθε μορφής βία. Το 2007, η Ελλάδα επικύρωσε την απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την κακοποίηση των παιδιών. Η απόφαση αυτή, σύμφωνα με τους Αβραμίκα, Λαφαζάνη και Στεφανούδη, «προβλέπει αλλαγές σε επίπεδο πρόληψης, αυστηρότερες ποινές για τους δράστες της σεξουαλικής κακοποίησης, ποινές για τους μεσάζοντες σε θέματα εμπορίας ανηλίκων, αλλαγές στην αναφορά περιπτώσεων παιδιού που κακοποιείται και μεγαλύτερη προσοχή στην προστασία του παιδιού»8. Η υπογραφή της σύμβασης από την Ελλάδα και από άλλα κράτη-μέλη, σηματοδότησε την ευκαιρία μιας αλυσίδας πολιτικών, νομοθετικών και κοινωνικών δράσεων με στόχο την προάσπιση των δικαιωμάτων του παιδιού. Η κυριότερη αλλαγή είναι ότι το παιδί και ο έφηβος θεωρούνται υποκείμενα δικαιωμάτων και όχι αντικείμενα προστασίας. 6.3. Φορείς αντιμετώπισης της ενδοοικογενειακής βίας Σύμφωνα με την έρευνα των Γλυνιαδάκη Κ., Κυριαζή Α., Μουρτζάκη9, από το 2006 και μετά η αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας στην Ελλάδα έγινε συστηματικότερη με τη συνεργασία κρατικών φορέων, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΜΚΟ). Η ΓΓΙΦ είναι, όπως έγινε λόγος παραπάνω, ο αρμόδιος φορέας για την πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης βίας. Συνεπώς, η ενδοοικογενειακή βία συγκαταλέγεται σε έναν από τους σημαντικότερους πυλώνες της δράσης της. Πριν από την αναλυτική περιγραφή του δικτύου της ΓΓΙΦ και των λοιπών φορέων, αξίζει να κάνουμε μια αναφορά στους τρόπους με τους οποίους είναι δυνατό να φτάσει ένα περιστατικό σε έναν

8 9

Βλ « Παιδική κακοποίηση και παρεμβάσεις» στο Επιστημονικά χρονικά 2013, τχ 18 σελ. 146-151. Βλ Η ενδοοικογενειακή βία κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης ό.π. σελ. 67-70.

φορέα ή μία δημόσια υπηρεσία. Τα συνήθη μονοπάτια τα οποία ακολουθεί ένα περιστατικό είναι τα εξής: • Καταγγελία στην αστυνομία από το ίδιο το θύμα και έναρξη της διαδικασίας λόγω του αυτεπάγγελτου χαρακτήρα της δίωξης. • Καταγγελία στην αστυνομία από πρόσωπο του κοντινού περιβάλλοντος του θύματος (οικογένεια, εργασιακό ή φιλικό περιβάλλον, γειτονιά). • Καταγγελία στην κατά τόπον αρμόδια Εισαγγελική Αρχή. • Κλήση στη γραμμή SOS 15900 ή στην Τηλεφωνική Γραμμή Άμεσης Κοινωνικής Βοήθειας 197, καθώς και στην Εθνική Γραμμή Παιδικής Προστασίας 1107 του EKKA. • Απεύθυνση σε κάποιο από τα Συμβουλευτικά Κέντρα της ΓΓΙΦ ή στο ΚΕΘΙ. • Απεύθυνση σε Υπηρεσίες των Δήμων και γενικότερα σε φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης, καθώς μετά τον Ν 3852/2010 «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Δημόσιας Διοίκησης» άνοιξαν νέες δυνατότητες για το σχεδιασμό και την υλοποίηση δράσεων για την ισότητα των φύλων. • Απεύθυνση σε κάποια ΜΚΟ που παρέχει υπηρεσίες σε ευάλωτους πληθυσμούς είτε εξειδικευμένες υπηρεσίες σε θύματα έμφυλης/ενδοοικογενειακής βίας. • Απεύθυνση σε δομές της Εκκλησίας ή άλλων θρησκευτικών φορέων. • Απεύθυνση σε συλλογικότητες που δραστηριοποιούνται στο χώρο της προστασίας ανθρωπίνων δικαιμάτων. • Αναζήτηση πρώτων βοηθειών σε νοσοκομείο. • Αναζήτηση υπηρεσιών σε επαγγελματίες του ιδιωτικού τομέα, κυρίως ψυχολόγους ή δικηγόρους. • Αναφορά περιστατικού με εκπαιδευτικό, είτε από τον γονιό είτε από το παιδί. • Αναφορά περιστατικού στο Βοηθό Συνήγορο του Πολίτη από τον Κύκλο Δικαιωμάτων του Παιδιού. Oλα τα παραπάνω είναι διαθέσιμα τόσο για το θύμα όσο και για πρόσωπα του κοντινού τους περιβάλλοντος που αναζητούν πληροφορίες ή στήριξη. Σε ό,τι αφορά την αστυνομία, βασική αποστολή της είναι η ασφάλεια και η ορθή ενημέρωση των προσώπων που απευθύνονται σ’ αυτή. Ας σημειωθεί πως όλοι οι εμπλεκόμενοι επαγγελματίες οφείλουν να τηρούν την εμπιστευτικότητα δεδομένου του ιδιαιτέρως ευαίσθητου χαρακτήρα των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας και τους κώδικες δεοντολογίας των επαγγελμάτων/λειτουργημάτων τους. Δεν θα πρέπει, ωστόσο, να λησμονηθεί ότι οι εν λόγω επαγγελματίες σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, με εξέχουσες εκείνες των κακουργηματικής φύσης εγκληματικών πράξεων, υποχρεούνται σε αναφορά στις αρμόδιες αρχές. Ωστόσο, φαίνεται ότι με τα χρόνια έχει δημιουργηθεί ένας μηχανισμός δύο ταχυτήτων, τα μέρη του οποίου είναι αφενός το προσωπικό των συμβουλευτικών κέντρων και των ξενώνων, που είναι απόλυτα εξειδικευμένο στην αντιμετώπιση της έμφυλης βίας, αφετέρου το προσωπικό άλλων δημοσίων υπηρεσιών και λειτουργιών, όπως της αστυνομίας, των νοσοκομείων και της δικαιοσύνης. 73

6.3.1. Το δίκτυο της ΓΓΙΦ Η ΓΓΙΦ, ως ο κατεξοχήν αρμόδιος κυβερνητικός φορέας για τον σχεδιασμό, την υλοποίηση και την παρακολούθηση της εφαρμογής των πολιτικών για την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών σε όλους τους τομείς, υλοποιεί συγχρηματοδοτούμενα Προγράμματα και Δράσεις μέσω της Επιτελικής Δομής ΕΣΠΑ του Υπουργείου Εσωτερικών. Η Γενική Γραμματεία αντιμετωπίζει την ισότητα ως μια οικουμενική αρχή χωρίς να δίνει προτεραιότητα είτε στους άνδρες είτε στις γυναίκες. Σήμερα, αναγνωρίζει τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης, και ιδιαίτερα εις βάρος των γυναικών, αναπτύσσοντας δράσεις για την αντιμετώπιση των ανισοτήτων. Σύμφωνα με τη ΓΓΙΦ, «οι άνισες συνθήκες ζωής και εργασίας των ανδρών και των γυναικών επιδεινώνονται, εξαιτίας και των συνεπειών της σοβαρής οικονομικής κρίσης σε παγκόσμιο, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Στην Ελλάδα, η πολύπλευρη επίθεση της κρίσης στα κεκτημένα δικαιώματα των γυναικών, πολλαπλασίασε τα εμπόδια ισότιμης ένταξής τους στην αγορά εργασίας, οδηγώντας έτσι ένα τεράστιο αριθμό νέων γυναικών στην ανεργία. Επέβαλε τη μαζική επιστροφή τους στο σπίτι, έριξε στις πλάτες τους το έλλειμμα του κοινωνικού κράτους με την απλήρωτη παροχή υπηρεσιών φροντίδας, που τις αποστερεί επιπλέον από προσωπικό χρόνο και δυνατότητα ενασχόλησης με τα κοινά και την πολιτική. Ανέδειξε τις πολλαπλές μορφές βίας, που υφίστανται και στις οποίες αδυνατούν να αντιδράσουν, συμπίεσε ασφυκτικά τις επιλογές ζωής τους και έθεσε σημαντικά εμπόδια στην πορεία χειραφέτησής τους.» Η ΓΓΙΦ είναι υπεύθυνη για το σχεδιασμό και την υλοποίηση των Εθνικών Σχεδίων Δράσης για την Ισότητα των Φύλων. Οι προκλήσεις και ιδιαιτερότητες που αντιμετωπίζει η ελληνική κοινωνία τα τελευταία χρόνια λόγω της οικονομικής κρίσης έχουν ενσωματωθεί στο Σχέδιο Δράσης της περιόδου 2016 – 2020, το οποίο επικαιροποιεί τις προτεραιότητες και τα δεδομένα του προηγούμενου σχεδίου δράσης για την περίοδο 2010 – 2013. Βασικοί τομείς δράσης και των δύο σχεδίων είναι: • Η βελτίωση της ισχύουσας νομοθεσίας. • Η δημιουργία ξενώνων και συμβουλευτικών κέντρων. • Ανάπτυξη υπηρεσιών υποστήριξης και πληροφόρησης. • Η πρόληψη και ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης. • Η κατάρτιση των στελεχών της δημόσιας διοίκησης. • Η διενέργεια ερευνών. • Η διαμόρφωση του πλαισίου συνεργασιών με την κοινωνία των πολιτών και τους υπόλοιπους θεσμικούς φορείς. Από το 2010 και μετά, οπότε φάνηκαν τα πρώτα σημάδια της οικονομικής κρίσης, το Δίκτυο Συμβουλευτικών Κέντρων και Ξενώνων της ΓΓΙΦ άρχισε σταδιακά να επεκτείνεται με τη δημιουργία δομών σε πολλές περιοχές της χώρας. Σήμερα αριθμεί 21 ξενώνες και 40 συμβουλευτικά κέντρα, ενώ λειτουργεί και τη Γραμμή SOS 15900. Με βάση τα στοιχεία που παρουσιάζονται στο σποτ της ΓΓΙΦ για την Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των 74

Γυναικών του 2018, περίπου 25.000 γυναίκες έχουν αναζητήσει βοήθεια στους ξενώνες και στα συμβουλευτικά κέντρα της και 36.000 γυναίκες έχουν τηλεφωνήσει στη γραμμή SOS. Αρκετοί από τους ξενώνες της ΓΓΙΦ λειτουργούν σε συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση, καθώς μετά τον Καλλικράτη και στο πλαίσιο της διάχυσης της οπτικής του φύλου στις δημόσιες πολιτικές, εκχωρήθηκε στους δήμους η δυνατότητα άσκησης κοινωνικής πολιτικής. Παράλληλα, η ΓΓΙΦ έχει υπογράψει μνημόνια συνεργασίας με δικηγορικούς συλλόγους της χώρας για να ενισχύσει τη νομική συμβουλευτική και εκπροσώπηση των θυμάτων έμφυλης βίας που φιλοξενούνται στους ξενώνες του δικτύου της. Εκτός από τους ξενώνες της ΓΓΙΦ, το ΕΚΚΑ λειτουργεί σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη δύο ξενώνες για γυναίκες ή μητέρες και τα παιδιά τους. Ο ξενώνας του Δήμου της Αθήνας που βρίσκεται κάτω από τη σκέπη της ΓΓΙΦ, καθώς και ο ξενώνας του ΕΚΚΑ στην Αθήνα είναι ξενώνες έκτακτης ανάγκης. ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στο πεδίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων – εξειδικευμένες και μη σε ζητήματα δικαιωμάτων των γυναικών – παραπέμπουν τα περιστατικά τους στα συμβουλευτικά κέντρα και στους ξενώνες της ΓΓΙΦ. Την επιστημονική εποπτεία των ξενώνων και των συμβουλευτικών κέντρων έχει το ΚΕΘΙ. Τα πρώτα συμβουλευτικά κέντρα λειτούργησαν στην Αθήνα και στον Πειραιά το 1988. Έκτοτε επεκτάθηκαν και σε άλλες περιοχές της χώρας προσφέροντας τις εξής υπηρεσίες: • Πληροφόρηση σε σχέση με την ενδοοικογενειακή βία τόσο σε γυναίκες – θύματα όσο και σε πολίτες – γυναίκες και άνδρες. • Υπηρεσίες ευαισθητοποίησης της κοινωνίας με στόχο την πρόληψη και την εξάλειψη της ενδοοικογενειακής βίας. • Υπηρεσίες εξειδικευμένης κοινωνικής και ψυχολογικής στήριξης των θυμάτων (συμβουλευτική). • Υπηρεσίες παραπομπής ή συνοδείας των θυμάτων σε εξειδικευμένες υπηρεσίες (νομικές, νοσοκομειακές, αστυνομία, ξενώνες φιλοξενίας κ.λπ.). • Υπηρεσίες νομικής στήριξης σε συνεργασία με τους δικηγορικούς συλλόγους της χώρας. Στους ξενώνες της ΓΓΙΦ φιλοξενούνται αποκλειστικά γυναίκες θύματα σωματικής, ψυχολογικής (συναισθηματικής και λεκτικής), οικονομικής κακοποίησης ή εκμετάλλευσης, βιασμού ή απόπειρας βιασμού, trafficking, σεξουαλικής παρενόχλησης στον εργασιακό και κοινωνικό τους χώρο. Οι ξενώνες λειτουργούν ως προσωρινό καταφύγιο και ως χώροι στους οποίους οι επιζήσασες, μέσω της κατάλληλης υποστήριξης, ενδυναμώνονται. Με άλλα λόγια, ενισχύουν την ικανότητα αυτοδιαχείρισης, αυτοσεβασμού και αυτοδιάθεσής των κάνοντάς τις να συνειδητοποιήσουν ότι υπάρχουν εναλλακτικές δυνατότητες στη ζωή τους. Η διαμόρφωση του δικτύου και η ενημέρωση γι’ αυτό οδήγησαν όλο και περισσότερες γυναίκες να ζητήσουν καταφύγιο στα συμβουλευτικά κέντρα της ΓΓΙΦ. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας της κρίσης η αύξηση των ξενώνων συμπορεύθηκε με την αύξηση των γυναικών που επέλεξαν να απευθυνθούν σε επίσημες δομές. Θα πρέπει, βέβαια, να σημειωθεί, ότι, παρά την ύπαρξη των ξενώνων, είναι συνήθης η πλήρης κάλυψη των θέσεων που διατίθενται 75

σε ορισμένες περιοχές με αποτέλεσμα να καθίσταται αναγκαία η μεταφορά των γυναικών σε ξενώνες άλλων περιοχών ή, σε περίπτωση άρνησης της μεταφοράς, η καθυστέρηση ικανοποίησης του αιτήματός τους. Επιπλέον, μπορεί η λειτουργία των ξενώνων να καλύπτεται από τα προγράμματα ΕΣΠΑ του Υπουργείου Εσωτερικών, ωστόσο τα προγράμματα αυτά έχουν συνήθως βραχύ ορίζοντα υλοποίησης και το προσωπικό τους εργάζεται μέσω ευέλικτων μορφών απασχόλησης. Πέραν των περιορισμένων πόρων και των βραδύτατων πολλές φορές γραφειοκρατικών διαδικασιών για την εξασφάλισή τους στο πλαίσιο ευρωπαϊκών προγραμμάτων, ανησυχίες εγείρονται σε σχέση με τη διαφάνεια της διαδικασίας πρόσληψης του προσωπικού μέσω του ΑΣΕΠ και την ταχύτητα εκπαίδευσής τους (για περισσότερες πληροφορίες: Οδηγός για Δικηγόρους: Συνεργασία για την αντιμετώπιση της βίας κατά των Γυναικών, ΚΓΜΕ «ΔΙΟΤΙΜΑ» και Κέντρο Ενημέρωσης και Πληροφόρησης Δήμητρα, στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος Daphne ΙΙΙ «LEXOP: Lex-operators -all together for women victims of intimate partner violence», στο οποίο συμμετείχαν τέσσερις χώρες (Ιταλία, Ισπανία, Ελλάδα, Γαλλία), και διεξήχθη την περίοδο 2011-2013). 6.3.2. Το Κέντρο Συμπαράστασης Οικογένειας της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών Προς την κατεύθυνση της προσπάθειας στήριξης των θυμάτων της ενδοοικογενειακής βίας και της παιδικής κακοποίησης κινείται και το Κέντρο Συμπαράστασης Οικογενείας (ΚΕΣΟ), το οποίο ιδρύθηκε τον 1999 με απόφαση της Ι. Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος. Είναι διαπιστευμένος φορέας από την Γ.Γραμματεία Ισότητας των Φύλων και συνεργάζεται στενά με της δομές της προκειμένου να είναι αποτελεσματικότερη η παροχή βοήθειας που προσφέρεται από το Κέντρο. 6.4. Η ενορία και ο σχεδιασμός προγραμμάτων πρόληψης –Μια πρόταση Α. Τι πρέπει να κάνουμε Ο αρχικός στόχος των προσπαθειών μας πρέπει να είναι η πρόληψη, η ευαισθητοποίηση του κοινού και των ειδικών. Η οργάνωση, με πρωτοβουλία της Εκκλησίας, δικτύου συνεργασίας όλων των φορέων, ιδιαίτερα των Εκκλησιαστικών, που ασκούν τέτοιο έργο. Η συμμετοχή ή η ανάληψη πρωτοβουλιών δεν σημαίνει ότι ο σχεδιασμός των υπηρεσιών μας θα ακολουθήσει κάποια συγκεκριμένη μέθοδο ανάλυσης ή προσέγγισης των προβλημάτων του πεδίου αυτού και της θεραπείας του. Θα μας χρησιμεύσει όμως (η συμμετοχή) σε απόκτηση μάθησης και εμπειριών που δεν έχουμε. Μπορούμε ακόμα να εκπαιδεύσουμε στελέχη και εθελοντές ώστε να μπορούν να εργαστούν κοντά σε ειδικευμένο προσωπικό. Από την περιγραφή του φαινομένου αντιλαμβανόμαστε ότι οι δυνατότητες παρέμβασης των ενοριών και ιδιαίτερα των τοπικών Μητροπόλεων είναι πολύ μεγάλες στο χώρο της πρόληψης και της κοινωνικής επανένταξης. Είναι όμως ανύπαρκτες στο χώρο της θεραπείας, που χρειάζεται όχι μόνο ευαισθησία, αλλά και εξειδικευμένους επιστήμονες.

Το σχέδιο δράσης μας θα μπορούσε να χωριστεί σε 5 ποιοτικά μέρη. Το χρονοδιάγραμμα δράσης το χωρίζουμε σε δύο φάσεις. Τα σχήματα 1, 2 διασαφηνίζουν τον χωρισμό του σχεδίου δράσης.

Ανάλυση του Σχεδίου Ι. Οι βραχυπρόθεσμες ενέργειες Οπως έχουμε ήδη αναφέρει, η Εκκλησία μας έχει πολλές δυνατότητες στις δύο μορφές πρόληψης. 77

Η βιβλιογραφία που υπάρχει στα θέματα πρόληψης της κακοποίησης του παιδιού δίνει πολύ μεγάλο βάρος στην καλλιέργεια προγραμμάτων πρόληψης. Είδαμε ακόμα ότι όταν οι ερευνητές που εργάζονται σε αυτό το επιστημονικό αντικείμενο αναφέρονται στην πρωτογενή πρόληψη, συνήθως αναφέρονται στο αξιακό σύστημα πάνω στο οποίο βασίζονται οι άλλες δύο μορφές πρόληψης και οι εκστρατείες ευαισθητοποίησης κοινού και ειδικών( ως ειδικοί εννοούνται οι δάσκαλοι, οι καθηγητές, οι κοιν. λειτουργοί, οι παιδίατροι, οι ψυχολόγοι οι αστυνομικοί, οι δικαστικοί λειτουργοί, οι επιμ. ανηλίκων κ.ά) με στόχο την αλλαγή των κοινωνικών αξιών. Επομένως είναι ανάγκη να διαμορφωθεί ένα υλικό που να βασίζεται στην Ορθόδοξη Θεολογική θεώρηση των δικαιωμάτων του παιδιού. Αναφερόμαστε σε μια τέτοια ανάγκη για ένα ακόμα λόγο: Στην Ευρωπαϊκή Ένωση εδώ και πολύ καιρό το παιδί δεν θεωρείται υποκείμενο προστασίας, αλλά αντικείμενο δικαιωμάτων. Αυτή η αντίληψη κατοχυρώνεται από την συνθήκη του Άμστερνταμ -η οποία έχει κυρωθεί- από το Ελληνικό Κοινοβούλιο- και πάνω σε αυτή οικοδομούνται τα νέα ευρωπαϊκά προγράμματα που θα χρηματοδοτήσουν εθνικές δράσεις σε θέματα παιδικής προστασίας από το 2000 και ύστερα. Eχοντας ως θεμέλιο αυτό το υλικό μπορούμε να σχεδιάσουμε την δευτερογενή μορφή πρόληψης και την εκπαίδευση των ιερέων που θα αναλάβουν την υλοποίησή της στις τοπικές Μητροπόλεις και ενορίες.

Το σχήμα 3 είναι μια προσπάθεια να απεικονίσει τον αριθμό των ευκαιριών που έχει ένας ιερέας για να συναντηθεί με ένα ζευγάρι μελλονύμφων ( μετά την τέλεση του γάμου των νεονύμφων) σε ένα διάστημα περίπου 1 έτους. Αυτές τις δυνατότητες συνήθως δεν τις αξιοποιούμε ποιμαντικά για πολλούς λόγους που είναι πολύ γνωστοί. Η ποιμαντική απουσία μας από μια πολύ ευαίσθητη περίοδο της ζωής δύο νέων ανθρώπων γίνεται ιδιαίτερα αισθητή και κατά κανόνα στιγματίζει τις σχέσεις του με την ποιμένουσα Εκκλησία. Επομένως, πρέπει -όπως είναι φανερό- ο σχεδιασμός της δευτερογενούς προλήψης να ξεκινήσει από τα σημεία εκείνα που είναι πολύ ευαίσθητα για το καθημερινό άνθρωπο και απόμακρα από την ποιμαντική μας πράξη. Ειδικότερα, ο σχεδιασμός στο χώρο της δευτερογενούς πρόληψης μπορεί να περιλαμβάνει τα παρακάτω προγράμματα: 1. Ιδιαίτερη έμφαση στην διαδικασία εκπόνησης προγραμμάτων προετοιμασίας στον κύκλο των 9 σημείων του σχήματος 3. 1α. Ο σχεδιασμός των προγραμμάτων προετοιμασίας των μελλονύμφων δεν πρόκειται να αποδώσει, εάν δεν ξεκινά από την ποιμαντική αξιοποίηση της διαδικασίας έκδοσης αδείας γάμου, που έχει καταντήσει ανούσια για όλους τους εμπλεκομένους στη γραφειοκρατική διαδικασία. Χρειάζεται να ευαισθητοποιηθούν όλοι οι ιερείς και να μην αντιμετωπίζουν την άδεια γάμου σαν γραμματείς. Οι μελλόνυμφοι χρειάζονται χρόνο που δεν πρέπει ο ιερέας να «αρνηθεί» να τον δώσει όσο πολύτιμος και αν είναι. Οι περισσότεροι μελλόνυμφοι παγιδεύονται στην διάρκεια της προετοιμασίας του γάμου τους στην αντίληψη που τα περιοδικά ποικίλης ύλης προβάλλουν με τις διαφημίσεις και τα άρθρα που φιλοξενούν. Η αντίληψη αυτή περιορίζει πολύ τον ορίζοντα της προετοιμασίας σε τεχνικές λεπτομέρεις, που «όμως πρέπει να ρυθμιστούν», ώστε να τελέσουν «τον τέλειο γάμο». Oπως άριστα γνωρίζετε από την ποιμαντική σας πείρα, αρκετοί ιερείς παγιδευόμαστε στην ίδια αντίληψη και πολύ λίγο προσπαθούμε να εκτρέψουμε τις συζητήσεις μας από αυτές τις λεπτομέρειες. Χρειαζόμαστε προγράμματα μελλονύμφων που δεν θα έχουν τον χαρακτήρα « σχολείου», αλλά κύκλο συναντήσεων διαλόγου και επικοινωνίας των ζευγαριών με τους ιερείς και με ειδικούς, όταν αυτό χρειάζεται. 1β. Πρόγραμμα στήριξης νέων γονέων.Είναι ανάγκη να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή όχι μόνο στον τρόπο τέλεσης των μυστηρίων του Γάμου και της Βαπτίσεως αλλά και του αριθμού που ( πρέπει να) τελούνται σε κάθε Ι.Ναό, ώστε να μειωθεί στο ελάχιστο ο απρόσωπος χαρακτήρας που επιβάλλεται όταν τελούνται πάρα πολλά. Ταυτόχρονα, είναι αναμενόμενο να μειωθούν όσα προβλήματα πηγάζουν από τον κορεσμό και την πίεση που υφίστανται οι ιερείς από τους πιστούς.

Εάν η προετοιμασία και η τέλεση του μυστηρίου του γάμου αξιοποιηθεί ποιμαντικά, είναι σχεδόν βέβαιο ότι κάθε ιερέας θα μπορεί δημιουργήσει περισσότερους διαύλους επικοινωνίας με νεονύμφους από όσους μέχρι σήμερα. Είναι αναγκαία η εκπόνηση προγραμμάτων στήριξης νέων γονέων σε επίπεδο Μητρόπολης ή ενορίας ή και στις δύο εκκλησιαστικές δομές, όταν η Μητρόπολη είναι πολύ μεγάλη. Τα προγράμματα αυτά πρέπει να έχουν πυρήνα τις προβαπτισματικές ευχές (Ευχή της 1ης ημέρας, Εκκλησιασμός του βρέφους) και το μυστήριο της Βαπτίσεως και να εξελίσσονται σε δυνατότητα ενημέρωσης, διαλόγου και στήριξης των νέων γονέων. 2. Όπως φαίνεται από τους ιατρικού χαρακτήρα παράγοντες που ευνοούν την εμφάνιση κακοποιήσεων (πρβλ σχήμα 4), είναι αναγκαία η συνεργασία των εκκλησιαστικών δομών με το ιατρικο-νοσηλευτικό προσωπικό των Μαιευτηρίων. Μέχρι σήμερα πολύ μικρή είναι η παρουσία της Εκκλησίας μας στα Μαιευτήρια. Ακόμα μικρότερη είναι η συνεργασία Ενορίας-ιατρικου-νοσηλευτικού προσωπικού των Μαιευτηρίων. Η συνεργασία τους είναι απαραίτητη, ώστε να γνωρίσουμε ποιες μητέρες ή οικογένειες παρουσιάζουν χαρακτηριστικά της ομάδας «υψηλού κινδύνου», προκειμένου να βοηθήσουμε προληπτικά. Είναι αναγκαίο, κατά την άποψή μας, σαν αφετηριακή προσπάθεια να ενθαρρυνθούν οι ιερείς να διαβάζουν την ευχή της 1ης ημέρας στη νέα μητέρα όταν βρίσκεται στο Μαιευτήριο. Με αυτό τον τρόπο η παρουσία των ιερέων θα είναι φυσική και θα βοηθά την επιδιωκώμενη δημιουργία σχέσεων με τους ιατρούς, τις μαίες και τις νοσηλεύτριες. 2α. Για τους ίδιους λόγους πρέπει να γίνει ακόμα καλύτερη η παρουσία των ιερέων και της Εκκλησίας στα Νοσοκομεία Παίδων και στις παιδιατρικές κλινικές των νοσοκομείων της χώρας. 3. Πρέπει, μέσα στα όρια της ενορίας, η ποιμαντική του γάμου και της οικογένειας με την ποιμαντική της νεότητας να μην είναι αποκομμένες, όπως βλέπουμε να γίνεται μέχρι σήμερα. Στον χώρο των κατηχητικών σχολείων πρέπει να ενθαρρυνθεί η ίδρυση κατηχητικών ομάδων προσχολικής ηλικίας. Με αυτό τον τρόπο θα έχουμε ακόμα μια ευκαιρία να ποιμάνουμε όχι μόνο τα παιδιά 3-5 ετών αλλά και τους γονείς τους. Δεν πρέπει να αγνοούμε το γεγονός της ιδιαίτερης ευαισθητοποίησης σε θέματα παιδικής προστασίας των νέων γονέων. Οι νέοι γονείς είναι πιο εύκολο, σε σχέση με γονείς παιδιών μεγαλύτερης ηλικίας, να κινητοποιηθούν στο πλαίσιο της ενορίας και να αποτελέσουν τους καλύτερους βοηθούς των ιερέων και της Εκκλησίας γενικότερα στην νέα προσπάθεια που θέλει να αναλάβει. Την ίδια στιγμή ασκείται ένα μεγάλης σημασίας έργο πρόληψης της κακοποίησης του παιδιού γιατί προσφέρεται στους γονείς η δυνατότητα επαφής με την τοπική κοινότητα. Παράλληλα, δημιουργείται ένα δίκτυο προστασίας, αφού οικογένειες που κινούνται κοντά στα όρια της περιοχής « υψηλού κινδύνου» είναι δυνατό να εντοπισθούν και να βοηθηθούν.

Η προσέγγιση της προσχολικής ηλικίας δεν πρέπει να σταματήσει εδώ. Σε πολλές ενορίες λειτουργεί παιδικός σταθμός ή νηπιαγωγείο. Ο τρόπος λειτουργίας τους, οι ανάγκες τους, το εκπαιδευτικό προσωπικό, τα παιδιά που φοιτούν σε αυτά και οι γονείς τους, είναι άγνωστα από πολλούς εφημέριους των ενοριών. Γι αυτό ευθύνεται η αντίληψη που κυριαρχεί ακόμα και στις κοινωνικές υπηρεσίες του κράτους: «Τα παιδιά αυτά δεν έχουν ανάγκες». Ενδεικτικό σημείο του λανθασμένου προσανατολισμού είναι ότι στην αρχή του σχολικού έτους στους παιδικούς σταθμούς δεν γίνεται αγιασμός! Την ίδια στιγμή, όλα τα άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα έχουν την δυνατότητα αυτή έστω και αν για πολλούς είναι εθιμική. Είναι νομίζουμε πολύ απλό οι ιερείς σε συνεργασία με το εκπαιδευτικό προσωπικό των παιδικών σταθμών, ξεκινώντας από την τέλεση του αγιασμού, να οργανώσουν μια σειρά ευκαιριών συνάντησης με τους γονείς για να ακούσουν και να συμπαρασταθούν στα προβλήματά τους. Σε συνεργασία με την Τοπική Αυτοδιοίκηση και τα σχολεία μπορούμε να εκπονήσουμε ένα πρόγραμμα «κάλυψης των αναγκών των παιδιών το Σάββατο». Το πρόγραμμα αυτό θα έχει ως σκοπό την προστασία των παιδιών όσων εργαζομένων εργάζονται το Σάββατο, ακόμα και την Κυριακή εάν χρειαστεί. Η προσπάθεια αυτή που εντάσσεται στο χώρο της δευτερογενούς πρόληψης έχει μεγάλη σημασία επειδή αρκετοί γονείς εργάζονται χωρίς να έχουν την δυνατότητα να αφήσουν τα παιδιά τους οπουδήποτε, γιατί οι παιδικοί σταθμοί, τα νηπιαγωγεία και τα δημοτικά σχολεία δεν λειτουργούν. Επομένως, υπάρχουν πολλές ανάγκες που μπορούν να καλυφθούν αξιοποιώντας παιδαγωγικά τον ελεύθερο χρόνο των παιδιών. Είναι αναγκαίο να έχουμε ως στόχο στους παιδικούς σταθμούς που πρόκειται να ιδρυθούν από τις Ι.Μητροπόλεις να προβλεφθεί η παράμετρος αυτή. Σε συνεργασία με τα Ε.Φ.Τ προγράμματα για κοινωνικά απομονωμένες οικογένειες που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως «υψηλού κινδύνου». Τα προγράμματα αυτά θα έχουν ως στόχο την απογραφή σε ενοριακό (και περιφερειακό) επίπεδο των οικογενειών υψηλού κινδύνου και την στήριξή τους από τις ενορίες, ώστε να αποτραπεί το ενδεχόμενο της κακοποίησης. Σημαντική μπορεί να είναι η συμβολή των Σχολών Γονέων, αρκεί η λειτουργία τους να μην εξαντλείται στο επίπεδο κάποιας χρήσιμης διάλεξης, αλλά να είναι χώρος προβληματισμού και επικοινωνίας, τρόπος στερέωσης των οικογενειών και οργάνωσης δικτύου. Με τον τρόπο αυτό οι γονείς που θα αποτελούν τις σχολές γονέων θα γίνουν οι χρησιμότεροι συνεργάτες των ενοριών και των περιφερειών στις οποίες θα βρίσκονται. Μια ακόμα δυνατότητα που είναι δυνατό να υπάρξει σε συνεργασία με γυναικολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς, είναι η πραγματοποίηση ενός προγράμματος βοήθειας και στήριξης εγκύων γυναικών που ζουν σε οικογένειες υψηλού κινδύνου. Πρόγραμμα σε επίπεδο ενορίας κοινών οικογενειακών δραστηριοτήτων. Είναι γεγονός ότι όλες οι ενοριακές δραστηριότητες σχεδιάζονται και οργανώνονται με τέτοιο τρόπο ώστε να δραστηριοποιούνται οι ενορίτες μας καθ’ ομάδες ή κατά ηλικία. 81

Στόχος τους προγράμματος είναι η ενθάρρυνση της συμμετοχής ολόκληρης της οικογένειας σε κοινές δραστηριότητες που θα οργανώνονται από την ενορία. Είναι νομίζουμε ολοφάνερες οι ευεργετικές συνέπειες που μπορεί να έχει ένα πρόγραμμα με οικογένειες. 8. Κρίνεται απαραίτητο οι Συνοδικές Επιτροπές που έχουν στο αντικείμενό τους τα θέματα αυτά να μελετήσουν, με την πιθανή βοήθεια του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού και άλλων εξειδικευμένων φορέων, και να εκπονήσουν προγράμματα βελτίωσης σύμφωνα με τις σύγχρονες προδιαγραφές των συνθηκών της «κλειστής» περίθαλψης που προσφέρεται από τα Εκκλησιαστικά ιδρύματα. Ταυτόχρονα, πρέπει να σχεδιαστούν τρόποι εκπαίδευσης του προσωπικού που απασχολείται στα Εκκλησιαστικά Ορφανοτροφεία. 9. Απαραίτητη είναι ακόμα και η προσπάθεια συνεργασίας με όλους τους φορείς που δραστηριοποιούνται στο χώρο της παιδικής προστασίας. Αυτή η προσπάθεια είναι πολυεπίπεδη και μπορεί να πραγματοποιειθεί σε επίπεδο Μητρόπολης και σε επίπεδο ενορίας. 10. Ένα ακόμα πρόγραμμα που μπορεί να υλοποιηθεί σχετικά εύκολα είναι ιδιαίτερα από τις ενορίες εκείνες που μέσα στα όρια τους ζούν οικογένειες μεταναστών, είναι η συμπαράστασή τους σε αυτές και τα παιδιά τους. Η περιθωριοποίησή τους από την τοπική κοινωνία δημιουργεί πολλά προβλήματα σε αυτές με συνέπεια - όχι σπάνια- τα θύματα αυτής της απομόνωσης να είναι τα παιδιά. 11. Τα προγράμματα ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης σε θέματα ψυχικής υγείας και σωματικής ανάπτυξης των παιδιών και της ευαισθητοποίησης των ειδικών είναι απαραίτητα και ήδη προβλέπονται από το αρχικό σχέδιο. Η Διακήρυξη που σχεδιάζεται, η συνέντευξη Τύπου, η πανηγυρική συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής που φαίνονται σε αυτό είναι ένα μέρος των προγραμμάτων αυτών. Μπορούμε να προχωρήσουμε σε τακτά χρονικά διαστήματα σε εκστρατείες ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης με φυλλάδια τετράπτυχα και πολυσέλιδα, όπως αυτά που έχουν εκδοθεί από την Ι.Μ. Δημητριάδος. Μπορούμε ακόμα με την βοήθεια της διεπιστημονικής ομάδας της Ι.Συνόδου, της Ι.Αρχιεπισκοπής και όσων Μητροπόλεων θελήσουν να συμμετάσχουν σε αυτή την προσπάθεια, να δημιουργηθούν ραδιοφωνικές εκπομπές, να γραφούν άρθρα, να οργανωθούν συνέδρια και ομιλίες που θα έχουν ως στόχο την ευαισθητοποίηση και την ενημέρωση. Σημαντικό ρόλο έχει η ευαισθητοποίηση και η σχετική ενημέρωση των ιερέων. Επίσης, είναι ήδη γνωστό ότι τις δυνατότητες του Internet προσπαθούν να τις εκμεταλευτούν κάποιοι κύκλοι για να κακοποιήσουν σεξουαλικά παιδιά. Η παιδική πορνογραφία και οι ανάλογες αγγελίες γνωρίζουν ιδιαίτερη άνθιση στις σελίδες του με αποτέλεσμα οι κυβερνήσεις της Ε.Ε να έχουν ευαισθητοποιηθεί ιδιαίτερα. Η δημιουργία σελίδας Παιδικής Προστασίας στις ήδη υπάρχουσες σελίδες της Εκκλησίας στο ηλεκτρονικό διαδίκτυο νομίζουμε πως θα ήταν ιδιαίτερα ωφέλιμη. 12. Η Εκπαίδευση κληρικών και εθελοντών 82

Τονίζεται ιδιαίτερα αυτός ο τομέας, στον οποίο πρέπει να επικεντρωθεί το ενδιαφέρον μας, γιατί σε όλα τα προγράμματα της δευτερογενούς πρόληψης η δραστηριοποίηση μη ειδικών, αλλά εκπαιδευμένων εθελοντών, είναι απαραίτητη. Στο σχήμα 4 βλέπουμε με πόσους φορείς πρέπει να συνεργάζεται ο ιερέας που εργάζεται στο χώρο της ποιμαντικής του γάμου και της οικογένειας και ιδιαίτερα σε θέματα παιδικής προστασίας.

Σχήμα 4 Ιατροί Νοσηλευτές-Επισκ.Υγείας Χριστ.Κύκλοι ομάδες αυτοβοήθειας Ε.Φ.Τ εθελοντικοί σύλλογοι σύλλογοι γυναικών Νοσοκομεία ή Κέντρα Διενοριακή Συνεργασία Υγείας ή Μαιευτήριο ή Ιερέας Παιδιατρικές κλινικές Σχολεία & Παιδικοί Σταθμοί

Κοινωνικές Υπηρεσίες ΕΛ.ΑΣ ( Υπηρεσία Ανηλίκων)

άνθρωποι γ΄ηλικίας Κατηχητικά σχολεία Σύλλογοι γονέων & κηδεμόνων Υπηρεσίες Ανηλίκων Γονείς

Σχολές Γονέων

Είναι απαραίτητο, ο εφημέριος κάθε ενορίας να γνωρίζει την θεωρία και την πράξη της σύγχρονης κοινωνικής διακονίας. Άλλωστε, δεν χρειάζεται στο επίπεδο αυτό να έχει ειδική εκπαίδευση. Εκείνο που πρέπει όμως να κατέχει σε ικανοποιητικό βαθμό είναι να βρίσκεται σε θέση να αναγνωρίζει τις οικογένειες της ομάδας «υψηλού κινδύνου» να συνεργάζεται μαζί τους μακριά από μανιχαϊκές λογικές, να είναι ευέλικτος και να μπορεί να αξιοποίησει όλους εκείνους που μπορούν να βοηθήσουν στην πρόληψη και στην αντιμετώπιση της κακοποίησης των παιδιών. Όπως ήδη αναφέρθηκε η συμμετοχή μη ειδικευμένων αλλά εκπαιδευμένων σε συγκεκριμένο έργο εθελοντών είναι απαραίτητη. Η εκπαίδευση των εθελοντών αυτών μπορεί να γίνει σε συνεργασία με τον Ε.Ε.Σ και το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας. Είναι αναγκαίο να εκπαιδευτούν «οικογενειακοί βοηθοί» ώστε να μπορούν να ενεργοποιηθούν στο έργο της συμπαράστασης με την οικογένεια που βρίσκεται σε κρίση. Ο 83

οικογενειακός βοηθός μπορεί να έχει ανάμειξη στη ζωή μιας οικογένειας σε κρίση για χρονικό διάστημα από 8-12 μήνες. Είναι δυνατό να υπάρχουν ομάδες αυτοβοήθειας γονέων που σχηματίζεται από γονείς που είχαν κακοποιήσει-παραμελήσει το παιδί τους και έχουν θεραπευθεί.Η βοήθειά τους κρίνεται σημαντική. Στις Η.Π.Α., έχει δοκιμασθεί με επιτυχία ο θεσμός των αναδόχων παππούδων και γιαγιάδων ηλικίας από 60 ετών και άνω. Πιστεύουμε πως είναι δυνατό με συγκεκριμένες προϋποθέσεις να το εφαρμόσουμε και στη χώρα μας, με πολλές πιθανότητες επιτυχίας. ΙΙ. Οι μακροχρόνιες ενέργειες 1. Η τριτογενής πρόληψη έχει ως στόχο το κακοποιημένο παιδί μαζί με την οικογένεια που το κακοποίησε να θεραπευθούν, να επιστρέψουν στο σπίτι τους και να μην κακοποιηθεί ή παραμεληθεί άλλη φορά. Η τριτογενής κάλυψη καλύπτει μια σειρά ενεργειών όπως: α. Την εκτίμηση από διεπιστημονική ομάδα της οικογενειακής κατάστασης. β. Απομάκρυνση αρχικά του παιδιού από το σπίτι του. γ. Θεραπεία και στήριξη των γονέων. δ. Βελτίωση των κακών κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών της οικογένειας. ε. Ψυχοθεραπεία του παιδιού όταν αυτό είναι αναγκαίο. στ. Εάν είναι αναγκαίο προσωρινή αφαίρεση της επιμέλειας του παιδιού από τους γονείς. Στην φάση αυτή, όπως και στην διάρκεια της θεραπείας, είναι απαραίτητοι οι εκπαιδευμένοι μη -ειδικοί εθελοντές. 2. Η θεραπεία είναι το πιο πολύπλοκο κομμάτι της προσπάθεια μας και χρειάζεται ενδελεχή μελέτη. Οπου όμως δημόσιοι ή ιδιωτικοί φορείς ανέλαβαν μια τέτοια πρωτοβουλία είχαν τις παρακάτω προϋποθέσεις: α. Ειδικευμένο προσωπικό, β. Τηλεφωνική γραμμή άμεσης βοήθειας, γ. Άριστη επικοινωνία με την Αστυνομία και τις Δικαστικές αρχές, δ. Ξενώνα για κακοποιημένα παιδιά ( Σταθμός Α΄ Κοινωνικών Βοηθειών), ε. Ξενώνα για παροχή οικογενειακής φροντίδας , στ. Σε μεταγενέστερο χρονικό σημείο Θεραπευτικό Νηπιαγωγείο και Παιδικό Σταθμό. ΙΙΙ Η Μεθοδολογία Είναι ήδη φανερό πως το έργο της μελέτης, της πρόληψης και της αντιμετώπισης του φαινομένου της κακοποίησης του παιδιού είναι πολύ μεγάλο και απαιτεί πολύ χρόνο εργασίας. Συνδέεται άμεσα με την ποιμαντική της οικογένειας και απαιτεί οικονομία δυνάμεων και συντονισμένες ενέργειες. Σε επίπεδο Εκκλησίας της Ελλάδος πρέπει να λειτουργήσει σύμφωνα με το σχήμα 5. Σχήμα 5 84

1. Σύμφωνα με το σχήμα 5, έχουμε ένα τετραμερές έργο που η Σ.Επιτροπή πρέπει να έχει στην επίβλεψή της. Στο πρώτο μέρος του έργου της έχουμε ήδη αναφερθεί. 2. Στο δεύτερο τμήμα είναι ανάγκη να γίνει μια απογραφή δραστηριοτήτων των 37 Υπηρεσιών που υπάρχουν στις 80 Ι. Μητροπόλεις της Εκκλησίας της Ελλάδος. Στη συνέχεια, αφού μελετηθεί η πραγματική δυναμικότητά τους, να επιδιωχθεί μια συνάντηση των υπευθύνων των Υπηρεσιών αυτών, με στόχο να γίνουν κατά το δυνατό κοινές ενέργειες και σχεδιασμός σε όλα τα επίπεδα. 3. Όπου έχουν ήδη ιδρυθεί Κέντρα με ειδικό έργο, καλό είναι να μας γνωστοποιηθεί ο τρόπος με τον οποίο ενεργούν. 4. Τέλος, είναι ανάγκη να γίνει ένα σεμινάριο 40 ωρών για 15-20 κληρικούς από όσες Μητροπόλεις θέλουν να εφαρμόσουν ένα πρόγραμμα πρόληψης της κακοποίησης των παιδιών. Το σεμινάριο αυτό μπορεί να οργανωθεί σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, τον Μάιο ή τον Σεπτέμβριο. Θα περιλαμβάνει θεωρία πάνω σε θέματα πρόληψης και αντιμετώπισης κακοποίησης και παραμέλησης του παιδιού, καθώς και πρακτική άσκηση σε μονάδες αντιμετώπισης. Ο πυρήνας των κληρικών θα είναι υπεύθυνος ώστε στην Μητρόπολη που ανήκει να εφαρμόσει αντίστοιχες μεθόδους και προγράμματα συνεργασίας προκειμένου να δημιουργηθεί ο ανάλογος πυρήνας σε επίπεδο Μητρόπολης. Στο χώρο της έρευνας εντάσσεται η διοργάνωση συνεδρίων και η έκδοση εντύπων και βιβλίων. Παράλληλα, είναι αναγκαίο σε όλα τα επίπεδα της Εκκλησιαστικής Εκπαίδευσης να εισαχθούν μαθήματα Κοινωνιολογικού περιεχομένου και ιδιαίτερα Κοινωνικής Διακονίας και Πολιτικής, ώστε οι μελλοντικοί κληρικοί της Εκκλησίας μας να γνωρίζουν τον τρόπο δράσης των Κοινωνικών επιστημόνων των κοινων. Υπηρεσιών για να μπορούν να συνεργάζονται μαζί τους και να κατευθύνουν ανάλογα τους πιστούς που ποιμένουν. Σύμφωνα με το σχήμα 6 μπορεί να σχεδιαστεί ανάλογη υπηρεσία και σε επίπεδο Μητρόπολης. Ειδικότερα, στην Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών το Οργανόγραμμα θα μπορούσε να είναι: Σχήμα 6

Ιδρυμα Νεότητας & Οικογένειας

Κέντρο Στήριξης Κέντρο Παιδικής Σχεδιασμός Οικογενείας

Κέντρο Παιδικής Προστασίας

Πρόληψη Ευαισθητοποίηση Θεραπεία

Σχεδιασμός

Αποκατάσταση

21 Αρχιεπισκοπικές Περιφέρειες

Παρατήρηση: Με βάση αυτό το πλάνο ο ιερέας που είναι επιφορτισμένος μόνο με την Σχολή Γονέων ίσως θα πρέπει να αναλάβει ολόκληρη την ποιμαντική του γάμου και της οικογένειας.

Παράρτημα Α’ Ν. 3500 / 2006 (μετά την τροποποίηση που επέφερε ο ν. 4531/2018 - ΦΕΚ Α' 62/05-04-2018) «Για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας» ✓ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α – ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ Άρθρο 1 -Ορισμοί Για τον παρόντα νόμο θεωρείται: 1. ενδοοικογενειακή βία, η τέλεση αξιόποινης πράξης, σε βάρος μέλους της οικογένειας, σύμφωνα με τα άρθρα 6, 7, 8 και 9 του παρόντος και τα άρθρα 299 και 311 του Ποινικού Κώδικα. 2. α. οικογένεια ή κοινότητα που αποτελείται από συζύγους ή πρόσωπα που συνδέονται με σύμφωνο συμβίωσης ή γονείς και συγγενείς πρώτου και δεύτερου βαθμού εξ αίματος ή εξ αγχιστείας και τα εξ υιοθεσίας τέκνα τους. β. στην οικογένεια περιλαμβάνονται, εφόσον συνοικούν, συγγενείς εξ αίματος ή εξ αγχιστείας μέχρι τετάρτου βαθμού και πρόσωπα των οποίων επίτροπος, δικαστικός παραστάτης ή ανάδοχος γονέας έχει ορισθεί μέλος της οικογένειας, καθώς και κάθε ανήλικο πρόσωπο που συνοικεί στην οικογένεια. γ. Οι διατάξεις του παρόντος νόμου εφαρμόζονται και στους μόνιμους συντρόφους και στα τέκνα, κοινά ή ενός εξ αυτών, στους τέως συζύγους, στα μέρη συμφώνου συμβίωσης που έχει λυθεί, καθώς και στους τέως μόνιμους συντρόφους. 3. θύμα ενδοοικογενειακής βίας κάθε πρόσωπο της προηγούμενης παραγράφου σε βάρος του οποίου τελείται αξιόποινη πράξη κατά τα άρθρα 6, 7, 8 και 9 του παρόντος. Θύμα είναι και το μέλος, στην οικογένεια του οποίου τελέσθηκε αξιόποινη πράξη, κατά τα άρθρα 299 και 311 του Ποινικού Κώδικα, καθώς και ο ανήλικος κατά την παράγραφο 2, ενώπιον του οποίου τελείται μία από τις αξιόποινες πράξεις της παρούσας. ✓ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β – ΑΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ Άρθρο 2 -Απαγόρευση χρήσης βίας Η άσκηση βίας κάθε μορφής μεταξύ των μελών της οικογένειας απαγορεύεται. Άρθρο 3 –Η ενδοοικογενειακή βία ως τεκμήριο κλονισμού του γάμου Το δεύτερο εδάφιο του άρθρου 1439 του Αστικού Κώδικα αντικαθίσταται ως εξής: 87

«Εφόσον ο εναγόμενος δεν αποδεικνύει το αντίθετο, ο κλονισμός τεκμαίρεται σε περίπτωση διγαμίας ή μοιχείας αυτού, εγκατάλειψης του ενάγοντος ή επιβουλής της ζωής του από τον εναγόμενο, καθώς και σε περίπτωση άσκησης από τον εναγόμενο ενδοοικογενειακής βίας εναντίον του ενάγοντος.» Άρθρο 4 -Σωματική βία σε βάρος ανηλίκων Επί ασκήσεως σωματικής βίας σε βάρος ανηλίκου, ως μέσου σωφρονισμού στο πλαίσιο της ανατροφής του, εφαρμόζεται το άρθρο 1532 του Αστικού Κώδικα. Η 30η Απριλίου κάθε χρόνου ορίζεται ως ημέρα κατά της σωματικής τιμωρίας ανηλίκων Άρθρο 5 -Χρηματική ικανοποίηση Η κατά το άρθρο 932 του Αστικού Κώδικα χρηματική ικανοποίηση, λόγω ηθικής βλάβης του παθόντος για μία από τις πράξεις του παρόντος νόμου, δεν μπορεί να είναι κατώτερη των χιλίων (1.000) ευρώ, εκτός αν ο ίδιος ο παθών ζήτησε μικρότερο ποσό. ✓ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ – ΠΟΙΝΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ Άρθρο 6 -Ενδοοικογενειακή σωματική βλάβη 1. Το μέλος της οικογένειας το οποίο προξενεί σε άλλο μέλος αυτής σωματική κάκωση ή βλάβη της υγείας του, υπό την έννοια του εδαφίου α' της παρ. 1 του άρθρου 308 του Ποινικού Κώδικα, ή με συνεχή συμπεριφορά προξενεί εντελώς ελαφρά κάκωση ή βλάβη της υγείας του, με την έννοια του εδαφίου β' της παραπάνω διάταξης, τιμωρείται με φυλάκιση, τουλάχιστον, ενός έτους. 2. Αν η πράξη της πρώτης παραγράφου είναι δυνατόν να προκαλέσει στο θύμα κίνδυνο για τη ζωή του ή βαριά σωματική βλάβη, επιβάλλεται φυλάκιση, τουλάχιστον, δύο ετών. Αν επακολουθήσει βαριά σωματική ή διανοητική πάθηση του θύματος, επιβάλλεται κάθειρξη μέχρι δέκα ετών. Αν ο υπαίτιος επεδίωκε ή γνώριζε και αποδέχθηκε το αποτέλεσμα της πράξης του, τιμωρείται με κάθειρξη. 3. Αν η πράξη της πρώτης παραγράφου τελέσθηκε σε βάρος εγκύου ή σε βάρος μέλους της οικογένειας το οποίο, από οποιαδήποτε αιτία, είναι ανίκανο να αντισταθεί, τιμωρείται με φυλάκιση, τουλάχιστον, δύο ετών και αν η πράξη τελέσθηκε ενώπιον ανήλικου μέλους της οικογένειας, τιμωρείται με φυλάκιση, τουλάχιστον, ενός έτους. 4. Αν η πράξη της πρώτης παραγράφου συνιστά μεθοδευμένη πρόκληση έντονου σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης, επικίνδυνης για την υγεία, ή ψυχικού πόνου, ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη, ιδίως με την παρατεταμένη απομόνωση του 88

θύματος, επιβάλλεται κάθειρξη. Αν το θύμα είναι ανήλικος, επιβάλλεται κάθειρξη τουλάχιστον δέκα ετών. 5. Οι διατάξεις των προηγούμενων παραγράφων εφαρμόζονται αντίστοιχα και όταν ο δράστης εργάζεται σε φορέα παροχής κοινωνικής μέριμνας, η δε πράξη του στρέφεται σε βάρος προσώπου, το οποίο δέχεται τις υπηρεσίες του φορέα αυτού. Άρθρο 7 -Ενδοοικογενειακή παράνομη βία και απειλή 1.Το μέλος της οικογένειας το οποίο εξαναγκάζει άλλο μέλος χρησιμοποιώντας βία ή απειλή με σπουδαίο και άμεσο κίνδυνο σε πράξη, παράλειψη ή ανοχή χωρίς το θύμα να υποχρεούται προς τούτο τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον έξι μηνών, ανεξάρτητα από το αν το απειλούμενο κακό στρέφεται εναντίον του ίδιου του θύματος ή κάποιου από τους οικείους του υπό την έννοια της περίπτωσης β' του άρθρου 13 του Ποινικού Κώδικα. 2. Το μέλος της οικογένειας το οποίο προκαλεί τρόμο ή ανησυχία σε άλλο μέλος της οικογένειας, απειλώντας το με βία ή άλλη παράνομη πράξη ή παράλειψη, τιμωρείται με φυλάκιση. Άρθρο 8 -Βιασμός και κατάχρηση σε ασέλγεια 1. Η παρ. 1 του άρθρου 336 του Ποινικού Κώδικα αντικαθίσταται ως εξής: «Όποιος με σωματική βία ή με απειλή σπουδαίου και άμεσου κινδύνου εξαναγκάζει άλλον σε συνουσία ή σε άλλη ασελγή πράξη ή σε ανοχή της τιμωρείται με κάθειρξη.» 2. Η παρ. 1 του άρθρου 338 του Ποινικού Κώδικα αντικαθίσταται ως εξής: «Όποιος με κατάχρηση της παραφροσύνης άλλου ή της από οποιαδήποτε αιτία προερχόμενης ανικανότητάς του να αντισταθεί, ενεργεί επ' αυτού συνουσία ή άλλη ασελγή πράξη τιμωρείται με κάθειρξη μέχρι δέκα ετών.» Άρθρο 9 -Ενδοοικογενειακή προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας 1. Το μέλος της οικογένειας το οποίο προσβάλλει την αξιοπρέπεια άλλου μέλους της, με ιδιαίτερα ταπεινωτικό λόγο ή έργο που ανάγεται στη γενετήσια ζωή του, τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι δύο ετών. 2. Με φυλάκιση τουλάχιστον έξι μηνών μέχρι τριών ετών τιμωρείται η πράξη της προηγούμενης παραγράφου, αν ο παθών είναι ανήλικος. 3. Οι διατάξεις των προηγούμενων παραγράφων εφαρμόζονται αντίστοιχα και όταν ο δράστης εργάζεται σε φορέα παροχής κοινωνικής μέριμνας, η δε πράξη του στρέφεται σε βάρος προσώπου, το οποίο δέχεται τις υπηρεσίες του φορέα αυτού. 89

Άρθρο 10 -Παρακώλυση απονομής της δικαιοσύνης Όποιος σε υπόθεση ενδοοικογενειακής βίας απειλεί μάρτυρα ή μέλος της οικογένειας του ή ασκεί βία εναντίον του ή τον δωροδοκεί, με σκοπό την παρακώλυση απονομής της δικαιοσύνης, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών μηνών μέχρι τριών ετών. ✓ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ – ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ Άρθρο 11 -Προϋποθέσεις 1. Στα πλημμελήματα ενδοοικογενειακής βίας ο αρμόδιος για την άσκηση ποινικής δίωξης εισαγγελέας διερευνά τη δυνατότητα διαμεσολάβησης κατά τη διαδικασία των επόμενων άρθρων. 2. Προϋπόθεση για την έναρξη της διαδικασίας ποινικής διαμεσολάβησης είναι η υποβολή ανεπιφύλακτης δήλωσης εκ μέρους του προσώπου στο οποίο αποδίδεται η τέλεση του εγκλήματος, ότι είναι πρόθυμο σωρευτικά: α) να υποσχεθεί ότι δεν θα τελέσει στο μέλλον οποιαδήποτε πράξη ενδοοικογενειακής βίας (λόγος τιμής) και ότι, σε περίπτωση συνοίκησης, δέχεται να μείνει εκτός οικογενειακής κατοικίας για εύλογο χρονικό διάστημα, εάν το προτείνει το θύμα. Για την υπόσχεση αυτή συντάσσεται έκθεση κατά τα άρθρα 148 επ. του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. β) να παρακολουθήσει ειδικό συμβουλευτικό – θεραπευτικό πρόγραμμα για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας σε δημόσιο φορέα, σε όποιον τόπο και για όσο χρονικό διάστημα κρίνεται τούτο αναγκαίο από τους αρμόδιους θεραπευτές. Ο υπεύθυνος του προγράμματος πιστοποιεί την ολοκλήρωση της παρακολούθησής του. Το σχετικό πιστοποιητικό επισυνάπτεται στο φάκελο της δικογραφίας. Αναφέρονται δε σε αυτό, αναλυτικά, το αντικείμενο του συμβουλευτικού – θεραπευτικού προγράμματος και ο αριθμός των συνεδριών που παρακολούθησε ο ενδιαφερόμενος. Σε περίπτωση μη ολοκλήρωσης της παρακολούθησης του προγράμματος εφαρμόζεται η παράγραφος 3 του άρθρου 13. γ) να άρει ή να αποκαταστήσει, εφόσον είναι δυνατόν, αμέσως τις συνέπειες που προκλήθηκαν από την πράξη και να καταβάλει εύλογη χρηματική ικανοποίηση στον παθόντα. 3. Αν το θύμα της ενδοοικογενειακής βίας είναι ανήλικος, η ποινική διαμεσολάβηση ενεργείται υπέρ αυτού και από κοινού από τον κατά τόπον αρμόδιο εισαγγελέα ανηλίκων και τον ασκούντα την επιμέλεια, εφόσον αυτός δεν είναι το ίδιο πρόσωπο με τον φερόμενο ως δράστη του εγκλήματος. Αν δεν υπάρξει ομοφωνία, η διαμεσολάβηση δεν είναι δυνατή. Ο ανήλικος που έχει συμπληρώσει το δέκατο τέταρτο έτος της ηλικίας του μπορεί, εφόσον 90

το επιθυμεί, να παρίσταται κατ' αυτήν και να ακούγεται. Τα πρόσωπα του πρώτου εδαφίου αντιπροσωπεύουν τον ανήλικο στη διαδικασία της ποινικής διαμεσολάβησης και για τις αστικές αξιώσεις. 4. Οι σχετικές με την ποινική διαμεσολάβηση διατάξεις του παρόντος νόμου δεν εφαρμόζονται, αν ο φερόμενος ως δράστης της πράξεως ενδοοικογενειακής βίας είναι επίτροπος, δικαστικός συμπαραστάτης ή ανάδοχος γονέας του ανηλίκου. 5. Αν την πράξη ενδοοικογενειακής βίας σε βαθμό πλημμελήματος φέρεται να έχει τελέσει ανήλικος, εφαρμόζεται το άρθρο 45Α του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Άρθρο 12 -Διαδικασία 1. Αν σε βάρος του υπαιτίου κινηθεί η διαδικασία των άρθρων 417 επ. του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, ποινική διαμεσολάβηση επιτρέπεται μόνον εφόσον το δικαστήριο αναβάλλει την εκδίκαση της υπόθεσης κατά τις διατάξεις του άρθρου 423 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Στην περίπτωση αυτή, η σχετική διαδικασία χωρεί κατά τις παραγράφους 3 έως 6 του παρόντος άρθρου. Το δικαστήριο που αναβάλλει την εκδίκαση της υπόθεσης, κατά το πρώτο εδάφιο, εξετάζει αυτεπαγγέλτως αν συντρέχει περίπτωση να επιβληθούν στον υπαίτιο περιοριστικοί όροι κατά το άρθρο 18 του παρόντος νόμου. 2. Αν σε βάρος του φερόμενου ως δράστη ενεργείται προκαταρκτική εξέταση, ο εισαγγελέας, πριν από κάθε άλλη ενέργεια: α) μπορεί να διατάσσει τη διενέργεια ιατρικής πραγματογνωμοσύνης στο φερόμενο ως θύμα, προκειμένου να ερευνηθεί η βασιμότητα της καταγγελίας για την σε βάρος του τέλεση της πράξεως, β) εξετάζει ο ίδιος κάθε μάρτυρα που προτείνεται, καθώς και τα πρόσωπα της οικογένειας ή παραγγέλλει την εξέταση αυτών από τους αρμόδιους ανακριτικούς υπαλλήλους, και γ) καλεί το πρόσωπο στο οποίο αποδίδεται η τέλεση της πράξεως να παράσχει στον ίδιο ή στον αρμόδιο ανακριτικό υπάλληλο εξηγήσεις υπό τους όρους του άρθρου 31 παρ. 2 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. 3. Αν ο παρέχων εξηγήσεις δεν υποβάλει ο ίδιος, ή μέσω του συνηγόρου του, την κατά την παρ. 2 του άρθρου 11 δήλωση περί ποινικής διαμεσολάβησης, καλείται, προς τούτο, από τον αρμόδιο εισαγγελέα. Στην περίπτωση αυτή μπορεί να λάβει προθεσμία τριών ημερών για να απαντήσει. 4. Αν η απάντηση του παρέχοντος εξηγήσεις είναι αρνητική ή αυτός δεν απαντήσει, κινείται η ποινική διαδικασία κατά τις διατάξεις του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Αν η απάντηση του παρέχοντος εξηγήσεις είναι θετική, ο εισαγγελέας ενημερώνει τον παθόντα ή τον συνήγορό του για την κατά τα ανωτέρω δήλωση του ενδιαφερομένου και, αν υποβληθεί σχετικό αίτημα, παρέχεται στον παθόντα προθεσμία, το πολύ τριών ημερών, για να δηλώσει αν δέχεται τη διαμεσολάβηση.

5. Αν η απάντηση του παθόντος είναι αρνητική ή αυτός δεν απαντήσει ή δεν επέλθει συμφωνία ως προς τους όρους της περίπτωσης α' της παραγράφου 2 του άρθρου 11, κινείται η ποινική διαδικασία κατά τις διατάξεις του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Αν η απάντηση του παθόντος είναι θετική, ο εισαγγελέας με διάταξη του θέτει τη δικογραφία σε ειδικό αρχείο της εισαγγελίας. Κατά της διατάξεως αυτής δεν χωρεί προσφυγή. 6. Αν τα πρόσωπα στα οποία αποδίδεται η τέλεση της πράξης είναι περισσότερα, για την έναρξη της διαδικασίας ποινικής διαμεσολάβησης απαιτείται μεταξύ τους συμφωνία. Το ίδιο ισχύει και αν η φερόμενη ως τελεσθείσα πράξη αφορά περισσότερα θύματα. Αν δεν επιτευχθεί συμφωνία κατά τα προηγούμενα εδάφια, η διαμεσολάβηση δεν είναι δυνατή. 7. Η συμφωνία των διαδίκων μερών για την κατά την παρ. 2 του άρθρου 11 του παρόντος έναρξη της διαδικασίας ποινικής διαμεσολάβησης μπορεί να υποβληθεί στον αρμόδιο εισαγγελέα και με σχετικό πρακτικό εκ μέρους των συνηγόρων τους. Άρθρο: 13 -Ποινικές συνέπειες 1. Η διάταξη του εισαγγελέα που εκδίδεται κατόπιν ποινικής διαμεσολάβησης καταχωρίζεται σε ειδική μερίδα στο δελτίο ποινικού μητρώου και τηρείται για χρονικό διάστημα ίσο προς τον εκ του νόμου προβλεπόμενο χρόνο παραγραφής του εγκλήματος στο οποίο αφορά. 2. Αν ο ενδιαφερόμενος συμμορφωθεί προς τους όρους της ποινικής διαμεσολάβησης για χρονικό διάστημα τριών ετών, τότε η σχετική διαδικασία ολοκληρώνεται και εξαλείφεται η ποινική αξίωση της πολιτείας για το έγκλημα που αφορά. 3. Η διαπιστούμενη από τον εισαγγελέα υπαίτια μη ολοκλήρωση της ποινικής διαμεσολάβησης διακόπτει τη διαδικασία και προκαλεί την αναδρομική άρση των επελθόντων αποτελεσμάτων. Στην περίπτωση αυτή ο εισαγγελέας ανασύρει τη δικογραφία από το αρχείο, η δε ποινική διαδικασία συνεχίζεται κατά τις οικείες διατάξεις του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, χωρίς να επιτρέπεται πλέον η υποβολή νέου αιτήματος για ποινική διαμεσολάβηση. 4. Ενόσω διαρκεί η διαδικασία ποινικής διαμεσολάβησης, τελεί σε εκκρεμοδικία η πράξη στην οποία αυτή αφορά. Η άσκηση ποινικής δίωξης για πράξη για την οποία εξαλείφθηκε η ποινική αξίωση της πολιτείας, λόγω ολοκληρώσεως της διαδικασίας ποινικής διαμεσολάβησης, είναι απαράδεκτη. Η παραγραφή της πράξης αναστέλλεται μέχρι την ολοκλήρωση της διαδικασίας ποινικής διαμεσολάβησης. 5. Η άρνηση ενός εκ των διαδίκων μερών να δεχθεί τη διαμεσολάβηση ή η αποτυχία ολοκληρώσεώς της, για οποιαδήποτε αιτία, δεν επάγονται σε βάρος αυτών καμία αρνητική ουσιαστική ή δικονομική συνέπεια στην ποινική δίκη που επακολουθεί. 6. Στην παρ. 3 του άρθρου 574 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας προστίθεται στοιχείο γ', το οποίο έχει ως εξής: «η διάταξη του εισαγγελέα που εκδίδεται κατόπιν ποινικής διαμεσολάβησης σε εγκλήματα ενδοοικογενειακής βίας.» 92

Άρθρο 14 -Αστικές συνέπειες 1. Η συμφωνία των διαδίκων για την έναρξη της διαδικασίας ποινικής διαμεσολάβησης ισχύει ως συμβιβασμός ως προς τις χρηματικές αξιώσεις από το έγκλημα ενδοοικογενειακής βίας. Μόνη η συμφωνία του παθόντος συζύγου για την έναρξη της διαδικασίας δεν εμποδίζει την άσκηση αγωγής διαζυγίου ή την υποβολή αιτήσεως συναινετικής λύσεως του γάμου, την πρόοδο της δίκης και τη λύση του γάμου. 2. Η εντός τριετίας από την αρχειοθέτηση της υπόθεσης μη συμμόρφωση του φερόμενου ως δράστη προς τους όρους της ποινικής διαμεσολάβησης παρέχει στο θύμα του εγκλήματος ενδοοικογενειακής βίας το δικαίωμα να ζητήσει, με αγωγή του, την ανατροπή της συμφωνίας, όσον αφορά στις χρηματικές αξιώσεις. Με την άσκηση της αγωγής ανατροπής αναβιώνουν οι χρηματικές αξιώσεις του παθόντος, τα δε καταβληθέντα λόγω της συμφωνίας αναζητούνται κατά τις διατάξεις περί αδικαιολόγητου πλουτισμού. 3. Μετά την ολοκλήρωση της ποινικής διαμεσολάβησης αποκλείεται η ανατροπή της συμφωνίας, εξ οιουδήποτε λόγου και η αναζήτηση των καταβληθέντων σε συμμόρφωση αυτής. Τα ίδια αποτελέσματα επιφέρει και η λύση του γάμου μεταξύ των συζύγων εντός της τριετίας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε – ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ Άρθρο 15 -Προσωρινή Ρύθμιση της κατάστασης Στο τέλος του άρθρου 735 του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας προστίθεται εδάφιο, το οποίο έχει ως εξής: «Σε υποθέσεις ενδοοικογενειακής βίας μπορεί να διατάσσεται ιδίως η απομάκρυνση του καθ' ου από την οικογενειακή κατοικία, η μετοίκησή του, η απαγόρευση να προσεγγίζει τους χώρους κατοικίας ή και εργασίας του αιτούντος, κατοικίες στενών συγγενών του, τα εκπαιδευτήρια των παιδιών και ξενώνες φιλοξενίας.» Άρθρο 16 -Παραγραφή Αν οι πράξεις των άρθρων 6, 7 και 9 του παρόντος στρέφονται κατά ανηλίκου, η έναρξη της προθεσμίας παραγραφής αναστέλλεται μέχρι την ενηλικίωση του θύματος και για ένα έτος μετά, εφόσον πρόκειται για πλημμέλημα, και για τρία έτη μετά, εφόσον πρόκειται για κακούργημα. Άρθρο 17 -Ποινική δίωξη 93

1. Η ποινική δίωξη για τα εγκλήματα των άρθρων 6, 7, 9 και 10 ασκείται αυτεπαγγέλτως. 2. Σε βάρος του υπαιτίου εφαρμόζεται η διαδικασία των άρθρων 417 επ. του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Άρθρο 18 -Περιοριστικοί όροι 1. Σε περίπτωση διαπράξεως εγκλήματος ενδοοικογενειακής βίας είναι δυνατόν, αν υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες κρίνεται απαραίτητο για την προστασία της σωματικής και ψυχικής υγείας του θύματος, να επιβληθούν στον κατηγορούμενο από το αρμόδιο ποινικό δικαστήριο στο οποίο παραπέμπεται να δικασθεί ή από τον αρμόδιο ανακριτή ή από το δικαστικό συμβούλιο ή από τον εισαγγελέα που έχει επιληφθεί της υπόθεσης με αιτιολογημένη διάταξή του, κατά της οποίας επιτρέπεται η άσκηση προσφυγής ενώπιον του συμβουλίου πλημμελειοδικών, και για όσο χρονικό διάστημα απαιτείται, περιοριστικοί όροι, όπως ιδίως η απομάκρυνσή του από την οικογενειακή κατοικία, η μετοίκησή του, η απαγόρευση να προσεγγίζει τους χώρους κατοικίας ή και εργασίας του θύματος, κατοικίες στενών συγγενών του, τα εκπαιδευτήρια των παιδιών και ξενώνες φιλοξενίας. Όποιος παραβιάζει τον περιοριστικό όρο που του έχει επιβληθεί τιμωρείται με φυλάκιση. 2. Ο περιοριστικός όρος που έχει επιβληθεί σύμφωνα με τις διατάξεις της προηγούμενης παραγράφου είναι δυνατόν να ανακληθεί, αντικατασταθεί ή τροποποιηθεί από το αρμόδιο δικαστικό όργανο που τον επέβαλε, με αίτηση αυτού στον οποίο επιβλήθηκε ή του θύματος, στην οποία αναφέρονται οι λόγοι για τους οποίους επιβάλλεται η ανάκληση, αντικατάσταση ή τροποποίησή του ή και αυτεπαγγέλτως αν εκλείψουν οι λόγοι επιβολής ή προκύψει λόγος αντικατάστασης του όρου. Το δικαστικό όργανο αποφαίνεται αφού ακούσει το θύμα και αυτόν στον οποίο επιβλήθηκε ο περιοριστικός όρος. 3. Το δικαστικό όργανο που είναι αρμόδιο κατά την παράγραφο 1 για την επιβολή, ανάκληση, αντικατάσταση ή τροποποίηση των περιοριστικών όρων, μπορεί να ζητήσει, συμβουλευτικά, τη γνώμη ψυχιάτρων, ψυχολόγων, κοινωνικών λειτουργών και άλλων επιστημόνων με ειδικές γνώσεις σε θέματα ενδοοικογενειακής βίας, εφόσον τα πρόσωπα αυτά εργάζονται σε δημόσιο φορέα υγείας. Άρθρο 19 -Εξέταση μαρτύρων 1. Σε υποθέσεις ενδοοικογενειακής βίας, μέλη της οικογένειας εξετάζονται ως μάρτυρες χωρίς όρκο. 2. Οι ανήλικοι κατά την εκδίκαση των υποθέσεων της προηγούμενης παραγράφου δεν κλητεύονται ως μάρτυρες στο ακροατήριο, αλλά αναγιγνώσκεται η κατάθεσή τους, εφόσον υπάρχει, εκτός εάν η εξέταση τους κρίνεται αναγκαία από το δικαστήριο. Άρθρο 20 94

Υποχρέωση τήρησης εχεμύθειας 1. Σε περίπτωση διαπράξεως εγκλήματος ενδοοικογενειακής βίας, οι αρμόδιες αστυνομικές αρχές που διενεργούν προανάκριση, σύμφωνα με τις διατάξεις της παραγράφου 2 του άρθρου 243 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, απαγορεύεται να ανακοινώνουν με οποιονδήποτε τρόπο το ονοματεπώνυμο του θύματος και του κατηγορουμένου, τη διεύθυνση κατοικίας τους, καθώς και οποιαδήποτε άλλα στοιχεία είναι δυνατόν να αποκαλύψουν την ταυτότητα τους. 2. Οι παραβάτες της διατάξεως αυτής τιμωρούνται με φυλάκιση μέχρι δύο ετών. ✓ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ - ΑΡΩΓΗ ΤΩΝ ΘΥΜΑΤΩΝ Άρθρο 21 Κοινωνική Συμπαράσταση 1. Τα θύματα ενδοοικογενειακής βίας δικαιούνται ηθικής συμπαράστασης και της αναγκαίας υλικής συνδρομής από νομικά πρόσωπα δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου, που λειτουργούν ειδικά για τους σκοπούς αυτούς υπό την εποπτεία του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, και από κοινωνικές υπηρεσίες των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης. 2. Οι αστυνομικές αρχές που επιλαμβάνονται, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους, υποθέσεων ενδοοικογενειακής βίας υποχρεούνται, εφόσον το ζητήσει το θύμα, να ενημερώσουν αυτό και τους παραπάνω φορείς, ώστε να παρασχεθεί αμέσως η απαραίτητη, κατά περίπτωση, αρωγή. Άρθρο 22 -Ευεργέτημα Πενίας Στα θύματα ενδοοικογενειακής βίας, τα οποία ζητούν τη λήψη ασφαλιστικών μέτρων για προσωρινή ρύθμιση της κατάστασης, εξαιτίας του συγκεκριμένου περιστατικού, παρέχεται το ευεργέτημα της πενίας με μόνη την απόδειξη του περιστατικού βίας, σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 194 επ. του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, αν αδυνατούν να καταβάλουν, έστω και προσωρινά, τις απαιτούμενες δικαστικές δαπάνες. Άρθρο 23 -Υποχρεώσεις των εκπαιδευτικών 1. Εκπαιδευτικός της πρωτοβάθμιας ή δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ο οποίος, κατά την εκτέλεση του εκπαιδευτικού του έργου, με οποιονδήποτε τρόπο πληροφορείται ή διαπιστώνει ότι έχει διαπραχθεί σε βάρος μαθητή έγκλημα ενδοοικογενειακής βίας, ενημερώνει, χωρίς καθυστέρηση, τον διευθυντή της σχολικής μονάδας. Ο διευθυντής της σχολικής μονάδας ανακοινώνει, αμέσως, την αξιόποινη πράξη στον αρμόδιο εισαγγελέα, 95

σύμφωνα με τις διατάξεις της παραγράφου 1 του άρθρου 37 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, ή στην πλησιέστερη αστυνομική αρχή. Την ίδια υποχρέωση έχουν οι εκπαιδευτικοί και οι διευθυντές των ιδιωτικών σχολείων, καθώς και οι υπεύθυνοι των πάσης φύσεως Μονάδων Προσχολικής Αγωγής. 2. Κατά την προδικασία και τη διαδικασία στο ακροατήριο, ο διευθυντής της σχολικής μονάδας, ο οποίος ανακοίνωσε την αξιόποινη πράξη στις παραπάνω αρμόδιες αρχές, και ο εκπαιδευτικός, ο οποίος την πληροφορήθηκε ή τη διαπίστωσε, καλούνται να εξετασθούν ως μάρτυρες, μόνο αν η πληροφορία δεν αποδεικνύεται με οποιοδήποτε άλλο αποδεικτικό μέσο. Άρθρο 24 Το άρθρο 342 του Ποινικού Κώδικα (κατάχρηση ανηλίκων σε ασέλγεια) αντικαθίσταται ως εξής: Άρθρο 342. Κατάχρηση ανηλίκων σε ασέλγεια 1. Ο ενήλικος ο οποίος ενεργεί ασελγείς πράξεις με ανήλικο, τον οποίον του έχουν εμπιστευθεί για να τον επιβλέπει ή να τον φυλάσσει, έστω και προσωρινά, τιμωρείται ως εξής: α) αν ο παθών δεν συμπλήρωσε τα δεκατέσσερα έτη, με κάθειρξη τουλάχιστον δέκα ετών, β) αν ο παθών συμπλήρωσε τα δεκατέσσερα, όχι όμως και τα δεκαοκτώ έτη, με κάθειρξη. 2. Συνιστά επιβαρυντική περίσταση η τέλεση της πράξης της πρώτης παραγράφου: α) από οικείο, β) από πρόσωπο που συνοικεί με τον ανήλικο ή διατηρεί φιλικές σχέσεις με τους οικείους του, γ) από εκπαιδευτικό, παιδαγωγό, γυμναστή ή άλλο πρόσωπο που παραδίδει μαθήματα στον ανήλικο, δ) από πρόσωπο που δέχεται τις υπηρεσίες του ανηλίκου, ε) από κληρικό με τον οποίο ο ανήλικος διατηρεί πνευματική σχέση, στ) από ψυχολόγο, ιατρό, νοσοκόμο ή από ειδικό επιστήμονα που παρέχει τις υπηρεσίες του στον ανήλικο. 3. Ο ενήλικος ο οποίος με χειρονομίες, με προτάσεις ή με εξιστόρηση, απεικόνιση ή παρουσίαση πράξεων που αφορούν τη γενετήσια ζωή προσβάλλει την αιδώ ανηλίκου, τον οποίον του έχουν εμπιστευθεί για να τον επιβλέπει ή να τον φυλάσσει, έστω και προσωρινά, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον έξι μηνών και αν η πράξη τελείται κατά συνήθεια με φυλάκιση τουλάχιστον δύο ετών. Η παράγραφος 2 εφαρμόζεται αναλόγως και στις περιπτώσεις αυτές. 4. Ο ενήλικος, ο οποίος μέσω διαδικτύου ή άλλου μέσου επικοινωνίας, αποκτά επαφή με πρόσωπο που δεν συμπλήρωσε τα δεκαέξι έτη και με προτάσεις ή με εξιστόρηση, απεικόνιση ή παρουσίαση πράξεων που αφορούν τη γενετήσια ζωή προσβάλλει την αιδώ

του, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους και αν η πράξη τελείται κατά συνήθεια με φυλάκιση τουλάχιστον τριών ετών. 5. Η παραγραφή των πράξεων των προηγούμενων παραγράφων αναστέλλεται μέχρι την ενηλικίωση του ανηλίκου.» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β’ ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1: Γυναίκες που έχουν υποστεί σωματική και/ή σεξουαλική βία από νυν ή τέως σύντροφο, ή από άλλο πρόσωπο από την ηλικία των 15 ετών και άνω, ανά κράτος μέλος της ΕΕ (%)10 Κράτος μέλος της Από σύντροφο Από μη Από σύντροφο ΕΕ (νυν και/ή τέως) συντρόφους και/ή μη συντρόφους AT 13 12 20 BE 24 25 36 BG 23 14 28 CY 15 12 22 CZ 21 21 32 DE 22 24 35 DK 32 40 52 EE 20 22 33 EL 19 10 25 Κράτος μέλος της ΕΕ

Από σύντροφο (νυν και/ή τέως)

Από μη συντρόφους

ES FI FR HR HU IE IT LT LU LV MT NL PL

13 30 26 13 21 15 19 24 22 32 15 25 13

16 33 33 13 14 19 17 16 25 17 15 35 11

Από σύντροφο και/ή μη συντρόφους 22 47 44 21 28 26 27 31 38 39 22 45 19

Πηγή: Βία κατά των γυναικών Πανευρωπαϊκή έρευνα, Τα αποτελέσματα με μια ματιά, FRA-Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων Ευρ.Ενωσης Λουξεμβούργο 2014, σελ 18 10

PT RO SE SI SK UK ΕΕ-28

19 24 28 13 23 29 22

10 14 34 15 22 30 22

24 30 46 22 34 44 33

Πίνακας 2: Κοινοί παράγοντες κινδύνου για τη διάπραξη βίας κατά των γυναικών και βίας κατά των παιδιών 11 Άτομο (δράστης) • Ήταν μάρτυρας ή βίωσε βία ως παιδί • Νεαρή ηλικία • Κατάχρηση αλκοόλ/ναρκωτικών • Κατάθλιψη • Διαταραχή προσωπικότητας / αντικοινωνική συμπεριφορά Οικογένεια / νοικοκυριό • Πεποιθήσεις για τη βία και την ανισότητα των φύλων • Σύγκρουση μεταξύ συντρόφων/διάλυση της οικογένειας • Ανδρική κυριαρχία στην οικογένεια • Οικονομικό άγχος • Φτώχεια / ένδεια • Μη βιολογικός πατέρας Κοινότητα • Θεσμοί που ανέχονται ή αποτυγχάνουν να ανταποκριθούν στη βία • Ανοχή στη βία • Έλλειψη υπηρεσιών για γυναίκες, παιδιά, οικογένειες • Φυλετική και κοινωνική ανισότητα στην κοινότητα • Πεποιθήσεις σχετικά με την προστασία της ιδιωτικής ζωής στην οικογένεια • Υψηλό επίπεδο εγκληματικής βίας ή/και ένοπλη σύγκρουση

Βλ. Βλ. Κ.Γλυνιαδάκη,Α.Κυριαζή.Μ.Μουρτζάκη Η ενδοοικογενειακή βία κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης....» ό.π σελ. 14. 11

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β΄ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΎ ΣΕΝΑΡΙΟΥ - ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΟ ΒΟΗΘΗΜΑ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΝΕΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΤΗΣ Ι.ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΑΘΗΝΩΝ Πώς θα κρίνει ο Θεός τον κόσμο; Εισαγωγή Συχνά και συνειδητά οι έφηβοι ρωτούν πώς ο Θεός θα κρίνει τον κόσμο. Αναρωτιούνται για τα κριτήρια με τα οποία θα αποφασίσει αν είναι δίκαια ή ακόμα πώς συνδέεται η αγάπη με την κρίση. Μια από τις συχνότερες ερωτήσεις είναι: «Πως θα δεχθεί ( ο Θεός) να υπάρξει κόλαση, ενώ αγαπά τους ανθρώπους»; και ακόμα «πώς εμείς, οι χριστιανοί, θα δεχθούμε την ύπαρξη της κόλασης όταν ισχυριζόμαστε ότι είμαστε μαθητές Του»; Η ενασχόληση με τα έσχατα των εφήβων δεν είναι απρόσμενη, ούτε πρωτόγνωρη. Συνδέεται άμεσα με την ανάδυση των υπαρξιακών ερωτημάτων, το οποίο είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της ηλικίας. «…Αλλά όπως είναι φυσικό η σχέση του εφήβου με το Θεό, θα χαρακτηρισθεί από τις παράλληλες ψυχολογικές του περιπέτειες, αφού πρώτη ύλη για την θρησκευτικότητα αποτελεί ο ψυχισμός πάντοτε και για όλους. Έτσι η αλληλεπίδραση ταυτότητας και θρησκευτικότητας είναι απολύτως απαραίτητο να κατανοηθεί, ιδιαίτερα από εκείνους οι οποίοι ως εκ της θέσεώς τους (γονείς, κληρικούς, εκπαιδευτικούς, κατηχητές) είναι επιφορτισμένοι με τη δύσκολη αλλά θαυμάσια αποστολή να υπηρετήσουν την εφηβική θρησκευτικότητα»12 Παράλληλα δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το ερώτημα τονώνεται από την ενασχόληση των εφήβων με τις ταινίες τρόμου ή/και με παρόμοια παιχνίδια στο Διαδίκτυο. Στο εικονικό σύμπαν μέσα στο οποίο ζουν, ο Θεός δεν έχει την έννοια που διδάσκει η Εκκλησία μας, κατανοείται περισσότερο ως το Καλό που μάχεται το Κακό, το οποίο μετά από περιπέτειες επικρατεί. Αξίζει εδώ να προσθέσουμε και την διαστρέβλωση της διδασκαλίας της Εκκλησίας μας από διάφορους ερμηνευτές που γράφουν αβασάνιστα και με τα κείμενα τους αναπαράγουν αντιλήψεις που δεν έχουν καμία σχέση με την Ορθόδοξη Εκκλησία. Το αποτέλεσμα της πραγματικότητας αυτής είναι ότι το άκουσμα της επερχόμενης Τελικής Κρίσης προκαλεί τρόμο παρά χαρά. Οι σημερινοί χριστιανοί σκέπτονται περισσότερο την πιθανή καταδίκη παρά τον οριστικό θρίαμβο του Θεού πάνω στην αμαρτία, την φθορά και τον θάνατο. Αυτή την αντίληψη μεταδίδουν στα παιδιά και τους εφήβους. Το αποτέλεσμα είναι η σύγχυση την οποία καλούμαστε ποιμαντικά και παιδαγωγικά να αντιμετωπίσουμε . Επομένως, η αναζήτησή τους είναι ζωής και θανάτου. Δεν πρόκειται για μια απλή για τους κατηχητές/τριες διαδικασία η οποία μπορεί να εξαντληθεί σε ένα μάθημα. Είναι κατά συνέπεια απαραίτητο να συνδεθεί με την αλυσίδα των προηγουμένων «μαθημάτων». Για το λόγο αυτό δεν οργανώνουμε ένα «μάθημα», αλλά μια διδακτική ενότητα, η οποία θα προσπαθήσει να αντιμετωπίσει τα ερωτήματα που θέτουν οι έφηβοι. Το κείμενο της παραβολής: 12

π. Βασιλείου Θερμού Ταραγμένη Άνοιξη, εκδ.Δομή/Αρχονταρίκι, Αθήνα 2008, σελ. 162.

«Όταν θα έρθει ο Υιός του Ανθρώπου με όλη του τη μεγαλοπρέπεια και θα τον συνοδεύουν όλοι οι άγιοι άγγελοι, θα καθίσει στο βασιλικό θρόνο του. 32Τότε θα συναχθούν μπροστά του όλα τα έθνη, και θα τους ξεχωρίσει όπως ξεχωρίζει ο βοσκός τα πρόβατα από τα κατσίκια. 33Τα πρόβατα θα τα τοποθετήσει στα δεξιά του και τα κατσίκια στ’ αριστερά του. 34Θα πει τότε ο βασιλιάς σ’ αυτούς που βρίσκονται δεξιά του: “ελάτε, οι ευλογημένοι απ’ τον Πατέρα μου, κληρονομήστε τη βασιλεία που σας έχει ετοιμαστεί απ’ την αρχή του κόσμου. 35Γιατί, πείνασα και μου δώσατε να φάω, δίψασα και μου δώσατε να πιω, ήμουν ξένος και με περιμαζέψατε, 36γυμνός και με ντύσατε, άρρωστος και μ’ επισκεφθήκατε, φυλακισμένος κι ήρθατε να με δείτε”. 37Τότε θα του απαντήσουν οι άνθρωποι του Θεού: “Κύριε, πότε σε είδαμε να πεινάς και σε θρέψαμε ή να διψάς και σου δώσαμε να πιεις; 38Πότε σε είδαμε ξένον και σε περιμαζέψαμε ή γυμνόν και σε ντύσαμε; 39Πότε σε είδαμε άρρωστον ή φυλακισμένον κι ήρθαμε να σε επισκεφθούμε;” 40Τότε θα τους απαντήσει ο βασιλιάς: “σας βεβαιώνω πως αφού τα κάνατε αυτά για έναν από τους άσημους αδερφούς μου, τα κάνατε για μένα”. 41»Ύστερα θα πει και σ’ αυτούς που βρίσκονται αριστερά του: “φύγετε από μπροστά μου, καταραμένοι· πηγαίνετε στην αιώνια φωτιά, που έχει ετοιμαστεί για το διάβολο και τους δικούς του. 42Γιατί, πείνασα και δε μου δώσατε να φάω, δίψασα και δε μου δώσατε να πιω, 43ήμουν ξένος και δε με περιμαζέψατε, γυμνός και δε με ντύσατε, άρρωστος και φυλακισμένος και δεν ήρθατε να με δείτε”. 44Τότε θα του απαντήσουν κι αυτοί: “Κύριε, πότε σε είδαμε πεινασμένον ή διψασμένον ή ξένον ή γυμνόν ή άρρωστον ή φυλακισμένον και δε σε υπηρετήσαμε;” 45Και θα τους απαντήσει: “σας βεβαιώνω πως αφού δεν τα κάνατε αυτά για έναν από αυτούς τους άσημους αδερφούς μου, δεν τα κάνατε ούτε για μένα”. 46Αυτοί λοιπόν θα πάνε στην αιώνια τιμωρία, ενώ οι δίκαιοι στην αιώνια ζωή». Στοιχεία που θα βοηθήσουν τον Κατηχητή 1. Τι είναι οι παραβολές του Ιησού; 13 Η παραβολή δεν είναι άγνωστη στα χρόνια του Χριστού, ούτε είναι ο πρώτος που χρησιμοποίησε την μέθοδο της παραμυθητικής διδασκαλίας. Όμως δίνει νέα διάσταση και περιεχόμενο αφού γίνεται το «όχημα» για να διδαχθεί το ευαγγελικό μήνυμα στους ανθρώπους. Σε ένα σημείο του Ευαγγελίου του, ο Ευαγγελιστής Ματθαίος παρουσιάζει τους ακροατές της διδασκαλίας του Ιησού να αναρωτιούνται «γιατί μιλά με παραβολές»; (Ματθ.13.10). Το ερώτημα δείχνει ότι χρησιμοποίησε τις παραβολές όσο κανείς άλλος. Η παραβολή δεν είναι αλληγορία, ούτε μύθος, οι οποίες ήταν επίσης πολύ γνωστές μέθοδοι διδασκαλίας, διότι δεν είναι ιστορίες παρμένες από τον φανταστικό κόσμο. Η παραβολή είναι: • Μια μικρή διήγηση από την καθημερινή ζωή και κινείται μέσα στα όρια της. • Το γεγονός που διηγείται δεν είναι απίθανο να συμβεί

Βλ Γ.Πατρώνου Οι Παραβολές του Χριστού στο Η ιστορική πορεία του Χριστού, εκδ.Δόμος, σελ. 377 κ.ε., Αθήνα 1991. 13

100

•

Οι λέξεις, οι φράσεις, οι εικόνες έχουν ως σκοπό να αποκαλύψουν έννοιες και αλήθειες πολύ βαθύτερες και ουσιαστικότερες από αυτές που φαίνονται εκ πρώτης όψεως. • Δεν μεθοδεύει την αλήθεια, δεν την εγκλωβίζει σε σχήματα. Δεν γίνεται σύνθημα ή ιδεολογία, αλλά παραμένει σπόρος που σπείρεται στην καρδιά του ανθρώπου και τον προσκαλεί να αποδεχθεί ή όχι το μήνυμά της. • Είναι μια πράξη «φιλανθρωπίας» του Χριστού. Δείχνει το μέγεθος και τη σημασία της Ενανθρώπισης. Ο λόγος του Θεού αποδέχεται τη γλώσσα και το επίπεδο των ανθρώπων. «Κενώνεται» και «σαρκώνεται» και παίρνει ανθρώπινο ένδυμα. Είναι μια πράξη εμπιστοσύνης προς τον άνθρωπο, αφού μεταφέρει τα μυστήρια του Θεού στην ιστορική πραγματικότητα»14 2. Ερμηνευτικά σχόλια Η παραβολή της Τελικής Κρίσεως διαβάζεται την Κυριακή της Απόκρεω καθώς κορυφώνεται η προετοιμασία των Χριστιανών για το στάδιο της Μ.Τεσσαρακοστής. Δεν είναι η μοναδική που αναφέρεται στα έσχατα. Για να το καταλάβουμε, αρκεί να προσέξουμε ολόκληρο το 25ο Κεφάλαιο του Ευαγγελίου του Ματθαίου. Με αυτή την παραβολή φαίνεται ο Χριστός να ολοκληρώνει την απάντησή Του στις ερωτήσεις των μαθητών Του για την Βασιλεία των Ουρανών. Το νόημά της, συνδέεται περισσότερο με την λειτουργική της θέση. Η περίοδος των τεσσάρων εβδομάδων που προηγούνται της Μ.Τεσσαρακοστής έχουν παιδαγωγικό σκοπό. Να θέσουν βαθιά υπαρξιακά ερωτήματα που αφορούν την σχέση του ανθρώπου με τον Θεό. Ένα από τα κυρίαρχα που μας διδάσκει είναι η απάντηση στο ερώτημα «Ποιος είναι ο Θεός που μας καλεί;» Ένας Θεός φόβητρο πόσο μπορεί να εμπνεύσει τους ανθρώπους να αγωνιστούν να συνδεθούν μαζί Του; Αν είναι τιμωρός, ένας απομακρυσμένος Κριτής από τον άνθρωπο πόσο βοηθά τον άνθρωπο να καλλιεργήσει στην ψυχή του μια μορφή που φοβάται; Γιατί όμως ο Κύριος αναφέρεται στην αιφνίδια έλευση της Κρίσης; Η απάντηση είναι απλή. Θέλει να τονίσει την αξία της εγρήγορσης και να φωτίσει τα κριτήριά της, γεγονός που φανερώνει τον σεβασμό της ελευθερίας της βούλησης του ανθρώπου. Με την παραβολή σημειώνεται η υπέρβαση της τυπικής θρησκευτικότητας, η οποία υπηρετείται με ατέλειωτους κανόνες καθηκόντων. Το κριτήριο είναι ένα και μοναδικό. Η αγάπη. Διαβάζοντας το κείμενο της παραβολής διδασκόμαστε και το περιεχόμενό της. Αγάπη σημαίνει υπέρβαση. Έξοδος από την ασφαλή περίμετρο της όποιας προσωπικής ευτυχίας. Ενδιαφέρον για κάθε άνθρωπο. Θραύση των κοινωνικών προσδιορισμών που περιορίζουν και τυποποιούν τους ανθρώπους αυθαίρετα σε καλούς και κακούς. Η ανατροπή είναι πραγματικά συγκλονιστική. Ο Χριστός ταυτίζεται με κάθε «ελάχιστο» στα μάτια των υπολοίπων. Αυτοί είναι οι μαθητές Του, όπως μαθητές Του είναι και όσοι θα διωχθούν στο Όνομά Του εξαιτίας της διδασκαλίας του Ευαγγελίου Του.

Γ.Πατρώνου ό.π., σελ. 379.

101

Ποιοι θα εισέλθουν στην Βασιλεία Του; Αν το ερώτημα μοιάζει να είναι δύσκολο και παραμένει αναπάντητο ακόμα και από τους χριστιανούς οφείλεται στο γεγονός της θρησκειοποίησης της εκκλησιαστικής ζωής. Δεν έχει γίνει κατανοητό ότι «ο Χριστός δεν άφησε στους μαθητές Του μια διδασκαλία ατομικής σωτηρίας αλλά την «καινή εντολή» «αγαπάτε αλλήλους», τονίζοντας « ότι έτσι θα αναγνωρίζουν όλοι ότι είστε μαθητές μου, εάν έχετε μεταξύ αγάπη» (Ιωαν. 13.35). Η αγάπη επομένως είναι το θεμέλιο και η ουσία της Εκκλησίας…»15. Αγαπώντας τον Χριστό, ουσιαστικά αγαπάμε κάθε άνθρωπο στο όνομα Του, αφού πρώτα Αυτός αγάπησε κάθε άνθρωπο. Η ασκητική οδός που ανοίγεται ουσιαστικά μας καλεί να νικήσουμε τα πάθη και την αμαρτία γιατί μας εμποδίζουν να αντικρίζουμε κάθε άνθρωπο ως εικόνα Θεού. Για αυτό νηστεύουμε. Για τον ίδιο λόγο προσευχόμαστε. Ο Θεός να θυμάται κάθε άνθρωπο που αγαπάμε. Δεν ζητάμε κάτι για εμάς. Το κριτήριο της αγάπης που θέτει η παραβολή καλούμαστε να το καλλιεργήσουμε στην καρδιά μας και να το βιώσουμε στην καθημερινή μας ζωή. Β. Πριν από πολύ καιρό σε ένα από τους τοίχους του κέντρου των Αθηνών είχε γραφτεί το σύνθημα: «Υπάρχει ζωή πριν το θάνατο;» Είμαι σίγουρος ότι οι περισσότεροι που διάβασαν το σύνθημα δεν πρόσεξαν την διαφορά ανάμεσα στο ΠΡΙΝ και το ΜΕΤΑ στο οποίο είμαστε συνηθισμένοι. Προσανατολισμένοι στο μέλλον ξεχνάμε ότι χωρίς το παρόν δεν υφίσταται! Στην παραβολή αυτή ο Χριστός αναδεικνύει την κρίσιμη αυτή διάσταση στρέφοντας το ενδιαφέρον των μαθητών Του από τα έσχατα στο παρόν. Η σχέση μας μαζί Του θα κριθεί από την στάση που θα κρατήσουμε σε ολόκληρη τη ζωή μας απέναντι στους αδελφούς μας, με τους οποίους, όπως προαναφέραμε, ταυτίζει τον εαυτό Του. Πώς θα σταθούμε απέναντι στο τεράστιο ερώτημα των ανθρώπων που αδικούνται ή πεινούν ή λεηλατείται η ζωή τους ως χριστιανοί; Τι θα κάναμε εάν ήμασταν στην θέση τους; Αν εμείς πεινούσαμε ή αν μας κακοποιούσαν; Πώς θα απαντούσαμε στο ερώτημα της βίας; Θα παραμέναμε χριστιανοί; Οι ερωτήσεις δεν έχουν εύκολες απαντήσεις. Η συνηθέστερη απάντηση είναι η υιοθέτηση πρακτικών ανακούφισης του κακού. Αρκεί όμως; Στην 45η Ομιλία του στο Υπόμνημα στις Πράξεις των Αποστόλων, ο Αγ.Ιωάννης ο Χρυσόστομος προτείνει να ζούμε κάθε άνθρωπο όπως τον ίδιο το Χριστό. Ζητά από τους ευπορότερους να έχουν στο σπίτι τους ένα δωμάτιο για τον άστεγο, ή τον φτωχό ή τον πεινασμένο. Κελί του Χριστού το ονομάζει γιατί εκεί θα φιλοξενείται ο Χριστός. Εδώ ανοίγεται άλλη προοπτική, η οποία ξεπερνά την σε πρώτο επίπεδο προσπάθεια αλληλεγγύης των εκκλησιαστικών δομών και πορεύεται στην οδό της ουσιαστικής μεταμόρφωσης του κόσμου. Η αποστολή της Εκκλησίας και των χριστιανών δεν είναι μόνο η ανακούφιση, αλλά η υπέρβαση και η κατάργηση των δομών του κόσμου που προκαλούν βία, φτώχεια, πείνα και ασθένειες. Το ουσιαστικό ερώτημα που προκύπτει και θα πρέπει να συζητηθεί με τα παιδιά είναι τι είμαστε, το οποίο υπερβαίνει πολύ το τι πράξαμε. Στην σημερινή πρακτική αντιμετωπίζουμε τα «καλά έργα» ως θρησκευτικές υποχρεώσεις που (μας) ανακουφίζουν από τα πνευματικά 15

Π.Αλεξ.Σμέμαν Μεγάλη Σαρακοστή, εκδ.Πορφύρα, Αθήνα 2016, σελ. 38.

102

μας βάρη. Σαν δρόμος που θα μας εξιλεώσει. Το λάθος της αντίληψης αυτής είναι τεράστιο και δείχνει πόσο ανυποψίαστοι για την θεολογία της Εκκλησίας μας είμαστε, η οποία τονίζει ότι με τις πράξεις μας φανερώνεται αυτό που είμαστε. Ίσως για αυτό παραμένει άλυτο το πρόβλημα του τρόπου άσκησης πράξεων αλληλεγγύης και η έκπτωσή τους σε εξ’ αποστάσεως και αφ’ υψηλού φιλανθρωπία. Γ. Υπογραμμίζουμε την ταύτιση του Χριστού με τους ελάχιστους αδελφούς του κειμένου. Ποιος είναι ο Θεός των Χριστιανών; Υπό το φως του κειμένου είναι ο Θεός που κενώθηκε, που πρώτος αγάπησε τους ανθρώπους, αυτός που έγινε φτωχός, άστεγος, διωγμένος, όπως γράφει ο Αγ.Ιωάννης Χρυσόστομος: « Ἐγὼ εἶμαι πατέρας, ἐγὼ ἀδελφός, ἐγὼ νυμφίος, ἐγὼ οἰκία, ἐγὼ τροφή, ἐγὼ ἔνδυμα, ἐγὼ ρίζα, ἐγὼ θεμέλιο, κάθε τι τὸ ὁποῖον θέλεις ἐγώ· νὰ μὴν ἔχεις ἀνάγκη ἀπὸ τίποτε. Ἐγὼ καὶ θὰ σὲ ὑπηρετήσω· διότι ἦλθα νὰ ὑπηρετήσω, ὄχι νὰ ὑπηρετηθῶ. Ἐγὼ εἶμαι καὶ φίλος καὶ μέλος τοῦ σώματος καὶ κεφαλὴ καὶ ἀδελφὸς καὶ ἀδελφὴ καὶ μητέρα, ὅλα ἐγώ· ἀρκεῖ νὰ διάκεισαι φιλικὰ πρὸς ἐμένα. Ἐγὼ ἔγινα πτωχὸς γιὰ σένα· ἔγινα καὶ ἐπαίτης· ἀνέβηκα ἐπάνω στὸν σταυρό, κατέβηκα στὸν τάφο· στὸν οὐρανὸν ἄνω γιὰ σένα παρακαλῶ τὸν Πατέρα· κάτω στὴν γῆν ἐστάλην ἀπὸ τὸν Πατέρα ὡς μεσολαβητὴς γιὰ σένα. Τὰ πάντα γιὰ μένα εἶσαι σύ· καὶ ἀδελφὸς καὶ συγκληρονόμος καὶ φίλος καὶ μέλος τοῦ σώματος. Τί περισσότερο θέλεις; Γιατί ἀποστρέφεσαι αὐτὸν ποὺ σὲ ἀγαπᾷ; Γιατί κοπιάζεις γιὰ τὸν κόσμο; Γιατί ἀντλεῖς νερὸ μὲ τρυπημένο πιθάρι; Διότι αὐτὸ σημαίνει νὰ καταπονεῖσαι στὴν ζωὴ αὐτή. Γιατί λαναρίζεις τὴν φωτιά; Γιατί πυγμαχεῖς στὸν ἀέρα; Γιατί τρέχεις ἄδικα;»16 Λαμβάνοντας υπόψη όσα αναφέραμε θα πρέπει η Τελική Κρίση να προκαλεί χαρά στους χριστιανούς. Ο «εν τοις ουρανοίς» Πατέρας μας έρχεται να μαζέψει τα παιδιά Του και να σταματήσει τον πόνο στους ανθρώπους. Να τους καλέσει να συν-χαρούν στο Βασιλικό Δείπνο που θα τους παραθέσει Η παιδαγωγική μέθοδος – Ποιους στόχους θα θέσουμε; Η συζήτηση για την οργάνωση των μεθόδων διδασκαλίας είναι πολύ μεγάλη στις Επιστήμες της αγωγής. Ο τόπος στις σελίδες αυτές είναι πολύ στενός για να την φιλοξενήσει. Θα αρκεστούμε να επισημάνουμε κείμενα για μελέτη στην βιβλιογραφία, καθώς επίσης να αιτιολογήσουμε την επιλογή της στρατηγικής διδασκαλίας της ενότητας. Θα θέλαμε να επισημάνουμε δύο πολύ βασικά σημεία: α. Η Διδακτική μέθοδος δεν είναι μια απλή τεχνική, η οποία μόνο βελτιώνει ένα μάθημα. Δεν είναι ένας τρόπος για να μας κάνει αρεστούς στους μαθητές μας ή για να «εκσυγχρονίσουμε». Πρόκειται για μια πρόταση αλλαγής νοοτροπίας: • Προτάσσεται η εμπειρία του παιδιού ή/και του εφήβου • Το κέντρο δεν είναι ο Κατηχητής/τρια αλλά το παιδί 16

Ομιλία 76η Εις το κατά Ματθαίο Ευαγγέλιο, ΕΠΕ τ12

103

•

Πρέπει να γνωρίζουμε πολύ καλά τους μαθητές μας, αναγκαιότητα που πρώτος τήρησε ο Χριστός. • Η Κατήχηση είναι μετάδοση ζωής και εμπειρίας της εκκλησιαστικής που πρώτα τον διδάσκοντα ομόρφυνε και προσέφερε χυμούς από την Άμπελο-Χριστός. Διαφορετικά δεν έχουμε τίποτα να διδάξουμε. Η εμπειρία στην οποία αναφερόμαστε δεν είναι το τέρμα, αλλά ο δρόμος προς την Βασιλεία του Θεού. Ο αγώνας που καταβάλλεται για να ερμηνεύεται ορθόδοξα το Ευαγγέλιο στην καθημερινή ζωή. Να απαντάμε ως χριστιανοί στα διλήμματα που θέτει ο κόσμος. Είναι, επομένως, αναγκαίο να αντιληφθούμε ότι δεν αρκεί η στείρα εκμάθηση μερικών σελίδων του οποιουδήποτε βοηθήματος, αλλά απαιτείται η συνεχής ανανέωσή μας και θεολογικά, αλλά και παιδαγωγικά, κάτι στο οποίο υστερούν πολλοί. β. Η διδακτική μέθοδος, όσο σημαντική και αν είναι, παραμένει «όχημα» που μεταφέρει το μήνυμα της «καινής» ζωής. Χωρίς το Ευαγγέλιο και η θέλησή μας να ενσταλαχτεί στις καρδιές των παιδιών είναι κάτι όμορφο και πολύ σημαντικό κέλυφος, που θα παραμείνει όμως χωρίς το περιεχόμενο. Στα φύλλα εργασίας που ακολουθούν το κείμενο, περιγράφονται οι μέθοδοι διδασκαλίας και οι λόγοι που τις επιλέξαμε. Παράλληλα κείμενα 1 Αν μπορώ να λαλώ όλες τις γλώσσες των ανθρώπων, ακόμα και των αγγέλων, αλλά δεν έχω αγάπη για τους άλλους, οι λόγοι μου ακούγονται σαν ήχος χάλκινης καμπάνας ή σαν κυμβάλου αλαλαγμός. 2Κι αν έχω της προφητείας το χάρισμα κι όλα κατέχω τα μυστήρια κι όλη τη γνώση, κι αν έχω ακόμα όλη την πίστη, έτσι που να μετακινώ βουνά, αλλά δεν έχω αγάπη, είμαι ένα τίποτα. 3Κι αν ακόμα μοιράσω στους φτωχούς όλα μου τα υπάρχοντα, κι αν παραδώσω στη φωτιά το σώμα μου για να καεί, αλλά δεν έχω αγάπη, σε τίποτα δε μ’ ωφελεί.4Εκείνος που αγαπάει έχει μακροθυμία, έχει και καλοσύνη· εκείνος που αγαπάει δε ζηλοφθονεί· εκείνος που αγαπάει δεν κομπάζει ούτε περηφανεύεται· 5είναι ευπρεπής, δεν είναι εγωιστής ούτε ευερέθιστος· ξεχνάει το κακό που του έχουν κάνει. 6Δε χαίρεται για το στραβό που γίνεται, αλλά μετέχει στη χαρά για το σωστό. 7Εκείνος που αγαπάει, όλα τα ανέχεται· σε όλα εμπιστεύεται, για όλα ελπίζει, όλα τα υπομένει. 8Ποτέ η αγάπη δε θα πάψει να υπάρχει. (Απ.Παυλου Α’ Κορ. 13.1-8) 14Εμείς ξέρουμε πως από το θάνατο έχουμε περάσει στη ζωή· κι αυτό το ξέρουμε επειδή αγαπάμε τους αδερφούς μας. Αυτός που δεν αγαπάει τον αδερφό του παραμένει στο θάνατο. 15Όποιος μισεί τον αδερφό του είναι ανθρωποκτόνος, και ξέρετε πως κανένας φονιάς δεν έχει συμμετοχή στην αιώνια ζωή. 16Να πώς μάθαμε τι είναι αγάπη: Εκείνος πρόσφερε τη ζωή του για χάρη μας· έτσι οφείλουμε κι εμείς να προσφέρουμε τη ζωή μας για χάρη των αδερφών μας. 17Αλλά αν κάποιος που έχει τα πλούτη του κόσμου δει τον αδερφό του σε κατάσταση ανάγκης και δεν τον σπλαχνιστεί, πώς ο άνθρωπος αυτός να έχει μέσα του

104

αγάπη για το Θεό; 18Παιδιά μου, ας μην αγαπάμε με λόγια και ωραίες φράσεις, αλλά με έργα κι αγάπη αληθινή. Α’ Ιωάννου 3.14-3.18) 6Κι εμείς γνωρίζουμε πια την αγάπη, που μας έχει ο Θεός κι εμπιστευόμαστε τον εαυτό μας σ’ αυτήν. Ο Θεός είναι αγάπη· κι όποιος ζει μέσα στην αγάπη, ζει μέσα στο Θεό, κι ο Θεός μέσα σ’ αυτόν. 17Έτσι καταλαβαίνουμε πως η αγάπη έχει ολοκληρωθεί μέσα μας: Όταν αντιμετωπίζουμε την ημέρα της κρίσεως με θάρρος. Γιατί κι εμείς ζούμε σ’ αυτό τον κόσμο, όπως έζησε εκείνος. 18Όποιος αγαπάει δεν φοβάται. Η τέλεια αγάπη διώχνει το φόβο. Γιατί ο φόβος σχετίζεται με την τιμωρία κι όποιος φοβάται την τιμωρία, δείχνει πως δεν έχει φτάσει στην τέλεια αγάπη. 19Εμείς αγαπάμε το Θεό, γιατί εκείνος πρώτος μάς αγάπησε. 20Αν κάποιος πει «αγαπώ το Θεό», μισεί όμως τον αδερφό του, είναι ψεύτης. Γιατί, πραγματικά, αυτός που δεν αγαπάει τον αδερφό του, τον οποίο βλέπει, πώς μπορεί να αγαπάει το Θεό, τον οποίο δε βλέπει; 21Αυτή την εντολή μάς έδωσε ο Χριστός: Όποιος αγαπάει το Θεό πρέπει ν’ αγαπάει και τον αδερφό του. Α’ Ιωάννου 4.20-21 Δεν είναι τιμωρός "Και τούτο οφείλουμε να ξέρουμε· ότι ο Θεός δεν θα τιμωρήσει κανέναν στο μέλλον, αλλά ο καθένας κάνει τον εαυτό του ικανό να συμμετέχει στη ζωή του Θεού. Όμως η συμμετοχή στη ζωή του Θεού είναι απόλαυση, ενώ η απόσταση απ' Αυτόν κόλαση". Ιωάννης Δαμασκηνός (675-749). 17 Τα χέρια τ' αδειανά Είδα αυτό το όνειρο: Ένας άνθρωπος παρουσιαζόταν στο κριτήριο του Κυρίου: "Κοίταξε, Θεέ μου ", του έλεγε· "τήρησα τον νόμο σου ", δεν έκανα τίποτε το αισχρό, κακό ή αντίθρησκο. Κύριε, τα χέρια μου είναι καθαρά ". - "Ασφαλώς, ασφαλώς", του απαντούσε ο καλός Θεός... "αλλά είναι άδεια ". Ραούλ Φολλερώ Γάλλος ανθρωπιστής και ιεραπόστολος του 20ού αι. Αν ο Χριστός χτυπήσει την πόρτα σας, θα τον αναγνωρίσετε;. Θα έλθει ίσως σαν άλλοτε φτωχός Κι αποδιωγμένος. Σαν ένας εργάτης, Σαν ένας άεργος 17

http://alliotikathriskeytika.blogspot.com/2012/02/blog-post_3525.html#ixzz5KxL5x1R5

105

Η ένας απεργός που αγωνίζεται σε δίκαιη απεργία. Μπορεί να είναι ασφαλιστής Κι ακόμη πωλητής ανεμιστήρων… Θ’ ανεβαίνει, αδιάκοπα σκαλοπάτια, Θα σταματά σε κεφαλόσκαλα Μ΄ ένα χαμόγελο γλυκό Στο θλιμμένο του πρόσωπο… Μα το κατώφλι σας είναι τόσο σκοτεινό… Άλλωστε, πως να δεις το χαμόγελο αυτών που διώχνεις! «Δεν μ’ ενδιαφέρει…», θα πείτε, πριν ακόμη τον ακούσετε. Κι αν βγει η μικρή σας υπηρέτρια, θα επαναλάβει το μάθημά της: «Η κυρία έχει τους φτωχούς της» και θα βροντήξει την πόρτα καταπρόσωπο στον Φτωχό που είναι ο ίδιος ο Σωτήρας. Μπορεί ακόμη να είναι πρόσφυγας, Ένας από τα δεκαπέντε εκατομμύρια προσφύγων, Με κάποιο διαβατήριο του Ο.Η.Ε. στο χέρι, Ένας από αυτούς που κανείς δεν τους θέλει Και που περιπλανιούνται σ’ αυτή την έρημο, Τον Κόσμο, Ένας από εκείνους που πρέπει να πεθάνουν, «γιατί κανείς δεν ξέρει από που έρχονται άνθρωποι σαν κι αυτούς…». Μπορεί να είναι κάποιος μαύρος, Στην Αμερική, Ένας νέγρος, όπως τον λεν, Που κατάκοπος ζητιανεύει άσυλο μες στα ξενοδοχεία της Νέας Υόρκης, Σαν άλλοτε, στην Ναζαρέτ, Η Παναγία. Αν ο Χριστός χτυπήσει αύριο την πόρτα σας, θα τον αναγνωρίσετε; Θα έχει όψη κουρασμένη, Καθώς είναι εξαντλημένος, Συντριμμένος, Αφού πρέπει να βαστάζει Όλα τα βάσανα της γης… Πρόσεξε!…Κανείς δεν δίνει δουλειά Σ’ έναν τόσο κουρασμένο… Καθώς μάλιστα αν Τον ρωτήσεις: 106

«Τι ξέρεις να κάνης;» Δεν μπορεί ν’ απαντήσει: όλα. «Από που έρχεσαι;» Δεν μπορεί να σου πει: από παντού. «Τι θέλεις να κερδίσεις:» Δεν μπορεί να πει: εσάς! Έτσι, θα ξαναφύγει, πιο κουρασμένος και συντριμμένος, παίρνοντας μαζί Του, μες στα γυμνά Του χέρια, την Ειρήνη. (Ραούλ Φολλερώ) Αγ.Ιωάννου Χρυσοστόμου, Υπόμνημα εις τας Πράξεις. Ομιλία 45,ΕΠΕ, τομ16Β Μουσική Τ. Λειβαδίτης: Την πόρτα ανοίγω το βράδυ Την πόρτα ανοίγω το βράδυ, τη λάμπα κρατώ ψηλά, να δούνε της γης οι θλιμμένοι, να 'ρθούνε, να βρουν συντροφιά. Να βρούνε στρωμένο τραπέζι, σταμνί για να πιει ο καημός κι ανάμεσά μας θα στέκει ο πόνος, του κόσμου αδερφός. Να βρούνε γωνιά ν' ακουμπήσουν, σκαμνί για να κάτσει ο τυφλός κι εκεί καθώς θα μιλάμε θα 'ρθει συντροφιά κι ο Χριστός. https://www.youtube.com/watch?v=BfyrN9uWEpA Video: 1. One Human Family, Food for All https://www.youtube.com/watch?v=qhU5JEd-XRo 2. "Giving is the Best Communication" www.youtube.com/watch?v=5CV2Tn4yQGA 3. Μην βιαστείς να κρίνεις τους άλλους https://synodoiporia.gr/2018/07/10/%CE%BC%CE%B7%CE%B2%CE%B9%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B5%CE%AF%CF%82%CE%BD%CE%B1-%CE%BA%CF%81%CE%AF%CE%BD%CE%B5%CE%B9%CF%82%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%82%CE%AC%CE%BB%CE%BB%CE%BF%CF%85%CF%82-video/

107

Βιβλιογραφία: 1. Aden LeRoy «Πίστη και αναπτυξιακός κύκλος» περιοδ. Ψυχής δρόμοι, τ.5, Αθήνα 2013, σσ 90-107. 2. π. Βασιλείου Θερμού Ταραγμένη Άνοιξη, εκδ.Αρχονταρίκι, Αθήνα 2008. 3. Μ. Κουκουνάρα – Λιάγκη Επιστήμες της παιδαγωγικής και πρώτη εφηβεία, εκδ.Gutenberg, Aθήνα, 2015. 4. Γ. Πατρώνου Η ιστορική πορεία του Χριστού, εκδ.Δόμος, Αθήνα 1991 5. π. Αλεξ. Σμέμαν Μεγάλη Σαρακοστή, εκδ. Πορφύρα, Αθήνα 2016, σελ. 38. Φύλλο Εργασίας Ι H αγάπη ως κριτήριο για εισδοχή στον καινούριο κόσμο του Θεού: η παραβολή της Κρίσης. Στο κείμενο της παραβολής της τελικής Κρίσης, υπάρχουν τρεις (3) εικόνες από την πολιτική, την ποιμενική και την δικαστική ζωή. Χωριστείτε σε ομάδες και προσπαθήστε να τις εντοπίσετε συμπληρώνοντας τα πιο κάτω κείμενα: Εικόνα από Ο Θεός έρχεται με όλη του τη μεγαλοπρέπεια ως …………….. την Η συνοδεία του Θεού θα αποτελείται από …………………. Πολιτική ζωή Ο Θεός θα κάθεται σε ……………………. Εικόνα από Ο Θεός θα ξεχωρίσει τα έθνη όπως ξεχωρίζει …………………… τα την …………………… Ποιμενική από τα …………………………… ζωή Θα τοποθετήσει στα δεξιά Του τα ………………………. και στα αριστερά Του τα……………………………………………. Εικόνα από Οι άνθρωποι που είναι στα δεξιά του Θεού είναι οι ……………………………. την που θα κληρονομήσουν τη …………………………………………………. Δικαστική Οι άνθρωποι που είναι αριστερά του Θεού θα πάνε …………………………….. ζωή Το κριτήριο Υπογραμμίστε στο κείμενο τα λόγια στα οποία βρίσκουμε το κριτήριο με με το οποίο το οποίο αξιολογούνται οι άνθρωποι. αξιολογεί ………………………………………………………………………………………………………………….. ται η ζωή των ανθρώπων

Τα χέρια τ' αδειανά Είδα αυτό το όνειρο: Ένας άνθρωπος παρουσιαζόταν στο κριτήριο του Κυρίου: "Κοίταξε, Θεέ μου ", του έλεγε· "τήρησα τον νόμο σου ", δεν έκανα τίποτε το αισχρό, κακό

Αν ο Χριστός χτυπήσει την πόρτα σας, θα τον αναγνωρίσετε;. Θα έλθει ίσως σαν άλλοτε φτωχός Κι αποδιωγμένος. Σαν ένας εργάτης, Σαν ένας άεργος Η ένας απεργός που αγωνίζεται σε δίκαιη 108

ή αντίθρησκο. Κύριε, τα χέρια μου είναι καθαρά ". - "Ασφαλώς, ασφαλώς", του απαντούσε ο καλός Θεός... "αλλά είναι άδεια ".

απεργία. Μπορεί να είναι ασφαλιστής Κι ακόμη πωλητής ανεμιστήρων… Θ’ ανεβαίνει, αδιάκοπα σκαλοπάτια, Θα σταματά σε κεφαλόσκαλα Μ΄ ένα χαμόγελο γλυκό Στο θλιμμένο του πρόσωπο… Μα το κατώφλι σας είναι τόσο σκοτεινό… Άλλωστε, πως να δεις το χαμόγελο αυτών που διώχνεις! «Δεν μ’ ενδιαφέρει…», θα πείτε, πριν ακόμη τον ακούσετε. Κι αν βγει η μικρή σας υπηρέτρια, θα επαναλάβει το μάθημά της: «Η κυρία έχει τους φτωχούς της» και θα βροντήξει την πόρτα καταπρόσωπο στον Φτωχό που είναι ο ίδιος ο Σωτήρας. Μπορεί ακόμη να είναι πρόσφυγας, Ένας από τα δεκαπέντε εκατομμύρια προσφύγων, Με κάποιο διαβατήριο του Ο.Η.Ε. στο χέρι, Ένας από αυτούς που κανείς δεν τους θέλει Και που περιπλανιούνται σ’ αυτή την έρημο, Τον Κόσμο, Ένας από εκείνους που πρέπει να πεθάνουν, «γιατί κανείς δεν ξέρει από που έρχονται άνθρωποι σαν κι αυτούς…». Μπορεί να είναι κάποιος μαύρος, Στην Αμερική, Ένας νέγρος, όπως τον λεν, Που κατάκοπος ζητιανεύει άσυλο μες στα ξενοδοχεία της Νέας Υόρκη, Σαν άλλοτε, στην Ναζαρέτ, Η Παναγία. Αν ο Χριστός χτυπήσει αύριο την πόρτα σας, θα τον αναγνωρίσετε; Θα έχει όψη κουρασμένη, Καθώς είναι εξαντλημένος, Συντριμμένος, 109

Αφού πρέπει να βαστάζει Όλα τα βάσανα της γης… Πρόσεξε!…Κανείς δεν δίνει δουλειά Σ’ έναν τόσο κουρασμένο… Καθώς μάλιστα αν Τον ρωτήσεις: «Τι ξέρεις να κάνης;» Δεν μπορεί ν’ απαντήσει: όλα. «Από που έρχεσαι;» Δεν μπορεί να σου πει: από παντού. «Τι θέλεις να κερδίσεις:» Δεν μπορεί να πει: εσάς! Έτσι, θα ξαναφύγει, πιο κουρασμένος και συντριμμένος, παίρνοντας μαζί Του, μες στα γυμνά Του χέρια, την Ειρήνη 1. Ποιες όψεις της πνευματικής ζωής παρουσιάζει ο συγγραφέας; 2. Ποιες είναι οι διαφορές και οι ομοιότητες των δύο ποιημάτων του Ρ.Φολλερώ με το κείμενο της παραβολής; 3. Να καταγράψετε παραδείγματα από την καθημερινή σας ζωή για το πώς θα μπορούσατε να γεμίσετε τα «άδεια χέρια» σχεδιάζοντας διάφορες ενοριακές δράσεις ΄΄Στη θέση του άλλου΄΄18, «Ένα σχολείο για όλους: το δικαίωμα στη διαφορά. ΄Ενας κόσμος γεμάτος ειδικές ανάγκες και δυνατότητες΄΄. Αλήθεια, έχεις ποτέ σκεφτεί πώς θα ήταν η ζωή σου, αν δεν μπορούσες να δεις ή να ακούσεις, αν κυκλοφορούσες με αναπηρικό αμαξίδιο ή αν είχες μεγάλη δυσκολία να μάθεις ανάγνωση και γραφή; Βάλε τα χέρια σου πάνω στα αυτιά σου, πίεσέ τα δυνατά με τις παλάμες και ζήτησε από ένα φίλο να σου μιλήσει ήσυχα, σε ήρεμο και φυσιολογικό τόνο. Προσπάθησε να διαβάσεις τα χείλη του και στη συνέχεια επανάλαβε αυτά που σου είπε. Σε μια δεύτερη προσπάθεια, ξεκίνα μαζί του ένα διάλογο πάνω σε ένα συνηθισμένο θέμα. Σε λίγα λεπτά, θα αρχίσεις να καταλαβαίνεις τι σημαίνει να έχεις πρόβλημα ακοής και αν δεν ασκηθείς στη χειλεοανάγνωση, δε θα καταφέρεις να μάθεις αυτά που χρειάζεσαι διαβάζοντας τα χείλη του. Πολλοί από εμάς δυσκολεύονται να μπουν στη θέση του άλλου, να καταλάβουν τις εμπειρίες του και τα προβλήματά του. Κι αυτό είναι φυσιολογικό, όταν δε μας δίνεται η ευκαιρία να γνωρίσουμε από κοντά τις πραγματικές του δυσκολίες, τις ικανότητες και τα συναισθήματά του. 18

http://stellad.pde.sch.gr/2007/FILOLOGIKA/G_GYMNASIOY/NEOEL_GLOSSA/13.pdf

110

Προσπάθησε να έρθεις στη θέση αυτού του παιδιού. Πώς θα ένιωθες, αν καταλάβαινες ότι οι γύρω σου σε θεωρούν μειονεκτικό και κατώτερο από αυτούς; Όταν οι άλλοι σε μειώνουν συνέχεια συγκρίνοντας σε με τους συμμαθητές σου, τα ξαδέρφιά σου και τους φίλους σου; Όταν σου ζητούν να φύγεις από το ΄΄σχολείο τους ΄΄; Δε θα ένιωθες βαθιά μέσα σου την απόρριψη και τον οίκτο; Δεν θα ένιωθες άραγε αδικημένος και ΄΄μη κανονικός΄΄; Τι και αν έχεις - ας πούμε – πρόβλημα όρασης; Δε θα μπορούσες να χορέψεις και να τραγουδήσεις, να σκεφτείς και να μάθεις χιλιάδες πράγματα, να διαβάσεις και να γράψεις με το σύστημα Μπράιγ, να διηγηθείς ωραίες ιστορίες, να απολαύσεις τη φύση, να κάνεις φίλους και να δώσεις χαρά; Κι αν δεν ακούς, δε θα μπορούσες να τρέξεις και να παίξεις, να χαρείς τα χρώματα, να ζωγραφίσεις, να μιλάς με τη νοηματική γλώσσα, να γράφεις, να κάνεις φίλους και να δώσεις χαρά; Κι αν δεν μπορείς χωρίς βοήθεια να κινηθείς, δε θα μπορούσες πάλι να χαρείς την ομορφιά της φύσης, να ακούσεις μουσική, να διαβάσεις και να μάθεις, να σκεφτείς και να δημιουργήσεις, να γίνεις φίλος ευχάριστος και πιστός; […] Σίγουρα Ναι! Σταυρούλα Πολυχρονοπούλου-Ζαχαρόγιωργα, Χρησιμοποιήστε μια από τις δύο μεθόδους για να εμβαθύνετε στο πρόβλημα: Ανακριτική καρέκλα Eνα παιδί κάθεται σε μία καρέκλα υποδυόμενος έναν ρόλο και δέχεται ερωτήσεις από τα άλλα παιδιά σχετικά με τις πράξεις, τα κίνητρα, τις αντιλήψεις, τις αξίες του κ.ά. Οι ερωτώντες μπορούν επίσης να αναλάβουν κάποιον ρόλο. Η τεχνική διευκολύνει τα παιδιά να εμβαθύνουν στη διερεύνηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Καρέκλα αφήγησης Eνα παιδί κάθεται σε μια καρέκλα στο κέντρο της αίθουσας και αφηγείται -ως ένα συγκεκριμένο ιστορικό πρόσωπο- τα βιώματά του, εκφράζει συναισθήματα, εξομολογείται κ.λπ. Στη συνέχεια γυρνάει την καρέκλα από την άλλη μεριά και αφηγείται ως ένα «αντίθετο» πρόσωπο (π.χ. ως ένας διώκτης). Στη συνέχεια σχεδιάστε ένα ενημερωτικό φυλλάδιο ή μια ενοριακή δράση για να ευαισθητοποιήσετε τους ενορίτες σας.

Φύλλο Εργασίας ΙΙ Μια μέθοδος μελέτης ενός τραγουδιού ή ενός μουσικού έργου είναι ΑΚΟΥΓΟΝΤΑΣ: ΔΕΚΑ ΕΠΙ ΔΥΟ19 [Listening: Ten times Two] η οποία είναι αντίστοιχη με αυτή που περιγράψαμε για την μελέτη ενός έργου τέχνης. Περιγραφή Προτρέψτε τα παιδιά να: 19

Ο.π. σελ. 141 κ.ε.

111

1. Ακούσουν ήσυχα ένα μουσικό κομμάτι, αφήνοντας τον εαυτό τους να περιπλανηθεί στους ήχους και να απορροφηθεί από τη μελωδία όσο το δυνατόν πιο πολύ. 2. Κάνουν μια λίστα με 10 λέξεις ή φράσεις γύρω από οποιαδήποτε όψη ή πτυχή της μουσικής που άκουσαν. 3. Επαναλάβουν τα βήματα 1 και 2: Να ακούσουν και πάλι, προσπαθώντας να προσθέσουν άλλες 10 λέξεις ή φράσεις στη λίστα τους. Τι είδους σκέψη προάγει αυτό το μοτίβο; Το μοτίβο βοηθάει τα παιδιά να επιβραδύνουν και να κάνουν προσεκτικές παρατηρήσεις σχετικά με τη μουσική. Ζητάει από τους μαθητές να σκεφτούν λέξεις ή φράσεις για να περιγράψουν το έργο και τους ενθαρρύνει να προχωρήσουν πέρα από το πρώτο άκουσμα και την εντύπωση που προκαλεί. Πότε και πώς μπορώ να το χρησιμοποιήσω; Το μοτίβο μπορεί να χρησιμοποιηθεί με οποιοδήποτε είδος μουσικής. Χρησιμοποιείστε το όταν προσεγγίζετε για πρώτη φορά ένα μουσικό κομμάτι, με σκοπό να εμπλέξετε τους μαθητές σας σε μια προσεκτική παρατήρηση σε αυτό πριν από οποιαδήποτε άλλο συλλογιστικό μοτίβο ή επεξεργασία που πρόκειται να ακολουθήσει. Μπορείτε επίσης να χρησιμοποιήσετε το μοτίβο μετά από μια εμβριθή συζήτηση γύρω από ένα έργο, για να προωθήσετε και να συνοψίσετε κάποιες από τις ιδέες και τις παρατηρήσεις που έγιναν στη διάρκειά της. Το μοτίβο είναι χρήσιμο πριν από μια δραστηριότητα συγγραφής. Βοηθά τα παιδιά να σκέφτονται, να μιλούν και να γράφουν σε μια γλώσσα περιγραφική και καλλιεργεί την ικανότητά τους να κάνουν εύστοχες και ακριβείς παρατηρήσεις για ένα έργο τέχνης. Κάποιες συμβουλές για το πώς να αρχίσω και πώς να χρησιμοποιήσω το μοτίβο; Δώστε τον απαιτούμενο χρόνο στα παιδιά να ακούσουν αρκετές φορές το μουσικό κομμάτι, παροτρύνοντάς τους να ακούν σε αυτό κάθε φορά κάτι καινούργιο. Η άνεση χρόνου -ήσυχου και απρόσκοπτου για την ακρόαση και τον συλλογισμό- είναι απαραίτητη γι’ αυτό το μοτίβο. Ενώ συμπληρώνουν τη λίστα, εάν είναι εφικτό, αφήστε τη μουσική να παίζει σε μια πιο ήπια και χαμηλόφωνη ένταση. Τα παιδιά μπορούν να εργαστούν είτε σε επίπεδο ολομέλειας είτε χωρισμένοι σε μικρές ομάδες είτε μεμονωμένα. Οι μαθητές καλούνται να καταγράψουν τις ιδέες τους, όπως προκύπτουν μέσα από τη συζήτηση είτε της ομάδας τους είτε της τάξης. Ο δάσκαλος μπορεί να σημειώνει στον πίνακα τα σχόλιά τους. Έχετε επίσης τη δυνατότητα να διαφοροποιήσετε τον τρόπο που εργάζονται: μπορούν για παράδειγμα να συμπληρώσουν ο καθένας μόνος του μια πρώτη λίστα λέξεων, γράφοντας ιδέες σε αυτοκόλλητα χαρτάκια τα οποία μπορούν στη συνέχεια να αναρτηθούν σε έναν πίνακα με παρατηρήσεις από ολόκληρη την τάξη. Το ίδιο μπορεί να γίνει και σε επίπεδο ομάδας. Επίσης οι ιδέες και τα σχόλιά τους θα μπορούσαν να καταγραφούν σε πίνακα ή φύλλα Α4 από τα ίδια ή από τον Κατηχητή/τρια. Βεβαιωθείτε ότι οι λέξεις και φράσεις που χρησιμοποιούνται για την περιγραφή είναι κατανοητές και αναγνωρίσιμες από όλη την τάξη, προκαλώντας όποτε και όπως το κρίνετε μια διαφωτιστική συζήτηση. Κατά τη διάρκεια αυτών των συζητήσεων, αν κριθεί απαραίτητο, η λίστα συμπληρώνεται με νέα στοιχεία. 112

Ως φυσική συνέχεια του μοτίβου «ΔΥΟ ΕΠΙ ΔΕΚΑ» θα μπορούσε να είναι ένα άλλο μοτίβο που τα ενθαρρύνει να μιλήσουν για τις παρατηρήσεις και τις ερμηνείες τους, όπως το μοτίβο «ΤΙ ΣΕ ΚΑΝΕΙ ΝΑ ΤΟ ΛΕΣ ΑΥΤΟ;» Τ. Λειβαδίτης: Την πόρτα ανοίγω το βράδυ Το ψωμί είναι στο τραπέζι Την πόρτα ανοίγω το βράδυ, Το ψωμί είναι στο τραπέζι τη λάμπα κρατώ ψηλά, το νερό είναι στο σταμνί να δούνε της γης οι θλιμμένοι, το σταμνί στο σκαλοπάτι να 'ρθούνε, να βρουν συντροφιά. δώσε του ληστή να πιει Να βρούνε στρωμένο τραπέζι, Το ψωμί είναι στο τραπέζι σταμνί για να πιει ο καημός το νερό είναι στο σταμνί κι ανάμεσά μας θα στέκει το σταμνί στο σκαλοπάτι ο πόνος, του κόσμου αδερφός. δώσε του Χριστού να πιει Να βρούνε γωνιά ν' ακουμπήσουν, Δώσε μάνα του διαβάτη σκαμνί για να κάτσει ο τυφλός του Χριστού και του ληστή κι εκεί καθώς θα μιλάμε δώσε μάνα να χορτάσει θα 'ρθει συντροφιά κι ο Χριστός. δωσ’ του αγάπη μου να πιει. https://www.youtube.com/watch?v=BfyrN9 uWEpA Στίχοι: Ιάκωβος Καμπανέλλης Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης https://www.youtube.com/watch?v=XsXBP F1GeD8 Διαλέξτε μία από τις παρακάτω ερωτήσεις: 1. Να σημειώσετε τους στίχους που θυμίζουν την παραβολή 2. Αν το συγκεκριμένο ποίημα είναι η αρχή μιας ιστορίας, τι μπορεί να ακολουθήσει; 3. Αν το συγκεκριμένο ποίημα είναι το μέσον μιας ιστορίας, τι θα μπορούσε να έχει συμβεί προηγουμένως; Τι θα ήταν επόμενο να συμβεί ; 4. Αν το συγκεκριμένο ποίημα είναι το τέλος μιας ιστορίας, ποια θα μπορούσε να είναι αυτή η ιστορία;

113

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αγ. Νεκταρίου Ποιμαντική, εκδ. Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 1974 2. Αγάθωνος-Μ. Τσαγκάρη Εγχειρίδιο για τα δικαιώματα του παιδιού, Εκδ. ΙΥΠ, Αθήνα 1999 3. Αγάθωνος «Κακοποίηση-παραμέληση παιδιών» Σύγχρονα Παιδοψυχιατρικής τΑ3, εκδ. Καστανιώτης Αθήνα 1986

θέματα

4. Αγάθωνος « Εκτίμηση της γονικής ικανότητας Προσδιορισμός γονιών σε «υψηλό κίνδυνο» για κακοποίηση και παραμέληση του παιδιού τους» στο Κακοποίηση –παραμέληση, Αθήνα 1998 5. Ε. Αποσπόρη, «Εγκληματολογική προσέγγιση του φύλου», στο: Ν. Κουράκη (επιμ.), Έμφυλη εγκληματικότητα. Ποινική και εγκληματολογική προσέγγιση του φύλου, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 2009, σελ.33 επ. 6. Αρτινοπούλου Β., Ενδοοικογενειακή κακοποίηση γυναικών, Νομική Βιβλιοθήκη, 2006. 7. Της ιδίας, «Νέες μορφές θυματοποίησης στο κατώφλι του 21ου αιώνα», στο Αφιέρωμα στον Ηλία Δασκαλάκη «Εγκληματίες και θύματα στο κατώφλι του 21ου αιώνα, έκδοση ΕΚΚΕ, Αθήνα 2000, σελ. 99 επ. 8. Της ιδίας, «Αιμομιξία. Θεωρητικές προσεγγίσεις και ερευνητικά δεδομένα» Εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1995. 9. Αρτινοπούλου Β. –Μαγγανά Α., «Θυματολογία και όψεις θυματοποίησης» Εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1996 10. Αρτινοπούλου Β.– Παπαθεοδώρου Θ., «Η σεξουαλικά παρενόχληση στους χώρους εργασίας» ΚΕΘΙ 2004. 11. Αρτινοπούλου Β.– Φαρσεδάκης Ιακ., «Ενδο-οικογενειακή βία κατά των γυναικών: πρώτη πανελλαδική επιδημιολογική έρευνα» ΚΕΘΙ Αθήνα 2003. 12. Αυγουστίδη π. Αδαμ. Η ανθρώπινη επιθετικότητα. Ποιμαντική και Ψυχολογική προσέγγιση στην Κλίμακα του Αγ. Ιωάννου του Σιναϊτου, εκδ Ακρίτας, Αθήνα 1999 13. Αυγουστίδη π. Αδαμ. Ποιμένας και θεραπευτής εκδ. Ακρίτας Αθήνα 1999 14. Αυγουστίδη π. Αδαμ Πόνημα ελευθερίας, Θεολογία εκδ.Επιστροφή, Ναύπλιο 2018

Εισαγωγή στην Ποιμαντική

15. Αυγουστίδη π.Αδαμ Εκκλησία και ψυχική υγεία, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2008 16. Αφιέρωμα στον Ηλία Δασκαλάκη, Εγκληματίες και θύματα στο κατώφλι του 21ου αιώνα, έκδοση ΕΚΚΕ, Αθήνα 2000. 17. Βαλάση-Αδάμ «Νέες μορφές κακοποίησης» στο Κακοποίηση παραμέληση παιδιών, επιμ . Ελ. Αγάθωνος-Γεωργοπούλου εκδ Γρηγόρη, Αθήνα 19912 144

18. Βία κατά των γυναικών: Πανευρωπαϊκή έρευνα. Τα αποτελέσματα με μια ματιά Fra (European Union Agency For Fundamental Rights), Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Λουξεμβούργο 2014 19. Βλάχου Β., «Ποινική δικαιοσύνη και θύμα – Η περίπτωση της βίας έναντι των γυναικών στο πλαίσιο της οικογένειας: μια σύντομη ανασκόπηση» Ποιν. Δικ. 2004 σελ. 86 επ. 20. Giddens Κοινωνιολογία, μτφρ και επιμ. Δημ.Τσαούσης, εκδ.Gutenberg, Αθήνα 2002 21. Γλυνιαδάκη, Αν.Κυριαζή, Μ.Μουρτζάκη Η Ενδοοικογενειακή βία κατά την περίοδο κρίσης.Η οπτική των επαγγελματιών και προτάσεις βλετίωσης των εφαρμοζόμενων πολιτικών Actionaid, Νοέμβριος 2018 22. Δημόπουλος Χαρ., «Ο Ν 3500/2006 για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας και άλλες διατάξεις», ΠοινΔικ, 2006, σελ. 1243. 23. Δράση κατά της ενδοοικογενειακής βιας, Αναπτύσσοντας ένα σύστημα στήριξης των θυμάτων ενδοοικογενειακής βιας, Μεσογειακό Ινστιτούτο Μελετών Κοινωνικού φύλου, Λευκωσία 2011 24. Ζάχαρης Δ, Επιθετικότητα και αγωγή , εκδ.Γρηγόρης, Αθήνα 2003 25. Θερμού π.Β Το ρίγος της ύπαρξης, εκδ.Ίνδικτος, Αθήνα 2015 26. Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, «Το νομοσχέδιο για την εμπορία ανθρώπων και την αρωγή στα θύματα εγκλημάτων οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής», ΠοινΔικ. 2002, σελ. 663. 27. Ι.Υγείας του Παιδιού (επιμ.Ελ.Αγάθωνος) Οδηγός για την αναγνώριση και αντιμετώπιση της κακοποίησης και της παραμέλησης του παιδιού, Αθήνα 1998 28. Ιωαννίδου Λ., « Η λεκτική βία ως μορφή θυματοποίησης της γυναίκας – Η νομική και κοινωνιολογική διάσταση του φαινομένου» Ποιν. Δικ. 1999 σελ. 386 29. Κακλειδάκη Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών την εποχή της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα , Διπλ. Μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2012 30. Καλλιακμάνη Μεθοδολογικά πρότερα της Ποιμαντικής. Λεντίω ζω ννύμενοι, εκδ.Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2000 31. Καλούδη, Μ.Λ Ψαρρά, Γ.Καλέμη, Ι.Δουζένη, Α.Δουζένης «Βία στην Οικογένεια», περιοδ. ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ 54, σσ41-46, Αθήνα 2017 32. Κεσελόπουλου Α « Η βία, ο καταναγκασμός και η τρομοκρατία» στο περιοδικο Αναλόγιον τ.7, Φθινόπωρο 2005 σσ88-99 145

33. Κορναράκη. Ι Βία, η οδός του Θεού, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1996 34. Κορναράκη. Ι Εγχειρίδιο Ποιμαντικής Ψυχολογίας τ. Α’ , Θεσσαλονίκη 1980 35. Κορναράκη. Ι Θέματα Ποιμαντικής Ψυχολογίας ΙΙΙ, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1998 36. Κουράκης, Αποσπόρη, Συκιώτου, Μηλιώνη Εγκληματολογική προσέγγιση του φύλου, Σημ. Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα Μάιος 2005 37. Leon-DufourΧ , βία στο Λ ε ξ ι κ ό Β ι β λ ι κ ή ς Θ ε ο λ ο γ ί α ς , Έκδοση ‘Άρτος Ζωής’, Αθήνα 1980 38. Λυδάκη Π Μια μελέτη συναισθηματικών, κοινωνικών και γνωστικών λειτουργιών κακοποιημένων και μη κακοποιημένων παιδιών, αδ. διδ. διατριβή Πανεπιστήμιο Κρήτης , Σχολή Επιστημών Αγωγής, Ρέθυμνο 2015, σελ 19 (Αλιεύτηκε από το Καταθετήριο Διδακτορικών διατριβών) 39. Μαγγανάς Α., «Κοινωνικά προβλήματα και ποινικός έλεγχος: Η δικαστική πορεία των περιπτώσεων ενδοσυζυγικής βίας», Ποιν.Δικ. 2002 σελ. 48. 40. Του ιδίου, «Θεραπευτικά προγράμματα: Συζυγική βία» Ποιν Δικ. 2000, σελ. 311. 41. Μαλέτσικα Ενδοοικογενειακή βία: Οι εμπειρίες και οι αντιλήψεις των επαγγελματιών που εργάζονται στις τηλεφωνικές γραμμές στήριξης. Αδ. Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία Βόλος 2015 42. Μηλιώνη Φ., «Ενδο-οικογενιακή βία: η γυναίκα θύμα», στο: Ν. Κουράκης (επιμ.), Έμφυλη εγκληματικότητα. Ποινική και εγκληματολογική προσέγγιση του φύλου, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, β’ έκδοση 2009, σελ.459 επ. 43. Μπουγάδη Στ., «Η ενδο-οικογενειακή βία και η αντιμετώπισή της στις ΗΠΑ» ΠοινΔικ., 2004 σελ. 90. 44. Μουζακίτη « Η κακοποίηση των παιδιών. Γενική θεώρηση και διεθνής προοπτική», στο Σύγχρονα θέματα παιδοψυχιατρικής τ.Α3, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 1987, 45. Νικολαϊδης « Μορφές και χαρακτηριστικά της Βίας κατά των παιδιών: Θεωρητικοί Μετασχηματισμοί και σύγχρονα δεδομένα» στο Βια στην οικογένεια ( επιμ Γ.Νικολαϊδης-Μ.Σταυριανάκη), εκδ. ΚΨΜ, Αθήνα 2009, σελ54 46. Οδηγός Συμβουλευτικής για τη βία, εκδ. www.womensos.gr και Γ.Γ. Ισότητας των Φύλων 47. Πανταζής Βασ.– Δεληγιάννη Μαρ., «Βία κατά γυναικών και ο ρόλος της εκπαίδευσης, Δικαιώματα του Ανθρώπου, (38) 2008, σελ.571. 48. Παπαμιχαήλ Στ., «Εγκλήματα κατά της ζωής – Σεξουαλικά εγκλήματα – Εγκλήματα με θύματα γυναίκες και ανηλίκους» ΠοινΔικ., 2002 σελ. 947. 146

49. Παπαμιχαήλ Η γυναίκα ως θύμα ενδοοικογενειακής βίας: Τα χαρακτηριστικά δράστη και θύματος και η μεταξύ τους σχέση, διδ. διατρ, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 2004 50. Παραδεισοπούλου Α.-Ζ.: «Το θύμα στις διατάξεις του Ποινικού Κώδικα», στο Αφιέρωμα στον Ηλία Δασκαλάκη «Εγκληματίες και θύματα στο κατώφλι του 21ου αιώνα, έκδοση ΕΚΚΕ, Αθήνα 2000, σελ. 217 επ. 51. Πρεσβέλου «Νεωτερική κοινωνία και ενδοοικογενειακή βια» στο Αναστ. Ρήγα και συνεργάτες Η οικογένεια στην Ελλάδα σήμερα εκδ. Ελλ., Γράμματα Αθήνα 2008, 52. 1800 Respect «Πληροφορίες για την οικιακή και ενδοοικογενειακή βια» 53. Σαρέλη Αγγ., Βιασμός - Η τυποποίησή του στον Ελληνικό Ποινικό Κώδικα, Σειρά Εργαστηρίου Ποινικού και Ποινικού Δικονομικού Δικαίου Νομικής Σχολής Παν/μίου Θράκης, Μελέτες 7, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1999. 54. Σαριδάκη Β.: «Η ενδοοικογενειακή βία με επίκεντρο τη βία κατά της γυναίκας», Αφιέρωμα στον Ηλία Δασκαλάκη «Εγκληματίες και θύματα στο κατώφλι του 21ου αιώνα, έκδοση ΕΚΚΕ, Αθήνα 2000, σελ. 207 επ. 55. Σαρίκου Ε Η ποινική αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας . Ο Ν.3500/2006, Σχολή Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012 56. Σπύρου ,Λ. Αντωνίου Γαλ. Αγαθοκλέους και Μ. Ψύλλου ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΒΙΑ: ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΜΕΣΩΝ ΠΛΑΙΣΙΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΡΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΡΑΤΙΚΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΚΥΠΡΙΑΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΤΗΣ ΣΛΟΒΕΝΙΑΣ, Ευρ, Πανεπιστήμιο Κύπρου, Νοέμβριος 2007 57. Στογιανίδου « Κακοποίηση και παραμέληση παιδιών και εφήβων» στο Παιδιά και έφηβοι σε ένα κόσμο που αλλάζει (επιμ. Φρόσω ΜόττηΣτεφανίδη) 2015 58. Συκιώτου Αθ., «Έμφυλη εγκληματικότητα. Μια απόπειρα κριτικής προσέγγισης», στο: Ν. Κουράκης (επιμ.), Έμφυλη εγκληματικότητα. Ποινική και εγκληματολογική προσέγγιση του φύλου, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, β’ έκδοση 2009, σελ.83 επ. 59. Της ιδίας, «Ενδοοικογενειακή βία: η πιο αποτρόπαιη μορφή βίας», Εγκληματολογία, τεύχος (1-2) 2014, σσ.54-65. 60. Σουλή Σ Αθέατη βία, εκδ. Ψυχογιος, Αθήνα 2015 61. Τάκης, Φρόσω Μόττη-Στεφανίδη «Ενδοοικογενειακή βία» στο Φρόσω Μόττη-Στεφανίδη (επιστ. επιμέλεια) Παιδιά και Έφηβοι σε ένα κόσμο που αλλάζει Προκλήσεις, προσαρμογή και ανάπτυξη Εκδ. Εστία, Αθήνα 2015 147

62. Τσαλίκογλου Φ., Μυθολογίες βίας και καταστολής, εκδ. Παπαζήση, 1989. 63. Τσιγγρής Αγγ.: «Δράστες και θύματα ενδο-οκογενειακής βίας. Ο επίσημος κοινωνικός έλεγχος του αιμομικτικού βιασμού», στο Αφιέρωμα στον Ηλία Δασκαλάκη «Εγκληματίες και θύματα στο κατώφλι του 21ου αιώνα, έκδοση ΕΚΚΕ, Αθήνα 2000, σελ. 127 επ. 64. Υπουργείο Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης και Γ. Γραμματεία Ισότητας « Πόρισμα της ομάδας εργασίας του ΥΠΕΣΔΔΑ για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας και της βίας κατά συνοικούντων προσώπων» Αθήνα 2005 65. Φιλίππου, Θ. Παπαιωσήφ, Κ. Στυλιανού, Ορθ. Μωϋσή Ενδοοικογενειακή βία, Τμήμα Ψυχολογίας, University of Cyprus, σελ 4 (www.familyviolence.gov.cy/upload/20160205/1454666068-28258.pdf. Tελευταία είσοδος 09-01-2019 66. Χαμόγελο του Παιδιού Εννοιολογική Οριοθέτηση του φαινομένου της σχολικής βίας και του εκφοβισμού: Διάγνωση και Διαστάσεις του φαινομένου 67. Χαραλαμπάκης Αρ., ενδοοικογενειακής

«Ο

ν.3500/2006

για

την

αντιμετώπιση

της

βίας», ΠοινΛογ 2006, σελ.719 επ. 68. Χατζησπύρου Ενδοοικογενειακή βία και Ποινική Διαμεσολάβηση, Θεωρητική μελέτη με έμφαση στη βία των συζύγων/συντρόφων , εμπειρική έρευνα υποθέσεων ποινικής διαμεσολάβησης στην Εισαγγελία Πρωτοδικών Θεσσαλονίκης, Νομική Σχολή ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012 69. Χατζηφωτίου Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών και των παιδιών

148

6Bll

III