ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ ΒΙΟΥ by ΙΔΡΥΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΕΩΣ

EMHNIKH LlHMOKPATIA IEPA APXIEnlI:KOnH A0HNON ILlPYMA nOIMANTIKHr EnlMOPcPnrrnr

AVOJITUST) lKavo-r�niJV Av0pw:rdvou LluvaµlKOU ae Y:ri:11peoiec; KmvwVlK�£ Ilpovomc; µe 'EµcpaOT) one; Lloµec; TT)£ EKKAT)OlU£

E1aCa16eunKO Ilpoypuµµu:

Διαχείριση προβλημάτων οικογενειακού βίου

---- -- -Emxcoprio,aK6np6ypc,1111a Av6mv(r]Av9pwn"tvouli.uvci1,11KOV, EuraJl!tU0'1KGl416BlouM69l)0''1

...

H npU(I') «Avant'u(I') IKavotr'rwv Av8pwn(vou AuvaµucoU ae Yrtl')pealec; KoLvwvLKr'ic; np6vo1.CtC; µe'Eµ.¢,ac,11 atu; Aoµtc; tl')c; EKKAl')alac;» atouc; a(ovec; npon:palDtrltai; 7, 8 KO.L 9 rou Em.x.£1.Pl"IGI.ClKOU npovp6:µµat"oc; «AvD.mu(ri Av9pwn[vou duvaµucoU E1ata(6euari KCIL .th.a B(ou MD.Briarp> uAonoLELtaL µe ti') GUVXPl11.1.(1to66-r11a11 tilt; EupoonaiKr)c;'Evwaric; [EupoonaiKO KoLvwvLKO Taµdo] KaL e9vU<OUc; nOpouc;.

Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως, είναι ένα Επιμορφωτικό και Ερευνητικό Εκκλησιαστικό Ίδρυμα της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, συνεστήθη διά της της υπ’ αριθμ. 1631/896/28−5−2009 (ΦΕΚ Β’ 1011) Aποφάσεως της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και κατέστη Αυτόνομο Εκκλησιαστικό Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα δια της υπ’ αριθμ. 22/Διεκπ.128/14-1-2015 (ΦΕΚ Β’ 269) Aποφάσεως της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος. Το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) καθορίστηκε με το άρθρο 64 του Ν. 4415/2016 (ΦΕΚ Α' 159) σύμφωνα με το οποίο: α) Η διά βίου εκπαίδευση, κατάρτιση και ποιμαντική επιμόρφωση των Κληρικών, των εκκλησιαστικών υπαλλήλων και των λοιπών στελεχών των φορέων του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α' 146) παρέχεται από το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών. Για την εκπλήρωση του ως άνω σκοπού το Ι.Π.Ε. συνάπτει σύμφωνα συνεργασίας με άλλα νομικά πρόσωπα του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α' 146) στις οποίες εξειδικεύονται τα προγράμματα, οι διδάσκοντες και κάθε άλλη σχετική λεπτομέρεια. β) Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών είναι φορέας παροχής υπηρεσιών διά βίου μάθησης της παρ. 3 του άρθρου 3 του ν. 3879/2010 (Α' 163), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει. Παρέχει υπηρεσίες μη τυπικής εκπαίδευσης και κατάρτισης ως Κέντρο Διά Βίου Μάθησης Επιπέδου Δύο της παρ. 6 του άρθρου 10 του ν. 3879/2010 (Α' 163), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει και της περίπτωσης 2 της υποπαραγράφου Θ3 της παραγράφου Θ' του άρθρου πρώτου του ν. 4093/2012 (Α' 222), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει. γ) Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών αποτελεί Πιστοποιημένη Εκπαιδευτική Δομή παροχής πιστοποιημένων επιμορφωτικών προγραμμάτων κατά τα προβλεπόμενα στις περιπτώσεις δ' και ε' της παραγράφου 7 του άρθρου 1 του Π.δ. 57/2007 (Α' 59). Η κατά τα ως άνω παρεχόμενη επιμόρφωση των Κληρικών, των εκκλησιαστικών υπαλλήλων και του λοιπού προσωπικού των φορέων του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α'146) που παρέχεται από το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, μοριοδοτείται, ως κριτήριο επιλογής προϊσταμένων οργανικών μονάδων στους εν λόγω φορείς, σύμφωνα με τα

προβλεπόμενα στην περίπτωση ζζ' της παρ. 3 του άρθρου 85 του ν. 3528/2007 (Α' 26), όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 29 του ν. 4369/2016 (Α' 33) και ισχύει. δ) Οι δράσεις του Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών μπορούν να χρηματοδοτούνται από πόρους της Εκκλησίας ή των συνεργαζόμενων φορέων ή κοινωφελών ιδρυμάτων ή δωρεές, καθώς και από εθνικούς πόρους, ευρωπαϊκά προγράμματα και συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. ε) Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, για την εκπλήρωση των σκοπών του μπορεί να συνάπτει συμφωνίες με Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της ημεδαπής ή της αλλοδαπής, με εκκλησιαστικούς οργανισμούς και φορείς του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α' 146), με Ιερές Μητροπόλεις ή εκκλησιαστικούς οργανισμούς ή φορείς άλλων εκκλησιαστικών κλιμάτων που εδρεύουν εντός χώρας ή και στο εξωτερικό, καθώς και με οργανισμούς ή φορείς άλλων θρησκευτικών δογμάτων.

Η Πράξη: «Ανάπτυξη ικανοτήτων ανθρώπινου δυναμικού σε υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας με έμφαση στις δομές της Εκκλησίας» Στο πλαίσιο αυτό το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως πρόκειται να υλοποιήσει, για την Περίοδο 2017-2020, την Πράξη με τίτλο: «Ανάπτυξη ικανοτήτων ανθρώπινου δυναμικού σε υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας με έμφαση στις δομές της Εκκλησίας» και MIS 5004190 στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά βίου Μάθηση». Αντικείμενο της Πράξης αποτελεί η επιμόρφωση κληρικών και λαϊκών στελεχών, συνεργατών και εθελοντών της Εκκλησίας (περί τις 7.200 συμμετοχές σε 10 διάφορες θεματικές ενότητες), που βρίσκονται στα γεωγραφικά όρια της ελληνικής επικράτειας για την υποστήριξη του έργου που προσφέρεται στις κοινωνικοπρονοιακές και λοιπές εκκλησιαστικές δομές, με σκοπό την βελτίωση και ενίσχυση των επαγγελματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων τους, προκειμένου να αντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά τις προκλήσεις που διέπουν τις σύγχρονες κοινωνικές, πολιτισμικές, πολιτικές, τεχνολογικές, θρησκευτικές και πνευματικές εξελίξεις. Η υλοποίηση της Πράξης προβλέπει τη λειτουργία 240 Τμημάτων στις 13 Περιφέρειες της χώρας. Η εκπαιδευτική διαδικασία θα στηριχθεί στις βασικές αρχές της εκπαίδευσης ενηλίκων και της ενεργούς συμμετοχικής μάθησης. Στους κύριους στόχους των θεματικών ενοτήτων εντάσσονται η αναβάθμιση των γνώσεων των κληρικών και λαϊκών στελεχών της Εκκλησίας, η στήριξη των διακονουμένων και των δομών στις οποίες παρεμβαίνει η Εκκλησία (ενορίες, νοσοκομεία, προνοιακοί φορείς, φυλακές κ.λπ.), καθώς επίσης και ο εκσυγχρονισμός του επιμορφωτικού έργου του Ι.Π.Ε.

Το επιμορφωτικό έργο περιλαμβάνει 10 θεματικές ενότητες: 1) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική παρέμβαση σε προβλήματα του γάμου και της οικογένειας. 2) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική υποστήριξη σε προβλήματα της παιδικής και της εφηβικής ηλικίας. 3) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική υποστήριξη των νοσούντων και των οικείων τους. 4) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική παρέμβαση σε προβλήματα πένθους. 5) Διαχείριση προβλημάτων οικογενειακού βίου. 6) Θέματα πρόληψης και αντιμετώπισης ενδοοικογενειακής βίας. 7) Σύγχρονες προσεγγίσεις προβλημάτων ψυχικής υγείας. 8) Θέματα διαχείρισης χρονίως πασχόντων. 9) Εκπαίδευση στη διαχείριση κοινωνικοπρονοιακών ζητημάτων αιχμής 10) Η ενορία ως κύτταρο της τοπικής ανάπτυξης και κοινωνικοπρονοιακής στήριξης.

Τα αναμενόμενα οφέλη της Πράξης αναμένεται να είναι: •

Η ενίσχυση των επαγγελματικών δεξιοτήτων μέσω προγραμμάτων επιμόρφωσης των στελεχών, συνεργατών και εθελοντών, κληρικών και λαϊκών στελεχών αλλά και άλλων φορέων που παρέχουν ανάλογες υπηρεσίες, για την υποστήριξη του έργου που προσφέρεται στις κοινωνικοπρονοιακές και λοιπές εκκλησιαστικές δομές.

•

Η αναβάθμιση των γνώσεων και των ποιμαντικών δεξιοτήτων των Κληρικών και Λαϊκών Στελεχών της Εκκλησίας.

•

Η στήριξη των διακονουμένων και των δομών στις οποίες παρεμβαίνει η Εκκλησία (ενορίες, νοσοκομεία, προνοιακοί φορείς, φυλακές κ.λπ.).

Η εκπαιδευτική διαδικασία στο σύνολό της θα διέπεται από τις βασικές αρχές της εκπαίδευσης ενηλίκων και θα πραγματοποιηθεί μέσω των εκπαιδευτικών τεχνικών της ενεργούς συμμετοχικής μάθησης. Βεβαίωση πιστοποιημένης επιμόρφωσης Όλοι οι συμμετέχοντες στα Εκπαιδευτικά Προγράμματα μετά από επιτυχή παρακολούθηση θα λαμβάνουν Βεβαίωση Επιμόρφωσης. Οι μισθοδοτούμενοι εκ του Δημοσίου Ταμείου μετά την επιτυχή ολοκλήρωση της διαδικασίας πιστοποίησης θα λαμβάνουν Βεβαίωση Πιστοποιημένης Επιμόρφωσης και μοριοδότηση με βάση το καθεστώς μοριοδότησης των Δημοσίων Υπαλλήλων.

«Διαχείριση προβλημάτων οικογενειακού βίου» 1. Σύντομη περιγραφή του επιμορφωτικού προγράμματος Σ’ ένα κοινωνικό περιβάλλον που συνεχώς μεταλλάσσεται ως απόρροια της παρατεταμένης οικονομικής και κυρίως θεσμικής κρίσης που διεισδύει ανεμπόδιστη σε κάθε δομή που ως σήμερα είχε μια παγιωμένη μορφή και λειτουργία, αποτελεί ίσως τον κυρίαρχο παράγοντα που μας ωθεί σε μια ολοκληρωμένη, διεισδυτική και συνάμα ευέλικτη παρατήρηση και κατανόηση των αλλαγών στο εσωτερικό της σύγχρονης ελληνικής οικογένειας. Ο πληρέστερος τρόπος δημιουργικής προσέγγισης και ενισχυμένης αντίληψης του φαινομένου του εντατικού και ταχύτατου μετασχηματισμού της ελληνικής οικογένειας από ανθρώπους που το αντικείμενο εργασίας τους απαιτεί γνώση αυτών των αλλαγών δεν είναι άλλο από την διεξαγωγή ενός επιμορφωτικού προγράμματος που θα προσεγγίζει με συνέπεια το ζήτημα αυτό, καλύπτοντας παράλληλα και το υφιστάμενο κενό που προκύπτει από την αδυναμία των κοινωνιολογικών θεωριών να εξηγήσουν και να σχηματοποιήσουν επαρκώς τις αλλαγές αυτές, δίνοντας ταυτόχρονα πιστικές απαντήσεις για τις βαθύτερες αιτίες που τις προκαλούν και εντείνουν τα αρνητικά χαρακτηριστικά τους. Τα παραπάνω δεδομένα εξηγούν την εμφατική ενασχόληση των κοινωνικών επιστημών με την εξέλιξη της οικογένειας τα επόμενα χρόνια. Άλλωστε αποτελεί ένα σημαντικό δείκτη των ραγδαίων αλλαγών που συντελέστηκαν και πρόκειται να συντελεστούν. Οι έρευνες πεδίου μεγάλης κλίμακας και η μελέτη του φαινομένου από ειδικούς που προσπαθούν να εξερευνήσουν όλες τις πτυχές του, με αξιόλογα ως σήμερα αποτελέσματα, κάνει επιβεβλημένη την ανάγκη υλοποίησης προγραμμάτων επιμόρφωσης των κληρικών και λαϊκών στελεχών των Ιερών Μητροπόλεων. Το παρόν πρόγραμμα θα κληθεί να μελετήσει το θεσμό της οικογένειας όχι ιστορικά ή εξελικτικά, αλλά θα εστιάσει στο πως η οικονομική κρίση και ο πολυεπίπεδος και συνεχής μετασχηματισμός της κοινωνίας κατά τα τελευταία δέκα χρόνια την επηρέασε ως θεσμό, αναδιαμορφώνοντας τις εσωτερικές τις ισορροπίες, τους ρόλους και τις σχέσεις μεταξύ των μελών της. Είναι πλέον κοινά αποδεκτό πως η Ορθόδοξη Χριστιανική θρησκεία αποτελεί κορυφαίο παράγοντα σταθεροποίησης του εσωτερικού της οικογένειας και εφαλτήριο υγιούς σκέψης και μπορεί να προτείνει και να προωθήσει λύσεις στην κατεύθυνση της καλύτερης λειτουργίας της οικογένειας και της εξομάλυνσης των προβλημάτων της.

2. Σκοπός του Προγράμματος Το επιμορφωτικό πρόγραμμα στοχεύει να: -

Φέρει τους κληρικούς και τα λαϊκά στελέχη της Εκκλησίας σε επαφή με σύγχρονες ποιμαντικές μεθόδους υποστήριξης της οικογένειας και να προωθήσει την υποστήριξη της ψυχικής υγείας μέσα στην οικογένεια.

Να πληροφορήσει και να κινητοποιήσει τους κληρικούς και τα λαϊκά στελέχη της Εκκλησίας για τα προβλήματα που απασχολούν την σύγχρονη οικογένεια.

Ανασχηματίσει προοδευτικά και να αναπτύξει τις γνώσεις και τις ικανότητες των κληρικών και των λαϊκών στελεχών της Εκκλησίας σε ευρύτερα θέματα που αφορούν την ποιμαντική της λειτουργίας της οικογένειας και της αντιμετώπισης των προβλημάτων της.

Επιμορφώσει τους κληρικούς και τα λαϊκά στελέχη της Εκκλησίας πάνω σε ενδεδειγμένες και επιστημονικά άρτιες μεθόδους ποιμαντικής φροντίδας, συμβουλευτικής και προληπτικής μέριμνας για την αντιμετώπιση των ενδοοικογενειακών προβλημάτων.

Συνενώσει δυνάμεις και να συνθέσει απόψεις και θέσεις των κληρικών και λαϊκών στελεχών της Εκκλησίας και να συνδυάσει προγράμματα εκκλησιαστικών δομών, ώστε σύντομα να έχουν τη δυνατότητα να σχεδιάζουν και να εκπονούν δράσεις για την οικογένεια τόσο σε μικρή (ενοριακή), όσο και μεγάλη κλίμακα (διενοριακή) και να ανασχεδιάζουν και να ανατροφοδοτούν τις ήδη υπάρχουσες.

Επενδύσει στην κατάρτιση και γνωστική εξειδίκευση νέων στελεχών για την επάνδρωση των δομών της Εκκλησίας που ασχολούνται με την οικογένεια. Ενημερώσει για τις δυνατότητες συνεργασίας και να προάγει συνέργειες μεταξύ κληρικών και λαϊκών στελεχών της Εκκλησίας με άλλους φορείς, δημόσιους και ιδιωτικούς, με σκοπό την προώθηση ζητημάτων που αφορούν την οικογένεια.

3. Πληροφορίες για τους συμμετέχοντες •

Κάθε εκπαιδευόμενος οφείλει να συμπληρώσει το απογραφικό δελτίο συμμετεχόντων εισόδου

που θα του δοθεί από τον τοπικό Συντονιστή κατά την έναρξη του προγράμματος και το απογραφικό δελτίο συμμετεχόντων εξόδου την τελευταία ημέρα συμμετοχής του. •

Η Αξιολόγηση - Πιστοποίηση γνώσεων και δεξιοτήτων των εκπαιδευόμενων θα

πραγματοποιηθεί στο τέλος του προγράμματος με την εκπόνηση μιας γραπτής εργασίας. Συγκεκριμένα, μετά την ολοκλήρωση του 50% του προγράμματος, στους μετέχοντες θα δοθεί από τον επιστημονικά υπεύθυνο σε συνεργασία με τους εκπαιδευτές ένα θέμα σχετιζόμενο με τις διδαχθείσες ενότητες, επί του οποίου θα πρέπει κάθε συμμετέχων να συγγράψει μια εργασία, εμβαθύνοντας στο

προς μελέτη ζήτημα. Ο κάθε εκπαιδευόμενος οφείλει, επομένως, να παρουσιάσει μια γραπτή εργασία, την οποία διορθώνει και βαθμολογεί ο επιστημονικά υπεύθυνος του προγράμματος ή ο προς αυτό ορισθείς εκάστοτε διδάσκων του επιστημονικού πεδίου στο οποίο υπάγεται η εν λόγω εργασία. Η εν λόγω εργασία μπορεί να παρουσιαστεί και προφορικά κατά την διάρκεια της τελευταίας διδακτικής ενότητας ενώπιον όλης της ομάδας. •

Η Αξιολόγηση του Προγράμματος και η διαδικασία ανατροφοδότησης. Οι εκπαιδευόμενοι

καλούνται μετά το πέρας των εργασιών του προγράμματος, να διαθέσουν λίγα λεπτά και να συμπληρώσουν ένα φύλλο αξιολόγησης. Οι απόψεις τους για την αποτελεσματικότητα της επιμορφωτικής διαδικασίας, οι πιθανές δυσκολίες που αντιμετώπισαν, όπως και οι προτάσεις τους είναι πολύ σημαντικές για την ανατροφοδότηση και βελτίωση του προγράμματος. •

Επιτρεπτό όριο απουσιών είναι το 10% των συνολικών ωρών του προγράμματος.

4. Αναλυτικό Πρόγραμμα ΗΜΕΡΑ

ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ (Τίτλοι)

ΔΙΑΡΚΕΙΑ (σε ώρες)

1η

Έναρξη – Περιεχόμενο και στόχοι προγράμματος

Εισαγωγή στο Πρόγραμμα Ειδικά θέματα Ποιμαντικής της Οικογένειας – Οι μεταβολές στις σύγχρονες

κοινωνίες και η επίδρασή τους στην οικογένεια-Νέες μορφές οικογένειας. 2η

Η οικογένεια ως σύστημα, η λειτουργική οικογένεια - Η κρίση στο θεσμό της

οικογένειας 3η

Η περιγραφή και η σημασία του ρόλου του πατέρα και της μητέρας σε

περιστάσεις κρίσης 4η

Η εξισορρόπηση επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής

5η

Οι επιπτώσεις του διαζυγίου στα μέλη της οικογένειας

6η

Προγράμματα ποιμαντικής για τον γάμο και την οικογένεια. Πρωτοβουλίες για δραστηριότητες και εκπαίδευση από την περίοδο προ του γάμου, ως τον έγγαμο βίο και τις σχολές γονέων

7η

Αξιολόγηση εκπαιδευομένων

ΣΥΝΟΛΟ ΩΡΩΝ

ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ – ΟΙ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ - ΝΕΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 1

Οι μεταβολές στις σύγχρονες κοινωνίες και η επίδρασή τους στην οικογένεια - Νέες μορφές οικογένειας Σκοπός Σκοπός αυτής της θεματικής ενότητας είναι να περιγράψει σε αδρές γραμμές τις μεταβολές που παρατηρούνται στις σύγχρονες κοινωνίες και την επίδρασή τους στον θεσμό της οικογένειας και τις αλλαγές που προκαλούν. Συνοπτικά θα παρουσιαστούν και οι νέες μορφές οικογένειας που αναδύθηκαν με την επίδραση των μεταβολών αυτών. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να:  Αντιληφθούν τι εννοούμε με τους όρους «κοινωνική μεταβολή» και «νέες μορφές οικογένειας»  Αναγνωρίζουν τις αλλαγές που προκαλούνται από το γεγονός που ορίζεται ως «κοινωνική μεταβολή» και με ποιους τρόπους επηρεάζεται ο θεσμός της οικογένειας  Προσδιορίζουν τις αλλαγές που προκαλούνται από τις ταχύτατες μεταβολές και τις αιτίες που βοηθούν την εμφάνιση νέων μορφών οικογένειας Έννοιες –Κλειδιά   

Κοινωνική μεταβολή Οικογενειακά σχήματα Νέες μορφές οικογένειας

Τι σημαίνει ο όρος «κοινωνική μεταβολή»; Μεταβολές στην ανθρώπινη ιστορία πάντοτε υπήρξαν. Ας θυμηθούμε τις αλλαγές που προκάλεσαν οι ανακαλύψεις νέων περιοχών του πλανήτη μας τον 16ο αιώνα, τις αλλαγές που προκάλεσε ο Διαφωτισμός τον 18ο αιώνα ή η Βιομηχανική Επανάσταση τον 19ο στους ανθρώπους της εποχής τους. Οι επιπτώσεις επηρέασαν σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης ζωής. Στις αντιλήψεις για την θρησκεία, την πολιτική, την κοινωνική οργάνωση και τον πολιτισμό. Προκάλεσαν φόβο διότι η βίωσή τους δημιούργησαν άγνωστες πραγματικότητες για τον άνθρωπο της εποχής τους. Πολλοί αντέδρασαν αρνητικά, λιγότεροι θετικά μέχρι την εξοικείωσή τους με αυτές. 7

Η συζήτηση για τον ορισμό του περιεχομένου του όρου είναι μεγάλη, με πολλές διαφωνίες οι οποίες οδήγησαν στην στοιχειοθέτηση πολλών θεωριών1. Γιατί, όμως, έχει τόσο μεγάλη αξία ο ορισμός της έννοιας; Διότι θα έχουμε στα χέρια μας ένα παραδεκτό από όλους ερμηνευτικό «κλειδί» για να εξηγήσουμε τις ταχύτατες αλλαγές που συμβαίνουν γύρω μας. «Οι θεωρητικοί της κοινωνίας προσπάθησαν τους τελευταίους δύο αιώνες να αναπτύξουν μια γενικευμένη θεωρία που να ερμηνεύει την φύση της κοινωνικής μεταβολής. Καμιά όμως μονοπαραγοντική θεωρία δεν μπορεί να εξηγήσει την ποικιλία της κοινωνικής ανάπτυξης από τις θηρευτικές και τροφοσυλλεκτικές και ποιμενικές κοινωνίες στους παραδοσιακούς πολιτισμούς και τελικά στα εξαιρετικά σύνθετα πολύπλοκα σημερινά συστήματα. Μπορούμε όμως να εντοπίσουμε τους τρεις κύριους παράγοντες που επηρέασαν πάντοτε την κοινωνική μεταβολή: το φυσικό περιβάλλον, την πολιτική οργάνωση και τους πολιτιστικούς παράγοντες»2. Τι, επομένως, είναι κοινωνική αλλαγή; Σύμφωνα με τον Giddens, «Στην περίπτωση των ανθρωπίνων κοινωνιών για να αποφασίσουμε σε πόση έκταση και κατά ποιους τρόπους ένα σύστημα μεταβάλλεται πρέπει να δείξουμε σε ποιο ποσοστό υπάρχει μεταβολή στους βασικούς θεσμούς του στην διάρκεια μιας συγκεκριμένης περιόδου» 3. Με αυτή την έννοια ανιχνεύεται σε όλα τα επίπεδα του καθημερινού βίου. Στην τεχνολογία, στην οικονομία, στην πολιτική, στις αντιλήψεις και στις ιδέες για τον εαυτό και τον κόσμο, ακόμα και στην θρησκεία. Με βάση όσα προαναφέραμε θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι το κύριο χαρακτηριστικό των κοινωνιών του τέλους του 20ου και των δυο πρώτων δεκαετιών του 21ου αιώνα είναι η μεταβολή τους. Οι περισσότεροι θεσμοί των συγχρόνων κοινωνιών μεταβάλλονται πολύ γρήγορα. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι αλλαγές αυτές εμφανίζονται όχι μόνο στο τοπικό επίπεδο, αλλά και σε πλανητικό. Το αποτέλεσμα είναι η διαφοροποίηση των στοιχείων που συνθέτουν την οργάνωση του ιδιωτικού και του δημόσιου βίου, αλλά και της έννοιας των ορίων και της σημασίας του ατομικού και του ιδιωτικού 4. 1. Η επίδραση της «κοινωνικής μεταβολής» στον θεσμό της οικογένειας Οι αλλαγές στις οποίες θα αναφερθούμε δεν είναι τόσο ποσοτικές όσο ποιοτικές. Ανιχνεύονται στο πεδίο των αξιών που εμπνέουν έναν άνθρωπο ή ακόμα πώς εκείνος ανταποκρίνεται στην επιρροή που αυτές ασκούν. Οι ρόλοι που υιοθετεί ως σύζυγος ή γονέας. Είναι επίσης σημαντικό πως οι εξωτερικοί παράγοντες αλλάζουν ή τουλάχιστον επηρεάζουν την οικογένεια. Ας δούμε μερικά παραδείγματα: Βλ. Ant.Giddens Κοινωνιολογία, εκδ. Gutenberg, μτφρ. Δημήτρης Τσαούσης, Αθήνα 2002, σελ 675 κ.εξ πρβλ και του ιδίου Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών, εκδ.Μεταίχμιο, μτφρ Κων/νος Γεώρμας, Αθήνα 2002, Οι συνέπειες της νεωτερικότητας, εκδ.Κριτική, μτφρ. Γεώργιος Μερτίκας, Αθήνα 2001 2 Ant.Giddens Κοινωνιολογία οππ σελ 676 3 Οππ σελ 675 4 Λ.Μουσούρου Οικογένεια και οικογενειακή πολιτική, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2005, σελ 38 κ.εξ 1

1.1. Η επίδραση της τεχνολογίας. Η διάχυτη εντύπωση είναι πως η τεχνολογία κυριαρχεί στην καθημερινή ζωή. Τα επιτεύγματά της είναι ανεξέλεγκτα, όπως ανεξέλεγκτη είναι και η εξέλιξή της. Παρά την αλματώδη πορεία των νέων τεχνολογιών πολύ λίγες είναι εκείνες οι εφαρμογές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τον καθημερινό άνθρωπο και να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής του. Αυτές όμως άλλαξαν τις οικογενειακές σχέσεις. Για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου διαχωρίστηκε η φέρουσα, ένα έμβρυο, μητέρα από την δότρια ενός ωαρίου. Όπως για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου είμαστε μπροστά στην τρομακτική δυνατότητα της κλωνοποίησης, η οποία καταργεί τον βιολογικό πατέρα. Αν δεν μείνουμε στις εντυπώσεις που προκαλεί η δυνατότητα του διαχωρισμού σε δότη πάτερα και βιολογικό πατέρα ή σε δότρια ενός ωαρίου και βιολογική μητέρα, θα αντικρύσουμε τις επιπτώσεις που έχει στον ορισμό των βιολογικών γονέων, στην οριοθέτηση των γενεών και των συγγενικών δεσμών 5. Θα διαπιστώσουμε ακόμα την δυνατότητα αναπαραγωγής του ανθρώπου χωρίς την παρουσία ανθρώπου του άλλου φύλου ή την παρέμβαση των γονέων στο φύλο ή σε χαρακτηριστικά του παιδιού ή στην κοινή απόφαση άμβλωσης όταν το έμβρυο διαγνωστεί με κληρονομικές ή άλλες ασθένειες. Η εφαρμογή των τεχνολογικών επιτευγμάτων στην βιολογία και την ιατρική αύξησαν τον μέσο όρο ζωής του ανθρώπου τόσο, ώστε είναι πολύ εύκολο να συναντάμε 4 γενιές στην ίδια οικογένεια. Έδωσε την δυνατότητα της επιβίωσης σε ανθρώπους οι οποίοι σε άλλη εποχή θα ήταν καταδικασμένοι, όπως σε πρόωρα νεογνά, ανθρώπους με συγγενείς αναπηρίες ή θύματα ατυχημάτων, μετέτρεψε σε χρόνιες, θανατηφόρες ασθένειες. Αν σκεφθούμε ότι με την κατάρρευση των συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας στα κράτη που πλήττει η οικονομική κρίση, όπως η Ελλάδα, η οικογένεια αναλαμβάνει ή επιβαρύνεται με την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών σε μεγαλύτερο βαθμό από το παρελθόν χωρίς καμία κρατική υποστήριξη, επιβαρύνοντας τις οικογενειακές σχέσεις. 1.2. Η επίδραση της Παγκοσμιοποίησης6 Για την Παγκοσμιοποίηση έχουν γραφτεί πάρα πολλά θετικά ή αρνητικά. Οφείλουμε, όμως, να παραδεχθούμε ότι ποτέ άλλοτε στην ιστορία των ανθρωπίνων κοινωνιών δεν παρατηρήθηκε η αμοιβαία εξάρτηση των κοινωνιών του πλανήτη μας. Μια εξάρτηση η οποία αυξάνει συνεχώς. Η αλληλεξάρτηση των δεσμών των κοινωνιών φάνηκε ιδιαίτερα με την οικονομική κρίση η οποία ξεκίνησε το 2008 στις ΗΠΑ για να πλήξει με Βλ. Λ.Μουσούρου οππ σελ 32. Πρβλ ενδεικτικά Ανέστη Κεσελόπουλου Εκ του θανάτου εις την ζωήν. Θεολογική προσέγγιση στις προκλήσεις της βιοηθικής, εκδ.Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σσ. 143 κ.εξ 6 Ένας πολύ βοηθητικός ορισμός της Παγκοσμιοποίησης είναι «…η διαδικασία με την οποία οι αγορές και η παραγωγή σε διάφορες χώρες γίνονται ολοένα και πιο εξαρτώμενες εξαιτίας της δυναμικής του εμπορίου αγαθών και υπηρεσιών και της ροής κεφαλαίων και τεχνολογίας» βλ. Χρ.Τσιρώνη Άνθρωπος και κοινωνία, εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2013, ειδικά στο κεφάλαιο «Παγκοσμιοποίηση» στο οποίο ο συγγραφέας μελετά το φαινόμενο και από την οπτική της Ορθόδοξης Θεολογίας 5

σφοδρότητα την Ευρώπη και την χώρα μας. Την αντιλαμβανόμαστε από την προέλευση των προϊόντων που αγοράζουμε ή από τις συνήθειες που αποκτούν οι νεώτερες γενιές. Από την άλλη πλευρά, διαπιστώνουμε ότι η παγκοσμιοποίηση άνοιξε με την οικονομία και την χρήση του Διαδικτύου τα σύνορα των κρατών του πλανήτη, δεν υπήρξε όμως υπέρβαση των ανισοτήτων και των διακρίσεων, ούτε η πολιτική ανάλυση μπόρεσε μέχρι τώρα να αποτελέσει το αντίβαρο της οικονομικής. Η αδυναμία αντιμετώπισης υπερεθνικών προβλημάτων, όπως το οικολογικό, η αναβίωση του ρατσισμού, η αύξηση των κρουσμάτων οικογενειακής βίας διεθνώς, η εκμετάλλευση γυναικών και παιδιών δείχνουν το κενό που υπάρχει στην οργάνωση νέων μεθόδων λήψης συλλογικών αποφάσεων και το ολοένα διευρυνόμενο χάσμα οικονομίας και πολιτικής. Είναι γεγονός, όμως, «ότι η παγκοσμιοποίηση είναι από τις σημαντικότερες κοινωνικές μεταβολές που σημειώνονται σήμερα….Ως ανθρώπινα όντα μοιραζόμαστε ολοένα και περισσότερο μια κοινή τύχη»7. Πώς όμως επηρεάζεται η οικογένεια από αυτή την πραγματικότητα; I. Με τις αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις και την αύξηση της ανεργίας στην Ευρώπη, επειδή η παραγωγή μετατοπίζεται στις ζώνες χαμηλού κόστος, όπως οι χώρες της Νοτιανατολικής Ασίας II. Με τον περιορισμό των κοινωνικών περιοχών, μεταφέροντας το κόστος και το βάρος της φροντίδας των αδυνάμων μελών της οικογένειας στο οικογενειακό σχήμα. III. Κυρίως, όμως, με τις αλλαγές στις αντιλήψεις για το ποια είναι η έννοια του προσώπου και των συνθηκών διαμόρφωσής του, μετατρέποντας τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων σε ευάλωτες και ιδιαίτερα εύθραυστες. 1.3. Η ρευστότητα Ο Ε. Hobsbawm, ένας από τους μεγαλύτερους ιστορικούς του 20ου αιώνα, σημειώνει: «To πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό γνώρισμα στα τέλη του εικοστού αιώνα είναι ίσως η ένταση που υπάρχει ανάμεσα σ’ αυτήν την επιταχυνόμενη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης και της ανικανότητας των δημοσίων θεσμών και της συλλογικής συμπεριφοράς των ανθρωπίνων όντων να συμφιλιωθούν με αυτήν»8 . Και συνεχίζει «….ο κόσμος….έχει χάσει τον ρόλο του, όπου οι παλαιοί χάρτες και τα διαγράμματα που καθοδήγησαν τα ανθρώπινα όντα και ατομικά και συλλογικά στην ζωή τους, δεν αντιπροσωπεύουν πλέον το τοπίο δεν αντιπροσωπεύουν πλέον το τοπίο μέσα στο οποίο κινούμαστε, την θάλασσα όπου πλέουμε. Ένα κόσμο στον οποίο δεν γνωρίζουμε πού μάς οδηγεί το ταξίδι μας ή ακόμα πού όφειλε να μας οδηγήσει»9 Giddens οππ, σελ 123 Hobsbawm Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας (1914-1991) μτφρ Βασίλης Καπετανγιάννης, εκδ Θεμέλιο, Αθήνα 1995, σελ 32 9 Hobsbawm οππ, σελ 33 7 8

Με τον τρόπο αυτό αποτυπώνεται με σαφήνεια η έννοια της ρευστότητας. Πρόκειται για ταχύρρυθμες και αλλεπάλληλες μεταβολές, οι οποίες διαμορφώνουν την σύγχρονη ρευστή πραγματικότητα αλλά και τον θεσμό της οικογένειας. Η συζήτηση που ανοίγεται εδώ είναι πολύ μεγάλη και γόνιμη, δείχνοντας παράλληλα και της δυνατότητες που έχει η Εκκλησία μας με την Θεολογία της να συναντηθεί σε μια πολύ δύσκολη καμπή της ζωής του ανθρώπου. Σχεδόν όλοι οι ερευνητές της οικογένειας συμφωνούν ότι ως θεσμός βρίσκεται στο κατώφλι μιας καινούργιας, πολύ διαφορετικής εποχής. Δεν γνωρίζουμε, όμως, τα χαρακτηριστικά της εποχής αυτής εξαιτίας της ρευστότητας. Άλλοι θεωρούν «πως θα είναι μια σύγκρουση μεταξύ έρωτα, οικογένειας και προσωπικής ελευθερίας. Η οικογένεια με την μορφή που την γνωρίζαμε κατέρρευσε και το αποτέλεσμα είναι το «φυσικό χάος του έρωτα»10. Αυτό που θα πάρει την σκυτάλη από την οικογένεια θα είναι πάλι οικογένεια, αλλά με διαφορετική μορφή. Θα είναι η εναλλακτική οικογένεια, θα είναι πολλαπλές οικογένειες, νέες σχέσεις μετά το διαζύγιο, δεύτεροι γάμοι και πάλι διαζύγια, νέες σημασίες των όρων «δικό σου», «δικό μου», και «δικό μας παιδί», «παλιά» και «νέα».11 Άλλοι ερευνητές θεωρούν ότι αυτό που αλλάζει είναι ο παλαιός τρόπος ζωής. Βρισκόμαστε σε κρίση του θεσμού, αλλά και του οικογενειακού προτύπου. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχουμε κρίση της αξίας της οικογένειας. Περισσότερο παρατηρείται εμμονή σε παλαιά πρότυπα συμπεριφοράς12. Αυτή η πραγματικότητα ούτε αμελεητέα είναι, ούτε εύκολα αντιμετωπίσιμη και «εγείρει πολύ σοβαρά ερωτήματα σχετικά με το αν οι άνθρωποι έχουν μια σαφή ιδέα για το γάμο, τις προσωπικές προτεραιότητες και τους στόχους τους»13. Σε γενικές γραμμές, διότι θα αναφερθούμε αναλυτικότερα σε επόμενες ενότητες, παρατηρούμε: i. Την μετάβαση,σε πρώτο βαθμό, από τον γάμο-θεσμό, στον γάμο ο οποίος έχει πυρήνα την συζυγική σχέση, γεγονός που σημαίνει ότι οι σύζυγοι δεν επικεντρώνουν τόσο στην αποκατάσταση, όσο στην ικανοποίηση από την δημιουργία οικογένειας και τον συζυγικό ρόλο. Σήμερα όμως δεν αρκεί διότι ο γάμος μετατράπηκε σε ατομική υπόθεση. Αυτό σημαίνει ότι οι σύζυγοι επικεντρώνουν στην ικανοποίηση από την προσωπική τους ανέλιξη και εξέλιξη παρά από την δημιουργία της οικογένειας. ii. Το σύστημα αξιών των συζύγων έχει μεγάλη αξία14

‘Αποψη του U.Beck Γερμανού Κοινωνιολόγου που αλιεύτηκε στο βιβλίο της Χρ.Νόβα –Καλτσούνη Οικογένεια και οικογενειακές σχέσεις, εκδ. Gutenberg, Aθήνα 2018, σελ 201 11 Χ.Νόβα-Καλτσούνη οππ σελ 200 12 Λ.Μουσούρου οππ σελ 169 13 Χρ.Τσιρωνη οππ σελ 167 14 Βλ.Λ.Μουσούρου οππ αλλά και Χρ.Νοβα-Καλτσούνη οππ σελ 99. Τα σημεία i και ii θα πρέπει να μελετηθούν πολύ καλά από όσους σχεδιάζουν δράσεις και προγράμματα ποιμαντικής της οικογένειας. 10

iii. iv. v. vi. vii. viii. ix.

Έκρηξη του αριθμού των διαζυγίων σε όλες τις ηλικιακές ομάδες και ανεξάρτητα από την διάρκεια του γάμου. Αντίστοιχη αύξηση της τέλεσης δεύτερου και τρίτου γάμου. Αύξηση των ελεύθερων συμβιώσεων. Αύξηση του αριθμού των οικογενειών με παιδιά από γεννήθηκαν σε προηγούμενο γάμο ή συμβίωση. Σημαντική αύξηση των μονογονεϊκών οικογενειών, η οποία οφείλεται στο διαζύγιο ή σε επιλογή με παιδί που γεννήθηκε εκτός γάμου. Μείωση της γαμηλιότητας (δηλαδή της συχνότητας τέλεσης γάμου σε ένα έτος). Σημαντική αύξηση έως και γενίκευση της προγαμιαίας συμβίωσης με την συγκατάθεση των γονέων. Είναι ενδεικτικό ότι ο όρος «σύζυγος» χρησιμοποιείται το ίδιο συχνά με τον όρο «σύντροφος», ο οποίος συνδέεται με την εκτός γάμου συμβίωση. Η οικογενειακή δομή που υποστήριξε την μεταπολεμική πολιτική δεν είναι πλέον η κυρίαρχη15

Ας συζητήσουμε λίγο ακόμα την Θεματική ενότητα Δυο από τις περισσότερο συχνές ερωτήσεις που θέτουν οι εκπαιδευόμενοι είναι: «Σε τι χρησιμεύει η γνώση αυτή;» «Γιατί ένα κληρικός πρέπει να έχει γνώσεις της κοινωνιολογίας ή της ψυχολογίας ή άλλης επιστήμης; Δεν αρκεί η Θεολογία, η διαχρονική πείρα των Αγίων για να μας βοηθήσει να συμπαρασταθούμε στον σύγχρονο άνθρωπο;». Ο Αγ. Αντώνιος λέει: «Η ζωή και ο θάνατος εξαρτώνται από τον πλησίον μας. Αν κερδίσουμε τον αδελφό μας κερδίζουμε τον Θεό. Αν όμως σκανδαλίσουμε τον αδελφό μας, αμαρτάνουμε ενώπιον του Χριστού». Η φράση, όπως εκατοντάδες άλλες που βρίσκονται στα βιβλικά ή στα πατερικά κείμενα, δείχνει την πολυπλοκότητα της ποιμαντικής φροντίδας του ανθρώπου κάθε εποχής. «Η ποιμαντική δεν επιμελείται απλώς ψυχές ανθρώπων. Ενδιαφέρεται για την νοηματοδότηση της ζωής τους, τη θεραπεία της κτιστής φύσης τους και την διασφάλιση των όρων της σωτηρίας τους από την αλλοτρίωση την φθορά και τον θάνατο. Και για να πραγματοποιήσει το έργο αυτό στην εποχή μας, πρέπει να λάβει υπόψη τις νέες δομές της κοινωνίας, αλλά και τα πορίσματα των σύγχρονων επιστημών. Προκειμένου, βέβαια, να διατυπωθούν οι εκκλησιαστικές θέσεις για τα νεώτερα ποιμαντικά προβλήματα θα χρειαστεί ακόμα πολύς χρόνος, αρκετή μελέτη, έρευνα και θείος φωτισμός». Η πολυπλοκότητα της ποιμαντικής φροντίδας είναι άμεσα συνδεδεμένη με την επιρροή που ασκούν στο επίπεδο των ηθικών αξιών η κοινωνική μεταβολή, τα άλματα στην επιστήμη και στην τεχνολογία, καθώς και η συνύπαρξη πολλών πολιτιστικών ρευμάτων.

G.Esping-Andersen Γιατί χρειαζόμαστε ένα νέο κοινωνικό κράτος μτφρ Χαράλαμπος Οικονόμου, εκδ Διόνικος, Αθήνα 2006, σελ. 66. 15

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα νεώτερα ποιμαντικά προβλήματα, όπως αυτά που συναντάμε στην οικογένεια. Εύκολα αντιλαμβανόμαστε ότι είναι αναγκαία η επανεξέταση της αντίληψης που έχουν οι Χριστιανοί για τον σύγχρονο κόσμο. Παράλληλα, είναι αναντίρρητη υποχρέωσή όλων η επανεξέταση των ποιμαντικών μεθόδων που ακολουθείται από τις εκκλησιαστικές δομές και οργανισμούς. Προσπάθεια που απαιτεί νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις και δημιουργία αποτελεσματικών μεθόδων. Δεν πρέπει η επίκληση στην αυθεντία των Πατέρων μας να σταματά στην παραπομπή μας στα κείμενά τους. Στο πλαίσιο αυτό « ιδιαίτερη έμφαση θα μπορούσε να δοθεί στην ζωντανή έκφραση της χριστιανικής πίστης και στα βαθιά στοιχεία περιεκτικής εκκλησιολογίας του αρχέγονου Χριστιανισμού (Πραξ: 10,34-38) αντί των αντικειμενοποιημένων και απρόσωπων περιγραφών των κοινωνικών φαινομένων…». Οι Πατέρες της Εκκλησίας εξέφρασαν την ζωντανή εμπειρία της κοινότητάς τους και την αλήθεια του Ευαγγελίου στο δικό τους ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο δεν επιχείρησαν να γράψουν φιλοσοφικά ή άλλου είδους δοκίμια. Ίδια είναι η αποστολή των χριστιανών σήμερα. Πρέπει να αντιληφθούμε τον τρόπο με τον οποίο ο σύγχρονος άνθρωπος αντιλαμβάνεται και εκτιμά τις κοινωνικές νόρμες. «Η σύγχρονη ποιμαντική θεωρία και πράξη χρειαζεται να αξιοποιεί τις γνώσεις και τις κατακτήσεις των επιστημών του ανθρώπου, με τρόπο προληπτικό και μεταμορφωτικό, χωρίς να μετακινείται από τους στόχους της και να αλλοιώνει τις χριστιανικές ανθρωπολογικές και εκκλησιολογικές της αρχές και προϋποθέσεις»16. Είναι σημαντικό επομένως και από την δική μας οπτική να κατανοήσουμε ότι η ποιμαντική φροντίδα της οικογένειας, όπως πραγματοποιείται σήμερα δεν είναι ολοκληρωμένη. Κρίνουμε εύκολα, επιφανειακά, χωρίς να εμβαθύνουμε στην σημασία της νοηματοδότησης των ρόλων των μελών και την σημασία της αλληλεπίδρασης τους στο οικογενειακό περιβάλλον. Όμως, επαναλαμβάνουμε, ότι η ποιμαντική διακονία ξεκινά από αυτό το σημείο.

Πρωτοπρ.Αδαμαντίου Αυγουστίδη, Πόνημα Ελευθερίας, Εισαγωγή στην Ποιμαντική Θεολογία. Εκδ.Επιστροφή, Αθήνα 2017, σελ 76. 16

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ - Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΘΕΣΜΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 2 Σκοπός Σκοπός αυτής της θεματικής ενότητας είναι να περιγράψει την λειτουργία της οικογένειας ως συστήματος, τις σχέσεις των μελών της. Θα ανιχνεύσει επίσης την έννοια και το περιεχόμενο της κρίσης. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να:  Αντιληφθούν ότι η οικογένεια πληροί όλα τα κριτήρια για να ονομαστεί σύστημα. Η δυναμική της συνδέεται με την ψυχοσυναισθηματική και πνευματική ανάπτυξη των μελών της  Αναγνωρίζουν τις πολλές παραμέτρους που έχει η κρίση του θεσμού της οικογένειας  Προσδιορίζουν τις αλλαγές που προκαλούνται από την κρίση της οικογένειας Έννοιες –Κλειδιά  Η Οικογένεια ως σύστημα  Η έννοια της κρίσης του θεσμού της οικογένειας 2. Η Οικογένεια ως σύστημα Η έρευνα της οικογένειας ως θεσμού ξεκινά από τις εργασίες των κοινωνιολόγων και των κοινωνικών ανθρωπολόγων. Εκείνοι ήταν που ενδιαφέρθηκαν πρώτοι για τις δομές της οικογένειας επειδή κατανόησαν την σημασία που είχε για την συγκρότηση του κοινωνικού ιστού. Στα τέλη της δεκαετίας του 1940 άρχισε να γίνεται κατανοητό στους ψυχιάτρους ότι η επιτυχία της θεραπείας ενός ασθενούς τους συνδεόταν άμεσα με την υποστήριξη των μελών της οικογένειάς του1. Η διαπίστωση αυτή έστρεψε το ενδιαφέρον στην λειτουργία του συνόλου των μελών και στην αλληλεπίδραση των σχέσεών τους. Διαπιστώθηκε ότι η οικογένεια λειτουργεί ως ενότητα, ως ένα «σύνολο» με την δική της δομή, κανόνες και στόχους. «Ως σύστημα η οικογένεια είναι ταυτοχρόνως απλό και περίπλοκο. Είναι απλό με την έννοια ότι ένα βήμα διαδέχεται προβλέψιμα το άλλο. Περίπλοκο με την έννοια ότι διαθέτει επάλληλα αλληλεπενεργούντα επίπεδα, διαμορφωμένα από αναρίθμητους παράγοντες»2. Η κατανόηση της οικογένειας ως συστήματος είναι πολύ βοηθητική διότι προσφέρει τον τρόπο να κατανοηθούν τα πολυπλοκότερα πλέγματα σχέσεων που υπάρχουν εντός των Βλ. Κωστής Ζερβάνος Τα οικογενειακά συστήματα. Εισαγωγή στη θεωρία Bowen εκδ. Aίολος 2009 πρβλ Irene Goldenberg& Herbert Goldenberg Oικογενειακή θεραπεία, μια επισκόπηση,(επιμ. Ευαγγελία Κοτρώτσιου εκδ.Ελλην Αθήνα 2005 2 Κ.Ζερβανός οππ σελ 32 1

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ - Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΘΕΣΜΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

ορίων της. Είναι με αυτό τον τρόπο, δυνατό να κατανοηθούν επειδή δίνεται η δυνατότητα να ομαδοποιηθούν οι λειτουργίες της σε βιολογικές, ψυχοκοινωνικές, κοινωνικοπολιτιστικές και πολιτικοοικονομικές3. Η οικογένεια, κατανοώντας την ως σύστημα, αποτελείται από «μονάδες», τα μέλη της, οι οποίες έχουν μια σταθερή σχέση μεταξύ τους γύρω από τις οποίες οργανώνεται. Αλληλεπιδρούν μεταξύ τους με ένα προβλέψιμο και οργανωμένο τρόπο. Όπως κάθε σύστημα, η ολότητα είναι μεγαλύτερη από τα άθροισμα των μελών της και δεν μπορεί να κατανοηθεί ή να εξηγηθεί με την διάσπασή του. Ταυτόχρονα, τα μέλη της δεν μπορούν να κατανοηθούν μεμονωμένα ως προς την λειτουργία τους σωστά επειδή κανένα από τα μέλη της δεν ζει «εν κενώ». Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι «…οι σχέσεις που διαμορφώνονται στα πλαίσιά της καθορίζουν το ποιοι είμαστε και το ποιοι αισθανόμαστε πως είμαστε. Το αίσθημα του εαυτού είναι πλέον αναπόφευκτο να φέρει μαζί του τις αναπαραστάσεις των σημαντικών άλλων γονέων, αδελφών, παππούδων, γιαγιάδων) ως αναπαλλοτρίωτη περιουσία. Καμιά αλλοίωση από αυτές τις αναπαραστάσεις δεν είναι δυνατό να συμβεί χωρίς να αφήσει έντονα τα ίχνη της στην ταυτότητα του υποκειμένου»4. Σύμφωνα με την V.Satir « ένα λειτουργικό σύστημα αποτελείται από τα παρακάτω: Ένα στόχο ή ένα σκοπό Ουσιαστικά στοιχεία, αυτό σημαίνει ενήλικες και παιδιά, γυναίκες και άντρες Τάξη στην λειτουργία των στοιχείων. Στις οικογένειες αυτό αναφέρεται στην αυτοεκτίμηση των διαφόρων μελών, στους κανόνες και στην επικοινωνία Δύναμη για να διατηρείται η ενέργεια μέσα στο σύστημα, ώστε τα μέρη του να μπορούν να λειτουργούν. Τρόπους αλληλεπίδρασης με τους «απ’έξω»5 Οι σχέσεις εντός της οικογένειας διέπονται από άγραφους, αλλά κατανοητούς, συνήθως, κανόνες που εμπνέονται από το αξιακό σύστημα των μελών της. Αυτοί ρυθμίζουν την λειτουργία της και τις ισορροπίες που επικρατούν και βοηθούν στην οικείωση των ρόλων των μελών της. Η λειτουργικότητα του οικογενειακού συστήματος εξαρτάται επίσης από τον τρόπο που αντιμετωπίζουν τις αλλαγές, θετικές ή αρνητικές, που προέρχονται από εξωγενείς όσο και από ενδογενείς παράγοντες. Από τα όρια και τις ισορροπίες που έχουν συμφωνηθεί από τα μέλη της.

Πρβλ. Γ.Βασιλείου « Ο άνθρωπος ως σύστημα μια παρουσίαση για τον Παιδοψυχίατρο» στο Σύγχρονα θέματα Παιδοψυχιατρικής τομ Α, τρίτο μέρος, επιμ. Γ.Τσιάντης-Σωτ.Μανωλόπουλος, εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα 1987, σελ 267 4 Βλ π.Βασιλείου Θερμού «Ο ποιμένας μπροστά σε ειδικές μορφές οικογενειών» στο Ρίγος της ύπαρξης, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2015, σελ 235 5 V.Satir Πλάθοντας ανθρώπους, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1989, σελ 160 κ.εξ 3

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ - Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΘΕΣΜΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

2.1. Η κρίση του θεσμού της οικογένειας Ένας από τους συνηθισμένους ισχυρισμούς οι οποίοι γράφονται και λέγονται είναι ότι «ο θεσμός, ο γάμος, καταστρέφεται και η οικογένεια διαλύεται» θρηνολογώντας επί των ερειπίων τους. Στο σημείο αυτό συμπίπτουν με την κριτική τους και εκείνοι που υποστηρίζουν τις «παραδοσιακές οικογενειακές αξίες», αλλά και εκείνοι που τις αμφισβητούν. «Αποδίδουμε την αταξία των ηθών μας στο θρίαμβο του καταναλωτικού πνεύματος που διασπείρει την ιδέα των εφήμερων περιπετειών. Κι αν στην πραγματικότητα συμβαίνει το αντίστροφο; Αν τελικά η σεξουαλική απελευθέρωση εξηγεί την αμηχανία και την σύγχυσή μας, εφόσον θέλουμε την αποκατάσταση της καρδιάς-που είναι γνώρισμα του ρομαντισμού-πάνω από την αποκατάσταση του σώματος, που είναι ίδιον της δεκαετίας του 1960; Για να το πούμε αλλιώτικα, μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο γάμος σκότωνε τον έρωτα. Έκτοτε, ο έρωτας σκοτώνει τον γάμο-την ιδέα, την τελετή-που παρακμάζει εδώ και τριάντα χρόνια. Επίσης, σκοτώνει ακόμα και την δυνατότητα ύπαρξης του ζευγαριού, που «ασχημαίνει» στον καθρέπτη του γάμου. Οι επικρίσεις εναντίον του γάμου απευθύνονται πλέον στο ζευγάρι: αμφισβητείται η δυνατότητα μιας ζωής σε δυάδα.»6 Ο E.Shorter σημειώνει7: « Πιστεύω ότι πίσω από όλα αυτά τα ψυχρά στατιστικά στοιχεία κρύβεται μια μεγάλη κρίση στη ζωή των παντρεμένων ζευγαριών. Το διαζύγιο έχει εξελιχθεί από περιθωριακό και εξαιρετικά δυσάρεστο φαινόμενο που ήταν τον 19 ο αιώνα σε κάτι πολύ κοινό στις ημέρες μας. Οι άνθρωποι τείνουν να θεωρούν πολύ πιθανό ότι δεν θα περάσουν όλη τη ζωή τους παντρεμένοι, και μάλιστα με το ίδιο άτομο….Μπορούμε επίσης να απορρίψουμε την ακραία άποψη ότι γενικά η «οικογένεια» διαλύεται, αφού πολύ συχνά αυτοί που παίρνουν διαζύγιο σπεύδουν να ξαναπαντρευτούν…Αν λοιπόν, υπάρχει κάτι που αμφισβητείται σήμερα έντονα, αυτό είναι η ιδέα ότι θα περάσει κανείς την υπόλοιπη ζωή του με τον ίδιο άνθρωπο, και όχι ο θεσμός του γάμου γενικά». Γιατί όμως ο γάμος έχει γίνει πιο εύθραυστος από ό,τι στο παρελθόν; Η συζήτηση για την ύπαρξη της κρίσης στο θεσμό του γάμου εντοπίζεται κυρίως στις σχέσεις μέσα στην οικογένεια και την ανιχνεύουμε με τις έρευνες και τις στατιστικές μελέτες που διεξάγονται πολύ συχνά τα τελευταία 30, τουλάχιστον, χρόνια. Θα προσπαθήσουμε στις επόμενες γραμμές να σκιαγραφήσουμε τα βασικά σημεία στα οποία επικεντρώνονται οι παρατηρήσεις των κοινωνικών επιστημόνων. i. Η ρευστότητα Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της εποχής μας είναι αφενός η μεταβολή και κυρίως η αδυναμία μας «να συλλάβουμε την έκταση και τη σημασία των μεταβολών που συνέβησαν και, αφετέρου, να σκεφθούμε και να εφαρμόσουμε

Πασκάλ Μπυκνέρ Ο Γάμος από έρωτα έχει αποτύχει; Ένας παθιασμένος και συναρπαστικός απολογισμός μτφρ Σ.Τριανταφύλλου, Αθήνα 2011, σελ 42-43 7 Σεξουαλικότητα, έρωτας και οικογένεια, Ευρώπη και Β.Αμερική 17 ος-20ος αιώνας μτφρ Ανδ.Παππάς, εκδ.Νεφέλη, Αθήνα 2009, σελ 291 κ.εξ 6

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ - Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΘΕΣΜΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

αποτελεσματικές στρατηγικές θεραπείας των συνεπειών τους…Ίσως,εντέλει, το κύριο πρόβλημα να είναι αυτή μας η αδυναμία και όχι η κρίση»8 Αν και οι μεταβολές που συνδέονται με την τεχνολογία, την εργασία και τη μετατροπή του πλανήτη σε επιχειρησιακή μονάδα είναι σπουδαίες, η σημαντικότερη, ωστόσο, μεταβολή συνδέεται με την εξατομίκευση των συνθηκών ζωής.9 Οι πολλές αλλαγές ανάμεσα σε όσα προκάλεσαν, δημιούργησαν ένα νέο τοπίο στις ανθρώπινες σχέσεις. Το πρόβλημα εδώ δεν είναι να αναφέρουμε αναλυτικά ποια είναι τα χαρακτηριστικά της ρευστότητας, άλλωστε έχουν διατυπωθεί με σαφήνεια10. Έτσι, για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία ο γάμος και η δημιουργία οικογένειας αποσυνδέθηκαν από τη σεξουαλικότητα. Επίσης, για πρώτη φορά η συντροφικότητα καθώς και η απόκτηση παιδιών έπαψε εδώ και καιρό να συνδέεται με το γάμο. Θα πρέπει να προσθέσουμε ακόμα και τη μεγάλη ασάφεια που υπάρχει στους ρόλους των συζύγων έστω ακόμα και αν αυτή προκαλείται από τους κανόνες που θέτουν οι ίδιοι. Θα μπορούσε υπό κανονικές συνθήκες η δημιουργία κανόνων από την πλευρά των συζύγων να αποτελούσε πεδίο πνευματικής δράσης και δημιουργίας. Το πρόβλημα όμως είναι ότι στην εποχή μας δίνεται μεγάλη έμφαση στο συναισθηματικό τομέα. Κυρίως στο «τι αισθάνομαι εγώ και όχι ο άλλος». Μια ακόμα από τις πολλές συνέπειες της ρευστότητας είναι ότι η πραγματικότητα δεν αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο αλλά θρυμματίζεται στις επιμέρους πραγματικότητες των ανθρώπων. Αυτή όμως η αλλαγή είχε συνέπειες τις οποίες τα τελευταία είκοσι χρόνια τις αντιλαμβανόμαστε ολοένα και πιο έντονα. Ας προσέξουμε, για παράδειγμα, την επιμονή του κράτους, αλλά και πολλών ιδιωτικών φορέων, να θεωρούν αποδέκτη των υπηρεσιών που θεσπίζουν το άτομο και να μη συμπεριλαμβάνουν τους οικείους του, την άμεση κοινότητά του. Με αυτό τον τρόπο όμως εισάγονται πολλές αποδομήσεις. Ο ατομικισμός αποδομεί την αλληλεγγύη, την κοινωνικότητα, τις μικρές κοινότητες ( όπως η οικογένεια, η γειτονιά, η ενορία, κ.ά). Τα σχήματα που αναδύθηκαν ως συνέπεια αυτής της πραγματικότητας είναι:

8 9

–

Η οικογένεια διπλής σταδιοδρομίας, στην οποία και οι δύο σύζυγοι εργάζονται και επομένως, οι ρόλοι διαμορφώνονται σε σχέση με τις επαγγελματικές ασχολίες και τις αξίες του ζευγαριού.

–

Η ελεύθερη συμβίωση, δηλαδή τη συγκατοίκηση χωρίς γάμο, η οποία πλέον παρουσιάζεται συχνά σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες και βασίζεται στις επιλογές

Λ.Μουσούρου Οικογένεια και Οικογενειακή πολιτική, εκδ.Gutenberg, Aθήνα 2006, σελ 28-29 Λ.Μουσούρου Οικογένεια και Οικογενειακή πολιτική οππ, σελ43

βλ Λουκ. Μουσούρου «Κρίση της οικογένειας και κρίση αξιών», σελ 5-19 στο Αφιέρωμα της Επιθ.Κοινωνικών Επιστημών Σύγχρονη Οικογένεια:Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις 10

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ - Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΘΕΣΜΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

των συντρόφων να συμβιώσουν (ετερόφυλα και ομόφυλα ζευγάρια με σύμφωνο συμβίωσης πλέον). –

Η μονογονεϊκή οικογένεια, η οποία αποτελείται συνήθως από διαζευγμένο ή χήρο γονέα ή άγαμη μητέρα και τα παιδιά.

Η οικογένεια δεύτερου γάμου, η οποία έχει προκύψει από την αύξηση των διαζυγίων, η οποία συχνά συνεπάγεται τη δημιουργία οικογενειών δεύτερου ή και τρίτου γάμου του ενός ή και των δύο γονέων. «Η κατανόηση αυτών των δεδομένων απαιτεί την επαναξιολόγηση των πολλών και διαφορετικών στοιχείων που η κοινωνική έρευνα διαθέτει. Υπό αυτό το πνεύμα είναι ίσως καλύτερα να επικεντρωθεί η αναλυτική εστίαση όχι μόνο στην επιμεριστική ανάλυση του γάμου και της οικογένειας ως θεσμών που βρίσκονται σε μεταβατικό στάδιο όσο σε μια μακροσκοπική εξέταση της ελληνικής κοινωνίας ως μιας κοινωνίας σε μετάβαση και δομικό μετασχηματισμό».11 ii. Πρέπει στο σημείο αυτό να δούμε αναλυτικότερα το φαινόμενο της «κρίσης της οικογένειας»12. Συνήθως όταν αναφερόμαστε στην κρίση της οικογένειας βασιζόμαστε σε δείκτες όπως: 1. Η μείωση της γαμηλιότητας ( πόσοι γάμοι συνάπτονται το χρόνο) 2. Η αύξηση της συχνότητας των διαζυγίων 3. Η αύξηση της συχνότητας των μονογονεϊκών οικογενειών 4. Η πτώση της γεννητικότητας 5. Η συρρίκνωση της οικογενειακής ομάδας 6. Οι μεταβολές της δομής της συζυγικής οικογένειας ( οι ρόλοι των γενεών και των φύλων13) Η μελέτη των δεικτών αυτών δείχνει το μέγεθος του φαινομένου της κρίσης. Δυστυχώς, όμως, δεν αναφερόμαστε και ούτε βασιζόμαστε σε ένα άλλο δείκτηαλήθεια: «Η οικογένεια συνίσταται περισσότερο σε σχέσεις και εξαρτάται από την ικανότητα των προσώπων να δημιουργούν και να διατηρούν τις σχέσεις αυτές.» 14 Αν, όμως, αναλύσουμε αυτή την παράμετρο, μπορούμε να δούμε πραγματικότητες, οι οποίες, πολλές φορές δεν αποκαλύπτονται από τις στατιστικές έρευνες. Αναμφίβολα, η οικογένεια είναι σχέσεις προσώπων. Αφού συμβαίνει αυτό τότε ο πρώτος μεγάλος εχθρός του προσώπου και της οικογένειας είναι η απέχθεια του κόπου, η

Βλ.Χρ.Τσιρώνης οππ σελ 161

Λ.Μουσούρου οππ σελ 149 Λ.Μουσούρου οππ σελ 149 κ.εξ 14 Οππ σελ 163 12 13

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ - Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΘΕΣΜΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

επιδίωξη της ευκολίας και των διευκολύνσεων που οδηγούν τον άνθρωπο να πιστέψει ότι δικαιούται τα πάντα και μπορεί να τα αποκτήσει χωρίς κόπο. 15 Ο δεύτερος μεγάλος εχθρός είναι η απώλεια της ουσιαστικής επικοινωνίας. Η τραγωδία του σύγχρονου ανθρώπου είναι ότι επιθυμεί να πάρει, αλλά δεν είναι έτοιμος να δώσει. Ζητά την ασφάλεια μια και ο ίδιος είναι ανασφαλής. Πόσο έτοιμοι είμαστε να προσφέρουμε στον άλλο από το περίσσευμα αρετών, όπως η αλληλεγγύη, η ειλικρίνεια, η ανοχή, η γενναιοδωρία, η συγχωρητικότητα, η υπομονή, η συμπαράσταση; Συνήθως αναφερόμαστε στην αρετή της αγάπης αλλά τι είναι αγάπη; Και πόσο είμαστε έτοιμοι να προσφερθούμε στον άλλο και όχι να απαιτούμε να μας προσφερθεί αυτός; Τέλος, ένας ακόμα μεγαλύτερος αντίπαλος είναι το κυνήγι της ευτυχίας χωρίς να προσφερθούμε, το θάμπος της επιφάνειας, το εφήμερο και το θορυβώδες. Η καθημερινότητα είναι πραγματικά ένας δοκιμαστής των αντιλήψεων που έχουμε για τα πράγματα. Είναι το πεδίο που ασκούμαστε στο «μαζί». Δεν είναι όμως σε καμία περίπτωση ο υπαίτιος των προβλημάτων που εμφανίζονται στη γαμήλια σχέση. Οι αντιλήψεις των συζύγων είναι φυσιολογικό να διαφέρουν. Το πρόβλημα δεν είναι στη διαφορετικότητα, αλλά στην επιμονή που υπάρχει είτε να επικρατήσει η μία άποψη, είτε γιατί διαπιστώνουμε στην πράξη ότι η προσαρμογή σημαίνει διαφοροποίηση από την αρχική πεποίθησή μας. Η ευθύνη για αυτή την απόκλιση συνήθως αποδίδεται στον άλλο, αφού ο καθένας πιστεύει ότι κατέβαλλε κάθε προσπάθεια για το γάμο του. iii. Μια ακόμα αντίληψη-διαφυγή από τη δυσάρεστη, όπως τη θεωρούμε, πραγματικότητα είναι η αντίληψη πολλών ότι ο έρωτας και η καθημερινότητα είναι δύο εχθρικές πραγματικότητες, επειδή η δεύτερη ταυτίζεται με τη ρουτίνα. Η κατάσταση αυτή γεννά μια απροσδιόριστη δυσαρέσκεια που οδηγεί στην απογοήτευση. Οι κοινωνιολόγοι το αποδίδουν σε αυτό που ονομάζεται «ασύμβατοι ρόλοι των φύλων»16 Σε αυτή την έκφραση στεγάζουν την διαφορετική προετοιμασία που έχουν ο άνδρας και η γυναίκα για τη θέση τους στον κόσμο καθώς και τη διαφορετική κατανόησή του. Τα ιδανικά που έχουν για τη ζωή, τον κόσμο και φυσικά το γάμο συνδέονται με τις προσδοκίες που έχει ο καθένας, τα οποία όμως υποτιμώνται μπροστά την ένταση της αρχικής φάσης της σχέσης. Η ρουτίνα δεν βρίσκεται στην καθημερινότητα, αλλά στην έλλειψη του ενδιαφέροντος των συζύγων να συνεχίζουν να μαθαίνουν ο ένας τον άλλο. Στην αδυναμία τους να βιώσουν αυτό που σημαίνει η αγάπη: έξοδος από τον εαυτό, άνοιγμα στο άλλο πρόσωπο. Η κρίση εδώ εντοπίζεται στα πρόσωπα και όχι στο θεσμό. iv. Η ειδωλοποίηση των απαιτήσεων της ζωής, των αναγκών, είναι ακόμα ένας παράγοντας κρίσης και εν μέρει αποδημίας από το συζυγικό δεσμό.

15 16

Βλ οππ σελ 192 Λ.Μουσούρου οππ σελ 299

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ - Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΘΕΣΜΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Συνήθως, θεωρώντας ως δεδομένη τη σχέση μας με τον/την σύζυγο, μεταθέτουμε το κέντρο βάρους της προσωπικής μας ζωής από το πρόσωπο που ζούμε μαζί, σε άλλα δευτερεύοντα κέντρα, όπως η προσπάθεια για ευημερία. Η ευημερία είναι μια από τις πολλές μικρές θεότητες στο βωμό των οποίων θυσιάζεται πολλές φορές ο ίδιος ο γάμος. Γεγονός που διαπιστώνεται εύκολα στις περιόδους κρίσης. Σε αυτές αποκαλύπτεται ότι το κέντρο βάρους δεν είναι η συζυγική ζωή, αλλά στους οικονομικούς όρους διαβίωσης. Αυτή η μονομέρεια οδηγεί πολύ συχνά στην αποξένωση. Πρέπει εδώ να τονιστεί ότι η παρατήρηση αυτή δεν αποτελεί γενικό κανόνα και ακόμα αποδεικνύει, για άλλη μια φορά, ότι αιτία της «κρίσης» του γάμου είναι ο άνθρωπος. v. Δεν είναι λίγοι οι κοινωνικοί επιστήμονες που υποστηρίζουν ότι μια αλλαγή που οδηγεί σε «κρίση» το γάμο είναι η ισότητα των δύο φύλων. Αλλάζουν ραγδαία οι ρόλοι των δύο φύλων μέσα σε μια διαφυλική σχέση και ιδιαίτερα μέσα στο γάμο. Αυτό πολύ απλά, ανάμεσα στα άλλα, σημαίνει ότι η διαφορετικότητα είναι στοιχείο διαφωνίας. Η ισοτιμία καθ’αυτή δεν θα έπρεπε να αποτελεί πρόβλημα, αλλά δυνατότητα. Απαιτεί όμως υπερβάσεις που φαίνεται πως είναι πολύ δύσκολο να γίνουν. Επομένως, δεν ευθύνεται η ισοτιμία των δυο φύλων (όσο αυτή έχει κατακτηθεί στην ελληνική κοινωνία), αλλά η ανωριμότητα των ανθρώπων. Εάν συγκρίνουμε τις απόψεις του συγγραφέα που ασχολήθηκε με τις αιτίες του διαζυγίου με τις απόψεις των συγγραφέων που ασχολήθηκαν με τους Γάμους μεγάλης διάρκειας,17 θα διαπιστώσουμε πως αυτό που οδήγησε στην επιτυχία ήταν η απόφαση να μην αποδράσουν οι σύζυγοι από το γάμο τους, αλλά να παραμείνουν σε αυτό παρά τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν. Για ακόμα μια φορά φαίνεται ότι οι άνθρωποι και οι αντιλήψεις τους είναι σε κρίση και όχι ο θεσμός. Οι αλλαγές τελικά «χρησιμοποιούνται» από τους ανθρώπους και ως δρόμοι διαφυγής. vi. Στη συζήτηση θα προσθέσουμε μία ακόμα παράμετρο που δεν τη λαμβάνουμε υπόψη γιατί η προγαμιαία φάση της σχέσης των συζύγων είναι πολύ φορτισμένη. Πρόκειται για την εξιδανίκευση, την πολύ μεγάλη έμφαση στην «τελειότητα»: Στον «τέλειο» εαυτό, στον «τέλειο» σύντροφο, στις «τέλειες» συνθήκες. Αν προσέξουμε καλύτερα τις διαφημίσεις και τις προσδοκίες μας, πιθανόν να δούμε τις εσώτερες προσδοκίες μας να πρωταγωνιστούν. Μια εικόνα βέβαια η οποία δεν υπάρχει όσο και αν θα το θέλαμε. Η επένδυση σε αυτή οδηγεί τελικά σε συναισθηματικά κενά που δεν αναπληρώνονται εάν δεν αποφασίσουμε να εγκαταλείψουμε το καβούκι που δημιουργήσαμε.

Στο βιβλίο που επιμελήθηκε η κ. Χριστίνα Νόβα- Kαλτσούνη Κείμενα Κοινωνιολογίας του Γάμου και της Οικογένειας εκδ.Τυπωθείτω Αθήνα 2000,σς 287 κ.εξ δημοσιεύονται δυο άρθρα με τίτλο « Οι Γάμοι που διαρκούν» των J.Lauer και R.Lauer, σσ287-295 και « Γιατί υπάρχουν τόσα πολλά διαζύγια ;» του J.Helsin σ.297307. Σε αυτά τα δυο κείμενα διατυπώνονται πολλές ενδιαφέρουσες απόψεις 17

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ - Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΘΕΣΜΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

vii. Οι «ευσεβείς αντιλήψεις» για το γάμο είναι και αυτές σημεία που δείχνουν ή ενισχύουν πολλές φορές την κρίση. Οι αντιλήψεις που θέλουν το γάμο λιμάνι ή με μυστηριώδη τρόπο να αναπληρώνει συναισθηματικά και μερικές φορές υπαρξιακά κενά είναι περισσότερο αποτέλεσμα της θρησκειοποίησης της εποχής παρά γέννημα της θεολογίας της Εκκλησίας μας. Ο Γάμος δεν λύνει προβλήματα. Δημιουργεί προβλήματα που απαιτούν λύσεις και ασκούν τους συζύγους στην τέχνη της δημιουργικότητας, της αγάπης και της ελευθερίας. Ο Γάμος δεν είναι αποκατάσταση κοινωνική ή οικονομική ή θεραπεία της σεξουαλικής ζωής . Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι o συζυγικός βίος είναι ένας «καθ’οδόν» βίος. Μια πορεία που απαιτεί εκκλησιαστική ζωή, ετοιμότητα, αποδοχή, ειλικρίνεια, χαρά, συναντίληψη, ευρύτητα σκέψης, κατανόηση, αποφυγή επικέντρωσης στις βεβαιότητες και στις επιθυμίες μας. viii. Υποστηρίζεται από πολλούς η άποψη ότι «παντρευόμαστε για να κάνουμε οικογένεια»18 εννοώντας ότι παντρεύονται για να αποκτήσουν παιδιά. Μια θέση η οποία είναι πολύ διαδεδομένη στους νέους ανθρώπους. Η ειδωλοποίηση όμως της οικογένειας αλλά και της τεκνογονίας αποτελεί και αυτή ένα δρόμο που οδηγεί σε αποδημία τους συζύγους από το Μυστήριο του Γάμου όπου το άπαν είναι ο σύντροφος που ο Θεός μάς δωρίζει. Πρέπει να γίνει κατανοητό πως ο γάμος στην Ορθόδοξη παράδοση είναι συζυγοκεντρικός και όχι παιδοκεντρικός. Η τεκνογονία στην πραγματικότητα είναι και αυτή δώρο. Δεν μπορεί να είναι επιδίωξη19. Όταν αυτό συμβαίνει, τότε υποκύπτουμε σε ένα ασυνείδητο ιουδαϊσμό20. Η άποψη αυτή δεν υποτιμά την τεκνογονία. Δεν λησμονούμε ότι η άρνηση της τεκνογονίας «εκφράζει στειρότητα ψυχής, κλείσιμο στην ιδιοτέλεια και τη φιλαυτία». Ούτε μπορούμε να αγνοήσουμε τη φυσική ανάγκη της διαιώνισης του ανθρώπου. Της επιβίωσής του. Δεν μπορούμε όμως να εγκαταλείψουμε και τη διδασκαλία του Ευαγγελίου για χάρη μιας, έστω πολύτιμης, ανάγκης. Να αγνοούμε ότι στη ζωή της Εκκλησίας ο άνθρωπος δεν στοχεύει στη βιολογική διαδοχή, αλλά στην πνευματική γονιμότητα. Η νοοτροπία που θέλει να αγνοεί « ότι η επίγεια πατρότητα παραχωρεί τη θέση στην ουράνια, είναι αντίθετη με το πνεύμα και το λόγο του Ευαγγελίου. Αρκεί να

πρβλ Αφροδ. Τεπέρογλου « Οικογένεια, γάμος, θεσμοί: Απόψεις και αντιλήψεις των εγγάμων νέων» στο Σύγχρονη Οικογένεια: Διεπιστημονικές προσεγγίσεις, Επιθεώρηση Κοινωνικών ερευνών, τ.98-99, Α’-Β’1999 σελ 221 κ.εξ 19 Βλ. Iωαν 1.13. 20 Είναι γνωστό σε όλους ότι η μια από τις βασικές διαφορές του ιουδαϊκού τρόπου σκέψης για το γάμο από το χριστιανικό είναι « ότι για τους Ιουδαίους της εποχής εκείνης ο γάμος έπαιρνε το νόημά του μόνο από την αναπαραγωγή, ενώ για τους χριστιανούς αυτός ο ίδιος ο γάμος περιελάμβανε από μόνος του το τέλος-σκοπό του, δηλαδή την ένωση δυο αλληλοαγαπωμένων υπάρξεων που εικονίζουν τη σχέση του Χριστού με την Εκκλησία» π.Ιωάννης Μέγιεντορφ οππ σελ 155 18

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ - Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΘΕΣΜΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

θυμηθούμε πραγματική πατρότητα και μητρότητα θεωρεί ο Κύριός μας την ακοή και τη βίωση του Ευαγγελίου21. Το αποτέλεσμα είναι τα παιδιά, άθελά τους, να γίνονται «μετόχια» τρόποι και γέφυρες που χρησιμοποιούνται πολύ συχνά από τους γονείς για να αποδημήσουν από τη συζυγία τους ή για να στηρίξουν μια σχέση που την δοκίμασε σκληρά το «φθινόπωρο», όπως αναφέρει ο ποιητής. ix. Μια άποψη για το γάμο η οποία ουσιαστικά τον υπονομεύει είναι η αντίληψη της νομιμοποίησης. Υποστηρίζεται με αυτό τον τρόπο, έστω και αθέλητα, ότι ο γάμος είναι διαφορετικός από το συναίσθημα, από το ερωτικό στοιχείο. Θέτει ένα αυθαίρετο όριο το οποίο χωρίζει τον προσωπικό βίο σε όσα συνέβησαν πριν το γάμο, ένα κεφάλαιο που πρέπει να κλείσει γρήγορα για να τακτοποιηθούμε για να μην απολεσθεί από την πάροδο της ηλικίας η μητρότητα (όταν αναφερόμαστε στις γυναίκες). Οι άνδρες δεν ενδιαφέρονται για την πατρότητα τόσο, όσο για να βρουν καταφύγιο από τη συναισθηματική κόπωση η οποία είναι αποτέλεσμα προηγούμενων ατελέσφορων δεσμών «για να αποκτηθεί εμπειρία». Σε ό,τι αφορά συγκεκριμένα τη σεξουαλικότητα, δεν είναι καθόλου σπάνιο φαινόμενο η αντίληψη αυτή που σχολιάζουμε να περνά από τον παράδρομο της θρησκειοποίησης. Της συναλλαγής με το Θεό. Τι συμβαίνει όμως στο βάθος; Ουσιαστικά πίσω από αυτή κρύβεται η αρχέγονη διάκριση της σεξουαλικότητας ως «βέβηλης» παρουσίας στην προσωπική ζωή χωρίς γάμο, η οποία «ιεροποιείται» για χάρη της τεκνογονίας. Η δεύτερη για να υπάρξει πρέπει να ιεροποιηθεί η πρώτη Για αυτές τις αυθαίρετες διακρίσεις ευθύνεται η μυθολογία που έχει αναπτυχθεί γύρω από την ερωτική ζωή. Αυτό όμως που περιγράφεται ως έρωτας δεν είναι άλλο από τη χρήση της σεξουαλικότητας σε βάρος του συντρόφου. Ταυτίζεται η φυσική ορμή με την έλξη κάτω από το βάρος ενός πολιτισμού που είναι αυτοερωτικός. Ο «ερωτισμός» από τον οποίο πάσχει ο άνθρωπος των καιρών μας είναι στην πράξη ο μονομερής τρόπος βίωσης του έρωτα που μηδενίζει τον άλλο και ουσιαστικά υπηρετεί την εφήμερη ικανοποίηση και συγχέεται παράδοξα με τον έρωτα που σπρώχνει τα δύο ετερόφυλα πρόσωπα στην

Μια μικρή αναφορά στη διδασκαλία του Αγ.Ιωάννου Χρυσοστόμου, νομίζουμε ότι θα μας βοηθήσει να

κατανοήσουμε καλύτερα το θέμα. Υποστηρίζει ο άγιος ότι: « ...Γνωρίζετε όλοι ότι στις γυναίκες η ατεκνία είναι ανυπόφορη εξαιτίας των ανδρών. Γιατί πολλοί από τους ανθρώπους φέρονται τόσο παράλογα, ώστε να κατηγορούν τις γυναίκες όταν δεν γεννούν, μη γνωρίζοντας ότι το να γεννήσουν εξαρτάται από πάνω, από τη φροντίδα του Θεού και ότι ούτε η φύση της γυναίκας, ούτε η συνουσία, ούτε τίποτα άλλο αρκεί γι’αυτό... ( Περί Άννης Ομιλία Α’ σελ 29 τομ 8Α«...Γνώρισμα της μητέρας δεν είναι η γέννηση, επειδή αυτό ανήκει στη φύση, αλλά η ανατροφή των παιδιών, επειδή αυτό ανήκει στη θέλησή της. ( Εις τους Αγ.Μακκαβαίους, ομιλία Α’ ΕΠΕ τ.36 σελ 361, « ...Την μητέρα δεν την κάνει μόνο η γέννηση, ούτε σ΄αυτό απόκειται η αμοιβή, και αλλού ο Παύλος μιλώντας για χήρα είπε αυτό., «εάν ανέθρεψε παιδιά» και δεν είπε εάν γέννησε παιδιά. Διότι το ένα οφείλεται στη φύση το άλλο στην προαίρεση» (Περί Άννης ομιλία Α΄ΕΠΕ τομ 8 Α, σελ 29) « Γιστί πατέρας δεν γίνεται κάποιος με τη γέννηση του παιδιού του αλλά με την καλή αγωγή του. Ούτε η κυοφορία κάνει κάποια μητέρα, αλλά η καλή ανατροφή..» (Περί Άννης ομιλία Α΄ΕΠΕ τομ 8Α, σελ21

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ - Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΘΕΣΜΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

αναζήτηση της αλήθειας του άλλου. Δεν έγινε κατανοητό ότι ο κατάλληλος τόπος για να βιωθεί, να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί ο έρωτας είναι ο Γάμος22. Ας συζητήσουμε λίγο ακόμα την Θεματική ενότητα 2 Όπως είδαμε, ο πυρήνας της ενότητας αυτής είναι η κριτική προσέγγιση της έννοιας της κρίσης στην οικογένεια. Προσπαθήσαμε να δείξουμε ότι η αναφορά από πολλούς στην κρίση του θεσμού της οικογένειας είναι επιφανειακή με κίνδυνο τον αποπροσανατολισμό της ποιμαντικής μας διακονίας. Ο σύγχρονος άνθρωπος αποφασίζει για την συναισθηματική του εμπλοκή στον οικογενειακό κύκλο και τον γάμο. Ο ίδιος δίνει νόημα σε αυτόν. Η γονεϊκότητα, όπως και ο γάμος, δεν θεωρείται ως καθήκον ή κοινωνική επιταγή, αλλά ως μια συνειδητή επιλογή άρρηκτα δεμένη με ένα σύνολο επιλογών που συγκροτούν μια «ατομική» αφήγηση ζωής, η οποία μπορεί να αλλάξει εύκολα. Αυτή την πραγματικότητα δεν πρέπει να την παραγνωρίσουμε διότι δεν θα μπορέσουμε να αντιληφθούμε το περιβάλλον στο οποίο ζουν οι σύζυγοι ή οι σύντροφοι των αρχών του 21ου αιώνα. Ο ατομικός τρόπος ζωής δεν είναι μια απλή θεωρία. Έχουμε πρακτική εφαρμογή στις συζυγικές σχέσεις, αφού ο ένας δυσκολεύεται αν δεν αδυνατεί να συνοδοιπορήσει με τον άλλο. Στην ενότητα αυτή είδαμε τα λάθη που κάνουμε όταν, για παράδειγμα, στο κήρυγμα αναφερόμαστε στην κρίση των θεσμών και όχι στην κρίση του ανθρώπου και των επιλογών του. Όταν κέντρο του ποιμαντικού λόγου δεν είναι η συζυγία, αλλά η τεκνογονία. «Είναι προφανές ότι ο ποιμένας που έχει επαφή με το ποίμνιο του, θα ασχοληθεί σοβαρά με τις ενδοοικογενειακές εντάσεις, πριν ακόμη γίνει ο γάμος ή στην αρχή της γαμήλιας ζωής ενός ζευγαριού. Θα έχει εστιάσει την προσοχή του στην γεφύρωση των ρηγμάτων μεταξύ των γονέων και των πεθερικών τους, θα έχει δράσει «πρωτογενώς» προληπτικά και στα πιθανά προβλήματα τα οποία ενδέχεται να εκδηλωθούν στο μέλλον, ως περιεχόμενο του χάσματος των γενεών μεταξύ γονέων και παιδιών» . Οι γνώσεις που αποκομίζουμε από την ενότητα αυτή μας βοηθούν να έχουμε μια σαφή εικόνα του τρόπου σκέψης του σύγχρονου ζευγαριού. Μας βοηθά επίσης να αλλάξουμε την επικέντρωση του σχεδιασμού μας και να δοθεί μεγάλη προσοχή στις θέσεις που υιοθετούνται στον καθημερινό ποιμαντικό λόγο.

βλ. την ανάπτυξη της θέσης αυτής στα βιβλία του π.Βασιλείου Θερμού Η Χαρά της ζωής και της δημιουργίας, εκδ. Αρμός, Αθήνα 20064 Χρειαζόμαστε την Οικογένεια;, εκδ.Αρμός Αθήνα 2007 22

Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΣΕ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΚΡΙΣΗΣ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 3 Η νοηματοδότηση του ρόλου του πατέρα και της μητέρας σε συνθήκες κρίσης Σκοπός Σκοπός αυτής της θεματικής ενότητας είναι να περιγράψει την διαφορετική από το παρελθόν νοηματοδότηση της πατρότητας και της μητρότητας η οποία συντελείται τα τελευταία χρόνια. Η διαφοροποίηση αυτή δεν είναι ανεξάρτητη από τις αλλαγές στον θεσμό της οικογένειας που περιγράψαμε στις προηγούμενες ενότητες. Ούτε και θα πρέπει να τις αποκόψουμε μεταξύ τους, διότι αφορούν την σχέση ανδρών και γυναικών στα οικογενειακά σχήματα. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να:  Αντιληφθούν το περιεχόμενο των εννοιών πατρότητα και μητρότητα  Αναγνωρίζουν τις διαφοροποιήσεις του νοήματος των εννοιών από τις αντίστοιχες στο παρελθόν  Προσδιορίζουν τις αλλαγές στις σχέσεις των δύο φύλων που προκαλεί η ανανοηματοδότηση, καθώς και την ανάγκη διαφοροποίησης της ποιμαντικής προσέγγισης των εννοιών πατέρας και μητέρα Έννοιες –Κλειδιά  Νέος ρόλος του άνδρα  Πατρότητα  Μητρότητα και κοινωνική μητρότητα Στις προηγούμενες ενότητες είδαμε ότι το καθοριστικό για τις κοινωνίες μας γεγονός δεν είναι οι αλλαγές, αλλά ο ραγδαίος ρυθμός των αλλαγών αυτών. Είναι τόσο γρήγορος, ώστε δεν ο σύγχρονος άνθρωπος δεν προλαβαίνει να τις κατανοήσει και κατά συνέπεια να τις θεσμοποιήσει. Σημαντικοί κοινωνικοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι οι σημαντικότερες από τις αλλαγές ανιχνεύονται στην προσωπική ζωή ανδρών και γυναικών. Στις σχέσεις τους, στον γάμο, στην οικογένεια, στην σεξουαλικότητα1.

Βλ Ant.Giddens Οι συνέπειες της Νεοτερικότητας, Κριτική, Αθήνα 2001 και Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών, εκδ. Μεταίχμιο Αθήνα 2002αλλά και στον U.Beck Κοινωνία της διακινδύνευσης. Καθ’οδόν προν μια άλλη νεωτερικότητα, εκδ.Πεδίο, επιστ.επιμ Νικ.Πατινιώτης ειδικά στο κεφάλαιο του βιβλίου « Εγώ είμαι εγώ»: Έμφυλος χώρος, συνύπαρξη και σύγκρουση μέσα και έξω από την οικογένεια»,σσ183-221, Αθήνα 2015 1

Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΣΕ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΚΡΙΣΗΣ

Η αλλαγή όμως στην οποία επιμένουν είναι ότι κάθε άνθρωπος έχει την δυνατότητα να οικοδομήσει όχι μία, αλλά πολλές φορές την προσωπική του βιογραφία. Γεγονός που συνδέεται άμεσα με τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε τον εαυτό μας και τις σχέσεις μας με τους άλλους. Τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνουμε την εικόνα μας, αλλά και την εικόνα του «άλλου». Πέρα από την γνώση των μεταβολών που έχουμε αναφερθεί, η οποία εξ’ ορισμού είναι θεμελιώδης για την ποιμαντική διακονία του κληρικού, είναι απαραίτητη η συνειδητοποίηση αυτής της σπουδαίας αλλαγής. Πριν προχωρήσουμε στην παρουσίαση του περιεχομένου των δύο εννοιών είναι σημαντικό να θυμίσουμε ότι σύμφωνα με τους μελετητές «το παιδί είναι η πηγή της τελευταίας εναπομείνασας αμετάκλητης και μη ανταλλάξιμης, πρωτογενούς σχέσης. Οι ερωτικοί σύντροφοι έρχονται και παρέρχονται, το παιδί μένει. Κάθετι που είναι επιθυμητό, αλλά όχι πραγματοποιήσιμο μέσα στην σχέση, κατευθύνεται στο παιδί.... Ο αριθμός των γεννήσεων μειώνεται αλλά η αξία του παιδιού αυξάνεται. Το παιδί γίνεται η τελική εναλλακτική λύση στην μοναξιά που μπορεί να οικοδομηθεί έναντι των ελαχιστοποιούμενων δυνατοτήτων για αγάπη»2. 3.1 Η πατρότητα στον 21ο αιώνα Γνωρίζουμε από τις έρευνες ιστορικών και κοινωνιολόγων ότι η πατρότητα ήταν για πολλές δεκαετίες στο περιθώριο της οικογενειακής ζωής. « Έχει μακρά ιστορία αλλά δεν έχει ιστορικούς. Η σταθερή της πλευρά είναι η βιολογική . όλα τα άλλα είναι ρευστά και μεταβλητά.»3 Μόλις στην δεκαετία ‘60-’70 εμφανίζεται στο προσκήνιο όταν κάτω από την επίδραση του φεμινιστικού κινήματος οι γυναίκες αναρωτιώντουσαν τι χρειάζονται ένα σύζυγο. Σήμερα και πάλι, από μια άλλη σκοπιά, γυναίκες, και πάλι, αναρωτιούνται τι χρειάζονται ένα άνδρα, αφού η πρόοδος της βιοτεχνολογίας κατέστησε δυνατή την τεκνοποίηση χωρίς την παρουσία του. Προσθέτουμε εδώ ότι, κοινωνικοί επιστήμονες τονίζουν ακόμα μια πραγματικότητα – που δεν είναι άγνωστη στην ιστορία -της εποχής μας που αφορά την πατρότητα. Ο άνδρας μπορεί να γίνει ο βιολογικός πατέρας του παιδιού του, αλλά όντως πατέρας του γίνεται μόνο άν το επιτρέψει η μητέρα! Μια βασική αιτία που οδήγησε σε αυτή την κατάσταση, αποτελεί το γεγονός ότι η πατρότητα δεν προσδιορίζεται από την ίδια βιολογική αμεσότητα που χαρακτηρίζει τη μητρότητα. Ο ισχυρισμός αυτός ερευνάται και στο χώρο των κοινωνικών επιστημών. «Τα τελευταία χρόνια η έννοια της πατρότητας αποτελεί αντικείμενο θεωρητικών και ερευνητικών προσεγγίσεων, στο πλαίσιο των οποίων αναδύονται οι δυσχέρειες ενός ικανοποιητικού ορισμού της πατρότητας. Βεβαίως, είναι φανερό ότι, οι δυσκολίες ορισμού U.Beck Κοινωνία της διακινδύνευσης. Καθ’οδόν προν μια άλλη νεωτερικότητα, εκδ.Πεδίο, επ.επιμ Νικ.Πατινιώτης,σ 208-209, Αθήνα 2015 3 John Demos “Το μεταβαλλόμενο πρόσωπο της πατρότητας: μια νεα αναζήτηση στην ιστορία της οικογένειας» στο Δημ.Μακρυνιώτη Παιδική Ηλικία εκδ.Νήσος/Υλικά 5. Αθήνα 1997,σελ 84 2

Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΣΕ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΚΡΙΣΗΣ

της έννοιας σχετίζονται με την πολύπλοκη κοινωνική πραγματικότητα, που έχει επιφέρει μεγάλες αλλαγές στις μορφές και τις δομές της οικογένειας στις δυτικές αναπτυγμένες κοινωνίες»4. Για να καταλάβουμε όμως το περιεχόμενο της έννοιας «της πατρότητας» πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι είναι αναγκαίο ληφθούν υπόψη οι προσωπικές και κοινωνικές διαστάσεις των ατόμων, με βάση την εξέταση των πολιτισμικών, οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών και των συνδέσεών τους με την εμπειρία των πατέρων. «Από αυτή την άποψη είναι σαφές ότι, οι πατέρες δεν είναι ομοιογενής ομάδα και οι διαφορετικές πτυχές της ταυτότητας είναι πιθανό να επηρεάσουν και να επηρεαστούν, από την εμπειρία και την πρακτική της πατρότητας»5. Ερευνώντας την πατρότητα παρουσιάζονται κάποιες εννοιολογικές δυσκολίες μια και όπως αναφέρθηκε δεν μπορούν εξαιτίας των κοινωνικών και των πολιτισμικών διαφορών να σχηματοποιηθεί ένας γενικός ορισμός για την πατρότητα. Παρατηρείται μια μεγάλη ποικιλοχρωμία μεταξύ των βιολογικών, οικονομικών, κοινωνικών και νομικών μορφών «της πατρότητας». Πρέπει εδώ να προστεθεί ότι η συμμετοχή των πατέρων στις ζωές των παιδιών ποικίλλει με διαφορετικούς τρόπους στους πολιτισμούς 6. Ούτε όμως ο προσδιορισμός της έννοιας της συμμετοχής εύκολος, ούτε ενιαίος στο περιεχόμενό της. Οι κοινωνικοί επιστήμονες οι οποίοι την ερεύνησαν την προσδιορίζουν σαν τη συμμετοχή των πατέρων, αναφορικά με την προσοχή των παιδιών, ενώ μια άλλη ομάδα επικέντρωσε την μελέτη της στη συμμετοχή των πατέρων στην ανάπτυξη παιδιών7. «Οι προσεγγίσεις της έννοιας πατρότητας εμπεριέχει πολλές διαστάσεις, οι οποίες προσδιορίζονται και από τη θέση, που κατέχει ο άνδρας στην οικογένεια και τη σχέση, που αναπτύσσει με το παιδί. Στη βάση αυτή διακρίνουμε τέσσερις τύπους πατρότητας:  Η βιολογική πατρότητα, η οποία αναφέρεται στη βιολογική καταγωγή ενός παιδιού, από έναν άνδρα.  Η νομικά αναγνωρισμένη πατρότητα, η οποία προσδιορίζει, βάσει νομοθεσίας, ή και δικαστικών αποφάσεων, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πατέρων.  Η κοινωνική πατρότητα, η οποία αναγνωρίζει το ρόλο του πατέρα σε κάποιον που μοιράζεται την καθημερινή του ζωή με ένα παιδί, ανεξαρτήτως του αν είναι βιολογικός πατέρας ή όχι.  Η ψυχολογική πατρότητα, η οποία αναφέρεται στη στενή σχέση που αναπτύσσει ένας άνδρας με ένα παιδί, ανεξαρτήτως του αν ζει ή όχι μαζί του»8.

Βλ Αικατερινη Λιμνιάτη Νέα δεδομένα στους Γονεϊκούς ρόλους: Κοινωνική Μητρότητα και επαναπροσδιορισμός της πατρότητας μεταπτυχιακή διπλ.εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου 2010, σελ 28 κ.εξ 5 Αικατερίνη Λιμνιάτη Νέα δεδομένα στους Γονεϊκούς ρόλους: Κοινωνική Μητρότητα και επαναπροσδιορισμός της πατρότητας μεταπτυχιακή διπλ.εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου 2010, σελ 29 6 Λιμνιάτη οππ σελ 29 7 Λιμνιάτη οππ σελ 29 8 Αλ.Κορωναίου Ο ρόλος των πατέρων στην εξισσορόπηση της επαγγελματικής και οικογενειακής-προσωπικής ζωής, ΚΕΘΙ, Αθήνα 2007, σελ.18-19 4

Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΣΕ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΚΡΙΣΗΣ

Σε γενικές γραμμές, η τυπολογία της πατρότητας, που προτείνεται στη διεθνή βιβλιογραφία, μπορεί να συμπυκνωθεί στο τρίπτυχο: «ο καλός, ο κακός και ο αδιάφορος πατέρας». Πιο συγκεκριμένα, προτείνεται η ακόλουθη ταξινόμηση-τυπολογία:  Ο «συμμετέχων» πατέρας, ο οποίος έχει σημαντική εμπλοκή στην καθημερινή ζωή της οικογένειας, στις οικιακές εργασίες και την ανατροφή των παιδιών.  Ο «καλός» πατέρας, ο οποίος, παράλληλα με την ανάληψη της κύριας οικονομικής ευθύνης για την οικογένεια, αφιερώνει ένα μέρος του χρόνου του στα παιδιά, συμμετέχοντας σε δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου, που έχουν ευχάριστο και απολαυστικό χαρακτήρα (παιχνίδι, αθλητισμός, περίπατος, εκδρομές, κ.ά.).  Ο «κακός» πατέρας, ο οποίος ουσιαστικά ταυτίζεται με τον «αδιάφορο πατέρα», που αδυνατεί, ή αρνείται, να αναλάβει οποιαδήποτε συγκεκριμένη δέσμευση και υπευθυνότητα9. Είναι εμφανές ότι, οι παραπάνω διαφορετικοί τύποι πατρότητας αντιστοιχούν στα διαφορετικά μοντέλα, τα οποία παρατηρούνται σήμερα στις ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες, γεγονός, που δηλώνει μια σημαίνουσα αλλαγή: το σημείο αναφοράς δεν είναι πλέον η ανδρική πατρική εξουσία, αλλά η οικογενειακή δομή. Αυτή η μεταβολή έχει πολύ μεγάλες συνέπειες. Διότι, ανάμεσα στα άλλα, με τον επαναπροσδιορισμό των κοινωνικών δικτύων, η σχέση πατέρα και παιδιού έρχεται στο κέντρο του ενδιαφέροντος της κοινωνικής έρευνας και κυρίως, όπως θα δούμε και στην επόμενη ενότητα, της οικογενειακής πολιτικής. Πρέπει να προσθέσουμε ότι η έννοια της πατρότητας χαρακτηρίζεται και από άλλες εξίσου σημαντικές αλλαγές, όπως: α. Η αλλαγή του οικογενειακού δικαίου αντικαθιστά την πατρική εξουσία με τη γονική μέριμνα. β. Η ανάπτυξη των μεθόδων τεχνικής αναπαραγωγής μάς αναγκάζει να τη διακρίνουμε σε βιολογική και κοινωνική πατρότητα, διάκριση βέβαια που δεν είναι καινούργια. γ. Τέλος, οι νέες μορφές οικογένειας αλλάζουν επίσης την έννοια της πατρότητας. Ιδιαίτερα στην περίπτωση των μονογονεϊκών οικογενειών τι σημαίνει για το παιδί να μεγαλώνει χωρίς πατέρα επειδή αυτή είναι η επιλογή της μητέρας του και από την άλλη πλευρά, τι επιπτώσεις έχει στον άνδρα ο περιορισμός της παρουσίας του στο ρόλο του βιολογικού πατέρα10”; δ. Η διάσπαση της πυρηνικής οικογένειας που συμβαδίζει με την αύξηση των διαζυγίων και την παρακμή του θεσμού του γάμου»11. Βλ. Αικατερίνη Λιμνιάτη Νέα δεδομένα στους Γονεϊκούς ρόλους: Κοινωνική Μητρότητα και επαναπροσδιορισμός της πατρότητας μεταπτυχιακή διπλ.εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου 2010, σελ 26 και Αλξ.Κορωναίου οππ, σελ,21-22 10 Θ. Παραδέλλης, Από τη Βιολογική γέννηση στην Κοινωνική, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 1995 11 Θάλεια Δραγώνα-Δέσποινα Ναζίρη Οδεύοντας προς την πατρότητα. Εξιχνίαση μιας παραγνωρισμένης πορείας, εκδ.Εξάντας, Αθήνα 1995, σ.47 9

Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΣΕ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΚΡΙΣΗΣ

Από όσα αναφέραμε συμπεραίνουμε ότι ο πατέρας σήμερα επανέρχεται δυναμικά στο προσκήνιο της οικογένειας και της κοινωνίας, αλλά σταδιακά. Δεν βρισκόμαστε μπροστά σε μια ριζική αλλαγή12. Ίσως γιατί η πατρότητα δεν είναι τόσο καθοριστική για την διαμόρφωση της ταυτότητας του άνδρα όσο η μητρότητα για την γυναίκα. Ποιοί όμως είναι οι λόγοι που συμβάλλουν στην αλλαγή του ρόλου του πατέρα; Α. Η αύξηση της γυναικείας απασχόλησης γιατί αναγκάζει τον άνδρα να επαναπροσδιορίσει τη θέση του στην οικογένεια Β. Οι περίοδοι οικονομικής ύφεσης Γ. Η ευελιξία εργασιακών ωρών Δ. Τα ακανόνιστα επαγγελματικά προγράμματα και Ε. Η απασχόληση κατ’ οίκον και οι εργασίες μερικής απασχόλησης13 Είναι σημαντικό να προσθέσουμε μερικούς ακόμα παράγοντες που συμβάλλουν στην αλλαγή του ρόλου του πατέρα, οι οποίοι είναι: I. Οι αντιλήψεις που έχουν για την πατρότητα οι άνδρες πριν γίνουν γονείς. II. Η αλλαγή της αντίληψης σχετικά με τους ρόλους στον γάμο και στην οικογένεια III. Οι σχέσεις του ζευγαριού IV. Η επιλογή της επιτυχίας στον ρόλο από τον άνδρα. V. H ιδεολογικοποιημένη μητρότητα αποδυναμώθηκε, ενώ στη θέση της εδραιώθηκε η αντίληψη της ψυχοκοινωνικής γονεϊκότητας. VI. H αύξηση των διαζυγίων και η μη ύπαρξη παραδοσιακών εναλλακτικών σχημάτων οικογενειακής οργάνωσης.14 Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η κατανόηση του ρόλου του πατέρα, αλλά και της μητέρας, συνδέεται άμεσα με την ποιότητα των σχέσεων της τριάδας των συζύγων και του παιδιού και όπως είναι επόμενο με την εμπλοκή του άνδρα στην ανατροφή του παιδιού του.15 «Με την τεράστια μείωση της βρεφικής θνησιμότητας, την πρακτική του ελέγχου του ελέγχου των γεννήσεων, τον αγώνα για το δικαίωμα στην ίση εργασία και ίση αμοιβή, στην ανεξαρτησία και το σεβασμό, οι γυναίκες απομακρύνθηκαν από την οικιακή σφαίρα και αναγκαστικά τέθηκε σε επαναπροσδιορισμό η οργάνωση των ρόλων μέσα στην οικογένεια τόσο σε σχέση με την φροντίδα των παιδιών, όσο και του νοικοκυριού».16 Υπάρχει ακόμα μια νέα πραγματικότητα που αναδύθηκε μαζί με τα νέα οικογενειακά σχήματα που δημιουργούνται από την συμβίωση ενός άνδρα και μιας γυναίκας με τα παιδιά τους από ένα προηγούμενο (ενδεχομένως) γάμο. Νέα είναι και η αμφισβήτηση της πατρότητας από τις γυναίκες εκείνες, οι οποίες συλλαμβάνουν το παιδί Δόμνα Αρχοντίδου Η θέση και ο ρόλος του «νέου πατέρα» αδ.διδ.διατριβή, Εθν.Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2010, σελ.15 13 Μαρία Κόντου Το πατρικό πρότυπο στην Ελληνική οικογένεια αδ.δ.διατριβή Τμ.Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2004, σελ 18 12

Μ.Κόντου οππ σελ 24 κ.εξ Θάλεια Δραγώνα «Αναζητώντας τον πατέρα» στο Δημ.Μακρυνιώτη (επιμ) Κόσμοι της παιδικής ηλικίας, εκδ.Νήσος/τοπικά δ, Αθήνα 2003, σελ.155 15 16

Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΣΕ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΚΡΙΣΗΣ

τους χωρίς την ανδρική παρουσία και τα ανατρέφουν μόνες τους. Και οι δύο πραγματικότητες θέτουν νέα ερωτήματα σχετικά με την λειτουργία του πατέρα, αφού δείχνουν μια αντίφαση: από την μια πλευρά δείχνουν την όψη της παρακμής της πατρικής λειτουργίας, αλλά από την άλλη παρατηρούμε την διαρκώς αυξανόμενη συμμετοχή των νέων ανδρών στην ανατροφή των παιδιών τους 17. Η κοινωνική ανθρωπολογία μας βοηθά να προχωρήσουμε και σε άλλες διαπιστώσεις μελετώντας τον πατέρα και σε άλλους πολιτισμούς, όπως ότι:  Ο πατέρας δεν είναι αναγκαστικά ένας  Την θέση του πατέρα, εκτός από τον γεννήτορα, μπορεί να την καταλάβουν άλλα πρόσωπα όπως αυτός που φροντίζει την μητέρα κατά την εγκυμοσύνη, ο αδελφός της μητέρας ή του πατέρα, ο σύντροφος της μητέρας που δεν είναι αναγκαστικά ο βιολογικός πατέρας του παιδιού, ο παππούς είτε από την μητέρα είτε από τον πατέρα κ.λπ.18 Ποιος, όμως, είναι ο «νέος πατέρας»; Δεν είναι εύκολη η απάντηση. Πως είναι δυνατό άλλωστε να περιγράψουμε σχέσεις και ρόλους οι οποίοι χαρακτηρίζονται από την ρευστότητα; Παρά τα μεθοδολογικά προβλήματα των ερευνών που διεξάγονται στον δυτικό κόσμο, μπορούμε να έχουμε αρχικές απαντήσεις οι οποίες συνοψίζουν όσα προαναφέραμε. Ουσιαστικά ο ρόλος του «νέου πατέρα» διαμορφώνεται από όλους τους παράγοντες που προαναφέραμε. Οι άνδρες, ως πατέρες, συνειδητοποιούν με διαφορετικό τρόπο τις υποχρεώσεις τους σε σχέση με το παρελθόν και εκδηλώνουν ολοένα και περισσότερο την προθυμία τους να μεριμνούν για τα παιδιά τους. Με άλλα λόγια, ο νέος ρόλος σημαίνει «την συνειδητή διαμόρφωση ενός ρόλου, που συνάδει στον τύπο μιας «ενεργητικής» πατρότητας. Ο πατέρας δηλαδή έχει αναπτύξει απέναντι στο παιδί του μια ευαίσθητη σχέση σε τέτοιο βαθμό που δεν είναι μόνο όμοια αλλά και ισάξια, συγκριτικά με την σχέση ανάμεσα στην μητέρα και το παιδί» 19 Από μια διαφορετική οπτική, μελετώντας τις διαμορφούμενες σχέσεις γονέων και παιδιών, οι κοινωνικοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι ο «νέου τύπου» πατέρας είναι απότοκο φαινόμενο του «νέου τύπου» γυναικών. Ίσως είναι μια αντίδραση στην διεκδικητική σύγχρονη θηλυκότητα, όπως και στην αύξηση της συγκατοίκησης χωρίς γάμο και των μονογονεϊκών οικογενειών20. Η σημασία του φεμινιστικού κινήματος ως προς την χειραφέτηση των γυναικών είναι καθοριστική επειδή οδηγεί στην επανατοποθέτηση των ανδρών στο ρόλο του πατέρα αλλά και του συζύγου. Αποτέλεσε αφενός το έναυσμα της γένεσης του «νέου πατρικού ρόλου»21. Καθώς οι γυναίκες εισέρχονται δυναμικά στο χώρο Θάλεια Δραγώνα-Δέσποινα Ναζίρη οππ σελ 48 Θάλεια Δραγώνα «Αναζητώντας τον πατέρα» στο Δημ.Μακρυνιώτη (επιμ) Κόσμοι της παιδικής ηλικίας, εκδ.Νήσος/τοπικά δ, Αθήνα 2003, σελ.156 19 Βλ Κωνσταντίνος Κορώσης Πατέρας και παιδί, Η επικοινωνία του πατέρα με το παιδί της σχολικής ηλικίας κατά τις ελεύθερες ώρες, εκδ.Ατραπός, Αθήνα 2003, σελ33 20 Μουσούρου οππ σελ 76 21 Βλ Κ.Κορώσης οππ σελ 34 17 18

Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΣΕ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΚΡΙΣΗΣ

της εργασίας μπορούν να έχουν τον ρόλο του «προμηθευτή» των υλικών αγαθών, καθώς και εκείνον του «προστάτη» της οικογενειάς τους, «αμφισβητώντας» με αυτόν τον τρόπο τους βασικούς παραδοσιακούς ρόλους του άνδρα. Φυσικά η οπτική αυτή δεν αρκεί για να εξηγήσει την μεταβολή που παρατηρείται στους ρόλους του πατέρα στην οικογένεια. Θα πρέπει να θυμηθούμε δύο ακόμα παραμέτρους στις οποίες αναφερθήκαμε αλλά χρειάζεται να τις εξετάσουμε αναλυτικότερα: α. Τα προβλήματα που παρατηρούνται στην αγορά εργασίας συμβάλλουν σημαντικά στην μεταβολή των ρόλων εντός της οικογένειας, είτε με την μακροχρόνια ανεργία ενός εκ των δύο μελών της οικογένειας, είτε με την πολύωρη απασχόληση και των δύο εργαζομένων συζύγων προκειμένου να παραμείνουν σε αυτή εξαιτίας του σκληρού ανταγωνισμού. β. Μια από τις μεταβολές που επηρέασε την σύγχρονη οικογένεια είναι «η υλική, κοινωνική και πολιτισμική εξατομίκευση των συνθηκών ζωής»22. Με άλλα λόγια το πέρασμα από την αλληλεγγύη (ή στην ομάδα) στον υπερτονισμό του ατόμου, γεγονός που σημαίνει ότι άνδρες και γυναίκες πρέπει να διευθετήσουν με εξατομικευμένες λύσεις το ζήτημα του επαναπροσδιορισμού των ρόλων τους. Συμπερασματικά, οι σημερινοί άνδρες απομακρύνονται από τα πρότυπα σύμφωνα με τα οποία διδάχθηκαν τους ρόλους του συζύγου και του πατέρα. «Τείνουν να αποβλέπουν στο να γίνουν πρότυπο για τα δικά τους παιδιά, να διαμορφώσουν ένα καινούργιο σύνολο χαρακτηριστικών της πατρότητας. Αποβλέπουν να καλύψουν το κενό που άφησαν οι δικοί τους πατέρες, με μια παρουσία πιο πλήρη και πιο ολόψυχη, την οποία ελπίζουν ότι τα παιδιά τους θα βιώσουν και θα θυμούνται. Στην εκκωφαντική σιγή των πατέρων τους αποβλέπουν να αντιπαραθέσουν την διεκδίκηση μιας καινούργιας έκφρασης της πατρότητας»23 3.2 Ο ρόλος της μητέρας – κοινωνική μητρότητα Αναφερθήκαμε αναλυτικά στις μεταβολές που παρατηρούνται στην δομή της οικογένειας και στους ρόλους των συζύγων. Είδαμε πολύ συνοπτικά ότι οι αλλαγές στον πατρικό ρόλο προήλθαν από τις αντίστοιχες αλλαγές στις στάσεις, στις αξίες αλλά και από τις διεκδικήσεις του φεμινιστικού κινήματος. Οι γυναίκες δεν ασχολούνται αποκλειστικά στην ιδιωτική σφαίρα με την λειτουργία του σπιτιού και την φροντίδα της οικογένειας. Η σχεδόν ισότιμη πρόσβαση στην εκπαίδευση και στην αγορά εργασίας έδωσε την δυνατότητα της εξόδου στον δημόσιο χώρο. Παρά τις σημαντικές αυτές αλλαγές, σύμφωνα με τις έρευνες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής έχουν κυρίαρχο ρόλο στην φροντίδα των παιδιών και των αδυνάτων μελών της

22 23

Λ.Μουσούρου οππ σελ 43 Daly K “Reshaping fatherhood:Finding the models” βλ.στο Λ.Μουσούρου Οικογένεια....οππ σελ 77

Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΣΕ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΚΡΙΣΗΣ

οικογένειας24. Αυτά τα θέματα θα τα αναλύσουμε περισσότερο στην επόμενη θεματική ενότητα. Για να ολοκληρωθεί η ενότητα αυτή είναι απαραίτητο να μελετήσουμε τον ρόλο της μητέρας σήμερα. Ιδιαίτερα το πώς αντιλαμβάνονται οι νεαρές γυναίκες τον ρόλο αυτό. Είναι πραγματικότητα ότι «στην ελληνική κοινωνία η μητρότητα αποτελεί ένα ιδιαίτερα υπογραμμισμένο κοινωνικό θεσμό» 25. Με αυτή την οπτική θα την παρουσιάσουμε όπως συνέβη και με την πατρότητα και την συνοπτική περιγραφή για τον «νέο πατρικό» ρόλο . Σύμφωνα με τις έρευνες των κοινωνικών ανθρωπολόγων στην Ελλάδα, «με την μητρότητα οι γυναίκες μεταμορφώνονται από κορίτσια σε γυναίκες από Ευα σε Παναγία».26 Οι Ελληνίδες πιστεύουν ότι ο γάμος και η θηλυκότητά τους ολοκληρώνονται μέσω της τεκνοποίησης27. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλληνίδων γυναικών εργαζομένων ή όχι εκφράζουν την επιθυμία να γίνουν μητέρες. Αξίζει να σημειωθεί ένα σημείο που δείχνει τις αντιφάσεις που διακρίνουν την ελληνική κοινωνία. Η επιθυμία αυτή δεν δικαιολογεί τον εθνικό δείκτη γεννήσεων που βρίσκεται περίπου στο 1,2 παιδιά ανά γυναίκα σε αναπαραγωγική ηλικία, ο οποίος είναι ένας από τους χαμηλότερους στην Ευρώπη! Μια ακόμα αντίφαση την συναντάμε στις αμβλώσεις. Σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν, ο μέσος όρος γεννήσεων είναι στις 100.000 παιδιά, ο αριθμός των αμβλώσεων στις 200.000, ενώ 300.000 ζευγάρια προσπαθούν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της υπογονιμότητας28 Οι περισσότερες Αθηναίες που συμμετείχαν στην έρευνα τόνισαν ότι η επιθυμία τους συνδέεται περισσότερο με το να γίνουν μητέρες παρά με το να αποκτήσουν παιδιά.29 Τα ευρύματα της έρευνας της Paxson επιβεβαιώνονται και από μια άλλη. Συνοπτικά αναφέρεται ότι «η πλειοψηφία των Αθηναίων που συμμετείχαν στην συγκεκριμένη μελέτη

Βλ. ΑικατερίνηΛιμνιάτη οππ σελ 22 Lucy Rushton “H μητρότητα και ο συμβολισμός του σώματος» στο Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη Ελλάδα επιμ. Ε.Παπαταξιάρχης-Θ.Παραδέλλης, Εκδ.Καστανιώτη-Πανεπ.Αιγαίου, Αθήνα 1992,σσ160-169 26 J.du Boulay Portrait of a Greek Mountain village στο Ηeather Paxson “ H αναπαραγωγή ως πνευματικό έργο συγγένειας» Ορθοδοξία, εξωσωματική γονιμοποίηση και η ηθική οικονομία της μητρότητας στην Ελλάδα» στο Η μητρότητα στο προσκήνιο Σύγχρονες έρευνες στην ελληνική εθνογραφία (επιμ Βεν.Καντσά), εκδ Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2013, σ286 27 Ηeather Paxson οππ σελ 286 28 Ηeather Paxson οππ σελ 287 29 Ηeather Paxson οππ σελ 287 « Μια 35χρονη Αθηναία δημόσια υπάλληλος που κατέφυγε σε εξωσωματική γονιμοποίηση μου εξήγησε γιατί ήθελε να κάνει παιδί: «Βασικά το ζητούσε η ζωή μας_και η ολοκλήρωσή μου ως γυναίκας- ήθελα να γίνω ΜΗΤΕΡΑ. Να νιώσω την δημιουργία μέσα μου» αυτοθι 24 25

Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΣΕ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΚΡΙΣΗΣ

περιέγραψαν την μητρότητα ως στοιχειώδη προϋπόθεση για την ολοκλήρωσή τους ως γυναίκες.30 Και σε αυτή την ανθρωπολογική έρευνα διαπιστώνονται οι ίδιες αντιλήψεις: α. Οι γυναίκες είναι σχεδιασμένες να γίνουν μητέρες. β. Η μητρότητα θεωρείται ένα σημαντικό στάδιο για την ενηλικίωση της γυναίκας και μέρος της διαμόρφωσης της ταυτότητάς της. γ. «Η ελληνική μητρότητα θεωρείται επίτευγμα και όχι απλώς εκπλήρωση ενός ρόλου».31 Όταν, τώρα, αναφερόμαστε στην έννοια της κοινωνικής μητρότητας (όπως και της πατρότητας) ουσιαστικά εννοούμε τον τρόπο με τον οποίο οι γονείς αντιλαμβάνονται, οργανώνουν τον ρόλο τους και την σχέση με τα παιδιά τους. Είναι αναγκαίο να θυμόμαστε συνεχώς ότι σήμερα δεν υπάρχουν ρόλοι δοσμένοι εξ αρχής, αλλά είναι συνεχώς υπό διαπραγμάτευση και αναθεώρηση σε συνάρτηση με τις διαπροσωπικές σχέσεις και τις αξίες των ανδρών και των γυναικών. «Η κοινωνική μητρότητα είναι ένας ιδιαίτερος ρόλος και για τους δύο γονείς, γιατί εκτός από την παρατηρηθείσα γονική συμπεριφορά, εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο οι γονείς αντιλαμβάνονται, οργανώνουν και καταλαβαίνουν τα παιδιά τους και τους ρόλους τους ως γονείς, οι οποίοι μπορούν να έχουν επιπτώσεις στη φύση των στερεότυπων αλληλεπιδράσεων των γονέων με τα παιδιά τους και να έχουν επιπτώσεις έτσι στην κοινωνική λειτουργία των παιδιών . Οι γονείς μέσα από τη διαδικασία της κοινωνικής μητρότητας καταφέρνουν και πετυχαίνουν μια κατευθυνόμενη υποστήριξη, αναφορικά με τη συμπεριφορά των παιδιών τους στο μέλλον και αγγίζουν άμεσα και πολύπλευρα κομμάτια της ζωής των παιδιών τους, όπως τα ενδιαφέροντά τους και τις ανάγκες τους. Οι ανάγκες αυτές περιλαμβάνουν πολλές ενότητες, αναφορικά με τα παιδιά, όπως η πειθαρχία, τα εκπαιδευτικά θέματα και οι προτεραιότητες, η ασφάλεια που πρέπει να νιώθουν μέσα στο οικογενειακό τους περιβάλλον».32 Οι αλλαγές που προκαλεί πολύ συνοπτικά είναι: 

Ο πατέρας να είναι περισσότερο διαθέσιμος στην οικογένειά του και στα παιδιά του



Εχει περισσότερη δέσμευση με αυτά

Κατερίνα Γεωργιάδη «Η μητρότητα στην εποχή της «υπογεννητικότητας». Αντιλήψεις και εμπειρίες Αθηναίων γυναικών μεσαίας τάξης στον 21ο αιώνα» στο Η μητρότητα στο προσκήνιο Σύγχρονες έρευνες στην ελληνική εθνογραφία (επιμ Βεν.Καντσά), εκδ Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2013,σελ 70 31 Κατερίνα Γεωργιάδη οππ σελ 73 32 Α.Λιμνιάτη οππ σελ 27 30

Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΣΕ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΚΡΙΣΗΣ



Αναλαμβάνει συγκεκριμένες ευθύνες (επίσκεψη στο γιατρό, επίσκεψη στο σχολείο, βοήθεια στα μαθήματα, οργάνωση εξωσχολικών δραστηριοτήτων του παιδιού, κ.ά.).



Αναλαμβάνει συγκεκριμένες οικιακές εργασίες.

Ας συζητήσουμε λίγο ακόμα την Θεματική ενότητα 3 Το περιεχόμενο της ενότητας αυτής συζητά την πατρότητα και την μητρότητα από μια λίγο διαφορετική οπτική από αυτή με την οποία μέχρι τώρα συνηθίσαμε. Η αποσαφήνιση των ρόλων του πατέρα και της μητέρας στην σύγχρονη οικογένεια και η ανάδειξη των αλλαγών της κατανόης;hς τους από την κοινωνία βοηθούν τον ποιμένα να αντιληφθεί ότι η προσέγγισή του είναι αρκετά δύσκολη. Σε αρκετά σημεία όμως θυμίζει την θέση του Αγ. Ιωάννου Χρυσοστόμου: «Γνώρισμα της μητέρας δεν είναι η γέννηση των παιδιών, γιατί είναι δώρο της φύσεως, αλλά η ανατροφή των παιδιών, γιατί αυτό εξαρτάται από την ελεύθερη απόφασή της…Δεν κάνει λοιπόν τη γυναίκα πραγματική μητέρα η γέννηση παιδιών, αλλά η καλή ανατροφή τους» 33. Αξίζει να σταθούμε σε μερικές, πολύ χρήσιμες για την διακονία του σύγχρονου ποιμένα, αντιλήψεις τις οποίες παρουσιάσαμε παραπάνω: α. Έχει πολύ μεγάλη σημασία ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο σύγχρονος άνθρωπος τον εαυτό του και τις σχέσεις του με τους άλλους. Η έμφαση σε αυτή την τάση, την οποία ανιχνεύουν οι κοινωνικοί επιστήμονες με τις έρευνες τους, δεν έχει αξιολογηθεί ως σημαντική από όσους σχεδιάζουν και εισηγούνται ποιμαντικές δράσεις. Αν συνέβαινε αυτό, ο κύριος άξονας του σχεδιασμού μας θα ήταν η καλλιέργεια της θεολογίας μας με όχημα την κατηχητική αγωγή. Χρειάζεται να δοθεί έμφαση στην κατήχηση των ανηλίκων και επανασχεδιασμός της κατήχησης των ενηλίκων. β. Οι Ελληνίδες πιστεύουν ότι ο γάμος και η θηλυκότητά τους ολοκληρώνονται μέσω της τεκνοποίησης34. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η συντριπτική πλειοψηφία των Ελληνίδων γυναικών εργαζομένων ή όχι εκφράζουν την επιθυμία να γίνουν μητέρες. γ. Οι περισσότερες Αθηναίες που συμμετείχαν στην έρευνα τόνισαν ότι η επιθυμία τους συνδέεται περισσότερο με το να γίνουν μητέρες παρά με το να αποκτήσουν παιδιά. 35

Αγ.Ιωάννου Χρυσοστόμου «Εις Μακκαβαίους, ομιλ Α’,3 ΕΠΕ 36, σελ 360 Ηeather Paxson οπ.π σελ. 286 35 Ηeather Paxson οπ.π σελ. 287 « Μια 35χρονη Αθηναία δημόσια υπάλληλος που κατέφυγε σε εξωσωματική γονιμοποίηση μου εξήγησε γιατί ήθελε να κάνει παιδί: «Βασικά το ζητούσε η ζωή μας_και η ολοκλήρωσή μου ως γυναίκας- ήθελα να γίνω ΜΗΤΕΡΑ. Να νιώσω την δημιουργία μέσα μου» αυτοθι 33 34

Η ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΣΕ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ ΚΡΙΣΗΣ

δ. Το περιεχόμενο της έννοιας της πατρότητας αλλάζει και αυτό. Περνάμε από την δύση της συμβολικής εξουσίας του πατέρα στην αναζήτηση της παρουσίας του και μάλιστα με την υποστήριξη δράσεων κοινωνικής πολιτικής. Οι διαπιστώσεις αυτές είναι ενδεικτικές για να κατανοήσουμε ότι η κρίση βρίσκεται στις αντιλήψεις για τις σχέσεις ανδρών και γυναικών και όχι στον γάμο. Επομένως, ένας βασικός ποιμαντικός στόχος πρέπει να είναι η ορθόδοξη χριστιανική διαφυλική αγωγή. Η παιδαγωγική προσπάθεια του ποιμένα και των κατηχητών πρέπει να αποκτήσει ακόμα ένα άξονα: να εξηγήσουν την διδασκαλία της Εκκλησίας μας στα παιδιά και τους εφήβους για την σχέση άνδρα και γυναίκας στην Εκκλησία και την κοινωνία. Η κινητικότητα στον χώρο της κοινωνικής πολιτικής προκειμένου να στηριχθεί η μητρότητα και η πατρότητα μας βοηθούν να αντιληφθούμε από μια άλλη οπτική γωνία ότι το πρόβλημα της ποιμαντικής δεν είναι η ηθικοπρακτική λύση των προβλημάτων των χριστιανών, αλλά να τους βοηθήσουν να αναλάβουν με ωριμότητα και νόημα την ζωή τους και τους ρόλους τους ριζωμένα και τα δυο στην θεολογία της Εκκλησίας μας. Η συζήτηση φυσικά για τον επανασχεδιασμό της ποιμαντικής του γάμου και της οικογένειας δεν εξαντλείται εδώ, ούτε στις δυο προτάσεις που διατυπώσαμε. Είναι πολύ μεγαλύτερη και πάρα πολύ απαιτητική.

Η ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 4 Σκοπός Σκοπός αυτής της θεματικής ενότητας είναι να περιγράψει την έννοια αλλά και το περιεχόμενο της έννοιας της συμφιλίωσης της επαγγελματικής με την οικογενειακή ζωή, καθώς επίσης τις προσπάθειες για την επίτευξή της στη χώρα μας. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να:  



Αντιληφθούν το περιεχόμενο της έννοιας της συμφιλίωσης της επαγγελματικής με την οικογενειακή ζωή Αναγνωρίζουν τα προβλήματα που προκαλεί η ανισορροπία της επαγγελματικής με την οικογενειακή ζωή καθώς και την ανάγκη σχεδιασμού στρατηγικών και λήψεις πολιτικών μέτρων που θα βοηθήσουν στην συμφιλίωση της οικογενειακής με την επαγγελματική ζωή Προσδιορίζουν στόχους και δράσεις ποιμαντικής υποστήριξης των οικογενειών

Έννοιες –Κλειδιά  Συμφιλίωση επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής  Πολιτικές για την συμφιλίωση επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής 4. Εισαγωγή Ποιοί είναι οι λόγοι ενασχόλησης των κληρικών και των λαϊκών στελεχών των εκκλησιαστικών δομών με ένα θέμα το οποίο φαίνεται να μην ανήκει στα όρια της ποιμαντικής διακονίας; Μάς αφορά, αναφέρουμε ως παράδειγμα ότι όλοι μας σκεφτόμαστε τον ελεύθερο χρόνο που συχνά δεν έχουμε για να τον προσφέρουμε στην οικογένειά μας ή πώς θα βρούμε τρόπους που ισοδυναμεί με την αναζήτηση χρόνου για να υποστηριχθεί η συζυγική σχέση και η σχέση γονέων και παιδιών. Το θέμα δεν είναι τόσο καινούργιο όσο φαίνεται αλλά αποτελεί επίπτωση της Βιομηχανικής Επανάστασης Είναι αναγκαίο να επισημάνουμε ότι1:

Βλ. Λ.Μουσούρου « Εργασία και οικογενειακή ζωή» στο Ζητήματα οικογενειακής πολιτικής, θεωρητικές αναφορές και εμπειρικές διερευνήσεις, επιμ. Λ.Μουσούρου-Μ.Στρατηγάκη, εκδ Gutenberg, Αθήνα 2005, σσ 73-106 1

Η ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα εξαιρετικά πολύπλοκο ζήτημα του οποίου οι διευθετήσεις συνδέονται με την οικογενειακή και επαγγελματική κατάσταση του ανθρώπου, με τις ουσιαστικές ανάγκες του, με τις οικονομικές συνθήκες, με το πολιτισμικό υπόστρωμα και τις προσωπικές επιδιώξεις και επιθυμίες ταυτόχρονα με την υποστήριξη των οικογενειών σχέσεων. Υπό το πρίσμα αυτό, κανένα μέτρο εργασιακής ή οικονομικής πολιτικής δεν είναι απλές αλλαγές στη νομοθεσία ή οικονομικών μεγεθών.

II.

Μέχρι σήμερα ελάχιστα μέτρα που ελήφθησαν για την εξισορρόπηση της οικογένειας με την εργασία λειτούργησαν υπέρ της οικογένειας ή της προσωπικής ζωής των ανθρώπων αλλά της εργασίας. Η εμφανής αιτία είναι απλή. Το μέτρο σχεδιασμού πολιτικών δεν είναι ο άνθρωπος, αλλά η οικονομία.

III.

Η εξισορρόπηση της εργασίας με την οικογένεια συνδέθηκε άμεσα με την γυναικεία απασχόληση και επομένως θεωρήθηκε ένας βραχίονας των πολιτικών ισότητας. Το πρόβλημα που προκύπτει εδώ είναι ότι ο νομοθέτης, ενώ φαίνεται να υποστηρίζει την γυναίκα, στην πραγματικότητα ανανεώνει την άποψη που θεωρεί ότι ο δημόσιος χώρος ανήκει στον άνδρα και ακόμα ότι είναι «υπεύθυνη» για την διατάραξη των παραδοσιακών οικογενειακών σχέσεων, αφού εκείνη πρέπει να υποστηριχθεί για να ισορροπήσει το οικογενειακο σύστημα/ιδιωτικό χώρο. Και σε αυτό το σημείο εμφανώς προκύπτει ότι μέχρι σήμερα η αντίληψη που κυριαρχεί στους εκάστοτε νομοθέτες είναι η ευημερία της οικονομίας και όχι η ποιότητα ζωής των ανδρών και των γυναικών και της οικογένειας τους. Η αιτία είναι επίσης απλή και εμφανής, ο σχεδιασμός των πολιτικών για την οικογένεια δεν στοχεύει στην υποστήριξη της αναδιανομής των κοινωνικών ρόλων ανδρών και γυναικών, που είναι αναγκαίος αλλά ταυτόχρονα μακροπρόθεσμός, αλλά στα άμεσα αποτελέσματα αύξησης μετρήσιμων δεικτών.

Όμως, «η έλλειψη ουσιαστικής συμφιλίωσης οδηγεί σε τραγικά (ενδεχομένως) αδιέξοδα, καθώς οι κοινωνικο-πολιτισμικές μεταβολές έχουν ήδη δημιουργήσει πρωτόγνωρες δυσχέρειες, τις οποίες τα άτομα και τα σύνολα δεν είναι ικανά να αντιμετωπίσουν»2. 4.1 Ορισμοί Ο όρος «συµφιλίωση ή εξισορρόπηση οικογενειακής/ιδιωτικής και επαγγελµατικής ζωής» είναι μετάφραση του διεθνώς αναγνωρισμένου όρου work-life balance αναφέρεται σε ένα ζήτημα που ξεπερνά τα όρια της οργάνωσης του χρόνου σε ατομικό επίπεδο και

Λ.Μουσούρου « Εργασία και οικογενειακή ζωή» οππ. Σελ 77

Η ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

συνδέεται με τα πεδία της απασχόλησης, την γονιμότητα, τις οικογενειακές σχέσεις και την ποιότητα ζωής3. Μοιαζει με ένα θέμα που εξωτερικά τουλάχιστον φαίνεται να μην αγγίζει καμιά «ευαίσθητη» περιοχή της ποιμαντικής διακονίας της Εκκλησίας. Αν όμως γίνουμε περισσότερο προσεκτικοί θα διαπιστώσουμε ότι:    

Η σχέση εργασίας – και εύρυθμης οικογενειακής ζωής είναι ευθέως ανάλογη Οποιοσδήποτε παράγοντας επηρεάζει την οικογένεια έχει ποιμαντικό ενδιαφέρον Οι έννοιες του χρόνου και της «ποιότητος» ζωής Η νοηματοδότηση της γονιμότητας είναι σπουδαίοι τομείς της καθημερινής ζωής του ανθρώπου. Επομένως, έχουν άμεσο ενδιαφέρον για την ποιμαντική διακονία της Εκκλησίας, έστω και αν μέχρι τώρα δεν μάς έχει απασχολήσει σοβαρά

Με τον όρο Συµφιλίωση Οικογενειακής και Επαγγελµατικής Ζωής νοείται η προσπάθεια για ισόρροπη συµµετοχή γυναικών και ανδρών στις ευθύνες και τις υποχρεώσεις που προκύπτουν από τη συµβίωση και την κοινή απόφαση δηµιουργίας οικογένειας. Η συµφιλίωση προφανώς αφορά και στα δύο φύλα, µε απώτερο στόχο την ισότιµη κατανοµή ευθυνών, την αναµόρφωση των παραδοσιακών, στερεοτυπικών προτύπων για τους ρόλους των δύο φύλων εντός και εκτός της οικογένειας, αλλά και στη διασφάλιση της ισότητας ευκαιριών στις διαδικασίες ένταξης και παραµονής στην εργασία ταυτόχρονα με την ικανοποίηση των εργαζομένων. Επηρεάζει, εποµένως, άµεσα άντρες και γυναίκες ως εργοδότες/τριες, εργαζόµενους/ες, γονείς, πολίτες και αποτελεί αναπόσπαστο µέρος του gendermainstreaming, δηλαδή της ένταξης της οπτικής του φύλου σε όλα τα µέτρα και τις πολιτικές. Η συµφιλίωση της οικογένειας µε την εργασία, ή όπως έχει µετεξελιχθεί ο όρος τα τελευταία χρόνια, η «εξισορρόπηση της ζωής µε την εργασία» (work-lifebalance) έχει αποκτήσει πλέον βαρύνουσα σηµασία στις περισσότερες ευρωπαϊκές κοινωνίες, στο πλαίσιο των οποίων βρίσκεται υπό διαµόρφωση το απαραίτητο σχετικό θεσµικό πλαίσιο σε εναρµόνιση µε τις Συστάσεις και Οδηγίες της ΕΕ4. (Αν)ισορροπία εργασίας και προσωπικής ζωής Μια ποσοτική έρευνα στην Ελλάδα της κρίσης, (επιμ. Αλιμπράντη-Μαράτου Λάουρα, Κατσής Αθανάσιος, Παπαδημητρίου Πύρρος, εκδ. ΚΜΟΠ, Αθήνα 2016, σελ.27 3

Η Ευρωπαϊκή Ένωση κατέστησε βασικές διατάξεις προς την κατεύθυνση της νομικής κατοχύρωσης ενός πλαισίου στήριξης για τη συμφιλίωση οικογένειας και εργασίας που είναι : ● Η Οδηγία 96/34/ΕΚ του 1996 σχετικά, με τη συμφωνία – πλαίσιο για τη γoνική άδεια, που συνήφθη από την UNICE, τη CEEP και τη CES. 6 ● H Οδηγία 92/85/ΕΟΚ του 1992 σχετικά, με την εφαρμογή μέτρων, που αποβλέπουν στη βελτίωση της υγείας και της ασφάλειας κατά την εργασία των εγκύων, λεχώνων και γαλουχουσών εργαζομένων και για την ελάχιστη διάρκεια της άδειας μητρότητας ● Η Οδηγία 97/81/ΕΚ για την εργασία μερικής απασχόλησης (1997) ● Η Οδηγία 93/104/ΕΚ, που τροποποιήθηκε από την Οδηγία 2000/34/ΕΚ για την οργάνωση του χρόνου εργασίας, που περιορίζει τον ανώτατο εβδομαδιαίο χρόνο εργασίας στις 48 ώρες (1993 και 2000). ● Οι Οδηγίες 2000/43/ΕΚ και 2000/78/ΕΚ του 2000 για τη, διασφάλιση της αρχής της ίσης μεταχείρισης στο τομέα της απασχόλησης και της εργασίας, για την καταπολέμηση των διακρίσεων λόγω φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής καθώς και για λόγω θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού. ● Η Απόφαση του Συμβουλίου της 20__ Δεκεμβρίου 2000 για τη θέσπιση προγράμματος σχετικά με την κοινοτική στρατηγική για την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών(2001-2005)

Η ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Μια σπουδαία διάσταση του θέματος προκύπτει από την παρατήρηση:«Η συμφιλίωση της οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής αποτελεί ζήτημα πρωταρχικής σημασίας για την ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου, τη δημιουργία συνθηκών ανάπτυξης της οικονομίας, την αύξηση της απασχολησιμότητας,τη μείωση της ανεργίας, την προώθηση της ισότητας των φύλων στο πλαίσιο της ιδιωτικής ζωής και γενικότερα για την αντιμετώπιση των σύγχρονων δημογραφικών προκλήσεων»5. Σχετικά με την εξισορρόπηση της εργασίας και της οικογενειακής/ιδιωτικής ζωής οι Kalliath&Brouth6 επανεξέτασαν έξι αντιλήψεις που επικρατούν στην βιβλιογραφία και σχετίζονται με: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Τους πολλαπλούς ρόλους των ατόμων Την ισοτιμία σχετικά με τους πολλαπλούς ρόλους Την ικανοποίηση από τους πολλαπλούς ρόλους, την εκπλήρωση του κυρίαρχου έναντι των πολλαπλών ρόλων, την σχέση μεταξύ των συγκρούσεων και των διευκολύνσεων και τις αντιλήψεις των ατόμων όσον αφορά στους πολλαπλούς ρόλους.

Στηριζόμενοι στα προηγούμενα, οι συγγραφείς πρότειναν έναν νέο ορισμό σύμφωνα με τον οποίο η εξισορρόπηση εργασίας –οικογενειακής/ιδιωτικής ζωής αναφέρεται στην προσωπική αντίληψη που διαμορφώνει κάθε άτομο λαμβάνοντας υπόψη τις τρέχουσες προτεραιότητες της ζωής του, όσον αφορά τις δραστηριότητες που σχετίζονται με την εργασία αλλά και αυτές που δεν σχετίζονται με αυτήν…».7 Προτείνουν μάλιστα, όταν αξιολογείται η δημόσια και η ιδιωτική ζωή, να περιλαμβάνονται οι ατομικές προτιμήσεις σχετικά με τον ρόλο ο οποίος την στιγμή της αξιολόγησης προτάσσεται ως σημαντικότερος από τον άνθρωπο. Εύκολα αντιλαμβανόμαστε ότι δεν είναι εύκολο να βρεθεί ένας ορισμός που να αντιπροσωπεύει όλους τους ανθρώπους.

● Το Ψήφισμα του Συμβουλίου και των Υπουργών Απασχόλησης και Κοινωνικής Πολιτικής, συνελθόντων στο πλαίσιο του Συμβουλίου της 29 Ιουνίου 2000 σχετικά με την ισόρροπη συμμετοχή γυναικών και ανδρών στην επαγγελματική και οικογενειακή ζωή. ● Η Σύσταση του Συμβουλίου της 13 Μαρτίου 1992 σχετικά με τη φύλαξη των παιδιών ● Ο Κοινοτικός Χάρτης των Θεμελιωδών Κοινωνικών Δικαιωμάτων των Εργαζομένων της 19__ Δεκεμβρίου 1989 ( ίση πρόσβαση στην απασχόληση, την αμοιβή, τους όρους εργασίας, την κοινωνική προστασία, την εκπαίδευση, την επαγγελματική κατάρτιση και την σταδιοδρομία) ● Ο Χάρτης των Θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης της 17 Δεκεμβρίου 2000 (νομική, οικονομική και κοινωνική προστασία της οικογένειας, προστασία από απόλυση για λόγους μητρότητας, αμειβόμενη άδεια μητρότητας και γονική άδεια) ● Οι στόχοι του Τέταρτου Προγράμματος Κοινοτικής Δράσης για την ισότητα ευκαιριών ● Ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης της 18ηςΟκτωβρίου 1961( δικαιώματα ειδικής προστασίας εργαζομένων) ● Η Σύσταση της 19 ης Ιουνίου 1996 σχετικά, με το συνδυασμό οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής Θετική συμβολή στην προώθηση της συμφιλίωσης οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής έχει και μια σειρά από μη δεσμευτικές αποφάσεις της Πορτογαλικής, της Γαλλικής και της Φιλανδικής Προεδρίας της ΕΕ.

(Αν)ισορροπία εργασίας και προσωπικής ζωής (επιμ) Αλιμπράντη-Μαράτου Λάουρα κ.α, ΚΜΟΠ, Αθήνα 2016 Αναφέρονται στο (Αν)ισορροπία εργασίας και προσωπικής ζωής, οππ σελ 28 7 Οππ σελ 28 5 6

Η ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

«Η έννοια της ισορροπίας σημαίνει τον βαθμό «τον οποίο ένα άτομο ασχολείται εξίσου-και είναι εξίσου ικανοποιημένο με τον επαγγελματικό του ρόλο και τον ρόλο του μέσα στην οικογένεια»8 Πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι σε μελέτη του το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αναφέρει ότι ο όρος συνδέεται με τρεις σφαίρες του χρόνου ενός ανθρώπου, στην αμειβόμενη εργασία (δημόσια σφαίρα), στην απλήρωτη εργασία (ιδιωτική σφαίρα) και στον ελεύθερο χρόνο που διαθέτει (δημόσια και ιδιωτική σφαίρα). Αξίζει να σταθούμε λίγο και να αναλύσουμε τι σημαίνει αυτή η πρόταση. Μέχρι σήμερα οι εφαρμοζόμενες οικογενειακές πολιτικές στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη είναι οικονομικής φύσεως. Ελάχιστα έχει δοθεί έμφαση στην ποιότητα των οικογενειακών σχέσεων. Στον δημόσιο λόγο εμφανίζεται και σαν ένδειξη της ανισότητας των δύο φύλων. Δεν αρκεί αυτή η ανάλυση διότι πέρα από αυτή, στα οικογενειακά σχήματα, δεν πρέπει να αγνοηθεί η ολοένα και μεγαλύτερη συμμετοχή των ανδρών στην οικογενειακή ζωή και στην φροντίδα των παιδιών9. Αλλά και αυτή η διάσταση είναι ελλειπής αφού απουσιάζει από το πλέγμα των εννοιών που συνθέτουν τον ορισμό, ο πολιτισμός και η πολιτική δηλαδή, οι αντιλήψεις που έχουμε για την εργασία, την οικογένεια και τους ρόλους των δύο φύλων και πού η κοινωνία επιθυμεί να τις κατατάξει. Και εδώ έχουμε μια συνεχώς εξελισσόμενη πραγματικότητα, η οποία μεταβάλλει ταχύτατα τον ορίζοντα στον οποίο γεννήθηκε. Οι μεταβολές σε αυτό το πεδίο οι οποίες συνδέονται με την οικογενειακή ζωή και την συμφιλίωση της με την επαγγελματική είναι10:  Η τεχνολογία καθιστά δυνατή την τηλε-εργασία. Οι θέσεις εργασίας που δημιουργήθηκαν στον τομέα των υπηρεσιών επικοινωνίας δεν έχουν χαρακτηριστικά φύλου αλλά είναι εξίσου επιβλαβείς για την οικογενειακή ζωή. 

Η χρήση της τεχνολογίας υποσκάπτει τις ικανότητες των προσώπων να βρούν λύσεις στα καθημερινά προβλήματα που απασχολούν τις οικογενειακές σχέσεις.

 Οι πρόοδοι της ιατρικής τεχνολογίας επιτρέπουν ολοένα και περισσότερο την επιβίωση ανθρώπων που είχαν σοβαρές ασθένειες ή σοβαρά ατυχήματα. Οι πολιτικές συμφιλίωσης που περιλαμβάνουν και ανθρώπους με ειδικές ανάγκες αν δεν είναι ανύπαρκτες είναι ελάχιστες 

Η ανεργία προκαλεί περισσότερα προβλήματα από όσα δημιουργούνται στην αγορά εργασίας. Οι ανατροπές στην οικογένεια που προκαλεί η ανεργία και η προσπάθεια ανεύρεσης εργασίας αγνοούνται από την συζήτηση για την συμφιλίωση οικογένειας –εργασίας.

(Αν)ισορροπία εργασίας και προσωπικής ζωής... σελ 28

(Αρβανίτης, και συν., 2007, Κορωναίου, κ.ά., 2006:13, EC, 2013, EIGE, 2013).

Βλ Λ.Μουσούρου « Εργασία και οικογενειακή ζωή» οππ. σελ 82 κ.εξ

Η ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

 Τα μέτρα υποστήριξης και οι υπηρεσίες που απευθύνονται στην εργαζόμενη μητέρα, είναι ανεπαρκή αφού όπως προαναφέραμε δεν προκύπτουν ως αποτέλεσμα της συζήτησης που επανεξετάζει την οικογενειακή ζωή και τους ενδοοικογενειακούς ρόλους των μελών της. Είναι αξιοσημείωτο ότι στην Ευρώπη περισσότερο από το 20% των εργαζομένων δηλώνουν ότι είναι δυσαρεστημένοι για την επικρατούσα δυσαρμονία ανάμεσα στην οικογενειακή και την επαγγελματική ζωή. Η μέχρι τώρα παράθεση των απόψεων των κοινωνικών επιστημόνων και η ανεπάρκεια κατανόησης του προβλήματος που δείχνουν τα κέντρα λήψης αποφάσεων οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το πρόβλημα της εξισορρόπησης είναι ουσιαστικά ανθρωπολογικό και πολύ λιγότερο οικονομίας ή απλής μεταρρύθμισης των συνθηκών εργασίας. Βρισκόμαστε στο κομβικό σημείο που πρέπει να προταχθεί ο άνθρωπος και οι ανάγκες του έναντι της οικονομίας προκειμένου να αρθεί το αδιέξοδο στο οποίο βρίσκονται άνδρες και γυναίκες 4.2 Οι έμφυλες διαστάσεις οικογενειακής/ιδιωτικής ζωής

της

συμφιλίωσης

επαγγελματικής

και

Η συμφιλίωση αναφέρεται κυρίως στον συνδυασμό αμειβόμενης και μη αμειβόμενης εργασίας τόσο των ανδρών όσο και γυναικών. Ωστόσο, η έλλειψη ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και οικογενειακής/ ιδιωτικής ζωής έχει διαφορετικό αντίκτυπο στα δύο φύλα, καθώς για τη γυναίκα/ μητέρα συνδέεται άμεσα με τον τομέα της εργασίας και σημαίνει δυσκολία πλήρους συμμετοχής της στην αγορά εργασίας, ενώ για τον άνδρα/ πατέρα σχετίζεται με την οικογένεια, και την δυσκολία εύρεσης χρόνου για την οικογένειά του. Η συζήτηση έχει ξεκινήσει εδώ και 30 χρόνια εξαιτίας της ολοένα και αυξανόμενης συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας, αλλά και των μεγάλων αλλαγών στο θεσμό της οικογένειας, όπως είδαμε στην 2η θεματική ενότητα. Σε πολύ γενικές γραμμές ο άνδρας και η γυναίκα με τον γάμο και την απόκτηση παιδιού/ων ακολουθούν αντίστροφες πορείες. Ο άνδρας αυξάνει την επαγγελματική και την οικονομική δραστηριότητά του, ενώ η γυναίκα είτε διακόπτει είτε αποσύρεται από την αγορά εργασίας. Ακόμα και όταν συνεχίσει να εργάζεται στρέφεται σε άτυπες μορφές εργασίας ή σε εργασία με ελαστικό ωράριο. Σε γενικές γραμμές, το καλό παράδειγμα του σύγχρονου πατέρα συμβαδίζει με τη συμμετοχή του στις καθημερινές οικογενειακές πρακτικές και τις οικιακές εργασίες, τη δέσμευση στη φροντίδα των παιδιών, αλλά και τη συνοδευτική υποστήριξή του, προς τις γυναίκες, κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης.

Η ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Αντιμετωπίζεται ως νέου τύπου πατέρας/σύζυγος, τον οποίο η σύγχρονη βιβλιογραφία αποκαλεί «συμμετέχοντα»(new-involvedfather), που χαρακτηρίζεται από αλλαγή στη νοοτροπία και αντιλαμβάνεται την πατρική του ιδιότητα ως μια περισσότερο υπεύθυνη και ισότιμη σχέση με τη γυναίκα, κατά την οποία τα καθήκοντα και η ικανοποίηση «εντός» και «εκτός» σπιτιού μοιράζονται εξίσου. Εμφανίζεται πλέον η νοοτροπία του να είναι κάποιοι οικογένεια, παρά να έχουν οικογένεια. Το γεγονός παράγει αισιοδοξία, αλλά όχι εφησυχασμό. Το κυρίαρχο μοντέλο πατέρα και συζύγου εξακολουθεί να είναι αυτό του «καλού κουβαλητή»(goodprovider) και όχι σπάνια αυτό του «κακού» ή/και «αδιάφορου»(badanduninterested), με συνέπεια τη διατήρηση και αναπαραγωγή των έμφυλων ανισοτήτων στο εσωτερικό της οικογένειας. Αυτό βασίζεται στην συνεχιζόμενη κάθετη διάκριση της δημόσιας σφαίρας στην οποία εντάσσεται η εργασία και η δραστηριότητα του άνδρα με την ιδιωτική σφαίρα στην οποία εντάσσεται η οικογένεια και η δραστηριότητας της γυναίκας. Επομένως υπάρχει ευρεία αναγνώριση της ανάγκης να αυξηθεί η συμμετοχή των ανδρών στις οικιακές εργασίες, να υιοθετηθούν πολιτικές οικογενειακής υποστήριξης και να ενθαρρυνθεί η εναρμόνιση οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής και των δύο φύλων11. «Όπως επιβεβαιώνουν πολυάριθμες έρευνες ένα νέο σύστημα αξιών αναδύθηκε στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών και διαδόθηκε αρκετά γρήγορα, αμφισβητώντας το κυρίαρχο μοντέλο, το οποίο βασιζόταν σε μια αυστηρή κατανομή των ρόλων των φύλων, επηρεάζοντας και τις αναπαραστάσεις, για την οργάνωση της οικογενειακής ζωής. Οι σχέσεις ανδρών-γυναικών μεταβάλλονται, με αποτέλεσμα να αλλάζει και η δομή της οικογένειας. Η συμπλήρωση των ρόλων των δύο φύλων έρχεται να αντικατασταθεί, από τη μη διάκριση των ρόλων τους12. Αυτή η στροφή αντανακλά σε μεγάλο βαθμό την αλλαγή που έχει επέλθει, όσον αφορά στις αντιλήψεις για τον καλό πατέρα, όπως είδαμε στην προηγούμενη θεματική ενότητα.

4.3 Ο θεσμός της οικογένειας και η συμφιλίωση της επαγγελματικής και της οικογενειακής/ιδιωτικής ζωής Η προσπάθεια για την συμφιλίωση της επαγγελματικής με την οικογενειακή ζωή συνδέεται με την μείωση των γάμων και την αύξηση των διαζυγίων και των μονογονεϊκών οικογενειών, αλλά και των οικογενειών που ανασυντίθενται (οικογένειες που δημιουργούνται από τον δεύτερο ή τον τρίτο γάμο των συζύγων με ένα ή και περισσότερα παιδιά από τον προηγούμενο γάμο).

Βλ. Αικατερίνη Λημνιάτη Νέα δεδομένα στους Γονεϊκούς ρόλους: Κοινωνική Μητρότητα και επανπροσδιορισμός της Πατρότητας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 2010, σελ 25 12 Δημ. Κογκίδου Μονογονεϊκες Οικογένειες, εκδ.Λιβάνης, Αθήνα 1995 11

Η ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Η ανάληψη του βάρους της αγωγής και της φροντίδας των παιδιών είτε (κυρίως) από την γυναίκα, είτε από τον άνδρα αυξάνουν ραγδαία την δυσκολία των εργαζομένων γονέων να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις και της εργασίας και της οικογένειας. Το ενδιαφέρον για την εναρμόνιση της εργασίας με την οικογένεια βρίσκεται σε αυτό το κεντρικό σημείο διότι συναντώνται. α. Η ανάγκη για ελεύθερο χρόνο ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας β. Οι πολιτικές για την εργασία και τον χρόνο εργασίας γ. Η υπέρβαση των στερεοτύπων για τους ρόλους των δύο φύλων στον δημόσιο και τον ιδιωτικό χώρο δ. Την αναζήτηση πολιτικών ισότητας ευκαιριών στην αγορά εργασίας. Γιατί είναι το κεντρικό σημείο εδώ; Η απάντηση που μπορούμε να δώσουμε είναι απλή και συνεπής με όσα ήδη έχουμε αναφέρει. Η εναρμόνιση μπορεί να συμβάλλει: α. Στην μείωση του εργασιακού άγχους το οποίο έχει καταλυτικές συνέπειες στην οικογενειακή ζωή β. Στην ελάττωση των απουσιών των εργαζομένων γ. Στην παρουσία των συζύγων στην οικογένεια δ. Στην αύξηση της παραγωγικότητας ε. Στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας Η συζήτηση για τον ελεύθερο χρόνο και τους ρόλους των δύο φύλων δεν σταματά εδώ. Ως γνωστόν, «ο καθηµερινός χρόνος είναι συνισταµένη διαφορετικών χρόνων που αλληλοσυγκρούονται (χρόνος εργασίας - χρόνος πόλης - χρόνος οικογένειας - χρόνος προσωπικός - χρόνος ψυχαγωγίας). Η πραγµατοποίηση ενός επιτυχηµένου συνδυασµού τους µε την αποτελεσµατική αναγνώριση του οικογενειακού, του προσωπικού και του κοινωνικού χρόνου µπορεί να συμβάλει στην αλλαγή της ποιότητας της καθηµερινής ζωής και να συντελέσει στην οικονοµική πρόοδο και στην διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. Για την επιτυχία αυτού του στόχου πρέπει να περιορίσουµε τις πιέσεις που δηµιουργούν οι αλλαγές στον επαγγελµατικό τοµέα και να αναπτύξουµε την ατοµική και συλλογική παρουσία στους κοινωνικούς και οικογενειακούς ρόλους». Ο Χάρτης πορείας για την ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών 2006-2010 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής όπου η προσοχή επικεντρώνεται στην πολιτική για την εναρμόνιση οικογένειας και εργασίας, η οποία και εξειδικεύεται σε τρεις βασικούς άξονες: α) υιοθέτηση σε επίπεδο κρατών μελών ευέλικτων ρυθμίσεων εργασίας τόσο για γυναίκες όσο και για άνδρες β) αύξηση των δομών και υπηρεσιών παροχής φροντίδας γ) καλύτερες πολιτικές συμφιλίωσης τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες

Η ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Στον στόχο του «Αρμονικού συνδυασμού ιδιωτικής και επαγγελματικής ζωής» του Χάρτη γίνονται τρεις σημαντικές παρατηρήσεις: 1. Οι εύκαμπτοι όροι εργασίας παρουσιάζουν πολλά πλεονεκτήματα. Εντούτοις, το γεγονός ότι γίνεται χρήση αυτών των διατάξεων πολύ περισσότερο από γυναίκες έχει αρνητικό αντίκτυπο στην θέση τους στο χώρο εργασίας και στην οικονομική ανεξαρτησία τους. 2. Η δημογραφική μείωση έχει ως συνέπεια να μην μπορεί η ΕΕ να επιτρέψει σπατάλη ανθρώπινου δυναμικού. Οι καλύτερες υποδομές φύλαξης των παιδιών επιτρέπουν την εύρεση μιας νέας ισορροπίας μεταξύ εργασίας και ιδιωτικής ζωής. 3. Λίγοι άνδρες ζητούν γονική άδεια ή εργάζονται με μερική απασχόληση. Θα έπρεπε να ληφθούν μέτρα τα οποία να τους παρακινούν να αναλάβουν οικογενειακές ευθύνες. Στις χώρες της Ε.Ε μπορούμε να βρούμε πολλές καλές πρακτικές οι οποίες διαχωρίζονται σε α) Θεσμικές Πρωτοβουλίες όπως η επιδοτούμενη φροντίδα παιδιών προσχολικής ηλικίας( λχ. καταβολή χρηματικού επιδόματος σε γονείς που φροντίζουν οι ίδιοι τα παιδιά τους, ατομικό κουπόνι για επιλογή του είδους της παιδικής μέριμνας, επίδομα παιδιού κ.ά. Σε β) Επιχειρηματικές Πρωτοβουλίες (λχ. ευέλικτο σχεδιασμό εργασιακής διαδικασίας και του περιεχομένου της εργασίας, διαχείριση του στρες, παροχή οικονομικών και πρακτικών διευκολύνσεων σε σχέση με τη φύλαξη των παιδιών και τις καθημερινές ανάγκες του νοικοκυριού κ.ά) και σε γ) Πρωτοβουλίες των Κοινωνικών Εταίρων (λ.χ. όπως οι εξατομικευμένοι «λογαριασμοί» εργάσιμου χρόνου που εφαρμόζονται σε μια σειρά από επιχειρήσεις ως αποτέλεσμα συλλογικών συμφωνιών). Σε μεγάλο αριθμό κρατών μελών της ΕΕ, ωστόσο, μεταξύ των οποίων η Κύπρος και η Ελλάδα, παρουσιάζεται ακόμα καθυστέρηση στον τομέα της συμφιλίωσης επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής ευρύτερα. Το ενδιαφέρον είναι πως και οι εργαζόμενοι και τα συλλογικά τους όργανα σε αρκετές περιπτώσεις δεν προτάσσουν τη συμφιλίωση ως πρωταρχικό τους αίτημα στη διαδικασία των συλλογικών διαπραγματεύσεων. Σαν βασικές αιτίες μπορεί να θεωρηθούν (λαμβανομένων υπόψη των ιδιαιτεροτήτων κάθε χώρας) η υποεκπροσώπηση των γυναικών στα κέντρα λήψης των οικονομικών και συνδικαλιστικών αποφάσεων, η επιβίωση άτυπων, οικογενειακών δικτύων υποστήριξης, η ευρεία έλλειψη ενημέρωσης για τις ισχύουσες φιλικές προς την οικογένεια πολιτικές που εφαρμόζονται σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η προσφυγή στην υπερωριακή απασχόληση, ο φόβος απώλειας εισοδήματος κ.λπ. Αλλά και από την πλευρά των εργοδοτών προτάσσονται εμπόδια για την εφαρμογή και διάδοση των πρωτοβουλιών συμφιλίωσης της οικογένειας με την εργασία. Οι λόγοι είναι συνήθως το υψηλό κόστος που συνεπάγονται αυτές οι πολιτικές, η επικρατούσα νοοτροπία και η στάση των διευθυντικών στελεχών, η κυριαρχία στην πλειοψηφία των

Η ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

επιχειρήσεων του τεϋλοριστικού συστήματος οργάνωσης της παραγωγής και της εργασίας, το οποίο δεν αφήνει περιθώρια για καινοτομίες και ευελιξίες κ.ά. 4.4 Παραδείγματα μέτρων συμφιλίωσης οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής α. Στον δημόσιο τομέα 

Οι δημόσιες υπηρεσίες συλλογικής φροντίδας και ανατροφής των παιδιών (παιδικοί-βρεφικοί σταθμοί) καλύπτουν μικρό μέρος των αναγκών των εργαζόμενων γονέων και το επίπεδο της ανάπτυξής τους, υπολείπεται σε πολύ μεγάλο βαθμό, ώστε να ανταποκρίνονται στους στόχους της ευρωπαϊκής πολιτικής για την εναρμόνιση μεταξύ οικογένειας και εργασίας.



Οι ιδιωτικές υπηρεσίες φροντίδας και ανατροφής των παιδιών είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένες και ξεπερνούν το επίπεδο κάλυψης των δημόσιων υπηρεσιών, επιβαρύνοντας σημαντικά τον οικογενειακό προϋπολογισμό των εργαζόμενων γονέων.



Προγράμματα όπως το «Πρόγραμμα Εναρμόνισης Οικογένειας και Επαγγελματικής Ζωής», που χρηματοδοτείται από τα διαρθρωτικά ταμεία της ΕΕ, ή τα ειδικά επιδόματα που παρέχονται σύμφωνα με ορισμένες κλαδικές Σ.Σ.Ε. καλύπτουν μόνο έναν περιορισμένο αριθμό γονέων που υπολείπεται του 20% των παιδιών που βρίσκονται στην αντίστοιχη ηλικία.Οι γονικές άδειες αναφέρονται σε ένα πολύ μικρό ποσοστό των γονέων με μικρά παιδιά που εργάζονται στον ιδιωτικό τομέα και σε ετήσια βάση δεν ξεπερνά το 10% των παιδιών. Συνεπώς, η συμβολή του συγκεκριμένου θεσμού είναι πολύ περιορισμένη. Επίσης, από το 2008 κι έπειτα, ο αριθμός των αδειών περιορίστηκε σημαντικά, γεγονός που δείχνει ότι η εργασιακή ανασφάλεια που προκαλεί η οικονομική κρίση αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για τη χρήση των γονικών αδειών. Αυτό το έλλειμμα, όπως δείχνει η διεθνής εμπειρία και έρευνα, οφείλεται στο χαμηλό ποσοστό αναπλήρωσης του μισθού, στην αυστηρότητα των προϋποθέσεων χορήγησής της και στη δομή της ελληνικής οικονομίας, στην οποία επικρατούν οι πολύ μικρές επιχειρήσεις και η εργασιακή ανασφάλεια.



Η χρήση των γονικών αδειών από τους πατέρες βρίσκεται σε υποτυπώδη επίπεδα και αντιστοιχεί μόλις στο 1,9- 6% των γονικών αδειών των γυναικών.



Τέλος, η υπονόμευση του θεσμού των Συλλογικών Συμβάσεων Εργασίας από την εφαρμογή των μνημονίων συνεργασίας για την αντιμετώπιση του δημόσιου χρέους, συνέβαλε στην ακύρωση των θετικών αποτελεσμάτων που είχαν επιτευχθεί σε

Η ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

κάποιους κλάδους αναφορικά με την υποστήριξη των εργαζόμενων γονέων για την ανατροφή και φροντίδα των παιδιών τους13. β. Στον δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα: 

Άδεια μητρότητας: αφορά άδεια που λαμβάνεται μετά τον τοκετό και της οποίας η χρονική διάρκεια και το επίπεδο αποζημίωσης ποικίλλει από χώρα σε χώρα



Γονική άδεια : Εδώ το είδος, η διάρκεια και η πληρωμή ποικίλλουν όπως επίσης και οι πολιτικές κατά την υιοθέτησή της ,καθώς κάποιες χώρες έχουν θεσπίσει ειδικά κίνητρα για την ανάληψή της κι από τους δύο γονείς



Άδεια υιοθεσίας



Άδεια έκτακτης ανάγκης



Εκπαιδευτική άδεια



Επιδοτούμενη φροντίδα παιδιών προσχολικής ηλικίας: κι εδώ υπάρχει ποικιλία κατά την εφαρμογή, καθώς λαμβάνει από παραδοσιακές μέχρι πολύ καινοτόμες μορφές (όπως χρηματικό επίδομα σε γονείς που φροντίζουν οι ίδιοι τα παιδιά τους.)

Από όσα συνοπτικά προαναφέραμε πρέπει να θυμόμαστε: 1. Αναζητείται ένα νέο σύστημα αξιών. Είναι ενδεικτική η δημοσίευση, σε εφημερίδα μεγάλης κυκλοφορίας, στην έκδοση της Κυριακής, των αποτελεσμάτων μιας μεγάλης έρευνας, η οποία αναδεικνύει την ελληνική κοινωνία σαν «μια κοινωνία με τεράστιο έλλειμμα εμπιστοσύνης»14 2. «Κάθε κοινωνική πολιτική άρα και οικογενειακή εκφράζει και αναπαράγει αξίες» 15. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η αξιολόγηση μιας εφαρμοζόμενης κοινωνικής πολιτικής γίνεται σε διάφορα επίπεδα: ως προς τις αξίες που εκφράζει και αναπαράγει, από τους στόχους που έχει θέσει, από την αποτελεσματικότητα και την συνέπεια αξιών και στόχων, στόχων και μέσων. 3. Χρειάζεται η λήψη μέτρων ακόμα και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο για θέματα τα οποία στην θεολογία της Εκκλησίας είναι λυμένα αλλά καθόλου στην καθημερινή πρακτική των χριστιανών, όπως η ανάληψη ευθύνης εντός του οικογενειακού πλαισίου αφιερώνοντας μέρος του ελεύθερου χρόνου. 4. Το μέγα θέμα της ανισότητας των δύο φύλων το οποίο παρά τα μέτρα φαίνεται ότι η νοοτροπία είναι πολύ ισχυρότερη της βούλησης για αλλαγή. 5. Η οικογένεια, κατά την άποψη μου, αποτελεί, και ευτυχώς, ένα δίκτυο φροντίδας. Όμως αυτή η πραγματικότητα δεν μπορεί να είναι επιχείρημα για τις ασκούμενες οικονομικές πολιτικές να ενισχύουν την ανισότητα ανάμεσα στον άνδρα και στη γυναίκα. Αλιμπράντη οππ σελ 86 Βλ. στο ομότιτλο δημοσίευμα της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ της Κυριακής, Κυριακή 23-9-2018, σελ 12 15 Λ.ΜουσούρουΟικογένεια και οικογενειακή πολιτική, ….σελ 295 13 14

Η ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Ας συζητήσουμε λίγο ακόμα την Θεματική Ενότητα 4 Θα θέσουμε και πάλι το ερώτημα: ποιοί είναι οι λόγοι ενασχόλησης των κληρικών και των λαϊκών στελεχών των εκκλησιαστικών δομών με ένα θέμα το οποίο φαίνεται να μην ανήκει στα όρια της ποιμαντικής διακονίας; Α. Με μια πρώτη ματιά δεν φαίνεται να υπάρχει λόγος. Το θέμα φαίνεται τεχνικό. Ουσιαστικά όμως δεν είναι. Συνδέεται άμεσα με τις αντιλήψεις με τις οποίες αντιμετωπίζεται ο άνθρωπος και οι ανάγκες του. Είναι γνωστό πως σκοπός της ποιμαντικής της Εκκλησίας είναι η διασφάλιση των όρων της σωτηρίας των ανθρώπων από την αλλοτρίωση την φθορά και τον θάνατο. Είναι σαφές όμως ότι ο στόχος αυτός δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς να λάβει υπόψη τις νέες δομές της κοινωνίας αλλά και τις έρευνες των σύγχρονων επιστημών16. Β. Δεν πρέπει να αγνοηθούν οι ιδιαίτερες, αλλά και οι γενικότερες συνθήκες ζωής των ποιμενομένων χριστιανών. Μελετώντας τα δεδομένα της ενότητας διακρίνουμε τα εξης:  Το μέτρο του σχεδιασμού των πολιτικών σε ολόκληρη την Ε.Ενωση είναι η οικονομία και όχι ο άνθρωπος.  Προέχει η ευημερία των οικονομιών και όχι των ανθρώπων και των οικογενειών τους  Σκοπός των κοινωνικών μέτρων είναι η ευημερία όπως αυτή κατανοείται από τον εκάστοτε νομοθέτη. Φυσικά ο όρος ευημερία δεν είναι σαφής και δεν μπορεί να κατανοηθεί με βάση την διδασκαλία της Εκκλησίας. Είναι αναγκαίο να προσέξουμε 3 σημεία τα οποία έχουμε ήδη αναφέρει:  Οποιοσδήποτε παράγοντας επηρεάζει την οικογένεια έχει ποιμαντικό ενδιαφέρον  Η έννοια της ισορροπίας σημαίνει τον βαθμό «τον οποίο ένα άτομο ασχολείται εξίσου-και είναι εξίσου ικανοποιημένο με τον επαγγελματικό του ρόλο και τον ρόλο του μέσα στην οικογένεια»  Οι έννοιες του χρόνου και της «ποιότητος» ζωής και η νοηματοδότηση της γονιμότητας είναι σπουδαίοι τομείς της καθημερινής ζωής του ανθρώπου  Θεωρητικός σκοπός των μέτρων συμφιλίωσης οικογένειας-εργασίας είναι η κοινωνική συνοχή της οποίας βασικό θεμέλιο είναι η οικογένεια. Γ. Είναι επίσης σαφές ότι η Εκκλησία δεν αποτελεί οργανισμό παροχής κοινωνικών υπηρεσιών. Σκοπός της δεν είναι η επιφανειακή βελτίωση της σχέσης των ανθρώπων και του κόσμου, αλλά η ουσιαστική μεταμόρφωσή του. Για το λόγο αυτό δεν πρέπει να αγνοούνται προβλήματα που προκύπτουν όταν μεταβάλλεται το κοινωνικό, πολιτιστικό και πνευματικό περιβάλλον στο οποίο ζει και αναπτύσσεται ο άνθρωπος. Η προσπάθεια της ποιμαντικής της Εκκλησίας είναι πολυεπίπεδη: 16

Βλ.π. Βασιλείου Καλλιακμάνη Μεθοδολογικά πρότερα οππ σελ 23

Η ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

α. Απαιτεί σπουδή στην ανθρωπολογία των Αγίων μας β. Ζητά την μεταμόρφωση των πρακτικών και των συμπεριφορών των χριστιανών και των κοινοτήτων τους17 Άρα, αυτό που ο ποιμένας πρέπει να πράξει δεν είναι η απλή υιοθέτηση καλών πρακτικών και μόνο οι οποίες ανακουφίζουν πρόσκαιρα, αλλά η σοβαρή σπουδή και κατάρτισή του στα προβλήματα της ποιμαντικής του γάμου και της οικογένειας, η διδαχή και η ευαισθητοποίηση των ποιμενομένων και ο προσεκτικός σχεδιασμός και υλοποίηση των κατάλληλων μεθόδων και δομών.

Βλ. Αν.Κεσελόπουλου, Προτάσεις Ποιμαντικής Θεολογίας, οππ.σελ 31.

ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 5 Σκοπός Σκοπός αυτής της θεματικής ενότητας είναι να περιγράψει τις συνθήκες που οδηγούν στη διάλυση του γάμου και τις συνέπειες που έχει στα μέλη της οικογένειας. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να γνωρίζουν τις αιτίες και τις συνέπειες του διαζυγίου στα μέλη της οικογένειας  

Αντιληφθούν τις συνθήκες που οδηγούν στο διαζύγιο Αναγνωρίζουν τα προβλήματα που προκαλεί το διαζύγιο στους ενήλικες και τα παιδιά

Έννοιες –Κλειδιά  Διαζύγιο  Οι επιπτώσεις στα παιδιά και στους ενήλικες Εισαγωγή Το διαζύγιο αποτελεί μια πραγματικότητα αρκετά πολύπλοκη, η οποία δεν επιδέχεται ούτε εύκολες διαπιστώσεις, ούτε εύκολες λύσεις. Αν και η διεπιστημονική βιβλιογραφία είναι πολύ μεγάλη και με ευρύτητα απόψεων, θέσεων και επιχειρημάτων σχετικά με τις αιτίες, την αύξηση της συχνότητάς του και τις επιπτώσεις του, ποιμαντικάθεολογικά δεν έχουμε αντίστοιχη εμβάθυνση. Στις επόμενες σελίδες θα επιχειρήσουμε να «ακτινογραφήσουμε» πολύ συνοπτικά τη συζήτηση που έχει πυροδοτηθεί από την έξαρση του φαινομένου τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα και το Εξωτερικό. 5. Ποιοί παράγοντες συμβάλλουν στην έξαρση του φαινομένου Είναι εξαρχής αναγκαίο να επισημάνουμε ότι το διαζύγιο αποτελεί τη νόμιμη λύση ενός νόμιμου γάμου. Η πρόταση αυτή δείχνει πόσα αγνοούμε καθώς και την πολυπλοκότητα του. Αγνοούμε την συχνότητα της αποδιοργάνωσης των οικογενειών που δεν φθάνουν για διάφορους λόγους στο διαζύγιο. Αγνοούμε την συχνότητα διάλυσης των οικογενειών που δεν θεμελιώθηκαν με γάμο 48

ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Τα επίσημα ποσοστά των διαζυγίων δεν μας πληροφορούν για το ποσοστό των γάμων με προβλήματα, ούτε για την υφή και τις αιτίες των προβλημάτων αυτών. Σύμφωνα με τον Giddens, «οι δείκτες διαζυγίου δεν αποτελούν μια άμεση ένδειξη έλλειψης συζυγικής ευτυχίας. Πρώτα από όλα δεν περιλαμβάνουν τους ανθρώπους που έχουν χωρίσει, χωρίς να έχουν πάρει διαζύγιο. Επιπλέον, άνθρωποι που ατύχησαν στον γάμο τους μπορεί να επέλεξαν να μείνουν μαζί επειδή πιστεύουν στην ιερότητα του γάμου ή τους απασχολούν οι οικονομικές ή συναισθηματικές συνέπειες της διάλυσης ενός γάμου ή επιθυμούν να παραμείνουν για να προσφέρουν στα παιδιά τους ένα «οικογενειακό» σπιτικό1. Ένα στοιχείο που πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας είναι ότι στην Δ. Ευρώπη έχει αποδειχθεί ότι η αύξηση των διαζυγίων δεν συνδέεται με την φιλελευθεροποίηση της νομοθεσίας, αντιθέτως η αύξηση του αριθμού των διαζυγίων πιέζει για αλλαγή της νομοθεσίας2. Τα αυξανόμενα ποσοστά διαζυγίου δεν είναι ενδεικτικά βαθιάς απογοήτευσης από τον γάμο αυτόν καθαυτόν, αλλά μιας ενισχυόμενης αποφασιστικότητας να τερματιστεί μια σχέση που δεν ανταμείβει και δεν ικανοποιεί.3 Οι έρευνες δείχνουν ότι το διαζύγιο δεν είναι ένα στατικό γεγονός ξεκινά πολύ πριν από την διάλυση του γάμου και μπορεί να συνεχίζει να ασκεί την επιρροή του στην προσαρμογή των παιδιών-και των γονέων τους- ακόμα και μετά από αυτήν.4 Αντίστοιχη άποψη έχει και η D.Vaughan5, η οποία ερευνώντας ζευγάρια που είχαν πρόσφατα χωρίσει ή διαζευχθεί ανακάλυψε πως πριν από την φυσική αποχώρηση υπήρξε ένας «κοινωνικός χωρισμός». Με άλλα λόγια, ο ένας τουλάχιστον σύντροφος δημιούργησε ένα νέο τρόπο ζωής, δημιουργώντας νέες ασχολίες και νέες φιλίες. Ουσιαστικά ο ένας εκ των δ;yο συντρόφων σύμφωνα με αυτή την έρευνα ικανοποιείται λιγότερο από την σχέση του με τον άλλον και δημιουργεί μια «περιοχή» ανεξάρτητη από τις κοινές δραστηριότητες του ζευγαριού. Κατά την διάρκεια της φάσης αυτής, οι «πρωταίτιοι»6 που σκέφτονται σοβαρά την λύση του δεσμού μετά από μια μακρά πορεία συγκρίσεων και ερωτημάτων που θέτουν στον εαυτό τους, αν πεισθούν ότι η ευθύνη της αυτοπραγμάτωσής τους υπερέχει της δέσμευσης τους προς τον άλλον, αποχωρούν.7 Giddens Κοινωνιολογία οππ σελ 220 Βλ. Λ.Μουσούρου Κοινωνιολογία της σύγχρονης οικογένειας ....οππ σελ 54 όπου και η σχετική ξενόγλωσση βιβλιογραφία 3 Giddens Κοινωνιολογία οππ σελ 220 4 Βλ Β.Σταυρόπουλος, Αθ.Παπαθανασίου, Φρ.Μόττη-Στεφανίδη « Διαζύγιο γονέων» στο Φρ. ΜόττηΣτεφανίδη (επιστ.επιμ) Παιδιά και έφηβοι σε ένα κόσμο που αλλάζει, προκλήσεις, προσαρμογή, ανάπτυξη. Εκδ. Εστία, Αθήνα 2015, σ 187 5 “Uncoupling:Turing Points in Intimate Relationships” αντλήθηκε από το Giddens Κοινωνιολογία οππ σελ 221 6 Όπως αποκαλεί η ερευνήτρια τον ένα εκ των δυο συντρόφων που ξεκινά την διαδικασία λύσης του δεσμού 7 Giddens Κοινωνιολογία οππ σελ 222 1 2

ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Στις σύγχρονες κοινωνίες το διαζύγιο αντιμετωπίζεται περισσότερο από 8: -

το ζευγάρι, όπου η σύζυγος έχει επί πολλά χρόνια επαγγελματική απασχόληση

το ζευγάρι, το οποίο παντρεύτηκε σε νεαρή ηλικία

τη σύζυγο, όταν τα παιδιά είναι προσχολικής ηλικίας –ίσως επειδή παίρνει και την επιμέλειά τους

το σύζυγο, όταν δεν είναι του ίδιου θρησκεύματος ή δόγματος και υπάρχουν παιδιά

Έρευνες έδειξαν ότι το 1/3 των διαζυγίων αφορά τους γάμους που διανύουν το πρώτο έτος τους και ακόμα 1/3 τους γάμους με διάρκεια έως πέντε χρόνια

Ενώ στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα αυξημένο το ποσοστό διαζυγίων των άτεκνων ζευγαριών σε σχέση με την Ευρώπη και τις ΗΠΑ.

Αποτελέσματα ερευνών που μελέτησαν τις αιτίες του διαζυγίου έχουν δείξει υπάρχουν πολλοί παράγοντες που συντελούν στην αύξηση του ρυθμού τους. Τέτοιοι παράγοντες είναι: -

Η νομοθεσία, αν και έχει δειχθεί η αλληλεπίδραση νομοθεσίας και αύξησης του αριθμού των διαζυγίων

Η οικονομία, διότι έχει αποδειχθεί ότι σε περιόδους οικονομικής κρίσης, παρατηρείται ύφεση του αριθμού των διαζυγίων, ενώ αυξάνεται σε περιόδους ευημερίας.

Η ανάπτυξη εξωοικογενειακών θεσμών που αποτελούν πηγές οικονομικής ασφάλειας, ατομικών υπηρεσιών και αναψυχής οδηγεί σε υποβάθμιση της σπουδαιότητας της αξίας της οικογένειας και συνακόλουθα του αριθμού των γάμων και στην αύξηση των διαζυγίων.

Το φύλο, διότι έχει δειχθεί ότι όταν οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερη οικονομική ανεξαρτησία από τους άνδρες και τις οικογένειές τους, έχουν περισσότερη ευχέρεια να χωρίσουν.

Η μείωση του κοινωνικού στίγματος αυξάνει τον αριθμό των διαζυγίων

Ενώ από την δεκαετία του 1980 οι αντιλήψεις «της διαφυγής από την δέσμευση» και ότι ο γάμος είναι προσωπική επιλογή και όχι θεσμός ένταξης υποβοηθούν την αύξηση του αριθμού των διαζυγίων9

Η J.Henslin, επιχειρώντας να απαντήσει στο ερώτημα «γιατί υπάρχουν τόσα διαζύγια;», παραθέτει τους παρακάτω παράγοντες: Λ.Μουσούρου Κοινωνιολογία οππ σελ 55-57 Χρ.Χατζηχρήστου Ο χωρισμός των γονέων-το διαζύγιο και τα παιδιά. Η προσαρμογή των παιδιών στην διπυρηνική οικογένεια και στο σχολείο, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999 2 , σελ 84 κ.εξ 8 9

ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Οι ασύμβατοι ρόλοι των φύλων

Ο διαχωρισμός των κόσμων με βάση το φύλο

Οι απαιτήσεις της ζωής (απαιτήσεις που αφορούν το χρόνο και την ενέργεια του ζευγαριού. Όλα όσα οδηγούν σε συναισθηματική κόπωση με τελικό θύμα το γάμο)

Η ρουτίνα του έγγαμου βίου (όταν η επιλογή γίνεται είτε ανάγκη είτε από «επιβολή») και η ανία στην οποία οδηγεί

Οι αλλαγές στις βασικές λειτουργίες του γάμου και τις οικογένειας

Η μεγάλη έμφαση στην προσωπικότητα και στην συναισθηματική ολοκλήρωση

Η ελευθερία των ανθρώπων αποκάλυψε την ανωριμότητά τους (η αντίφαση της αύξησης του αριθμού διαζυγίων εξαιτίας της ισότητας )

Η αυξανόμενη θεσμική υποστήριξη των διαζευγμένων γυναικών

Παρεμβάσεις τρίτων-προσκόλληση στην πατρογονική οικογένεια

Η έμφαση στην απόλαυση και η ευτυχία αποτελούν το ουσιαστικό νόημα ζωής. Άρα, αν δεν προσφέρεται, ο καθένας έχει το δικαίωμα να απαλλαγεί από αυτή τη σχέση10

Συνοψίζοντας όλα όσα προαναφέραμε, αντιλαμβανόμαστε ότι: -

Η προσαρμογή στον έγγαμο βίο αποδεικνύεται περισσότερο δύσκολη από όσο είχε φανταστεί κάποιος πριν να παντρευτεί.

Καθοριστικό ρόλο διαδραματίζουν οι ιδέες που έχουν οι άνθρωποι για τις ανθρώπινες σχέσεις, καθώς και οι λόγοι δέσμευσης σε μια σχέση

Το διαζύγιο δεν δείχνει την κρίση του θεσμού του γάμου ή της οικογένειας! Φανερώνει την κρίση στις αξίες στις οποίες βασίζονται οι ανθρώπινες σχέσεις και ο γάμος ως τρόπος ζωής

Η μελέτη της ιστορίας του γάμου και της οικογένειας αποδεικνύει ότι δεν υπήρξαν ιδεατές εποχές και κοινωνίες, ούτε είναι ιδανική κοινωνία αυτή που δεν είχε (φαινομενικά) διαζύγιο

5.1. Οι συνέπειες του διαζυγίου Όπως είδαμε προηγουμένως, το διαζύγιο δεν είναι ένα στατικό γεγονός. Δεν προκύπτει ξαφνικά ούτε σταματά απότομα.Οι αντιδράσεις των γονέων, αλλά και των παιδιών, και η προσαρμογή τους εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες. Η διαδικασία του

J.Henslin, «Γιατί υπάρχουν τόσα διαζύγια;» Κείμενα Κοινωνιολογίας του Γάμου και της Οικογένειας (επιμ. Χριστίνα Νόβα-Καλτσούνη) εκδ. Τυπωθήτω-Δαρδανός, Αθήνα 2000, σελ. 297-299. 10

ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

χωρισμού είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη, διότι οι δεσμοί των συζύγων ή των συντρόφων11 λειτουργούν σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα (συναισθηματικό, σεξουαλικό, κοινωνικό, οικονομικό, νομικό και οικογενειακό), γεγονός που σημαίνει ότι η ρήξη σε κάθε ένα από αυτά μπορεί να γίνει σε διαφορετικό χρόνο.12 Α. Για τους ενήλικες Η περίοδος που προηγείται αλλά και έπεται του διαζυγίου είναι έντονα τραυματική και αιτία για επίσης έντονες αγχωτικές αντιδράσεις. Οι αλλαγές που συμβαίνουν επιδρούν σε όλους τους βασικούς τομείς του ανθρώπου οπότε ο θρήνος και η αποδιοργάνωση είναι δυνατό να επιδράσουν με ιδιαίτερη δύναμη. Οι κυριότερες ψυχολογικές αντιδράσεις είναι αισθήματα ενοχής, λύπης θυμού, πόνου, απόγνωσης και ανασφάλειας, αλλαγές στην αυτοεκτίμηση, άγχος και προσκόλληση του ενός συζύγου στον άλλο. «Η προσαρμογή μετά το διαζύγιο έχει οριστεί εννοιολογικά ως ανάπτυξη της ταυτότητας του ατόμου που δεν συνδέεται με την ιδιότητα του παντρεμένου/παντρεμένης ή με τον/την πρώην σύζυγο, και η εκτέλεση με επάρκεια των υποχρεώσεων και των ρόλων στην καθημερινή ζωή στους τομείς του νοικοκυριού, της οικογένειας, της εργασίας και του παιχνιδιού»13 Β. Για τα παιδιά Οι επιπτώσεις του διαζυγίου των γονέων στα παιδιά δεν είναι εύκολο να αποτιμηθούν. Συνδράμουν πολλοί παράγοντες όπως αν, για παράδειγμα, υπήρχαν συγκρούσεις μεταξύ των γονέων τους και πόσο έντονες ήταν, η ηλικία τους, αν έχουν αδέλφια και σε ποια ηλικία. Αν υπήρχαν παππούδες και γιαγιάδες και ποια είναι η ποιότητα της σχέσης με αυτούς. Ποια είναι η σχέση του παιδιού με κάθε ένα από τους γονείς και πόσο συχνά τον βλέπει. Έρευνες έχουν δείξει ότι τα παιδιά υποφέρουν από έντονη συναισθηματική ανησυχία κατά την περίοδο του χωρισμού των γονέων και της προσαρμογής τους.14 Τα παιδιά των διαζευγμένων οικογενειών ενδεχομένως: 1) να αντιμετωπίσουν τις ξαφνικές, απρόβλεπτες διαθέσεις των γονιών τους, 2) αισθάνονται συναισθηματικά πιο απομονωμένα, ανασφαλή, ανήσυχα ή πιεσμένα, 3) αισθάνονται (ή μπορεί να αισθανθούν) ένοχα ή υπεύθυνα για το διαζύγιο και μπορεί να αναλάβουν ευθύνες ενηλίκων για τους εαυτούς τους, τους αμφιθαλείς τους ή ακόμα και τους γονείς τους, 4) πιέζονται να πάρουν το μέρος ενός από τους γονείς, να μοιραστούν ή να κρατήσουν μυστικά, να μιλήσουν άσχημα ή να κατασκοπεύσουν τον άλλο γονέα, 5) να μην είναι ικανοί να κάνουν τις αγαπημένες τους δραστηριότητες με τους φίλους τους και 6) να χάσουν την επαφή με Μια και ο χωρισμός στις ελεύθερες συμβιώσεις έχει ταν όχι τις ίδιες αντίστοιχες επιπτώσεις Χρ.Χατζηχρήστου Ο χωρισμός των γονέων-το διαζύγιο και τα παιδιά...οππ σελ 95 13 Χρ.Χατζηχρήστου Ο χωρισμός των γονέων-το διαζύγιο και τα παιδιά...οππ σελ 99 14 Giddens Κοινωνιολογία οππ σελ 223 11 12

ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

οτιδήποτε αγαπητό τους πρόσωπο, συμπεριλαμβανομένων των φίλων, του σπιτιού, των αμφιθαλών και της γειτονιάς τους.15 Σύμφωνα με την έρευνα των Wallerstein and Kelly16 οι οποίες μελέτησαν τα παιδιά εξήντα διαζευγμένων ζευγαριών, τα παιδιά δοκίμασαν έντονες συναισθηματικές διαταραχές την εποχή του διαζυγίου των γονιών τους. Τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας έδειξαν φόβο και ανησυχία και έτειναν να κατηγορούν τον εαυτό τους για τον χωρισμό των γονιών τους. Τα μεγαλύτερα ανησυχούσαν για την επίδραση του διαζυγίου στην μελλοντική τους ζωή, ενώ συχνά εξέφραζαν αισθήματα θυμού. Οι παράγοντες άγχους και οι ανταμοιβές είναι δυνατοί και στους γονείς και στα παιδιά. Οι έχοντες την κηδεμονία γονείς που επανοικοδομούν τα κοινωνικά δίκτυα και τους οικονομικούς πόρους εισέρχονται σε μια διαδικασία εξαιρετικά αγχώδη, αλλά η ανταμοιβή για την επιτυχία είναι μια ανανεωμένη αίσθηση προσωπικής επάρκειας. Ο γονέας που έχει φύγει από το σπίτι θεωρεί συχνά δύσκολο να επανοικοδομήσει τα κοινωνικά δίκτυα και να παραμείνει στις ζωές των παιδιών τους. Ο επιτυχής χειρισμός αυτών των παραγόντων άγχους, προκαλεί την αύξηση της εμπιστοσύνης και τη δυνατότητα να εφαρμοστούν οι δημιουργικές δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων17. Ας συζητήσουμε λίγο ακόμα την Θεματική Ενότητα 5 Αν και η Εκκλησία μας ευλογεί τον β΄και τον γ΄γάμο των πιστών της, στην πράξη δεν υπάρχει μια συστηματική προσέγγιση των προβλημάτων των διαζευγμένων. Πολύ περισσότερο δεν εφαρμόζεται καμία συστηματική προσπάθεια προετοιμασίας τους όταν πρόκειται να τελέσουν δεύτερο ή τρίτο γάμο. Αυτό αποτελεί μεγάλο κενό της ποιμαντικής πράξης. Από τις έρευνες διαπιστώνουμε ότι: 1. Οι δείκτες του διαζυγίου δεν αποτελούν έλλειψη συζυγικής ευτυχίας 2. Δεν περιλαμβάνουν το ιστορικό διαλυμένων σχέσεων που έχει ο άνθρωπος 3. Τα αυξανόμενα ποσοστά διαζυγίου δεν είναι ενδεικτικά βαθιάς απογοήτευσης από τον γάμο αυτόν καθαυτόν, αλλά μιας ενισχυόμενης αποφασιστικότητας να τερματιστεί μια σχέση που δεν ανταμείβει και δεν ικανοποιεί 4. οι «πρωταίτιοι»18 που σκέφτονται σοβαρά την λύση του δεσμού μετά από μια μακρά πορεία συγκρίσεων και ερωτημάτων που θέτουν στον εαυτό τους, αν πεισθούν ότι η ευθύνη της αυτοπραγμάτωσής τους υπερέχει της δέσμευσής τους προς τον άλλον, αποχωρούν. Γεωργίου Βερέμη Οι επιπτώσεις του διαζυγίου στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών 8 – 12 ετών , Πανεπ.Αιγαίου, Ρόδος 2011, αδ.διδ.διατριβή, σελ 65 16 Όπως αποτυπώνεται στον Giddens, σελ 224 17 Γεωργίου Βερέμη Οι επιπτώσεις του διαζυγίου στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών 8 – 12 ετών οππ σελ 66 18 Όπως αποκαλεί η ερευνήτρια τον ένα εκ των δυο συντρόφων που ξεκινά την διαδικασία λύσης του δεσμού 15

ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ ΣΤΑ ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

5. Στην Ελλάδα είναι ιδιαίτερα αυξημένο το ποσοστό διαζυγίων των άτεκνων ζευγαριών σε σχέση με την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. 6. Εχει αποδειχθεί ότι σε περιόδους οικονομικής κρίσης, παρατηρείται ύφεση του αριθμού των διαζυγίων, ενώ αυξάνεται σε περιόδους ευημερίας, πράγμα που αφαιρεί το επιχείρημα ότι η κρίση διαλύει τον γάμο. 7. Η ανάπτυξη εξωοικογενειακών θεσμών που αποτελούν πηγές οικονομικής ασφάλειας, ατομικών υπηρεσιών και αναψυχής οδηγεί σε υποβάθμιση της σπουδαιότητας της αξίας της οικογένειας και συνακόλουθα του αριθμού των γάμων και στην αύξηση των διαζυγίων. Περιληπτικά τα σημεία αυτά δείχνουν: 1. ότι γίνονται καθημερινά σημαντικά σφάλματα στις διαπιστώσεις μας 2. ότι η επιχειρηματολογία που αναπτύσσεται είτε στα κηρύγματα είτε στο διαδίκτυο από διάφορους θεολογούντες αγνοεί την πραγματικότητα των ερευνών και η υπεραπλούστευση της θεολογίας του γάμου οδηγεί συχνά στην διαστρέβλωσή της 3. Είναι αναγκαίος συνολικά ο επανασχεδιασμός της ποιμαντικής του γάμου και της οικογένειας.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ. ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ ΓΙΑ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΠΡΟ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ, ΩΣ ΤΟΝ ΕΓΓΑΜΟ ΒΙΟ ΚΑΙ ΤΙΣ ΣΧΟΛΕΣ ΓΟΝΕΩΝ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 6 Σχεδιασμός εξειδικευμένων προγραμμάτων ποιμαντικής για το γάμο και την οικογένεια (προετοιμασία μελλονύμφων, ποιμαντική των νεονύμφων) - Σχολές γονέων Σκοπός Σκοπός αυτής της θεματικής ενότητας είναι να περιγράψει τις προϋποθέσεις και τους στόχους των προγραμμάτων τα οποία θα σχεδιαστούν στοχεύοντας στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που δημιουργούνται στην οικογένεια Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να γνωρίζουν τις αρχές σχεδιασμού προγραμμάτων ποιμαντικής διακονίας  Αντιληφθούν τις συνθήκες που απαιτούνται για να αποδώσουν αλλά, κυρίως να είναι μακροπρόθεσμα τα σχέδια αυτά  Αναγνωρίζουν τις ανάγκες των ποιμενομένων στον τομέα της διακονίας τους, να επαναξιολογούν και να επανασχεδιάζουν τις δράσεις τους Έννοιες –Κλειδιά  Σχεδιασμός προγραμμάτων  Εξειδικευμένα προγράμματα 6.1 Εισαγωγή Με την ενότητα αυτή ολοκληρώνουμε τον κύκλο σεμιναρίου για τα θέματα που εντάσσονται στο περιβάλλον της Ποιμαντικής του Γάμου και της Οικογένειας. Η ολοκλήρωση του κύκλου αυτού σημαίνει μόνο μια πρώτη γνωριμία με τα προβλήματα της συζυγίας εντός ή εκτός του μυστηρίου του γάμου μια και στο Ναό της Ενορίας μας μάς προσεγγίζουν ζευγάρια τα οποία δεν είναι βέβαιο αν συγκροτούν με γάμο τη σχέση τους και αν ιδιαίτερα έχουν τελέσει την ακολουθία του Μυστηρίου του Γάμου. Σκοπός της ενότητας αυτής είναι να δοθεί ακόμα μια αφορμή για προβληματισμό και διάλογο. 6.2 Βασικές αρχές 1. Η αποστολή των χριστιανών στον σύγχρονο κόσμο περιγράφεται με πάρα πολλούς τρόπους στα έργα των Αγίων μας. Ο χριστιανός φωτίζει τον κόσμο, με τις ενέργειές του 55

προσπαθεί να ενώσει τα διεστώτα, να γεφυρώσει τις αντιθέσεις, να είναι με το μέρος των απόκληρων της Ιστορίας. Δεν θα πρέπει να θεωρήσουμε τις καταστάσεις διάκρισης ως φυσιολογικές αλλά αντιχριστιανικές. Θα υπογραμμίσουμε το παράδειγμα του Αγ. Ιωάννου του Ελεήμονος, ο οποίος έλεγε «Για τον Χριστό είμαστε όλοι ίσοι, γι΄αυτό πρέπει να γίνουμε ίσοι» 1 Για να πετύχει τον σκοπό αυτό ο Άγιος παρενέβαινε σε εκείνους που είχαν δούλους ζητώντας να τους απελευθερώσουν αν δεν τους έπειθε έβρισκε χρήματα για να το πράξει ο ίδιος. Αντιμετώπισε το βόλεμα των χριστιανών που επένδυαν οικονομικά στην αδικία αυτή, υπογράμμιζε την ευθύνη των χριστιανών. Αυτό το τρίπτυχο πρέπει να ακολουθήσουμε 2. Με την αγωγή, τον διάλογο, την ευαισθητοποίηση, την παρουσίαση και την εμπέδωση της διδασκαλίας της Εκκλησίας μας μπορούμε να βοηθήσουμε στην αλλαγή των αξιών. Η παρέμβασή μας να εμποδίζει να αναπαραχθεί ότι υποτιμά των άνθρωπο, αλλοιώνει τις σχέσεις του, μεγαλώνει την ανισότητα ανάμεσα στα δ;yο φύλα. Να αντιμετωπίσουμε το βόλεμα των χριστιανών, οι οποίοι με ανάλογο τρόπο επενδύουν στην ανισότητα του άνδρα και της γυναίκας, στη σχάση του χρόνου εργασίας από τον χρόνο της οικογενειακής ζωής 3. Πρέπει να εργαστούμε ώστε οι κοινωνίες μας να αλλάξουν κέντρο δίνοντας έμφαση όχι στην δύναμη αλλά στην αγάπη, στον άνθρωπο και στις ανάγκες του. 4. Είναι αναγκαίο να μελετήσουμε ως θεσμός την ποιότητα και την αποτελεσματικότητα των μέτρων κοινωνικής και οικογενειακής πολιτικής που έχουμε λάβει. Αν τα κρίνουμε σύμφωνα με τις έρευνες και την βιβλιογραφία, αν σκεφθούμε σύμφωνα με τις αρχές που κρίνεται η Ευρωπαϊκή και η ελληνική κοινωνική πολιτική, πρέπει να προχωρήσουμε σε πολύ καλά μελετημένες αλλαγές και σε θεσμοθέτηση νέων όχι όμως με την λογική που χρησιμοποιεί το κράτος. 5. Αν και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια θα έπρεπε να θεωρείται αδιαπραγμάτευτη παραμένει ακόμα και σήμερα διεκδικήσιμο ανθρώπινο δικαίωμα Είναι αναγκαίο επομένως να εργαστούμε ώστε να ριζώσει ως αδιαπραγμάτευτο δικαίωμα σε όλες τις κοινωνίες. 6. Θα πρέπει να θέσουμε σε διάλογο η έννοια του όρου ευημερία ο οποίος θεωρείται ως σκοπός των εφαρμοζομένων πολιτικών. 7. Έχουμε την ευθύνη της αντιμετώπισης των διπόλων ατομικού –συλλογικού προτάσσοντας την γεφύρωσή τους με την έννοια του προσώπου 8. Ένα ακόμα ερώτημα που πρέπει να ανοίξουμε την συζήτηση είναι η διάζευξη ανάμεσα στο δέον και το εφικτό

Βλ. Ι.Πέτρου, Καθ’Οδο΄ν τχ 12

Αξίζει να τονισθεί ότι στις σύγχρονες κοινωνίες η ποιμαντική ευθύνη δεν αρκεί. Αφορά την εργασία των κληρικών στις εκκλησιαστικές κοινότητες. Η στάση των χριστιανών δεν μπορεί να είναι ολοκληρωμένη αν αγνοεί τον πόνο, την αγωνία αλλά και τις προσπάθειες όλων εκείνων που δεν είναι χριστιανοί. Ιδιαίτερα σε κοινωνίες όπως της πατρίδας μας η οποία είναι πολυπολιτισμική. 6.3. Τι είναι πραγματικά αυτό που ονομάζουμε «κρίση της οικογένειας;» Έχουμε ήδη αναφερθεί στο ερώτημα αυτό. Θεωρούμε όμως καλό να το επαναφέρουμε στη συζήτηση. Πραγματικά η οικογένεια έχει κρίση; Τα αποτελέσματα των στατιστικών ερευνών τα τελευταία σχεδόν είκοσι χρόνια, ιδιαίτερα ανάμεσα σε νέους, τοποθετούν την οικογένεια σαν αξία στην πρώτη θέση ως προς την αποδοχή της2. Την ίδια στιγμή με βάση τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, οι γάμοι, κατά το 2012, ανήλθαν σε 49.710, έναντι 55.099 το 2011, παρουσιάζοντας μείωση κατά 9,8%. Το μεγαλύτερο ποσοστό της μείωσης (15,64%) σημειώθηκε στους θρησκευτικούς γάμους οι οποίοι κατά το 2012 ανήλθαν σε 23.980, έναντι 28.427 το 2011. Αντιθέτως, οι πολιτικοί γάμοι υπερέβησαν τους θρησκευτικούς κατά 3,6%. Συγκεκριμένα σε σύνολο 49.710 γάμων, οι θρησκευτικοί ήταν 23.980 (ποσοστό 48,2%) και οι πολιτικοί 25.730 (ποσοστό 51,8%). Την ίδια στιγμή, κατά ποσοστό 69,73%, αυξήθηκαν τα ζευγάρια που σύναψαν το λεγόμενο Σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης. Η πραγματικότητα αυτή συνιστά το φαινόμενο της κρίσης; Ενδείξεις της κρίσης στην οικογένεια είναι η μείωση της γαμηλιότητας, η αύξηση του αριθμού των διαζυγίων, η αύξηση της συχνότητας των μονογονεϊκών οικογενειών, η πτώση της γεννητικότητας ως δείκτες μιας πραγματικότητας. Η ουσία της κρίσης όμως δεν βρίσκεται στους δείκτες που προαναφέραμε. Αν με τον όρο «οικογένεια» αναφερόμαστε στις σχέσεις ή καλύτερα στην ικανότητα των ανθρώπων να δημιουργούν και να διατηρούν σχέσεις, τότε η κρίση εντοπίζεται στις ανθρώπινες σχέσεις και στην ικανότητα της διατήρησής τους. Η ικανότητα αυτή έχει πολύ εύστοχα παρατηρηθεί ότι υποσκάπτεται από τα ίδια τα επιτεύγματά του που οδήγησαν στο απρόσωπο της ζωής στην πόλη, στον ατομικισμό, στην εξάρτηση από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, από την παθητικότητα, από την εμμονή στην ικανοποίηση των ατομικών αναγκών.

Ενδεικτικά αναφέρουμε Χριστίνας Νόβα- Καλτσούνη « Η ελληνική οικογένεια» στο Κοινωνιολογία του Γάμου και της Οικογένειας, εκδ.Τυπωθείτω, Αθήνα 2000, σελ 227-240, Νικ.Δεμερτζή (κ.α) Νεολαία ο αστάθμητος παράγοντας;εκδ. Πολύτροπο, Αθήνα 2008, σελ 139 κ.εξ, 2

Επίσης όταν αναφερόμαστε στην κρίση της οικογένειας σε τι αναφερόμαστε ακριβώς, στην κρίση του θεσμού ή των οικογενειακών σχέσεων; Παρατηρούμε όμως ότι συντριπτική πλειοψηφία των νέων θεωρεί κυρίαρχη αξία την οικογένεια. Είναι αναγκαίο επομένως να διακρίνουμε το θεσμό από την αξία. Ο θεσμός που υφίσταται τις συνέπειες της κοινωνικής μεταβολής βρίσκεται σε κρίση, οι αξίες όμως και ενδεχομένως να αλλάζουν ή και να διαλέγονται με το παλαιό που χάνεται στο χρόνο. Η ανανοηματοδότηση των σχέσεων δεν είναι παράξενο γεγονός. Ο γάμος και η γονεϊκότητα δεν θεωρούνται πια ως καθήκον, αλλά αποτέλεσμα συνειδητής επιλογής που συνδέονται με την επιλογή του συντρόφου και τις επιλογές ζωής κάθε ανθρώπου, αν και μπορούμε να έχουμε σοβαρές αμφιβολίες για τον αν πράγματι είναι συνειδητή. Οι αμφιβολίες μας εδράζονται στην πίεση που ασκεί το κοινωνικό περιβάλλον για να λάβει αποφάσεις καθοριστικές για τη ζωή, όπως ο γάμος και η τεκνογονία. Διότι συχνά παρατηρούμε ότι η πίεση αυτή ασκείται μέσω του άγχους που προκαλεί το συνεχώς αυξανόμενο ποσοστό της υπογονιμότητας. Δεν χρειάζεται να μακρύνουμε άλλο το λόγο. Με όσα προαναφέραμε θέλουμε να τονίσουμε ότι η ποιμαντική μέριμνα για το σύγχρονο άνθρωπο έχει ενώπιόν της μια πολύ σημαντική πρόκληση: Να υπερβεί τη συνήθη τακτική της υπεράσπισης των θεσμών που ακολουθεί τις τελευταίες δεκαετίες και να αντιμετωπίσει τις νέες εξελίξεις στο πεδίο του γάμου και του οικογενειακού βίου προφητικά με στόχο την υποστήριξη των προσώπων και των σχέσεών τους. Η ποιμαντική μας διακονία πρέπει να ξεπεράσει τη νοσταλγική αναζήτηση ενός αυθεντικού και ιδεατού τύπου οικογένειας του παρελθόντος, ο οποίος ποτέ στην πραγματικότητα δεν υπήρξε3. Το πρόβλημα της ποιμαντικής μας διακονίας δεν είναι μόνο αυτό. «Οφείλουμε να παραδεχθούμε ότι ως Εκκλησία δεν μπορέσαμε να επαναδιατυπώσουμε ως σύνολο μια θεολογία, η οποία να λαμβάνει σοβαρά υπόψη τις νέες συνθήκες… Δυσκολευόμαστε να δούμε τον γάμο με βάση τις σύγχρονες προοπτικές γιατί δεν έχουμε μπορέσει ως Σώμα να δώσουμε μια ξεκάθαρη απάντηση στο τι είναι για μας έρωτας…Το ίδιο συμβαίνει και μέσα στο γάμο. Έχοντας εξασφαλίσει το μείζον που είναι για μας η νομιμοποίηση ενώπιον Θεού και ανθρώπων των σαρκικών σχέσεων, παραθεωρούμε μια σειρά προβλημάτων που έχει να κάνει με την ποιότητα της σχέσης δύο ανθρώπων, με την ποιότητα αυτού που ονομάζουμε οικογένεια».4 «Ο ρόλος της Ορθόδοξης Θεολογίας όμως, όπως είναι γενικά αποδεκτό στην Πατερική Παράδοση και στη ζωή της Εκκλησίας, δεν είναι να υπερασπιστεί μια

Για περισσότερη εμβάθυνση στην ιστορία του γάμου, ενδεικτικά βλ. π.Ιωάννη Μέγερντορφ Ο Ορθόδοξος Γάμος, μτφρ ( π.Αθηναγόρα Δικαιάκου, νυν Μητροπολίτου Ιλίου) εκδ.Ακρίτας, Αθήνα 2000, Εd. Shorter, Σεξουαλικότητα, έρωτας και οικογένεια, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα2009, π.Αντώνιου Καλλιγέρη Γάμος από το Μυστήριο στο θεσμό, εκδ.Μαίστρος, Αθήνα 2008 4 π.Θεμιστοκλή Μουρτζανού Η αγάπη είναι απλή, μα θέλει κόπο.εκδ. Αρχονταρίκι, Αθήνα 2013, σελ17-18 3

συγκεκριμένη-κοινωνικά κατασκευασμένη- κατανόηση των κανονιστικών αρχών μιας εποχής, αλλά να μαρτυρήσει την εμπειρία της εν Χριστώ ζωής».5 6.4. Εμπόδια που συναντάμε στην άσκηση και στο σχεδιασμό της ποιμαντικής μας διακονίας 1. «Οι πιστοί δεν προσέρχονται σε μια θρησκευτική κοινότητα όχι με κριτήριο την αναζήτηση της αλήθειας, αλλά με την επιθυμία να αισθανθούν ψυχική ευφορία…» 6 2. «Οι ενορίες δεν μοιάζουν να συνιστούν τις ευχαριστιακές συνάξεις που αποσκοπούν στη λατρεία του Θεού, ούτε καλλιεργούν στην πράξη την αγάπη και το ενδιαφέρον για τον πάσχοντα αδελφό. Θυμίζουν περισσότερα κέντρα εξυπηρετήσεως θρησκευτικών αναγκών».7 3. «Ο σύγχρονος χριστιανός από την μεριά του δεν συνειδητοποιεί τι σημαίνει να ανήκεις σε μια κοινότητα».8 4. «Αντί η εκκλησία να υπηρετεί τη μεταμόρφωση του κόσμου μέσα από τον εγκεντρισμό της βιβλικής ιστορίας καταλήγει να κάνει τον κόσμο δική της ιστορία» 9 . Τα εμπόδια δεν σταματούν εδώ υπάρχουν και μερικά ακόμα περισσότερο πρακτικά αλλά ενδεικτικά της νοοτροπίας που επικρατεί10: 1. Πολλοί από τους κληρικούς, αλλά και από τους λαϊκούς, υποκύπτουν στο πειρασμό των γρήγορων αποτελεσμάτων ή των μεγάλων αριθμών. Στην πράξη όμως τέτοια στόχευση αποδεικνύεται ουτοπική. 2. Όπως προαναφέραμε, δεν υπάρχει άμεση ανταπόκριση στις προσπάθειές μας και παράλληλα απαιτείται πολύς κόπος κάτι που είναι δύσκολο για κάθε ενήλικα να το αντέξει. 3. Οι ενορίες μας στην πλειοψηφία τους δεν συνεργάζονται μεταξύ τους. Δεν συνεργάζονται επίσης με την τοπική κοινότητα και όπως είναι επόμενο δεν συνεργάζονται ούτε με τις κεντρικές υπηρεσίες της Μητροπόλεως.

Χρ.Τσιρώνη Άνθρωπος και κοινωνία, Συμβολή στο διάλογο Θεολογίας και Κοινωνικής θεωρίας, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2013, σελ170 πρβλ Αλεξ.Κακαβούλη Πως ο έρωτας γίνεται αγάπη,εκδ.Αρμός, Αθήνα 2012, σελ 286 κ.εξ 6 π.Ευαγγέλου Γκανά « Ποιμαντική στα χρόνια της εκκοσμίκευσης» στο αφιέρωμα του περιοδικού Θεολογία Ζητήματα Ποιμαντικής Θεολογίας, τ.81, τχ 2-Απρίλιος-Ιούνιος 2010, σελ 58 7 π.Ευαγγέλου Γκανά οππ σελ 61 8 π.Ευαγγέλου Γκανά οππ σελ 61 9 π.Ευαγγέλου Γκανά οππ σελ 64 5

πρβλ. π.Αντωνίου Καλλιγέρη «Προοίμιο μιας εισαγωγής στην Ποιμαντική της Νεότητας» στο αφιέρωμα του περιοδικού Θεολογία Ζητήματα Ποιμαντικής Θεολογίας, τ.81, τχ 2-Απρίλιος-Ιούνιος 2010, σελ 187 κ.εξ 10

4. Εκτός από το χρόνο και την αφιέρωσή μας απαιτεί η διακονία μας από τον ιερέα συνεχή κατάρτιση. 5. Πρέπει να σταθούμε ιδιαίτερα στην αλλοίωση της έννοιας «φιλανθρωπία» η οποία σήμερα κατανοείται από κληρικούς και λαϊκούς ως οίκτος. Η κατανόηση αυτή εμποδίζει να ξεχωρίσουμε τη δυναμική των εννοιών «πρόληψη» και «θεραπεία». Δυστυχώς η λογική των χορηγιών ακόμα και του σχεδιασμού της κοινωνικής πρόνοιας της Εκκλησίας μας βασίζεται «στον οίκτο». Το αποτέλεσμα είναι να στοχεύουμε στη θεραπεία των προβλημάτων και όχι στην πρόληψή τους. Λησμονώντας ότι η αξία των υπηρεσιών θεραπείας είναι επτά φορές ακριβότερη από τις υπηρεσίες πρόληψης. Επειδή ο κατευθυντήριος άξονας είναι ακόμα η «θεραπεία», δεν προσφέρονται, ούτε δαπανώνται χρήματα για το σχεδιασμό και την οργάνωση υπηρεσιών για υγιείς ανθρώπους. 6. Αν μελετήσουμε κριτικά την οργάνωση (διοίκηση, θεσμικό πλαίσιο, σχεδιασμό, στρατηγικές) της κοινωνικής πρόνοιας της Εκκλησίας μας, θα διαπιστώσουμε ότι κινείται σύμφωνα με τις θεωρίες του Κράτους πρόνοιας που επικρατούσαν μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα και σήμερα είναι όλες ξεπερασμένες. Αυτό βέβαια δεν μειώνει το εύρος και την ποιότητα της φιλανθρωπικής προσπάθειάς της. Υπογραμμίζει μόνο την πολύ μεγάλη δυσκολία να αναγνωρίσει τις νέες ανάγκες που δημιουργούνται από την κοινωνική μεταβολή και φυσικά να τις αντιμετωπίσει με τις κατάλληλες μεθόδους οι οποίες αν δεν είναι άγνωστες σίγουρα δεν είναι εξοικειωμένη με αυτές. Στο πλαίσιο αυτό είναι φυσικό ένα μεγάλο μέρος των εκκλησιαστικών οργανισμών πρόνοιας να μην αναγνωρίζει και να μην αντιμετωπίζει τις ανάγκες των νέων ανθρώπων. 7. Εξαιτίας των προηγουμένων δεν υπάρχουν υπηρεσίες ή θεσμοί που να αφορούν την ποιμαντική του γάμου και της οικογένειας. Όταν αυτούς τους συναντήσουμε τότε διαπιστώνουμε την έλλειψη προσωπικού εξειδικευμένου επιστημονικά αλλά και ειδικά καταρτισμένου για τις απαιτήσεις της εργασίας που έχουν αναλάβει. 6.5 Ένα κείμενο που συμβάλει στη συζήτηση11 Πρίν από λίγους μήνες σε μια αθηναϊκή εφημερίδα με μεγάλη κυκλοφορία 12 δημοσιεύτηκε το άρθρο που ακολουθεί το οποίο αποτυπώνει με ενάργεια τα διλήμματα του σύγχρονου ανθρώπου: «Την Τετάρτη το βράδυ ήμουν καλεσμένη σε ένα κλειστό δείπνο που διοργάνωνε μια μεγάλη ελληνική επιχείρηση, προκειμένου να γνωρίσει μερικούς νέους επιστήμονες από διάφορους τομείς της ελληνικής κοινωνίας. Πήγα μία ώρα αργοπορημένη, εξαιρετικά κουρασμένη και κακόκεφη. Η μικρή μου ήταν άρρωστη και οι δουλειές είχαν 11

Η συντάκτρια του άρθρου είναι η κ.Μαριαλένα Σπυροπούλου

Δημοσιεύτηκε στην «Εφημερίδα των Συντακτών» στις 15-12-2013

συσσωρευτεί με αποτέλεσμα να αισθάνομαι ένοχη που εγκαταλείπω παιδί, εστία και υποχρεώσεις για να παρευρεθώ ανάμεσα σε μερικούς «νέους και πολλά υποσχόμενους επαγγελματίες». Τίποτα από αυτά τα δύο δεν αισθανόμουν άλλωστε. Για αρχή ήθελα να περάσω απαρατήρητη. Κάθισα δίπλα σε δύο νεαρές εικοσάχρονες φοιτήτριες του Πολυτεχνείου. Τις κοίταζα με έναν νοσταλγικό θαυμασμό. Ηταν πράγματι νέες, με μεγάλη διάθεση για να κάνουν σπουδές, να φέρουν κάτι που θα αλλάξει αυτό τον τόπο. Τις θαύμασα. «Είστε μητέρα;» με ρώτησαν. «Πώς τα προλαβαίνετε;» ήταν η επόμενη ερώτηση. «Δεν τα προλαβαίνω όλα», ήταν η δική μου αποστομωτική απάντηση. Τότε ήρθε στο μυαλό μου η συνέντευξη της Σέριλ Σάντμπεργκ, της διευθύντριας επιχειρησιακών λειτουργιών του Facebook, η οποία κατατάχθηκε από το «Time» στα 100 άτομα με τη μεγαλύτερη επιρροή στον κόσμο 13. Αυτή, μάλιστα, σκέφτηκα. Αυτή είναι γυναίκα καριέρας και μητέρα, και πρέπει να θεωρεί τον εαυτό της επιτυχημένο. Αυτή ίσως να μην έλεγε ποτέ δημόσια ότι δεν προλαβαίνει να είναι σε όλα καλή. Και τότε ξαναπροσγειώθηκα στη συζήτηση των δύο νεαρών φοιτητριών. «Θέλουμε να κάνουμε ένα project που να αφορά τη γυναικεία διάσταση της μηχανολογίας» λένε, «και αντιδρούν οι γυναίκες καθηγήτριες στο Πολυτεχνείο όταν ακούν ότι το φύλο θα τοποθετείται ως ειδοποιός διαφορά». «Το να είσαι γυναίκα, από μόνο του δεν λέει τίποτα», τους απαντώ σχεδόν κοφτά. «Πρέπει να ανακαλύψετε την ποιοτική διαφοροποίηση που ενδεχομένως να φέρνει το γυναικείο φύλο μέσα στην ουσιαστική πρόοδο της επιστήμης ή μιας εφαρμογής της», συμπληρώνω. «Αλλά για να το ανακαλύψετε πρέπει να ζήσετε». Μόλις εκστόμισα αυτήν τη φράση αισθάνθηκα καλύτερα με τον εαυτό μου. Ακόμα λειτουργούσε το μυαλό, παρά την κούρασή μου, τις ενοχές μου, το ότι ήμουν μοιρασμένη σε χίλια πεντακόσια πεδία… Κατ’ αρχάς όλες οι γυναίκες δεν είναι το ίδιο πράγμα. Ούτε οι φιλοδοξίες τους ούτε ο τρόπος που σκέφτονται ούτε η ευφυΐα τους, όπως δεν είναι τα ίδια και σε όλους τους άνδρες. Εμείς όμως οι γυναίκες συνεχώς βάζουμε τρικλοποδιές στον εαυτό μας. Τοποθετούμε τον εαυτό μας ως φαντασιωσικό αντίπαλο του ανδρικού κόσμου, ξεχνώντας ότι τους άνδρες τούς έχουν μεγαλώσει γυναίκες. Αλλάζουμε θέση διεκδίκησης ανάλογα με το ποιος κερδίζει. Μέχρι να κάνουμε παιδιά παίζουμε μπάλα στο ίδιο γήπεδο με τους άνδρες, στα πανεπιστήμια, στις φιλοδοξίες, στις θέσεις εργασίας, στον τρόπο ζωής. Τίποτα δεν μας κάνει να αισθανόμαστε λιγότερο ικανές ή θύματα. Εκεί μπορεί να γίνουμε άνετα επιθετικές, διεκδικητικές, άδικες και μπορεί και σκληρές. Εκεί ο κόσμος μάς ανήκει. Γιατί κάποιες είναι όντως νέες και πολλά υποσχόμενες. Μόλις κάνουμε όμως παιδιά, αρχίζουμε να αισθανόμαστε ριγμένες, ταλαιπωρημένες, χωρισμένες σε χίλια κομμάτια, το οποίο συμβαίνει τις περισσότερες φορές. Το θέμα είναι ότι ξεχνάμε πως τις περισσότερες φορές εμείς είμαστε αυτές που θέλουμε παιδιά. Σαν να είμαστε διχασμένες ανάμεσα στη φωνή των δικών μας μαμάδων και των επαγγελματικών φιλοδοξιών, δεν τολμούμε να γίνουμε ή το ένα ή το άλλο. Σπάνια μια γυναίκα αποφασίζει να μην κάνει ένα παιδί. Ακόμα και εάν 13

Η συνέντευξή της δόθηκε στην Ξένια Κουναλάκη στην «Καθημερινή» της Κυριακής

δεν είναι ικανή να το μεγαλώσει. Το ζήτημα όμως είναι γιατί τα κάνουμε τα παιδιά; Ως αξεσουάρ; Γιατί δεν βλέπουμε ότι το να δημιουργείς έναν υγιή άνθρωπο είναι πιο σημαντικό από το να πάρεις μια προαγωγή; Γιατί θέλουμε μόλις κάνουμε ένα παιδί να ξαναμπούμε με ταχύτητα φωτός στα ρούχα μας, στον παλιό μας εαυτό, στις σειρήνες της επαγγελματικής εξέλιξης; Γιατί δεν δίνουμε στον εαυτό μας χρόνο να υπάρξουμε πραγματικά ως μητέρες; Και ποιος είναι ο πραγματικός «εχθρός»; Οι άνδρες ή οι άλλες γυναίκες; Σε έναν κόσμο όπου η εικόνα φτιάχνει πραγματικότητες και δημιουργεί ψευδαισθήσεις για το πώς κάποιοι άλλοι τα καταφέρνουν ενώ εμείς όχι, η κ. Σάντμπεργκ και κάθε κυρία, της τηλεόρασης και των επιχειρήσεων, συνεχίζουν να αντιλαμβάνονται τις σχέσεις, τη μητρότητα, την οικογενειακή ζωή με τον ίδιο τρόπο που αντιλαμβάνονται την εργασία, την οικονομία, τη φιλοδοξία. Ως ένα πεδίο διεκδικήσεων, ανταγωνισμού και επιπλέον στοιχείων στο βιογραφικό τους. Και σε ένα βαθμό η κρίση οφείλεται και σε αυτό. Ενα παιδί, όμως, δεν είναι ίσα και όμοια με ένα εξώφυλλο στο «Time». Και όχι, δεν μπορεί μια γυναίκα να τα καταφέρει όλα, παρ’ όλο που μπορεί να καταφέρει ποιοτικά και ουσιαστικά πολλά. Αλλά και κανένας άνθρωπος σε αυτό τον πλανήτη δεν μπορεί να τα καταφέρει όλα. Το θέμα είναι πού φτάνει η ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας μας. Και στο τέλος της ημέρας η καθεμιά μας πρέπει να συμφιλιωθεί επιτέλους με τις επιλογές της και να περάσει σε κοινωνικό επίπεδο συλλογικά τις ιδιαιτερότητες που έχει μια γυναίκα-μητέραεπαγγελματίας και όχι να προσπαθεί να γίνει ένας άνδρας με τακούνια. Κανένας άνδρας δεν μας το ζήτησε ποτέ αυτό. Κανένας άνδρας δεν μπορεί να μας κατεβάσει από το βάθρο μας. Εμείς κατεβάζουμε τον εαυτό μας κάθε φορά που συγκρινόμαστε, που νιώθουμε θύματα και κάθε φορά που υπάρχουν γύρω μας γυναίκες που ντρέπονται να πουν ότι δεν τα κατάφεραν, υπερτονίζοντας το ναρκισσισμό τους και την ψευδεπίγραφη τελειότητα. Ας μιλήσουν τα παιδιά τους για αυτές. Και το να μην τα καταφέρεις σε ένα project, δεν τρέχει και τίποτα… Πόσο όμως επώδυνο τελικά είναι για μια γυναίκα να αποτύχει στο project που λέγεται «μητρότητα»; 6.6 Υπάρχουν προτάσεις; Αν λάβουμε υπόψη ακόμα τη γόνιμη συζήτηση που γίνεται στο χώρο των κοινωνικών και των ψυχολογικών επιστημών θα διαπιστώσουμε ότι το κέντρο της αναζήτησης βρίσκεται στην ανάκτηση του νοήματος από τον σύγχρονο άνθρωπο. Η ποιμαντική μας διακονία δεν πρέπει να στοχεύσει αρχικά στην υπεράσπιση ενός φαντασιακού, όπως αποδεικνύεται, τύπου γάμου και οικογένειας, αλλά στο διάλογο για την αλλαγή νοήματος που δίνει ο άνθρωπος στη σχέση του με τον εαυτό του και τους άλλους. 62

Για να γίνει αυτό είναι απαραίτητη αρχικά « η εμβριθής κατανόηση των κοινωνικών αλλαγών και προκλήσεων. Μια διεπιστημονική προσέγγιση που συνδυάζει την κοινωνική και τη θεολογική ανάλυση και τις αντίστοιχες ερευνητικές μεθόδους είναι σε θέση να προσφέρει μια καλύτερη εικόνα των προβλημάτων και ένα εντελώς νέο ορίζοντα των προληπτικών και προστατευτικών πρωτοβουλιών ποιμαντικού χαρακτήρα».14 Στο σημείο αυτό φαίνεται η ευθύνη της διακονίας των ποιμένων της Εκκλησίας μια και τα φαινόμενα «κρίσης» που εμφανίζονται συνεχώς είναι αποτελέσματα, στο βαθμό που μας αφορά και της έλλειψης ή της υποχώρησης της ποιμαντικής διακονίας μας.15 Οι άνθρωποι αναζητούν νόημα έξω από τη θεολογία της Εκκλησίας μας επειδή δεν τη γνωρίζουν ή την πρωτογνώρισαν με αντιπαιδαγωγικό τρόπο. Είναι αναγκαίο να προσέξουμε τα παρακάτω σημεία: 1. Τη ζωή της ενορίας και τις σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα στην εκκλησιαστική κοινότητα. Με άλλα λόγια, πρέπει να πορευθούμε από την ατομική, θρησκευτική ζωή, στον εκκλησιαστικό κοινοτικό βίο στις νέες κοινωνικές συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί. 2. Η άγνοια της διδασκαλίας της Εκκλησίας μας για τα μυστήριά Της και ειδικότερα για το γάμο βαρύνει όλους μας. Επομένως πρέπει να εργαστούμε και για την καλλιέργεια της θεολογίας του μυστηρίου, αλλά και για την ορθή τέλεσή του στους ναούς μας. Οι ανθρώπινες επινοήσεις που είναι καρπός του καταναλωτικού ήθους της εποχής μας πρέπει να μείνουν μακριά από τους Ναούς μας. 3. Πρέπει ακόμα να προσπαθήσουμε να βρούμε τρόπους συνοδοιπορίας με τους ανθρώπους που άρχισαν την κοινή τους ζωή στην Ενορία μας. Το Μυστήριο του Γάμου δεν τελειώνει στο «δι’ευχών» της ακολουθίας. 4. Μια ακόμα προσπάθεια που συνδέεται με την ποιμαντική μας διακονία είναι να απαλλάξουμε το Γάμο και την τέλεση της ακολουθίας του από τις εξω-χριστιανικές αντιλήψεις και ενέργειες.

Χ.Τσιρώνης οππ σελ 167

π.Αντώνιου Καλλιγέρη « Ένας αργός θάνατος στον καναπέ» στο Οικογένεια σε κρίση, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα 2009, σελ 166. Πρβλ π.Βασιλείου Καλλιακμάνη Ο εκκλησιολογικός χαρακτήρας της ποιμαντικής, εκδ.Μυγδονία Θεσσαλονίκη 2005. στο κεφάλαιο με θέμα Γάμος και Οικογένεια.σελ113 κ.εξ 15

Eνδεικτική βιβλιογραφία 1. Αλιμπράντη-Μαράτου Λάουρα, Κατσής Αθανάσιος, Παπαδημητρίου Πύρρος

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

(επιμ) (Αν)ισορροπία εργασίας και προσωπικής ζωής Μια ποσοτική έρευνα στην Ελλάδα της κρίσης, , εκδ. ΚΜΟΠ, Αθήνα 2016 Αρχοντίδου Δ Η θέση και ο ρόλος του «νέου πατέρα» αδ.διδ.διατριβή, Εθν.Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2010 Beck U Κοινωνία της διακινδύνευσης. Καθ’οδόν προν μια άλλη νεωτερικότητα, εκδ.Πεδίο, επιστ.επιμ Νικ.Πατινιώτης Αθήνα 2015 Βερέμη Γ Οι επιπτώσεις του διαζυγίου στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών 8 – 12 ετών , Πανεπ.Αιγαίου, Ρόδος 2011, αδ.διδ.διατριβή ΔραγώναΘ -Δέσποινα Ναζίρη Οδεύοντας προς την πατρότητα. Εξιχνίαση μιας παραγνωρισμένης πορείας, εκδ.Εξάντας, Αθήνα 1995 Esping-Andersen Γιατί χρειαζόμαστε ένα νέο κοινωνικό κράτος μτφρ Χαράλαμπος Οικονόμου, εκδ Διόνικος, Αθήνα 2006, Giddens Αnt Οι συνέπειες της Νεοτερικότητας, Κριτική, Αθήνα 2001 Giddens Αnt Κοινωνιολογία, εκδ. Gutenberg, μτφρ. Δημήτρης Τσαούσης, Αθήνα 2002 Giddens Αnt και Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών, εκδ. Μεταίχμιο Αθήνα 2002 Goldenberg Ιr & Herbert Goldenberg Oικογενειακή θεραπεία, μια επισκόπηση,(επιμ. Ευαγγελία Κοτρώτσιου εκδ.Ελλην Αθήνα 2005 Hobsbawm Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας (1914-1991) μτφρ Βασίλης Καπετανγιάννης, εκδ Θεμέλιο, Αθήνα 1995 Επιθεώρηση Κοινωνικών ερευνών Σύγχρονη Οικογένεια: Διεπιστημονικές προσεγγίσεις, τ.98-99, Α’-Β’1999 Ζερβάνος Κ Τα οικογενειακά συστήματα. Εισαγωγή στη θεωρία Bowen εκδ. Aίολος 2009 Θεολογία (ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ) Ζητήματα Ποιμαντικής Θεολογίας, τ.81, τχ 2Απρίλιος-Ιούνιος 2010 Θερμού π.Βασιλείου Η Χαρά της ζωής και της δημιουργίας, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2006 Θερμού π.Βασιλείου Χρειαζόμαστε την Οικογένεια;, εκδ.Αρμός Αθήνα 2007 Θερμού π.Βασιλείου «Ο ποιμένας μπροστά σε ειδικές μορφές οικογενειών» στο Ρίγος της ύπαρξης, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2015 Κακαβούλη Αλεξ Πως ο έρωτας γίνεται αγάπη,εκδ.Αρμός, Αθήνα 2012 Καλλιακμάνη π.Βασίλειος Ο εκκλησιολογικός χαρακτήρας της ποιμαντικής, εκδ.Μυγδονία Θεσσαλονίκη 2005. Καλλιγέρη, π.Αντωνίου Γάμος από το Μυστήριο στο θεσμό, εκδ.Μαίστρος, Αθήνα 2008

21. Καντσα Βεν (επιμ) Η μητρότητα στο προσκήνιο Σύγχρονες έρευνες στην 22. 23. 24. 25. 26. 27.

28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41.

ελληνική εθνογραφία, εκδ Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2013 Κεσελόπουλου Α.Εκ του θανάτου εις την ζωήν. Θεολογική προσέγγιση στις προκλήσεις της βιοηθικής, εκδ.Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003 Κογκίδου Δημ Μονογονεϊκες Οικογένειες, εκδ.Λιβάνης, Αθήνα 1995 Κόντου Μ Το πατρικό πρότυπο στην Ελληνική οικογένεια αδ.δ.διατριβή Τμ.Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2004 Κορωναίου ΑλΟ ρόλος των πατέρων στην εξισσορόπηση της επαγγελματικής και οικογενειακής-προσωπικής ζωής, ΚΕΘΙ, Αθήνα 2007 Κορώσης Κ Πατέρας και παιδί, Η επικοινωνία του πατέρα με το παιδί της σχολικής ηλικίας κατά τις ελεύθερες ώρες, εκδ.Ατραπός, Αθήνα 2003, Λιμνιάτη Αικ Νέα δεδομένα στους Γονεϊκούς ρόλους: Κοινωνική Μητρότητα και επαναπροσδιορισμός της πατρότητας μεταπτυχιακή διπλ.εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου 2010 Μακρυνιώτη Δ Παιδική Ηλικία εκδ.Νήσος/Υλικά 5. Αθήνα 1997 Μέγερντορφ π.Ιωάννης Ο Ορθόδοξος Γάμος, (μτφρ π.Αθηναγόρα Δικαιάκου, νυν Μητροπολίτου Ιλίου) εκδ.Ακρίτας, Αθήνα 2000 Μουσούρου Λ Οικογένεια και οικογενειακή πολιτική, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2005 ΜουσούρουΛ -Μ.Στρατηγάκη, εκδ Gutenberg, Αθήνα 2005 Μπυκνέρ Π Ο Γάμος από έρωτα έχει αποτύχει; Ένας παθιασμένος και συναρπαστικός απολογισμός μτφρ Σ.Τριανταφύλλου, Αθήνα 2011 Νόβα –Καλτσούνη Χ Οικογένεια και οικογενειακές σχέσεις, εκδ. Gutenberg Αθήνα 2018 Νόβα- Kαλτσούνη X Κείμενα Κοινωνιολογίας του Γάμου και της Οικογένειας εκδ.Τυπωθείτω Αθήνα 2000 Παπαταξιάρχης Ε-Θ.Παραδέλλης Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη Ελλάδα επιμ. Ε, Εκδ.Καστανιώτη-Πανεπ.Αιγαίου, Αθήνα 1992. Παραδέλλης, Από τη Βιολογική γέννηση στην Κοινωνική, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 1995 Satir V Πλάθοντας ανθρώπους, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1989 Shorter E. Σεξουαλικότητα, έρωτας και οικογένεια, Ευρώπη και Β.Αμερική 17ος-20ος αιώνας μτφρ Ανδ.Παππάς, εκδ.Νεφέλη, Αθήνα 2009 Στεφανίδη Φ (επιστ.επιμ) Παιδιά και έφηβοι σε ένα κόσμο που αλλάζει, προκλήσεις, προσαρμογή, ανάπτυξη. Εκδ. Εστία, Αθήνα 2015 Τσιρώνης Χ Άνθρωπος και κοινωνία, εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2013 Χατζηχρήστου Χ Ο χωρισμός των γονέων-το διαζύγιο και τα παιδιά. Η προσαρμογή των παιδιών στην διπυρηνική οικογένεια και στο σχολείο, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 19992

6Bll

III