ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ by ΙΔΡΥΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΕΩΣ

Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως, είναι ένα Επιμορφωτικό και Ερευνητικό Εκκλησιαστικό Ίδρυμα της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, συνεστήθη διά της της υπ’ αριθμ. 1631/896/28−5−2009 (ΦΕΚ Β’ 1011) Aποφάσεως της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και κατέστη Αυτόνομο Εκκλησιαστικό Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα δια της υπ’ αριθμ. 22/Διεκπ.128/14-1-2015 (ΦΕΚ Β’ 269) Aποφάσεως της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος. Το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) καθορίστηκε με το άρθρο 64 του Ν. 4415/2016 (ΦΕΚ Α' 159) σύμφωνα με το οποίο: α) Η διά βίου εκπαίδευση, κατάρτιση και ποιμαντική επιμόρφωση των Κληρικών, των εκκλησιαστικών υπαλλήλων και των λοιπών στελεχών των φορέων του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α' 146) παρέχεται από το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών. Για την εκπλήρωση του ως άνω σκοπού το Ι.Π.Ε. συνάπτει σύμφωνα συνεργασίας με άλλα νομικά πρόσωπα του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α' 146) στις οποίες εξειδικεύονται τα προγράμματα, οι διδάσκοντες και κάθε άλλη σχετική λεπτομέρεια. β) Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών είναι φορέας παροχής υπηρεσιών διά βίου μάθησης της παρ. 3 του άρθρου 3 του ν. 3879/2010 (Α' 163), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει. Παρέχει υπηρεσίες μη τυπικής εκπαίδευσης και κατάρτισης ως Κέντρο Διά Βίου Μάθησης Επιπέδου Δύο της παρ. 6 του άρθρου 10 του ν. 3879/2010 (Α' 163), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει και της περίπτωσης 2 της υποπαραγράφου Θ3 της παραγράφου Θ' του άρθρου πρώτου του ν. 4093/2012 (Α' 222), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει. γ) Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών αποτελεί Πιστοποιημένη Εκπαιδευτική Δομή παροχής πιστοποιημένων επιμορφωτικών προγραμμάτων κατά τα προβλεπόμενα στις περιπτώσεις δ' και ε' της παραγράφου 7 του άρθρου 1 του Π.δ. 57/2007 (Α' 59). Η κατά τα ως άνω παρεχόμενη επιμόρφωση των Κληρικών, των εκκλησιαστικών υπαλλήλων και του λοιπού προσωπικού των φορέων του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α'146) που παρέχεται από το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, μοριοδοτείται, ως κριτήριο επιλογής προϊσταμένων οργανικών μονάδων στους εν λόγω φορείς, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στην περίπτωση ζζ' της παρ. 3 του άρθρου 85 του ν. 3528/2007 (Α' 26), όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 29 του ν. 4369/2016 (Α' 33) και ισχύει. 1

δ) Οι δράσεις του Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών μπορούν να χρηματοδοτούνται από πόρους της Εκκλησίας ή των συνεργαζόμενων φορέων ή κοινωφελών ιδρυμάτων ή δωρεές, καθώς και από εθνικούς πόρους, ευρωπαϊκά προγράμματα και συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. ε) Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, για την εκπλήρωση των σκοπών του μπορεί να συνάπτει συμφωνίες με Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της ημεδαπής ή της αλλοδαπής, με εκκλησιαστικούς οργανισμούς και φορείς του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α' 146), με Ιερές Μητροπόλεις ή εκκλησιαστικούς οργανισμούς ή φορείς άλλων εκκλησιαστικών κλιμάτων που εδρεύουν εντός χώρας ή και στο εξωτερικό, καθώς και με οργανισμούς ή φορείς άλλων θρησκευτικών δογμάτων.

Η Πράξη: «Ανάπτυξη ικανοτήτων ανθρώπινου δυναμικού σε υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας με έμφαση στις δομές της Εκκλησίας» Στο πλαίσιο αυτό το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως πρόκειται να υλοποιήσει, για την Περίοδο 2017-2020, την Πράξη με τίτλο: «Ανάπτυξη ικανοτήτων ανθρώπινου δυναμικού σε υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας με έμφαση στις δομές της Εκκλησίας» και MIS 5004190 στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά βίου Μάθηση». Αντικείμενο της Πράξης αποτελεί η επιμόρφωση κληρικών και λαϊκών στελεχών, συνεργατών και εθελοντών της Εκκλησίας (περί τις 7.200 συμμετοχές σε 10 διάφορες θεματικές ενότητες), που βρίσκονται στα γεωγραφικά όρια της ελληνικής επικράτειας για την υποστήριξη του έργου που προσφέρεται στις κοινωνικοπρονοιακές και λοιπές εκκλησιαστικές δομές, με σκοπό την βελτίωση και ενίσχυση των επαγγελματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων τους, προκειμένου να αντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά τις προκλήσεις που διέπουν τις σύγχρονες κοινωνικές, πολιτισμικές, πολιτικές, τεχνολογικές, θρησκευτικές και πνευματικές εξελίξεις. Η υλοποίηση της Πράξης προβλέπει τη λειτουργία 240 Τμημάτων στις 13 Περιφέρειες της χώρας. Η εκπαιδευτική διαδικασία θα στηριχθεί στις βασικές αρχές της εκπαίδευσης ενηλίκων και της ενεργούς συμμετοχικής μάθησης. Στους κύριους στόχους των θεματικών ενοτήτων εντάσσονται η αναβάθμιση των γνώσεων των κληρικών και λαϊκών στελεχών της Εκκλησίας, η στήριξη των διακονουμένων και των δομών στις οποίες παρεμβαίνει η Εκκλησία (ενορίες, νοσοκομεία, προνοιακοί φορείς, φυλακές κ.λπ.), καθώς επίσης και ο εκσυγχρονισμός του επιμορφωτικού έργου του Ι.Π.Ε. Το επιμορφωτικό έργο περιλαμβάνει 10 θεματικές ενότητες: 1) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική παρέμβαση σε προβλήματα του γάμου και της οικογένειας. 2) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική υποστήριξη σε προβλήματα της παιδικής και της εφηβικής ηλικίας. 3) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική υποστήριξη των νοσούντων και των οικείων τους. 4) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική παρέμβαση σε προβλήματα πένθους. 2

5) Διαχείριση προβλημάτων οικογενειακού βίου. 6) Θέματα πρόληψης και αντιμετώπισης ενδοοικογενειακής βίας. 7) Σύγχρονες προσεγγίσεις προβλημάτων ψυχικής υγείας. 8) Θέματα διαχείρισης χρονίως πασχόντων. 9) Εκπαίδευση στη διαχείριση κοινωνικοπρονοιακών ζητημάτων αιχμής 10) Η ενορία ως κύτταρο της τοπικής ανάπτυξης και κοινωνικοπρονοιακής στήριξης. Τα αναμενόμενα οφέλη της Πράξης αναμένεται να είναι: •

Η ενίσχυση των επαγγελματικών δεξιοτήτων μέσω προγραμμάτων επιμόρφωσης των στελεχών, συνεργατών και εθελοντών, κληρικών και λαϊκών στελεχών αλλά και άλλων φορέων που παρέχουν ανάλογες υπηρεσίες, για την υποστήριξη του έργου που προσφέρεται στις κοινωνικοπρονοιακές και λοιπές εκκλησιαστικές δομές. • Η αναβάθμιση των γνώσεων και των ποιμαντικών δεξιοτήτων των Κληρικών και Λαϊκών Στελεχών της Εκκλησίας. • Η στήριξη των διακονουμένων και των δομών στις οποίες παρεμβαίνει η Εκκλησία (ενορίες, νοσοκομεία, προνοιακοί φορείς, φυλακές κ.λπ.). Η εκπαιδευτική διαδικασία στο σύνολό της θα διέπεται από τις βασικές αρχές της εκπαίδευσης ενηλίκων και θα πραγματοποιηθεί μέσω των εκπαιδευτικών τεχνικών της ενεργούς συμμετοχικής μάθησης. Βεβαίωση πιστοποιημένης επιμόρφωσης Όλοι οι συμμετέχοντες στα Εκπαιδευτικά Προγράμματα μετά από επιτυχή παρακολούθηση θα λαμβάνουν Βεβαίωση Επιμόρφωσης. Οι μισθοδοτούμενοι εκ του Δημοσίου Ταμείου μετά την επιτυχή ολοκλήρωση της διαδικασίας πιστοποίησης θα λαμβάνουν Βεβαίωση Πιστοποιημένης Επιμόρφωσης και μοριοδότηση με βάση το καθεστώς μοριοδότησης των Δημοσίων Υπαλλήλων. «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ» 1. Σύντομη περιγραφή του επιμορφωτικού προγράμματος Βάσει ερευνών τα ψυχιατρικά νοσήματα παρουσιάζονται με συχνότητα 14-18% στον γενικό πληθυσμό, με σοβαρές συνέπειες όχι μόνο στη ζωή των πασχόντων, αλλά και της οικογένειας και του κοινωνικού ιστού. Οι επιδημιολογικές μελέτες αλλά και η εμπειρία των κληρικών αποδεικνύουν ότι πολύ μεγάλο ποσοστό αυτού του πληθυσμού καταφεύγει συχνά στους ιερείς ζητώντας ηθική και υλική βοήθεια, υποστήριξη στην αντιμετώπιση του κοινωνικού στίγματος, αποδοχή και συμβουλευτικές παρεμβάσεις. Ενδεικτικά αναφέρουμε περισσότερο του 1/3 των ψυχικά πασχόντων στην Αμερική καταφεύγουν πρώτα σε κληρικούς, οι οποίοι παραπέμπουν στη συνέχεια σε ιατρική βοήθεια. Η εν λόγω θεματική ενότητα διάρκειας 28 διδακτικών ωρών στοχεύει να εφοδιάσει τους εκπαιδευόμενους με τις κατάλληλες γνώσεις, στάσεις και δεξιότητες ώστε να χειρίζονται ορθά, αποτελεσματικά και με διάκριση τους ανθρώπους που απευθύνονται σε αυτούς.

Σημαντικός στόχος του προγράμματος είναι μέσα από τις αποκτηθείσες γνώσεις και δεξιότητες οι επιμορφούμενοι να είναι σε θέση να διακρίνουν τις περιπτώσεις των ανθρώπων που απευθύνονται σε αυτούς και χρήζουν ψυχιατρικής βοήθειας. Έπειτα να τους παροτρύνουν και να τους συμβουλεύουν στο να αναζητήσουν βοήθεια, η σωστή αντιμετώπιση των ψυχικά νοσούντων επ’ ωφέλεια του ασθενούς, της οικογένειάς του και του κοινωνικού συνόλου, η υπέρβαση των προκαταλήψεων και δεισιδαιμονιών κ.α. 2. Σκοπός του Προγράμματος Το επιμορφωτικό πρόγραμμα στοχεύει να: - οδηγήσει σε ένα βαθύτερο και ουσιαστικότερο προβληματισμό τους κληρικούς και τα λαϊκά στελέχη στο θέμα της ψυχικής ασθένειας και σε ζητήματα που καλούνται να διαχειριστούν στο πλαίσιο της διακονίας τους στις ενορίες, -

αναπτύξει τον διάλογο και την ομαδική συνεργασία των συμμετεχόντων ώστε αυτοί να ανταλλάξουν μεταξύ τους τις εμπειρίες και τις προσωπικές αντιλήψεις τους για την ψυχική νόσο και τους τρόπους που μπορεί η βοηθήσει η Εκκλησία στην φροντίδα τους,

διευρύνει τις γνώσεις των συμμετεχόντων επί ειδικών θεμάτων της ψυχικής υγείας ώστε να είναι σε θέση να διαχειριστούν ορθότερα ζητήματα που προκύπτουν,

καλλιεργήσει στους συμμετέχοντες διαδραστικά και βιωματικά δεξιότητες επικοινωνίας και ορθής διαχείρισης.

3. Πληροφορίες για τους συμμετέχοντες • Κάθε εκπαιδευόμενος οφείλει να συμπληρώσει το απογραφικό δελτίο συμμετεχόντων εισόδου που θα του δοθεί από τον τοπικό Συντονιστή κατά την έναρξη του προγράμματος και το απογραφικό δελτίο συμμετεχόντων εξόδου την τελευταία ημέρα συμμετοχής του. • Η Αξιολόγηση - Πιστοποίηση γνώσεων και δεξιοτήτων των εκπαιδευόμενων θα πραγματοποιηθεί στο τέλος του προγράμματος με την εκπόνηση μιας γραπτής εργασίας. Συγκεκριμένα, μετά την ολοκλήρωση του 50% του προγράμματος, στους μετέχοντες θα δοθεί από τον επιστημονικά υπεύθυνο σε συνεργασία με τους εκπαιδευτές ένα θέμα σχετιζόμενο με τις διδαχθείσες ενότητες, επί του οποίου θα πρέπει κάθε συμμετέχων να συγγράψει μια εργασία, εμβαθύνοντας στο προς μελέτη ζήτημα. Ο κάθε εκπαιδευόμενος οφείλει, επομένως, να παρουσιάσει μια γραπτή εργασία, την οποία διορθώνει και βαθμολογεί ο επιστημονικά υπεύθυνος του προγράμματος ή ο προς αυτό ορισθείς εκάστοτε διδάσκων του επιστημονικού πεδίου στο οποίο υπάγεται η εν λόγω εργασία. Η εν λόγω εργασία μπορεί να παρουσιαστεί και προφορικά κατά την διάρκεια της τελευταίας διδακτικής ενότητας ενώπιον όλης της ομάδας. • Η Αξιολόγηση του Προγράμματος και η διαδικασία ανατροφοδότησης. Οι εκπαιδευόμενοι καλούνται μετά το πέρας των εργασιών του προγράμματος, να διαθέσουν λίγα λεπτά και να συμπληρώσουν ένα φύλλο αξιολόγησης. Οι απόψεις τους για την αποτελεσματικότητα της επιμορφωτικής διαδικασίας, οι πιθανές δυσκολίες που 4

αντιμετώπισαν, όπως και οι προτάσεις τους είναι πολύ σημαντικές για την ανατροφοδότηση και βελτίωση του προγράμματος. •

Επιτρεπτό όριο απουσιών είναι το 10% των συνολικών ωρών του προγράμματος.

4. Αναλυτικό Πρόγραμμα ΗΜΕΡΑ 1η

ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ (Τίτλοι) − Έναρξη - Περιεχόμενο και στόχοι προγράμματος. Εισαγωγή στο Πρόγραμμα. − Η φύση και τα χαρακτηριστικά των ψυχικών νοσημάτων.

ΔΙΑΡΚΕΙΑ (σε ώρες) 4

2η

Ιστορία των κοινωνικών και θρησκευτικών αντιλήψεων απέναντι στην ψυχική νόσο. Η προκατάληψη και το στίγμα σήμερα.

3η

4η

Κατηγορίες των ψυχικών νοσημάτων των ενηλίκων. Βασικά διαγνωστικά κριτήρια. Ψυχοπαθολογία του παιδιού και του εφήβου.

5η

Διαταραχές προσωπικότητας και η ποιμαντική τους σημασία.

6η

Τα επίπεδα της πρόληψης των ψυχικών διαταραχών και οι αντίστοιχες ποιμαντικές παρεμβάσεις. Εκκλησιαστικές δράσεις στην υποστήριξη των ψυχικώς νοσούντων.

7η

Αξιολόγηση εκπαιδευομένων

ΣΥΝΟΛΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΩΡΩΝ

Στην συγγραφή του εκπαιδευτικού υλικού βοήθησαν σημαντικά ο Πρωτοπρ. Αδαμάντιος Αυγουστίδης, Ψυχίατρος, Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Ε.Κ.Π.Α. και ο Πρωτοπρ. Βασίλειος Θερμός, Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων, Επίκουρος Καθηγητής Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών.

Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Η ψυχική ασθένεια αποτελεί ένα σύνθετο βιοψυχοκοινωνικό φαινόμενο, που δεν έχει την ίδια αντιμετώπιση σε όλες τις κοινωνίες και σε όλες τις εποχές. 1 Η ψυχική νόσος, ως έννοια έντονα κοινωνικά επιφορτισμένη, επισύρει κοινωνικό στιγματισμό με αποτέλεσμα ο ψυχικά ασθενής να τοποθετείται δυστυχώς στο περιθώριο της κοινωνίας, βιώνοντας την απομόνωση, τον αποκλεισμό και φυσικά το στίγμα. Αν και αυτό, όπως θα αναφερθεί στην συνέχεια, αποτελεί παλιά υπόθεση, φαίνεται δυστυχώς ακόμη και σήμερα να συντηρείται ως αποτέλεσμα της αμάθειας και της προκατάληψης που κυριαρχεί, οδηγώντας δυστυχώς στην καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των ασθενών και στον αποκλεισμό τους από το κοινωνικό σύνολο. Αυτή η αρνητική στάση μαρτυρεί πως σε ένα μεγάλο τμήμα των δυτικών κοινωνιών, ακόμα και όταν το άτομο πάσχει από μια ελαφριά ψυχική διαταραχή «ετικετάρεται» αρνητικά και απέναντί του διατηρείται μια στάση, αν όχι αρνητική, τουλάχιστον επιφυλακτική. Για παράδειγμα, στην ψυχική νόσο της Σχιζοφρένειας υπάρχει το στερεότυπο: «Oι ασθενείς με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνοι». Ταυτόχρονα δημιουργείται η προκατάληψη: «Ο γείτονάς μου έχει σχιζοφρένεια, σκέφτομαι ότι μπορεί ανά πάσα στιγμή να μου επιτεθεί, αισθάνομαι ανησυχία και φόβο» και τελικά καλλιεργείται σαν μηχανισμός άμυνας η διάκριση: «Αποφεύγω το γείτονα, τον απορρίπτω, τον περιθωριοποιώ». Αυτό σημαίνει ότι η «ταμπέλα» του ψυχικά ασθενή καλλιεργεί ένα στίγμα που δυστυχώς επικαλύπτει όλες τις υπόλοιπες κοινωνικές συμπεριφορές, ρόλους και δραστηριότητες της φυσιολογικής καθημερινότητας.2 Στο πλαίσιο του δυτικού ορθολογισμού, η ψυχασθένεια θεωρείται ότι είναι καταγεγραμμένη με τη μορφή της παθολογίας είτε στο γενετικό υλικό (γενετική εξήγηση) είτε στη λειτουργία του εγκεφάλου και συγκεκριμένα των νευρώνων (ψυχιατρική εξήγηση) είτε στη βίωση μιας προβληματικής δυσπροσάρμοστης σχέσης με το παρελθόν (ψυχαναλυτικήψυχοδυναμική εξήγηση) ή κάποιας άλλης δυσλειτουργίας. Στη συνέχεια η ιατρική, αφού καταγράψει τη βλάβη, επεμβαίνει και προσπαθεί να την αποκαταστήσει, στο μέτρο του δυνατού, με φαρμακευτικές μεθόδους ώστε να επαναφέρει το άτομο στην προηγούμενη λειτουργική και διανοητική κατάσταση. Όπως και να έχει διαχρονικά ο λόγος του ψυχασθενή αντιμετωπιζόταν ως ένας λόγος μη λογικός, δηλαδή «ά-λογος», ασυγχρόνιστος, δίχως κανονικότητες, με συνεχείς διαλείψεις και κενά. Επικρατούσε η άποψη ότι η ίδια η φύση της ψυχικής ασθένειας προκαλούσε τα προβλήματα αυτά, παρεμβάλλοντας τη διαταραγμένη υποκειμενικότητα στην ερμηνεία της αντικειμενικής κατάστασης που βίωνε. Ο λόγος του ψυχασθενή θεωρούνταν, στο πλαίσιο της διάγνωσης, ένα επιπλέον κλινικό στοιχείο-μαρτυρία, το οποίο επιβεβαίωνε τον ψυχιατρικό λόγο. Με άλλα λόγια, σύμφωνα με την παραδοσιακή ερμηνεία του φαινομένου, ο διαταραγμένος λόγος είναι αυτός που πιστοποιεί την ψυχασθένεια και η ψυχασθένεια είναι ο διαταραγμένος λόγος.3 D., Rogers A., Κοινωνιολογία της ψυχικής υγείας και ασθένειας, εκδ. Τυπωθήτω, 2004. Meyer & Link, Stigma, prejudice, discrimination and health, SocSci Med. 2008 Aug;67(3):351-7. 3Stuber, Meyer & Link ό.π. 1Pilgrim 2Stuber,

Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ Τα τελευταία χρόνια όμως, αρχικά στο χώρο της γενικής ιατρικής, αναπτύχθηκε μια νέα τάση αντιμετώπισης των ασθενών. Αν και η ιατρική υποστήριζε αρχικά ότι η ασθένεια αποτελεί απόλυτο βιολογικό γεγονός, στην πράξη φάνηκε ότι τα άτομα δεν ανταποκρίνονται με τον ίδιο τρόπο στην ασθένεια, και ότι ασθενείς που πάσχουν από την ίδια ασθένεια και λαμβάνουν την ίδια φαρμακευτική αγωγή δεν έχουν παρόμοια αντίδραση και έκβαση. Οι κοινωνικές επιστήμες και κυρίως η κοινωνιολογία, η ανθρωπολογία και η ψυχολογία, οι οποίες και ανέδειξαν τη «μοναδικότητα» του ασθενή, γεγονός που ταυτόχρονα ανέδειξε ότι ο ασθενής αποτελεί ένα ενεργό ζωντανό υποκείμενο, με δυναμική δράση στη διαχείριση της ασθένειας. Σε αυτό το πλαίσιο προτάθηκε η ολιστική ιατρική, και το βιολογικό μοντέλο έδωσε το θέση του στο «βιοψυχοκοινωνικό», όπου ο ασθενής παύει να αποτελεί τον παθητικό πόλο και γίνεται συνεργάτης του γιατρού στη διάγνωση και τη θεραπεία της ασθένειας. 4 Ο γιατρός παύει να αντιμετωπίζει τον ασθενή ως ένα κομμάτι σάρκας, ως ένα βιολογικό σώμα ή έναν εγκέφαλο που ασθενεί, και τον αντιμετωπίζει πια ως μια πολυδιάστατη και πολυεπίπεδη οντότητα, η οποία, πέρα από τη βιολογική βάση, έχει έντονη ψυχολογική και κοινωνική ύπαρξη –συναισθήματα, φοβίες, προσμονές, όνειρα και ανάγκες. Βεβαίως, όλα τα ψυχολογικά και ψυχιατρικά δεδομένα είναι απαραίτητα και αναγκαία, ιδίως όταν εξάγονται μέσα από την επιστημονική έρευνα και την αλήθεια και οι επιστημονικοί λειτουργοί τηρούν, εκτιμούν και σέβονται τις βαθιές αλήθειες της πίστεώς μας. Δεν είναι σωστό και αξιοπρεπές η θεολογική θεώρηση του σύγχρονου ανθρώπου να αγνοεί τα επιστημονικά πορίσματα στον τομέα αυτό. Δεν είναι όμως ορθό να αξιολογούνται τα πορίσματα αυτά ως μοναδικά, καθώς η επιστημονική γνώση από μόνη της δεν μπορεί να αποτελέσει το απόλυτο και μοναδικό κριτήριο για απαντήσεις γιατί εξαρτάται από το «πεπερασμένο της ανθρώπινης φύσης».5 Είναι προφανές, επομένως, ότι ο παράγων θρησκευτικότητα δεν μπορεί να μη λαμβάνεται υπόψη σε αυτή την προσέγγιση. 6 Η ποιμαντική της Εκκλησίας για τα άτομα που πάσχουν από ψυχική νόσο, λαμβάνοντας υπόψη της τα αξιόλογα επιστημονικά πορίσματα της Ψυχιατρικής αίρει δύσκολα και αξεπέραστα εμπόδια στη θεραπευτική διαδικασία, παρέχοντας στήριγμα, ανακούφιση, ελπίδα, αποδοχή, κατανόηση αλλά και έμπρακτη βοήθεια.7 Επίσης, η αρμονική και αποτελεσματική συνεργασία της ποιμαντικής παρουσίας της Εκκλησίας με τους φορείς της επιστήμης, συμπληρώνει σημαντικά τις επιστημονικές ψυχοθεραπευτικές τεχνικές, ώστε με βασικά ερείσματα τον διαχρονικό λόγο του Θεού, το ιερό ευαγγέλιο και την πατερική διδασκαλία υποδεικνύει ορθά και αποτελεσματικά τους κατάλληλους βιωματικούς τρόπους προσέγγισης και αντιμετώπισης των ψυχοπαθολογικών καταστάσεων. Εξάλλου, η πνευματική ζωή, ως αποτέλεσμα συνειδητής και Ορθόδοξης Χριστιανικής πίστης λειτουργεί κυρίως προληπτικά στοχεύοντας στον αγιασμό του όλου ανθρώπου. Συνεπώς η ουσιαστική επιτυχία της Εκκλησιαστικής ποιμαντικής στο χώρο της ψυχικής υγείας μπορεί να λάβει σάρκα και οστά όταν, αφενός δεν παραγνωρίζεται και υποτιμάται η καθημερινή «οδύνη» του ανθρώπινου βίου8, αφετέρου, όταν επιτυγχάνεται από την εκκλησιαστική πλευρά η καλύτερη και αντικειμενικότερη κατανόηση των Αλεξιάς, Κοινωνιολογία του Σώματος, εκδ. Πεδίο, 2011. Κυμίσης, Συνάντηση Ψυχιατρικής και Πίστης, εκδόσεις Ο.Χ.Α «Λυδία», Θεσσαλονίκη, χ.χ., σ. 91. 6π. Α. Αυγουστίδης, Ποιμένας και Θεραπευτής, εκδ. «Ακρίτας», 1999α , σ.70. 7π. Α. Αυγουστίδης, Εκκλησία και Ψυχική Υγεία, Σύγχρονες Προκλήσεις, εκδ. Έννοια, 2008, σ.24. 8π., Α. Αυγουστίδης, ο.π., σ.σ. 24-25. 4Γ.

5Π.

Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ιδιαιτεροτήτων που χαρακτηρίζουν τα ψυχιατρικά νοσήματα, αλλά και η συνειδητοποίηση από την ψυχιατρική πλευρά, πόσο επωφελής αποδεικνύεται η εκκλησιαστική παρέμβαση. 9 Επιπλέον, η επίγνωση των σαφών και διακριτών ορίων μεταξύ της μυστηριακής προσφοράς των σωστικών δωρεών της Θείας Χάριτος και των ανθρωπίνων μέσων ανακούφισης σε συνδυασμό με την εγκαθίδρυση και την διατήρηση ενός σοβαρού επιστημονικού διαλόγου μεταξύ Εκκλησίας-Ψυχολογίας και Ψυχιατρικής θα μπορούσε να αποδειχθεί ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο. Αρκεί να αποσαφηνισθούν μερικά σημεία μεταξύ θεολογίας και Ψυχολογίας των οποίων η λανθασμένη κατανόηση απομακρύνει τον διάλογο από την Παύλεια οδηγία «πάντα δοκιμάζετε, το καλόν κατέχετε».10 Ένα από αυτά τα σημεία είναι η χρησιμοποίηση της ρίζας «ψυχ-» από τις σύγχρονες επιστήμες του ανθρώπου. Οι σύγχρονες επιστήμες δεν ασχολούνται ουσιαστικά με την ψυχή του ανθρώπου, αλλά με τις συμπεριφορικές εκδηλώσεις και τις διαταραχές στο επίπεδο των διαπροσωπικών σχέσεων της πεπτωκυίας ανθρώπινης φύσης. Οι σύγχρονες επιστήμες της ψυχιατρικής και της ψυχολογίας αγνοούν τις ανθρωπολογικές και ψυχολογικές προσεγγίσεις όπως αυτές διασώζονται στην πατερική και ασκητική γραμματεία της Ορθόδοξης Ανατολικής Παράδοσης. Η άποψη του Χρυσόστομου Διονυσιάτη, ότι στην ψυχασθένεια «...η πνευματική διάσταση της νόσου ενέχει την κεφαλαιώδη σημασία από σωτηριολογική άποψη, αυτό όμως δεν υποβαθμίζει στην ένχρονη πραγματικότητα για την αναγκαιότητα των βιολογικών μέσων (φαρμάκων) και ψυχαναλυτικών τρόπων θεραπείας»,11 τεκμηριώνει την άποψη της θεολογίας να μην αφήσει έξω από τα γνωστικά της ενδιαφέροντα τα ψυχαναλυτικά πορίσματα. Και για να εκφραστούμε με τη μαθηματική γλώσσα, η Εκκλησία στην προκειμένη περίπτωση είναι υπερσύνολο της Επιστήμης. Αυτό σημαίνει δεν συγκρούεται και δεν πρέπει να συγκρούεται. Ένας ασθενής με ψυχική νόσο αναφέρει χαρακτηριστικά «…Η κατάσταση είναι δύσκολη. Δεν έχω και πολλά περιθώρια. Το μυαλό μου έχει κολλήσει. Θέλω να γράψω, όμως δεν έχω έμπνευση και ίσως και τα ερεθίσματα. Η ζωή μου είναι μονότονη. Όμως πρέπει να ελπίζω σε κάτι καλύτερο. Θέλω να δω τους φίλους μου, να κάνω παρέα μαζί τους, να τα πω να ξεθυμάνω. Είμαι στρεσαρισμένος…… Οι ώρες αργοκυλούν μέσα μου, η απομόνωση στην ψυχή μου φαντάζει σαν όραμα μιας νύχτας δανεικιάς. Σε λίγο η αυγή θα μου θυμίσει έντονα την απουσία σου. Είμαι τρομακτικά μόνος..».12 Μπορεί άραγε να βοηθηθεί ο πιο πάνω ασθενής όταν λαμβάνει χώρα ένας διεπιστημονικός διάλογος που αδιαφορεί όχι μόνο για την προπτωτική κατάσταση, αλλά και για το τι είναι πραγματικά ο άνθρωπος; Οι ψυχικές διαταραχές είναι ευρέως διαδεδομένες, προκαλούν πόνο τόσο σε ατομικό, όσο και σε οικογενειακό επίπεδο και έχουν ιστορικά σημαδευτεί με άγνοια, δεισιδαιμονία ακόμη και βασανιστήρια. Παρά τη σημαντική πρόοδο στην εκπαίδευση, την ιατρική και τις ψυχολογικές θεραπείες, η κοινή αντίληψη για τις ψυχικές ασθένειες είναι περισσότερο αρνητική σήμερα από ό,τι ήταν πριν μισό αιώνα. Σε παγκόσμιο επίπεδο, τα άτομα που πάσχουν από ψυχικές, νευρολογικές και συμπεριφορικές διαταραχές ανέρχονται σε εκατοντάδες εκατομμύρια. Το 25% των Ευρωπαίων πολιτών θα βιώσει κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας στη διάρκεια της ζωής του. Το 27% του πληθυσμού των ενηλίκων της 9π.

Α. Αυγουστίδης, ο.π., σ. 25. Α’ Θεσ. 5,21 11 Χρυσόστομος Μοναχός Διονυσιάτης, Θεός Λόγος και ανθρώπινος λόγος. Οι ενέργειες της ψυχής στην Πατερική Ανθρωπολογία, Ιερά Μονή Διονυσίου, Άγιον Όρος (1998). 12 Μ. Τζανάκης, Ψυχική ασθένεια και σύγχρονες πρακτικές του εαυτού. Μία μαρτυρία ζωής, εκδ. Πεδίο, 2012. 10

Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ Ευρώπης -δηλαδή 93.000.000 άτομα- πλήττεται από προβλήματα ψυχικής υγείας. Όσο για το κόστος, στην Ευρώπη υπολογίζεται ότι θα φθάσει τα 240 δισ. ευρώ ετησίως, ενώ το κόστος στην παραγωγικότητα ανέρχεται στα 136 δισ. ευρώ, συμπεριλαμβανομένων και των αναρρωτικών αδειών. Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια η λέξη «στίγμα» ως κοινωνική έννοια εμπεριέχει το στοιχείο της «ετικετοποίησης» και σχετίζεται με την απόρριψη της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς. Η διάβρωση της κοινωνικής υπόστασης, του κοινωνικού δικτύου και της αυτοπεποίθησης των ασθενών έχει ως αποτέλεσμα την καθυστερημένη αναζήτηση βοήθειας, την πλημμελή θεραπεία ή την απουσία κάθε θεραπείας, την ελαττωμένη συνεργασιμότητα στη θεραπευτική αγωγή, την παρατεταμένη πορεία της νόσου και τελικά τις νοσηλείες που θα μπορούσαν να αποφευχθούν.13 Ανεξάρτητα, πάντως, από το βαθμό διάκρισης που υφίσταται το άτομο, το υποκειμενικό βίωμα υποτίμησης και περιθωριοποίησης είναι αυτό που επηρεάζει άμεσα την αυτοεκτίμησή του. Έτσι ο ασθενής εσωτερικεύει το στίγμα και αισθάνεται υποτίμηση, ντροπή και δυσφορία. Εμφανίζει επίσης συμπεριφορές απόσυρσης και απόκρυψης. Έτσι, εκτός από την ίδια τη νόσο οι ψυχικά ασθενείς έχουν να αντιμετωπίσουν το κοινωνικό στίγμα, την προκατάληψη και το φόβο της κοινωνίας. Σήμερα, στον 21ο αιώνα, έπειτα από τόσες επιστημονικές έρευνες, που έριξαν φώς σε πολλά ερωτήματα σε ποικίλους τομείς, έπειτα από την ανάπτυξη της τεχνολογίας, και την αλλαγή του κοινωνικού φάσματος, των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων συνεχίζουν να θεωρούν ως μειονότητα, τα συγκεκριμένα άτομα. Από την μια πλευρά λογικό εφόσον δεν υπάρχει η κατάλληλη ενημέρωση και πιο συγκεκριμένα υπάρχει μια παραπληροφόρηση, η οποία χρησιμοποιείται πολύπλευρα γεννώντας καθημερινά νέα και βαθιά ριζωμένα στίγματα. Είναι αλήθεια πως στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα συντελέστηκαν αλλαγές που βοήθησαν στην ανάπτυξη της ψυχιατρικής στον 20ο αιώνα. Η στάση της κοινωνίας προς τον ψυχικά ασθενή άρχισε να αλλάζει. Στις αρχές του 20ου αιώνα άρχισαν να εντοπίζονται ορισμένες βασικές ψυχικές διαταραχές ενήλικων και παιδιών και να γίνονται οι πρώτες προσπάθειες ταξινόμησής τους. Δύο κύριες θεωρητικές προσεγγίσεις συνέβαλαν ουσιαστικά σε αυτές τις εξελίξεις η «Ψυχανάλυση» και ο «Συμπεριφορισμός». Την δεκαετία του 1960 αναπτύσσεται η Κοινωνική-Κοινοτική Ψυχιατρική, η οποία υποστήριζε ότι το άτομο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την κοινωνία, με αποτέλεσμα την εμφάνιση της «αποϊδρυματοποίησης». Πρόκειται για διεργασία που συντελείται μέσω της δημιουργίας εναλλακτικών δομών, υπηρεσιών, πρακτικών και αντιλήψεων με σκοπό την παροχή ίσων θεραπευτικών ευκαιριών στους ασθενείς.14 Δυστυχώς, παρά τη σημαντική πρόοδο στην εκπαίδευση, την ιατρική και τις ψυχολογικές θεραπείες, η κοινή αντίληψη για τις ψυχικές ασθένειες είναι περισσότερο αρνητική σήμερα από ό,τι ήταν πριν μισό αιώνα. Σημαντικά ερωτήματα συνεχίζουν να απασχολούν τον ανθρώπινο νου όπως: τι είναι τα άτομα με ψυχικές ασθένειες; Είναι όντως τόσο τρομακτικοί όσο παρουσιάζονται; Είναι τόσο ανάξιοι στο να καταφέρουν να δημιουργήσουν μια Καραβάτος, Χ. Ανδρέου, «Το στίγμα της Ψυχικής Νόσου», Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 21(3): 213-216, 2004. Κ. Μπαϊρακτάρης, Ψυχική Υγεία και Κοινωνική Παρέμβαση, Εμπειρίες, Συστήματα, Πολιτικές, Αθήνα,1994.

13Α. 14

Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ κοινωνική – διαπροσωπική σχέση και να διεκπεραιώσουν ένα κοινωνικό ή επαγγελματικό καθήκον; Βεβαίως, η όποια απάντηση θα πρέπει να στηρίζεται σε μια προσέγγιση που θα αφορά τη συνολική θεώρηση και εκτίμηση του ατόμου, που χαρακτηρίζεται ως ψυχικά πάσχον. Αυτό σημαίνει ότι ενώ τα συμπτώματα μπορεί να διαφέρουν και να ποικίλλουν πολύ από τη μια διαταραχή στην άλλη, υπάρχει ένα σύνολο γνωρισμάτων που όταν συνυπάρχουν, επιβάλλουν την συνεργασία επιστήμης και θεολογίας. Το πρώτο γνώρισμα είναι ότι το ψυχικά πάσχον άτομο βρίσκεται σε κατάσταση «ακοινωνησίας», είναι απομονωμένο, και μέρος των συμπτωμάτων του προέρχεται ακριβώς από την -συχνά αποδιοργανωμένη, ανάρμοστη, απέλπιδα και αναποτελεσματικήπροσπάθεια να επικοινωνήσει με τους άλλους για να βγει από την μοναξιά του. Προχωρώντας στο δεύτερο γνώρισμα, το ψυχικά πάσχον άτομο δεν αγαπά και δεν εμπνέει αγάπη. Στις σοβαρές ψυχικές διαταραχές, τις ψυχώσεις και παράνοιες, το άτομο νιώθει να ζει σε έναν εχθρικό κόσμο που τον καταδιώκει, τον παρακολουθεί με κάμερες και αυτοκίνητα και συνωμοτεί για να του κάμει κακό. Το αποτέλεσμα είναι, ότι το άτομο γίνεται εχθρικό, παίρνει παράλογα μέτρα αυτοπροστασίας και απομονώνεται αποφεύγοντας τους άλλους. Οι άλλοι, μη καταλαβαίνοντας τι συμβαίνει, απομακρύνονται ή γίνονται κι αυτοί εχθρικοί. Στο τρίτο χαρακτηριστικό, αυτό της «προχωρημένης ανελευθερίας», ο ασθενής δεν μπορεί να προσφέρει επιλογές στον εαυτό του, δεν μπορεί να πάρει αποφάσεις ή κινείται παρορμητικά και απερίσκεπτα, με τρόπους κατά κανόνα επιζήμιους. Ο τρόπος που ζει υπαγορεύεται από τους φόβους και το άγχος και, σε πιο σοβαρές διαταραχές, επιβάλλεται από τη φανταστική πραγματικότητα του αποξενωμένου κόσμου του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ψυχαναγκαστική νεύρωση. Το τέταρτο χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι αυτό που αφορά στην διαταραχή της υπευθυνότητας, όπου ο ψυχικά ασθενής δεν αντιλαμβάνεται και δεν αναλαμβάνει τις προσωπικές του ευθύνες, τις οποίες φορτώνει συστηματικά στους άλλους. Για όλα φταίνε και πρέπει να φροντίσουν κάποιοι άλλοι, ο ίδιος δεν ευθύνεται ποτέ για τίποτε, είναι το αιώνιο θύμα των περιστάσεων και των κακών προθέσεων των άλλων. Οι άλλοι οφείλουν να του ικανοποιούν όλες τις ανάγκες και να του κάνουν όλες τις εξυπηρετήσεις, ενώ ο ίδιος δεν οφείλει τίποτε σε κανέναν. Αυτό μοιραία οδηγεί σε σχέσεις εξαρτητικές και τυραννικές προς το οικογενειακό περιβάλλον. Το αντίθετο της «απόλυτης ανευθυνότητας» είναι η «απόλυτη υπευθυνοποίηση», που συναντούμε στις βαριές καταθλίψεις, τις μελαγχολίες, όπου το άτομο αισθάνεται υπεύθυνο για όλα τα κακά του κόσμου και επιχειρεί να αυτοκτονήσει, για να τιμωρήσει τον εαυτό του και να απαλλάξει τον κόσμο από το βάρος και το μίασμα της ύπαρξής του. Τέλος στη διαταραχή της περιχώρησης ο ψυχικά πάσχων είναι μόνος στον κόσμο του και κάθε άλλη παρουσία υποβαθμίζεται, περιφρονείται ή αποκλείεται ως επικίνδυνη, ή μετατρέπεται ο ίδιος σε αντικείμενο, για να τον χρησιμοποιήσει ο άλλος κατά το δοκούν. Έτσι είναι ανίκανος να συγχωρήσει ή, στο άλλο άκρο, με τον τρόπο του προκαλεί την επιθετικότητα των άλλων και ανέχεται πρόθυμα κάθε εκτροπή και ακόμα κακοποίηση, μπαίνοντας σε θέση μαζοχιστική. 11

Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ Η αντιμετώπιση στηρίζεται στη συνεργασία όλων. Οι άνθρωποι έχουν ζωτική ανάγκη να μπορούν να συνδέονται με άλλους και αυτό έχει δραστική θεραπευτική επίδραση στις ψυχικές διαταραχές, που χαρακτηρίζονται από μοναξιά και ακοινωνησία. Μια από τις καλύτερες υπηρεσίες που πνευματικοί και ψυχίατροι μπορούν να παρέχουν στους ανθρώπους που φροντίζουν, είναι οι Πνευματικοί να ενθαρρύνουν τη σύνδεση των πιθανών ψυχασθενών που εξομολογούν με ψυχίατρο, και στη συνέχεια να στηρίζουν αυτή τη σύνδεση, και οι ψυχίατροι να παραπέμπουν στους Πνευματικούς επιλεγμένους ασθενείς τους, σεβόμενοι και στηρίζοντας τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Στηρίζοντας ο ένας τη σύνδεση με τον άλλο, διαμορφώνεται ένα πλέγμα σχέσεων, μέσα στο οποίο η ψυχική διαταραχή μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά και να στηριχτεί και αυτός που φροντίζει. Κατευνάζεται η αγωνία της μοναχικότητας και της εγκατάλειψης, που βασανίζει αυτούς τους ανθρώπους, αλλά και η δική μας αντίστοιχη αγωνία, σαν συνάνθρωποι που είμαστε και έχουμε να παλέψουμε κι εμείς και με τις δικές μας προσωπικές ανασφάλειες. Είναι γεγονός ότι ένα από τα σημαντικότερα ψυχικά προβλήματα της εποχής μας είναι η παθητικότητα του ανθρώπου, η αδράνεια και η έλλειψη επικοινωνίας. Δεν είναι λίγοι εκείνοι οι οποίοι απεγνωσμένα αναζητούν έναν άνθρωπο προκειμένου να επικοινωνήσουν επί της ουσίας και όχι επιφανειακά. Ένας πολύ σημαντικός νοσογόνος παράγοντας είναι η μοναχικότητα. Ο άνθρωπος πάσχει από μοναξιά, αισθάνεται όπως και ο Αδάμ, κυριολεκτικά χαμένος, γεμίζοντας με άγχος και φόβο, φθάνοντας γρήγορα στην απόγνωση. Ο στόχος είναι πάντοτε να καταπολεμηθεί η ανευθυνότητα και η ακοινωνησία, να αποκατασταθούν οι δεσμοί και να ενθαρρυνθεί η επικοινωνία. Μια καλή σχέση με τον Πνευματικό, όπως και με τον ψυχοθεραπευτή, μπορεί να αποτελέσει το πρότυπο, από το οποίο θα ωφεληθούν και οι άλλες σχέσεις. Στις σημερινές ημέρες τα στερεότυπα δεν μεταβάλλονται εύκολα. Είναι ένα βασικό κομμάτι της κοινωνίας το οποίο της προσδίδει μια ταυτότητα. Κάθε κοινωνία έχει διαφορετικά στερεότυπα, γι’ αυτό ξεχωρίζει. Ωστόσο, οι άνθρωποι μπορούν να αφήσουν πίσω τα στερεότυπα και να δημιουργήσουν μία πιο ρεαλιστική εικόνα για τους άλλους, αλλά και να κρίνουν με λογική τις προσωπικές τους αντιλήψεις. Η προσωπική επαφή και επικοινωνία είναι ένας από τους πιο σωστούς τρόπους για συλλογή πληροφοριών για κάποιον. «Πάντα αντιμετώπιζα την ασθένεια του αδερφού μου, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο την πληροφορήθηκα: σαν κάτι που έπρεπε να παραμείνει μυστικό. Με το πέρασμα του χρόνου και έχοντας διαβάσει και ενημερωθεί σχετικά και ακούγοντας τις ιστορίες άλλων ανθρώπων, αισθάνομαι πιο χαλαρή απέναντι στο ζήτημα», αναφέρει η Χ…. και συνεχίζει: «Πλέον επιλέγω να το συζητάω με ανθρώπους που είτε έχουν σχετική εμπειρία δική τους ή κοντινού τους προσώπου, είτε έχουν διαβάσει σχετικά και είναι αρκετά ενημερωμένοι πάνω στο ζήτημα».15Αυτό μας φανερώνει ότι η ψυχική ασθένεια δεν είναι τιμωρία από τον Θεό, ούτε είναι σενάριο για μια ακόμα ταινία τρόμου. Ένας ψυχικά ασθενής πρέπει να έχει την καθολική υποστήριξη όλων μας, επιστήμης και εκκλησίας, και φυσικά η όποια θεραπευτική προσέγγιση θα πρέπει να στηρίζεται επιπλέον και στην ουσιαστική εκπαίδευση και την σωστή ενημέρωση της ευρύτερης κοινωνίας των πολιτών. 15http://www.news247.gr/ygeia/psychiki-astheneia-kai-stigma-h-alli-machi-ton-oikogeneion.6521263.html.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 2.1 ΨΥΧΙΚΗ ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΓΟΝΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Η ιστορία της ψυχικής ασθένειας κατά κάποιο τρόπο ξεκινάει από τότε που ξεκινάει ο άνθρωπος. Τρυπανισµένα κρανία, τα οποία βρέθηκαν σε αρχαιολογικές ανασκαφές αναδεικνύουν πως οι πρωτόγονοι θεωρούσαν ότι τα ψυχικά νοσήματα οφείλονται στην κατάληψη πνευμάτων ή δαιμόνων. Υπήρχε επίσης η αντίληψη ότι ο ψυχιατρικός άρρωστος είναι ιερό αντικείμενο και οι θεραπείες περιλάμβαναν εξορκισμούς και μαγικοθρησκευτικές τελετουργίες1. Στις πρωτόγονες κοινωνίες ο άνθρωπος που ασχολείται µε τους ψυχιατρικά ασθενείς είναι ο «σαµάνας». Το άτομο αυτό θεωρούσαν ότι ήταν προικισµένο µε την ικανότητα να πέφτει σε µια κατάσταση εκστάσεως κατά την οποία υποτίθεται ότι επικοινωνούσε µε τα παθογόνα πνεύµατα και µε κάποιον τελετουργικό τρόπο τα υποχρέωνε να εγκαταλείψουν το σώµα του αρρώστου2. 2.2 ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ Η ψυχοπάθεια αναφέρεται και στους μυθολογικούς χρόνους και περιλαμβάνεται στα φιλοσοφικά και στα θρησκευτικά συστήματα των χρόνων εκείνων. Απ' όλους αυτούς τους μυθολογικούς γιατρούς σπουδαιότερος υπήρξε ο Μελάμπους. Τα αρχαία κείμενα μας παρέδωσαν τρεις σημαντικές ψυχιατρικές επιτεύξεις του, όπως, α) την θεραπεία των Προιτίδων και των άλλων Αργείων γυναικών, που έπαθαν ομαδική παραφροσύνη, β) την θεραπεία του Ιφίκλου, βασιλιά της θεσσαλικής πόλεως Φυλάκης, που έπασχε από ψυχογενή ανικανότητα και γ) την θεραπεία του Αλκάθου, βασιλιά των Μεγάρων, που έπασχε από μελαγχολία. Σπουδαίος γιατρός (ιατρομάντης) υπήρξε και ο εγγονός του Μελάμποδος. Αυτό πιστοποιείται ιδιαίτερα από το «Αμφιαράειον», στη Σκάλα Ωρωπού Αττικής, το οποίο στην ουσία ήταν ένα είδος Ναού-Ψυχοθεραπευτηρίου. Ψυχιατρικές διαταραχές αναφέρονται σε όλες τις αρχαίες φιλολογίες - την ινδική, την αιγυπτιακή, την εβραϊκή και προπάντων την ελληνική, στον Όμηρο και τις αττικές τραγωδίες. Παραδείγματα, η μανιοκαταθλιπτική κρίση του Αίαντα και η ανάλογη διαταραχή του Ηρακλή «μαινόμενου», η σχιζοτυπική κρίση του μητροκτόνου Ορέστη και η ψυχογενής ανικανότητα του Ιφίκλου, τα οποία έχουν κοινό σημείο την προέλευση από κακά πνεύματα που στην αρχαία ελληνική μυθολογία αντιπροσωπεύονται από τις θεές Λύσσα και Μανία3. 2.3 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ Κατά την περίοδο αυτή γεννιέται και διαμορφώνεται η επιστημονική ψυχιατρική αντίληψη. Η ιατρική γενικά και η ψυχιατρική ειδικότερα έκαναν με τον Ιπποκράτη ένα ποιοτικό άλμα προς τα εμπρός, πέρασαν, για πρώτη φορά, στο στάδιο της επιστημονικής σκέψης: α) με την παρατήρηση, β) το πείραμα, γ) την αιτιοκρατία, δ) την αντικειμενικότητα και ε) την πρόγνωση. Η πρώτη ταξινόμηση των ψυχικών νόσων ανήκει στον Ιπποκράτη, ο

Γ.Α. Ρηγάτος, Ασκληπιόδοτα όνειρα- αναφορές σε αναθηματικές πλάκες και στους «ιερούς λόγους του Αίλιου Αριστείδη, εκδ. ASCENT, 2001, σελ. 18 κ.ε. 2 Π. Χαρτοκόλλης, Εισαγωγή στην Ψυχιατρική, εκδ. Θεµέλιο, 1991. 3Ό.π. 1

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ οποίος χρησιμοποίησε ψυχιατρικούς όρους, οι οποίοι χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα όπως π.χ. 1. Μανία (εννοώντας την μανική ψυχοκινητική διέγερση και την ψύχωση γενικά ), 2. Μελαγχολία (εννοώντας τις παθολογικές εκδηλώσεις που απορρέουν από τη διαταραχή της μελαίνης χολής, δηλαδή είναι μελαγχολία το να υπάρχουν, για μεγάλο χρονικό διάστημα φόβος και δυσθυμία), 3. Φρενίτις (εννοώντας την οξεία εμπύρετη παθολογική κατάσταση που συνοδεύεται από ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις), 4. Παραφροσύνη (εννοώντας τις ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις που συνδέονται με τις διαταραχές των νοητικών, κυρίως, λειτουργιών) κ.τ.λ. Παρόμοιες υλιστικές ιδέες για την προέλευση των ψυχιατρικών διαταραχών υιοθετούσαν και άλλοι εκτός από τον Ιπποκράτη, όπως ο ατομικός φιλόσοφος Δημόκριτος, που φαίνεται να επηρέασε άμεσα τις θεωρίες του πατέρα της ιατρικής. Οι αρχαίοι Έλληνες έβλεπαν πολύπλευρα την ψυχική ασθένεια. Ο Ηράκλειτος, για παράδειγμα, πιστεύει πως «η νοσηρότητα της ψυχής μπορεί να προκληθεί από το θυμό και τις ηδονές»4. Έπειτα όσον αφορά τα άτομα που πάσχουν από τα «πάθη της ψυχής» ο Ηράκλειτος αναφέρει πως «οι μαρτυρίες ανθρώπων με βάρβαρη ψυχή δεν μπορεί να είναι βάσιμες»5. Είναι δηλαδή εμφανής μια αρνητική αντιμετώπιση των νοσούντων από ψυχικά αίτια, μιας και υφίστανται υποβάθμιση της προσωπικότητάς τους, με άμεση συνέπεια την πλήρη απαξίωση των λόγων και των πεποιθήσεών τους που κρίνονται ως μη λογικές. Βέβαια, υπάρχει και μια άλλη πτυχή του θέματος, καθώς, μεταγενέστερα, στην Αθήνα την εποχή του Πλάτωνα, οι πάσχοντες απολάμβαναν το δικαίωμα παραμονής στην οικία τους, ενώ σε περίπτωση που το οικογενειακό τους περιβάλλον επεδείκνυε αδιαφορία για τη φροντίδα τους και δεν εκτελούσε πρόθυμα το χρέος του απέναντι στους αρρώστους τότε υπήρχε η πιθανότητα να υποστεί νομικές κυρώσεις από την πολιτεία. Βέβαια, είναι γνωστό πως στους Νόμους του Πλάτωνα είναι εμφανές πως οι ασθενείς που έπασχαν από ψυχικά νοσήματα, κινδύνευαν με πενταετή φυλάκιση και τους απαγόρευαν τις κοινωνικές επαφές 6. Κατά τον Πλάτωνα, κάθε κατάσταση παραληρήματος και μανίας έχει θεϊκή προέλευση και σαν απόδειξη φέρει την ετυμολογία της λέξης μ α ν τ ι κ ή (= μαίνομαι, μανία) η οποία δέχεται τη θεϊκή παρέμβαση όχι μόνο στην εκδήλωση της ασθένειας αλλά και στην θεραπεία της. Προχωρώντας πιο πέρα, κατά τον Εμπεδοκλή «η μανία προκαλείται από τα απόβλητα της ψυχής»7 , ενώ ο Αναξαγόρας πιστεύει πως οι βιολογικές ανωμαλίες είναι οι κύριες αιτίες των ψυχικών συμπτωμάτων, όπως και η αδυναμία ισορροπίας σε βιολογικό επίπεδο8. Μαθητής του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης συστηματοποίησε την ψυχολογία του ανθρώπου δημιουργώντας μια ακαδημαϊκή παράδοση που διατηρήθηκε ζωντανή ως τις μέρες μας. Είναι ο πρώτος που περιέγραψε τις ψυχικές λειτουργίες με τρόπο αναλυτικό ως σκέψη, θυμικό, και βούληση. 4Αρχαία

Ελληνική Γραμματεία, «Οι Έλληνες», «Προσωκρατικοί Ηράκλειτος, Αποσπάσματα Περί Φύσεως», τόμ. 8, εκδ. Κάκτος, 1995, σ. 85 5ό.π., σ.107. 6 Μ. Μαδιανός, Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και η Ανάπτυξή της, από τη θεωρεία στην πράξη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 1994. Βλ. Σ. Στυλιανίδης, Ν. Θεοχαράκης, Π.Χ. Χόνδρος, «Το Μετέωρο Βήμα της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στην Ελλάδα. Μια διαχρονική προσέγγιση με επίκαιρα ερωτήματα», Αρχαιολογία & Τέχνες, τεύχ. 105, σ.48-49. 7, Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, «Οι Έλληνες», «Εμπεδοκλής, Μαρτυρίες», τόμ. 11, εκδ. Κάκτος, 2000, σ.98. 8Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, «Οι Έλληνες», «Προσωκρατικοί, Άπαντα, Αναξαγόρας, Μαρτυρίες», τόμ. 14, εκδ. Κάκτος, 2000, σ.1

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ Οι διάδοχοι του Ιπποκράτη, υπήρξαν κυρίως μιμητές του χωρίς να προσθέσουν κανένα νέο στοιχείο στις ιατρικές έννοιες για την ψυχοπάθεια. Ως συμπέρασμα θα μπορούσαμε να πούμε πως ο ψυχικά ασθενής της αρχαιότητος θεωρείται, βέβαια, ιδιαίτερη προσωπικότητα και προκαλεί αισθήματα ανασφάλειας και φόβου στους συνανθρώπους του, έχει όμως τη δυνατότητα να ενσωματωθεί στην κοινότητα αναγνωριζόμενος, ωστόσο, ως μέλος της που στερείται λογικής. 2.4 ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟΣ Στο 4ο κεφάλαιο του βιβλίου του προφήτου Δανιήλ περιγράφεται το γεγονός που συνέβη στον ιδρυτή και αυτοκράτορα του νεοβαβυλωνιακού βασιλείου, τον Ναβουχοδονόσορα9. Σε χρονικό σημείο, κατά το οποίο στοχαζόταν και εξέφραζε λογισμούς υψίστης υπερηφανείας, αλαζονείας και αυτοδοξασμού, όντας νέος ακόμη, έπαθε δεινή φρενοβλάβεια, απομονώθηκε από τους ανθρώπους της αυλής του για να διάγει σε έναν χώρο κατάλληλο, διότι ως φαίνεται έπασχε από ποικίλης διαρκείας κρίσεις κατά τις οποίες φερόταν ως άγριο ζώο του δάσους. Με την πάροδο επτά ετών ευτελισμού, ταπεινώσεως και αφού διόρθωσε τους υψηλόφρονες λογισμούς του και αισθανόμενος τον εαυτό του υγιή ήταν να απευθυνθεί στον Θεό, να ζητήσει την βοήθειά Του και να Τον δοξολογήσει. Ο συγγραφεύς του βιβλίου Α' Βασιλειών περιγράφει ένα παρόμοιο περιστατικό σχετικώς με τον βασιλέα του Ισραήλ, τον Σαούλ10, ο οποίος έπασχε από μελαγχολία, οργή, αμφιβολία, φθόνο, ζηλοτυπία, μίσος, σκληρότητα. Ο Σαούλ έβρισκε αναψυχή και ανάπαυση, κατά την ακρόαση μουσικών ήχων υπό του Δαβίδ.

2.5 ΕΛΛΗΝΟΡΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ Η ρωμαϊκή ιατρική παρά τις επαφές που είχαν οι Ρωμαίοι σε προγενέστερους χρόνους με τους Έλληνες και την στενή γειτνίαση τους με τις ιατρικές σχολές τις Σικελίας, βασιζόταν σχεδόν αποκλειστικά στην μαγεία. Δηλαδή η αντίληψη για τον ψυχικά ασθενή κατά την ελληνορωμαϊκή εποχή ήταν ένα μείγμα θεολογικών, φιλοσοφικών και ορθολογικών στοιχείων11. Μια από τις εξαιρέσεις ήταν ο Ασκληπιάδης, γύρω στα μέσα του 1ου αιώνα. Ήταν ο πρώτος που αναφέρθηκε σε οξείες και χρόνιες καταστάσεις ξεχωρίζοντας, θα μπορούσαμε να πούμε, τις λειτουργικές ψυχώσεις από τις οργανικές διαταραχές, που οφείλονται στον πυρετό προτείνοντας την χρησιμοποίηση της μέθης σαν γενική θεραπευτική των ψυχικών νοσημάτων. Περνώντας στον 3ο αιώνα μ.Χ., ο Σωρανός ο Εφέσιος και ο Αρεταίος αναπτύσσουν ανθρωπιστικές απόψεις σχετικά με τη θεραπεία των ψυχικά πασχόντων. Συγκεκριμένα, ο Σωρανός έζησε στην Ρώμη στα χρόνια του Αδριανού και του Τραϊανού. Ήταν από τους πρώτους που μελέτησαν την προνοσηρά προσωπικότητα των ψυχιατρικών ασθενών και είναι ιδιαίτερα γνωστός για τις πραγματικά ανθρωπιστικές αρχές του κατά την θεραπεία και Δαν. 4, 26-34. Α' Βασ. 16, 12-23. 11Π. Χαρτοκόλλης, Εισαγωγή στην Ψυχιατρική, εκδ. Θεµέλιο, 1991. Γ.Μ. Μαδιανός, Η Ψυχιατρική Μεταρρύθµιση και η ανάπτυξή της, εκδ. Ελληνικά Γράµµατα, 1994. 9

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ την νοσηλεία των ψυχοπαθών. Καταπολέμησε τις μεθόδους τιμωρίας και καταναγκασμού και υποστήριζε την ψυχοθεραπευτική αγωγή, κάνοντας λόγο για την κατάργηση των αλυσίδων στους ψυχικά ασθενείς και την απαγόρευση του εγκλεισμού12. Ο Αρεταίος περιγράφει επίσης, θαυμάσια και τα σωματικά συμπτώματα που συνοδεύουν την μελαγχολία, καθώς σε πολλά σημεία αναφέρει, ότι η μελαγχολία είναι μια αρχή ή ένα είδος μισομανίας και όταν τείνει να εξαφανισθεί, εναλλάσσεται μερικές φορές με μανία, περισσότερο από την πρόοδο παρά από την ένταση του κακού. Η Ελληνορωμαϊκή περίοδος περιλαμβάνει και τον Γαληνό από την Πέργαμο (138-201 μ.Χ.), τον διασημότερο γιατρό της περιόδου εκείνης, τον μεγαλύτερο, μετά τον Ιπποκράτη, γιατρό της αρχαιότητας. Οι ιδέες του Γαληνού διατήρησαν την έντονη ακτινοβολία τους για 1400 χρόνια, ως την Αναγέννηση. Μέσα στα 500 βιβλία, που έγραψε φαίνεται πως πολύ λίγο ασχολήθηκε με την ψυχοπάθεια. Εκείνο που υπερέχει από την άποψη αυτή στα γραπτά του, είναι η διαίρεση που κάνει ανάμεσα στην ιδιοπαθή ψυχοπάθεια και στην συμπαθητική ή κατά συγκατάβαση ψυχοπάθεια, καθώς και τη σπουδαιότητα που δίνει στην τελευταία. Πάντως, διέκρινε σαφώς το παραλήρημα των οξειών νόσων του εγκεφάλου, την φρενίτιδα, από την χρόνια ψυχοπάθεια. Διέκρινε δε επίσης και συμπτωματική ψύχωση από παθήσεις των εσωτερικών οργάνων. 2.6 ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟΣ Στον Μεσαίωνα η εμμονή στην εκδοχή της δαιμονολογίας και της κατοχής από ακάθαρτα πνεύματα, καθιστούν την έναρξη μιας νέας «σκοτεινής» εποχής που φέρνει τον άνθρωπο αντιμέτωπο με τις ανεξήγητες και μυθικές δυνάμεις του κόσμου. Παρατηρείται μια παλινδρόμηση όσον αφορά στην κατάκτηση της επιστημονικής γνώσης, ενώ η οποιαδήποτε ανεξήγητη συμπεριφορά προϋποθέτει την παρουσία κακών πνευμάτων. Τον 13ο, λοιπόν, αιώνα η επίσημη εκκλησία της Δύσης εισάγει με πρόσχημα τη σωτηρία των δαιμονισμένων και τη διασφάλιση της κοινότητας, τον θεσμό της Ιεράς Εξέτασης13. Η Ιερά Εξέταση εκφράζει το πνεύμα των χρόνων εκείνων, όπου κυριαρχούσε ο φόβος, η προκατάληψη και η δεισιδαιμονία στους κόλπους της κοινωνίας. Τα άτομα που εκδήλωναν μια ιδιόμορφη συμπεριφορά και διέφεραν από τους υπόλοιπους, έμπαιναν στο περιθώριο και αντί να τους παρασχεθούν κατάλληλες θεραπείες για να ξεπεράσουν τα ψυχικά τους προβλήματα, μετατρέπονταν σε «αποδιοπομπαίους τράγους» και για «το καλό» τους και τη σωτηρία της ψυχής τους οδηγούνταν σε φριχτά βασανιστήρια. Τα μετέπειτα χρόνια παρατηρείται μια στροφή προς την απομόνωση του ασθενούς και σταδιακά προς τον εγκλεισμό του. Ήδη, το έτος 1409 ιδρύεται ένα ιδιαίτερο ψυχιατρικό άσυλο που βρίσκεται στον ίδιο χώρο που λειτουργεί η Ιερά Εξέταση, στην Βαλένθια της Ισπανίας. Έπειτα, πάλι στην Ισπανία ακολουθεί η ίδρυση ομοιογενών ιδρυμάτων, τα έτη μεταξύ του 1412 και 1489. Σ. Στυλιανίδης, Ν. Θεοχαράκης, Π.Χ. Χόνδρος, Το Μετέωρο Βήμα της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στην Ελλάδα. Μια διαχρονική προσέγγιση με επίκαιρα ερωτήματα, Αρχαιολογία & Τέχνες, τεύχ. 105, σ. 49. 13 Thomas S. Szasz, Η Βιομηχανία της Τρέλας, μτφρ. – επιμ. Κλεάνθης Γρίβας, εκδ. Εκδοτική Θεσσαλονίκης, 2006, σ.34. 12

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ Τον 15ο αιώνα, παρατηρείται και ένα άλλο παράδοξο φαινόμενο: η εκδίωξη των ψυχικά ασθενών από τον τόπο καταγωγής τους και η περιπλάνησή τους δίχως προορισμό. Η πολιτεία εξόριζε τους αρρώστους και τους άφηνε αβοήθητους να περιπλανηθούν σ’ απόμακρες περιοχές, ενώ σε άλλες περιπτώσεις τους παρέδιδε σε καράβια προσκυνητών. Βλέπουμε, επομένως, μια έντονη τάση από την πλευρά της κοινωνίας διαχωρισμού των μελών της σε δύο κατηγορίες: αυτή των λογικών ανθρώπων και η δεύτερη των «παραφρόνων» που θα πρέπει να διώχνονται από την πόλη έτσι ώστε να μην κινδυνεύει να αλλοιωθεί η πλασματική εικόνα της υγιούς κοινωνίας. Γύρω στα τέλη του Μεσαίωνα η ιδέα της τρέλας άρχισε να συνδέεται με εκείνη της επικινδυνότητας, μειώνοντας την ανοχή απέναντι στα άτομα που έπασχαν από ψυχικές διαταραχές. Η δεισιδαιμονία και η προκατάληψη αποδυνάμωσαν την επιστημονική αναζήτηση και έρευνα οδηγώντας τον ψυχικά ασθενή προοδευτικά στο άσυλο και την κοινωνική απομόνωση ως μίασμα, στάση που επικράτησε στη δύση και με την πάροδο του χρόνου εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο ως σήμερα14. Το 1247 έγινε η πρώτη εισαγωγή ψυχικά ασθενούς σε μοναστήρι στην Αγγλία, κάτι που συνεχίστηκε και σε άλλες χώρες για πολλά χρόνια. Γενικά, στην ψυχιατρική αντίληψη του Μεσαίωνα όλες οι ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις συσχετίζονταν με την θρησκεία. Οι εξορκιστές, μια ιδιαίτερη τάξη από ιερείς και ιατρούς, είχαν σαν αποστολή την απελευθέρωση των ασθενών από τον δαίμονα. Οι ψυχικά ασθενείς κλείνονταν στις φυλακές και καίγονταν σαν μάγοι15. Αναφέρεται χαρακτηριστικά το παράδειγμα της αδελφότητας του Αγίου Δομινίκου στη Λομβαρδία που οδήγησε περί τους χίλιους «δαιμονολάτρας φρενοβλαβείς» στην πυρά. Αντίστοιχο συμβάν αναφέρεται στην Λαγγεδοκία της Γαλλίας το έτος 1567, κατά το οποίο η Γερουσία της Τουλούζης έκαψε 300 «δαιμονολάτρες». Αναφέρονται τα σκληρά βασανιστήρια και ο δια πυράς θάνατος που υπέστησαν εκατοντάδες «δαιμονισμένοι» ταυτοχρόνως σε εικοσιεπτά εκκλησιαστικές περιφέρειες των Κάτω Πυρηναίων. 2.7 ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ Στην κλίμακα του Ιωάννου του Σιναΐτη γίνεται λόγος για τους βλάσφημους λογισμούς, η περιγραφή των οποίων έχει μεγάλες αναλογίες με τους λεγόμενους ψυχαναγκασμούς που περιγράφει η ψυχιατρική. Πρόκειται για επίμονες και υποτροπιάζουσες ιδέες, σκέψεις, φανταστικές ιδέες ή παρορμήσεις, με κοινό γνώρισμα τον συγκρουσιακό και ενοχοποιητικό τους χαρακτήρα, οι οποίες δεν μπορούν να εξαλειφθούν από τη συνείδηση με τη χρήση της λογικής. Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά τά κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας μας θά διαπιστώσουμε πως οι μέθοδοι τις οποίες χρησιμοποίησαν μοιάζουν κάπως μέ τίς μεθόδους της γνωσιακής ψυχοθεραπείας, πού αναφέρονται στόν χώρο των λογισμών, της συμπεριφοριστικής ψυχοθεραπείας, αφου εντάσσουν τόν άνθρωπο σέ μιά οργανωμένη εκκλησιαστική κοινότητα, καθώς καί της υπαρξιακής ψυχοθεραπείας, αφού προσφέρουν νόημα ζωής καί ύπαρξης. Η πάγια συμβουλή των αγίων και γερόντων απέναντι στους Κλεάνθης Γρίβας, Ψυχιατρικός ολοκληρωτισμός Ιστορική και κοινωνική θεώρηση της ψυχιατρικής, εκδ. Ιανός, 1985. 15ΠιέρΜορέλ, Ζαν- Πιέρ Μουρζερόν, Ελιζαμπετ Ρουντινέσκο, Εικονογραφημένη ιστορία της ψυχιατρικής και της ψυχανάλυσης- πέρα από το συνειδητό, εκδ. Εξάντας, 2004, σελ. 33 κ.ε. 14

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ βλάσφημους λογισμούς ήταν να αδιαφορήσει ο πάσχων, αφού η αγχώδης ενασχόληση με αυτούς τους συντηρεί και τους αυξάνει. Έτσι ήδη στην ‘Κλίμακα’ παρατηρούμε την αποενοχοποίηση, ακριβώς επειδή δεν πρόκειται για πνευματικό αλλά για ψυχιατρικό πρόβλημα. Η Βυζαντινή Ιατρική αποτελεί συνέχεια της αρχαίας Ιατρικής. Στη Βυζαντινή περίοδο παρουσιάζονται προσπάθειες διαφοροποίησης της ψυχικής ασθένειας από τον δαιμονισμό και ολιστικής αντιμετώπισής της. Ο ψυχικά ασθενής δεν απομονώνεται, ενώ αναγνωρίζεται η σημασία του περιβάλλοντος στη θεραπεία του, η οποία γίνεται στο σπίτι του και η εισαγωγή του γίνεται μόνο σε πολύ σοβαρές περιπτώσεις. Οι αντιλήψεις των Βυζαντινών για την ψυχική ασθένεια έχουν δεχθεί την επίδραση της χριστιανικής θρησκείας, της μαγείας και της προόδου της ιατρικής επιστήμης. Για την Εκκλησία, ο ψυχικά πάσχων αποτελεί ένα δυστυχισμένο πλάσμα, το οποίο, λόγω αμαρτιών, αδύναμου ψυχισμού και ελλιπούς πνευματικής συγκρότησης γίνεται άθυρμα των πάσης φύσεως δαιμονίων τον οποίο ταλανίζουν, έως ότου επέμβει η θεία χάρη για να τον απαλλάξει μέσω των εξορκισμών. Παράλληλα με την επίδραση της χριστιανικής θρησκείας, η βυζαντινή σκέψη επηρεάστηκε αναμφίβολα και από την πρόοδο της ιατρικής επιστήμης κατά τη διάρκεια της υπερχιλιετούς ζωής της αυτοκρατορίας. Δεν θα πρέπει να λησμονείται το γεγονός ότι οι βασικές αρχές της ιπποκρατικής ιατρικής μεταλαμπαδεύτηκαν στους Ρωμαίους και εκείθεν στους ιατρούς του Βυζαντίου, από τις τάξεις των οποίων αναδείχθηκαν εξέχουσες προσωπικότητες ήδη από την πρώιμη περίοδο, όπως ο Ορειβάσιος, ο Αλέξανδρος Τραλλιανός, ο Ιωάννης Ακτουάριος, ο Παύλος ο Αιγινήτης16 οι οποίοι συνέβαλαν στην εξέλιξη της τυπολογίας των ψυχικών παθήσεων και των χρησιμοποιούμενων θεραπευτικών μεθόδων, αφήνοντας ως παρακαταθήκη στους μεταγενέστερους ιατρούς της Δύσης μετά την Άλωση ένα αξιόλογο γραπτό έργο. Και ενώ η χριστιανική θρησκεία και η ιατρική επιστήμη μέσα από μία υγιή συμπόρευση στόχευαν στην ανακούφιση του πάσχοντος ανθρώπου, στο Βυζάντιο συνεχίστηκε η επίδραση ενός τρίτου παράγοντα: της μαγείας. Η αρχική ταύτιση θρησκείας και μαγείας και ο επιγενόμενος διαχωρισμός και διαφορετικός προσανατολισμός τους οδήγησε σε μία αντιπαλότητα, η οποία όμως στηριζόταν σε ένα κοινό υπόβαθρο, την αντίληψη για την επιρροή των σκοτεινών υπερφυσικών δυνάμεων. Υπό το πρίσμα των αντιλήψεων αυτών, η ψυχική πάθηση μπορούσε να αποδοθεί τόσο στην κατακυρίευση του σώματος του ασθενούς από κάποιο δαίμονα, όσο και στη γενικότερη επίδραση του κακού στον άνθρωπο, μέσω της επίκλησης των δαιμόνων και της χρήσης μαγικών επωδών (ξόρκια)17. Ανακεφαλαιωτικά, θεωρούμε ότι η ενδελεχής μελέτη των συγγραμμάτων των Εκκλησιαστικών Πατέρων, της βυζαντινής νομολογίας και των λαϊκών χρονογραφημάτων της εποχής καταδεικνύει τον αγώνα για την πάταξη των δεισιδαιμονιών, την κοινωνική Π. Χαρτοκόλλης, Εισαγωγή στην Ψυχιατρική, σσ. 34-39. Τρωιάνος, Μαγεία και διάβολος από τη Ρώμη στο Βυζάντιο, Digesta 3 (2000), 1 – 33 (25). Αρ. Ευτυχιάδης, Βυζαντινή Διαγνωστική Σημειολογία και Διαφορική Διαγνωστική, Βυζαντιναί Μελέται 3 (1991), 129 – 138 (131 – 132). 16

17Σπ.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ μέριμνα για τον ψυχωσικό ασθενή, την προσέγγιση του προβλήματός του στο πλαίσιο της οικογένειάς του και την επιδίωξη για την παραμονή του κατά το δυνατόν στο κοινωνικό σύνολο18. Ταυτόχρονα επισημαίνεται το τεράστιο χάσμα που υφίσταται ανάμεσα στην φιλάνθρωπη στάση της Ορθόδοξης Εκκλησίας σε αντιδιαστολή με την σκληρόκαρδη και στενόμυαλη στάση της Δυτικής Εκκλησίας τα χρόνια του Μεσαίωνα19.

2.8 Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ Στις απαρχές της περιόδου της Αναγέννησης, εγκαταλείπεται σταδιακά η δαιμονολογία και με την ανάπτυξη των επιστημών και της φιλοσοφίας, η ψυχική νόσος αποκτά άλλο νόημα. Η ψυχική ασθένεια δεν συνδέεται άμεσα με τις διαβρωτικές δυνάμεις, αλλά με τον άνθρωπο, τις αδυναμίες του, όπως και με τον ονειρικό και πλασματικό κόσμο που ο ίδιος δημιουργεί μέσα στο μυαλό του. Υπερτονίζονται οι ελλείψεις του ανθρώπου και η ανικανότητά του να υποτάξει το φανταστικό και το παράλογο και να διεισδύσει στο λογικό. Ο φόβος προς το μη λογικό, το παράξενο, εντοπίζεται στους κόλπους των κοινωνιών. Η επιστήμη κριτικάρει αμείλικτα την τρέλα και τις ποικίλες της εκφάνσεις και την αντικρίζει ως εχθρό που πρέπει να απομακρυνθεί από την κοινωνία. Με τον καθορισμό της έννοιας της ψυχικής νόσου έχουμε την έναρξη μιας νέας πολεμικής που καθιστά τον εγκλεισμό του αρρώστου σε άσυλο απαραίτητο και αναγκαία την παρέμβαση της πολιτείας για την αντιμετώπιση της ασθένειας. Στα μέσα, επομένως, του 16ου αιώνα ιδρύονται τα πρώτα άσυλα με κομβικό σημείο την περίφημη ίδρυση και λειτουργία του Γενικού Νοσοκομείου στο Παρίσι. Ο Λουδοβίκος 13ος υπογράφει το διάταγμα για την ίδρυσή του, και λίγα χρόνια αργότερα υπογράφεται νέο διάταγμα που προβλέπει την ίδρυση ενός Γενικού Νοσοκομείου σε κάθε πόλη της Γαλλίας. Το Γενικό Νοσοκομείο, υπήρξε η απαρχή για παρόμοια ιδρύματα σε όλη την Ευρώπη που στόχευαν στο να απαλλάξουν την κοινωνία από τους περιθωριακούς, τους άρρωστους, τους άνεργους και τους ζητιάνους20. Κατά την Αναγέννηση, εν μέσω δημιουργικότητας και ενθουσιασμού για τη ζωή και τη μάθηση δύο γερμανοί μοναχοί, ο Γιόχαν Σπρένγκερ (J. Sprenger) και ο Χάινριχ Κρέμερ (H. Kraemer) κωδικοποίησαν τη θεωρία και τους κανόνες της δαιμονολογίας γράφοντας το βιβλίο με τίτλο «το Σφυρί των Μαγισσών21.» Το βιβλίο ταυτίζει τις ψυχιατρικές διαταραχές με τη μαγεία και την θρησκευτική αίρεση. Το «πλοίο των τρελών»22, που αρμενίζει ακυβέρνητο στους ποταμούς της Ευρώπης, γίνεται κοινό θέμα της τέχνης στην Αναγέννηση. Τέτοια πλοία, φορτωμένα με τρελούς, αποδιωγμένους από τις πόλεις, που γυρεύουν άσυλο κάπου αλλού ή κάποιον τόπο προσκυνήματος που θα τους βοηθούσε να ξαναβρούν το χαμένο Χρυσόστομος, Πρὸς Ἀνομοίους «Κἂν ὑβρίζωσι, κἂν λακτίζωσι, κἂν ἐμπτύωσι, κἂν ὁ,τιοῦν ποιῶσι, μὴ καταλείπῃ ς τὴν ἰατρείαν ἀγαπητέ. Τοὺς γὰρ ἄνθρωπον παραπλῆγα θεραπεύοντας ἀνάγκη πολλὰ τοιαῦτα ὑπομένειν, ἀλλ’ ὅμως οὐδὲ οὕτως ἀφίστασθαι χρή, ἀλλὰ δι’ αὐτὰ μὲν οὖν ταῦτα μάλιστα αὐτοὺς ταλανίζειν καὶ δακρύειν χρή, ὅτι τοιοῦτον αὐτῶν τῆς ἀρρωστίας ἐστὶ τὸ εἶδος». 19 Δημήτριος Καραγιάννης, Ρωγμές & Αγγίγματα, εκδ. Αρμός, 2011, σ. 158. 20 Μισέλ Φουκώ, Η ιστορία της τρέλας, μτφρ. Φρ. Αμπατζοπούλου, εκδ. Ηριδανός, 1976, σ. 46. 21Theodore Millon, Οι κυρίαρχοι του νου, εκδ. Aρχιπέλαγος, 2001, σ. 54-55. 22Μισέλ Φουκώ, Ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή, μτφ. Π. Μπουρλάκης (σύμφωνα με τη γαλλική έκδοση του 1972), εκδ. Καλέντης, 2007. 18Ιω.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ λογικό τους, αντανακλούν την πραγματικότητα της εποχής. Σε κάποια στιγμή ωστόσο το πλοίο των τρελών εξαφανίζεται, για να πάρει τη θέση του το «νοσοκομείο των τρελών». Τον 13ο αιώνα στα πρόθυρα της Αναγεννήσεως, δύο σημαντικοί φιλόσοφοι της Δυτικής εκκλησίας, ο Γερμανός Αλβέρτος ο Μεγάλος και ο Ιταλός Θωμάς Ακινάτης, υποστήριξαν ότι η ψυχή δεν μπορεί να αρρωστήσει και επομένως η τρέλα είναι μια σωματική διαταραχή. Και παρόλο που η πίστη στη δαιμονική προέλευση της ψυχικής αρρώστιας επέζησε πολύ ύστερα από το Μεσαίωνα και πέρα από την Αναγέννηση, το ενδιαφέρον για τις ψυχικές λειτουργίες και την έδρα της ψυχής αναζωπυρώθηκε23. Την ίδια σχεδόν περίοδο, σε πολλές χώρες της Ευρώπης όπως στην Ιταλία, την Αγγλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία και την Ολλανδία, λειτουργούσαν διαφόρων ειδών ιδρύματα που κρατούσαν έγκλειστους τους ψυχικά νοσούντες, τους παραβάτες του νόμου και τους πένητες. Η εγκάθειρξη, λοιπόν, δεν προσανατολιζόταν σε ιατρικούς σκοπούς για τη φροντίδα δηλαδή του αρρώστου, αλλά ήταν περίπου ένα μέσο διασφάλισης αποκλεισμού των πασχόντων που ρίχνονταν σε ένα άσυλο έγκλειστοι μαζί με άλλες κατηγορίες ανθρώπων που αντιμετώπιζαν πάσης φύσεως προβλήματα. Η κοινωνία, πλέον, καταδικάζει τη διαφορετικότητα, αποδιώχνει με νόμιμο τρόπο τα ασθενή μέλη της, και παρά την προοδευτικότερη αντιμετώπιση, σε σχέση πάντα με εκείνην του Μεσαίωνα, στιγματίζει εξ ολοκλήρου τους αρρώστους που αναλαμβάνουν πια ακούσια το ρόλο των τροφίμων στα νεοϊδρυθέντα άσυλα24. 2.9 Εμπειρικές - φιλοσοφικές ιδέες για την Ψυχική νόσο μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Μέχρι τον 17ο αιώνα η κατάσταση παρέμεινε πρακτικά έτσι. Τότε αρχίζουν να επικρατούν οι φιλοσοφικές - εμπειρικές θεωρίες, προσαρμοσμένες στις σημαντικές κοινωνικές αλλαγές των καιρών, τροφοδοτώντας ένα σημαντικό διανοητικό κίνημα που έχει μείνει στη Ιστορία του πολιτισμού του ανθρώπου με το όνομα «Διαφωτισμός». Ο Διαφωτισμός θα επηρεάσει σε όλα τα επίπεδα την ανθρώπινη σκέψη, και ασφαλώς και τις απόψεις σχετικά με την ψυχική αρρώστια. Τώρα, με τους ψυχικά ασθενείς δεν ασχολούνται οι ιερείς, αλλά οι φιλόσοφοι, που δίχως καμία πειραματική γνώση δημιουργούσαν θεωρίες. Οι ιατροί δεν θέλησαν να ασχοληθούν με τους πνευματικά ασθενείς. Διαφορές υπάρχουν, εάν υφίσταται ελευθερία της ψυχής ή όχι. Τις ψυχικές νόσους τις ερμήνευαν σαν αποτέλεσμα αμαρτίας και ψυχικής ρυπαρότητας και περιέγραφαν διάφορες κατηγορίες του πνεύματος. Ακόμα θέλησαν να πάρουν θέση στη σωματική αντίληψη για την προέλευση ψυχικών νόσων. Όταν η Ψυχιατρική, πολύ αργότερα, αναλαμβάνει την όποια αντιμετώπιση και περίθαλψη του ψυχικά πάσχοντος, έρχεται αντιμέτωπη με τις καταστάσεις αυτές και έτσι δημιουργείται μια δραματική αντιπαράθεση μεταξύ Δυτικής Εκκλησίας και Ψυχιατρικής, αφού η Δυτική σχολαστική θεολογία δεν επιτρέπει λειτουργική σχέση με την επιστήμη. Η διδασκαλία της Ορθόδοξης Ανατολής αναφέρεται στην ψυχοσωματική ολότητα της ανθρώπινης φύσης. «Ἀπὸ τῶν πολλῶν μου ἁμαρτιῶν ἀσθενεῖ τὸ σῶμα, ἀσθενεῖ μου καὶ ἡ 23 24

Π. Χαρτοκόλλης, Εισαγωγή στην Ψυχιατρική, σ. 43. Μισέλ Φουκώ, Η ιστορία της τρέλας, ..., σ. 58.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ ψυχή»25. Παράλληλα, τίθεται και η οικουμενικότητα της αμαρτίας που δεν αφορά μόνο κάποιες κατηγορίες ανθρώπων. Η αποδοχή της αμαρτωλότητας αποτελεί βασικό στοιχείο στην Ορθόδοξη πίστη. Το έλεος του Θεού είναι το καθοριστικό στοιχείο για τη σωτηρία των ανθρώπων και όχι τα όποια καλά τους έργα. Επομένως, η φιλάνθρωπη στάση προς τους ψυχικά πάσχοντες δεν είναι μια συμπεριφορά συναισθηματικής τάξης, αλλά αποτέλεσμα θεολογικής αντίληψης. Τον 17ο αιώνα ο Βurton γράφει την πραγματεία «Ανατομία της Μελαγχολίας», το 1621. Αναγνώρισε τα ψυχοδυναμικά συνθετικά της μελαγχολίας και περιέγραψε μερικές από τις αρχές της ψυχανάλυσης26. Μετά την κάμψη της δαιμονολογίας, την επικράτηση του ορθολογισμού και την επιρροή του φυσιολόγου Descartes, oι ψυχιατρικές διαταραχές θεωρήθηκαν ως αρρώστιες των νεύρων (νευρολογία)27. Αυτήν την περίοδο οι ερευνητικές προσπάθειες δεν περιορίζονται µόνο στην αναζήτηση της αιτιολογίας των ψυχιατρικών παθήσεων αλλά επεκτείνονται και στην θεραπεία τους. Από τον 18ο αιώνα και έπειτα, φαίνεται να μεταβάλλεται η στάση απέναντι στην ψυχική ασθένεια και προς το πρόσωπο που πάσχει. Ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα που συνέβησαν την εποχή εκείνη στην Αγγλία είναι το ενδιαφέρον του Samuel Tuke για τους ψυχικά πάσχοντες που οδήγησε στην ίδρυση ενός ασύλου με την ονομασία «retreat» που θα στέγαζε όσα μέλη της αίρεσης των Κουακέρων που έπασχαν από ψυχικά νοσήματα και δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να καταφύγουν σε πολυδάπανα ιδρύματα. Στο ίδρυμα εκείνο δεν υπήρχαν κάγκελα ούτε σίδερα στα παράθυρα, οι τρόφιμοι συμμετείχαν σε αγροτικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες και κυριαρχούσε πνεύμα αλληλεγγύης, με έντονο το θρησκευτικό στοιχείο28. Η Ψυχιατρική, σαν ιδιαίτερος κλάδος της Ιατρικής, μπορεί να θεωρηθεί ότι αρχίζει πριν από το τέλος του 18ου αιώνα όπου ο Βαλσάλβα, αποτέλεσε τον πρόδρομο της αρχής του μη βίαιου περιορισμού29. Από τα μέσα του 19ου αιώνα, ο John Conolly άμεσα επηρεασμένος από τις προσπάθειες εξανθρωπισμού των ασύλων ξεκινά μια αξιόλογη προσπάθεια έχοντας θέσει ως στόχο τον σεβασμό προς το πρόσωπο του αρρώστου και την αλλαγή της συντηρητικής νοοτροπίας των ανθρώπων της εποχής εκείνης30. Από το σημείο αυτό και μετά μπαίνουν οι βάσεις για την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης. Ήδη από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα οι παρεμβάσεις στους ψυχικά ασθενείς είναι ηπιότερης μορφής αλλά η ασυλική περίθαλψη όχι μόνο δεν τερματίζεται, αλλά εντάσσεται και σε ένα πλαίσιο πιο συγκεκριμένο και αρκετά εξειδικευμένο. Ιδρύονται όλο και περισσότερα άσυλα που προσφέρονται αποκλειστικά για τη φροντίδα των αρρώστων από ψυχικά νοσήματα31. Από τον Μικρό Παρακλητικό Κανόνα. Φουκώ Μισέλ, Η ιστορία της τρέλας,…, σ. 37. 27 Theodore Millon, Οι κυρίαρχοι του νου, εκδ. Αρχιπέλαγος, 2001, σ. 66 κ.ε. 28 Κώστας Μπαϊρακτάρης, Ψυχική Υγεία και Κοινωνική παρέμβαση, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αντιπαραθέσεις 15, 1994, σ. 33. 29D. Celas, J.A. Miller, στο Foucault M., Power/Knowledge, σ.209. 30 Κώστας Μπαϊρακτάρης, Ψυχική Υγεία και Κοινωνική παρέμβαση, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αντιπαραθέσεις 15, Αθήνα,1994. σ.34. 31 Μισέλ Φουκώ , Η ιστορία της τρέλας, …, σσ. 57-58. 25 26

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ Στα τέλη του 19ου αιώνα ο χώρος της ψυχιατρικής βρίσκεται σε αναταραχή, κανείς πλέον δεν δύναται να αποδεχθεί τον εγκλεισμό των ψυχικά ασθενών σε χώρους όπως εκείνους της φυλακής, και όσο προχωράει ο αιώνας οι φωνές που καταδικάζουν το παραπάνω φαινόμενο όλο και πληθαίνουν. Τον 20ο αιώνα παρατηρείται μια καινούρια πνοή που θα οδηγήσει στην περίφημη Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση, δηλαδή στη μετάθεση από τον εγκλεισμό και την προστασία, στη φροντίδα και τη θεραπευτική αντιμετώπιση των ατόμων με ψυχικές διαταραχές και την ανάπτυξη μιας πιο ανθρωπιστικής προσέγγισης. Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το κίνημα των ανθρώπινων δικαιωμάτων διευρύνθηκε και εστίασε την προσοχή στις σοβαρές καταπατήσεις των βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των ατόμων με ψυχικές διαταραχές. Το γεγονός αυτό οδήγησε εξελικτικά στη μείωση του αριθμού των χρόνιων ασθενών στα κρατικά ψυχιατρεία, στη σμίκρυνση και το κλείσιμο μερικών και στην ανάπτυξη υπηρεσιών ψυχικής υγείας στο κοινωνικό επίπεδο. Αυτή η εναλλακτική αντιμετώπιση έγινε γνωστή ως «αποϊδρυματισμός32». Βέβαια, δεν έγινε εφικτό το στίγμα της ψυχικής νόσου να εξαλειφθεί. Η έλλειψη ενημέρωσης εξακολουθούσε να υφίσταται και κατά τη διάρκεια του 19ου και του 20ου αιώνα, το δυσάρεστο όμως είναι πως εξακολουθούν και σήμερα, στο κλείσιμο της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα. Φυσικά οι συνθήκες διαβίωσης των ασθενών είναι εμφανώς πολύ πιο βελτιωμένες και έχει αυξηθεί το ενδιαφέρον για μια ουσιαστική προσέγγιση των ατόμων που πάσχουν από ψυχικά νοσήματα από την πλευρά της κοινωνίας, όπου και επιδιώκεται πλέον η επανένταξή τους. Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, τρεις κύριοι παράγοντες ήταν που συνετέλεσαν σε μια αλλαγή στα πρότυπα της ψυχικής υγείας: α) η πρόοδος της ψυχοφαρμακολογίας με την ανακάλυψη νέων κατηγοριών φαρμάκων, ιδιαίτερα των αντιψυχωτικών και των αντικαταθλιπτικών, καθώς και η ανάπτυξη νέων μορφών ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων, β) η προώθηση της δημοκρατίας παγκοσμίως και η ανάπτυξη του κινήματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υπό την αιγίδα του νεοϊδρυθέντος Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και γ) η ενσωμάτωση της ψυχικής υγείας στην αντίληψη της υγείας, όπως αυτή ορίστηκε από τον Π.Ο.Υ. Τα συμβάντα αυτά, επιστημονικά και κοινωνικοπολιτικά, συνέβαλαν ώστε στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα το μοντέλο περίθαλψης στην ψυχική υγεία, να μετατοπιστεί από το μεγάλο ψυχιατρικό ίδρυμα/άσυλο σε μια πιο ανοικτή και ευέλικτη φροντίδα στο επίπεδο της κοινότητας, με την ανάπτυξη κλινών σε γενικά νοσοκομεία για τα οξέα περιστατικά. Αυτή η αλλαγή βασίστηκε τόσο στην ανάγκη σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των πασχόντων, όσο και στην δυνατότητα εφαρμογής σύγχρονων παρεμβάσεων και τεχνικών, στους τομείς της πρόληψης, της θεραπείας και της αποκατάστασης, με την ορθολογική χρήση φαρμακολογικών, ψυχολογικών και ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων. (Π.Ο.Υ., 2001). Τη δεκαετία 1965-76 η κριτική κατά του ψυχιατρικού ασύλου/ νοσοκομείο αναπτύχθηκε εντονότερα και πήρε τη μορφή της άρνησης του ψυχιατρικού ιδρύματος, κυρίως μέσω της λεγόμενης αντιψυχιατρικής. 32Δ.

Παπαδάτου, Εισαγωγή στην Ψυχολογία, εκδ. Ζήτα, 1987, σ. 11.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ Η ανάπτυξη των κινημάτων της κοινοτικής ψυχιατρικής στις αγγλοσαξονικές χώρες και εκείνων της ιδρυματικής-θεσμικής ψυχοθεραπείας στη Γαλλία, παράλληλα με τη νέα ψυχοφαρμακολογία, έθεσαν σε νέες βάσεις το ψυχιατρικό νοσοκομείο. Αμφισβητήθηκε αρχικά ο νοσοκομειοκεντρισμός και εφαρμόστηκε σταδιακά η διάχυση της παροχής ψυχιατρικών φροντίδων στην κοινότητα (κέντρα ψυχικής υγείας, ψυχιατρικά τμήματα γενικών νοσοκομείων, τομεοποίηση) και επιχειρήθηκε η αλλαγή στη δομή και λειτουργία του ψυχιατρικού νοσοκομείου33. Η σύγχρονη Ελληνική Ψυχιατρική διαμορφώθηκε κατά τον 19ο αιώνα, σε σημαντικό βαθμό από τη συμβολή και τα κείμενα γιατρών Ελληνικής καταγωγής που εκπαιδεύτηκαν ή (και) εργάστηκαν σε Πανεπιστήμια ή Ιατρικά Κέντρα του Εξωτερικού. Εκεί δέχτηκαν την επίδραση της σύγχρονής τους Ευρωπαϊκής Ιατρικής, καθώς και, μεταβολισμένη, την επίδραση της Αρχαίας Ελληνικής ιατρικής και φιλοσοφικής παράδοσης, με τη μορφή αντιδανείου, μια που το αρχικό δάνειο ήταν ο γνωσιακός εμπλουτισμός της Δύσης με τον ιατροφιλοσοφικό στοχασμό της Ελληνικής Αρχαιότητας. Η μεταφορά αυτών των γνώσεων, ήταν οι θεμελιώδεις απόψεις των κύριων επιστημονικών ρευμάτων εκείνης της εποχής, η Αρχαία Ελληνική ιατρική και φιλοσοφική παράδοση όπως αναπτύχθηκε στη Δυτική Ευρώπη, καθώς και στοιχεία της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού. Η σύγχρονη ψυχιατρική, που αναδύθηκε στη Δύση στην αυγή του 19ου αιώνα, θεμελιώθηκε πάνω σ’ αυτό το γνωσιακό υπόβαθρο, που τελικά αποτέλεσε το θεμέλιο της σύγχρονης Ελληνικής Ψυχιατρικής.

2.10. Κοινωνικές προκαταλήψεις- Στίγμα και Ψυχική νόσος Πριν γίνουν αντιληπτές οι ψυχικές διαταραχές ως τέτοιες, το στίγμα ήταν η μόνιμη κατάληξη για τους πάσχοντες, ακόμη και όταν δεν επρόκειτο για την τρέλα. Για παράδειγμα, κάποιος με αγχώδη ή ψυχαναγκαστική διαταραχή που εξ αιτίας της εκνευριζόταν και θύμωνε συχνά ήταν "κακός". Η μητέρα με την ελαφρά κατάθλιψη ήταν η "αδιάφορη". Το παιδί με μαθησιακή δυσκολία ήταν ο "τεμπέλης" μέχρι και πρόσφατα. Ο αυτιστικός ήταν ο "ιδιότροπος" και ο "επιθετικός". Πόσα εκατομμύρια ανθρώπων μέσα στους αιώνες φορτώθηκαν με ηθικούς χαρακτηρισμούς και απόρριψη επειδή λειτουργούσε διαφορετικά ο ψυχοσωματικός τους οργανισμός! Οι ψυχικά ασθενείς είναι πράγματι, τα πρόσωπα εκείνα που πλήττονται βαθύτατα από τη στιγματιστική νοοτροπία και τις αναχρονιστικές αντιλήψεις που ενυπάρχουν στην κοινωνία Το στίγμα είναι μια λογική αποκλεισμού του διαφορετικού. Συνεπώς, στιγματισμένο είναι ένα άτομο του οποίου η κοινωνική ταυτότητα, ή η κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκει, τίθεται υπό πλήρη αμφισβήτηση, υποτιμάται και αλλοτριώνεται 34. Η έννοια του στίγματος σχετίζεται λοιπόν με τις έννοιες της «παρέκκλισης» και της «περιθωριακότητας» και καθιστά το άτομο που το φέρει, στόχο προκαταλήψεων και αρνητικών συναισθηματικών αντιδράσεων. Καράβατος, Για μια Μη α-θεωρητική ψυχιατρική, εκδ. Κοινός Τόπος Ψυχιατρικής, Νευροεπιστημών και Επιστημών του Ανθρώπου, 2012. 34 J. Arboleda – Florez, What causes stigma?, World Psychiatry, 1:1 – February (2002),D. Rose., G. Thornicroft., V. Pinfold., A. Kassam., 250 labels used to stigmatise people with mental illness. BioMed Central Ltd, 2007, 7:97. 33Θ.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ Οι διακρίσεις είναι προκατειλημμένες συμπεριφορές που προβάλλουν ως μια αρνητική συνέπεια του στίγματος και των προκαταλήψεων που υπάρχουν. Το στίγμα και η διάκριση μπορεί να προσθέσει στον πόνο και ανικανότητα σχετιζόμενη με τις ψυχικές διαταραχές, πράγμα που οδηγεί σε διάφορες κοινωνικές κινητοποιήσεις που προσπαθούν να αυξήσουν την κατανόηση και να αντικρούσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Ταξινομούνται σε δύο κατηγορίες, τις άμεσες και τις έμμεσες διακρίσεις. α) Άμεση διάκριση υπάρχει όταν ένα πρόσωπο υφίσταται λιγότερο ευνοϊκή μεταχείριση από ένα άλλο πρόσωπο, λόγω κάποιου χαρακτηριστικού από το προαναφερόμενα. β) Έμμεση διάκριση υπάρχει όταν μια ουδέτερη συμπεριφορά ή πρακτική ενδέχεται να προκαλέσει μειονεκτική μεταχείριση προσώπων λόγω της εθνικής τους καταγωγής, της θρησκείας ή των πεποιθήσεων που έχουν, λόγω κάποιας σωματικής ή νοητικής αδυναμίας 35. Συνήθως οι διακρίσεις είναι πιο ανεπαίσθητες στην πραγματικότητα. Για το λόγο αυτό ονομάζονται έμμεσες διακρίσεις. Κλασικό παράδειγμα αδικαιολόγητης διάκρισης αποτελεί ο δισταγμός των εργοδοτών να προσλαμβάνουν άτομα με ιστορικό ψυχικών παθήσεων, όχι εξαιτίας των φυσικών ή των πνευματικών τους προσόντων, αλλά εξαιτίας των στερεοτύπων που έχουν ενστερνιστεί με αποτέλεσμα να προκαταβάλλονται και να υποκύπτουν στις εν λόγω αδικαιολόγητες διακρίσεις36. Παρ’ όλα αυτά, στην «κοινή γνώμη» αναπτύσσονται ποικίλες απόψεις γι’ αυτούς που είναι διαφορετικοί και σε κάθε περίπτωση οι επιπτώσεις αυτές επηρεάζουν άμεσα τη ζωή των ανθρώπων που νοσούν. Η ψυχολογική πίεση και οι δυσχερείς συνθήκες που διαμορφώνουν την καθημερινότητά τους επιδεινώνουν την ήδη βεβαρημένη ψυχική τους υγεία. Όταν υιοθετούνται αρνητικές απόψεις ακολουθούν και αρνητικές συμπεριφορές και αυτό έχει αρνητικό αντίκτυπο στην πορεία και στην έκβαση της ψυχικής νόσου και της κοινωνικής ένταξης και ενσωμάτωσης των ψυχικά ασθενών. Η ετικετοποίηση δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο την κατάσταση, την αποκατάσταση αλλά και την ομαλή ενσωμάτωση των ασθενών στην κοινωνία. Δεν είναι καθόλου τυχαίο πως μέσα από έρευνες που γίνονται κατά καιρούς είναι απαραίτητη η εκπαίδευση και γενικότερα η πληροφόρηση που πρέπει να έχει και να παίρνει ο κόσμος για την αντιμετώπιση των ψυχικά διαταραγμένων ατόμων37. Τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις είναι τρεις έννοιες που συνδέονται στενά με την κατανόηση του στίγματος και τις περισσότερες φορές υιοθετούνται, ακόμη και από τους ίδιους τους ψυχικά ασθενείς, οι οποίοι τελικά, ντροπιασμένοι και μόνοι απομακρύνονται στο περιθώριο των λίγων, των «μη κανονικών», των στιγματισμένων. Ο Goffman (1963) ερμηνεύει την έννοια του στίγματος ως υποβάθμιση της ίδιας της ανθρώπινης ποιότητας του στιγματιζόμενου. W. Patrick Corrigan, Amy C. Watson, «Understanding the impact of stigma on people with mental illness – University of Chicago Center for Psychiatric Rehabilitation and Chicago Consortium for stigma research, Forum stigma and mental illness», Word Psychiatry, U.S.A, February 2002. 36Δ. Παπαδοπούλου, επιμ. Πετμεζίδου Μαρία – Παπαθεοδώρου Χρήστος, Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός, εκδ. Εξάντας, 2004. 37 J. Arboleda – Florez, What causes stigma?, World Psychiatry, 1:1 – February (2002) 35

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ Τα στερεότυπα είναι οι εσφαλμένες αντιλήψεις που αποδίδονται αβάσιμα σε διάφορες ομάδες ατόμων των οποίων η συμπεριφορά και ο τρόπος ή η γενικότερη φιλοσοφία ζωής τους διαφέρει αισθητά από αυτή του ευρύτερου πληθυσμού. Δυστυχώς το στίγμα της ψυχικής ασθένειας μένει ανεξίτηλο πάνω στον άνθρωπο που το φέρει. Ακόμα και αν τα συμπτώματα υποχωρήσουν, ακόμα και αν ο άνθρωπος με ψυχική ασθένεια αποδείξει ότι μπορεί να εκπληρώσει τον κοινωνικό του ρόλο, να εργαστεί και να έχει μια ομαλή κοινωνική ζωή, η δυσπιστία, ο φόβος, η αποφυγή, η απόρριψη και οι συμπεριφορές διακρίσεων εναντίον του τον ακολουθούν38. Στην ψυχική ασθένεια στερεότυπα που προκαλούνται και ενισχύονται από ακραίες στάσεις ζωής και συμπεριφορές είναι τα εξής: 1) Τα άτομα με ψυχικά προβλήματα είναι επικίνδυνα όχι μόνο για τον εαυτό τους αλλά και για τον υπόλοιπο πληθυσμό. Ένα σοβαρό ποσοστό των ψυχικά πασχόντων δεν είναι ούτε βίαιο ούτε και επικίνδυνο, αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν ψυχικά ασθενείς που να χαρακτηρίζονται από μια ακραία και βίαιη συμπεριφορά. Τον τελευταίο λόγο όμως τον έχει πάντα ο επιστήμονας ψυχικής υγείας. Διαχρονικές έρευνες έχουν δείξει ότι «Η απόλυτη ταύτιση ψυχικής ασθένειας και ετεροκαταστροφικής βίαιης συμπεριφοράς είναι μια λανθασμένη αντίληψη που έχει σαν αποτέλεσμα τη διαιώνιση του κοινωνικού αποκλεισμού των ψυχικά πασχόντων»39. 2) Τα άτομα που πάσχουν από ψυχική ασθένεια, δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της εργασίας τους. Έρευνες έχουν δείξει πως η εργασία αποδίδει πολλά οφέλη σε υγιή ή ασθενή ψυχικά άτομα, καθώς συμβάλλει στη βελτίωση της ψυχολογίας, συντελεί στη διαδικασία δραστηριοποίησης και συνήθως ωφελεί δραστικά στη θεραπεία του μεγαλύτερου ποσοστού των ψυχικά αρρώστων οι οποίοι διαπιστώνουν σταδιακή βελτίωση της κατάστασής τους40. Συνεπώς, στο σημείο αυτό τα αρνητικά στερεότυπα και η προκατάληψη που σε μεγάλο ποσοστό οφείλονται στην άγνοια του γενικού πληθυσμού και στις στρεβλές πεποιθήσεις, ενεργοποιούν τους μηχανισμούς κοινωνικής απόρριψης και δυσχεραίνουν την πρόσβαση των ασθενών στην εργασία, και σε άλλους καίριους τομείς41. 3) Ο μύθος που καθιστά ανίατη την ψυχική νόσο. Η θεωρία καταρρίπτεται από την ίδια την επιστήμη και την ανακάλυψη επαναστατικών θεραπειών που προσφέρουν στον ασθενή καλύτερη ποιότητα ζωής και βελτιώνουν την ψυχική του κατάσταση. Σχετικά με την εξέλιξη της πορείας της νόσου της σχιζοφρένειας, και την επανένταξη στην κοινότητα, από διεθνείς έρευνες διαπιστώθηκε ότι η βελτίωση των ασθενών είναι από 10-46% και η ανάρρωση από 7-45%. Έτσι, καταρρίπτεται ο μύθος ότι η σχιζοφρένεια είναι μια ανίατη νόσος. Επίσης αποδεικνύεται ότι αν ο ασθενής αποφύγει τον εγκλεισμό του στο ψυχιατρείο 38Ν.

Sartorius, Η. Schulze, Developing the program. In: N. Sartorius & H. Schulze (Eds.) Reducing the stigma of mental illness: A report from a Global programme of the World Psychiatric Association (pp.1-13), Cambridge University Press, 2005. Ν. Santorius, «Iatrogenic stigma of mental illness», British Medical Journal, 2002, 324: 1470-1471. 39Δ. Δαμίγος, πρόλογος: Π. Σακελαρόπουλος, «Αποασυλοποίηση και η σχέση της με την πρωτοβάθμια περίθαλψη», Κοινωνική Ψυχιατρική στην Ελλάδα, εκδ. Παπαζήση, 2003. σ. 28. 40Μ.Β. Καρύδη, Στοιχεία Ψυχοκοινωνικής Προσέγγισης στην Επαγγελματική Αποκατάσταση Ψυχωσικών Ασθενών, Ελληνικά Γράμματα, 2007. 41Α. Ζήση, Επανένταξη Χρόνιων Πασχόντων. Εμπειρικά Ευρήματα, Νέες Προσεγγίσεις Και Προοπτικές, εκδ. Τυπωθήτω-Δαρδανός, 2002, σ. 244.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ και συμμετέχει σε ειδικά αποκαταστασιακά προγράμματα, τότε μειώνονται οι πιθανότητες υποτροπών και αυξάνεται η κοινοτική του λειτουργικότητα42. 4) Ο εγκλεισμός των ψυχιατρικών ατόμων σε ίδρυμα. Η αλήθεια είναι πως τα άτομα που υποφέρουν από ψυχικά αίτια μπορούν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημά τους χωρίς να απαιτείται ο εγκλεισμός τους σε ψυχιατρείο, με την προϋπόθεση, βέβαια, τα συμπτώματα και οι συνέπειες της νόσου να μην επιβαρύνουν δραματικά τη σωματική και ψυχική τους κατάσταση. Ο εγκλεισμός σε ίδρυμα όταν θα κρίνεται απαραίτητος να επιβληθεί – σε έσχατη δηλαδή ανάγκη – θα πρέπει να είναι σύντομος για να αποφευχθεί και η λεγόμενη ιδρυματοποίηση που καθιστά τον ασθενή ανήμπορο και οδηγεί σε έκπτωση των ψυχοκοινωνικών του λειτουργιών43. 5) Η ελλιπής πληροφόρηση. Προχωρώντας στο συγκεκριμένο ανακαλύπτει κανείς πως εξαιτίας της πλανάται ως ένα μεγάλο βαθμό η ιδέα πως την καίρια ευθύνη για την εμφάνιση της ψυχικής νόσου σε ένα άτομο την φέρουν αποκλειστικά και μόνο οι γονείς και το άμεσο οικογενειακό του περιβάλλον. Ο μύθος αυτός οδηγεί σε ένα πλήθος αρνητικών επιπτώσεων. Οι ενδοοικογενειακές σχέσεις επηρεάζονται αρνητικά σε πρώτη φάση και στην πορεία γεννιούνται στην οικογένεια αισθήματα κατωτερότητας και τάσεις απομόνωσης από τον κοινωνικό τους περίγυρο ούτως ώστε, να αποφύγουν την αναγκαστική έκθεση του προβλήματος. Κάποιες άλλες αναλήθειες που διαδίδονται και φαίνεται να τις ενστερνίζεται μια όχι και τόσο αμελητέα μερίδα του κόσμου είναι: α) Οι ψυχικά ασθενείς έχουν διχασμένη προσωπικότητα β) Τα άτομα με ψυχική ασθένεια έχουν χαμηλή νοημοσύνη που αγγίζει τα όρια της νοητικής υστέρησης και διακρίνονται για την αδύναμη προσωπικότητά τους γ) Οι ψυχικά ασθενείς δεν έχουν ευθύνη των πράξεών τους ε) Η ψυχική ασθένεια συνδέεται με τη μαγεία. Φυσικά, με βάση τα παραπάνω, δεν πρέπει να αγνοείται η μορφή και το επίπεδο της ψυχικής ασθένειας, καθώς είναι εύλογο να αντιμετωπίζεται διαφορετικά μια ήπια μορφή ψυχικής διαταραχής από μια προχωρημένη με δυσάρεστες και έντονες εκδηλώσεις που πλήττουν κατά κύριο λόγο τις κοινωνικές δεξιότητες του ανθρώπου. Το δυσάρεστο, όμως, είναι πως μέχρι και σήμερα δεν έχουν αρθεί οι στερεότυπες αντιλήψεις που στηλιτεύουν τον άρρωστο και τον καθιστούν κοινωνικά απόκληρο. Η στερεοτυπική εικόνα που χρησιμοποιείται συνήθως σε άτομα με ψυχική ασθένεια, είναι ο κίνδυνος, πράγμα το οποίο δημιουργεί μια στάση αποξένωσης τους από το κοινωνικό σύνολο. Συντηρείται από την αμάθεια και την προκατάληψη. Η μεροληπτική και αρνητική στάση απέναντι στην ψυχική ασθένεια οδηγεί στην καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των ασθενών και στον αποκλεισμό τους από το κοινωνικό σύνολο44.

Kaplan-Sadock, «Synopsis of psychiatry», Behavioral /Clinical Psychiatry, 10th Edition, 2007, σ. 467-497. Μ. Μαδιανός, Ψυχιατρική και αποκατάσταση, εκδ. Καστανιώτη, 2005, σ. 484-497. 43Συναινετική Διακήρυξη του Παγκόσμιου οργανισμού Υγείας και της Παγκόσμιας Εταιρείας για την Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση (WTTO WAPR,1996). Βλ. Αναστασία Ζήση, Επανένταξη Χρόνιων Πασχόντων. Εμπειρικά Ευρήματα, Νέες Προσεγγίσεις Και Προοπτικές, εκδ. Τυπωθήτω-Δαρδανός, 2002, σσ. 36-37. 44 Σ. Στυλιανίδης, Ν. Θεοχαράκης, Π.Χ. Χονδρός, Tο μετέωρο βήμα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Eλλάδα, Mια διαχρονική προσέγγιση με επίκαιρα ερωτήματα, Αρχαιολογία και Τέχνες, τ. 105, 2007. 42

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ Έντονες, επίσης, συζητήσεις αφορούν στον όρο «προκατάληψη». Η προκατάληψη είναι μια περίπλοκη έννοια που σύμφωνα με τους κοινωνικούς ψυχολόγους και τους κοινωνιολόγους έχει πρωταρχική σημασία για την κατανόηση των σχέσεων και των αντιπαραθέσεων μεταξύ των ομάδων. Αναφέρεται σε γνώμες ή στάσεις που έχουν τα μέλη μιας ομάδας απέναντι σε κάποια άλλη ομάδα. Οι γνώμες και οι στάσεις αυτές έχουν σχηματιστεί εκ των προτέρων και βασίζονται κυρίως σε εικασίες και φήμες παρά σε αποδείξεις και δεν μεταβάλλονται εύκολα ακόμα και αν έρθουν αντιμέτωπες με άλλες πληροφορίες. Οι προκατειλημμένοι άνθρωποι μπορεί να έχουν ευνοϊκές ή αρνητικές προκαταλήψεις απέναντι στις άλλες ομάδες45. Είναι καταστάσεις που αποκαλύπτουν την ετοιμότητα του ανθρώπου να ενεργήσει αρνητικά απέναντι στο αντικείμενο της προκατάληψης, χωρίς να εξετάσει αν μια τέτοια συμπεριφορά είναι δικαιολογημένη46. Οι προκαταλήψεις οδηγούν αξιωματικά σε αρνητικές συμπεριφορές που αναπόφευκτα θα επιφέρουν τις διακρίσεις. Οι προκαταλήψεις αντανακλούν την ανισότητα και σκληρότητα της σύγχρονης κοινωνίας. Στην κοινωνία συντηρούνται συμπεριφορές που καλλιεργούν την εναντίωση σε κάθε τι διαφορετικό με ταυτόχρονη και άμεση έξαρση του ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας. Δεν θα πρέπει όμως να λησμονεί κανείς το γεγονός πως μέλη της κοινωνίας θεωρούνται και οι ευπαθείς ομάδες, κάτι που υποχρεώνει την κοινωνία να ενδιαφερθεί εξίσου για τα άτομα αυτά και να τα συμπεριλάβει στην πρόνοιά της. Το φαινόμενο του στιγματισμού παρουσιάζεται με δύο βασικούς τρόπους: καταρχήν, το πρόσωπο που βιώνει τον στιγματισμό στοχοποιείται ως ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας ορισμένης κοινωνικής ομάδας, ενώ στη συνέχεια, η τυποποίηση αυτή καταλήγει σε αρνητικές συνεκδοχές. Οι συναισθηματικές αντιδράσεις του γενικού πληθυσμού εμφανίζονται αμέσως μετά και εκδηλώνονται με διάφορους τρόπους ανάλογα με την προσωπικότητα και τα βιώματα του κάθε ανθρώπου. Παρατηρούνται, λοιπόν, φοβικές αντιδράσεις, συναισθήματα λύπησης, ενίοτε αηδίας και περιφρόνησης. Στην περίπτωση του ανθρώπου με ψυχικά προβλήματα, οι αντιδράσεις αυτές μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες, όμως κατά κανόνα κυριαρχούν στο σύνολό τους47. Η ψυχική αρρώστια εξοβελίζει τον ασθενή από την υφιστάμενη κοινωνική τάξη48. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που αισθάνονται ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας, περιθωριοποιούνται και φέρουν βαριά επάνω τους την ταμπέλα του φρενοβλαβή 49. Τα άτομα, στα οποία έχει επιδοθεί η ετικέτα του «ψυχικά άρρωστου», σημαδεύονται από μία βαθειά απαξίωση 50, η οποία συνοδεύεται από αρνητικά στερεότυπα, απόρριψη, χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο και βεβαίως έντονες κοινωνικές και ατομικές διακρίσεις. 45Ό.π. 46T.

Björkman, Svensson, B., Lundberg B., Experiences of stigma among people with severe mental illness. Reliability, acceptability and construct validity of the Swedish versions of two stigma scales measuring devaluation/discrimination and rejection experiences. Nordic Journal of Phychiatric, (2007) 61(5): 332-338. 47 David Pilgrim, Key Concepts in Mental Health, SAGE Publications, 2005, σ. 157. 48Thomas S. Szasz, Η βιομηχανία της τρέλας…, σ.387. 49Mike Slade & Stefan Priebe, «Choosing Methods in Mental Health Research», Mental health research from theory to practice, Routledge, Taylor & Francis Group, 2006. σ. 155. 50E. Goffman, Stigma: Notes on the management of spoiled identity, Englewood Cliffs, Prentice Hall, NJ, 1963.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ Στη θεωρία απόδοσης ετικέτας ο Scheff (1966)51 υποστήριξε ότι ο τρόπος συμπεριφοράς του κοινού προς τα πρόσωπα που εκλαμβάνονται ως διαφορετικά δεν εξαρτάται από τη συμπεριφορά τους, αλλά από τα χαρακτηριστικά της ετικέτας που τους έχουν αποδοθεί από την κοινωνία. Με αυτόν τον τρόπο η ετικέτα δρα πέρα και πάνω από την όποια συμπεριφορά των ατόμων. Όταν οι αντιλήψεις της κοινωνίας απομακρύνονται από την κατανόηση των προβλημάτων των μελών της, μοντέλα τα οποία προτάσσονται, όπως αυτό της ψυχικής περίθαλψης, δε μπορεί να είναι αμέτοχα στην εδραίωση και προώθηση των προκαταλήψεων, καθώς τα ίδια αναπαράγουν στιγματιστικές αντιλήψεις. Όλες οι παραπάνω θεωρήσεις και πρακτικές ενισχύουν τα πιο κοινά στερεότυπα για το άτομο με ψυχική διαταραχή, τα οποία περιγράφουν κάποιον που δε μπορεί να ελέγξει και να φροντίσει τον εαυτό του, που είναι αναποτελεσματικό στην εργασία του, επικίνδυνο για τον ίδιο ή τους άλλους και υπεύθυνο για την ασθένειά του 52, γεγονός που συμβάλλει καταλυτικά στον αυτο-στιγματισμό του αρρώστου και στον κοινωνικό αποκλεισμό του στιγματισμένου ως «ψυχασθενή». Ο κοινωνικός αποκλεισμός του στιγματισμένου ως «ψυχασθενή» πάντοτε θα λειτουργεί ανασταλτικά στην εξέλιξη και την αυτοπραγμάτωση του ασθενή, όπως και πάντοτε θα απασχολεί την κοινωνία και θα προκαλεί προβληματισμό στις σκεπτόμενες ομάδες προσώπων που διακρίνουν την αδικία και τον κοινωνικό ρατσισμό. Στο πλαίσιο της κοινωνικής ζωής η ιδιαιτερότητα και η διαφορετικότητα είναι στενά δεμένες με την έννοια του «κοινωνικού στίγματος» που οδηγεί τελικά στον κοινωνικό αποκλεισμό των ατόμων. Αναμφίβολα, οι πλέον στιγματισμένες νοσολογικές οντότητες είναι ακόμη και σήμερα οι ψυχικές διαταραχές. Έτσι οι ψυχικά ασθενείς έχουν να αντιμετωπίσουν εκτός από την ίδια τη νόσο, το κοινωνικό στίγμα, την προκατάληψη και το φόβο της κοινωνίας. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι ο φόβος της ψυχικής νόσου, ο φόβος της τρέλας, μαζί με το φόβο του θανάτου, αποτελούν τους αρχετυπικούς φόβους του ανθρώπου. Και οι δύο αυτοί φόβοι συνδέονται με το στοιχείο της απώλειας, φόβο για την απώλεια της λογικής στη μία περίπτωση και φόβο για την απώλεια της ζωής στην άλλη. Φόβο, σε τελική ανάλυση, για την απώλεια της ουσίας της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι βέβαιο ότι οι φόβοι και τα στερεότυπα αποτελούν κρίσιμα εμπόδια για την προαγωγή της ψυχικής υγείας. Ο ψυχικά ασθενής υποβάλλεται σε διάφορες μορφές κοινωνικού στιγματισμού και του αποδίδονται συνήθως χαρακτηριστικά που συνδέονται με τα παραδοσιακά στερεότυπα, στα οποία ο άνθρωπος μυείται από πολύ νωρίς στην παιδική του ηλικία. Με βάση αυτά τα στερεότυπα ο ψυχικά άρρωστος είναι «τρελός», ο κακός, ο επικίνδυνος, ή ο δαιμονισμένος. Έτσι τα άτομα μέσα στην κοινότητα μερικές φορές αντιδρούν απέναντι σε ένα άτομο που αντιμετωπίζει ψυχική ασθένεια με αμηχανία, φόβο και εχθρότητα. Ένα στιγματισμένο άτομο συχνά στρέφει αυτά τα αισθήματα μέσα του και τα αισθάνεται σαν ντροπή. Λόγω του ότι το στίγμα σχετίζεται με ψυχική ασθένεια, το άτομο που αντιμετωπίζει μια ψυχική ασθένεια μπορεί να χάσει την αυτοεκτίμησή του και μπορεί να δυσκολεύεται και να διατηρεί και να κάνει φίλους. Σύμφωνα με διάφορες έρευνες , ο στιγματισμός των ψυχικά πασχόντων Scheff, Being mentally ill: A sociological theory. Chicago, 1966. IL: Aldine. W. Corrigan & P. Kleinlein, The impact of mental illness stigma, In P. Corrigan (Ed.), «On the stigma of mental illness: Practical strategies for research and Social change (σσ. 11- 44). American Psychological Association, Washington, DC, 2005. 51T. 52P.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ στην Ελλάδα, φαίνεται πως εξακολουθεί να είναι έντονος παρά τις όποιες βελτιώσεις που σημειώθηκαν στην ελληνική κοινωνία . Στις μελέτες αυτές αναδεικνύεται ο φόβος των ασθενών στην κοινωνική απομόνωση και περιθωριοποίησή τους 53, δημιουργώντας ένα φαύλο κύκλο, όπου ο ασθενής, προσπαθώντας εν μέρει να αποφύγει το στιγματισμό, απορρίπτει τη φαρμακευτική αγωγή και αυτή η μη «συναίνεση» συνδέεται με την εμφάνιση εκείνων των συμπεριφορών που οδηγούν στην επιβεβαίωση του στιγματιστικού στερεότυπου που εμφανίζει τον ψυχικά ασθενή ως ανισόρροπο, βίαιο και επικίνδυνο54.

2. 11. Θρησκευτικές προκαταλήψεις Η επίτευξη μιας αποτελεσματικής συμβολής της ποιμαντικής παρέμβασης στην ιατρική αντιμετώπιση των ψυχικών αρρώστων απαιτεί: 1) την ύπαρξη μιας καλής συνεργασίας μεταξύ Εκκλησίας και φορέων παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας, 2) την κατάλληλη εκπαίδευση των ιερέων και των άλλων εκκλησιαστικών στελεχών και 3) την αρμόζουσα ευαισθητοποίηση των επαγγελματιών ψυχικής υγείας σε θέματα πίστης55. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, καθίσταται σαφές ότι βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη μιας τέτοιας συνεργασίας είναι η αμοιβαία άρση των προκαταλήψεων φροντίζοντας η εκκλησιαστική διακονία να μην λειτουργεί ως υποκατάστατο της επιστήμης της ψυχιατρικής και της ψυχολογίας56. Για τη θεραπεία τους, όσον αφορά την Επιστήμη, η Ψυχολογία έχει την ψυχανάλυση, με την οποία προσπαθεί να ξεδιαλύνει την αιτία του προβλήματος και ανάλογα να δουλέψει» τον ασθενή, για να τον απαλλάξει έτσι από τις πληγές, καθώς και από ό,τι πιέζει τον ψυχικό του κόσμο. Η Ψυχιατρική χρησιμοποιεί την ψυχοθεραπεία, στην οποία ανήκουν οδηγίες και υποδείξεις του ειδικού γιατρού στον ασθενή μετά τη διάγνωση του προβλήματος και, όταν θα κριθεί απαραίτητο, θα χορηγήσει και τα ανάλογα ψυχοφάρμακα. Η Εκκλησία εκφράζεται με βάση τη Γραφή, την παράδοσή της και την πατερική γραμματεία, στοιχεία στα οποία βασίστηκε για την καθιέρωση της πρακτικής που χρησιμοποιεί εδώ και αιώνες στο υπό εξέτασιν ζήτημα. Δυστυχώς, η έλλειψη ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης των κληρικών σχετικά με το τι είναι ψυχιατρική διαταραχή οδηγεί σε διάφορα προβλήματα και επιπλοκές. Για παράδειγμα, σε περιπτώσεις που τα προβλήματα είναι μικρά, με ήπια συμπτωματολογία, μπορεί να γίνει σύγχυση μεταξύ της πνευματικής φύσης του προβλήματος και της ψυχολογικής εμπλοκής57. Σε σοβαρότερες περιπτώσεις, μπορεί οι ασθενείς να «διαγιγνώσκονται ως δαιμονοκατεχόμενοι, παραπέμποντας σε διάφορες τελετουργίες και εξορκισμούς, ενώ στην πραγματικότητα οι ασθενείς χρειάζονται επείγουσα ψυχιατρική βοήθεια. Ένα άλλο σοβαρό πρόβλημα που προκύπτει είναι η παρέμβαση του ιερέα στην θεραπευτική προσπάθεια του ιατρού συνιστώντας αυθαίρετα τη διακοπή της 53Μ.

Economou, C. Gramandani, C. Richardson, & C. Stefanis, «Public attitudes toward people with schizophrenia in Greece», World Psychiatry, 2005, 4(1), 40-44. 54 R. Brown, E. Pinel, «Stigma on my mind: Individual differences in the experience of stereotype threat», Journal of Experimental Social Psychology, Vol. 39, 2003, σσ. 626 – 633. E. Whitehead, C. Carlisle, C. Watkins, T. Mason, «Stigma and the Social Exclusion in Healthcare», Routledge, 2001, σ. 17. 55 π. Α. Αυγουστίδης, Εκκλησία και Ψυχική Υγεία, Σύγχρονες Προκλήσεις, εκδ. Έννοια, 2008, σ. 54. 56Ό. π. 57Ό.π., σ. 56.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ φαρμακευτικής αγωγής. Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι ο ιερέας που βρίσκεται ενώπιον τέτοιων προβλημάτων, δεν αποπέμπει τον εξομολογούμενο, απλώς τον παραπέμπει στον κατάλληλο ειδικό για το πρόβλημα υγείας του, ενώ ο ίδιος συνεχίζει να ασκεί το διακόνημα της πνευματικής πατρότητας, δεδομένου ότι και ο πλέον διαταραγμένος «ψυχ»-ιατρικός ασθενής χρήζει πνευματικής καθοδηγήσεως και – πάνω από όλα – έχει ανάγκη των ιαματικών μέσων της Εκκλησίας58. Πολλές θεωρίες της σύγχρονης Ψυχολογίας δεν συμπίπτουν με την θεώρηση της Εκκλησίας. Διότι έχουν σαν βάση διαφορετικές κοσμολογικές και ανθρωπολογικές παραστάσεις, μη λαμβάνοντας υπ’ όψιν τον Θεό και την ψυχή, όπως η Εκκλησία μας από την αρχή απεκάλυψε. Η ποιμαντική θα πρέπει να βλέπει με ενδιαφέρον τις προσπάθειες των επιστημονικών αυτών κλάδων, να διαλέγεται και να συνεργάζεται με την επιστήμη. Γιατί ακόμη και αν υπάρχουν διαφορές δεν πρόκειται για ουσιαστική αντιπαράθεση μεταξύ Ψυχιατρικής και Θεολογίας, αλλά για μια ιδεολογικοποιημένη διαστρέβλωση που οδηγεί σε έλλειμμα της επαγγελματικής υπευθυνότητας59. Συνεπώς, η ποιμαντική φροντίδα στον ψυχικά ασθενή θα πρέπει να υποδείξει στον άνθρωπο να πάει σε κατάλληλο γιατρό, ώστε να έρθει σε σημείο και σε θέση και σε κατάσταση, που θα μπορεί να επιχειρήσει να τον οδηγήσει στην κατά Χριστόν μετάνοια, στον αγιασμό, στην κάθαρση, στην νέα ζωή που αποτελεί την οδό για την πλήρη θεραπεία του ανθρώπου. Επομένως, το να γνωρίζει ο ποιμένας και ο ψυχίατρος, τα όρια των δυνατοτήτων τους, και τι μπορούν να προσφέρουν, αποτελεί θεμελιώδες κίνητρο για να κατανοήσουν όλοι οι εμπλεκόμενοι τα μυστικά της θεραπείας των ψυχών. 2.12.Ψυχιατρικές προκαταλήψεις Είναι γεγονός πως η μεγάλη πλειοψηφία των ψυχιάτρων επιμένει να αγνοεί το ρόλο της πίστης εντός της θεραπείας60. Η αντιπαράθεση αυτή επιβιώνει και σήμερα τόσο σε ψυχιάτρους, οι οποίοι τρομοκρατούνται από τη θρησκευτικότητα των ασθενών, εντάσσοντάς την συχνά στην ψυχοπαθολογία τους, όσο και σε ασθενείς, οι οποίοι προτιμούν τον πνευματικό τους από έναν ψυχίατρο. Γι’ αυτόν το λόγο και η θρησκεία χαρακτηρίστηκε ως το τελευταίο «ταμπού» της Ψυχιατρικής61. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως υπάρχει ένα συνεχώς αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον τόσο από την Ψυχολογία, όσο και από την Ψυχιατρική, για τη σχέση θρησκευτικότητας, υγείας, ψυχικής υγείας και ψυχοθεραπείας. Πολλοί ψυχίατροι εκφράζουν επιφυλάξεις για την συνεργασία με την Εκκλησία θεωρώντας ότι ένα μεγάλο ποσοστό ασθενών ερμηνεύει την πάθησή του μέσω θρησκευτικών δοξασιών ή προλήψεων62. Διάφορες μελέτες, αντίθετα, δεν επαληθεύουν την παραπάνω θεώρηση. Μια ενδιαφέρουσα μελέτη αποκάλυψε ότι η θρησκευτική πίστη ενισχύεται στο χώρο του νοσοκομείου, όπου επικρατούν όχι μόνον εικόνες αγίων αλλά και χριστιανικά παρεκκλήσια, ενώ οι πιστοί έχουν τη βαθύτερη ανάγκη να εκφραστούν μέσω της προσευχής. Η τάση του πιστού να επικαλείται μια ανώτερη δύναμη ιδιαίτερα σε δύσκολες Α. Αυγουστίδης, ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ Ή ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ: στο http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/pastoral/avgoustidis_exomologisi.html. 59π. Α. Αυγουστίδης, «Η σωτηριολογία της Ψυχιατρικής», Σύναξη, 25 (1988), σσ. 35-42. 60 Σ. Τσιτσίγκος, Θέματα ψυχολογίας της θρησκείας, εκδ. Πουρναρά, 2007, σ. 57. 61 H.Kung, «Religion: The last taboo», APA Press, Washington, DC, 1986. 62π. Α. Αυγουστίδης, Εκκλησία και Ψυχική Υγεία, Σύγχρονες Προκλήσεις,… σ.61. 58π.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ καταστάσεις, όπως για την ανάρρωσή τους στο κλινικό περιβάλλον, βρίσκεται ριζωμένη μέσα του και αποτελεί στοιχείο της ίδιας του της φύσης.63 Επιπλέον αναφορές από την διεθνή βιβλιογραφία παρουσιάζουν ότι η θρησκευτική συμμετοχή συνδέεται γενικά με χαμηλότερα επίπεδα καταθλιπτικών συμπτωμάτων64, εμφανίζοντας τη θρησκεία αφενός να ενισχύει θετικά συναισθήματα όπως η παρηγοριά, η ελπίδα, η εσωτερική γαλήνη και η πνευματική συγγένεια με άλλους ανθρώπους65, αφετέρου τη θρησκευτική πίστη να βελτιώνει τη διανοητική υγεία και να «θεραπεύει» την κατάθλιψη. Για παράδειγμα, σύμφωνα σε έρευνα που διεξήγαγε το Νοσοκομείο McLean στο Belmont της Μασαχουσέτης, η πίστη φαίνεται να έχει θετικό αποτέλεσμα στη θεραπεία ανθρώπων που υποφέρουν από ψυχιατρικές ασθένειες. Στην έρευνα αυτή παρουσιάστηκε ότι η πίστη σχετίζεται όχι μόνο με την ψυχολογική ισορροπία, αλλά και με τη μείωση της κατάθλιψης και της πρόθεσης αυτοκαταστροφής.66 Επιπρόσθετες έρευνες έδειξαν επίσης ότι τα επικρατούντα συστήματα κατανόησης και ερμηνείας των ψυχικών διαταραχών δεν στηρίζονται σε θρησκευτικές δοξασίες ή προλήψεις67. Σε τουλάχιστον τρεις μελέτες, η σημαντικότητα της θρησκείας συνδέεται με καλύτερα επίπεδα κατάθλιψης ή λιγότερα καταθλιπτικά συμπτώματα κατά την παρακολούθηση, για όσους πάσχουν από σωματική ασθένεια68. Τέλος, στη συστηματική ανασκόπηση 850 μελετών των Koenig και Larson (2001) βρέθηκαν αρκετές συσχετίσεις μεταξύ θρησκευτικότητας και ψυχικής υγείας αναφέροντας χαμηλότερα ποσοστά κατάθλιψης και/ή άγχους μεταξύ των περισσότερο θρησκευόμενων69. Επίσης, διαφορετικές έρευνες έχουν απορρίψει παλαιότερες αντιλήψεις, σύμφωνα με τις οποίες η θρησκευτικότητα συμπεριλαμβανόταν στους παράγοντες κινδύνου για την ανάπτυξη ψυχοπαθολογίας. Νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές σημειώνουν ότι η θρησκευτική πίστη στηρίζει και ανακουφίζει τα άτομα που βρίσκονται σε δύσκολες περιόδους της ζωής τους70. Η θρησκευτικότητα μπορεί να έχει θετικές, αλλά και αρνητικές επιδράσεις στη ζωή του ατόμου. Η θρησκευτικότητα που προάγει τη ψυχική υγεία είναι αυτή που δίνει την αίσθηση πως ο Θεός ενδιαφέρεται για τον άνθρωπο και με αυτόν τον τρόπο τον ενεργοποιεί να δρα με αγάπη και αλληλεγγύη προς τους άλλους. Με αυτόν τον τρόπο οι διαπροσωπικές σχέσεις ενισχύονται θετικά, ενδυναμώνονται οι δεσμοί και στρέφεται το ενδιαφέρον του ανθρώπου έξω από τον εαυτό του καλλιεργώντας την ενσυναίσθησή του. Επιλύοντας έτσι στο χώρο του νοσοκομείου», Το Βήμα του Ασκληπιού, τόμ. 10, τεύχ. 4 , Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2011. 64Braam, Beekman & van Tilburg, 1999; Koenig, McCullough & Larson, 2001. 65E.L. Idler & S.V. Kasl, «Religion, disability, depression, and the timing of death», American Journal of Sociology, 97, 1052-1079. 66 https://www.everydayhealth.com/columns/therese-borchard-sanity-break/how-faith-helps-depression/. 67 π. Α. Αυγουστίδης, Εκκλησία και Ψυχική Υγεία, Σύγχρονες Προκλήσεις…, σ.62. 68E.L. Idler & S.V. Kasl, «Religion, disability, depression, and the timing of death», ... 69H.G. Koenig, D.B. Larson, S.S. Larson, «Religion and coping with serious medical illness», Ann Pharmacother, Mar; 2001, 35(3):352-9. 70Β. Πάϊκα, Ε. Ντουντουλάκη, Δ. Παπαϊωάνου, Π. Βούλγαρη, Θ. Υφαντής, Α.Α. Δρόσος, «Ψυχολογική αντοχή, Θρησκευτικότητα και Κίνδυνος Αυτοκτονίας σε ασθενείς με Ρευματολογικά νοσήματα την εποχή της κρίσης», 25ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ρευματολογίας, Αθήνα 8-11 Δεκεμβρίου 2016. 63Ι. Κουτελέκος, Γ. Γερογιάννη, «Θρησκευτικότητα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΝΟΣΟ. Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ ΣΗΜΕΡΑ και τη δική του συναισθηματική πίεση, καθώς αποσπάται η προσοχή του από τα προσωπικά του προβλήματα και είναι περισσότερο σε θέση να βρει λύσεις σε αυτά. Από την άλλη όψη του νομίσματος, μια άκαμπτη και στείρα θρησκευτικότητα, η οποία τροφοδοτείται από φόβο και ενοχές υπό το πρόσωπο ενός τιμωρού Θεού, η οποία «καθαγιάζει» το μίσος και την επιθετικότητα, κάθε άλλο παρά ωφέλιμη είναι για την ψυχική υγεία του ατόμου. Μια τέτοιου είδους θρησκευτικότητα εμποδίζει την προσωπική ανάπτυξη του ατόμου. Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως δεν πρέπει να γίνεται σύγχυση μεταξύ της υγιούς θρησκευτικότητας και αυτής που έχουν υπόψη τους οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, στηριζόμενοι στις εμπειρίες από τους ασθενείς που παρακολουθούν. Δεν θα πρέπει να αγνοούμε το γεγονός ότι τα αρνητικά αποτελέσματα της έλλειψης κατάλληλης ευαισθητοποίησης δεν αφορούν μόνο στη μη αξιοποίηση μιας επιπλέον ενισχυτικής δύναμης στον αγώνα για τη βελτίωση της ψυχιατρικής μέριμνας, αλλά μερικές φορές και σε προβλήματα επιστημονικής ή επαγγελματικής δεοντολογίας. 71 Για τον λόγο αυτό η «Επιτροπή Θρησκείας και Ψυχιατρικής» δημοσίευσε μια λίστα οδηγιών με σκοπό την αποφυγή τέτοιων φαινομένων, τονίζοντας τα εξής: 1) Ο ψυχίατρος οφείλει να σέβεται τα πιστεύω των ασθενών του και 2) Δεν επιτρέπεται στο θεραπευτή να επιβάλλει τις δικές του θρησκευτικές και ιδεολογικές πεποιθήσεις ούτε να υποκαθιστά τα πιστεύω του ασθενούς του με διαγνωστικά κατηγορήματα ή θεραπευτικές πρακτικές72. Θεωρητικά, η ύπαρξη κληρικών στο νοσοκομείο στηρίζεται σε δύο βασικές αρχές, που η ιατρική αποδέχεται από παλιά ανεπιφύλακτα: 1) την ανάγκη ενιαίας ψυχικής αγωγής υγείας ψυχής και σώματος, και 2) τη συνεργασία ιατρικής και θείας αντίληψης στη θεραπεία του ασθενούς. Η στενή σχέση και αλληλεπίδραση ψυχής και σώματος του ανθρώπου επιβάλλει τη συνεργασία ιερέαιατρών καθώς ο άνθρωπος είναι το κοινό πεδίο εργασίας του. Ο ιερέας, αποτελεί σημαντικότατο πρόσωπο της θεραπευτικής ομάδας και οφείλει να συνεργάζεται με όλο το προσωπικό ώστε να αντιμετωπίζονται οι κρίσεις του ασθενούς. Είναι ο πλέον αρμόδιος για τη συναισθηματική κατάσταση του ασθενούς και καλείται να συνεργαστεί, για τη βελτίωσή της, τόσο με το γιατρό αλλά και με τους νοσηλευτές, τους κοινωνικούς λειτουργούς και όλους τους επαγγελματίες υγείας.

Α. Αυγουστίδης, Εκκλησία και Ψυχική Υγεία, Σύγχρονες Προκλήσεις, …, σ.62. American Psychiatric Association, Committee on Religion and Psychiatry, “Guidelines regarding possible conflict between Psychiatrists Religion Commitment and Psychiatric practice”, AJP 147,4 (1990), σ. 4 71π. 72

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 3 3.1 Αιτιολογία των ψυχικών διαταραχών Το ζήτημα της αιτιολογίας των ψυχικών διαταραχών είναι ιδιαίτερα πολύπλοκο και μέχρι σήμερα όχι πλήρως διευκρινισμένο. Κατά καιρούς επικράτησαν μονομερείς απόψεις, ότι δηλαδή οι ψυχικές παθήσεις οφείλονται είτε μόνο σε οργανικούς παράγοντες είτε μόνο σε περιβαλλοντικούς. Ακόμη και σήμερα, μέσα στον ψυχιατρικό χώρο συναντά κανείς ιδεολογικοποιημένες αντιλήψεις. Παρ’ όλα αυτά, το κυρίαρχο μοντέλο είναι το βιοψυχοκοινωνικό, στο οποίο οι σωματικοί, ψυχολογικοί, και κοινωνικοί παράγοντες συμβάλλουν μέσα από μία διαπλοκή μοναδική για κάθε άτομο. Έχει υποστηριχθεί ότι οδυνηρά γεγονότα, πως χωρισμοί ή απώλειες, νωρίς στη ζωή, μπορούν να ευαισθητοποιήσουν σημεία υποδοχέων, οδηγώντας έτσι σε ευαλωτότητα προς επαναλαμβανόμενη κατάθλιψη στην ενήλικη ζωή. Ιδέες και εικόνες που συνδέονται με καταθλιπτικές καταστάσεις θα μπορούσαν να δρουν ως ερεθίσματα για ένα μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο, ακόμη και χωρίς μια συγκεκριμένη απώλεια ή εξωτερικό στρες στο περιβάλλον. Αυτό το μοντέλο συμφωνεί και με εμπειρικές και με ψυχαναλυτικές παρατηρήσεις... O εγκέφαλος διαθέτει αξιοσημείωτη πλαστικότητα. Γνωρίζουμε τώρα ότι μορφολογικές αλλαγές στα νευρικά κύτταρα συμβαίνουν σχεδόν κάθε μέρα και ότι δεν είναι αναγκαίο ένα μαζικό (ψυχολογικό) τραύμα για να τις προκαλέσει. Η επίδραση των ψυχοκοινωνικών παραγόντων στις νευροβιολογικές διαδικασίες συναντάται σε αλλαγές που προκύπτουν από την ψυχοθεραπεία, όπως και στη διαταραχή μετατραυματικού στρες, στην οποία επαναλαμβανόμενα έντονα ερεθίσματα από το περιβάλλον ξεπερνούν την ικανότητα του φλοιού να τα διεργασθεί και οδηγούν σε συναπτικές αλλαγές μόνιμης φύσεως. Το γεγονός ότι ένα πρόσωπο θα απαντήσει με μία τέτοια διαταραχή σε μία κατάσταση η οποία δεν αφήνει κάποιο μόνιμο σημάδι σε άλλον, αντανακλά το γεγονός ότι το υποκειμενικό νόημα που δίνεται στο περιβαλλοντικό ερέθισμα είναι καθοριστικό για την επίδραση πάνω στις συναπτικές αλλαγές... Επίσης έχει βρεθεί ότι επεισόδια πανικού που φαίνονται χωρίς ψυχολογικό περιεχόμενο μπορεί στην πραγματικότητα να πυροδοτηθούν από ασυνείδητους ψυχολογικούς παράγοντες. Έτσι η ψυχοθεραπεία αποδεικνύεται ιδιαίτερα χρήσιμη».1 Ενα πιθανό μοντέλο ψυχοσωματικής αλληλεπιδράσεως θα ήταν· "1) Όλες οι ψυχικές διεργασίες, ακόμη και οι πιο σύνθετες, αντλούνται από λειτουργίες του εγκεφάλου... Έτσι διαταραχές στη συμπεριφορά που χαρακτηρίζουν τις ψυχιατρικές ασθένειες είναι διαταραχές της εγκεφαλικής λειτουργίας, ακόμη και σε εκείνες τις περιπτώσεις όπου οι αιτίες των διαταραχών προέρχονται σαφώς από το περιβάλλον. 2) Τα γονίδια, και ειδικότερα συνδυασμοί γονιδίων, ασκούν σημαντικό έλεγχο στη συμπεριφορά. Άρα ένα στοιχείο που συμβάλλει στην ανάπτυξη μείζονος ψυχικής ασθένειας είναι γενετικό. 3) Αντίστροφα, η συμπεριφορά και κοινωνικοί παράγοντες ασκούν επιδράσεις στον εγκέφαλο στο να τροποποιήσει την εκφραστικότητα των γονιδίων και επομένως την λειτουργία των νευρικών Glen Gabbard, Psychodynamic psychiatry in the ‘decade of the brain’. The American Journal of Psychiatry, 149(8), 1992, 991-998. 1

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ κυττάρων. Η μάθηση κάθε είδους αλλοιώνει την εκφραστικότητα των γονιδίων πρός τα έξω. 4) Οι αλλοιώσεις αυτές προκαλούν αλλαγές στα πρότυπα- δρόμους (patterns) των νευρικών συνδέσεων. Οι εν λόγῳ αλλαγές όχι μόνο συμβάλλουν στη βιολογική βάση της ατομικότητας του καθενός, αλλά είναι και υπεύθυνες για την έναρξη και διατήρηση διαταραχών της συμπεριφοράς που προκαλούνται από κοινωνικές συγκυρίες. 5) Στο βαθμό που η ψυχοθεραπεία και η συμβουλευτική είναι αποτελεσματικές στο να παραγάγουν μακροπρόθεσμες αλλαγές στη συμπεριφορά, το κάνουν αυτό μέσω μαθήσεως, μεταβάλλοντας την εκφραστικότητα των γονιδίων και επιφέροντας δομικές αλλαγές στα ανατομικά πρότυπα των αλληλοσυνδέσεων μεταξύ των νευρικών κυττάρων του εγκεφάλου. Μάλιστα, καθώς η επανάσταση των απεικονιστικών μεθόδων εξελίσσεται, θα πρέπει κάποτε να επιτρέψει και ποσοτική εκτίμηση της εκβάσεως της ψυχοθεραπείας"2.

3.2 Εγχειρίδια ταξινόμησης των ψυχικών διαταραχών Η ψυχική ασθένεια είναι ένα μοτίβο σκέψης ή συμπεριφοράς, ή μια ανωμαλία η οποία προκαλεί πόνο ή και ανικανότητα, και η οποία δεν είναι αναπτυξιακά ή κοινωνικά καθορισμένη. Είναι δυνατόν να σχετίζεται με συγκεκριμένες περιοχές ή λειτουργίες του εγκεφάλου ή και του υπόλοιπου νευρικού συστήματος, συχνά σε ένα κοινωνικό πλαίσιο3, αλλά μπορεί ακόμη και να συνδέεται με τα γονίδια ή την εμπειρία4. Για να αξιολογήσουμε σωστά οποιαδήποτε συμπεριφορά χρειάζεται να γνωρίζουμε τα κίνητρα και τους στόχους του ατόμου που αξιολογείται. Η ανάγκη ταξινόμησης των ψυχικών διαταραχών ήταν φανερή καθόλη την ιστορία της ιατρικής και της ψυχολογίας. Δύο από τα συστήματα ταξινόμησης με ευρεία διάδοση και αποδοχή είναι το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ταξινόμησης των Ψυχικών Διαταραχών (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders ή DSM) της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας και η Διεθνής Ταξινόμηση Νόσων (International Classification of Diseases ή ICD) της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας. Τα σύγχρονα συστήματα ταξινόμησης είναι πολυαξονικά και συνεκτιμούν τους διάφορους ψυχολογικούς, βιολογικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες που εμπλέκονται στην αποκλίνουσα συμπεριφορά5. 3.3 Ομάδες ψυχικών διαταραχών 3.3.1. Ψυχώσεις Είναι μείζονες ψυχικές διαταραχές στις οποίες η σκέψη, το συναίσθημα, η επικοινωνία και η συμπεριφορά του ατόμου είναι τόσο βαριά διαταραγμένα, ώστε παρακωλύεται σημαντικά η ικανότητά του να αντεπεξέρχεται στις απαιτήσεις της καθημερινής του ζωής. Ο όρος «ψύχωση» εισήχθη το 1845 από τον Von Feutchtersleben με τη σημασία της «νοητικής διαταραχής» ή «τρέλας». Εκφράζει μια ποικιλία σοβαρών ψυχιατρικών διαταραχών, που

Eric Kandel, A new intellectual framework for psychiatry. The American Journal of Psychiatry, 155(4), 1998, 457-469. 3RD. Alarcó n, Cultural inroads in DSM-5. World Psychiatry, 2014, 13:310–313. 4Ό. π. Βλ. Και σε V. Kontaxakis, B. Havaki-Kontaxaki, Kollias K, Ferentinos P, Papadimitriou G. "Attenuated psychosis syndrome" or "subthreshold prodromal state"? Psychiatry Investigation 2013, 10:203–204 5American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 5th ed. American Psychiatric Publishing, Washington, DC, 2013. 2

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ χαρακτηρίζονται από διαταραχή της αντίληψης (ακουστικές, οπτικές, οσφρητικές, απτικές και γευστικές ψευδαισθήσεις), της διαδικασίας (ασυνέπεια, διαταραχή στη σύνδεση και τη ροή των σκέψεων, φυγή ιδεών) και του περιεχομένου της σκέψης (παραληρητικές ιδέες), με αποτέλεσμα την αλλοίωση της πραγματικότητας. Οι ψυχώσεις διακρίνονται σε: i) οργανικές (όταν οφείλονται σε οργανικό αίτιο, ιστοπαθολογική αλλοίωση, π.χ. τραύμα, ορμονικές διαταραχές, αρτηριοσκλήρυνση κλπ.) και ii) λειτουργικές (όταν δεν προέρχονται από σαφώς διαγνωσμένη οργανική αιτία, αλλά μπορούν να αποδοθούν σε ψυχοκοινωνικά αίτια).

Διακρίνουμε τις ακόλουθες κλινικές μορφές ψυχώσεων : Σχιζοφρένεια: Σήμερα θεωρείται η σοβαρότερη ψυχιατρική διαταραχή καθώς συνδέεται με σημαντική έκπτωση της λειτουργικότητας σε ποικίλους τομείς της καθημερινής ζωής (αυτοφροντίδα, αυτοδιαχείριση, εκπαίδευση, εργασία, διαπροσωπικές σχέσεις, κοινωνική ζωή, ψυχαγωγία). Οι βασικές κλινικές εκδηλώσεις της σχιζοφρένειας είναι οι παραληρητικές ιδέες (πχ. αναφοράς, επιβουλής, παρακολούθησης, δίωξης, συσχέτισης, επίδρασης, μεγαλείου κλπ.), οι ψευδαισθήσεις (συνήθως ακουστικές), οι διαταραχές του λόγου (μπορεί να είναι νοηματικά ασύνδετος έως και ασυνάρτητος, η αποδιοργάνωση της συμπεριφοράς, οι διαταραχές της συναισθηματικής έκφρασης και η αβουλία (πχ. κοινωνική απόσυρση, παθητικότητα, αδυναμία ανάληψης πρωτοβουλιών). Επιπλέον οι ασθενείς με σχιζοφρένεια είναι πιθανό να εμφανίζουν γνωστικά ελλείμματα (πχ. δυσκολίες στην εστίαση ή στη μετατόπιση της προσοχής), και ελλιπή εναισθησία (αδυναμία αναγνώρισης του νοσηρού).

Διπολική διαταραχή Αποτελεί σοβαρή διαταραχή της διάθεσης, η οποία κυμαίνεται μεταξύ μανίας και μελαγχολίας. Η μανία εμφανίζεται με τη μορφή μεγάλων αποκλίσεων στη διάθεση του ατόμου, υπερβολικής ευφορίας, υπερκινητικότητας, μειωμένης ανάγκη για ύπνο, αυξημένων επιπέδων ενέργειας, διάσπαση της προσοχής, συναισθηματική αστάθεια κλπ. Η μανία χρήζει άμεσης αντιμετώπισης καθώς είναι πιθανό να οδηγήσει το άτομο σε πολύ επικίνδυνες καταστάσεις για τον εαυτό του αλλά και τους άλλους. Η υπομανία είναι ένα σύνδρομο παρόμοιο με την μανία, αλλά όχι τόσο βαρύ ή έντονο και δεν επηρεάζει τόσο σημαντικά την λειτουργικότητα. Αντίθετα, στην μελαγχολία παρατηρείται αθυμία, κατήφεια, παραμελημένη εμφάνιση, αναποφασιστικότητα, ευσυγκινησία, πτωχεία και λίμνασμα ιδεών, ανορεξία και απώλεια βάρους, μειωμένη κινητικότητα (έως εμβροντησία), συναίσθημα αναξιότητας και ενοχής, τάσεις αυτοκαταστροφής, αναφροδισία και σεξουαλική ανικανότητα. 3.3.2. Καταθλίψεις Η κατάθλιψη είναι μία διαταραχή που επηρεάζει τη διάθεση, τις σκέψεις και συνήθως συνοδεύεται από σωματικές ενοχλήσεις. Επηρεάζει τις διατροφικές συνήθειες του ατόμου, τον ύπνο του, τον τρόπο που βλέπει τον εαυτό του και τον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται και αντιλαμβάνεται. Η κατάθλιψη δεν είναι το ίδιο με το φυσιολογικό, καταθλιπτικό συναίσθημα 35

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ που περνά γρήγορα και έχει μικρότερη ένταση. Στην κατάθλιψη το καταθλιπτικό συναίσθημα έχει μεγάλη ένταση, διαρκεί περισσότερο και οδηγεί σε έκπτωση της λειτουργικότητας του ατόμου σε πολλούς τομείς της ζωής του. Αναφέρονται οι κύριοι τύποι καταθλιπτικών διαταραχών: i. Μείζων Καταθλιπτική Διαταραχή: Εκδηλώνεται με ένα συνδυασμό συμπτωμάτων που επηρεάζουν την ικανότητα του ατόμου να εργαστεί, να μελετήσει, να κοιμηθεί, να φάει, και να απολαύσει ευχάριστες δραστηριότητες, όπως έκανε στο παρελθόν. Ενδέχεται να είναι σοβαρού βαθμού, με απόλυτη παράλυση και κίνδυνο αυτοκτονίας. ii. Δυσθυμική Διαταραχή: Είναι μία χρόνια καταθλιπτική διάθεση, συνήθως ελαφρότερη από την μείζονα κατάθλιψη. Δεν καθιστά το άτομο ανίκανο, αλλά εξαιτίας της μακροχρόνιας καταθλιπτικής διάθεσης, δεν το αφήνει να αισθανθεί και να λειτουργήσει ομαλά.

3.3.3. Νευρώσεις6: Αυτές ορίζονται ως οι ψυχικές διαταραχές που χωρίς να ανήκουν στην κατηγορία των ψυχώσεων, δηλαδή χωρίς να έχουν ψευδαισθήσεις, παραληρηματικές ιδέες, απώλεια της επαφής με την πραγματικότητα, και χωρίς να επηρεάζουν την ικανότητα του ατόμου να λειτουργεί στους σημαντικούς τομείς της καθημερινής ζωής (εργασία, διαπροσωπικές σχέσεις). Οι νευρώσεις ως προς τα κύρια χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς και τα συμπτώματα που αυτή εμφανίζει διακρίνονται στις παρακάτω κατηγορίες: α) Αγχώδης νεύρωση: αόριστος, αιωρούμενος και γενικευμένος φόβος που μπορεί να ενταθεί ως τον πανικό, μια κατάσταση αδιάλειπτης ανησυχίας, ένας μόνιμος διάχυτος φόβος που διαποτίζει κάθε ενέργεια του ατόμου, β) Φοβίες: κάτι ενδιάμεσο μεταξύ φόβου και άγχους, έντονος φόβος μπροστά σε ορισμένα ερεθίσματα ή καταστάσεις που δεν προέρχονται από πραγματική αιτία (π.χ. ακροφοβία, αγοραφοβία, κλειστοφοβία κλπ.), γ) Νευρωσική κατάθλιψη: υπερβολική ευαισθησία σε δυσάρεστα γεγονότα που δημιουργεί βαθιά και παρατεταμένη απελπισία, έντονη μελαγχολική κατάπτωση, δ) Ιδεο-ψυχαναγκαστική νεύρωση: έμμονες ιδέες, επίμονη επανάληψη κατά τρόπο τελετουργικό μιας σειράς στερεότυπων ενεργειών, ε) Υποχονδρίαση: διαρκής ενασχόληση με θέματα σωματικής υγείας, συνεχής ανησυχία λόγω φόβου για κάποια ασθένεια και αγωνιώδης αναζήτηση τρόπων προς αποφυγή του χειρότερου, στ) Ψυχοσωματικές διαταραχές: σωματοποιημένες διεργασίες – οργανονευρώσεις με κύριο στοιχείο τον πόνο, περιλαμβάνουν οργανικά συμπτώματα (π.χ. άσθμα, στομαχόπονος, πονοκέφαλος, ζάλη, κόπωση, έλκος κλπ.) που έχουν ως γενεσιουργό τους αίτιο κάποιο ψυχολογικό πρόβλημα. ζ) Υστερική νεύρωση: σε βαρειές περιπτώσεις προκαλεί την εκδήλωση σοβαρών σωματικών συμπτωμάτων, όπως ολική ή μερική αχρηστία οργάνων ή μελών του σώματος (π.χ. υστερική τύφλωση, υστερική κώφωση, υστερική αλαλία, υστερική ανοσμία, υστερική ανορεξία, υστερική παράλυση, υστερική αμνησία κ.λπ.), χωρίς όμως να υπάρχει αντίστοιχη οργανική βλάβη.

Ν. Μάνος, Βασικά στοιχεία κλινικής ψυχιατρικής, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1997.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ 3.3.4. Αγχώδεις διαταραχές7 Τι είναι το Άγχος; Το άγχος είναι ένας ακαθόριστος φόβος, που δημιουργείται και συντηρείται από την αίσθηση και αναμονή των προκλήσεων της ζωής που έχουμε να αντιμετωπίσουμε. Αισθανόμαστε μόνοι απέναντι σε αυτές τις προκλήσεις. Το άγχος είναι η ψυχική αντίδραση στην επίγνωση της ατομικότητας μας, ότι είμαστε άτομα ξεχωριστά και μοναδικά και επομένως και μόνα. Είναι η πρώτη ψυχική αντίδραση, που αναφέρεται στην ιστορία του ανθρώπου. Και είναι το πρώτο συναίσθημα που έχουμε μετά τη γέννησή μας, όταν διαπιστώσουμε ότι η μητέρα μας δεν είναι πάντα κοντά μας. Εδώ να αναφέρουμε και την πιο θεμελιώδη αντινομία του ανθρώπου. Η αναγκαία ψυχική ανάπτυξή μας ως προσώπων απαιτεί τον αποχωρισμό από τη μητέρα μας και την εξατομίκευσή μας, αλλά η διαδικασία αυτή κινείται σε αντίθετη κατεύθυνση από τη βαθύτερη οντολογική ανάγκη μας να είμαστε ενωμένοι. Και αυτό είναι μια υπαρξιακή σύγκρουση, και επομένως μια μόνιμη πηγή άγχους.

Παραλλαγές αγχωδών διαταραχών Γενικευμένο Άγχος Η πιο χαρακτηριστική αγχώδης διαταραχή, που, όπως λέει και το όνομα της, πρόκειται για καθημερινό συνεχές άγχος που αφορά όλες τις δραστηριότητες, ιδιαίτερα την εργασία και τη σχολική απόδοση. Το άτομο έχει διαρκώς έγνοια, γίνεται νευρικό και κουρασμένο, έχει σωματική ένταση και διαταραγμένο ύπνο. Διαταραχή Πανικού Χαρακτηρίζεται από επεισόδια πολύ έντονου άγχους με αρχή και τέλος και έντονα σωματικά συμπτώματα, μέχρι λιγοθυμίας. Αρχικά είναι αραιά, αλλά έχουν την τάση να πυκνώνουν μέσα στον χρόνο, μέχρι που γίνονται καθημερινά. Συχνά οι κρίσεις συνδυάζονται με Αγοραφοβία, δηλαδή φόβο των δημόσιων χώρων και του συνωστισμού, όπου προκαλούνται πιο εύκολα, και σταδιακά το άτομο επιλέγει να απομονώνεται. Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή Το άτομο μπορεί να έχει μανία με την τάξη και να επιμένει να τοποθετεί τα αντικείμενα με έναν ορισμένο τρόπο, να φοβάται τα μικρόβια, σε σημείο που δεν κυκλοφορεί και δεν αγγίζει πουθενά ή να φορά γάντια ή να πλένεται αμέτρητες φορές την ημέρα και να καταστρέφει το δέρμα των χεριών με απορρυπαντικά. Στις πιο «καθαρές» περιπτώσεις έχουμε μόνο ιδεοληψίες, δηλαδή έμμονες ιδέες γύρω από συγκεκριμένα θέματα, οι οποίες δεν αφήνουν το άτομο να ησυχάσει. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Πνευματικό έχουν έμμονες ιδέες για θέματα ηθικής, αμαρτιών και ενοχών, που δεν κατευνάζονται όσες φορές και αν εξομολογηθούν και είναι φανερά υπερβολικές. Συχνά αυτά τα άτομα διακατέχονται από παράλογους φόβους, ότι θα κάμουν κακό στους άλλους. Κοινωνική Φοβία Είναι ο φόβος της επαφής με τους άλλους, της αλληλεπίδρασης με αυτούς, φόβος να μας βλέπουν και να μας παρατηρούν. Συνδυάζεται συνήθως με αγοραφοβία, δηλαδή φόβο των Ε. Κάττουλας, «Αγχώδεις διαταραχές και διαταραχή πανικού», Ψυχική Υγεία, Σύγχρονες προσεγγίσεις – Προβληματισμοί, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2009. 7

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ δημόσιων χώρων. Φοβόμαστε να μιλήσουμε μπροστά σε ακροατήριο, φοβόμαστε μήπως δεν τα πάμε καλά σε μια συνέντευξη, όπου θα είμαστε το κέντρο του ενδιαφέροντος. Ο φόβος αυτός μπορεί να εξελιχθεί σε κρίση πανικού και οδηγεί κι αυτός σταδιακά σε απομόνωση. Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες Μια αγχώδης διαταραχή, που συναντούμε ολοένα και πιο συχνά, λόγω της αύξησης των δυστυχημάτων και των περιστατικών κακοποίησης. Βλέπουμε το άτομο να περιορίζεται λειτουργικά και να αναβιώνει νοερά και δραματικά τις περιστάσεις του τραυματισμού του, σωματικού ή ψυχικού, με τρόπο ακατάσχετο, που δεν ανταποκρίνεται σε νουθεσίες και ανακινείται με κάθε νέα ψυχοπιεστική εμπειρία.

3.4. Αιτίες των ψυχικών νοσημάτων Η ακριβής αιτία των ψυχικών νοσημάτων δεν είναι γνωστή. Μερικοί από τους παράγοντες που πιστεύεται ότι συντελούν στα ψυχικά νοσήματα είναι: 1) Αλλαγές στη δομή και/ή στη χημεία του εγκεφάλου. Αυτές οι αλλαγές επηρεάζουν τη λειτουργία του εγκεφάλου και, επομένως, τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τη συμπεριφορά του ατόμου. 2) Περιβαλλοντικοί παράγοντες. Το περιβάλλον ενός ατόμου, οι σχέσεις του, η οικογενειακή τους ζωή, οι τραυματικές εμπειρίες, η κακοποίηση και άλλες αγχογόνες εμπειρίες στη ζωή τους πιστεύεται ότι συντελούν ή αποτελούν το έναυσμα για τα ψυχικά νοσήματα. 3) Βιολογικοί παράγοντες. Η ψυχική νόσος μπορεί να κληρονομηθεί ολοκληρωτικά ή εν μέρει, και επομένως μπορεί να είναι μέρος της γενετικής συγκρότησης του ατόμου. Παρ’ όλα αυτά, ένα άτομο μπορεί να κληρονομήσει ένα γονίδιο αλλά να μην προσβληθεί από την ψυχική νόσο. 4) Η χρήση ναρκωτικών και άλλων ουσιών εξάρτησης μπορεί να αλλοιώσει τη χημεία του εγκεφάλου, καθιστώντας το άτομο πιο ευάλωτο στις ψυχικές νόσους. 5) Αρνητικά πρότυπα σκέψης. Αν ένα άτομο είναι ευάλωτο στις ψυχικές νόσους, οι συνεχείς αρνητικές σκέψεις μπορεί να επιδεινώσουν την κατάστασή του. 3.5. Θεραπευτική αγωγή και ανάρρωση Σχεδόν όλες οι ψυχικές νόσοι μπορούν να αντιμετωπισθούν, ή τουλάχιστον μπορεί να μειωθεί η σοβαρότητα των συμπτωμάτων τους, μέσω φαρμακευτικής αγωγής για την αποκατάσταση της χημικής ισορροπίας, και μέσω κάποιας μορφής ψυχοθεραπείας και/ή συμβουλευτικής ψυχολογικής υποστήριξης. Ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που βοηθούν στην ανάρρωση είναι η συμπόνοια και η κατανόηση. Ένα άτομο που πάσχει από κάποια ψυχική νόσο συχνά αντιμετωπίζει απομόνωση και άνιση μεταχείριση από άλλα άτομα. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι ένας στους πέντε ενηλίκους θα προσβληθεί από κάποια ψυχική νόσο τουλάχιστον μία φορά στη ζωή του, ότι οι ψυχικές νόσοι μπορούν να αντιμετωπισθούν, και ότι η συμπόνοια και η κατανόηση μπορούν να βοηθήσουν το άτομο να αναρρώσει.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ 3.5.1. Περί των ψυχιατρικών φαρμάκων8 Παλαιότερα υπήρχε διαμορφωμένη η άποψη στον κόσμο, ότι όποιος πήγαινε στον ψυχίατρο και του έγραφε φάρμακα για να θεραπεύσει για παράδειγμα μια κατάθλιψη, τότε ή τρελός θα ήταν, ή θα γινόταν «φυτό» από τα φάρμακα. Ο αστικός αυτός μύθος ρίζωσε βαθιά και ακόμη και σήμερα δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν ότι τα ψυχοφάρμακα είτε σε κάνουν φυτό, άβουλο, είτε σε τρελαίνουν. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Η Ψυχιατρική αποτελεί μια ιατρική ειδικότητα, που εξασκείται από καταρτισμένους στο αντικείμενο ιατρούς. Είναι η πλέον αμφισβητούμενη ιατρική ειδικότητα, όχι μόνο για τα αποτελέσματά της, αλλά ακόμα και για το αντικείμενό της, το οποίο σε ακραία μορφή αμφισβητείται συχνά με το απλοϊκό επιχείρημα ότι «δεν υφίσταται η έννοια της ψυχικής νόσου». Βεβαίως, η Ψυχιατρική, όπως και οι λοιπές ειδικότητες της ιατρικής, είναι μια δυναμικά εξελισσόμενη επιστήμη, που όμως στην πορεία της εξέλιξής της έχει να καταδείξει τόσες θεραπευτικές επιτυχίες όσες και αποτυχίες. Η ασάφεια που επικρατεί γύρω από την ψυχική νόσο, που δεν μπορεί να γίνει κατανοητή ακόμα και από ιατρούς άλλων ειδικοτήτων, η έλλειψη σαφών και αδιαφιλονίκητων αποδείξεων για την φύση και μηχανισμούς εκδήλωσης, ανάπτυξης και συντήρησης των ψυχικών νόσων, καθιστούν το έργο των ψυχιάτρων ακόμα δυσκολότερο να πείσουν τόσο την επιστημονική κοινότητα, όσο βεβαίως και τους ίδιους τους ασθενείς. Δεν είναι τυχαίο μάλιστα που η Ψυχιατρική είναι η μόνη ιατρική ειδικότητα που αμφισβητήθηκε τόσο πολύ, μέχρι του σημείου ανάπτυξης ολόκληρου Κινήματος στην δεκαετία του 1970, με τίτλο μάλιστα πρόδηλο των προθέσεων των εμπνευστών του «Αντιψυχιατρικού Κινήματος». Συχνά οι ψυχίατροι στην καθημερινή τους πρακτική, έρχονται συν τοις άλλοις αντιμέτωποι και με την δυσπιστία που υπάρχει διαδεδομένη για την χρησιμότητα των ψυχιατρικών φαρμάκων, καθώς και με ποικίλες δοξασίες για την βλαπτικότητα τους. Το μόλις πρώτο ψυχιατρικό φάρμακο η χλωροπρομαζίνη (Largactil) συνετέθη το 1950 και η ανακάλυψη της ήταν τυχαία σε έρευνα που γινόταν για αντιφυματικά φάρμακα. Έκτοτε, πολλά καινούργια φάρμακα ανακαλύφθηκαν, αλλά 70 χρόνια από την πρώτη εκείνη ανακάλυψη, η αμφισβήτηση συνεχίζει να υπάρχει.

3.5.2. Μύθοι και δοξασίες γύρω από τα ψυχιατρικά φάρμακα: Τα ψυχιατρικά φάρμακα χορηγούνται για την θεραπεία των ψυχικών ασθενειών. Δεν υπάρχουν όμως ακριβή, αντικειμενικά κριτήρια για την ψυχιατρική «διάγνωση», ως εκ τούτου, δεν υπάρχουν ακριβή, αντικειμενικά κριτήρια για να θεωρηθεί αν κάποιος έχει βελτιωθεί ή θεραπευτεί. Ακριβή, αντικειμενικά κριτήρια για την ψυχιατρική διάγνωση υπάρχουν, όπως και για όλες τις ασθένειες. Τα κριτήρια διάγνωσης έχουν ταξινομηθεί μαζί με αυτά των υπολοίπων σωματικών ασθενειών στο ICD-10 του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και στο DSM-V της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας. Κάθε διάγνωση πρέπει να υπακούει σε συγκεκριμένα κριτήρια και με βάση αυτά προσδιορίζεται συνολικά η θεραπεία (συμπεριλαμβανομένης και 8

https://www.iatropedia.gr/eidiseis/enas-dialogos-gia-ta-psichiatrika-farmaka/32700/.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ των φαρμάκων). Κριτήρια επίσης καθώς και συγκεκριμένα εργαλεία μέτρησης υπάρχουν και για την αποτίμηση της βελτίωσης ή της αποθεραπείας. Οι άνθρωποι που είναι χαρακτηρισμένοι ως πάσχοντες «ψυχικά» έχουν σύνθετα προβλήματα τα οποία δεν μπορούν να επιλυθούν με τα χάπια. Αντίθετα, τα ψυχιατρικά φάρμακα επιδεινώνουν τα προβλήματά τους με θόλωση στη σκέψη, προκαλώντας σωματικές παθήσεις, καθώς και με την πρόκληση εξάρτησης. Πράγματι, οι πάσχοντες από ψυχικά προβλήματα έχουν συνήθως σύνθετα προβλήματα, τόσο πριν και κατά την εκδήλωση της ψυχικής διαταραχής, όσο και κυρίως κατά την διάρκεια της θεραπείας, καθώς και μετά από αυτήν. Η Κοινωνία μας εξάλλου, δύσκολα αποδέχεται την έννοια του «ψυχικά ασθενούς», ο Κοινωνικός Αποκλεισμός είναι από τα μεγαλύτερα προβλήματα στην θεραπευτική αυτών των καταστάσεων, υπάρχει ένας ιδιότυπος ρατσισμός σε κάθε έναν που δηλώνει ότι έχει «ψυχολογικά προβλήματα». Τα ψυχιατρικά φάρμακα δίδονται μόνο όταν και εφόσον υπάρχουν σαφείς επιστημονικά ελεγμένες προϋποθέσεις για την χορήγησή τους, παράλληλα με άλλες θεραπείες με προεξάρχουσα την ψυχοθεραπεία. Ο έλεγχος των παρενεργειών είναι εκ των ων ουκ άνευ, διότι μια μη καλά ανεκτή φαρμακευτική θεραπεία διακόπτεται συνήθως αυτοβούλως από τον ίδιο τον ασθενή, ο ασθενής «χάνεται» και η πιθανότητα να καταστεί η διαταραχή χρόνια μετά από κάποιες υποτροπές, είναι εξαιρετικά μεγάλη. Μερικά ψυχιατρικά φάρμακα δεν είναι μόνο ηρεμιστικά, αλλά στην πραγματικότητα επηρεάζουν την νευροδιαβίβαση. Όλα τα ψυχιατρικά φάρμακα επηρεάζουν την νευροδιαβίβαση. Έτσι, στην ουσία νομιμοποιούμε ναρκωτικές ουσίες. Η πραγματικότητα είναι ότι όλα τα ψυχιατρικά φάρμακα επηρεάζουν ελεγχόμενα την νευροδιαβίβαση στον εγκέφαλο, διότι ο εγκέφαλος είναι και η βάση των ψυχικών λειτουργιών. Η συσχέτιση που γίνεται με τις ναρκωτικές ουσίες είναι εντελώς ατυχής! Ο εγκέφαλος επηρεάζεται από πάρα πολλές ουσίες που διέρχονται τον αιματο-εγκεφαλικό φραγμό. Μερικές από αυτές που επίσης καταλαμβάνουν συγκεκριμένες θέσεις στον εγκέφαλο επηρεάζοντας την νευροδιαβίβαση είναι ο καφές, το τσιγάρο, το τσάι, η βαλεριάνα, το απόσταγμα βοτάνων που πωλούνται ως φυσικά προϊόντα, αλλά και ουσίες επίσης βλαπτικές είναι το μονοξείδιο του άνθρακα των σύγχρονων μεγαλουπόλεων και των προϊόντων του πολιτισμού μας, η υψίσυχνη ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία των κινητών, η ακτινοβολία των γραμμών υψηλής τάσης ρεύματος και άλλα πολλά. Η κατάθλιψη προκαλείται από μικρή συγκέντρωση σεροτονίνης στον εγκέφαλο, ενώ αντίστοιχα η σχιζοφρένεια προκαλείται από την υπερβολική ποσότητα ντοπαμίνης. Αυτά υποτίθεται ότι διορθώνονται με τα ψυχιατρικά φάρμακα. Όμως τα επίπεδα των νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο ανιχνεύονται μόνο σε πειραματόζωα στο εργαστήριο και όχι στον ζώντα άνθρωπο. Τα ψυχιατρικά φάρμακα που συνταγογραφούνται βασίζονται έτσι σε εικασίες για το θεραπευτικό τους αποτέλεσμα ή είναι θέμα πολιτικής και μεγάλων οικονομικών συμφερόντων.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ Από μόνη της η θεώρηση αυτή είναι εξαιρετικά απλοϊκή, διότι στις ψυχικές διαταραχές και κυρίως στις ασθένειες όπως η κατάθλιψη και η σχιζοφρένεια, υπάρχει ένα εξαιρετικά πολύπλοκο δίκτυο επηρεαζόμενων νευροδιαβιβαστικών συστημάτων, που σε ένα μεγάλο μέρος έχει κωδικοποιηθεί, αλλά όχι ακόμα απόλυτα. Τα σύγχρονα φάρμακα συνήθως επιδρούν σε παραπάνω από ένα σύστημα νευροδιαβιβαστών, σε μια αναλογία που εξασφαλίζει και το θεραπευτικό αποτέλεσμά τους, που όμως για άγνωστους ακόμα επιστημονικά λόγους, εξατομικεύεται σε μεγάλο βαθμό και γι’ αυτό ένα φάρμακο που βοηθά πολύ κάποιον δεν είναι εξίσου αποτελεσματικό σε κάποιον άλλον.

Τα Υπνωτικά χάπια βοηθούν τους ανθρώπους να κοιμούνται. Όμως βοηθούν λίγο και το αποτέλεσμα είναι προσωρινό. Μετά από μερικές εβδομάδες, θα σταματήσουν να λειτουργούν αποτελεσματικά. Όταν διακοπούν τα χάπια, ο ύπνος γίνεται πιο δύσκολος από ποτέ. Επιπλέον, τα υπνωτικά χάπια παρεμβαίνουν στην αρχιτεκτονική του ύπνου. Όλο αυτό δεν είναι Μύθος, είναι η Πραγματικότητα! Γι’ αυτό οι ψυχίατροι (εν αντιθέσει με άλλες ιατρικές ειδικότητες), είναι εξαιρετικά φειδωλοί στην χορήγηση υπνωτικών (και εν γένει αγχολυτικών) και αν αυτό γίνει, προτείνεται σαφώς περιορισμένη χρονικά χρήση των συγκεκριμένων φαρμάκων. Πρέπει να τονίσουμε ότι συνήθως τα υπνωτικά (και τα αγχολυτικά) είναι μόνο συμπληρωματική, συμπτωματική θεραπεία και όχι αιτιολογική (δεν καταπολεμά δηλαδή την αιτία, αλλά μόνο το σύμπτωμα). Συνήθως χορηγούνται σε τακτική βάση για μικρό χρονικό διάστημα, στην αρχή μιας φαρμακοθεραπείας, που περιλαμβάνει και αιτιολογική θεραπεία (αντικαταθλιπτικά, νευροληπτικά κ.λπ.), καθώς και ψυχοθεραπεία. Μας λένε ότι οι Κυβερνήσεις μέσω των αντίστοιχων κρατικών δομών (π.χ. ΕΟΦ) έχουν ελέγξει διεξοδικά όλα τα φάρμακα, συμπεριλαμβανομένων και των ψυχιατρικών φαρμάκων, γνωρίζουν τα πάντα γι 'αυτά, και έχει αποδειχθεί ότι είναι ασφαλή πριν από την έγκρισή τους. Αλλά όμως οι ίδιες οι κυβερνήσεις δεν διαθέτουν εργαστήρια και επιστήμονες να κάνουν αυτή την έρευνα. Στηρίζει τις γνώσεις σχετικά με τα αποτελέσματα της έρευνας στους κατασκευαστές των φαρμάκων. Ένα φάρμακο για να βγει στην Αγορά, υφίσταται εργαστηριακή εξέλιξη με συγκεκριμένα και ελεγχόμενα πρωτόκολλα, σε τέσσερεις φάσεις και οκτώ υποφάσεις και όλη αυτή η διαδικασία διαρκεί περίπου 15-20 χρόνια στο πλείστον των περιπτώσεων. Η ανάπτυξη και η αδειοδότηση νέων φαρμάκων είναι εξαιρετικά πολυδάπανη διαδικασία, η πιθανότητα μια νέα ουσία να αποδειχθεί θεραπευτική είναι 1:10.000 (και παραπάνω) και πλέον οι περισσότερες έρευνες γίνονται στα Πανεπιστήμια (χρηματοδοτούμενες έρευνες τόσο από Κυβερνήσεις, όσο και από τις Φαρμακευτικές Εταιρείες). Η πιθανότητα, μετά από αυτήν την μακρά και πολυδάπανη πορεία, ένα φάρμακο να αποσυρθεί μετά την κυκλοφορία του, είναι επίσης μεγάλη, όταν αποδειχθεί ότι οι παρενέργειες στην καθημερινή κλινική πράξη είναι περισσότερες από τα οφέλη, ή υπάρξουν δεδηλωμένες και πιστοποιημένες αναφορές για σημαντικές παρενέργειες. Κανένα φάρμακο, ούτε καν η απλή ασπιρίνη, δεν είναι απόλυτα ασφαλές, σε όλη την γκάμα της Ιατρικής. Είναι γνωστό σε όλους πως όλα τα φάρμακα έχουν τις παρενέργειες τους. Σύμφωνα με τον Οργανισμό Φαρμάκων και Τροφίμων (Food and Drug Administration) των 41

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΗΠΑ περίπου 1,5 εκατομμύριο Αμερικανοί νοσηλεύτηκαν το 1978, εξ αιτίας των παρενεργειών των φαρμάκων που τους χορηγήθηκαν από τους γιατρούς ως «θεραπεία». Υπολογίστηκε επίσης πως το 30% των ασθενών που νοσηλεύονται στα γενικά νοσοκομεία υποφέρουν και παθαίνουν βλάβες από τις παρενέργειες των φαρμακοθεραπειών τους. Οι περισσότερες βλάβες εντοπίζονται στο ήπαρ, στο «εργοστάσιο μεταβολισμού» του ανθρώπινου οργανισμού, καθώς τα πιο πολλά φαρμακευτικά σκευάσματα έχουν ηπατοτοξικές παρενέργειες. Ο χρυσός κανόνας είναι και παραμένει ο Ιπποκρατικός Νόμος της θεραπευτικής, δηλαδή η θεραπεία να είναι το δυνατόν λιγότερο βλαπτική. («ἀσκέειν, περὶ τὰ νουσήματα, δύο, ὠφελέειν, ἢ μὴ βλάπτειν» ).

Αναφερόμενοι μόνο στις σωματικές παρενέργειες, ορισμένα ψυχιατρικά φάρμακα, ιδίως τα νευροληπτικά, έχουν ανεπιθύμητες ενέργειες σε ποσοστά 50% κατά το πρώτο έτος της χρήσης. Μετά από μακροχρόνια χρήση τα ποσοστά αυξάνονται σε σχεδόν 100%. Τα ψυχιατρικά φάρμακα δεν είναι συγκρίσιμα με τα φάρμακα που συνταγογραφούνται για σωματικές αρρώστιες, διότι α) τα περισσότερα φάρμακα λαμβάνονται μόνο για ένα μικρό χρονικό διάστημα, ενώ στα ψυχιατρικά φάρμακα η θεραπεία συνεχίζεται επ 'αόριστον. Β) τα περισσότερα φάρμακα δεν διασχίζουν τον αιματο-εγκεφαλικό φραγμό και δεν επηρεάζουν το κεντρικό νευρικό σύστημα, ενώ όλα τα ψυχιατρικά φάρμακα το κάνουν. γ) οι ανεπιθύμητες ενέργειες από τα φάρμακα που συνήθως εξαφανίζονται όταν το φάρμακο έχει διακοπεί, ενώ πολλές παρενέργειες από τα ψυχιατρικά φάρμακα είναι μη αναστρέψιμες. Στην πραγματικότητα, κάποιες παρενέργειες από τα ψυχιατρικά φάρμακα εμφανίζονται αφότου το φάρμακο έχει διακοπεί. Οι παρενέργειες των ψυχιατρικών φαρμάκων μπορεί να είναι εξαιρετικά πολύπλοκες και δύσκολες στην αντιμετώπισή τους, για να μην αναφέρουμε τη ζημιά στην ψυχική λειτουργία. Όλη η παράγραφος βρίθει επιστημονικής ανακρίβειας. Οι όποιες αναφορές λαμβάνουν υπόψη φάρμακα που η χρήση τους έχει μειωθεί δραματικά τα τελευταία 20-25 χρόνια, με την ανακάλυψη καινούργιων φαρμάκων, πολύ ασφαλέστερων, με λιγότερες παρενέργειες και καλύτερη αποτελεσματικότητα, κυρίως λόγω καλύτερης συμμόρφωσης των ασθενών. Υπάρχουν συγκεκριμένα πρωτόκολλα χορήγησης ψυχιατρικών φαρμάκων, ανάλογα με την ψυχική διαταραχή, τον αριθμό των παρελθόντων επεισοδίων αναζωπύρωσης της νόσου, την ηλικία, το φύλο, την συνύπαρξη σωματικών ασθενειών κ.λπ. κ.λπ. Οι όποιες παρενέργειες εμφανίζονται, αξιολογούνται προσεκτικά και σχεδόν όλες είναι αναστρέψιμες με την διακοπή του φαρμάκου ή με αντικατάστασή του. Σε καμία περίπτωση δεν ισχύει ότι οι ψυχικές διαταραχές έχουν ισόβια θεραπεία, πλην συγκεκριμένων καταστάσεων όπως π.χ. η Σχιζοφρένεια. Ακόμα και στις περιπτώσεις που θα χρειαστεί να χορηγηθούν φάρμακα στο υπόλοιπο του βίου, αυτό γίνεται διότι όπως έχει αποδειχθεί επιστημονικά, κάθε υποτροπή που οφείλεται σε διακοπή φαρμάκου έχει πολλαπλάσιες πιθανότητες να μην ανταποκριθεί εκ νέου στην θεραπεία. Αυτό εξάλλου συμβαίνει και σε άλλες σωματικές καταστάσεις, που η θεραπεία είναι δια Βίου, π.χ. στην Υπέρταση, στο Άσθμα, στον Σακχαρώδη Διαβήτη, στην κατά Πλάκας Σκλήρυνση, στην Parkinson, σε μια σειρά ορμονολογικών, αυτοάνοσων παθήσεων κ.λπ. Όταν ένα ψυχιατρικό φάρμακο προκαλεί παρενέργειες, μπορεί να διακοπεί ή να αντικατασταθεί από ένα άλλο. Όμως όταν διακοπεί το φάρμακο απότομα θα προκαλέσει 42

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ σοβαρές, συχνά πολύ επικίνδυνες σωματικές όσο και συμπεριφορικές αντιδράσεις, που ενδεχομένως θα επιβάλλει αναγκαστικά χορήγηση περισσοτέρων φαρμάκων. Ένα ψυχιατρικό φάρμακο θα διακοπεί όταν δεν γίνεται καλά ανεκτό (παρενέργειες) ή δεν είναι αποτελεσματικό στον συγκεκριμένο ασθενή. Η διακοπή και αντικατάστασή του γίνεται πάντα με ελεγχόμενο, διασταυρούμενο τρόπο (σταδιακή μείωση του ενός φαρμάκου που θα αποσυρθεί και σταδιακή αύξηση του άλλου φαρμάκου που αντικαθιστά το πρώτο). Κανείς ψυχίατρος δεν θα επιβάλλει απότομη διακοπή φαρμάκων, εκτός αν συντρέχουν πάρα πολύ σοβαροί λόγοι ζωής και θανάτου. Μέχρι στιγμής, κανένα ψυχιατρικό φάρμακο στην προτεινόμενη από την βιβλιογραφία δοσολογία, δεν έχει προκαλέσει θάνατο ασθενούς, ενώ ακόμα και οι αλλεργίες είναι εξαιρετικά σπάνιες (εν αντιθέσει με τα αντιβιοτικά, για παράδειγμα). 3.5.3. Είδη ψυχιατρικών φαρμάκων9 Αγχολυτικά. Πρώτα θα αναφερθούμε στα αγχολυτικά που φέρονται με τον επιστημονικό όρο βενζοδιαζεπίνες και είναι τα ευρύτερα χρησιμοποιούμενα φάρμακα από γιατρούς όλων των ειδικοτήτων. Ο ψυχίατρος τα χρησιμοποιεί προκειμένου να μειώσει το άγχος που συνοδεύει ποικίλες ψυχικές διαταραχές, όπως π.χ. αγχώδεις καταστάσεις, φοβίες, κατάθλιψη, ψυχώσεις κ.λπ. Ωστόσο συχνά τα χρησιμοποιούν και γιατροί άλλων ειδικοτήτων, εφόσον η μείωση του άγχους επηρεάζει θετικά τις περισσότερες ασθένειες. Τα αγχολυτικά δρουν κυρίως στον εγκέφαλο και οι παρενέργειές τους, στις σπάνιες περιπτώσεις που προκύπτουν, είναι κατά μέσο όρο πολύ λιγότερες και ελαφρύτερες απ' ό,τι άλλων φαρμάκων που χρησιμοποιούνται κατά κόρον στη γενική ιατρική. Ο μόνος κίνδυνος που υπάρχει από τη χρήση των αγχολυτικών είναι η κατάχρηση, που μπορεί να επιφέρει εθισμό και εξάρτηση από αυτά. Ωστόσο ο ψυχίατρος μπορεί να αποφύγει αυτόν τον κίνδυνο διότι γνωρίζει τόσο τον κατάλληλο τρόπο χορήγησης όσο και τον ενδεδειγμένο τρόπο διακοπής τους. Σημαντικό είναι να γνωρίζουμε ότι όταν τα συμπτώματα του άγχους έχουν παρέλθει, η μείωση της δόσης των αγχολυτικών πρέπει να γίνεται σταδιακά και ποτέ απότομα. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η διακοπή του φαρμάκου χωρίς να ακολουθήσουν συμπτώματα στέρησης. Αντικαταθλιπτικά. Τα αντικαταθλιπτικά, ως γνωστόν, χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία της κατάθλιψης, που στην εποχή μας αποτελεί μία από τις συχνότερες ψυχικές διαταραχές. Η φαρμακολογία έχει κάνει τεράστια πρόοδο στην έρευνα των συγκεκριμένων φαρμάκων, με αποτέλεσμα να υπάρχουν σήμερα τα αντικαταθλιπτικά νέας γενιάς, που εστιάζουν τη δράση τους στο καταθλιπτικό συναίσθημα, εμφανίζοντας ελάχιστες έως ανύπαρκτες παρενέργειες. Τα αντικαταθλιπτικά δεν συνηθίζονται από τον οργανισμό όπως τα αγχολυτικά και επομένως η αντίληψη που επικρατεί ότι είναι δυνατόν κάποιος να εξαρτηθεί από αυτά, είναι πέρα για πέρα λανθασμένη. Στις περιπτώσεις που τα αντικαταθλιπτικά χορηγούνται σωστά, κυριολεκτικά αλλάζουν τη ζωή των πασχόντων, επαναφέροντας τη χαμένη ενεργητικότητα και το κέφι για ζωή, ενώ όταν τα άτομα έχουν τάσεις αυτοκτονίας, «σώζουν ζωές». Ωστόσο θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι τα συγκεκριμένα φάρμακα χορηγούνται μόνο σε περίπτωση ψυχικής πάθησης 9

http://www.kathimerini.gr/230542/article/epikairothta/ellada/my8oi-kai-alh8eies-gia-ta-yyxofarmaka.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ και όχι «γενικώς για να φτιάξουν το κέφι μας». Η χρήση τους χωρίς την παρουσία ψυχικής νόσου σίγουρα θα μας οδηγήσει σε επικίνδυνες καταστάσεις. Αντιψυχωτικά (νευροληπτικά). Τα συγκεκριμένα φάρμακα χορηγούνται σε σοβαρές ψυχικές διαταραχές, όπως στη σχιζοφρένεια, στη μανιοκαταθλιπτική ψύχωση κ.λπ. Και σ' αυτήν την κατηγορία έχει γίνει τεράστια πρόοδος, με αποτέλεσμα σήμερα να διαθέτουμε φάρμακα που αντιμετωπίζουν τα συμπτώματα της ψυχώσεως, χωρίς να επιδρούν στον υπόλοιπο οργανισμό. Παρά δε τη βαρύτητα των συμπτωμάτων της ψυχώσεως είναι δυνατόν τα νευροληπτικά να βελτιώσουν τη συμπεριφορά του ασθενούς, σε βαθμό ώστε μερικές φορές να μη διαφέρει από ένα φυσιολογικό άτομο. Στην υπάρχουσα λοιπόν αντίληψη ορισμένων ότι τα νευροληπτικά «τρελαίνουν τον άνθρωπο», απαντούμε ότι αυτά κάνουν ακριβώς το αντίθετο, επαναφέρουν τη λογική όπου αυτή διαταράσσεται. Αντιεπιληπτικά. Τα αντιεπιληπτικά, αν και ως βασική ένδειξη έχουν την επιληψία, χρησιμοποιούνται επίσης ως σταθεροποιητικά του συναισθήματος στις μανιοκαταθλιπτικές ψυχώσεις, σαν κατασταλτικά στις διαταραχές συμπεριφοράς, σε περιπτώσεις ημικρανίας κ.λπ. Τα σύγχρονα αντιεπιληπτικά έχουν διατηρήσει την ευεργετική τους δράση, χωρίς να εμφανίζουν σημαντικές παρενέργειες. Επίσης πρέπει να γνωρίζουμε ότι τα αντιεπιληπτικά δεν προκαλούν εξάρτηση και δεν εμφανίζουν συμπτώματα στέρησης όταν διακόπτονται. Υπναγωγά. Τα υπναγωγά, όπως μπορεί κάποιος να συμπεράνει από την ονομασία τους, χορηγούνται στις περιπτώσεις αϋπνίας. Τα συγκεκριμένα φάρμακα πρέπει να χορηγούνται με προσοχή και για μικρό χρονικό διάστημα, αφού, τα περισσότερα από αυτά, ανήκουν στην ίδια φαρμακευτική κατηγορία με τα αγχολυτικά και επομένως είναι δυνατόν να προκαλέσουν εθισμό και εξάρτηση. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι η αϋπνία συνήθως δεν αποτελεί αυτόνομη νόσο, αλλά σύμπτωμα κάποιας ευρύτερης ψυχικής διαταραχής όπως άγχους, κατάθλιψης κ.ά. Επομένως, όταν έχουμε αϋπνία πρέπει να απευθυνθούμε σε ψυχίατρο προκειμένου να αντιμετωπίσουμε την αιτία της αϋπνίας και όχι να κάνουμε ανεξέλεγκτη χρήση υπναγωγών φαρμάκων που πιθανότατα θα επιδεινώσουν το γενικότερο πρόβλημα. Οπως, λοιπόν, μπορούμε να συμπεράνουμε απ' όσα αναφέρθηκαν, τα ψυχοφάρμακα δεν είναι επικίνδυνες ουσίες που καταστρέφουν τους ψυχικά πάσχοντες, αλλά πολύτιμα όπλα που, στα χέρια των ειδικών, βελτιώνουν την ποιότητα της ζωής τους. 3.6. Προβλήματα σχετικά με την επίγνωση του νοσηρού και την συμμόρφωση στην αγωγή Τι είναι η εναισθησία;10 Ο όρος «εναισθησία» χρησιμοποιείται για να περιγράψει την επίγνωση της ύπαρξης της νόσου. Με άλλα λόγια, η εναισθησία σχετίζεται με το πώς ένας ασθενής αντιλαμβάνεται τη φύση και τις αιτίες της ασθένειάς του, όπως επίσης και τα συμπτώματα που σχετίζονται με https://www.psychologynow.gr/psychic-health/psychotherapy/3175-i-enaisthisia-stis-psyxosikesdiataraxes-triantafyllio-mixaela-tarsani.html. 10

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ την ασθένεια αυτή. Η έλλειψη εναισθησίας θεωρείται ότι είναι σύνηθες φαινόμενο στην πλειοψηφία των ασθενών με ψυχωσικές διαταραχές, με αποτέλεσμα να έχει γίνει πλέον αποδεκτό ότι ασθενείς με ψύχωση δεν έχουν πλήρη αντίληψη της διαταραχής και των συμπτωμάτων της. Η εναισθησία είναι ένας παράγοντας που παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο όσον αφορά στο πώς οι ασθενείς βιώνουν την διαταραχή. Έχει αποδειχτεί ότι σχετίζεται με την αντίληψη της προέλευσης της διαταραχής και των συμπτωμάτων της, με την αντίληψη της ανάγκης για θεραπεία, με τη συμμόρφωση στη θεραπεία, με τη συνειδητοποίηση της δράσης των φαρμάκων και των κοινωνικών επιπτώσεων της ασθένειας. Περιλαμβάνει, εκτός από την αναγνώριση της παρουσίας μιας ψυχικής διαταραχής, και την κατανόηση των συνεπειών της, όπως επίσης και την ανάγκη για θεραπεία. Παράλληλα, υποστηρίζεται ότι η εναισθησία δεν αποτελεί έναν παράγοντα που είτε υπάρχει είτε απουσιάζει εξ ολοκλήρου. Αντιθέτως, υπάρχουν διάφορες βαθμίδες στις οποίες κυμαίνεται, όπως από την πλήρη άρνηση της ύπαρξης της ασθένειας, στην ασαφή αναγνώρισή της και στην πλήρη εκτίμηση της διάγνωσης.

Πώς η μειωμένη εναισθησία επιδρά στη θεραπευτική διαδικασία; Η ανάπτυξη της εναισθησίας αποτελεί αναμφίβολα εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση, με αποτέλεσμα να εμποδίζεται και η διαδικασία αντιμετώπισης των ψυχωσικών διαταραχών. Το πρώτο και βασικότερο βήμα για την αντιμετώπιση μίας ασθένειας είναι η συζήτηση με έναν ειδικό, η οποία θα οδηγήσει στη συνειδητοποίηση της ύπαρξης της ασθένειας και της σοβαρότητας των συμπτωμάτων. Ασθενείς όμως με μειωμένα επίπεδα εναισθησίας δεν αντιλαμβάνονται ότι χρήζουν ιατρικής αντιμετώπισης, κι έτσι καθίσταται αδύνατη η συνεργασία με τους ειδικούς και κατ’ επέκταση η λήψη της κατάλληλης φαρμακευτικής αγωγής που θα οδηγήσει στον έλεγχο της συμπτωματολογίας. Υπάρχουν μάλιστα και περιπτώσεις όπου ασθενείς με ψυχωσικές διαταραχές, λόγω των παραληρητικών ιδεών, αισθάνονται ότι κινδυνεύουν από τους ανθρώπους που ανήκουν στο οικογενειακό και ιατρικό περιβάλλον, ενώ στην πραγματικότητα οι άνθρωποι αυτοί προσπαθούν να διαχειριστούν την ασθένεια. Φαίνεται, επομένως, ότι υπάρχουν πολλές δυσκολίες στο να δεχτεί ένα ψυχωσικό άτομο ότι χρειάζεται θεραπεία ή νοσηλεία, με αποτέλεσμα η θεραπεία να κρίνεται ανεπιτυχής.

Πώς μπορούμε να παρέμβουμε; Όλα τα παραπάνω αποτελούν αναμφίβολα μία δύσκολη κατάσταση τόσο για το άτομο που τη βιώνει όσο και για το οικογενειακό και φιλικό του περιβάλλον. Υπάρχουν όμως τρόποι με τους οποίους τα οικεία πρόσωπα μπορούν να βοηθήσουν τον ασθενή και κατ’ επέκταση να βοηθηθούν και τα ίδια. Πρώτο και βασικότερο μέρος της προσπάθειας αυτής είναι η συνεχής ενημέρωση σε θέματα ψυχικής υγείας, ώστε να μπορούν αντιληφθούν την ύπαρξη της νόσου, αναγνωρίζοντας κάποια από τα βασικά συμπτώματα και συμπεριφορές, που ο ασθενής, λόγω της έλλειψης εναισθησίας, αδυνατεί να αναγνωρίσει. Παράλληλα, από το σημείο αυτό και μετά, οι φροντιστές πρέπει να ενθαρρύνουν τον ασθενή να αναζητήσει βοήθεια, να συνεργαστεί με κάποιον ειδικό και να τον εμπιστευτεί, έτσι ώστε να γίνει ευκολότερος ο δρόμος προς τη θεραπεία. Ακόμη, καθώς η ύπαρξη μίας ψυχικής ασθένειας επιβαρύνει ψυχολογικά και τους 45

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΝΟΣΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ. ΒΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ φροντιστές των ασθενών και σε μεγάλο βαθμό θα λέγαμε ότι αλλάζει διάφορες πτυχές της καθημερινότητάς τους, απαραίτητη θεωρείται η συμμετοχή σε μία ομαδική – οικογενειακή θεραπεία, ώστε να επιτευχθεί η επίλυση διαφόρων προβλημάτων που προκύπτουν. Τέλος, καθώς ένα από τα βασικότερα εμπόδια για την επιτυχή απόκτηση της εναισθησίας, επομένως και της αντιμετώπισης της ασθένειας, είναι οι φοβικές συμπεριφορές που τα άτομα αυτά αντιμετωπίζουν, κρίνεται πάση θυσία απαραίτητη σε ομαδικό επίπεδο η εξάλειψη του στίγματος, ώστε να περιοριστούν οι διακρίσεις και να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής των ανθρώπων που έχουν τη νόσο. Αιτίες άρνησης λήψης φαρμακευτικής αγωγής11 Η λήψη φαρμακευτικής αγωγής στις περιπτώσεις αυτές κρίνεται απαραίτητη και φυσικά η ψυχοθεραπεία που θα βοηθήσει στην ψυχική οργάνωση και επανένταξη του ατόμου στο κοινωνικό σύνολο. Πολύ συχνά όμως οι ασθενείς με παρόμοια συμπτώματα αρνούνται κατηγορηματικά τη λήψη φαρμακευτικής αγωγής και ειδικά στις περιπτώσεις που η καχυποψία και ο παρανοειδής ιδεασμός έχουν το κύριο λόγο, οπότε το περιβάλλον θεωρείται εχθρικό και δεν μπορεί να προκύψει εμπιστοσύνη και καθοδήγηση. Στην περίπτωση που το άτομο αδυνατεί να δεχτεί την οποιαδήποτε παρέμβαση και λήψη αγωγής τότε μέλημα του ψυχιάτρου και του ψυχοθεραπευτή είναι να βρεθεί με όποιο τρόπο, υπό προϋποθέσεις ακόμη και μέσω της εισαγγελικής παρέμβασης, η δυνατότητα το άτομο να λάβει την αγωγή γεγονός που αφενός θα μειώσει ή και θα εξαφανίσει τα αρνητικά συμπτώματα της νόσου και θα κάνει τον ασθενή πιο δεκτικό στη ψυχοθεραπεία και την ανατοποθέτησή του στη πραγματικότητα και τη ζωή. Να σημειώσουμε εδώ, ότι σε όλες τις ψυχωσικές συνδρομές έχουμε απο τη πλευρά του ασθενούς μια γενικευμένη αίσθηση μεγαλείου και επαυξημένης αυτοπεποίθησης, επίπεδο συναίσθημα και γενικευμένη αίσθηση καχυποψίας και ανησυχίας. Για όλους τους παραπάνω λόγους, αλλά και από την ίδια τη φύση του παραληρήματος είναι πολύ λογικό από τη πλευρά του ασθενούς να αρνείται οποιαδήποτε αναφορά ή προτροπή σε φαρμακευτική αγωγή από την πλευρά της οικογένειας, αφενός γιατί τη συνδέει αυτομάτως με το φόβο εκ νέου δηλητηρίασης της, αλλά και για λόγους ψυχωσικής παντοδυναμίας που δεν μπορεί να δεχτεί ότι κάποιος άλλος γνωρίζει τι εκείνος χρειάζεται. Η μόνη ελπίδα σε περιπτώσεις ανάλογες με την παραπάνω είναι η δημιουργία μιας καλής θεραπευτικής σχέσης με κάποιο άτομο εμπιστοσύνης το δυνατό απομακρυσμένο από το οικογενειακό περιβάλλον και με πολύ αργά και σταθερά βήματα να γίνει κάποια απόπειρα νοσογνωσίας και αναγνώρισης κάποιου μέρους του προβλήματος από το άτομο. Βέβαια η ψυχοθεραπεία χωρίς φαρμακευτική αγωγή στις περιπτώσεις αυτές είναι πολυ πιο αργή και πολύ συχνά μπλοκάρεται από τους παραληρηματικούς παροξυσμούς. Πρέπει πάση θυσία να βρεθεί μια λύση να γίνει αποδεκτή μια μορφή αγωγής και έτσι η ψυχοθεραπεία να έρθει ως συνοδοιπόρος στη θεραπευτική αντιμετώπιση και τότε μπορούμε να αναμένουμε τα καλύτερα αποτελέσματα. https://www.psychology.gr/psychosis/2934-arnisi-sti-proslipsi-farmakon-asthenon-me-psyxosikisyndromi.html. 11

ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ ΕΝΟΤΗΤΑ 4 4.1. Στατιστικά στοιχεία1  Τρεις στις τέσσερις ψυχικές ασθένειες ξεκινούν κατά την παιδική ηλικία Το 75% των ψυχικών ασθενειών, ξεκινούν πριν το παιδί κλείσει τα δεκαοχτώ του χρόνια, την ίδια στιγμή που το 50% των προβλημάτων ψυχικής υγείας στην ενήλικη ζωή, έχουν τις ρίζες τους πριν την ηλικία των 15.  Το 10% των παιδιών έχουν διαγνωσμένη ψυχική ασθένεια Σε μια τάξη μέσου όρου 30 παιδιών, τα τρία από αυτά θα έχουν κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας. Τα στατιστικά δείχνουν πως το 10% των παιδιών μεταξύ των ηλικιών 5-16 ετών έχουν διαγνωστεί με κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας.  Το 75% των παιδιών με κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας, δεν λαμβάνει την απαραίτητη αγωγή Τα παιδιά που πάσχουν από κατάθλιψη, ή αγχώδεις διαταραχές, συχνά δεν αναγνωρίζονται με αυτές τις ασθένειες και κατ’ επέκταση δεν τους δίνεται η σχετική απαραίτητη αγωγή, καθώς σχετίζονται με προβλήματα άλλης φύσης (ΔΕΠΥ).  Ο μέσος όρος αναμονής για την κατάλληλη θεραπεία ανέρχεται στα δέκα χρόνια Μπορεί να πάρει ένα πολύ μεγάλο διάστημα προκειμένου ένας άνθρωπος να λάβει την κατάλληλη θεραπευτική αγωγή με ό,τι η ίδια συνεπάγεται μετά από τα πρώτα, πρώιμα συμπτώματα. Μέχρι όμως να έρθει η ώρα της ουσιαστικής βοήθειας, πολλά παιδιά τείνουν σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές (αυτοτραυματισμό, αυτοκτονικές σκέψεις, επιθετικότητα κ.λπ).  Η αυτοκτονία αποτελεί το μεγαλύτερο «δολοφόνο» νέων ανθρώπων στο Ηνωμένο Βασίλειο Η αυτοκτονία, είναι η κυριότερη αιτία θανάτου νέων γυναικών και ανδρών ηλικίας 20-34 ετών στο Ηνωμένο Βασίλειο. Τα τελευταία στατιστικά, αποκαλύπτουν βέβαια ότι ο αριθμός των αυτοκτονιών σε νεαρές ηλικίες χρόνο με το χρόνο μειώνεται, χωρίς μεγάλες αποκλίσεις ωστόσο τα τελευταία δέκα χρόνια.  Περισσότεροι από τους μισούς νέους ανθρώπους αισθάνονται ντροπή για την ψυχική τους υγεία Το 51% των νέων ανθρώπων με κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας έχει αισθήματα ντροπής. Μεγάλη βρετανική έρευνα (YouGov/MQ) αποκαλύπτει πως νέες γυναίκες, σε ποσοστό 34% έναντι αντρών (19%), με κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας, ήταν πιο πιθανό να μιλήσουν ανοιχτά για αυτό, χωρίς ντροπή. Πηγή στατιστικών: www.theguardian.com 1

http://www.klimaka.org.gr/psuxiki-ugeia-kai-neoi-statistika/.

ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ 4.2. ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ2 Γιατί θεωρούνται σημαντικές; Ποιες είναι οι επιπτώσεις τους στη ζωή των παιδιών και των εφήβων; Οι ψυχικές διαταραχές της παιδικής και εφηβικής ηλικίας είναι ένα σύνθετο και σημαντικό πρόβλημα εξαιτίας των σοβαρών επιπτώσεων που μπορεί να επιφέρουν: ο ψυχικός πόνος και η ελλειμματική λειτουργικότητα του ατόμου (διαταραγμένες σχέσεις με συνομηλίκους και οικογένεια, χαμηλές σχολικές επιδόσεις κ.λπ.) που συχνά τις συνοδεύουν, η οικονομική επιβάρυνση των οικογενειών αλλά και της κοινωνίας είναι μερικές από αυτές. Εάν οι διαταραχές αυτές αφεθούν χωρίς θεραπεία, τείνουν να γίνονται σοβαρότερες με επιπτώσεις στην ψυχοκοινωνική ζωή του ατόμου, καθώς συσσωρεύεται η ματαίωση εξαιτίας της σχολικής αποτυχίας και των άσχημων σχέσεων με οικογένεια, φίλους και άλλους ανθρώπους. Επιπλέον, μπορεί να συνεχίζονται στην ενήλικη ζωή με επιπτώσεις στην επαγγελματική και γενικότερη ζωή των ανθρώπων (αυξημένα ποσοστά εμπλοκής με το νόμο, την αστυνομία και τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και πρόνοιας). Για παράδειγμα, γνωρίζουμε από μακροχρόνιες έρευνες ότι περίπου ένα στα τρία παιδιά με διαταραχές διαγωγής (που παρουσίαζαν δηλαδή συμπεριφορές όπως π.χ. επιθετικότητα, κλοπές, ψέματα, σκασιαρχείο, φυγές από το σπίτι, βανδαλισμοί, παραβατικότητα) εξελίσσονται σε ενήλικες με αντικοινωνική προσωπικότητα, ενώ, αντίστροφα, το σύνολο σχεδόν των αντικοινωνικών ενηλίκων είχαν ιστορικό διαταραχών διαγωγής στην παιδική τους ηλικία. Επίσης, η κατάθλιψη που δεν αντιμετωπίστηκε θεραπευτικά νωρίς στη ζωή συχνά “ακολουθεί” το άτομο στη ενήλικη ζωή του με υποτροπές και επιπτώσεις στη λειτουργικότητά του (σχέσεις με άλλους, επαγγελματική απόδοση κ.λπ.). Ειδικά η κατάθλιψη συνοδεύεται συχνά από χρήση ουσιών (νικοτίνη, αλκοόλ, ναρκωτικές ουσίες), ενώ ο μεγαλύτερος και σοβαρότερος κίνδυνος είναι η αυτοκτονικότητα (η αυτοκτονία είναι η τρίτη αιτία θανάτου στους εφήβους και τους νεαρούς ενήλικες). Ποιες είναι αυτές οι διαταραχές; Αν και υπάρχουν διαταραχές με κοινά συμπτώματα, κάθε διαταραχή ψυχικής υγείας στην παιδική και εφηβική ηλικία εκδηλώνεται με διαφορετικό τρόπο. Τα προβλήματα αυτά που εμφανίζονται σε ποσοστό 7-15% (ή έως και 20% στους μεγαλύτερους εφήβους) περίπου για τις ηλικίες 0-18 ετών, ταξινομούνται, πιο συγκεκριμένα, στις ακόλουθες κατηγορίες. Είναι αξιοσημείωτο πως συχνά δύο ή και περισσότερες διαταραχές μπορεί να συνυπάρχουν στο ίδιο άτομο, φαινόμενο που οι παιδοψυχίατροι ονομάζουν “συννοσηρότητα”. Διαταραχές Άγχους (οι συχνότερες, προσβάλλουν περίπου 13% των νέων ατόμων ηλικίας 9-17 ετών). Περιλαμβάνουν τον πανικό, το μετατραυματικό 2

http://child-psychiatry.med.uoa.gr/enhmerwsh.html.

ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ στρες (εμφανίζεται μετά από μια τραυματική εμπειρία, όπως κακοποίηση, τροχαίο ατύχημα, σεισμό, σοβαρή ασθένεια κ.λπ.), ψυχαναγκαστικήκαταναγκαστική διαταραχή, το γενικευμένο άγχος, και τις φοβίες (κοινωνική, συγκεκριμένες π.χ. σκοταδιού, ύψους, ζώων). Εδώ εμπίπτουν άτομα με υπερβολική ανησυχία και αγωνία για διάφορα θέματα που τα εμποδίζει να λειτουργήσουν ομαλά στη ζωή τους. Συχνά υπάρχουν και σωματικές εκδηλώσεις άγχους (π.χ. δύσπνοια, ταχυκαρδία, συχνουρία, τρόμος). Διαταραχές Διάθεσης (κατάθλιψη/δυσθυμία, 4-8%). Παιδιά και έφηβοι με κατάθλιψη παρουσιάζουν καταθλιπτική διάθεση (θλίψη, στενοχώρια, εύκολα κλάματα) ή ευρεθιστότητα (εύκολα νεύρα). Επίσης, μείωση ή ακόμα και απώλεια ενδιαφέροντος ή ευχαρίστησης σε δραστηριότητες που συνήθιζαν να έχουν. Μπορεί να έχουν αλλαγές στην όρεξή τους με σημαντική απώλεια ή προσθήκη βάρους, καθώς και δυσκολίες με τον ύπνο τους. Μπορεί να παρουσιάζουν ψυχοκινητική διέγερση ή επιβράδυνση (αργή σκέψη, κίνηση, αργός λόγος, καθώς και αδικαιολόγητη κόπωση ή απώλεια της ενεργητικότητάς τους. Συχνά έχουν αισθήματα αναξιότητας ή υπερβολικής ή αδικαιολόγητης ενοχής. Η ικανότητα σκέψης ή συγκέντρωσης συχνά επηρεάζεται με αποτέλεσμα να έχουν δυσκολίες στη μελέτη και τις σχολικές τους επιδόσεις. Τα παιδιά με κατάθλιψη μπορεί να έχουν σκέψεις θανάτου ή/και ιδέες αυτοκτονίας που επανέρχονται κάθε τόσο. Διαταραχές Διαγωγής και Εναντίωσης-Αντίθεσης (4-6% στις παραπάνω ηλικίες). Τα παιδιά και οι έφηβοι βρίσκονται σε συνεχή σύγκρουση με κάθε μορφής εξουσία, είναι ανυπάκουοι σε κάθε κοινωνικό κανόνα και παρουσιάζουν, μεταξύ άλλων, επιθετικότητα, κλοπές, ψέμματα, σκασιαρχείο, φυγές από το σπίτι, βανδαλισμούς, παραβατικότητα (παραβίαση νόμων). Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (τουλάχιστον 5%), όπως π.χ. η δυσλεξία (ειδική διαταραχή ανάγνωσης), η δυσγραφία, η δυσαριθμησία που εμποδίζουν το παιδί ή τον έφηβο να αναπτύξει το νοητικό δυναμικό του και συχνά επηρεάζουν την αυτοεκτίμηση και την ψυχική του ισορροπία (σε υψηλά ποσοστά συνοδεύονται από διαταραχές άγχους, κατάθλιψης, διαγωγής, ελλειμματικής προσοχής/υπερκινητικότητας). Διαταραχές Διατροφής (ψυχογενής ανορεξία και βουλιμία, 1%), αφορούν κυρίως κορίτσια (άνω του 90%) που έχουν παραμορφωμένη εικόνα για το σώμα τους και το βάρος τους, έντονο φόβο ότι θα κερδίσουν βάρος, φτάνουν να υποβάλλονται σε εξαντλητικές δίαιτες, να ασκούνται έντονα σωματικά ή να παίρνουν φάρμακα για να αδυνατίσουν. Η κατάσταση αυτή συχνά συνοδεύεται από ορμονικές και άλλες οργανικές διαταραχές που απαιτούν τη νοσηλεία της έφηβης, αφού μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο ακόμα και τη ζωή της (μελέτες που έγιναν 5-8 χρόνια μετά τη διάγνωση δείχνουν 5% θνησιμότητα ή ακόμα και 20% μετά από 20 χρόνια παρακολούθησης των ασθενών). Ψυχωσικές Διαταραχές (σχιζοφρένεια, διπολική ή μανιοκαταθλιπτική διαταραχή, μέχρι 1% στους μεγαλύτερους εφήβους). Πρόκειται για σοβαρές διαταραχές με κύρια συμπτώματα τις παραληρητικές ιδέες (ο ασθενής πιστεύει ότι οι άλλοι επιθυμούν το κακό του, συζητούν γι’ αυτόν κ.λπ.) και τις ακουστικές 49

ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ (ο ασθενής ακούει φωνές που είναι ανύπαρκτες), οπτικές κλπ ψευδαισθήσεις (τα περισσότερα πάντως παιδιά με ακουστικές ψευδαισθήσεις δεν είναι σχιζοφρενή). Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής-Υπερκινητικότητας (5-7%), αρχίζει πριν από το 6ο έτος ζωής με απροσεξία, υπερκινητικότητα ή/και παρορμητικότητα. Διαταραχές Φάσματος Αυτισμού (0.6%), αρχίζει πριν από το 3ο έτος ζωής και εκδηλώνεται με προβλήματα επικοινωνίας και κοινωνικής συναλλαγής με τους άλλους. Ποιές ομάδες παιδιών και εφήβων θεωρούνται ευάλωτες; Παιδιά και έφηβοι με ιστορικό κακοποίησης ή/και παραμέλησης, χρήσης ουσιών (μεταξύ των οποίων και νικοτίνης και αλκοόλ), με χρόνιες σωματικές αναπηρίες ή ασθένειες. Επίσης, παιδιά και έφηβοι που βρίσκονται σε κίνδυνο να παρουσιάσουν ψυχολογικές δυσκολίες και ψυχικές διαταραχές είναι εκείνοι των οποίων ο γονέας πάσχει από ένα σοβαρό χρόνιο σωματικό ή ψυχικό πρόβλημα υγείας.

Ποιες είναι οι αιτίες αυτών των διαταραχών; Αν και η επιστημονικά τεκμηριωμένη γνώση μας στον τομέα αυτό έχει σημαντικά αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες, απομένει ακόμα να μάθουμε πολλά για τις αιτίες, τους μηχανισμούς καθώς και τις παρεμβάσεις μας (ψυχοθεραπευτικές, ψυχοφαρμακολογικές). Γενικά πιστεύουμε σήμερα πως η αλληλεπίδραση γενετικών/βιολογικών και περιβαλλοντικών παραγόντων (π.χ. χειρισμοί από την οικογένεια) σχετίζεται με την αιτιολογία και τη συνέχιση ή μη πολλών ψυχικών διαταραχών.

Γιατί χρειάζεται δράση; Η ανάγκη για δράση επιβάλλεται τόσο από τα δικαιώματα του παιδιού, όσο και από το βάρος που συνοδεύει τις ψυχικές διαταραχές. Το 7-22% των νέων υποφέρει από κάποια μορφή ψυχικής διαταραχής και οι επιπτώσεις, βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες, είναι σημαντικές: δυσκολίες στις σχέσεις με συνομηλίκους, στις σχολικές επιδόσεις και προσαρμογή, και στην ενήλικη ζωή δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις και αυξημένα ποσοστά εμπλοκής με το νόμο καθώς και τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και πρόνοιας. Πέρα όμως από το ψυχικό και κοινωνικό κόστος, είναι γνωστή και η τεράστια οικονομική επιβάρυνση από τις ψυχικές διαταραχές στην παιδική ηλικία και την συνέχειά της στην ενηλικίωση (π.χ. οι διαταραχές διαγωγής που δεν θεραπεύτηκαν στην παιδική ηλικία συνδέονται με 10 φορές επιπλέον οικονομική επιβάρυνση στις σημερινές κοινωνίες). Τι εμποδίζει τις οικογένειες στην αναζήτηση βοήθειας; Ο φόβος του στίγματος, διάφορες προκαταλήψεις, αρνητικές στάσεις του κόσμου απέναντι σε θέματα ψυχικής υγείας, η άγνοια και η έλλειψη κατάλληλης 50

ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ πληροφόρησης παίζουν ρόλο στην αναζήτηση βοήθειας από τους ειδικούς ψυχικής υγείας, αν και σε μικρότερο βαθμό στη σημερινή κοινωνία. Υπάρχει, για παράδειγμα, μια μακροχρόνια αντίληψη ότι τα παιδιά με προβλήματα ψυχικής υγείας είναι κακά, όχι άρρωστα ή διαταραγμένα, και ότι τα ίδια ή/και οι γονείς τους πρέπει να κατηγορηθούν για τη συμπεριφορά τους.

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς για να βοηθήσουν τα παιδιά τους; Οι γονείς ή οι έχοντες την επιμέλεια παιδιών με συμπεριφορές που προβληματίζουν και επιμένουν είναι καλό να απευθύνονται στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας για παιδιά και εφήβους για αναζήτηση βοήθειας προτού αυτές γίνουν σοβαρότερες, χρονίσουν και καταλήξουν σε ψυχική και κοινωνική μειονεξία και αναπηρία του νέου ανθρώπου. Είναι γνωστό, άλλωστε, από μελέτες πως όσο νωρίτερα αντιμετωπιστούν τα προβλήματα συναισθήματος και συμπεριφοράς τόσο καλύτερη θα είναι η έκβασή τους. Οι συνεργασίες αυτές συχνά μπορεί να περιορίζονται σε μερικές επισκέψεις στους ειδικούς, άλλοτε όμως είναι μακροχρόνιες για την αντιμετώπιση καταστάσεων όπως ο αυτισμός, οι ψυχώσεις κ.λπ. χρόνιες ψυχικές διαταραχές. Σε κάθε, πάντως, περίπτωση οι γονείς χρειάζεται να συνεργάζονται και οι ίδιοι με τους ειδικούς που παρακολουθούν το παιδί τους και να είναι θετικοί, υποστηρικτικοί, με κατανόηση και όχι πίεση απέναντι στις δυσκολίες του. Το ίδιο ισχύει και για τους εκπαιδευτικούς: η πραγματικότητα είναι ότι σε μια τυπική τάξη 25 μαθητών, θα υπάρχουν περί τα 5 παιδιά που θα αποκλίνουν από τα υπόλοιπα. Τα προβλήματα μάλιστα των 2 από τα 5 παιδιά είναι πιθανό να μην εντοπιστούν ποτέ, επειδή λειτουργούν κοντά στο φυσιολογικό, ενώ τα άλλα 2 παιδιά μπορεί να είναι πιο εμφανώς διαταραγμένα και να λειτουργούν περισσότερο οριακά.

4.3. Η εφηβική κατάθλιψη: μια σύγχρονη μορφή κρίσης και δυσφορίας3 Μέχρι και πριν περίπου τέσσερις δεκαετίες η κατάθλιψη σε παιδιά και έφηβους παρέμενε ένα άγνωστο και ανεξερεύνητο πεδίο, καθώς συνδεόταν με τις έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις της εφηβικής ηλικίας, ενώ ταυτόχρονα θεωρούνταν μια ψυχική διαταραχή που αφορούσε κυρίως τον ενήλικο πληθυσμό. Το 1971, σε ένα ψυχιατρικό συνέδριο στη Στοκχόλμη, παρουσιάστηκαν οι πρώτες επιδημιολογικές έρευνες αναφορικά με την κατάθλιψη στα παιδιά και στους έφηβους, οι οποίες σταδιακά, μαζί με άλλες επισταμένες μελέτες, οδήγησαν στον προσδιορισμό της κλινικής εικόνας του όρου. Οι έρευνες που ακολούθησαν έδειξαν ανησυχητικά ποσοστά εμφάνισης της κατάθλιψης στην εφηβική ηλικία, τα οποία σημειώνουν διαρκώς αυξητική τάση. Τι συμβαίνει όμως και οι έφηβοι χάνουν την επιθυμία τους για ζωή; Ποιες συνθήκες και ποιες εμπειρίες λειτουργούν σε βάρος της νεανικής τους ορμής, βυθίζοντάς τους σε μια απύθμενη άβυσσο και στερώντας τους την ευκαιρία να απολαύσουν την ζωτικότητα των πρώτων αυτών νεανικών τους χρόνων; 3

Περιο

εύχος 23, Μάρτιος-Απρίλιος 2017.

ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ Τα καταθλιπτικά συμπτώματα στην εφηβεία. Εξαιτίας των μεγάλων γνωστικών, ψυχοσυναισθηματικών και βιολογικών μεταβολών που σημειώνονται στην περίοδο της εφηβείας και οι οποίες έχουν άμεση επίδραση στο σώμα, στον ψυχισμό αλλά και στην αλλαγή της διάθεσης και της συμπεριφοράς των νέων, η διάγνωση και η αξιολόγηση της κατάθλιψης θεωρείται πολλές φορές πολύπλοκη διαδικασία. Καθώς πολλά από τα συμπτώματά της (ευερεθιστότητα, αρνητική διάθεση, κ.ά.) εμπίπτουν σε κάποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εφηβείας, παραμελείται η διάγνωση και ως εκ τούτου η θεραπευτική αντιμετώπισή της, με σοβαρές όμως συνέπειες για την ψυχική και σωματική υγεία των εφήβων. Τα συμπτώματα που αντανακλούν τον ψυχικό πόνο και την δυσφορία των εφήβων στην καθημερινότητά τους μπορεί να πάρουν πολλές μορφές ενώ αν δεν διαγνωστούν και αντιμετωπιστούν έγκαιρα είναι πιθανό οι έφηβοι να συνεχίσουν να υποφέρουν και στην ενήλικη ζωή τους. Η σχολική φοβία, η μείωση της σχολικής επίδοσης, η νευρικότητα, ο περιορισμός των δραστηριοτήτων τους και η χαμηλή αυτοεκτίμηση θεωρούνται καταθλιπτικά ισοδύναμα. 4 Η κατάθλιψη μπορεί επίσης να εκδηλωθεί μέσα από επαναλαμβανόμενες σωματοποιήσεις, διατροφικές διαταραχές, χρήση ουσιών, εθισμό στα διαδικτυακά παιχνίδια, αϋπνία, ενώ σε σοβαρά περιστατικά συνοδεύεται από απόπειρες αυτοκτονίας ή ακόμη και αυτοκτονίες. Σε όλες όμως τις περιπτώσεις, αυτό που κυριαρχεί, είναι το συναισθηματικό κενό που βιώνει ο έφηβος, συνοδευόμενο από απάθεια και έλλειψη ευχαρίστησης για όλα. Μοιάζει η έμφυτη ανθρώπινη περιέργεια για το άγνωστο και το καινούργιο που απλώνεται μπροστά του να έχει παγώσει, καθιστώντας τον αποστασιοποιημένο, άβουλο και αμέτοχο στα γεγονότα που συμβαίνουν στη ζωή του. Ο νέος απαξιώνει τον εαυτό του, ενώ νιώθει μόνος, εγκαταλελειμμένος και αβοήθητος. Η διάκριση της κλινικής κατάθλιψης από την κρίση της εφηβείας εντοπίζεται στον βαθμό δυσλειτουργίας του έφηβου, στην ένταση των καταθλιπτικών αντιδράσεων, στη συχνότητα, στη διάρκεια και στην επαναληπτικότητά τους. Κυρίαρχη διαφορά με τον ενήλικο πληθυσμό, σύμφωνα με το διαγνωστικό και στατιστικό εγχειρίδιο ψυχικών διαταραχών της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρίας (DSM IV), αποτελεί η μόνιμη ευερεθιστότητα του έφηβου αντί του καταθλιπτικού συναισθήματος που συναντάται συνήθως στους ενήλικες. Αιτιολογία της εφηβικής κατάθλιψης. Η κατάθλιψη στην εφηβεία αποτελεί μια πολύπλοκη διαταραχή καθώς εμπεριέχει την αλληλεπίδραση πολλών και διαφορετικών παραγόντων (γενετικών, βιολογικών, ψυχοκοινωνικών, οικογενειακών, περιβαλλοντικών, κ.ο.κ.). Σύμφωνα με αυτή την οπτική, οι διάφορες αιτιολογίες της κατάθλιψης δεν Λαζαράτου, Ε., Αναγνωστόπουλος, Δ.Κ. (2001). Εφηβεία και κατάθλιψη. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 18, 466-474. 4

ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ είναι αντικρουόμενες, αντιθέτως, αλληλοσυμπληρώνονται. Οι νέοι που πάσχουν από κατάθλιψη αναπτύσσουν σταδιακά μια διαστρεβλωμένη αντίληψη της πραγματικότητας (όπως την πεποίθηση ότι κάτι κακό θα συμβεί ή ότι δεν θα τα καταφέρουν), η οποία μοιάζει να προέρχεται από προηγούμενες αντιξοότητες της ζωής τους. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας συντελούνται σημαντικές συναισθηματικές απώλειες σε ενδοψυχικό και οικογενειακό επίπεδο με αποτέλεσμα η περίοδος αυτή να μοιάζει με μια περίοδο διεργασίας πένθους. Ο έφηβος κατακλύζεται από συναισθήματα θλίψης, θυμού, φόβου και ανασφάλειας για το μέλλον, καθώς βρίσκεται στο μεταίχμιο δύο σημαντικών σταθμών της ζωής του: αποχαιρετά την παιδική ηλικία, ενώ εοσέρχεται σε μια νέα φάση, όπου πραγματώνεται η εξατομίκευσή του. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, απομυθοποιεί τους γονείς του και αναζητεί σημαντικές σχέσεις και ενασχολήσεις εκτός οικογένειας προκειμένου να διευρύνει και να εδραιώσει την ατομική του ταυτότητα. Πρόκειται για μια εξαιρετικά επώδυνη διεργασία που συνοδεύεται από την αίσθηση απώλειας εαυτού και βιώνεται ως κενό, ως ‘’αίσθημα αβοήθητου’’, προκαλώντας αόριστους φόβους.5 Η δυσκολία στη λεκτικοποίηση των αντιφατικών συναισθημάτων και της σύγχυσης που βιώνει στη φάση αυτή έρχονται να ενισχύσουν τη δυσφορία που νιώθει. Σύμφωνα με τον Freud, η μεταστροφή του έφηβου από την οικογένεια προς τους συνομηλίκους αποτελεί ένα από τα πιο οδυνηρά ψυχικά επιτεύγματα της ηβικής περιόδου. Η πάλη μεταξύ της κατάκτησης της αυτονομίας και της ασφάλειας που παρέχουν οι γονείς είναι από τις χαρακτηριστικές και ιδιαίτερα επώδυνες εσωτερικές διαμάχες των εφήβων.6 Στις περιπτώσεις εκείνες που ο έφηβος δυσκολεύεται να διαφοροποιηθεί από τους γονείς του είναι πιθανό να ερμηνεύσει ως αποτυχία την αδυναμία του να τους αποχωριστεί ή να ανταποκριθεί στις φιλοδοξίες τους, ενώ την ίδια ώρα νιώθει εγκλωβισμένος σε μια κατάσταση που τον κάνει δυστυχισμένο και πολλές φορές τον ακινητοποιεί σε παθητικότητα και απραξία. Συγκρινόμενος δε με τα προχωρήματα των ομότιμών του βάζει τον εαυτό του σε υποδεέστερη θέση, όπου μπορεί να αισθάνεται μειονεξία και ντροπή, καθώς εκείνοι αυτονομούνται σταδιακά, ενώ εκείνος παραμένει ολοκληρωτικά εξαρτημένος από τους γονείς του. Η κατάθλιψη στην εφηβεία συνδέεται επίσης με τις πρώιμες τραυματικές εμπειρίες ζωής του νέου, όπως η στέρηση των γονέων, η έλλειψη επαρκούς γονεϊκής φροντίδας, οι συγκρουσιακές ενδοοικογενειακές σχέσεις, κ.ο.κ. Τέτοιου είδους δυσλειτουργίες και εμπλοκές, προερχόμενες από το παρελθόν, δυσχεραίνουν την πορεία του προς την επίτευξη της επιθυμητής συναισθηματικής ωριμότητας, απαραίτητης συνθήκης προκειμένου να διαφοροποιηθεί από την πατρική του οικογένεια και να αυτονομηθεί. Επιπλέον, Κουρκούτας, Η. (2008). Η Ψυχολογία του έφηβου. Θεωρητικά ζητήµατα και κλινικές περιπτώσεις. Ελληνικά Γράµµατα. 6 Micucci, J. A. (2009). The adolescent in family therapy. The Guilford Press. 5

ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ στρεσσογόνα και σοβαρά ψυχοπιεστικά γεγονότα, όπως ο θάνατος ενός γονιού, ένα διαζύγιο, μια νόσος, ένα δυστύχημα, η σωματική και σεξουαλική κακοποίηση, κ.ο.κ., είναι ικανά να πυροδοτήσουν την εμφάνιση της κατάθλιψης. Οι σοβαρές συναισθηματικές δυσκολίες που βιώνει ένας γονιός είναι πιθανό να εκθέσουν τον έφηβο στην ανάπτυξη κατάθλιψης στο μέλλον. Η έλλειψη υποστήριξης, η ανύπαρκτη, πολλές φορές, επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, η δυσκολία στην έκφραση των συναισθημάτων τους και οι συγκρουσιακές σχέσεις, συμβάλλουν στην εμφάνιση, αλλά και μεταβίβαση, της κατάθλιψης στην επόμενη γενιά.7 Επιδημιολογικές μελέτες κατέδειξαν επίσης τη γενετική προδιάθεση και την κληρονομικότητα, μεταξύ των παραγόντων εκείνων που ευνοούν την εμφάνιση της κατάθλιψης στους έφηβους, εφόσον συνδυαστούν και με άλλες μεταβλητές. Πιο συγκεκριμένα, αναφορικά με την κληρονομικότητα, παρατηρείται ότι σε οικογένειες όπου ο ένας ή και δύο γονείς υποφέρουν από κατάθλιψη, η πιθανότητα να εμφανίσει και το παιδί καταθλιπτική διαταραχή είναι υψηλή. Μέσα στις συνθήκες που ευνοούν την εμφάνιση της κατάθλιψης συγκαταλέγονται και οι ραγδαίες κοινωνικοοικονομικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών, οι οποίες φέρνουν στο προσκήνιο νέα δεδομένα, καθώς και μια πληθώρα αντιφατικών πληροφοριών δημιουργώντας μεγάλη σύγχυση σε ενδοπροσωπικό και διαπροσωπικό επίπεδο. Οι ανατρεπτικές αλλαγές των ρόλων των δύο φύλων, οι νέες μορφές οικογένειας (π.χ. μονογονεϊκές, διαπολιτισμικές, δεύτερου/τρίτου γάμου), η επικράτηση των υλιστικών αξιών, ο καταναλωτισμός, ο ανταγωνισμός, η εργασιομανία κ.ο.κ. φέρνουν τους έφηβους και τις οικογένειές τους αντιμέτωπους με μια σκληρή πραγματικότητα, η οποία αποτελεί πηγή άγχους και ανασφάλειας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, όπου οι γονείς είναι απορροφημένοι στην κάλυψη αναρίθμητων υποχρεώσεων, οι νέοι μεγαλώνουν στη μοναξιά, πορεύονται χωρίς φροντίδα και καθοδήγηση, έρμαια ενός αδυσώπητου κόσμου που δεν δίνει δεύτερες ευκαιρίες. Οι γονείς, προβληματισμένοι και ανήσυχοι για τα παιδιά τους, νιώθουν αποδυναμωμένοι, απροετοίμαστοι και ανεπαρκείς να διαχειριστούν τις κρίσεις που εμφανίζονται και να καλύψουν βαθιές συναισθηματικές τους ανάγκες. Η έγκαιρη διάγνωση της εφηβικής κατάθλιψης είναι σημαντική προκειμένου να αντιμετωπιστεί η εξέλιξή της. Η πρόληψη, συνεπώς, μοιάζει να αποτελεί την καλύτερη αντιμετώπιση. Η γνώση και η ενημερότητα γονέων και εκπαιδευτικών, καθώς και η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας μπορούν να συμβάλλουν στην αναχαίτιση της νέας αυτής σύγχρονης δυσφορίας που πλήττει τους έφηβους. Παράλληλα, ένα υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον, όπου οι έφηβοι εισακούονται, παίρνουν φροντίδα και νοιάξιμο, ενώ αισθάνονται ελεύθεροι να εκφράζουν ανοιχτά τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, χωρίς Kaufman, J. (1991). Depressive disorders in maltreated children. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 30, 257–265. 7

ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ τον φόβο της επίκρισης, μοιάζει να αποτελεί σημαντικό παράγοντα ενίσχυσής τους, στη δύσκολη αυτή περίοδο της ζωής τους. Επιπλέον η θετική ανταπόκριση στις ανάγκες τους, καθώς και η προσπάθεια αποκρυπτογράφησης των πολύπλοκων σκέψεων και συναισθημάτων τους, μπορούν να συντελέσουν στην αποφυγή εμφάνισης των δυσφορικών και καταθλιπτικών συναισθημάτων τους.

4.4. Διαταραχές διατροφής8 Ψυχογενής ανορεξία Όλο και περισσότεροι έφηβοι και μερικές φορές παιδιά, καταφεύγουν σε δίαιτες για να είναι πιο αρεστοί στους εαυτούς τους και στους άλλους. Τα πρότυπα της μόδας, της τηλεόρασης, των περιοδικών, επηρεάζουν εύκολα μερικούς έφηβους και έτσι η ενασχόλησή τους με το αδυνάτισμα παίρνει διαστάσεις ασθένειας. Οι έφηβοι και πιο συχνά τα κορίτσια έχουν παραμορφωμένη εικόνα του σώματός τους, πιστεύοντας πως είναι πιο παχείς απ’ όσο είναι στην πραγματικότητα. Οι έφηβοι που αναπτύσσουν ψυχογενή ανορεξία είναι πιο αδύνατοι απ’ όσο θα έπρεπε με το να τρώνε ελάχιστα και να ασκούνται υπερβολικά. Φοβούνται ότι θα γίνουν παχύσαρκοι ακόμα και όταν βλέπουν πως χάνουν βάρος. Ακόμα και όταν είναι πολύ αδύνατοι ισχυρίζονται ότι πρέπει να χάσουν και άλλο βάρος, αφού έχουν διαταραγμένη αίσθηση του εαυτού τους. Σαν αποτελέσματα της αδυναμίας και της ελάττωσης του βάρους έρχονται αισθήματα δυσφορίας, θλίψης, διαταραχές στους βιολογικούς ρυθμούς (υποθερμία, υπόταση κ.α.), αϋπνία, ευερεθιστότητα.

Ψυχογενής βουλιμία Οι έφηβοι που αναπτύσσουν βουλιμία συχνά έχουν κανονικό βάρος και ο τρόπος για να το ελέγξουν είναι να κάνουν εμετό αμέσως αφού φάνε. Ασχολούνται και αυτοί υπερβολικά με το σχήμα και το βάρος του σώματος τους, φοβούνται την παχυσαρκία. Συχνά, τρώνε στα κρυφά τεράστιες ποσότητες φαγητού, σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Δεν μπορούν να ελέγξουν την ποσότητα που τρώνε γι’ αυτό και για να αποτρέψουν την αύξηση βάρους χρησιμοποιούν τη νηστεία ή καθαρτικά και διουρητικά. Υποφέρουν και αυτοί από αρνητικά αισθήματα για το σχήμα και το μέγεθος του σώματός τους, από θλίψη, αισθήματα ενοχής και αυτοκριτικής, ντρέπονται για τη συμπεριφορά τους. 4.5. Διαταραχή Άγχους Αποχωρισμού9 Είναι φυσιολογικό για τα πολύ μικρά παιδιά, όπως τα νήπια ή τα παιδιά προσχολικής ηλικίας (από 7 μηνών μέχρι 6 ετών), να έχουν κάποιου βαθμού άγχος όταν απομακρύνονται από τους γονείς τους ή τα άτομα που τα φροντίζουν. 8 9

https://www.eduportal.gr/psathas-dc-2012/. https://www.eduportal.gr/2012-03-07-18-52-16/.

ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ Ξεκινάει να γίνεται πρόβλημα όταν η ένταση του άγχους γίνεται πολύ μεγάλη ή το παιδί είναι πάνω από 6 ετών. Το άγχος απομάκρυνσης από το πρόσωπο που τα φροντίζει, πηγάζει από τον φόβο των παιδιών μήπως πάθει κάτι το αγαπημένο πρόσωπο ή μήπως συμβεί κάτι δυσάρεστο και αναγκαστεί να το αποχωριστεί. Το παιδί φοβάται ότι ο γονέας δεν θα ξανάρθει, θα πεθάνει, θα πάθει ατύχημα ή ότι το ίδιο θα πάθει κάτι κακό, θα το κλέψουν, θα χαθεί κ.λπ. Λόγω του άγχους που αισθάνονται, τα παιδιά αυτά συχνά αποφεύγουν να απομακρυνθούν από το σπίτι, τα μικρότερα παιδιά μπορεί να ακολουθούν τον γονέα από δωμάτιο σε δωμάτιο, ενώ τα μεγαλύτερα να ζητούν την συνοδεία του αγαπημένου προσώπου για να πάνε κάπου. Είναι πιθανό να παραπονούνται για σωματικές ενοχλήσεις όταν πρόκειται να πάνε στο σχολείο, προκειμένου να μην βιώσουν το άγχος του αποχωρισμού. Σε μερικές περιπτώσεις, τα παιδιά μπορεί να αρνούνται να κοιμηθούν μόνα τους ή να βλέπουν εφιάλτες που σχετίζονται με σενάρια απομάκρυνσης από τα αγαπημένα πρόσωπα. Αυτά τα προβλήματα μπορεί να κάνουν την εμφάνιση τους μετά από ένα δυσάρεστο γεγονός ή μια αλλαγή στην ζωή του παιδιού (π.χ. θάνατος συγγενή ή κατοικίδιου ζώου, αρρώστια του παιδιού ή συγγενή, μετακόμιση, αλλαγή σχολείου, κ.ά.).

4.6. Αυτοκτονία στην εφηβεία10 Μύθοι και αλήθειες για την αυτοκτονία Υπάρχουν κάποιες στερεότυπες απόψεις σχετικά με την αυτοκτονία που μας εμποδίζουν να αναγνωρίσουμε το παιδί ή τον έφηβο που διατρέχει κίνδυνο. Παρακάτω, αναφέρονται συνοπτικά οι κυριότεροι μύθοι σχετικά με την αυτοκτονία. 1ος μύθος: «Οι άνθρωποι που λένε ότι θ’ αυτοκτονήσουν δεν πρόκειται ποτέ να το κάνουν». Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι όταν κάποιος λέει ότι θ’ αυτοκτονήσει στην πραγματικότητα προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή των άλλων. Αρκετές φορές οι έφηβοι κάνουν αυτοκαταστροφικές πράξεις με σκοπό να προσελκύσουν το ενδιαφέρον των άλλων. Ωστόσο, αυτό δε σημαίνει ότι δεν διατρέχουν κίνδυνο να τραυματιστούν σοβαρά ή να πεθάνουν. Όταν κάποιος αποκαλύπτει ότι σκοπεύει να αυτοκτονήσει πρέπει πάντα να τον αντιμετωπίζουμε με σοβαρότητα. 2ος μύθος: «Μιλώντας σε κάποιον για την αυτοκτονία, του δίνουμε την ιδέα να αυτοκτονήσει». Δεν υπάρχει περίπτωση να ωθήσουμε κάποιον στην αυτοκτονία απλά και μόνο ρωτώντας τον αν σκέφτεται να κάνει κακό στον εαυτό του. Αντίθετα, σε περίπτωση που κάνουμε αυτή την ερώτηση μπορεί να τον 10

http://blogs.sch.gr/kkiourtsis/files/2011/09/1_prolipsi_autoktonias_paideiwn_kai_efivwn.pdf.

ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ διευκολύνουμε να μιλήσει γι’ αυτά που νιώθει και σκέφτεται. Η άμεση προσέγγιση του θέματος είναι ο μόνος τρόπος ν 3ος μύθος: «Η αυτοκτονία δεν αφορά τους περισσότερους από εμάς. Συμβαίνει σπάνια, σε ανθρώπους που είναι “περίεργοι”». Στην πραγματικότητα, η αυτοκτονία είναι αρκετά συχνή και ο καθένας από εμάς μπορεί να βρεθεί σε αυτή τη θέση. 4ος μύθος: «Όποιος θέλει ν’ αυτοκτονήσει είναι τρελός» Σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ., το 90% των ανθρώπων που αποπειρώνται ν’ αυτοκτονήσουν έχουν κάποια ψυχική διαταραχή. Ωστόσο, οι περισσότεροι άνθρωποι πο υ έχουν ψυχική διαταραχή κι αποπειρώνται ν’ αυτοκτονήσουν έχουν κατάθλιψη κι όχι σχιζοφρένεια. Η κατάθλιψη είναι συχνή πάθηση: 10-20% των γυναικών κι ελαφρώς μικρότερο ποσοστό αντρών θα πάθουν κατάθλιψη κάποια στιγμή στη ζωή τους. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι οι καταθλιπτικοί άνθρωποι είναι αυτοκαταστροφικοί. Οι περισσότεροι δεν αποπειρώνται ν’ αυτοκτονήσουν ποτέ στη ζωή τους. 5ος μύθος: «Οι άνθρωποι που αυτοκτονούν το έχουν αποφασίσει από καιρό». Πολλοί από τους ανθρώπους που αυτοκτονούν έχουν προσχεδιάσει την πράξη τους. Ωστόσο σε πολλές περιπτώσεις, ειδικά στην παιδική ηλικία και την εφηβεία, η αυτοκτονία είναι μια παρορμητική πράξη. 6ος μύθος: «Οι άνθρωποι που αυτοκτονούν θέλουν πραγματικά να πεθάνουν» Οι άνθρωποι που αυτοκτονούν αισθάνονται ότι βρίσκονται σε αδιέξοδο κι ότι ο θάνατος είναι η μόνη λύση που έχουν. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές έχουν αμφιθυμικά συναισθήματα, δηλαδή η επιθυμία για θάνατο και η επιθυμία για ζωή συνυπάρχουν. 7ος μύθος: «Τα παιδιά δεν αυτοκτονούν». Η συχνότητα των αυτοκτονιών στην παιδική ηλικία είναι μικρή. Ωστόσο, σε κάποιες περιπτώσεις έχουν αναφερθεί αυτοκτονίες παιδιών. Στις μεγαλύτερες ηλικίες η συχνότητα των αυτοκτονιών αυξάνει. Όπως αναφέρεται παρακάτω, αυτό έχει σχέση με τον τρόπο που αντιλαμβάνονται το θάνατο τα παιδιά και οι έφηβοι. Αυτοκτονίες μέσω διαδικτύου Η χρήση του διαδικτύου είναι ευρέως διαδεδομένη μεταξύ των εφήβων και των νέων ανθρώπων. To διαδίκτυο είναι μια ανεξάντλητη πηγή πληροφοριών αλλά και μέσο ψυχαγωγίας και επικοινωνίας. Αρκετοί νέοι χρησιμοποιούν το internet σαν μέσο κοινωνικοποίησης και γνωριμίας νέων ανθρώπων. Έχει αναφερθεί ότι τα άτομα που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο σαν μέσο κοινωνικοποίησης είναι πιθανό να έχουν κάποια καταθλιπτικά χαρακτηριστικά, όπως χαμηλή αυτοεκτίμηση, φόβο απόρριψης και δυσκολία στις διαπροσωπικές σχέσεις. Η χρήση του υπολογιστή διευκολύνει την επαφή τους με τους άλλους καταργώντας την εξωλεκτική επικοινωνία (π.χ. δεν χρειάζεται να κοιτούν το συνομιλητή τους στα μάτια ή να μιλούν δυνατά, οι εκφράσεις του προσώπου και η στάση του σώματός τους δεν είναι ορατές κ.λπ.). Επιπλέον, η ηλεκτρονική επικοινωνία διασφαλίζει την ανωνυμία των συνομιλητών, διευκολύνοντας έναν 57

ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ εσωστρεφή, συνεσταλμένο έφηβο να ανοιχτεί και να μιλήσει για προσωπικά του θέματα. Τα τελευταία χρόνια, έχουν αναφερθεί κρούσματα αυτοκτονιών μέσω internet. Σε κάποιες περιπτώσεις οι νέοι γνωστοποιούν τις προθέσεις τους στο διαδίκτυο (π.χ. συνομιλώντας σε chatroom ή αναρτώντας στο διαδίκτυο σημειώματα αυτοκτονίας). Αυτό μπορεί να αποβεί σωτήριο αν άλλοι χρήστες του διαδικτύου καταγγείλουν το περιστατικό και υπάρξει παρέμβαση. Έχουν επίσης αναφερθεί περιπτώσεις νέων που παρακινήθηκαν ν’ αυτοκτονήσουν από συνομιλητές τους σε chat room, καθώς και περιπτώσεις ανθρώπων που ήρθαν σ’ επαφή μέσω internet και οργάνωσαν ομαδικές αυτοκτονίες. Επιπλέον, στο διαδίκτυο υπάρχουν αρκετές ιστοσελίδες που εξιδανικεύουν την αυτοκτονία και παρέχουν πληροφορίες σχετικά με μέσα και τρόπους πραγματοποίησής της. Η περιήγηση σε ιστοσελίδες με τέτοιο περιεχόμενο μπορεί να είναι επικίνδυνη για τα ευάλωτα παιδιά και τους εφήβους. Η καλή σχέση του παιδιού με τους γονείς του και η ομαλή ένταξή του στο σχολικό περιβάλλον μπορούν να το προφυλάξουν από τους παραπάνω κινδύνους. Οι έφηβοι που συμμετέχουν στις δραστηριότητες του σχολείου, που έχουν καλές σχέσεις με τους συμμαθητές και τους δασκάλους τους και που αισθάνονται αποδεκτοί είναι πιθανότερο να αναζητήσουν παρέες και συντρόφους στο σχολικό περιβάλλον. Επιπλέον, οι έφηβοι που έχουν μια σχέση εμπιστοσύνης με τους γονείς και τους καθηγητές τους είναι πιθανότερο να απευθυνθούν σ’ αυτούς για να ζητήσουν βοήθεια όταν αντιμετωπίζουν κάποιο πρόβλημα. Αναγνώριση του αυτοκαταστροφικού παιδιού ή του εφήβου: Προειδοποιητικά Σημάδια Υπάρχουν κάποια προειδοποιητικά σημάδια που μπορεί να αντιληφθούν οι φίλοι του αυτοκαταστροφικού παιδιού ή του εφήβου, οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί. Οποιαδήποτε ξαφνική αλλαγή στις επιδόσεις στο σχολείο, στην παρακολούθηση των μαθημάτων, στην προσωπικότητα ή στη συμπεριφορά πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Τέτοιες αλλαγές είναι: • Έχει καταθλιπτική διάθεση. Μπορεί να είναι ευσυγκίνητος ή ευερέθιστος και θυμωμένος. Μπορεί επίσης να είναι κυκλοθυμικός και συναισθηματικά ασταθής. • Πενθεί για σημαντική απώλεια (θάνατος φίλου, θάνατος μέσα στην οικογένεια, χωρισμός από ερωτικό σύντροφο) • Παραμελεί την εμφάνιση και την προσωπική υγιεινή • Δείχνει να μην ενδιαφέρεται για όσα συμβαίνουν γύρω του • Χάνει το ενδιαφέρον του για δραστηριότητες που τον ευχαριστούσαν (αθλητικές, κοινωνικές, καλλιτεχνικές κλπ) • Σκέφτεται το θάνατο. Μπορεί να εκφράσει τις σκέψεις για το θάνατο γράφοντας κάποια έκθεση ή ζωγραφίζοντας στο μάθημα των καλλιτεχνικών. Απομονώνεται από τους φίλους και από την οικογένεια. Περνά πολύ χρόνο μόνος του και δε μοιράζεται τις σκέψεις του με τους άλλους. • Δυσκολεύεται να κάνει φίλους, κάνει παρέα με συνομηλίκους που κάνουν χρήση αλκοόλ ή ουσιών, απομακρύνεται από συνομηλίκους με πιο υγιή συμπεριφορά. • Πέφτουν οι 58

ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ επιδόσεις του στο σχολείο (μικρή συμμετοχή στην τάξη, δυσκολία στην παρακολούθηση, συχνή αργοπορία, μείωση στην προσπάθεια, πτώση στους βαθμούς). • Κάνει συχνά σκασιαρχεία, αδικαιολόγητες και επαναλαμβανόμενες απουσίες. • Έχει ριψοκίνδυνη συμπεριφορά. Π.χ. κάνει σεξ χωρίς προφυλάξεις, αλλάζει ερωτικούς συντρόφους, κάνει χρήση ουσιών, οδηγεί επικίνδυνα, καπνίζει υπερβολικά. • Έχει παραβατική συμπεριφορά και προβλήματα με το νόμο. • Αυτοτραυματίζεται ή αυτοακρωτηριάζεται. Πολλοί αυτοκαταστροφικοί έφηβοι χαράσσονται με μαχαίρια, ξυράφια και άλλα αιχμηρά αντικείμενα. Κάνει χρήση ουσιών. • Έχει στην κατοχή του όπλο ή άλλο θανατηφόρο μέσο. • Υπάρχουν ενδείξεις διαταραχής διατροφής (μεταβολή στο βάρος, άρνηση να φάει μπροστά σε κόσμο, υπερβολική άθληση κ.λπ. ) Πολλές φορές ο νέος που σκοπεύει να αυτοκτονήσει δίνει άμεσα ή έμμεσα μηνύματα στους γύρω του γι’ αυτό που σκοπεύει να κάνει. Μπορεί να συζητά ή να γράφει για την αυτοκτονία και το θάνατο ή να δηλώνει ότι θέλει να πεθάνει, π.χ. λέγοντας «μακάρι να ήμουν νεκρός», «η ζωή δεν έχει νόημα», «ποιος νοιάζεται αν πεθάνω» κ.λπ. Τέτοιες δηλώσεις πρέπει πάντα να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη. Μπορεί επίσης να χαρίζει αγαπημένα αντικείμενα, να αποχαιρετά τους φίλους του ή να δείχνει μια ξαφνική και ανεξήγητη βελτίωση στη διάθεση μετά από μια περίοδο μελαγχολίας ή απόσυρσης. Αυτή η φαινομενικά καλή διάθεση μπορεί να οφείλεται στην απόφαση που πήρε να δώσει τέλος στη ζωή του. Μπορεί να αισθάνεται ότι βρήκε έναν τρόπο να λύσει τα προβλήματά του και να βγει από το αδιέξοδο. Αυτά τα σημάδια είναι ενδεικτικά ότι ο έφηβος διατρέχει κίνδυνο να αυτοκτονήσει. Κανένα από αυτά δε σημαίνει ότι υποχρεωτικά θα το κάνει. Η επικινδυνότητα της κατάστασης δεν καθορίζεται από τον αριθμό των σημαδιών που εκδηλώνει στη συμπεριφορά του το παιδί ή έφηβος. Επιπλέον, αυτά τα σημάδια δε σημαίνουν μόνο ότι ο νέος κινδυνεύει να αυτοκτονήσει. Πολλά από αυτά σημαίνουν ότι έχει προβλήματα ψυχικής υγείας, ότι κάνει χρήση ουσιών, ότι είναι θύμα κακοποίησης ή ότι σκέφτεται να το σκάσει από το σπίτι του. Σε κάθε περίπτωση έχει άμεση ανάγκη για ψυχολογική στήριξη!

ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΗΜΑΣΙΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 5 «Συναντᾶ κανείς ἀνθρώπους οἱ ὁποῖοι δέν θεωροῦν ὅτι ἔχουν κάποιο πρόβλημα, ἐνῶ ἐκεῖνοι πού εἶναι κοντά τους ταλαιπωροῦνται ἀπό τίς μόνιμες ἰδιοτροπίες τους. Αὐτοί χαρακτηρίζονται ἀπό μᾶλλον μόνιμα παθολογικά χαρακτηριστικά. "Στίς διαταραχές προσωπικότητας τά προβλήματα συμπεριφορᾶς πού τίς περιγράφουν ἀποδίδονται στό χαρακτήρα τοῦ ἀτόμου. Χαρακτηριστικό τους εἶναι ὅτι ὁ ἄνθρωπος δέν πάσχει μέ τήν ἔννοια ὅτι ὑποφέρει ὅπως ὁ νευρωτικός ἤ ὁ ψυχωτικός ἄρρωστος. Καί ὅταν ἀκόμα ὑποφέρει, ρίχνει τήν εὐθύνη γιά τά συμπτώματά του σέ ἄλλους, ὅπως κάνει καί μέ τά προβλήματα πού τοῦ προκαλεῖ ἡ ἀνάρμοστη συμπεριφορά του... Κατά κανόνα οἱ διαταραχές αὐτές εἶναι χρόνιες, μέ τήν ἔννοια ὅτι ὅταν ἀρχίσουν νά ἐκδηλώνονται, πού συμβαίνει ἀπό πολύ ἐνωρίς- τουλάχιστον ἀπό τήν ἐφηβική ἡλικία- συνεχίζονται γιά ἕνα μεγάλο μέρος τῆς ζωῆς τοῦ ἀτόμου, ἄν ὄχι γιά πάντα».1 Οι διαταραχές της προσωπικότητας είναι οι διαταραχές του μέλλοντος, γιατί αυξάνονται ραγδαία και τις συναντούμε καθημερινά. Αρχικά περιλάμβαναν τις ακραίες παραλλαγές του φυσιολογικού, αλλά τώρα πια θεωρούνται ψυχοπαθολογία, λόγω της αυξανόμενης σοβαρότητάς τους. Είναι οι διαταραχές, που συνδέονται περισσότερο με την εξέλιξη της κοινωνίας και τα προβλήματα του θεσμού της οικογένειας. Παραβατικότητα, βία και φυλακίσεις, ανωριμότητα, πρόωροι γάμοι και γρήγορα διαζύγια, φυγοστρατία, τοξικομανία, αδιάκριτη σεξουαλική συμπεριφορά, επανειλημμένες εκτρώσεις, απόπειρες αυτοκτονίας και αυτοτραυματισμοί, είναι μερικά πολύ γνωστά συμπτώματα των διαταραχών αυτού του είδους. 5.1. Είδη διαταραχών της Προσωπικότητας2: Η διαταραχή της προσωπικότητας είναι μια χρόνια διαταραχή, η οποία συμβαίνει στο 10-20% του γενικού πληθυσμού και περιλαμβάνει διάφορους τύπους σύμφωνα με την κατάταξη κατά DSM -IV: 1) Παρανοειδής διαταραχή της προσωπικότητας: Οι άνθρωποι με παρανοϊκή προσωπικότητα προεκτείνουν τις δικές τους συγκρούσεις και εχθρότητες στους άλλους. Συχνά, η καχυποψία οδηγεί σε επιθετική συμπεριφορά ή σε απόρριψη από τους άλλους. 2) Σχιζοειδής διαταραχή της προσωπικότητας: Οι άνθρωποι με σχιζοειδή προσωπικότητα είναι εσωστρεφείς, συνεσταλμένοι και μοναχικοί. Είναι συναισθηματικά ψυχροί και κοινωνικά απόμακροι. Τον περισσότερο χρόνο είναι απορροφημένοι από τις ιδέες και τα αισθήματά τους και είναι άτομα μοναχικά, αντικοινωνικά δεν έχουν φίλους και φαίνονται ψυχρά και απόμακρα. Σύμφωνα με τα κριτήρια DSM-IV για να διαγνωσθεί ένα άτομο με σχιζοειδή διαταραχή, πρέπει να πληρoί τέσσερα κριτήρια από τα παρακάτω: 1. το άτομο δεν αντλεί ευχαρίστηση από στενές σχέσεις συμπεριλαμβανομένης και της οικογένειας, 2. σχεδόν πάντα επιλέγει μοναχικές δραστηριότητες που δεν απαιτούν τη συμμετοχή άλλων ατόμων, 3. ενδιαφέρεται λίγο, αν όχι καθόλου, να έχει σεξουαλικές εμπειρίες με κάποιο άλλο άτομο. Τις περισσότερες 1

Πέτρου Χαρτοκόλλη, Εἰσαγωγή στήν Ψυχιατρική, β´ ἔκδοση, Θεμέλιο, 1991, σ. 247- 248. Σολδάτος, Λ.Λυκούρας, Σύγγραμμα Ψυχιατρικής, εκδ. ΒΗΤΑ, 2006.

2Κ.

ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΗΜΑΣΙΑ

φορές τα άτομα αυτά μένουν ανύπαντρα, 4. απολαμβάνει πολύ λίγες έως καθόλου δραστηριότητες, στερείται στενών ή έμπιστων φίλων εκτός από συγγενείς πρώτου βαθμού, 5. παρουσιάζεται αδιάφορο στον έπαινο ή την κριτική των άλλων,6. δείχνει συναισθηματική ψυχρότητα, είναι απόμακρο ή έχει άμβλυνση του συναισθήματος. 3) Σχιζότυπη διαταραχή της προσωπικότητας: Τα άτομα με σχιζότυπη προσωπικότητα, όπως και αυτά με σχιζοειδή προσωπικότητα, είναι κοινωνικά και συναισθηματικά απομονωμένα. Επιπλέον, εμφανίζουν εκκεντρικότητες στη σκέψη, στην αντίληψη και στην επικοινωνία. Σύμφωνα με τα κριτήρια DSM-IV, τα άτομα αυτά εμφανίζουν: 1. ιδέες συσχέτισης 2. παράδοξες πεποιθήσεις ή μαγική σκέψη που επηρεάζουν τη συμπεριφορά και που είναι ασύμβατες με τις πολιτισμικές σταθερές (π.χ. δεισιδαιμονία, πίστη σε μαντική ικανότητα, τηλεπάθεια ή «έκτη αίσθηση» σε παιδιά και εφήβους, αλλόκοτες φαντασιώσεις ή αλλόκοτες επίμονες ενασχολήσεις) 3. ασυνήθιστες αντιληπτικές εμπειρίες συμπεριλαμβανόμενων και σωματικών παραισθήσεων 4. παράδοξο τρόπο σκέψης και παράδοξο λόγο (π.χ. ασαφή, περιστασιακό, μεταφορικό, υπερεπεξεργασμένο ή στερεότυπο) 5. καχυποψία ή παρανοειδή ιδεασμό 6. μη κατάλληλο ή συρρικνωμένο συναίσθημα, συμπεριφορά ή εμφάνιση που είναι παράξενη, εκκεντρική ή περίεργη 8. έλλειψη στενών ή έμπιστων φίλων εκτός από τους συγγενείς πρώτου βαθμού 9. υπερβολικό κοινωνικό άγχος που δεν ελαττώνεται με την οικειότητα και τείνει να συνδέεται με παρανοειδείς φόβους παρά με αρνητική εκτίμηση για τον εαυτό του 4) Αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας: Οι άνθρωποι με αντικοινωνική προσωπικότητα (παλαιότερες ονομασίες ψυχοπαθητική ή κοινωνιοπαθητική προσωπικότητα), δείχνουν προκλητική αδιαφορία για τα δικαιώματα και τα αισθήματα των άλλων. Σύμφωνα με τα κριτήρια DSM-IV, για να διαγνωσθεί ένα άτομο με αντικοινωνική διαταραχή πρέπει να πληρεί τουλάχιστον τρία από τα παρακάτω κριτήρια: 1. αδυναμία συμμόρφωσης με τις κοινωνικές σταθερές αναφορικά με τη σύννομη συμπεριφορά, όπως φαίνεται από επαναλαμβανόμενες πράξεις που αποτελούν αιτίες σύλληψης 2. εξαπάτηση, όπως φαίνεται από επανειλημμένα ψέματα, χρήση πλαστών ονομάτων ή εξαπάτηση άλλων ατόμων για προσωπικό κέρδος ή ευχαρίστηση 3. παρορμητικότητα ή αδυναμία να πραγματοποιεί σχέδια από πριν 4. ευερεθιστότητα και επιθετικότητα, όπως φαίνεται από τις επανειλημμένες επιθέσεις και τους καυγάδες 5. απερίσκεπτη περιφρόνηση της ασφάλειας του εαυτού ή των άλλων 6. σταθερή ασυνέπεια, όπως φαίνεται από επανειλημμένη αδυναμία να διατηρήσει σταθερή εργασιακή συμπεριφορά ή να εκπληρώσει οικονομικές υποχρεώσεις 7. έλλειψη τύψεων, όπως φαίνεται από το ότι το άτομο είναι αδιάφορο ή εκλογικεύει το ότι πλήγωσε, κακομεταχειρίστηκε ή έκλεψε από κάποιον άλλον 5) Οριακή (μεταιχμιακή) διαταραχή της προσωπικότητας: Οι άνθρωποι με μεταιχμιακή προσωπικότητα, κυρίως γυναίκες, είναι ασταθείς στην εικόνα του εαυτού τους, στην ψυχική διάθεση, στη συμπεριφορά και στις διαπροσωπικές σχέσεις (οι οποίες συχνά είναι θυελλώδεις και έντονες). Η μεταιχμιακή προσωπικότητα γίνεται εμφανής στην αρχή της ενήλικης ζωής, αλλά ελαττώνεται με την πάροδο της ηλικίας. 61

ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΗΜΑΣΙΑ

Τα άτομα με διαταραχή μεταιχμιακής προσωπικότητας έχουν την τάση να επισκέπτονται συχνά το γιατρό με επανειλημμένες κρίσεις ή με αόριστα ενοχλήματα, αλλά συχνά δεν συμμορφώνονται με τις οδηγίες της θεραπείας. 6) Δραματική διαταραχή της προσωπικότητας: Τα άτομα με δραματική (υστερική) προσωπικότητα επιδιώκουν με προκλητικό τρόπο την προσοχή και ενεργούν θεατρικά. Με τον πολύ εκφραστικό τρόπο που έχουν, κάνουν εύκολες αλλά πολλές φορές επιφανειακές σχέσεις. Τα συναισθήματ;a τους μερικές φορές φαίνονται υπερβολικά, ανόητα και προσποιητά, για να αποσπάσουν τη συμπάθεια ή προσοχή των άλλων. Πρέπει να πληρούν 5 από τα παρακάτω κριτήρια σύμφωνα με τα κριτήρια DSMIV: 1. το άτομο δεν νιώθει άνετα σε καταστάσεις όπου δεν είναι το κέντρο της προσοχής, 2. η επαφή με τους άλλους συχνά χαρακτηρίζεται συχνά ως προκλητική συμπεριφορά, 3. επιδεικνύει ταχέως μεταβαλλόμενη και ρηχή έκφραση συναισθημάτων, 4. συστηματικά χρησιμοποιεί την εξωτερική εμφάνιση για να προσελκύσει την προσοχή στον εαυτό του, 5. έχει ένα τρόπο ομιλίας ο οποίος στερείται λεπτομερειών, 6. εμφανίζεται δραματικό, θεατρικό και με υπερβολική έκφραση συναισθημάτων, 7. επηρεάζεται εύκολα από άλλους ή τις περιστάσεις, 8. θεωρεί τις σχέσεις με τους άλλους περισσότερο στενές από ότι είναι στην πραγματικότητα. 7) Ναρκισσιστική διαταραχή της προσωπικότητας: Τα άτομα με ναρκισσιστική προσωπικότητα έχουν ένα αίσθημα ανωτερότητας και μία υπερβολική εντύπωση για την αξία ή τη σημασία τους, αυτό που οι ψυχίατροι ονομάζουν «ιδέα μεγαλείου». Οι άνθρωποι με αυτή την προσωπικότητα είναι εξαιρετικά ευαίσθητοι στην αποτυχία, την ήττα ή την κριτική και, όταν δεν κατορθώνουν να ικανοποιήσουν τη μεγάλη ιδέα που έχουν για τον εαυτό τους, εξοργίζονται ή παθαίνουν βαθιά κατάθλιψη. Σύμφωνα με τα κριτήρια DSM-IV, ένα άτομο με ναρκισσιστική διαταραχή πρέπει να πληρoί πέντε τουλάχιστον από τα παρακάτω κριτήρια: 1. Έχει μία μεγαλειώδη αίσθηση σπουδαιότητας για τον εαυτό του (π.χ. διογκώνει τα επιτεύγματα και τα ταλέντα του, περιμένει να αναγνωρισθεί σαν ανώτερο χωρίς να παρουσιάζει ανάλογες επιτυχίες), 2. έχει έντονη ενασχόληση με φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης, εξυπνάδας, ομορφιάς ή ιδανικής αγάπης, 3. πιστεύει ότι είναι ξεχωριστό και μοναδικό και μπορούν να το καταλάβουν μόνο ή πρέπει να συναναστρέφεται μόνο με άλλα μοναδικά άτομα υψηλού κύρους (ή θεσμούς), 4. απαιτεί υπερβολικό θαυμασμό, 5. έχει μία αίσθηση ιδιαίτερων δικαιωμάτων, δηλ. μη λογικές προσδοκίες για ιδιαίτερα ευνοϊκή μεταχείριση ή αυτόματη συμμόρφωση των άλλων με τις προσδοκίες του, 6. εκμεταλλεύεται διαπροσωπικά, δηλ. εκμεταλλεύεται τους άλλους για να πετύχει τους σκοπούς του, 7. του λείπει η ενσυναίσθηση: είναι απρόθυμο να αναγνωρίσει ή να ταυτοποιηθεί με τα αισθήματα και τις ανάγκες των άλλων 8. συχνά φθονεί τους άλλους ή πιστεύει ότι το φθονούν, 9. εμφανίζει αλαζονική, υπεροπτική συμπεριφορά ή στάση. 8) Αποφευκτική διαταραχή της προσωπικότητας: Τα άτομα με αποφευκτική προσωπικότητα είναι υπερευαίσθητα στην απόρριψη και φοβούνται να αρχίσουν κάποια σχέση ή κάτι άλλο νέο επειδή φοβούνται την απόρριψη και την απογοήτευση. Τα άτομα με αποφευκτική προσωπικότητα έχουν έντονη επιθυμία για στοργή και αποδοχή. Είναι εμφανώς στενοχωρημένα από τη μοναξιά τους και την 62

ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΗΜΑΣΙΑ

αδυναμία τους να συναναστρέφονται άνετα με τους άλλους. Νιώθουν ανεπαρκή, είναι ντροπαλά, έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση και φοβούνται να μιλήσουν για να μην τα κοροϊδέψουν. Ο ασθενής με αυτή τη διαταραχή πρέπει να έχει τέσσερα ή περισσότερα από τα παρακάτω κριτήρια κατά DSM-IV: 1. το άτομο αποφεύγει επαγγελματικές δραστηριότητες που περιλαμβάνουν σημαντική διαπροσωπική επαφή, εξαιτίας φόβων κριτικής, αποδοκιμασίας ή απόρριψης, 2. είναι απρόθυμο να εμπλακεί με ανθρώπους εκτός αν είναι βέβαιο ότι θα γίνει αρεστό, 3. εμφανίζει περιορισμούς μέσα στις στενές σχέσεις εξαιτίας του φόβου μήπως ντροπιαστεί η γελοιοποιηθεί, 4. έχει υπερβολική ενασχόληση με το μήπως το κριτικάρουν ή το απορρίψουν στις κοινωνικές καταστάσεις, 5. είναι ανεσταλμένο σε νέες διαπροσωπικές καταστάσεις εξαιτίας αισθημάτων ανεπάρκειας, 6. θεωρεί τον εαυτό του κοινωνικά αδέξιο, προσωπικά μη ελκυστικό ή κατώτερο από τους άλλους, 7. είναι συνήθως απρόθυμο να διακινδυνέψει προσωπικά ή να εμπλακεί σε νέες δραστηριότητες, διότι αυτές μπορεί να αποδειχθεί ότι το φέρνουν σε δύσκολη θέση. 9) Εξαρτημένη διαταραχή της προσωπικότητας: Τα άτομα με εξαρτημένη προσωπικότητα εναποθέτουν τις μεγάλες αποφάσεις και τις ευθύνες στους άλλους και επιτρέπουν τις ανάγκες αυτών από τους οποίους είναι εξαρτημένα να υπερισχύουν των δικών τους. Στερούνται αυτοπεποίθησης και αισθάνονται μεγάλη ανασφάλεια σχετικά με την ικανότητα τους να φροντίσουν τον εαυτό τους. Συχνά διαμαρτύρονται ότι δεν μπορούν να πάρουν αποφάσεις και δεν ξέρουν τι να κάνουν και πώς να το κάνουν. Παρουσιάζουν 5 ή περισσότερα από τα παρακάτω κριτήρια κατά DSM-IV: 1. το άτομο έχει δυσκολία να λαμβάνει καθημερινές αποφάσεις χωρίς συμβουλές και διαβεβαίωση από τους άλλους σε υπερβολικό βαθμό, 2. έχει ανάγκη να αναλαμβάνουν οι άλλοι την ευθύνη για τους περισσότερους από τους μείζονες τομείς της ζωής του, 3. δυσκολεύεται να εκφράζει διαφωνία με τους άλλους, επειδή φοβάται ότι θα χάσει την υποστήριξη ή την αποδοχή τους, χωρίς να συμπεριλαμβάνονται ρεαλιστικούς φόβοι ανταπόδοσης, 4. έχει δυσκολία να ξεκινά σχέδια και προγράμματα ή να κάνει πράγματα μόνο του (εξαιτίας έλλειψης αυτοπεποίθησης για την κρίση ή τις ικανότητές του, παρά από έλλειψη κινητοποίησης ή ενεργητικότητας), 5. φτάνει στα άκρα ώστε να πάρει φροντίδα και υποστήριξη από τους άλλους, μέχρι το σημείο να προσφέρεται να κάνει εθελοντικά πράγματα που του είναι δυσάρεστα, 6. αισθάνεται ανήμπορος όταν είναι μόνος του, εξαιτίας υπερβολικών φόβων ότι είναι ανίκανο να φροντίσει τον εαυτό του, 7. αναζητά επειγόντως μια άλλη σχέση ως πηγή φροντίδας όταν μία στενή σχέση τελειώνει, 8. ασχολείται μη λογικά με φόβους ότι θα το εγκαταλείψουν οι άλλοι να φροντίζει (μόνο του) τον εαυτό του 10) Ψυχαναγκαστική διαταραχή της προσωπικότητας: Τα άτομα με ψυχαναγκαστική προσωπικότητα είναι τελειοθηρικά, υπεύθυνα, αξιόπιστα, τακτικά και μεθοδικά, αλλά συχνά δεν μπορούν να προσαρμοστούν στις αλλαγές. Είναι υπερβολικά ευσυνείδητα, προσεκτικά και αναλύουν όλες τις πλευρές ενός προβλήματος, πράγμα που δυσχεραίνει τη λήψη αποφάσεων. Τα κριτήρια τα οποία παρουσιάζει ένας ασθενής με ψυχαναγκαστική διαταραχή κατά DSM-IV είναι τα εξής: 1. το άτομο έχει έντονη ενασχόληση με λεπτομέρειες, κανόνες, λίστες, την τάξη, την οργάνωση ή τα 63

ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΗΜΑΣΙΑ

προγράμματα, σε βαθμό που το κύριο σημείο της δραστηριότητας χάνεται, 2. εμφανίζει τελειοθηρία που παρεμποδίζει την ολοκλήρωση μιας εργασίας (π.χ. το άτομο είναι ανίκανο να ολοκληρώσει μία προγραμματισμένη δουλειά επειδή δεν πληρούνται οι δικές του πολύ αυστηρές απαιτήσεις), 3. είναι υπερβολικά αφοσιωμένο στην εργασία και την παραγωγικότητα με αποκλεισμό του ελεύθερου χρόνου και των φιλικών σχέσεων (που δεν εξηγείται από φανερή οικονομική ανάγκη), 4. είναι υπερβολικά ευσυνείδητο, και άκαμπτο σε θέματα ηθικής, ηθών ή αξιών (που δεν εξηγείται από την πολιτισμική ή θρησκευτική ταυτοποίησή του), 5. είναι ανίκανο να πετάξει χωρίς αξία αντικείμενα ακόμα και όταν δεν έχουν συναισθηματική αξία, 6. είναι απρόθυμο να κάνει καταμερισμό καθηκόντων ή να δουλέψει με άλλους, εκτός εάν αυτοί υποταχθούν στον ακριβή, δικό του τρόπο που χειρίζεται τα διάφορα πράγματα, 7. υιοθετεί ένα πολύ αυστηρό τρόπο στο ξόδεμα των χρημάτων, τόσο για τον εαυτό του, όσο και για τους άλλους τα χρήματα θεωρούνται σαν κάτι που πρέπει να φυλαχθεί για μελλοντικές ανάγκες 8. παρουσιάζει ακαμψία και ισχυρογνωμοσύνη. 5.2. Συνέπειες των διαταραχών προσωπικότητας στη θρησκευτικότητα3 Στην ποιμαντική πράξη οι άνθρωποι προσέρχονται με τη μοναδικότητα των προσωπικοτήτων τους. Αν η προσωπικότητα είναι διαταραγμένη, ενδέχεται αυτή η διαταραχή να έχει επιπτώσεις πάνω στην πίστη και στον τρόπο με τον οποίο αυτή βιώνεται στην πράξη. Συνοπτικά: -Η εξαρτημένη προσωπικότητα τείνει να προσκολλάται στους κληρικούς με νοσηρό τρόπο. -Η παθητικοεπιθετική προσωπικότητα αντιδρά ξεχνώντας, αναβάλλοντας, καθυστερώντας, ή με ανευθυνότητα. -Η ναρκισσιστική προσωπικότητα λίγο ενδιαφέρεται για την θρησκεία και όταν το κάνει απαιτεί ειδική μεταχείριση. -Η ιστριονική προσωπικότητα συνήθως έχει επιφανειακή πίστη και προσπαθεί να προσελκύσει το ενδιαφέρον και την προσοχή των άλλων μέσα στην εκκλησιαστική ζωή. -Η σχιζοειδής προσωπικότητα τείνει να συνδέεται με τον Θεό και την θρησκεία με τρόπο τυπικό, δομημένο, και μάλλον διανοητικό παρά συναισθηματικό. -Η αποφευκτική προσωπικότητα φοβάται τον Θεό και την τιμωρία Του, ενώ συχνά τοποθετεί ένα ψυχολογικό τείχος ανάμεσα. -Η αντικοινωνική προσωπικότητα είναι ασυνεπής και χρησιμοποιεί την Εκκλησία για να πετύχει τους σκοπούς της -Η ψυχαναγκαστική προσωπικότητα είναι τελειομανής ως προς την ηθική της, δομημένη και διανοητική στις πράξεις της, ενώ η εικόνα της περί Θεού μάλλον είναι απειλητική παρά φιλάνθρωπη. -Η παρανοειδής προσωπικότητα δυσπιστεί προς τον Θεό και Τον βλέπει ως τιμωρό, διακρίνεται από θρησκευτικότητα τυπική και χωρίς βάθος, ενώ συνήθως είναι συντηρητική και πείσμων. 3

Richard Vaughan, Pastoral Counseling and Personality Disorders. Sheed & Ward, 1994, σσ.153-6.

ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΗΜΑΣΙΑ

-Η οριακή προσωπικότητα θυμώνει προς τον Θεό και Τον κατηγορεί, ενώ επανειλημμένα εξιδανικεύει και απογοητεύεται. -Η σχιζότυπη προσωπικότητα είναι ιδιόρρυθμη και απορροφημένη με τον εαυτό της και τις περίεργες θρησκευτικές εμπειρίες της.

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ.

ΕΝΟΤΗΤΑ 6 6.1. Έννοια και μορφές της πρόληψης. Η Ιδρυματική ψυχιατρική φροντίδα κατά τη διάρκεια της εξέλιξής της αποδείχθηκε ότι επιφέρει αντιθεραπευτικά αποτελέσματα στη κατάσταση των ψυχικά ασθενών. Ειδικότερα, το ψυχιατρείο φάνηκε να σχετίζεται με στίγμα για τους ασθενείς, απόσυρση από τους κοινωνικούς τους ρόλους, περιορισμό των κοινωνικών τους προσδοκιών, ρήξη των οικογενειακών τους δεσμών, ρήξη με το κοινωνικό δίκτυο υποστήριξής τους, εξάρτηση και αποπροσωποποίηση. Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το κίνημα υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων διευρύνθηκε και εστίασε την προσοχή στις σοβαρές καταπατήσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των ατόμων με ψυχικές διαταραχές. Σαν αντιστάθμισμα στις αποτυχημένες πρακτικές του ψυχιατρείου επιχειρείται η διάσπαση και αποκέντρωση των λειτουργιών του σε υπηρεσίες φροντίδας των ψυχικά ασθενών μέσα στην κοινότητα1. Η Πρωτοβάθμια πρόληψη (ΠΦΥ) παίζει καθοριστικό ρόλο στην προώθηση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης και συνδέεται άμεσα με αυτή. Ως ψυχιατρική μεταρρύθμιση θεωρείται η αλλαγή στη φιλοσοφία και την πρακτική της αντιμετώπισης του ψυχιατρικού ασθενούς, με τη μετάβαση από το παραδοσιακό ψυχιατρικό ίδρυμα στις εναλλακτικές δομές ψυχιατρικής φροντίδας και αποκατάστασης στον κοινοτικό χώρο. Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση συνδέεται στενά με την «αποϊδρυματοποίηση» και την ανάπτυξη της Κοινοτικής Ψυχιατρικής2. Αποϊδρυματοποίηση είναι η διαδικασία εξόδου χρόνιων ασθενών από τα μεγάλα ψυχιατρικά ιδρύματα και η τοποθέτησή τους στην κοινότητα. Ταυτόχρονα, αναδύεται η Κοινωνική Ψυχιατρική, ως διεπιστημονική προσέγγιση του ανθρώπου, στοχεύοντας τόσο στην έρευνα, όσο και την παροχή κοινοτικών θεραπευτικών υπηρεσιών, που συνιστούν την Κοινοτική Ψυχιατρική. Η Κοινοτική Ψυχιατρική αφορά την παροχή υπηρεσιών σε ασθενείς εντός της κοινότητας, χωρίς να τους απομακρύνει από το φυσικό και κοινωνικό τους περιβάλλον και με την ενεργή συμμετοχή της κοινότητας. Υποστηρίζει τη δημιουργία εναλλακτικών προς το άσυλο μορφών φροντίδας και προωθεί την ψυχοκοινωνική αποκατάσταση των ψυχικά ασθενών. Η ψυχοκοινωνική αποκατάσταση είναι μια διαδικασία, η οποία προωθεί τα άτομα με έκπτωση της λειτουργικότητάς τους, λόγω μιας ψυχονοητικής διαταραχής, να επιτύχουν ένα όσο το δυνατόν καλύτερο επίπεδο ανεξάρτητης λειτουργίας στην κοινότητα3.

Χ. Ασημόπουλος, «Η ψυχοκοινωνική αποκατάσταση παιδιών και εφήβων με προβλήματα ψυχικής υγείας στην Ελλάδα: Αναγκαιότητα, παρούσα κατάσταση, προοπτικές», Θέματα Ψυχοκοινωνικής και Ψυχοδυναμικής Παιδοψυχιατρικής, Χριστογιώργος Σ (επιμ. εκδ.), εκδ. Καστανιώτη, 2007, σσ. 323-339. 2D.R William, R. Williams-Morris, «Racism and mental health: the African American experience», Ethnicity and Health, 5(3/4), 2000, σσ. 243-268. 3J. Ruesch, Psychotherapy for the Well and Psychotherapy for the III. PsychotherPsychosom, 13, σσ. 68-81 και M.J.Oud, J. Schuling, C.J.S looff, B. Meyboom-de Jong, How do General Practitioners experience providing care for their psychotic patients? (2007), BMC Fam Pract, 28(8), 1965, σσ. 37. 1

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ. Η ΠΦΥ είναι ο ιδανικός χώρος για την ταυτόχρονη παροχή γενικών ιατρικών και ψυχιατρικών υπηρεσιών. Η διεπιστημονική συνεργασία κρίνεται απαραίτητη στις περιπτώσεις ασθενών που παρουσιάζουν ψυχιατρική συμπτωματολογία που οδήγησε δευτερογενώς σε σωματική παθολογία, σε ασθενείς με συμπτωματολογία, η οποία όμως μπορεί να υποκρύπτει στη βάση της ψυχολογικά αίτια και σε ασθενείς με αμιγώς σωματική παθολογία, της οποίας όμως η ένταση, η κατάληξη ή τα συμπτώματα, καθιστούν απαραίτητη τη συμβολή του ειδικού ψυχικής υγείας προκειμένου να υποστηριχθεί το πάσχον άτομο 4. H ΠΦΥ αποτελεί την πρώτη επαφή του πολίτη με το σύστημα υγείας και, εκτός των άλλων, παρέχει υπηρεσίες πρόληψης και προαγωγής της ψυχικής υγείας, καθώς και συνεχούς φροντίδας και ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης στην κοινότητα5. Στην δευτεροβάθμια πρόληψη επιχειρείται η μείωση της διάρκειας μιας διαταραχής ή νόσου, διαμέσου της έγκαιρης διάγνωσης και θεραπείας. Σημαντική η δυνατότητα επισκέψεων «κατ’ οίκον». Ο τύπος της δευτερογενούς πρόληψης στοχεύει σε άτομα που ήδη νοσούν, ώστε να βοηθηθούν έγκαιρα, όπως παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες ή συμπτώματα ψυχικής διαταραχής, άτομα σε οξεία έναρξη ψυχικής νόσου ή που νοσηλεύονται για σωματική πάθηση. Τέλος, όλος ο γενικός πληθυσμός αποτελεί στόχο για δευτερογενή πρόληψη της ψυχικής ασθένειας. Το βάρος της δευτερογενούς πρόληψης πέφτει στις αποκεντρωμένες υπηρεσίες κοινοτικής ψυχικής υγιεινής. Το κύριο προληπτικό έργο περιλαμβάνει την έγκαιρη παραπομπή ατόμων που νοσούν ψυχικά, την τακτική τους παρακολούθηση με πρόληψη των υποτροπών τους και τη λειτουργία ψυχιατρικών μονάδων σε γενικά νοσοκομεία. Με ειδικά προγράμματα, το κοινό ευαισθητοποιείται στην έγκαιρη αντίληψη ψυχοπαθολογικών συμπτωμάτων και τροποποιεί τη στάση του απέναντι στην ψυχική ασθένεια, έτσι ώστε να καταφεύγει ευκολότερα σε ψυχιατρική υπηρεσία. Η πρόληψη των κρίσεων και η μείωση της χρονιότητας του προβλήματος στοχεύουν στην επίτευξη της δευτεροβάθμιας πρόληψης, που είναι η έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία της ψυχικής νόσου. Άλλο φαινόμενο είναι η αύξηση του αριθμού των επισκέψεων σε ένα Κοινοτικό κέντρο ψυχικής Υγείας (ΚΚΨΥ) από χρόνο σε χρόνο ατόμων, τα οποία, ενώ νοσούσαν, ποτέ δεν είχαν ζητήσει βοήθεια για κρίσεις στη διάρκεια των αναπτυξιακών φάσεων (εφηβεία, γάμος, κύηση, κλιμακτήριος, συνταξιοδότηση). Η τριτοβάθμια πρόληψη αφορά στην ίδια την ψυχιατρική συμπτωματολογία. Οι μείζονες ψυχικές παθήσεις έχουν ανάγκη από συντονισμένες προσπάθειες σε πολλά επίπεδα: φαρμακοθεραπεία, κλινική παρακολούθηση, στήριξη της οικογένειας, εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων. Η καλή συνεργασία των ασθενών και των οικείων τους είναι πρωταρχικός παράγοντας επιτυχίας της φαρμακευτικής αγωγής. Εδώ γίνεται προσπάθεια βραχείας νοσηλείας και μερικής νοσηλείας π.χ. κέντρα ημέρας, νοσοκομεία ημέρας, στέγαση σε ξενώνες ή προστατευμένα διαμερίσματα για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Επίσης, γίνεται ενίσχυση του αρρώστου στην κοινωνική του ζωή, την οικογένεια, τη γειτονιά, καθώς και Minas, “Psychiatric services research in a multicultural Society”, Cultural Diversity and Mental Health, Minas IH eds, Melbourne, Australia, 1991, σσ. 35-51. 5 G. Caplan, «Organization of preventive psychiatry programs», Com Ment Health, J, 4, σσ. 365-392. 4I.H.

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ. εργασιακή αποκατάσταση (σταδιακή έξοδος προς τον κόσμο της εργασίας), συχνά σε μονάδες προστατευμένης εργασίας. Γενικά την τριτογενή πρόληψη αναλαμβάνει ο φορέας της Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης που είναι αυτόνομη επιστήμη και περιλαμβάνει όλες τις αναγκαίες μεθόδους και τεχνικές για τη μείωση των επιπτώσεων από τη διαδικασία της ασθένειας ή οποιασδήποτε άλλης αναπηρίας. Η αποκατάσταση έχει στόχο όχι μόνο την εκπαίδευση του ατόμου, για να προσαρμοστεί στο περιβάλλον του, αλλά και την παρέμβαση στο άμεσο περιβάλλον του και την κοινότητα με στόχο την ενίσχυση της κοινωνικής του επανένταξης. Η τριτογενής πρόληψη έχει έντονες πολιτικές διαστάσεις που συνδέονται με την ιδεολογία του αποϊδρυματισμού και της ανάπτυξης εναλλακτικών λύσεων για όσους βρίσκονται στα άσυλα. Η σύγχρονη διαγνωστική και θεραπευτική πρακτική δομείται πάνω στην «βιοψυχοκοινωνική» προσέγγιση της ψυχιατρικής πάθησης. Το βιο-ψυχοκοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε μια πρόκληση για τη βιοϊατρική και το βιοϊατρικό πρότυπο (Biomedical model), βασίστηκε στα αποτελέσματα των μελετών του Engel που αφορούσαν στην ελκώδη κολίτιδα, στην κατάθλιψη και στον ψυχογενή πόνο. Στις βασικές αρχές του προτύπου περιλαμβάνονται οι βιολογικές, ψυχολογικές και κοινωνικές διαστάσεις της ζωής του ατόμου και η αντίληψη ότι πάσχει ως σύνολο και όχι ως μεμονωμένα όργανα. Ο ιατρός διακατέχεται από μια ολιστική προσέγγιση για τη νόσο και θεωρεί τη σχέση του με τον ασθενή κοινωνικά ισότιμη με στόχο την προαγωγή της υγείας του ασθενούς. Θα πρέπει να εκτιμήσει την προσωπικότητα, τις συναισθηματικές εφεδρείες, καθώς και τις ιδιαίτερες συνθήκες του περιβάλλοντος στο οποίο ζει ο ασθενής. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το βιοψυχοκοινωνικό πρότυπο καθιέρωσε περισσότερη ενσυναίσθηση (empathy) και συμπόνια (compassion) στην ιατρική πρακτική6. Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο έχει εφαρμοστεί σε αρκετές διαταραχές, μία από τις οποίες είναι η κατάθλιψη. Η κατάθλιψη μπορεί να γίνει αντιληπτή μέσα από το πρίσμα του μοντέλου «diathesis-stress», κατά το οποίο μια προϋπάρχουσα γενετική προδιάθεση δρα με περιβαλλοντικούς, κοινωνικούς και ψυχολογικούς στρεσογόνους παράγοντες (stressors), και, αυτά συνδεδεμένα οδηγούν για παράδειγμα στην εκδήλωση της κατάθλιψης. Αυτό το μοντέλο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση κατανόησης για την δημιουργία μίας βιοψυχοκοινωνικής παρέμβασης, κάτι για το οποίο ήδη γίνονται αρκετές προσπάθειες. Μία βιοψυχοκοινωνική παρέμβαση για την κατάθλιψη θα εστιάσει στην πτυχή της πρόληψης. Αρκετοί παράγοντες που αυξάνουν το ρίσκο για εκδήλωση κατάθλιψης (risk factors) έχουν ανιχνευτεί, και έτσι η πρόληψη μπορεί να εστιάσει στην ελαχιστοποίηση ή και εξάλειψη των παραγόντων τούτων για τα άτομα ή τους πληθυσμούς σε ρίσκο. Για παράδειγμα, εφόσον η φτώχεια είναι ένας παράγοντας ρίσκου για την κατάθλιψη, μία Γ.Ν. Παπαδημητρίου, Ι.Α. Λιάππας, Ε. Λύκουρας, «Εφαρμογή του Βιοψυχοκοινωνικού Προτύπου στην Ψυχιατρική», Γ.Ν. Παπαδημητρίου, Ι.Α. Λιάππας, Ε. Λύκουρας, (Επιμ. Έκδοσης). Σύγχρονη Ψυχιατρική, Βήτα Ιατρικές Εκδόσεις, 2013, σσ.41– 46. 6

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ. προληπτική παρέμβαση μπορεί να στοχεύει στην προσφορά ψυχολογικής στήριξης σε άτομα που βιώνουν φτώχεια7. Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο έχει σαφώς και μια κοινωνική-κοινοτική πτυχή. Αυτή μπορεί να έχει πολλούς και διαφορετικούς στόχους. Κάποιοι μπορεί να αναφέρονται στο άτομο, όπως προώθηση της βελτιωμένης επικοινωνίας μεταξύ επαγγελματιών της υγείας και ασθενών (κάτι που θα αυξήσει την εμπλοκή του ατόμου στην θεραπεία του), ή η παρότρυνση για συμπεριφορική δράση (π.χ. κοινωνικοποίηση) μέσω μηνιαίων τηλεφωνημάτων ή συναντήσεων. Άλλοι στόχοι αναφέρονται στο κοινωνικό πλαίσιο του ατόμου (π.χ. συγγενείς/ φροντιστές, φίλοι), όπου μπορεί να προσφερθεί υποστήριξη (που θα βοηθήσει τόσο τους ίδιους όσο και το άτομο, κατ’ επέκταση). Η ψυχοεκπαίδευση (ενημέρωση για την νόσο και τα όσα σχετίζονται με αυτή) μπορεί να βοηθήσει τόσο το άτομο όσο και το περιβάλλον του (για παράδειγμα, συναδέλφους, αφεντικό). Τέλος, κάποιοι στόχοι μπορούν να αναφέρονται στο σύνολο της κοινωνίας, σε μία προσπάθεια να μειωθεί το στίγμα της ψυχικής ασθένειας, και της λήψης φαρμάκων (pill shaming). Όλες οι παραπάνω συνιστώσες έχουν ιδιαίτερη σημασία για την συνεργασία της Εκκλησίας με την Ψυχιατρική. Συγκεκριμένα, η συνεργασία της Ψυχιατρικής με την Εκκλησία μπορεί να επεκταθεί σε όλα τα επίπεδα πρόληψης. Η επαφή της Εκκλησίας με κάθε υποσύνολο του γενικού πληθυσμού επιτρέπει τη συνεισφορά της στην πρωτογενή πρόληψη με την διοργάνωση προγραμμάτων αγωγής υγείας και την ψυχοκοινωνική στήριξη των ανθρώπων. Στην δευτερογενή πρόληψη η σωστή ενημέρωση του κληρικού μπορεί να αποδειχθεί σωτήρια στην πρώιμη ανίχνευση μιας αρχόμενης ψυχοπαθολογίας ώστε διαχειριζόμενος σωστά το πρόβλημα να μπορέσει να το αντιμετωπίσει δίχως να υπερβεί τα όρια της διακονίας του. Στον τομέα της τριτογενούς πρόληψης, η συμπαράσταση των ασθενών και αναξιοπαθούντων αδελφών μας διά των Εκκλησιαστικών Ιδρυμάτων είναι θεμελιώδης για την βοήθεια του ανθρώπου που υποφέρει. Είναι αλήθεια πως η δομή παροχής υπηρεσιών υγείας μεταβάλλεται ραγδαία. Σύμφωνα με νόμο της ελληνικής πολιτείας, η επικρατούσα οργάνωση παροχής υπηρεσιών υγείας στηρίζεται στις αρχές της Κοινωνικής-Κοινοτικής Ψυχιατρικής. Αυτό σημαίνει ότι το επίκεντρο οργάνωσης των ψυχιατρικών υπηρεσιών μεταφέρεται στα Κοινοτικά Κέντρα Ψυχικής Υγείας (ΚΚΨΥ), τα οποία αποτελούν τον πυρήνα της κοινοτικής φροντίδας της ψυχικής υγείας. Σκοπός τους είναι η πρόληψη και θεραπεία των ψυχικών διαταραχών, η συμβολή στην ψυχοκοινωνική αποκατάσταση των ψυχικά πασχόντων, η ψυχοκοινωνική μέριμνα και η συμβουλευτική παρέμβαση στην κοινότητα. Συνοπτικά, οι λειτουργίες του θα μπορούσαν να περιγραφούν ως ακολούθως: 7S.

Claes, P. Cosyns, D. DeDoncker, C.K.W. Schotte, B. Van Den Bossche, «A biopsychosocial model as a guide for psychoeducation and treatment of depression», Depression and Anxiety, 2006, 23, 312-324.

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ. 1. Πρόληψη, πρώιμη διάγνωση και θεραπεία όλων των ψυχικών διαταραχών. Παρέμβαση στην κρίση, συμπεριλαμβανομένων και της κατ' οίκον φροντίδας. Ψυχιατρικές υπηρεσίες για ενήλικες. Βιο-ψυχο-κοινωνική προσέγγιση. Εφαρμογή ψυχοθεραπειών. Ολοκληρωμένη, συνθετική προσέγγιση. 2. Συνεχιζόμενη φροντίδα των ασθενών και εξασφάλιση συνεχούς φροντίδας σε στενή συνεργασία με άλλες υπηρεσίες υγείας και ψυχικής υγείας που αποσκοπούν στη βελτίωση της λειτουργικότητας των ασθενών, στην πρόληψη της επανεισαγωγής σε νοσοκομείο, στην κοινωνική και επαγγελματική αποκατάσταση. Το ΚΨΥ μπορεί επίσης να αναπτύξει μονάδα μερικής νοσηλείας. 3. Ευαισθητοποίηση και Αγωγή της Κοινότητας σε ζητήματα σχετικά με την Ψυχική Υγεία. Ειδικά προγράμματα προαγωγής της ψυχικής υγείας και πρόληψης των ψυχικών διαταραχών σε συνεργασία με στελέχη άλλων τομέων (εκπαιδευτικοί, επαγγελματίες υγείας, ομάδες υψηλού κινδύνου, κλπ.). 4. Στενή συνεργασία με κοινοτικές, κοινωνικές υπηρεσίες και υπηρεσίες της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας. 5. Εκπαιδευτικά προγράμματα για επαγγελματίες ψυχικής υγείας. 6. Έρευνα αναγκών και επιδημιολογική έρευνα στον τομέα της ψυχικής υγείας. Η νέα αυτή πραγματικότητα σημαίνει ότι η δραστηριότητα του εκάστοτε τοπικού δικτύου ψυχιατρικών υπηρεσιών ενός «Ψυχιατρικού Τομέα» θα μπορεί να συνεργάζεται με τις Ενορίες όπου οι ποιμένες μέσα από το έργο τους σε αυτή την περιοχή θα βοηθήσουν την ανάπτυξη μιας συνεργασίας η οποία θα βοηθήσει τους ανθρώπους που χρειάζονται βοήθεια. 6.2. Πρωτογενής Ψυχιατρική πρόληψη και Εκκλησιαστική διακονία Η ανάγκη συνεργασίας της Ψυχιατρικής με την Εκκλησία κρίνεται ως απαραίτητη για την ποιότητα ζωής των ανθρώπων, γεγονός το οποίο επιβεβαιώνεται από πάρα πολλές ερευνητικές μελέτες. Για παράδειγμα, πολλές μελέτες8 που έχουν πραγματοποιηθεί έχοντας σαν κεντρική ιδέα την επίδραση της θρησκείας στην υγεία των ατόμων καταδεικνύουν ότι ο θρησκευτικός τρόπος ζωής έχει ευεργετικά αποτελέσματα σε όλους τους τομείς συμπεριφορών υγείας. Οι θρησκευτικές διδασκαλίες ενθαρρύνουν την υγιή διαβίωση τόσο στο σωματικό, όσο και στον ψυχικό τομέα. Οι Chu και Klein πραγματοποίησαν μία μελέτη με 128 μαύρους σχιζοφρενείς και τις οικογένειές τους αποδεικνύοντας ότι οι μαύροι αστοί ασθενείς ήταν λιγότερο πιθανό να επανανοσηλευθούν εάν οι οικογένειες τους, τους ενθάρρυναν για να συνεχίσουν τη θρησκευτική λατρεία ενώ ήταν στο νοσοκομείο9. 8J.E.

Chliaoutakis,I. Drakou, CharalambosGnardellis, S. Galariotou, H. Carra, M. Chliaoutaki, «Greek Christian Orthodox Ecclesiastical Lifestyle: Could It Become a Pattern of Health-Related Behavior?» Prev Med 34, 2002, 428-435. 2.A. Kafatos, K. Sarri, M. Linardakis, F.B ervanaki, N.Tzanakis, «Greek Orthodox fasting rituals: hidden characteristic of the Mediterranean diet of Crete», British Journal of Nutrition, 2004, 92: 277-284. 3. HG. Koenig , «Is religion good for your health? The effects of religion on physical and mental health», Haworth Pastoral Press, 1997. H.G. Koenig, «Spirituality, wellness, and quality of life», Sexuality, Reproduction and Menopause, 2004, 2;2: 76-82. 9C.C. Chu. & Klein H.E., «Psychosocial and environmental variables in outcome of black schizophrenics», Journal of the National Medical Association, 1985, 77: 793-79.

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ. Οι Koenig και συνεργάτες υποστηρίζουν ότι τα πρόσωπα που παρευρίσκονται στην εκκλησία έχουν συχνά τα ισχυρότερα ανοσοποιητικά συστήματα από τους λιγότερο συχνούς συμμετέχοντες και μπορούν να βοηθήσουν στην επεξήγηση των λόγων οι οποίοι συντελούν, διευκρινίζοντας το λόγο που η καλύτερη διανοητική και φυσική υγεία είναι χαρακτηριστική των συχνών συμμετεχόντων εκκλησιών10. Επίσης, σε έρευνα που πραγματοποίησαν οι ίδιοι για να εξετάσουν την επίδραση της θρησκείας και της πνευματικότητας στην κοινωνική στήριξη, την ψυχολογική λειτουργικότητα και τη σωματική υγεία σε νοσηλευμένους ηλικιωμένους ασθενείς, βρήκαν ότι η θρησκευτικότητα και η πνευματικότητα αποδίδουν μεγαλύτερη κοινωνική στήριξη, λιγότερα καταθλιπτικά συμπτώματα, καλύτερη γνωστική λειτουργία και μεγαλύτερη συνεργασιμότητα. Η προσωπική συμμετοχή στα θρησκευτικά δρώμενα συνδέθηκε με την καλύτερη φυσική λειτουργικότητα. Συμπερασματικά, οι νοσηλευμένοι ηλικιωμένοι ασθενείς υιοθετούν θρησκευτικές δραστηριότητες. Μέσα από την εμπειρία τους συνδέονται με τη αυξημένη κοινωνική υποστήριξη, την καλύτερη ψυχολογική υγεία και ως ένα βαθμό και την καλύτερη σωματική ευεξία με αποτέλεσμα αυτό να αποτελεί ευεργετικό παράγοντα στην βελτίωση της υγειονομικής περίθαλψης11. Σε ελληνικό πεδίο, έρευνα που πραγματοποιήθηκε από τους Chliaoutakis και άλλους12 στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας, έδειξε ότι τα άτομα που υιοθετούν τον Ορθόδοξο Χριστιανικό τρόπο ζωής έχουν περισσότερες πιθανότητες να ενισχύσουν και να βελτιώσουν τις συμπεριφορές υγείας τους (χαλάρωση, ικανοποίηση από τη ζωή, προσωπική υγιεινή και σωματική δραστηριότητα). Αποδείχθηκε επίσης ότι ο Ορθόδοξος Χριστιανικός τρόπος ζωής έχει θετικό αντίκτυπο τόσο στον σωματικό, όσο και στον ψυχολογικό τομέα. Οι Kafatos και συνεργάτες στη μελέτη τους υποστηρίζουν ότι οι διατροφικές συνήθειες των Ορθοδόξων Χριστιανών αποτελούν ένα ουσιαστικό στοιχείο της μεσογειακής διατροφής, η οποία χαρακτηρίζεται από χαμηλά επίπεδα λιπώδη οξέων, υψηλά επίπεδα ινών και υψηλή κατανάλωση φρούτων, λαχανικών και οσπρίων13. Η πίστη του ατόμου στον Θεό ασκεί επίδραση στην ψυχική και στην πνευματική του υπόσταση. Πολλοί πιστοί βρίσκουν παρηγοριά για τους φόβους, τις ανασφάλειες και τις αδυναμίες τους μέσω της πίστης προς το Θεό14. Ο πόνος, η θλίψη, η μοναξιά, η απογοήτευση και η εγκατάλειψη είναι αισθήματα που ο κάθε άνθρωπος μπορεί να βιώσει κάποια στιγμή στη ζωή του. Η θρησκευτική πίστη βοηθά τα άτομα να αντεπεξέλθουν στα συναισθήματα αυτά και να τα υπομείνουν όταν δεν έχουν άλλη διέξοδο. Συγκεκριμένα, επιδρά στην 11MD

Koenig, Linda K. George, Patricia Titus, «Religion, Spirituality, and Health in Medically ill Hospitalized Older Patients», Journal of the American Geriatrics Society, 2004, 52(4): 554. 12J.E. Chliaoutakis, I. Drakou, Charalambos Gnardellis, S. Galariotou, H.Carra, M. Chliaoutaki, «Greek Christian Orthodox Ecclesiastical Lifestyle: Could It Become a Pattern of Health-Related Behavior?» Prev Med 34,2002, 428-435. 13A. Kafatos, K. Sarri, M. Linardakis, F. Bervanaki, N. Tzanakis, «Greek Orthodox fasting rituals: e hidden characteristic of the Mediterranean diet of Crete», British Journal of Nutrition, 2004, 92: 277-284. 14HG. Koenig, HJ. Cohen, LK. George ,JC. Hays, DB. Larson, DG. Blazer, «Attendance at religious services, interleukin-6, and other biological parameters of immune function in older adults». International Journal of Psychiatry in Medicine,1997, 27:233250.

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ. ανάπτυξη αισθηματικών και διανοητικών ικανοτήτων που θα βοηθήσουν το άτομο να έχει μελλοντικά ελπίδες για θετικότερες εκβάσεις υγείας15. Μία δεύτερη επίδραση της πίστης, στη ψυχική και πνευματική ανθρώπινη ύπαρξη είναι η θαρραλέα στάση απέναντι στις ασθένειες που καλούνται καθημερινά τα άτομα να αντιμετωπίσουν, συνδυαζόμενη με τον ρόλο του Θεού στη θεραπεία που διαφαίνεται από την ιδέα ότι η πίστη μπορεί να αποτελέσει ευεργετικό παράγοντα στη θεραπεία 16. Η πίστη τους σε κάτι το υπερφυσικό και μεγαλύτερο από αυτούς, τους ενδυναμώνει και τους βοηθά να μην χάνουν τις ελπίδες τους όταν ένα δυσάρεστο γεγονός, όπως ο θάνατος, ή μια ανίατη ασθένεια απροσδόκητα εμφανιστεί στη ζωή τους. Τα άτομα μέσα από την πίστη τους αντλούν και τροφοδοτούνται με δυνάμεις για ελπίδα και αισιοδοξία σε κάτι καλύτερο στο μέλλον 17. Η ικανότητα αυτό-απελευθέρωσης από τις κακές σκέψεις και συνήθειες, είναι η τρίτη επίδραση της πίστης του ατόμου στο Θεό. Η αποβολή των αρνητικών συναισθημάτων του ατόμου αποτελεί ουσιαστικό παράγοντα έτσι ώστε να απελευθερωθεί από τις τύψεις που επιβαρύνουν τη συνείδηση του με αποτέλεσμα να πλησιάζει όλο και πιο κοντά στο Θεό. Επίσης επιπρόσθετες μελέτες παρουσιάζουν η θρησκεία παρέχει ένα προστατευτικό παράγοντα έναντι της ολοκλήρωσης της αυτοκτονίας. Οι μελέτες αυτές αναφέρουν ότι η κατανόηση της σχέσης μεταξύ της πνευματικότητας, της θρησκείας και της αυτοκτονίας είναι σημαντική για την αξιολόγηση και τη φροντίδα εκείνων που διατρέχουν κίνδυνο18. Επίσης σε άλλες μελέτες καταγράφεται ότι η θρησκευτική πίστη συμβάλλει θετικά στην ομαλή εξέλιξη των ψυχολογικών διαδικασιών του πένθους19. Η προσπάθεια πληρέστερης και σφαιρικότερης καταγραφής των δεδομένων που ενδεχομένως σχετίζονται με την προαγωγή της ψυχικής υγείας ή την αντιμετώπιση κάποιας μορφής ψυχοπαθολογίας έστρεψε τους επιστήμονες σε παράγοντες, στους οποίους δεν δινόταν ιδιαίτερη σημασία στο παρελθόν, όπως είναι τα λεγόμενα «ψυχοπιεστικά γεγονότα της ζωής». Η δοµή της ζωής ενός ατόµου επηρεάζεται από κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες, που βρίσκονται σε συναλλακτική αλληλεξάρτηση. Ακολούθως, η υγεία επηρεάζεται εν µέρει από ψυχοπιεστικά γεγονότα ζωής ή από το χρόνιο stress και αυτό είναι ευρέως γνωστό και τεκµηριωµένο, οπότε µπορεί να προκύψουν τόσο ψυχικές όσο και σωµατικές διαταραχές. Είναι πιθανόν να συνδέονται συγκεκριµένες κατηγορίες εµπειριών µε συγκεκριµένες διαταραχές. O θάνατος αγαπηµένων προσώπων, η απώλεια της εργασίας, οι διαταραγµένες οικογενειακές σχέσεις, ο υπερβολικός φόρτος εργασίας, ο χωρισµός και ο αποχωρισµός, η αλλαγή σπιτιού ή σχολείου, τα οικονοµικά προβλήµατα, η συνταξιοδότηση, 15J.E.

Chliaoutakis, I. Drakou, Charalambos Gnardellis, S. Galariotou, H. Carra, M. Chliaoutaki, «Greek Christian Orthodox Ecclesiastical Lifestyle: Could It Become a Pattern of Health-Related Behavior?» Prev Med 34, 2002, 428-435. A. Kafatos, K. Sarri, M. Linardakis, F. Beryanaki, N. Tzanakis, «Greek Orthodox fasting rituals: e hidden characteristic of the Mediterranean diet of Crete», British Journal of Nutrition, 92, 2004, 277-284. HG. Koenig, «Is religion good for your health? The effects of religion on physical and mental health», Haworth Pastoral Press, 1997. 16X. Jianbin, K. Mehta, «The effects of religion on subjective aging in Singapore: An interreligious comparison», Journal of Aging Studies, 17;4, 2003, 485-502. 17Hill, Peter C. Butter, M. Eric, "The Role of Religion in Promoting Physical Health." Journal of Psychology and Christianity, 14, 1995, 2:141-155. 18Christopher Cook, «Suicide and religion», British Journal of Psychiatry, 204(4), 2014, 254-255. 19π. Φ. Φάρος, Το πένθος. Ορθόδοξη Λαογραφική και Ψυχολογική θεώρηση, Ακρίτας, 1981.

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ. η µετανάστευση και άλλες σημαντικές αλλαγές, θεωρούνται τέτοιοι παράγοντες και παίζουν ρόλο στην ψυχική και σωµατική μας υγεία. Οι άνθρωποι που περνούν τέτοιες δυσκολίες συνήθως δεν πηγαίνουν στον ψυχίατρο αλλά ζητούν βοήθεια από οικείους ανθρώπους ή από τον ιερέα. Για τον λόγο αυτό η παρουσία ενός ιερέα με ποιμαντική ευαισθησία και κατάρτιση μπορεί να βοηθήσει ουσιαστικά στην εκτόνωση της ψυχολογικής έντασης. Η θεμελιωμένη στην Ορθόδοξη παράδοση και εναρμονισμένη προς την σύγχρονη πραγματικότητα ανταπόκριση της Εκκλησίας στα παραπάνω πεδία μπορεί να αποτελέσει ουσιαστική συνεισφορά στην πρωτογενή ψυχιατρική πρόληψη20. Η δομή του Εκκλησιαστικού οργανισμού με τα κατηχητικά σχολεία, τις σχολές γονέων, τα ιδρύματα για ποικίλων ειδών αναξιοπαθούντες21, παρέχει σε αυτήν τη δυνατότητα να παρεμβαίνει σε άτομα ή ομάδες κάθε ηλικίας, κοινωνικής και πολιτισμικής προέλευσης, καθώς επίσης και σε άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχολογικά προβλήματα και απευθύνονται στην Εκκλησία για να ζητήσουν συμβουλή, βοήθεια ή θεραπεία22. Στην διεθνή βιβλιογραφία φαίνεται να επικρατεί ομοφωνία ως προς την ευεργετική επίδραση της θρησκευτικότητας στην ψυχική υγεία, τόσο προληπτικά όσο και θεραπευτικά. Ποιοι παράγοντες της θρησκευτικότητας, όμως, έχουν την δυνατότητα να αποτελέσουν αιτίες ενδυνάμωσης και συνεπώς ευνοϊκής πρόγνωσης του ψυχικά ασθενούς; Μπορούμε να διακρίνουμε τους εξής: 1) Συμβουλευτική ή άλλη δραστηριότητα από κληρικούς. Ο ασθενής καί η οικογένειά του πάντα έχουν ανάγκη νά νοηματοδοτήσουν τό πρόβλημα, νά βρουν μιά εξήγηση. Σε υποκείμενα που διατηρούν κάποιου βαθμού σύνδεσμο με την θρησκευτικότητα και την εκκλησιαστική ζωή, το ερμηνευτικό τους σχήμα ενδέχεται να περιλαμβάνει θεολογικές εξηγήσεις και πνευματικές δυνάμεις. Μήπως του έκαναν μάγια αυτοί πού τόν φθονούν; Μήπως ο Θεός τόν τιμωρεί γιά κάποια παλιά αμαρτία του; Μήπως η δοκιμασία αυτή στοχεύει στην πνευματική του ωρίμανση; Μήπως πρέπει μόνο με πνευματικά

π. Α. Αυγουστίδης, Εκκλησία και Ψυχική Υγεία, Σύγχρονες Προκλήσεις, εκδ. Έννοια, 2008, σ. 82. α) Το Ίδρυμα Ψυχοκοινωνικής Αγωγής και Στήριξης της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών «ΔΙΑΚΟΝΙΑ» ιδρύθηκε το 1999. Όπως καταγράφεται στον ιδρυτικό νόμο της εν λόγω υπηρεσίας μεταξύ των σκοπών της είναι η αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων του ανθρώπου με βάση τις ορθόδοξες αρχές μας, η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση της κοινότητας σε θέματα πρόληψης, προαγωγής της σωματικής και ψυχικής υγείας καθώς και σε θέματα χρήσης και εξάρτησης και η εφαρμογή μεθόδων στους τομείς της πρόληψης, της θεραπείας και της αποκατάστασης. Ο κανονισμός λειτουργίας του εγκρίθηκε από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος και δημοσιεύθηκε στο Φ.Ε.Κ. 1789/28.9.1999. β) ΚΕΝΤΡΟΝ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΑΘΗΝΩΝ» (ΦΕΚ 145Α/1999). (ΚΕ..Σ.Ο.) βλ. http://www.kesoiaa.gr/ γ) Κανονισμός «περί οργανώσεως του Ποιμαντικού έργου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών» προβλέπεται η λειτουργία τομέα «Προνοιακού και Κοινωνικού έργου». Βλ. http://iaathethelontismos.gr δ) Ίδρυση Ειδικής Συνοδικής Επιτροπής επί Ειδικών Ποιμαντικών Θεμάτων και Καταστάσεων (Κανονισμός 135/1999) βλ. http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/pastoral/pastoral.htm ε) Πιλοτικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα με θέμα « ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ» που διοργανώθηκε από την Ψυχιατρική κλινική του Ε.Κ.Π.Α., την «Υπηρεσία Ψυχιατρικής και Ποιμαντικής Μέριμνας» του κέντρου «Ψυχικής Υγιεινής (Κ.Ψ.Υ)» , με τη συνεργασία του τμήματος Κοινωνικής Θεολογίας και την αιγίδα της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας και εντάχθηκε ως επιλεγόμενο μάθημα στο Μεταπτυχιακό πρόγραμμα Σπουδών της Θεολογικής Σχολής του πανεπιστημίου Αθηνών. Σημειωτέο, ότι σε πολλές Μητροπόλεις λειτουργουν «συμβουλευτικοί σταθμοί», δωρεάν ιατρικής φροντίδας, ψυχολογικής στήριξης και εκπαίδευσης. βλ. http://www.ecclesia.gr/greek/koinonia/koinonia.asp 22π. Α. Αυγουστίδης, Εκκλησία και Ψυχική Υγεία, Σύγχρονες Προκλήσεις, εκδόσεις Έννοια, 2008., σ. 83. 20 21

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ. μέσα να αντιμετωπίσει το πρόβλημα; Μια ορθή τοποθέτηση από την πλευρά του κληρικούσυμβούλου, που εκφράζεται με σταθερότητα και τεκμηρίωση, έχει τη δύναμη να διορθώσει εσφαλμένες αντιλήψεις και να καταστήσει έτσι τον ασθενή περισσότερο ενήμερο και υπεύθυνο απέναντι στην πάθησή του. Η κατάλληλη εξήγηση θα επιτρέψει και την έγκαιρη λήψη θεραπείας χωρίς να χαθεί χρόνος (όπως μερικές φορές συμβαίνει). Ο κληρικός είναι συχνά ο πρώτος αποδέκτης των συμπτωμάτων, αλλά και των ερμηνειών τους, γι’ αυτό και η αποστολή του είναι καθοριστική για την μετέπειτα πορεία του ασθενούς.23 Το προνόμιο αυτό λειτουργεί και ως ευθύνη. 24 Οι κατάλληλες γνωστικές ερμηνείες που θα κινητοποιήσουν ο ασθενής και οι οικείοι του προκειμένου να βρουν εξήγηση γι’ αυτό που τους συμβαίνει θα παράσχουν ανακούφιση και νόημα, κυρίως μάλιστα αν το εντάξουν σε ένα σχέδιο πνευματικής πορείας και προόδου.25 Το φαινόμενο να απευθύνεται ο ασθενής πρώτα στον κληρικό δεν μπορεί να αποδοθεί στην παραδοσιακότητα της ελληνικής κοινωνίας διότι παρατηρείται και στις ΗΠΑ και αλλού. Από δεκαετίες έχει θεσμοθετηθεί στίς ΗΠΑ καί στή Βρετανία η Κλινική Ποιμαντική Εκπαίδευση γιά τούς υποψήφιους κληρικούς καί τούς φοιτητές θεολογίας εν γένει. Ένας παράγοντας πού εδραίωσε αυτή τήν αναγκαιότητα στίς συνειδήσεις είναι καί τό γεγονός ότι έρευνες έδειξαν τό 40-50% των πιστών Αμερικανών νά απευθύνονται πρώτα σέ κληρικό γιά θέματα προσωπικών επιλογών ή ψυχικής υγείας. Γιά τούς μή ενεργά πιστούς τό ποσοστό φθάνει ένα υπολογίσιμο 16%. Μάλιστα, τά 2/3 του αμερικανικού πληθυσμού θά προτιμούσαν έναν σύμβουλο πού θά ήταν πιστός.26 Η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία εχει αποταθεί σέ θρησκευτικούς λειτουργούς μέ ειδικά φυλλάδια οδηγιών πού αποβλέπουν στήν ευαισθητοποίησή τους καί τήν ενεργοποίησή τους στή δευτερογενή καί τριτογενή πρόληψη. Ποιά είναι τα είδη δραστηριοτήτων των κληρικών τα οποία συνδέονται μέ τήν ψυχική υγεία; α) Αμεση συμβουλευτική (σέ αποφάσεις ζωής καί στάσεις απέναντι σέ ζητήματα καθημερινότητας καί στρεσσογόνους παράγοντες: συζυγικές και διαπροσωπικές σχέσεις, ανατροφή παιδιών, επαγγελματικά προβλήματα, ασθένειες κ.π.ά), β) Οικογενειακή επαφή καί συμπαράσταση, συνήθως στην αρρώστια ή το πένθος, ενίοτε μέ επισκέψεις κατ’ οίκον, γ) Εκπαιδευτική (σχολές γονέων, ομάδες παιδιών και νέων), δ) Βιωματική- κοινοτική (κατασκηνώσεις), ε)Προνοιακή (σέ φτωχούς, ηλικιωμένους, φυλακισμένους, αποφυλακιζόμενους, άστεγους, περιθωριακούς). Ακόμη υπάρχουν και υπερτοπικές δράσεις με ευρεία εμβέλεια, όπως το εκκλησιαστικό ραδιόφωνο. Όλες ανεξαιρέτως οι παραπάνω

Larson D, Greenwold-Milano M, Weaver A, McCullough M (2000). The Role of Clergy in Mental Health Care. Στο: Psychiatry and Religion: The Convergence of Mind and Spirit. Boehnlein J (ed). Washington, DC: American Psychiatric Press, 125-142. Wang PS, Berglund PA, Kessler RC (2003). Patterns and Correlates of Contacting Clergy for Mental Disorders in the United States. Health Services Research, 38(2), 647-673. 24 Κάτι που δεν έχει επαρκώς τονισθεί είναι πως οι κληρικοί αποτελούν ένα πολυπληθές δίκτυο παροχής, εκτός των αμιγώς πνευματικών, καί ψυχολογικών υπηρεσιών (στήριξη, συμβουλευτική, πρόληψη). Επί πλέον αυτό λαμβάνει χώρα δωρεάν καί σέ αποκεντρωμένη κλίμακα, δηλαδή ακριβώς μέ τά δύο χαρακτηριστικά πού αποτελούν ζητούμενο στόν χώρο της ψυχικής υγείας. 23

Baetz M, Toews J (2009). Clinical Implications of Research on Religion, Spirituality, and Mental Health. La Revue Canadienne de Psychiatrie, 54(5), 292-301. 26 Larson D, Greenwold-Milano M, Weaver A, McCullough M (2000). The Role of Clergy in Mental Health Care. Στο: Psychiatry and Religion: The Convergence of Mind and Spirit. Boehnlein J (ed). Washington, DC: American Psychiatric Press, 125-142. 25

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ. δράσεις συναντούν την ψυχική διαταραχή και είναι σε θέση να επηρεάσουν ευεργετικά την εξέλιξή της. Η αποστολή του κληρικού είναι καθοριστική και επειδή οι ψυχιατρικές διαταραχές ενδέχεται νά παραπλανήσουν εμφανιζόμενες ως ‘πνευματικές’ εμπειρίες.27 Ειδικότερα η κατάθλιψη καί η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή χαρακτηρίζονται από παθολογική (δηλαδή μή πνευματικής φύσεως) αυτομεμψία η οποία πρέπει να διαφοροδιαγνωσθεί από την πραγματική μετάνοια. Ο πάσχων άνθρωπος κατηγορεί τόν εαυτό του γιά ανυπόστατες ευθύνες ή τόν κατηγορεί γιά υπαρκτά σφάλματα σέ δυσανάλογο βαθμό. Η γνώση και οξυδέρκεια του κληρικού θα ανακουφίσει σε κάποιο βαθμό τον ασθενή από αυτό το πρόσθετο βάρος. Είναι ευνόητο πως η ευρεία επιρροή την οποία είναι ο κληρικός σε θέση να ασκήσει εγείρει το αίτημα για κατάλληλη προπτυχιακή και μεταπτυχιακή κατάρτισή του. 28 2) Θρησκευτική πίστη και θρησκευτικές πρακτικές. Η θρησκευτική πίστη περιλαμβάνει στοιχεία που εμπλέκουν όλες τις ανώτερες ψυχικές λειτουργίες: θεολογικές αντιλήψεις, οι οποίες εκτείνονται σε ολοκληρωμένη κοσμοθεωρία, θρησκευτικά συναισθήματα (χαρά, ελπίδα, κατάνυξη, δέος, μετάνοια κ.ά.), βουλητικές πτυχές και συμπεριφορές (προσευχή, νηστεία, άσκηση-εγκράτεια, αλληλεγγύη κ.ά.). Τόσο το περιεχόμενο της πίστης, όσο και οι πρακτικές τις οποίες αυτό εμπνέει (ατομική προσευχή, συμμετοχή στην κοινή λατρεία, θρησκευτικός στοχασμός, κοινωνική δράση) διαθέτουν την δυνατότητα να επηρεάζουν καθοριστικά τον ψυχισμό. Η επίδραση αυτή καλύπτει ευρύ φάσμα λειτουργιών, από τις ψυχοφυσιολογικές (χαλάρωση του συμπαθητικού αυτονόμου νευρικού συστήματος, μείωση του στρές, ενίσχυση του ανοσοποιητικού) μέχρι την αυτορρύθμιση του συναισθήματος και την γνωστική αναδόμηση.29 Το τελικό αποτέλεσμα είναι η συμβολή στην πρωτογενή και στην δευτερογενή πρόληψη. ᾿Έχει τεκμηριωθεί από πολύ καιρό ο ευεργετικός ρόλος της θρησκευτικής πίστης και ζωής στην ψυχική υγεία, και προληπτικά καί θεραπευτικά. Σε εκτεταμένη ανασκόπηση πολλών ερευνών αναφέρεται πως οι πιστοί εμφανίζουν περισσότερη προσωπική ικανοποίηση και ευεξία, λιγώτερη κατάθλιψη, χαμηλότερα επίπεδα στρες καί καλύτερη

Knight JA (1992). Use and Misuse of Religion by the Emotionally Disturbed. Pastoral Psychology, March, 10-18. Στήν θεολογική καί ποιμαντική κατάρτιση των κληρικών είναι απαραίτητο νά περιλαμβάνονται βασικές γνώσεις κλινικής ψυχιατρικής, αναπτυξιακής ψυχολογίας, ψυχολογίας της προσωπικότητας, ψυχολογίας της υγείας. Κατά τα τελευταία χρόνια άρχισε στην χώρα μας να εφαρμόζεται συστηματική επιμόρφωση των κληρικών από τον επίσημο εκκλησιαστικό οργανισμό, ενώ σχετικά μαθήματα ευαισθητοποίησης διδάσκονται και στις Θεολογικές Σχολές και Εκκλησιαστικές Ακαδημίες, ιδρύματα στα οποία φοιτούν υποψήφιοι κληρικοί. Ποια θα ήταν τα ευεργετήματα από την κατάρτιση των κληρικών; Συνοπτικά: α) Θά τούς επέτρεπε νά διακρίνουν μεταξύ ψυχιατρικής διαταραχής καί πνευματικού προβλήματος ώστε νά παραπέμψουν έγκαιρα στόν ειδικό καί νά μή χαθεί πολύτιμος χρόνος, β) Θά τούς ενθάρρυνε νά προσέξουν καί νά διορθώσουν τό είδος της θεολογίας μέ τήν οποία προσεγγίζουν τόν πιστό, έτσι ώστε νά μην περιέχει παθογόνα στοιχεία, γ) Θά τούς βοηθούσε νά αντιληφθούν τίς ιδιαιτερότητες πού δημιουργεί η ψυχική αρρώστια στό υποκείμενο καί στήν οικογένειά του προκειμένου νά προσαρμόσουν ανάλογα τήν ποιμαντική τους, δ) Θά τούς αποκάλυπτε τρόπους μέ τούς οποίους μπορούν νά ασκήσουν πρωτογενή καί δευτερογενή πρόληψη (π.χ. οργανώνοντας εκπαίδευση καί ευαισθητοποίηση γονέων καί άλλων ομάδων πιστών), ε) Θά τούς ενέπνεε ιδέες γιά νά ευνοήσουν τήν κοινωνική ένταξή των ψυχικά ασθενών. 27 28

Baetz M, Toews J (2009). Clinical Implications of Research on Religion, Spirituality, and Mental Health. La Revue Canadienne de Psychiatrie, 54(5), 292-301. 29

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ. διαχείρισή του, έως καί 4 φορές λιγότερες αυτοκτονίες, λιγότερη εξάρτηση από ουσίες (ακόμη και με φιλελεύθερους πιστούς), λιγότερες υποτροπές σχιζοφρένειας καί νοσηλείες (το ίδιο ισχύει και για τους ασθενείς τούς οποίους φροντίζουν πιστοί συγγενείς). Οι πιστοί επίσης αναφέρουν περισσότερη προσωπική ευτυχία, η οποία, μετά από ανάλυση των ερευνών, δεν μπορεί νά αποδοθεί μόνο στην κοινωνική στήριξη της εκκλησιαστικής τους κοινότητας αλλά και στο αίσθημα εγγύτητας προς τον Θεό. Επίσης χαρακτηρίζονται από καλύτερη σωματική υγεία και μεγαλύτερο προσδόκιμο επιβίωσης.30 Αλλά η θρησκευτικότητα δεν αποτελεί συμπαγή και ενιαία μεταβλητή. Όταν η χρήση της συρρικνώνεται σε σκοπούς όπως π.χ. ασφάλεια, κοινωνικοποίηση ή αυτοδικαίωση, δεν φαίνεται να έχει ευεργετική επίδραση στην ψυχική υγεία, σε αντίθεση με την κατάσταση κατά την οποία διαπνέεται από εσωτερικά κίνητρα.31 Προφανώς, στην περίπτωση κατά την οποία τα κίνητρα θρησκευτικότητας είναι εξωτερικά προσανατολισμένα, η ψυχική ασθένεια δημιουργεί γνωστική δυσαρμονία (cognitive dissonance) σε σύγκριση με τις προσδοκίες που ο πιστός έτρεφε. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν οι παρατηρήσεις ότι περισσότερη ψυχική υγεία συσχετίζεται μέ γνήσια εσωτερικευμένη θρησκευτικότητα παρά μέ εξωτερική τυπική, καί πως οι πιστοί τά έβγαζαν καλύτερα πέρα μέ τίς δυσκολίες της ζωής όταν είχαν τήν αντίληψη ότι συνεργάζονται μέ τόν Θεό καί όταν μπορούσαν νά δώσουν πνευματικό νόημα στίς αντιξοότητες.32 Ο ψυχίατρος θα πρέπει να διαθέτει κριτήρια που θα του επιτρέπουν να διακρίνει μεταξύ υγιούς και νοσηρής θρησκευτικότητας.33 Χαρακτηριστικό παράδειγμα των δυσμενών επιπτώσεων της νοσηρής θρησκευτικότητας στην ψυχική υγεία αποτελούν ορισμένες θρησκευτικές ομάδες (σέκτες) oι οποίες χαρακτηρίζονται από προβληματικές έως νοσογόνες θρησκευτικές αντιλήψεις (που ποικίλλουν από κηρύγματα μίσους μέχρι και παραληρηματικές απόψεις), ή εφαρμόζουν δύσκαμπτες καί καταπιεστικές πρακτικές στά μέλη τους. Και τα δύο αυτά στοιχεία συχνά γίνονται αιτίες να εκδηλωθούν στα μέλη ψυχικές διαταραχές.34 Αυτό φαίνεται ευνόητο από τη στιγμή που εντός των ομάδων αυτών επηρεάζονται δυσμενώς όλες οι ανώτερες ψυχικές λειτουργίες: θεολογικές αντιλήψεις, θρησκευτικά συναισθήματα, βουλητικές πτυχές και συμπεριφορές. Larson D, Greenwold-Milano M, Weaver A, McCullough M (2000). The Role of Clergy in Mental Health Care. Στο: Psychiatry and Religion: The Convergence of Mind and Spirit. Boehnlein J (ed). Washington, DC: American Psychiatric Press, 125-142. Koenig HG, Larson DB (2001). Religion and Mental Health: Evidence for an Association. International Review of Psychiatry, 13: 67-78. [ελληνική μετάφραση: ‘Θρησκεία και ψυχική υγεία: ενδείξεις συσχέτισης’, Ψυχής δρόμοι, τ. 2, 2011, 42-65]. 30

Baetz M, Toews J (2009). Clinical Implications of Research on Religion, Spirituality, and Mental Health. La Revue Canadienne de Psychiatrie, 54(5), 292-301. 32 Batson CD, Schoenrade P, Ventis WR (1993). Religion and the Individual: A Social Psychological Perspective. New YorkOxford: Oxford University Press. 33 Barnhouse RT (1986). ‘How to Evaluate Patients’ Religious Ideation’. Psychiatry and Religion: Overlapping Concerns. Robinson L (ed). Washington, DC: American Psychiatric Press, 90-105. Van Uden MHF, Pieper JZT (1996). Mental Health and Religion: A Complex Relationship. Στο: Religion, Psychopathology, and Coping. Grzymala-Moszczynska H, Beit-Hallami B (eds). Amsterdam-Atlanta: Rodopi, 35-55. 34 Galanter M (2000). A Psychological Perspective of Cults. Στο: Psychiatry and Religion: The Convergence of Mind and Spirit. Boehnlein J (ed). Washington, DC: American Psychiatric Press, 71-83. Θερμός Β (2007). «Εμπειρίες σε αιρέσεις και σέκτες: ψυχολογική θεώρηση». Περάσματα στην απέναντι όχθη, εκδ. Εν πλω, 197-223. 31

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ. 3) Αξίες-Νόημα ζωής. Οι αξίες αποτελούν μεγαλύτερη δύναμη ως κίνητρα όταν εμπνέονται από την θρησκευτικότητα και έχουν τη δύναμη να τροφοδοτήσουν με αντοχή στις δυσκολίες και με ιδανικά στην κοινωνική συμπεριφορά.35 Επίσης είναι προφανές πως όσο πιο συνεπής είναι η θρησκευτικότητα τόσο πιο συνεκτικό αποβαίνει το νόημα ζωής το οποίο ενστερνίζεται το υποκείμενο. Στο νόημα ζωής περιλαμβάνονται στόχοι επίγειοι (απόκτηση αρετών, προσφορά στους άλλους, ιεραποστολική μαρτυρία κ.ά.) και ουράνιοι (αγιότητα, εσχατολογική αποκατάσταση).36 Εδώ θα πρέπει να τονισθεί η σημασία της υγιούς ή της νοσηρής θρησκευτικότητας αντίστοιχα, για την προαγωγή ή την υπονόμευση της ψυχικής υγείας.37 Μια θρησκευτικότητα η οποία ενεργοποιεί ό,τι καλύτερο υπάρχει ως ψυχικό δυναμικό στον άνθρωπο προς την κατεύθυνση αξιών όπως η αγάπη, η ευγνωμοσύνη, ο αλτρουϊσμός, η συγχώρηση, η ταπείνωση κ.ά.) συμβάλλει τόσο στην ψυχική υγεία, όσο και στην αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση ενδεχόμενου ψυχικού προβλήματος. Αντίθετα, θρησκευτικότητα η οποία διακρίνεται για μισανθρωπία, δογματισμό, φανατισμό, παθολογικές ενοχές κ.ο.κ. εύλογα αποτελεί επιβαρυντικό παράγοντα, αφού οι αξίες είτε ελλείπουν είτε εμφανίζονται στρεβλωμένες. Με αυτό το κριτήριο η θρησκευτικότητα έχει τη δύναμη να γίνει αντίστοιχα, είτε απελευθέρωση είτε δεσμά.38 Μάλιστα, αξίζει να αναφερθεί και το ενδεχόμενο κάποια συγκεκριμένα θρησκευτικά περιβάλλοντα να συντηρούν το στίγμα της ψυχικής νόσου σε τέτοιο βαθμό ώστε να εμποδίζουν ή να καθυστερούν την προσφυγή στον ειδικό.39 Ιδιαίτερα ενδιαφέρον εμφανίζεται και το πεδίο των διαταραχών προσωπικότητας, οι οποίες, καθώς διαθλούν την ατομική θρησκευτικότητα, παράγουν μοναδικές κλινικές εικόνες αλλά και χαρακτηριστικές παθολογίες εντός του εκκλησιαστικού σώματος. Το γεγονός αυτό κάνει επιτακτική την ανίχνευσή τους και την κατάλληλη ποιμαντική αγωγή τους.40 Στην πλειονότητά τους οι διαταραχές προσωπικότητας χρησιμοποιούν ιδιοτελώς την θρησκευτικότητα προκειμένου να στηρίξουν και να διαιωνίσουν τον εαυτό τους με την στρέβλωσή της. Η επισήμανση από τον κληρικό παθολογικών μορφών θρησκευτικότητας θα οδηγήσει, είτε σε ανάληψη ευθύνης για την μείωση με θρησκευτικά μέσα των επιπτώσεων των υποκείμενων διαταραχών προσωπικότητας στην συμπεριφορά (η αύξηση της

Kubacka-Jasiecka D, Dorczak R, Opoczynska M (1996). The Role of Religious Values in Functioning and Mental Health. Στο: Religion, Psychopathology, and Coping. Grzymala-Moszczynska H, Beit-Hallami B (eds). Amsterdam-Atlanta: Rodopi, 235-243. 36 Cloninger CR (2006). The Science of Well-being: An Integrated Approach to Mental Health and its Disorders. World Psychiatry, 5(2), 71-76. Θερμός B (2006), Άνθρωπος στόν ορίζοντα: προσεγγίσεις στή συνάντηση Θεολογίας καί επιστημών του ψυχισμού, εκδ. Γρηγόρη. 37 Fauteux K (1990). Religion’s Encouragement and Inhibition of Psychological Maturity. Sciences Pastorales/Pastoral Sciences, 9, 17-25. [ελληνική μετάφραση: Πότε η θρησκεία ενισχύει και πότε αναστέλλει την ψυχολογική ωριμότητα, Ψυχής δρόμοι, τ. 4, 2012, 8-17]. Galanter M (2000). A Psychological Perspective of Cults. Στο: Psychiatry and Religion: The Convergence of Mind and Spirit. Boehnlein J (ed). Washington, DC: American Psychiatric Press, 71-83. McConell KM, Pargament K, Ellison CG, Flannely K (2006). Examining the Links Between Spiritual Struggles and Symptoms of Psychopathology in a National Sample. Journal of Clinical Psychology, 62(12), 1469–1484. 35

Batson CD, Schoenrade P, Ventis WR (1993). Religion and the Individual: A Social Psychological Perspective. Oxford University Press. 39 π. Αυγουστίδης Α, Λύκουρας Ε (2013). Ψυχιατρική και Θρησκεία. Σύγχρονη Ψυχιατρική (επιμ. Παπαδημητρίου Γ., Λιάππας Ι., Λύκουρας Λ.), Βήτα ιατρικές εκδόσεις, 1004-1008. 40 Oates W (1987). Behind the Masks: Personality Disorders in Religious Behavior. Westminster press. Vaughan R (1994). Pastoral Counseling and Personality Disorders. Sheed & Ward. 38

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ. εναισθησίας έχει ως αποτέλεσμα καλύτερο έλεγχο των συμπτωμάτων), είτε στην προτροπή για λήψη κατάλληλης ψυχιατρικής και ψυχοθεραπευτικής βοήθειας. 4) Κοινωνική στήριξη. Η πλειονότητα των θρησκευόντων είναι ενταγμένη σε εκκλησιαστική κοινότητα, αλλά και όσοι δεν συμμετέχουν ενεργά (προτιμώντας να λατρεύουν ιδιωτικά τον Θεό) συνδέονται φιλικά με άλλους πιστούς. Οι δεσμοί αυτοί σχηματίζουν δίκτυα κοινωνικής στήριξης τα οποία ενεργοποιούνται κυρίως κατά τις δυσκολίες της ζωής. Με την στήριξη αυτή αποτρέπονται δυσάρεστα ή στρεσσογόνα γεγονότα ζωής, διευκολύνεται η ανάρρωση, ευνοείται η ένταξη του ασθενούς στο κοινωνικό σώμα, και στηρίζονται τα μέλη της οικογένειάς του.41 Ευνοείται έτσι η πρόληψη της ψυχικής νόσου και στα τρία επίπεδα. Ενώ όλες οι θρησκευτικές κοινότητες τονίζουν τη σημασία της αλληλεγγύης και αναπτύσσουν μηχανισμούς στήριξης των πασχόντων, η Εκκλησία, ως φορέας του χριστιανικού μηνύματος, παρουσιάζει δύο πρόσθετα χαρακτηριστικά. Αφενός διακηρύσσει την αγάπη και φροντίδα ειδικά προς τους αδύναμους και εμπερίστατους, αφετέρου τονίζει την ανάγκη να μην περιορίζεται η αγάπη προς τα μέλη της Εκκλησίας, αλλά να έχει οικουμενικό χαρακτήρα. Με τον τρόπο αυτό προσφέρει ανακούφιση και αποδοχή στους πάσχοντες, ενώ εκπαιδεύει τα μέλη της σε στάσεις θεραπευτικές με την ευρύτερη έννοια. 6.3. Ανάγκη συνεργασίας κληρικών και επαγγελματιών ψυχικής υγείας. Θεμελιώδης αιτία και ισχυρότατο κίνητρο για συνεργασία καί αμοιβαία ευαισθητοποίηση του χώρου της ψυχικής υγείας με τους θρησκευτικούς λειτουργούς αποτελεί το γεγονός ότι ο άνθρωπος δέν μερίζεται, είναι ενιαίος. Ο ίδιος ψυχισμός πού πάσχει και πού συναλλάσσεται μέ τούς ανθρώπους, ο ίδιος σχετίζεται μέ τόν Θεό. Η ‘κοσμική’ καί η ‘πνευματική’ περιοχή διεισδύουν η μία μέσα στήν άλλη καί αλληλοεπηρεάζονται. Υπαρξιακά προβλήματα, ακόμη, συμβάλλουν σε ψυχοπαθολογία (άγχος, κατάθλιψη, ουσίες, ακόμη και ψύχωση), ενώ αντίστροφα και η ψυχοπαθολογία δυσκολεύει ή αλλοιώνει τη σχέση με τον Θεό. Ως εκ τούτου καθίσταται επιτακτική η ανάγκη για συνεννόηση μεταξύ επαγγελματιών ψυχικής υγείας και κληρικών. Το συμφέρον του ασθενούς επιβάλλει συνεργασίες οι οποίες θα έχουν ως τελικό αποτέλεσμα την ενδυνάμωση του ίδιου και της οικογένειάς του. Αντίστοιχα με όσα αναφέρθηκαν στην προηγούμενη υποσημείωση, σημαντική βοήθεια θα μπορούσε να προσφέρει η ευαισθητοποίηση και των ψυχιάτρων σε ζητήματα θρησκευτικότητας.42 Πράγματι, η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία, πέρα ἀπό τό τμήμα της Koenig HG, Larson DB (2001). Religion and Mental Health: Evidence for an Association. International Review of Psychiatry, 13: 67-78. [ελληνική μετάφραση: ‘Θρησκεία και ψυχική υγεία: ενδείξεις συσχέτισης’, Ψυχής δρόμοι, τ. 2, 2011, 42-65]. Breaky WR (2001). Psychiatry, Spirituality, and Religion (editorial). International Review of Psychiatry, 13, 61-66. 42 Επιγραμματικά τα οφέλη που θα προκύψουν για τον ασθενή θα μπορούσαν να είναι: α) Νά αντιληφθούν τήν κεντρική σημασία της θρησκευτικότητας γιά τή ζωή των ανθρώπων. Συχνά ασθενείς σχηματίζουν όχι αδικαιολόγητα τήν εντύπωση πώς τό γεγονός ότι θρησκεύουν καί μόνο αντιμετωπίζεται από τόν ειδικό απαξιωτικά ή περιφρονητικά. β) Νά διακρίνουν μεταξύ υγιούς καί νοσηρής θρησκευτικότητας, κάτι θεμελιώδες γιά τήν ψυχική υγεία. Για τον σκοπό αυτό απαιτείται καλή συνεργασία μέ τόν ποιμένα του πιστού. γ) Νά κατανοήσουν καλύτερα τίς ψυχικές συγκρούσεις του ασθενούς οι οποίες συχνά γεννούν παθολογία. δ) Νά σχεδιάσουν παρεμβάσεις περισσότερο αποδεκτές από αυτόν επειδή δέν θά αντιτίθενται στήν πίστη του. ε) Νά εντοπίσουν υγιείς θρησκευτικές πηγές στήριξης. 41

ΤΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΤΗΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΩΣ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ. «Ψυχιατρική καί Θρησκεία» πού έχει ιδρύσει από δεκαετίες, έχει εκδώσει οδηγίες πρός τά μέλη της μέ τίς οποίες ζητεί «νά αποτελούν μέρος της αρχικής εκτίμησης του ασθενούς οι σημαντικές πολιτιστικές καί θρησκευτικές επιδράσεις στή ζωή του, καθώς καί νά γίνεται η εκτίμηση αυτή μέ τρόπο πού σέβεται (πλήν των άλλων) καί τίς θρησκευτικές του αντιλήψεις».43 Επίσης τό Αμερικανικό Συμβούλιο γιά τίς ιατρικές ειδικότητες περιέλαβε στίς απαιτήσεις του γιά τό διδακτικό πρόγραμμα των ειδικευομένων ψυχιάτρων «τήν διδακτική παρουσίαση... καί των θρησκευτικών παραγόντων, οι οποίοι επηρεάζουν τήν σωματική καί ψυχολογική ανάπτυξη στίς διάφορες ηλικίες».44 Πρόσφατα δε το Βρετανικό Κολλέγιο Ψυχιάτρων εξέδωσε οδηγία με την οποία συνιστά να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη η θρησκευτικότητα και η πνευματικότητα κατά την έρευνα και την θεραπεία.45

Στήν εκπαίδευση των ειδικευομένων ψυχιάτρων καί παιδοψυχιάτρων είναι αναγκαίο νά ενσωματωθούν βασικές γνώσεις τόσο θρησκειολογίας (μέ έμφαση στή θρησκεία της πλειοψηφίας του πληθυσμού) όσο καί ψυχολογίας του θρησκευτικού φαινομένου. Δέν νοείται νά είναι ενήμερος ο ψυχίατρος αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, τραγωδίας, κινηματογράφου, θεάτρου, λογοτεχνίας κτλ. καί νά αγνοεί τήν σημαντικότατη παραγωγή θεολογικού στοχασμού του ελληνόφωνου χώρου. Στη χώρα μας, πού παρουσιάζει σχετική θρησκευτική ομοιογένεια, είναι ασυγκρίτως ευκολότερη η επιμόρφωση σε σύγκριση π.χ. μέ τίς ΗΠΑ. 43 American Psychiatric Association Practice Guidelines for Psychiatric Evaluation of Adults (1995). The American Journal of Psychiatry, 152(11), 64-80. 44 Accreditation Council on Graduate Medical Education (2001). Program Requirements for Residency Training in Psychiatry on Cultural Issues. Chicago, IL.

Royal College of Psychiatrists (November 2013). Recommendations for Psychiatrists on Spirituality and Religion. http://www.rcpsych.ac.uk/pdf/PS03_2013.pdf. 45

Πρόταση για περαιτέρω μελέτη  Amador X (2017). Δεν είμαι άρρωστος- Δεν Έχω Ανάγκη από Βοήθεια! Πώς να βοηθήσουμε κάποιον με ψυχική νόσο να αποδεχθεί τη θεραπεία. Ιατρικές Εκδόσεις Βήτα.  Αυγουστίδης Α (2000). Ποιμαντική πράξη και ψυχική υγεία. Θεολογία, 71(1), σ. 201-220.  Αυγουστίδης Α (2008). Εκκλησία και ψυχική υγεία. Έννοια.  Αυγουστίδης Α, Λύκουρας Ε (2013). Ψυχιατρική και Θρησκεία. Στο: Σύγχρονη Ψυχιατρική. Ιατρικές Εκδόσεις Βήτα, σ. 1004-1008.  Cook C (2015). Η πίστη του ψυχίατρου. Ψυχής δρόμοι, τ. 10.  Cook C, Powell A, Sims A, & Eagger S (2016). Τα όρια μεταξύ πνευματικότητας και ουδετερότητας στην Ψυχιατρική. Ψυχής δρόμοι, τ. 12.  Gartner J (2011). Η θρησκευτική προκατάληψη στην Ψυχολογία: αίτια και προτεινόμενες λύσεις. Ψυχής δρόμοι, τ. 2.  Θερμός B (2006). Άνθρωπος στον ορίζοντα: προσεγγίζοντας τη συνάντηση Ορθόδοξης Θεολογίας και επιστημών του ψυχισμού. Γρηγόρη.  Θερμός Β (2015). Γιατί χρειάζεται αμοιβαία ευαισθητοποίηση ψυχιάτρων και κληρικών; Στο: Το ρίγος της ύπαρξης. Ίνδικτος, σ. 117-123.  Koenig H, Larson D (2011). Θρησκεία και ψυχική υγεία: πώς συσχετίζονται; Ψυχής δρόμοι, τ. 2.  Koenig H (2016). Συνέντευξη για τις σχέσεις Ψυχιατρικής και Θρησκείας. Ψυχής δρόμοι, τ. 11.  Μαδιανός Μ, Οικονόμου Μ (2014). Ελληνική κρίση, ‘εθνική’ κατάθλιψη, και ασκήσεις επιβίωσης. Καστανιώτη.  Μπέγζος Μ (2004). Η θεραπευτική σχέση της εκκλησίας με τον σύγχρονο άνθρωπο. Στο: σ. 45-55.  Ogles S (2018). Τι χρειάζεται να γνωρίζουν οι κληρικοί για την ψυχική υγεία, την ποιμαντική, και την ευθύνη. Ψυχής δρόμοι, τ. 16.  Παγκόσμια Ψυχιατρική Εταιρεία (2018). Δήλωση για τη σχέση Θρησκείας και Ψυχιατρικής. Ψυχής δρόμοι, τ. 15.Παπαγεωργίου Β. (2018). Παιδιά και Έφηβοι, προβλήματα ψυχικής υγείας. University Studio Press. 80

 Παραβάντσoς Α (2010). Οι ψυχές των άλλων: αναζητώντας τον μεταμοντέρνο εαυτό. Αρμός.  Reimann F (1994). Τετραλογία του φόβου. Επτάλοφος.  Σταυρόπουλος Α (1999). Κλινική και θεραπευτική Ποιμαντική Θεολογία στη σχέση της με την ψυχοπαθολογία και την ψυχοθεραπεία. Στο: Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, , σ. 219-243.  Χρυσοστόμου μοναχού Διονυσιάτη (1998). Θεός Λόγος και ανθρώπινος λόγος. Οι ενέργειες της ψυχής στην πατερική ανθρωπολογία. Συλλογικοί τόμοι  Βασική Παιδοψυχιατρική: Εφηβεία, τεύχη 2. Καστανιώτη.  Θεολογία και Ψυχιατρική σε διάλογο. Αποστολική Διακονία.  Θεραπεύοντας. Ορθόδοξη Θεολογία και Ψυχοθεραπεία: συγκλίσεις και αποκλίσεις. Αρμός.  Παιδιά και Έφηβοι σε έναν κόσμο που αλλάζει. Εστία.  Προληπτική Ψυχιατρική. Ιατρικές Εκδόσεις Βήτα.  Προληπτική Ψυχιατρική και Ψυχική Υγιεινή. Ιατρικές Εκδόσεις Βήτα.  Σύγχρονα Θέματα Κοινωνικής και Κοινοτικής Ψυχιατρικής. Για μια κριτική ανθρωποκεντρική ψυχιατρική. Τόπος.  Ψυχική Υγεία Παιδιού και Εφήβου. Αρμός.  Ψυχική Υγιεινή και Ψυχική Διαταραχή στην Κοινότητα. Ιατρικές Εκδόσεις Βήτα.

6Bll

III