ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΡΟΝΟΙΑΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΕ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ by ΙΔΡΥΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΕΩΣ

Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως, είναι ένα Επιμορφωτικό και Ερευνητικό Εκκλησιαστικό Ίδρυμα της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, συνεστήθη διά της της υπ’ αριθμ. 1631/896/28−5−2009 (ΦΕΚ Β’ 1011) Aποφάσεως της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και κατέστη Αυτόνομο Εκκλησιαστικό Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα δια της υπ’ αριθμ. 22/Διεκπ.128/14-1-2015 (ΦΕΚ Β’ 269) Aποφάσεως της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος. Το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) καθορίστηκε με το άρθρο 64 του Ν. 4415/2016 (ΦΕΚ Α' 159) σύμφωνα με το οποίο: α) Η διά βίου εκπαίδευση, κατάρτιση και ποιμαντική επιμόρφωση των Κληρικών, των εκκλησιαστικών υπαλλήλων και των λοιπών στελεχών των φορέων του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α' 146) παρέχεται από το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών. Για την εκπλήρωση του ως άνω σκοπού το Ι.Π.Ε. συνάπτει σύμφωνα συνεργασίας με άλλα νομικά πρόσωπα του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α' 146) στις οποίες εξειδικεύονται τα προγράμματα, οι διδάσκοντες και κάθε άλλη σχετική λεπτομέρεια. β) Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών είναι φορέας παροχής υπηρεσιών διά βίου μάθησης της παρ. 3 του άρθρου 3 του ν. 3879/2010 (Α' 163), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει. Παρέχει υπηρεσίες μη τυπικής εκπαίδευσης και κατάρτισης ως Κέντρο Διά Βίου Μάθησης Επιπέδου Δύο της παρ. 6 του άρθρου 10 του ν. 3879/2010 (Α' 163), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει και της περίπτωσης 2 της υποπαραγράφου Θ3 της παραγράφου Θ' του άρθρου πρώτου του ν. 4093/2012 (Α' 222), όπως τροποποιήθηκε και ισχύει. γ) Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών αποτελεί Πιστοποιημένη Εκπαιδευτική Δομή παροχής πιστοποιημένων επιμορφωτικών προγραμμάτων κατά τα προβλεπόμενα στις περιπτώσεις δ' και ε' της παραγράφου 7 του άρθρου 1 του Π.δ. 57/2007 (Α' 59). Η κατά τα ως άνω παρεχόμενη επιμόρφωση των Κληρικών, των εκκλησιαστικών υπαλλήλων και του λοιπού προσωπικού των φορέων του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α'146) που παρέχεται από το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, μοριοδοτείται, ως κριτήριο επιλογής προϊσταμένων οργανικών μονάδων στους εν λόγω φορείς, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στην περίπτωση ζζ' της παρ. 3 του άρθρου 85 του ν. 3528/2007 (Α' 26), όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 29 του ν. 4369/2016 (Α' 33) και ισχύει. δ) Οι δράσεις του Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών μπορούν να χρηματοδοτούνται από πόρους της Εκκλησίας ή των συνεργαζόμενων φορέων ή κοινωφελών ιδρυμάτων ή δωρεές, καθώς και από εθνικούς πόρους, ευρωπαϊκά προγράμματα και συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. ε) Το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως (Ι.Π.Ε.) της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, για την εκπλήρωση των σκοπών του μπορεί να συνάπτει συμφωνίες με Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της ημεδαπής ή της αλλοδαπής, με εκκλησιαστικούς οργανισμούς και φορείς του άρθρου 1 παρ. 4 του ν. 590/1977 (Α' 146), με Ιερές Μητροπόλεις ή εκκλησιαστικούς οργανισμούς ή φορείς άλλων εκκλησιαστικών κλιμάτων που εδρεύουν εντός χώρας ή και στο εξωτερικό, καθώς και με οργανισμούς ή φορείς άλλων θρησκευτικών δογμάτων.

Η Πράξη: «Ανάπτυξη ικανοτήτων ανθρώπινου δυναμικού σε υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας με έμφαση στις δομές της Εκκλησίας» Στο πλαίσιο αυτό το Ίδρυμα Ποιμαντικής Επιμορφώσεως πρόκειται να υλοποιήσει, για την Περίοδο 2017-2020, την Πράξη με τίτλο: «Ανάπτυξη ικανοτήτων ανθρώπινου δυναμικού σε υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας με έμφαση στις δομές της Εκκλησίας» και MIS 5004190 στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά βίου Μάθηση». Αντικείμενο της Πράξης αποτελεί η επιμόρφωση κληρικών και λαϊκών στελεχών, συνεργατών και εθελοντών της Εκκλησίας (περί τις 7.200 συμμετοχές σε 10 διάφορες θεματικές ενότητες), που βρίσκονται στα γεωγραφικά όρια της ελληνικής επικράτειας για την υποστήριξη του έργου που προσφέρεται στις κοινωνικοπρονοιακές και λοιπές εκκλησιαστικές δομές, με σκοπό την βελτίωση και ενίσχυση των επαγγελματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων τους, προκειμένου να αντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά τις προκλήσεις που διέπουν τις σύγχρονες κοινωνικές, πολιτισμικές, πολιτικές, τεχνολογικές, θρησκευτικές και πνευματικές εξελίξεις. Η υλοποίηση της Πράξης προβλέπει τη λειτουργία 240 Τμημάτων στις 13 Περιφέρειες της χώρας. Η εκπαιδευτική διαδικασία θα στηριχθεί στις βασικές αρχές της εκπαίδευσης ενηλίκων και της ενεργούς συμμετοχικής μάθησης. Στους κύριους στόχους των θεματικών ενοτήτων εντάσσονται η αναβάθμιση των γνώσεων των κληρικών και λαϊκών στελεχών της Εκκλησίας, η στήριξη των διακονουμένων και των δομών στις οποίες παρεμβαίνει η Εκκλησία (ενορίες, νοσοκομεία, προνοιακοί φορείς, φυλακές κ.λπ.), καθώς επίσης και ο εκσυγχρονισμός του επιμορφωτικού έργου του Ι.Π.Ε. Το επιμορφωτικό έργο περιλαμβάνει 10 θεματικές ενότητες: 1) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική παρέμβαση σε προβλήματα του γάμου και της οικογένειας. 2) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική υποστήριξη σε προβλήματα της παιδικής και της εφηβικής ηλικίας. 3) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική υποστήριξη των νοσούντων και των οικείων τους. 4) Κοινωνικοπρονοιακή εκκλησιαστική παρέμβαση σε προβλήματα πένθους. 5) Διαχείριση προβλημάτων οικογενειακού βίου. 6) Θέματα πρόληψης και αντιμετώπισης ενδοοικογενειακής βίας. 7) Σύγχρονες προσεγγίσεις προβλημάτων ψυχικής υγείας. 8) Θέματα διαχείρισης χρονίως πασχόντων. 9) Εκπαίδευση στη διαχείριση κοινωνικοπρονοιακών ζητημάτων αιχμής 10) Η ενορία ως κύτταρο της τοπικής ανάπτυξης και κοινωνικοπρονοιακής στήριξης. Τα αναμενόμενα οφέλη της Πράξης αναμένεται να είναι: •

Η ενίσχυση των επαγγελματικών δεξιοτήτων μέσω προγραμμάτων επιμόρφωσης των στελεχών, συνεργατών και εθελοντών, κληρικών και λαϊκών στελεχών αλλά και άλλων φορέων που παρέχουν ανάλογες υπηρεσίες, για την υποστήριξη του έργου που προσφέρεται στις κοινωνικοπρονοιακές και λοιπές εκκλησιαστικές δομές. • Η αναβάθμιση των γνώσεων και των ποιμαντικών δεξιοτήτων των Κληρικών και Λαϊκών Στελεχών της Εκκλησίας. • Η στήριξη των διακονουμένων και των δομών στις οποίες παρεμβαίνει η Εκκλησία (ενορίες, νοσοκομεία, προνοιακοί φορείς, φυλακές κ.λπ.). Η εκπαιδευτική διαδικασία στο σύνολό της θα διέπεται από τις βασικές αρχές της εκπαίδευσης ενηλίκων και θα πραγματοποιηθεί μέσω των εκπαιδευτικών τεχνικών της ενεργούς συμμετοχικής μάθησης.

Βεβαίωση πιστοποιημένης επιμόρφωσης Όλοι οι συμμετέχοντες στα Εκπαιδευτικά Προγράμματα μετά από επιτυχή παρακολούθηση θα λαμβάνουν Βεβαίωση Επιμόρφωσης. Οι μισθοδοτούμενοι εκ του Δημοσίου Ταμείου μετά την επιτυχή ολοκλήρωση της διαδικασίας πιστοποίησης θα λαμβάνουν Βεβαίωση Πιστοποιημένης Επιμόρφωσης και μοριοδότηση με βάση το καθεστώς μοριοδότησης των Δημοσίων Υπαλλήλων. «ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΡΟΝΟΙΑΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΕ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ»

1. Σύντομη περιγραφή του επιμορφωτικού προγράμματος Η οικογένεια αποτελεί τον βασικότερο βιοκοινωνικό θεσμό, ο οποίος επηρεάζεται από το κοινωνικό γίγνεσθαι και με τη σειρά του το επηρεάζει. Στις μέρες μας ο θεσμός αυτός υφίσταται "κρίση" και αντιμετωπίζει καθημερινά ραγδαίες εξελίξεις, πολλές και όχι συνηθισμένες αλλαγές, των οποίων οι συνέπειες, πού σίγουρα δεν ζυγίζονται σέ υλιστικές πλάστιγγες, θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν, δίχως υπερβολή, ως ανατρεπτικές και καταλυτικές. Ο προβληματισμός που έχει απασχολήσει πολλούς ειδικούς και μη, σχετικά με τον ρόλο πού έχει ή καλείται να διαδραματίσει η οικογένεια στην εποχή μας, μέσα δηλαδή στο συγκεκριμένο ιστορικό χρονικό πλαίσιο που ζούμε, δεν μπορεί να περιοριστεί σε μια μονομερή προσέγγιση. Απαιτεί μελέτη σοβαρή και δη διεπιστημονική ώστε αυτό που θεωρείται ως “κρίση”, αν το θελήσουμε, να μεταλλαχθεί σε «ευκαιρία». Να σημάνει την κατάρρευση και το τέλος του παλαιού τρόπου ζωής, όχι κατ' ανάγκην ορθού, και την αρχή μιας αληθινά νέας δημιουργίας -καινής κτίσης. Στο πνεύμα αυτό κινείται το παρόν εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Προσεγγίζεται και αναλύεται ο ρόλος της οικογένειας και τα όσα χαρακτηρίζουν και συνιστούν τη «σύγχρονη οικογένεια», περιγράφεται ο κύκλος της οικογενειακής ζωής, η μετάβαση από τη δυάδα των συζύγων στην τριάδα με τη γέννηση του πρώτου τους παιδιού, η είσοδος στην εφηβεία σε συνδυασμό με την κρίση της μέσης ηλικίας, τα προβλήματα της τρίτης ηλικίας σε σχέση με τη δική τους αλλά και τις θυγατρικές οικογένειες. Η ανάλυση των παραπάνω θεμάτων στοχεύει στην κατάρτιση του ανθρώπινου δυναμικού της Εκκλησίας που είτε είναι κληρικοί είτε είναι λαϊκοί, καθημερινά καλούνται να προσφέρουν βοήθεια συμπαράσταση και συμβουλευτική και να παρέμβουν κοινωνικοπρονοιακά μέσα στις εκκλησιαστικές δομές όπου εργάζονται σε οποιονδήποτε αιτηθεί χωρίς διακρίσεις φύλου, ηλικίας, κοινωνικής τάξης και θέσης, εθνότητας και πίστης.

2. Σκοπός του Προγράμματος Το επιμορφωτικό πρόγραμμα στοχεύει να: i. βελτιώσει και να εμπλουτίσει τις γνώσεις και τις δεξιότητες εθελοντών, στελεχών και συνεργατών κατ’ αρχήν της Εκκλησίας (κληρικοί και λαϊκοί) αλλά και άλλων φορέων που παρέχουν υπηρεσίες στις

κοινωνικοπρονοιακές και λοιπές εκκλησιαστικές δομές, όπως ενδεικτικά δομές υποστήριξης της οικογένειας, υποστήριξης των νέων, συμβουλευτικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας, κλπ. ii. επιμορφώσει εθελοντές, στελέχη και συνεργάτες κατ’ αρχήν της Εκκλησίας (κληρικοί και λαϊκοί) αλλά και άλλων φορέων στη διαχείριση και στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η σύγχρονη οικογένεια εξαιτίας των πολλών αλλαγών στον κοινωνικό ιστό και στην οικονομική ζωή. iii. καταρτίσει εθελοντές, στελέχη και συνεργάτες κατ’ αρχήν της Εκκλησίας (κληρικοί και λαϊκοί) αλλά και άλλων φορέων στη διαχείριση των προβλημάτων που προκύπτουν, πέρα από τις ήδη υπάρχουσες κοινωνικές αλλαγές, ως εσωτερικές αλλαγές των προσώπων οι οποίες συνδέονται με τις διάφορες φάσεις του κύκλου της οικογενειακής ζωής και για το λόγο αυτό είναι εξίσου σημαντικές. iV. εκπαιδεύσει στην αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρει η ενοριακή οργάνωση του εκκλησιαστικού βίου ώστε να ενισχυθεί η δυνατότητα να σχεδιάζουν και να υλοποιούν δράσεις είτε σε ενοριακό, είτε σε διενοριακό επίπεδο καθώς επίσης και να ανασχεδιάσουν τις ήδη υπάρχουσες.

3. Πληροφορίες για τους συμμετέχοντες •

Κάθε εκπαιδευόμενος οφείλει να συμπληρώσει το απογραφικό δελτίο συμμετεχόντων εισόδου

που θα του δοθεί από τον τοπικό Συντονιστή κατά την έναρξη του προγράμματος και το απογραφικό δελτίο συμμετεχόντων εξόδου την τελευταία ημέρα συμμετοχής του. •

Η Αξιολόγηση - Πιστοποίηση γνώσεων και δεξιοτήτων των εκπαιδευόμενων. θα γίνει στο τέλος

του προγράμματος με την εκπόνηση μιας γραπτής εργασίας. Συγκεκριμένα, μετά την ολοκλήρωση του 50% του προγράμματος, στους μετέχοντες θα δοθεί από τον επιστημονικά υπεύθυνο σε συνεργασία με τους εκπαιδευτές ένα θέμα σχετιζόμενο με τις διδαχθείσες ενότητες, επί του οποίου θα πρέπει κάθε συμμετέχων

να συγγράψει μια εργασία, εμβαθύνοντας στο προς μελέτη ζήτημα. Ο κάθε

εκπαιδευόμενος οφείλει, επομένως, να παρουσιάσει μια γραπτή εργασία, την οποία διορθώνει και βαθμολογεί ο επιστημονικά υπεύθυνος του προγράμματος ή ο προς αυτό ορισθείς εκάστοτε διδάσκων του επιστημονικού πεδίου στο οποίο υπάγεται η εν λόγω εργασία. Η εν λόγω εργασία μπορεί να παρουσιαστεί και προφορικά κατά την διάρκεια της τελευταίας διδακτικής ενότητας ενώπιον όλης της ομάδας. •

Η Αξιολόγηση του Προγράμματος και η διαδικασία ανατροφοδότησης. Οι εκπαιδευόμενοι

καλούνται μετά το πέρας των εργασιών του προγράμματος, να διαθέσουν λίγα λεπτά και να συμπληρώσουν ένα φύλλο αξιολόγησης. Οι απόψεις τους για την αποτελεσματικότητα της επιμορφωτικής διαδικασίας, οι πιθανές δυσκολίες που αντιμετώπισαν, όπως και οι προτάσεις τους είναι πολύ σημαντικές για την ανατροφοδότηση και βελτίωση του προγράμματος. •

Επιτρεπτό όριο απουσιών είναι το 10% των συνολικών ωρών του προγράμματος.

4. Αναλυτικό Πρόγραμμα ΗΜΕΡΑ

1η

ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ (Τίτλοι)

ΔΙΑΡΚΕΙΑ (σε ώρες)

ΕΝΑΡΞΗ – ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

1 ώρα

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

3 ώρες

2η

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ

4 ώρες

3η

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

4 ώρες

4η

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

4 ώρες

5η

Η ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

4 ώρες

6η

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

4 ώρες

7η

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

2 ώρες

8η

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΟΜΕΝΩΝ

2 ώρες

ΣΥΝΟΛΟ ΩΡΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

1Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Εισαγωγή Η δομή και η λειτουργία του θεσμού της οικογένειας αλλάζουν ταχύτατα. Οι ερευνητές αντιμετωπίζουν ολοένα και περισσότερο το πρόβλημα του ορισμού της έννοιας της οικογένειας αλλά και της περιγραφής των ανθρωπίνων σχέσεων εντός των οικογενειακών σχημάτων. Αυτή η πραγματικότητα δεν είναι δυνατόν να μην απασχολήσει τον ποιμαντικό προβληματισμό. «Η ποιμαντική που θέλει να σταθεί με συνέπεια έναντι όλων αυτών «υπέρ ών ο Χριστός απέθανεν» οφείλει να προδιαγράψει τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες το υπόδειγμα της κοινωνικής παρουσίας του Ιησού ενσαρκώνεται από τον ποιμένα»1. Κατά συνέπεια, απαιτείται η μελέτη και η κατανόηση των συντεταγμένων και των δομικών στοιχείων που συγκροτούν την δυναμική των αλλαγών στην οικογένεια. «Είναι προφανές ότι ένα τόσο σημαντικό φαινόμενο δεν μπορεί να αφήσει αδιάφορη τη Θεολογία και την Εκκλησία, και επομένως, την ποιμαντική θεωρία και πράξη»2. Στις Θεματικές ενότητες που ακολουθούν γίνεται προσπάθεια να δοθούν τα στοιχεία εκείνα που περιγράφουν το φαινόμενο με ακρίβεια ώστε να δοθούν στο σύγχρονο ποιμένα αφορμές σκέψης, προβληματισμού και σχεδιασμού ποιμαντικών δράσεων. Α. Ορισμός του θεσμού της οικογένειας Αν και ο ορισμός της έννοιας παρουσιάζει ποικίλες δυσκολίες, η απάντηση στο ερώτημα φαίνεται σε πολλούς προφανής. Η λεγόμενη «πυρηνική» οικογένεια, η οποία αποτελείται από ένα άνδρα και μια γυναίκα με ένα ή δυο παιδιά είναι η συνηθέστερη απάντηση στο ερώτημα «τι είναι η οικογένεια». Σε αυτή στεγάζεται η συντροφικότητα, η σεξουαλικότητα, η φροντίδα των παιδιών αλλά και των ανθρώπων της τρίτης ηλικίας. Στην κοινή αντίληψη μοιάζει να μην έχει αλλάξει τίποτε στο πέρασμα των αιώνων. Οι περισσότεροι με τον όρο οικογένεια εννοούν

Α. Αυγουστίδη (πρωτοπρ.), Ποιμένας και θεραπευτής. Ζητήματα ποιμαντικής ψυχολογίας και ποιμαντικής πρακτικής, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1999, σελ. 43. 2 Α. Αυγουστίδη (πρωτοπρ.), Γόνιμες συγκρούσεις, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2008, σελ. 272. 1

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

ένα θεσμό συγκρότησης της ιδιωτικής ζωής των ανθρώπων, αμετάβλητο στο χρόνο, με σταθερά χαρακτηριστικά σε κάθε πολιτισμό. Ωστόσο, οι αλλαγές που επέφεραν οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι και στη συνέχεια η επίδραση που άσκησαν οι, επίσης, σαρωτικές αλλαγές που επιβλήθηκαν μετά τη δεκαετία του 1970 στο οικονομικό, πολιτισμικό και τεχνολογικό πλαίσιο στις δυτικές κοινωνίες δεν άφησαν αλώβητο το θεσμό3. Η συζήτηση για την ύπαρξη κρίσης στο γάμο εντοπίζεται κυρίως στις σχέσεις μέσα στην οικογένεια και σκιαγραφείται έντονα στις στατιστικές μελέτες που διεξάγονται πολύ συχνά τα τελευταία χρόνια. Θα προσπαθήσουμε στις επόμενες γραμμές να σκιαγραφήσουμε τα βασικά σημεία στα οποία επικεντρώνονται οι παρατηρήσεις των κοινωνικών επιστημόνων. Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της εποχής μας είναι αφενός η μεταβολή και κυρίως η αδυναμία μας «να συλλάβουμε την έκταση και τη σημασία των μεταβολών που συνέβησαν και, αφετέρου, να σκεφθούμε και να εφαρμόσουμε αποτελεσματικές στρατηγικές θεραπείας των συνεπειών τους…. Ίσως, εντέλει, το κύριο πρόβλημα να είναι αυτή μας η αδυναμία και όχι η κρίση»4. Αν και οι μεταβολές που συνδέονται με την τεχνολογία, την εργασία και τη μετατροπή του πλανήτη σε επιχειρησιακή μονάδα είναι σπουδαίες, η σημαντικότερη, ωστόσο, μεταβολή συνδέεται με την εξατομίκευση των συνθηκών ζωή 5 . Οι πολλές αλλαγές ανάμεσα σε όσα προκάλεσαν, ταυτόχρονα δημιούργησαν ένα νέο τοπίο στις ανθρώπινες σχέσεις. Το πρόβλημα εδώ δεν είναι να αναφέρουμε αναλυτικά ποια είναι τα χαρακτηριστικά της ρευστότητας. Άλλωστε, αυτά έχουν διατυπωθεί με σαφήνεια στα επιστημονικά κείμενα 6 . Χρειάζεται να προσέξουμε τι μας αποκαλύπτει αυτό το φαινόμενο το οποίο μας παρουσιάζει περισσότερο από κάθε άλλη φορά τις προσωπικές ανάγκες του ανθρώπου, αλλά και τις ικανότητές του.

Κλ. Πρεσβέλου, «Μετανεωτερική κοινωνία και οικογενειακά μορφώματα» στο Κουτί της Πανδώρας, Οικογένεια και η διαπολιτισμική της ταυτότητα σήμερα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 20. 4 Λ. Μουσούρου, Οικογένεια και Οικογενειακή πολιτική, εκδ. Gutenberg, Aθήνα 2006, σελ. 28-29. 5 Ό.π, σελ. 43 6 Βλ. Λ. Μουσούρου, «Κρίση της οικογένειας και κρίση αξιών», στο Αφιέρωμα της Επιθεώρησης Κοινωνικών Ερευνών - Σύγχρονη Οικογένεια: Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις, 98-99 (1999), σελ. 5-19. 3

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Έτσι για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία ο γάμος και η δημιουργία οικογένειας αποσυνδέθηκαν στην κοινωνική αντίληψη από τη σεξουαλικότητα. Επίσης, για πρώτη φορά η συντροφικότητα καθώς και η απόκτηση παιδιών έπαψε εδώ και καιρό να συνδέεται με το γάμο. Θα πρέπει να προσθέσουμε ακόμα και τη μεγάλη ασάφεια που υπάρχει στους ρόλους των συζύγων έστω ακόμα και αν αυτή προκαλείται από τους κανόνες που θέτουν οι ίδιοι. Θα μπορούσε υπό κανονικές συνθήκες η δημιουργία κανόνων από την πλευρά των συζύγων να αποτελούσε πεδίο πνευματικής δράσης και δημιουργίας. Το πρόβλημα όμως είναι ότι στην εποχή μας δίνεται μεγάλη έμφαση στο συναισθηματικό τομέα. Κυρίως στο «τι αισθάνομαι εγώ και όχι ο άλλος». Μια ακόμα από τις πολλές συνέπειές της ρευστότητας είναι ότι η πραγματικότητα δεν αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο αλλά θρυμματίζεται στις επιμέρους πραγματικότητες των ανθρώπων. Αυτή όμως η αλλαγή είχε συνέπειες τις οποίες τα τελευταία είκοσι χρόνια τις αντιλαμβανόμαστε ολοένα και πιο έντονα. Σε αυτές θα περιλαμβάναμε την «αποθεσμοποίηση» της οικογένειας, την εμφάνιση της μονογονεϊκής οικογένειας, τις διαφοροποιήσεις στους ρόλους των συζύγων. Έντονα το γεγονός αυτό ανιχνεύεται στην επιμονή του κράτους αλλά και πολλών ιδιωτικών φορέων να θεωρούν αποδέκτη των υπηρεσιών που θεσπίζουν το άτομο και να μη συμπεριλαμβάνουν τους οικείους του, την άμεση κοινότητά του. Με αυτό τον τρόπο όμως εισάγονται πολλές αποδομήσεις. Ο ατομικισμός αποδομεί την αλληλεγγύη, την κοινωνικότητα, τις μικρές κοινότητες ( όπως η οικογένεια, η γειτονιά, η ενορία, κα). Πρέπει, ίσως, στο σημείο αυτό να δούμε αναλυτικότερα το φαινόμενο της «κρίσης της οικογένειας» 7 . Συνήθως όταν αναφερόμαστε στην κρίση της οικογένειας βασιζόμαστε σε δείκτες όπως:

Η μείωση της γαμηλιότητας (πόσοι γάμοι συνάπτονται το χρόνο)

Η αύξηση της συχνότητας των διαζυγίων

Η αύξηση της συχνότητας των μονογονεϊκών οικογενειών

Η πτώση της γεννητικότητας

Η σημαντική αύξηση των ελευθέρων συμβιώσεων

Ό.π., σελ 149.

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Η αποσταθεροποίηση της χωρίς γάμο ελεύθερης συμβίωσης που οφείλεται στην αλλαγή συντρόφων

Η συρρίκνωση της οικογενειακής ομάδας

Οι μεταβολές της δομής της συζυγικής οικογένειας ( οι ρόλοι των γενεών και των φύλων8).

Η μελέτη των δεικτών αυτών δείχνουν το μέγεθος του φαινομένου της κρίσης του θεσμού της οικογένειας όπως τουλάχιστον το γνωρίσαμε μέχρι σήμερα. Είναι γεγονός όμως ότι η ελληνική οικογένεια δεν έχει επηρεαστεί με την ίδια ένταση όπως η οικογένεια άλλων κοινωνιών, κυρίως αυτών του Δυτικού κόσμου. Αυτή η διαπίστωση όμως δεν σημαίνει ότι ο σημερινός άνθρωπος δεν βιώνει συνεχώς μια ατμόσφαιρα κρίσης. Οι συναισθηματικές του σχέσεις πάσχουν ιδιαίτερα από την έλλειψη συνέχειας, συνέπειας και αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Η δυσκολία εξεύρεσης συντρόφου, η μονιμότητα της σχέσης και η δημιουργία οικογένειας συναντούν αν και σε μικρότερη όπως προαναφέραμε ένταση τα ίδια προβλήματα αβεβαιότητας και αμφιβολίας. Β. Πρότυπα συγκρότησης της οικογένειας Σύμφωνα με όσα προαναφέραμε η οικογένεια ειδικά σήμερα δεν μπορεί να περιγραφεί σαν ένας θεσμός ή σαν ένας τρόπος συγκρότησης του ιδιωτικού βίου ή απλά ένα σχήμα. Η κρίση όπως περιγράφεται από πολλούς επιστήμονες9 αναδεικνύει μια πραγματικότητα την οποία τη συναντάμε στη θεολογική γραμματεία, αλλά είχε ξεχαστεί. Η οικογένεια πέρα από όλα συνίσταται κύρια σε σχέσεις. Αυτό σημαίνει ότι εξαρτάται από τα πρόσωπα και τις πνευματικές, συναισθηματικές και ψυχολογικές ικανότητές τους να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν αυτές τις σχέσεις. Η ρευστότητα, όπως περιγράφεται από τους κοινωνικούς επιστήμονες, δεν αφήνει το περιθώριο ύπαρξης προτύπων. Παράλληλα η άποψη ότι ειδικά σήμερα ο άνθρωπος μπορεί να φτιάξει χωρίς κανένα εμπόδιο την προσωπική του βιογραφία, να τη διορθώσει και να την 8 9

Ό.π., σελ. 149 κ.εξ. Πρβλ. Λ. Μουσούρου Οικογένεια και Οικογενειακή πολιτική, …, σελ. 85 κ. εξ.

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

ξαναγράψει όσες φορές επιθυμεί υπογραμμίζει για άλλη μια φορά την κονιορτοποίηση της επίδρασης κάθε προτύπου στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Αντίθετα ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται ότι δεν οικοδομεί τον ιδιωτικό βίο σύμφωνα με πρότυπα αλλά σύμφωνα με τις ανάγκες που πιστεύει ότι πρέπει να ικανοποιηθούν. Γ. Αιτίες που προκαλούν αλλαγές και δυσλειτουργίες στην οικογένεια 1. Υποστηρίχθηκε ότι κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’70 ξεκινούν μια σειρά σημαντικών αλλαγών στην πυρηνική οικογένεια. Οι περισσότερο σημαντικές είναι η εξασθένιση των δεσμών ανάμεσα στις γενιές, η συνεχής μείωση της αντίληψης ότι ο γάμος αποτελεί μόνιμη δέσμευση και οι αυξανόμενες δυσκολίες των γυναικών που ασχολούνται μόνο με τις οικιακές εργασίες να βρουν κάποιο νόημα ζωής που να βασίζεται σε αυτές10. 2. Η συνεχής μείωση της αντίληψης ότι ο γάμος αποτελεί μόνιμη δέσμευση οδηγεί στη δημιουργία των ελεύθερων συμβιώσεων. Οι συμβιώσεις αυτές αυξάνονται ταχύτατα και στην Ελλάδα οι οποίες παρουσιάζονται ως ένα φαινόμενο πλήρως αποδεκτό από την ελληνική κοινωνία. Τούτο δεν δείχνει μόνο τον χριστιανικό αποχρωματισμό, ούτε την ολοένα και αυξανόμενη επιρροή της μετανεωτερικότητας στην οικογένεια αλλά και το γεγονός ότι η θέσμιση της οικογένειας με το μυστήριο του γάμου δεν είναι το ιδεατό παρελθόν το οποίο θεωρούμε πως είχαμε. 3. Ο Γάμος δεν είναι ενταγμένος στην μακρά ιστορία της οικογένειας, όπως γινόταν για αιώνες αλλά έχει ένα δικό του ορίζοντα που του προσδίδουν κάθε φορά οι σύζυγοι οι οποίοι τον συγκροτούν. Αν εδώ προσθέσουμε ότι κάθε άνθρωπος μπορεί, σύμφωνα με τους κοινωνιολόγους, να συγγράψει την προσωπική του βιογραφία, έχουμε εμπρός μας μια εντελώς καινούργια κοινωνική πραγματικότητα εντός της οποίας ο γάμος παρουσιάζεται ως η μοναδική επιλογή συμβίωσης των ανθρώπων (για το λόγο αυτό μειώνεται η γαμηλιότητα).

Λάουρα Μαράτου - Αλιμπράντη, «Διαγενεακές σχέσεις στη σύγχρονη εποχή: Θεωρήσεις, τάσεις, πρακτικές» στο αφιέρωμα της Επιθεώρησης Κοινωνικών Ερευνών -Σύγχρονη Οικογένεια: Διεπιστημονικές προσεγγίσεις, 9899΄(1999) σελ. 52. 10

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

4. Σε αυτή την εξέλιξη πρέπει να προσθέσουμε την έμφαση που δίνεται ολοένα και περισσότερο στην ικανοποίηση από τη σχέση, η οποία ανεβάζει πολύ ψηλά τον δείκτη προσδοκιών των συντρόφων. Η τάση αυτή συνδέεται με την αύξηση του δείκτη των διαζυγίων στην Ελλάδα αν και είναι από τους χαμηλότερους στην Ευρώπη. 5. Η αύξηση των διαζυγίων, οδηγεί σε αύξηση των μονογονεϊκών οικογενειών. Φυσικά οι μονογονεϊκές δεν προκύπτουν μόνο από το διαζύγιο, αλλά και από το θάνατο ή την εγκατάλειψη του ενός συζύγου. Στην Ελλάδα από έρευνα σε μητέρες παιδιών προσχολικής ηλικίας η οποία είχε πραγματοποιηθεί στα τέλη της δεκαετίας του ’80 το ποσοστό των μονογονεϊκών οικογενειών ήταν περίπου 2,5%. Το ποσοστό αυτό αυξήθηκε σε 9,6% το 2004 σύμφωνα με νεώτερες έρευνες. Σύμφωνα όμως με άλλα στοιχεία το ποσοστό ανερχόταν στο 22%11. Από το σύνολο των μονογονεϊκών οικογενειών το 90% έχει αρχηγό γυναίκα, ενώ 10% άνδρα. Η μονογονεϊκή οικογένεια δεν είναι εύκολο να μελετηθεί επειδή έχει πολλές παραμέτρους που πρέπει να εξεταστούν. Θα σταθούμε μόνο σε δυο. Στη μονογονεϊκή οικογένεια η οποία συγκροτείται χωρίς να είναι επιλογή του μόνου-συζύγου για αιτίες που αναφέραμε και σε κείνη η οποία είναι επιλογή του ενήλικα ο οποίος είναι ο αρχηγός της. Στην πρώτη περίπτωση η οικογένεια αυτή είναι εν δυνάμει διγονεϊκή. Χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι οι δυο σύντροφοι θα τελέσουν γάμο. Από τη σχέση αυτή μπορεί να προκύψει μια νέα οικογένεια με ή χωρίς γάμο η οποία είναι δυνατό κάθε σύζυγος ή σύντροφος να έχει παιδιά από τον προηγούμενο γάμο ή σχέση του. Στην περίπτωση που το ζευγάρι αυτό αποκτήσει δικά του παιδιά η οικογένεια αυτή θα έχει ετεροθαλή αδέλφια δυο κατηγοριών, τα κοινά παιδιά του ζεύγους με τα παιδιά του καθενός από τον προηγούμενο γάμο ενώ δεν θα είναι ετεροθαλή αδέλφια τα παιδιά του κάθε γονέα από προηγούμενο γάμο12.

βλ. Π. Νικολόπουλος, Η μετάλλαξη της οικογένειας. Οι νέες οικογενειακές σχέσεις και η ποιμαντική της Εκκλησίας, εκδ. Αρμός , Αθήνα, 2011, σελ. 19. Β. Θερμού (πρωτοπρ), «Πολύχρωμες ψηφίδες για ένα θεσμό που αντιστέκεται, που επιμένει να λέγεται οικογένεια», στο Οικογένεια σε κρίση, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2009, σελ. 127. 12 Π. Νικολόπουλος, Η μετάλλαξη της οικογένειας …, σελ. 29. 11

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Στη δεύτερη περίπτωση οι μόνες μητέρες έχουν επιλέξει συνειδητά μια εγκυμοσύνη χωρίς γάμο ή συμβίωση. Σε αυτή την ομάδα εντάσσονται και οι μητέρες οι οποίες αποφάσισαν να αποκτήσουν παιδί χωρίς καμιά σεξουαλική επαφή με άνδρα αλλά με τη βοήθεια της βιοτεχνολογίας. Δ. Ο κύκλος της οικογενειακής ζωής Ήδη αναφέρθηκε παραπάνω ότι «η οικογένεια πέρα από όλα συνίσταται κύρια σε σχέσεις. Αυτό σημαίνει ότι εξαρτάται από τα πρόσωπα και τις πνευματικές, συναισθηματικές και ψυχολογικές ικανότητές τους να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν αυτές τις σχέσεις». Η μελέτη των δυσλειτουργιών των σχέσεων αυτών οδήγησε τους ερευνητές στο συμπέρασμα ότι η οικογένεια ως πλέγμα σχέσεων εξελίσσεται παράλληλα με την ψυχοβιολογική ανάπτυξη των μελών της. «Η βασική πρόταση είναι

ότι η ανθρώπινη ύπαρξη αναπτύσσεται περνώντας από

εξελικτικά στάδια, τα οποία διαμορφώνονται σε αλληλεπίδραση του ατόμου με το κοινωνικό περιβάλλον»13. Τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται από τους επιστήμονες για την περιγραφή των διαδοχικών φάσεων της οικογενειακής ζωής είναι η χρονολογική ηλικία του κάθε μέλους (με τα ιδιαίτερα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά) και τα σημαντικά φυσιολογικά γεγονότα που συμβαίνουν στην εξέλιξη του βίου της οικογένειας. Τα γεγονότα αυτά δεν είναι χρονολογικά σταθερά όπως στον ατομικό κύκλο ζωής (η παιδική και η εφηβική ηλικία για παράδειγμα). Μπορούν να συμβούν σε διάφορες ηλικίες ( όπως ο γάμος ή γέννηση ενός παιδιού) οι στατιστικές έρευνες όμως δείχνουν ότι διαδραματίζονται την ίδια χρονική περίοδο 14 . Για παράδειγμα, σύμφωνα με την Ελληνική

Βλ. Α. ΑΥΓΟΥΣΤΙΔΗ (πρωτοπρ.), Γόνιμες συγκρούσεις, Ψυχολογική και θεολογική προσέγγιση του χάσματος των γενεών, εκδ. ¨Εννοια, Αθήνα 2008, σελ. 50. 14 Ματθ. ΓΙΩΣΑΦΑΤ, «Ο κύκλος της ζωής και η ανάπτυξη του παιδιού», στο Σύγχρονα θέματα Παιδοψυχιατρικής», τομ Α’, πρώτο μέρος, εκδ. Καστανιώτης, σελ. 99-100. 13

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Στατιστική Υπηρεσία το 2001 οι άνδρες παντρευόντουσαν στην ηλικία των 33,2 ετών ενώ οι γυναίκες στην ηλικία των 29,5 ετών κατά μέσο όρο. Τα γεγονότα του κύκλου της οικογενειακής ζωής χωρίζονται σε τέσσερεις μεγάλες περιόδους καθεμιά από τις οποίες χωρίζεται σε επιμέρους φάσεις: Ι. Η εισαγωγή στην οικογενειακή ζωή  επιλογή συντρόφου - αρραβώνας  Γάμος ΙΙ. Η ανάπτυξη της οικογενειακής ζωής  Η μετάβαση από τη δυάδα στην τριάδα - η γέννηση του πρώτου παιδιού  Η γέννηση του δεύτερου και των επόμενων παιδιών  Σχολική ηλικία  Εφηβεία  Ενηλικίωση ΙΙΙ. Η εξέλιξη της οικογενειακής ζωής  Η απομάκρυνση των παιδιών από το σπίτι  Τα παιδιά δημιουργούν την οικογένειά τους ΙV. H τελική φάση της ζωής  Συνταξιοδότηση  θάνατος του ενός συζύγου  θάνατος του και του άλλου συζύγου Αν σταθούμε λίγο στη φάση της ανάπτυξης του κύκλου της οικογενειακής ζωής είναι εύκολο να καταλάβουμε την πολυπλοκότητα των οικογενειακών σχέσεων εφόσον αναλογιστούμε τις επιμέρους ηλικίες κάθε μέλους και τη ψυχο-συναισθηματική σημασία που έχει για αυτό. Με τα δυο σχήματα που ακολουθούν θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια εικόνα της πολυπλοκότητας των σχέσεων μέσα στην οικογένεια.

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Σχήμα 1. Η Οικογένεια με 2 συζύγους και ένα παιδί Η σύζυγος βρίσκεται στην ηλικία των 33-35 περίπου, επίσης στην αρχή της σταδιοδρομίας της

Ο σύζυγος βρίσκεται περίπου στην ηλικία των 3539 έτη και στην αρχή της σταδιοδρομίας του. Ο γάμος τους έχει ηλικία 0-4 έτη

Το παιδί με τη γέννηση του θέτει το πρώτα ζητήματα σχέσεων ανάμεσα στα 3 μέλη

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Σχήμα 2. Οικογένεια με συζύγους και 2 παιδιά

Ο σύζυγος με τη γέννηση του δεύτερου παιδιού ηλικιακά εισάγεται στη μέση ηλικία

Η σύζυγος με τη γέννηση του παιδιού της βρίσκεται λίγο πριν τη μέση ηλικία

Το πρώτο παιδί είναι μεγαλύτερο από το 2ο περίπου 2 χρόνια. επομένως βρίσκεται στην αρχή της νηπιακής ηλικίας

Γεννιέται το δεύτερο παιδί

Αυτό που εύκολα παρατηρούμε στο δεύτερο σχήμα είναι ότι κάθε ένα μέλος της οικογένειας έχει παραπάνω από ένα ρόλους, και κάθε ένας από αυτούς είναι πολύ απαιτητικός. Μπορούμε, επίσης, να αντιληφθούμε καλύτερα ότι το πέρασμα του ανθρώπου από τις εξελικτικές φάσεις, αν και εξαρτάται από τη χρονολογική του ηλικία, εντέλει τον τρόπο, με τον οποίο θα αντιμετωπίσει τις δυσκολίες κάθε φάσης και το πόσο έτοιμος είναι να μεταβεί στην

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

επόμενη το καθορίζουν αποφασιστικά η διανοητική, η ψυχολογική και η πνευματική του ωριμότητα15. Ερωτήματα που μας βοηθούν να αντιληφθούμε τις δυσκολίες των μεταβάσεων από περίοδο σε περίοδο του κύκλου της οικογενειακής ζωής. 1. Στην πρώτη περίοδο το κυρίαρχο ερώτημα είναι ποιος μπορεί να είναι ο κατάλληλος σύζυγος; Το ερώτημα συνδέεται άμεσα με ένα δεύτερο ερώτημα, το οποίο σπάνια είναι φανερό: ποιες προσωπικές του ανάγκες θέλει ο ένας σύντροφος να καλύψει μέσω του άλλου; Υπάρχει ακόμα μια δέσμη ουσιαστικών ερωτημάτων, όπως πόσο έτοιμοι ή πόσο καλά προετοιμασμένοι είναι οι μελλόνυμφοι για το ρόλο του συζύγου; Πόσο έχει ενταθεί στη ζωή τους η διαφοροποίηση από την πατρική οικία και τους πατρικούς δεσμούς; Η προσπάθεια συμβουλευτικής υποστήριξης των μελλονύμφων έχει εξαιρετική σημασία αφού πίσω από τα ερωτήματα αυτά κρύβεται ο άνθρωπος και η προσωπική του ιστορία. Αξίζει να σημειώσουμε, ότι μια μεγάλη ομάδα επιστημόνων ανανέωσαν τις κοινωνικές επιστήμες ερευνώντας ακριβώς αυτά τα ερωτήματα. Πέρα όμως από τις επιστημονικές έρευνες, υπάρχουν πολλά κείμενα στην πατερική γραμματεία, τα οποία έχουν σκοπό την πνευματική υποστήριξη των μελλονύμφων στην ανάληψη του νέου τους ρόλου16. 2. Κατά την πρώτη περίοδο του γάμου δυο είναι οι κύριοι άξονες των αναζητήσεων των νέων συζύγων. Αρχικά είναι η δημιουργία ταυτότητας ζεύγους, η οποία συνδέεται άμεσα με τις αντιλήψεις (κοινωνικές και προσωπικές) των δυο συντρόφων για τους ρόλους που καλούνται να αναλάβουν στα όρια της σχέσης τους και κατόπιν είναι ο ουσιαστικός τρόπος επικοινωνίας. 3. Η προσπάθεια αυτή γίνεται περισσότερο δύσκολη όταν στην αρχή της αρμολόγησης της δυαδικής σχέσης έρχεται το πρώτο παιδί του ζευγαριού. Η μετάβαση από τη δυάδα στην

Α. Αυγουστίδη (πρωτοπρ.), Γόνιμες συγκρούσεις…, σελ. 51. Ό.π. σελ. 52 κ.εξ. Φιλοθέου ΦΑΡΟΥ (π.), Σταύρου ΚΟΦΙΝΑ (π.) Ο Γάμος , εκδ. Ακρίτας, Αθήνα χ.χρ, Φιλοθέου ΦΑΡΟΥ (π.), Σταύρου ΚΟΦΙΝΑ (π.), Συζυγία, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 20105 . 15 16

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

σηματοδοτεί νέες ανακατατάξεις στη συζυγική σχέση καθώς και το ξεκίνημα ενός νέου ρόλου του γονιού, της πατρότητας και της μητρότητας. Ανάλυση των δυσκολιών που αποκαλύπτει η μελέτη του κύκλου της οικογενειακής ζωής. Κλείνοντας την ενότητα αυτή, θεωρούμε πως είναι πολύ σημαντικό, σε συνδυασμό με τα σχήματα με τα οποία παρουσιάσαμε, να υποδείξουμε ένα παράδειγμα περιγραφής της πολυπλοκότητας των οικογενειακών σχέσεων. Προς τούτο παραθέσουμε στη συνέχεια μια τέτοια καταγραφή, όπως περιγράφεται από τον π. Αδαμάντιο Αυγουστίδη: «Τον ανθρώπινο βίο σημαδεύουν στο προσωπικό, στο οικογενειακό και στο κοινωνικό επίπεδο σημαντικά γεγονότα: η γέννηση, ο έρωτας, ο γάμος, οι ασθένειες και ο θάνατος. Αν και ο καθένας βιώνει αυτά τα γεγονότα με τον δικό του τρόπο του, είναι πανανθρώπινα και χρωματίζουν ολόκληρες περιόδους της ζωής. Οι σύγχρονοι μελετητές της ανθρώπινης συμπεριφοράς δίνουν ιδιαίτερη σημασία στις διαδοχικές φάσεις, από τις οποίες κατά κανόνα διέρχεται κάθε άνθρωπος στη διάρκεια της ζωής του17. Από ποιμαντική άποψη, η παρατήρηση πως, ενώ κάθε φάση χαρακτηρίζεται από σχετική ηρεμία, το πέρασμα από μία φάση στην επόμενη εισάγει εκ των πραγμάτων μία κρίση έχει μεγάλη σημασία. Τούτο συμβαίνει διότι η προηγούμενη ηρεμία - υγιής ή παθολογική, αληθινή ή επίπλαστη - διαταράσσεται αναπόφευκτα, καθώς τα άτομα, οι οικογένειες ή οι κοινωνικές ομάδες (π.χ. σχολείο) καλούνται να προσαρμοστούν σε καινούργιες ισορροπίες. Επομένως δεν είναι τυχαίο ότι τότε ανακύπτουν με μεγαλύτερη ένταση δυσκολίες, οι οποίες φαίνονταν να είχαν ξεπεραστεί η εξισορροπηθεί. Σε αυτές τις μεταβατικές περιόδους δοκιμάζονται περισσότερο οι διαπροσωπικές σχέσεις: προκύπτουν οι κίνδυνοι διαζυγίου, αναδύεται ως ανάγκη η αναθεώρηση της επαγγελματικής πορείας και άλλων επιλογών του οικογενειακού και του κοινωνικού βίου ή η αναζήτηση νέων απαντήσεων στα βασικά ερωτήματα της ζωής.

J. D. LEVINSON (author), Charlotte N. DARROW, B. E. KLEIN, Maria LEVINSONH., Br. McKEE, The Seasons of a man̉s Life, Alfred A. Knopf, New York, 1978. 17

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Η συνάντηση δύο ανθρώπων που νιώθουν να έλκονται αμοιβαία σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αποφασίσουν να ενώσουν τις ζωές τους με τα δεσμά του γάμου, για να διασφαλίσουν και να διαιωνίσουν τον έρωτά τους, φαντάζει στα μάτια τους ελεύθερη από εξωγενείς αναγκαιότητες. Ωστόσο σε αυτή τη συνάντηση ο καθένας φθάνει κομίζοντας συνειδητές, και κυρίως ασυνείδητες, επιθυμίες, οι οποίες έχουν διαμορφώσει προσδοκίες και έχουν προκαθορίσει την ένταση της έλξης και την ποιότητα της μέλλουσας συνύπαρξης18. Οι συνειδητές προσδοκίες και ανάγκες είναι ευκολότερο να γίνουν κατανοητές, αν και, συνήθως, για λόγους ψυχοσυναισθηματικούς, τείνουν να παραθεωρούνται, καθώς μοιάζουν να λειτουργούν εναντίον της «μαγείας» της ερωτικής έλξης. Αυτές οι επιθυμίες ερείδονται τόσο σε βιώματα και εγγραφές προερχόμενες απ̉ ό,τι αποτέλεσε τρόπο υπάρξεως των γονικών οικογενειών19 όσο και σε κοινές πολιτισμικές αξίες20. Τέτοιοι παράγοντες είναι η εξασφάλιση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης - αφού ο οικογενειακός βίος κοστίζει, κατά κεφαλήν, λιγότερο από τον μονήρη βίο-, η κάλυψη της ανάγκης για συντροφικότητα και αλληλοϋποστήριξη στην αντιμετώπιση των αντιξοοτήτων της καθημερινότητας, η νόμιμη και ασφαλής κάλυψη των σεξουαλικών αναγκών, η δημιουργία απογόνων και, εντέλει, η «συμμόρφωση» προς τις κοινωνικές απαιτήσεις 21, δεδομένου ότι ο γάμος εξακολουθεί να αποτελεί αποδεικτικό στοιχείο κοινωνικής καταξίωσης22. Ωστόσο, στην πράξη, όσα προαναφέραμε αποδεικνύονται ελάσσονος σημασίας σε σχέση με τον καθοριστικό ρόλο που φαίνεται να κατέχουν οι μη «μετρήσιμοι» παράγοντες, δηλαδή οι ασυνείδητες εγγραφές και προσδοκίες. Προφανώς, όσο λιγότερο μετρήσιμο είναι ένα μέγεθος τόσο δυσκολότερο είναι και να ταξινομηθεί. Όμως υπάρχουν μερικά περισσότερο

Lily PINCUS, C. DARE, Secrets in the family, Faber & Faber, London, 1978. Πρβλ. J. BYNG-HALL, «Re-editing family mythology during family therapy», Journal of Family Therapy 1 (1979) 103116. J. BYNG-HALL, «Family myths used as defence in conjoint family therapy», British Journal of Medical Psychology 46 (1973) 239-250. 20 Πρβλ. «It can be tempting for therapists, especially those just starting to work with families, to expect that all families will have norms and values similar to their own. This, however, often leads to problems in engaging families in therapy, and concequent therapeutic failure», BARKER P., Basic Family Therapy, Collins, London, 1986, σ. 22. 21 S. MINUCHIN, Families and Family Therapy, Tavistock Publications, Great Britain, 1974, 46-66. 22 Πρβλ. N. W. ACKERMAN, The Psychodynamics of Family Life, Basic Books, New York, 1995, 18-19. 18 19

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

αναγνωρίσιμα «προσδοκώμενα», που σχετίζονται άμεσα με ό,τι στη συνέχεια παρουσιάζεται να στηρίζει ή να υπονομεύει την εξέλιξη της γαμήλιας συνύπαρξης. Για παράδειγμα, ασυνείδητο κίνητρο για την επιλογή συντρόφου αποτελεί είτε η ανάγκη να ξαναζήσει κανείς τα θετικά βιώματα που χαρακτήρισαν τη σχέση με τους γονείς είτε να διορθώσει και να αναπληρώσει τα ελλείμματα και τις αρνητικές εμπειρίες που κυριάρχησαν στον γονικό οικογενειακό βίο. Έτσι, ένας άντρας μπορεί να αναζητά μια γυναίκα που θα υποκαταστήσει την καλή ή θα αναπληρώσει την κακή ή ανεπαρκή μητέρα του ανάλογα μπορεί να κινείται στην αναζήτησή της μια γυναίκα, δηλαδή σύμφωνα με το τί προσδιόρισε τη σχέση της με τον πατέρα της23. Όσο πιο τραυματικές είναι οι πρώιμες παιδικές εμπειρίες, και όσο λιγότερο έχουν ξεπεραστεί οι συνέπειές τους και έχει ωριμάσει η προσωπικότητα των μελλόντων συζύγων, τόσο πιο πιθανό είναι αυτού του είδους οι ασυνείδητες αναζητήσεις να καθορίσουν καταλυτικά τη συζυγική σχέση24. Πολλές από τις απογοητεύσεις - που οδηγούν κάποτε και σε διάλυση του γάμου οφείλονται στην ανεπίγνωστη αίσθηση ότι ο σύντροφος ή η σύντροφος δεν αποδείχθηκε ικανός «θεραπευτής», δεν ανταποκρίθηκε στα αιτήματα «θεραπείας» των ψυχολογικών αναγκών και εκκρεμοτήτων του συντρόφου του ή της, ενώ, αρχικά, η σχέση είχε στηριχθεί σε μεγάλο βαθμό στην ψευδαίσθηση της ύπαρξης τέτοιων «θεραπευτικών» ικανοτήτων από την πλευρά του ερωμένου προσώπου25. Ένα άλλο συχνό φαινόμενο είναι η επιλογή συντρόφου με κριτήριο την αναζήτηση στο πρόσωπο του άλλου χαρακτηριστικών που το υποκείμενο είτε θαυμάζει στον εαυτό του και

Virginia SATIR, Conjoint Family Therapy, Science and Behavior Books Inc., Paolo Alto California, USA, 1967, 124. Πρβλ. R. A. C. SKYNNER, «Developmental Sequences: Examples», One Flesh Separate Persons, Principles of Family and Marital Psychotherapy (1976, 1977, 1979, 1984, 1986), Constable & Company Limited, Great Britain, 1988, 4163. 25 H. V. DICS, Marital Tensions: Clinical Studies towards a Psychological Theory of Interaction, Karnac Books, London, 1993. 23 24

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

ελκύεται από τη φαντασία ότι ο άλλος τα διαθέτει26 ή χαρακτηριστικών που του λείπουν και φαντάζεται ότι θα τα αποκτήσει μέσω της ένωσης με το ερώμενο πρόσωπο 27. Στην πρώτη περίπτωση η απογοήτευση ήδη από τον πρώτο καιρό του γάμου είναι πολύ πιθανή, αφού τα ιδιώματα που υποτίθεται ότι έχει ο άλλος είναι στον μεγαλύτερο βαθμό γεννήματα της φαντασίας. Πρόκειται για στοιχεία που έχουν «προβληθεί» πάνω στο «αγαπημένο» πρόσωπο, με την ανεπίγνωστη απαίτηση να προσαρμοστεί προς αυτά σύμφωνα με τις ασυνείδητες επιθυμίες του28. Η διαπίστωση ότι αυτό δεν πραγματοποιείται μετατρέπει τη «γοητεία» σε απο-«γοήτευση», η οποία εκλύει θυμό και προκαλεί συγκρούσεις που οδηγούν τελικά σε ρήξη και σε χωρισμό. Το ίδιο μπορεί επίσης να συμβεί αν δεν ικανοποιηθούν τα ασυνείδητα αιτήματα για αλληλοσυμπλήρωση, αν και συνήθως είναι ευκολότερο να ικανοποιηθούν αυτές οι ανάγκες, γι̉ αυτό και καθίστανται σπανιότερα αιτία συγκρούσεων, ενώ συνηθέστερα αποτελούν το ενισχυτικό υπόστρωμα της συντροφικότητας στο πέρασμα του χρόνου29. Αυτό που ενδιαφέρει τη δική μας μελέτη είναι ότι, όταν όλες αυτές οι προσδοκίες δεν καταστεί δυνατόν να εκπληρωθούν, τότε το ενδιαφέρον στρέφεται προς τα παιδιά, τα οποία οι γονείς εμπλέκουν, ασυνείδητα, σε ασυνείδητες επίσης διαδικασίες ως μέσο επιλύσεως των προαναφερθέντων προβλημάτων τους. Έτσι δημιουργούνται ψυχολογικά δυναμικά και συναισθηματικές εμπλοκές, οι αρνητικές συνέπειες των οποίων μπορεί να φανούν πολύ αργότερα και μάλιστα ως ουσιώδη συστατικά του χάσματος των γενεών. Τα πιο αντιπροσωπευτικά από αυτά τα φαινόμενα θα τα δούμε στη συνέχεια και σε σχέση με το «χάσμα» των γενεών καθεαυτό. Για να γίνει πιο κατανοητή αυτή η τοποθέτηση, παραθέτουμε ενδεικτικά ένα μικρό δείγμα από αυτά τα ασυνείδητα ψυχολογικά φαινόμενα. Εάν, για παράδειγμα, μια γυναίκα, Πρβλ. Χρ. ΒΑΝΤΣΟΣ, «Γάμος καὶ ἐγωισμὸς κατὰ τὴ διδασκαλία Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καὶ τὴ σύγχρονη Ποιμαντικὴ Ψυχολογία», ΚοινωνίαΛΕ΄(1992) 71-97. 27 PINCUS Lily, DARE Chr., Secrets in the family, Faber&Faber, London, 1978. 28 M. BOWEN, «The family as the Unit of Study and Treatment», American Journal of Orthopsychiatry 31 (1961) 4060. 29 Th. J. PAOLINO, Barbara S. McGRADY, Marriage and Marital Therapy, Brunner/Mazel, New York, 1978, 24-153. 26

ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

απογοητευμένη από τον σύζυγό της επειδή δεν ικανοποίησε τις ασυνείδητες προσδοκίες της, προσκολληθεί συναισθηματικά στον γιό της, αποδίδοντάς του, ανεπίγνωστα, συναισθηματικό ρόλο συζυγικού υποκατάστατου, τότε, στην εφηβεία, για λόγους που θα μελετήσουμε στις επόμενες ενότητες, η ανάγκη του γιού της για ανεξαρτητοποίηση από τους γονείς και για επαναδιαπραγμάτευση των παιδικών ψυχολογικών συγκρούσεων είναι πιθανό να εκφραστεί με εκρηκτικό τρόπο30. Το ερώτημα που αναδύεται αυθόρμητα είναι, εάν μερικά από τα αρνητικά δεδομένα, που εκ προοιμίου μπορεί να υπονομεύσουν στη συνέχεια τον γάμο είναι δυνατόν να αντιμετωπιστούν έγκαιρα, ώστε να προληφθούν οι μελλοντικές αρνητικές επιπτώσεις. Καθώς μάλιστα η συχνότητα των διαζυγίων αυξάνεται συνεχώς με ρυθμό γεωμετρικής προόδου, η δυνατότητα προωθήσεως πιθανών προληπτικών μέτρων προβάλλεται όλο και περισσότερο ως ανάγκη υψηλής προτεραιότητας31. Με άλλα λόγια, τα εχέγγυα για την πραγματοποίηση ενός γάμου, που δεν θα είναι υποθηκευμένος προκαταβολικά, τοποθετούνται ήδη πολύ πριν γνωρίσουν οι μέλλοντες σύζυγοι ο ένας την ύπαρξη του άλλου32. Οι προϋποθέσεις της «επιτυχίας» τοποθετούνται στην περιοχή της ανάπτυξης υγιών προσωπικοτήτων, που θα ανατραφούν μέσα στο κλίμα ενός υγιούς γάμου και μιας λειτουργικής γονικής οικογένειας και, πάνω απ᾿ όλα, στην εμπέδωση της συναίσθησης ότι ο γάμος είναι πεδίο ασκήσεως για την κατάκτηση της αληθινής αγάπης, που «οὐ ζητεῖ τὰ ἑαυτῆς», και όχι χώρος πρακτικού ή ψυχολογικού «βολέματος» εις βάρος του ή της συντρόφου, και κατά προέκταση των παιδιών».

Πρέπει να σημειώσουμε ότι όλοι οι συνδυασμοί «συμμαχιών» είναι πιθανοί. Για παράδειγμα, ένας σύζυγος, αμυνόμενος στην υπερβολικά αγχώδη και παρεμβατική συμπεριφορά της γυναίκας του, μπορεί να «συμμαχήσει» με τον επαναστατημένο έφηβο γιό του και να προσκολληθεί σ᾿αυτόν, ώστε να κερδίσει ο ίδιος κάποιο βαθμό αυτονομίας από τη σύζυγό του. Πρβλ. Mara S. PALAZZOLI, L. BOSCOLO, C. CECCIN, Giuliana PRATA, Paradox and Counterparadox, trans. Elisabeth V. Burt, Jason Aronson, Northvale-NewJersey-London, 1985, 135-146. 31 D. H. OLSON, J. DeFRAIN, Marriage and the Family, Mayfield Publishing Company, USA, 1997, σ. 507-527. 32 Πρβλ. R. SKYNNER, J. CLEESE, «Why Did I Have to Marry You?», Families and how to Survive them (1983, 1984, 1985, 1986, 1987), Methuen, Great Britain, 1988, 15-65. 30

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ 2Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Στην προηγούμενη ενότητα περιγράφηκαν πολλά από τα στοιχεία που διέπουν και χαρακτηρίζουν τις διάφορες φάσεις εξελίξεως του γάμου. Χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό πληροφορίες που προσφέρονται από τις σύγχρονες επιστήμες του ανθρώπου, με σκοπό πάντοτε την αξιοποίησή τους με θεολογικά και εκκλησιαστικά κριτήρια από τον ποιμένα. Το κείμενο που ακολουθεί, το οποίο προσέφερε ευγενικά ο πρωτοπρεσβύτερος π. Νικόλαος Δουληγέρης, Εφημέριος του Ι.Ν. Αγ. Νικολάου Αχαρνών1, πραγματοποιεί ακριβώς αυτό. Αξιοποιεί δηλαδή τις γνώσεις που καταγράφηκαν στις προηγούμενες ενότητες και εστιάζει την προσοχή του στην ποιμαντική προσέγγιση του γάμου και της οικογένειας. Σαν ιερείς καλούμαστε πολλές φορές να βρεθούμε κοντά σε ανθρώπους, να συζητήσουμε, αλλά και να συμβουλέψουμε όταν χρειαστεί, είτε σαν πνευματικοί, είτε απλά σαν εφημέριοι στην ενορία μας. Για να μπορέσουμε να ανταποκριθούμε σε αυτό το έργο με υπευθυνότητα, πέρα από την ποιμαντική μας ευαισθησία που θεωρείται πρωταρχική και απαραίτητη, χρειάζεται και η συνειδητοποίηση των καταστάσεων που πιθανόν θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε. Δεν είναι αυτονόητο, πως από την στιγμή που μπήκαμε στην Ιεροσύνη και παρ’ ότι μπορεί να έχουμε τις καλύτερες δυνατές προθέσεις, ότι θα μπορέσουμε να διαχειριστούμε εξ’ ίσου καλά όλες τις καταστάσεις. Όσον αφορά στην ποιμαντική του γάμου, δηλαδή στο θέμα που διαπραγματευόμαστε εδώ, θα προσπαθήσω να παρουσιάσω στο πρώτο μέρος ένα θεωρητικό διάγραμμα, με όλα εκείνα που καλό θα είναι να έχουμε υπ’ όψη μας πριν προχωρήσουμε σε μια ποιμαντική αντιμετώπιση συγκεκριμένων περιπτώσεων. ΓΑΜΟΣ – Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΕΡΩΤΙΚΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ Από την Θεολογία της Εκκλησίας μας ξέρουμε πως ο Θεός δημιουργεί τον άνθρωπο και τον τοποθετεί στον Παράδεισο, με τη δυνατότητα να επιλέξει ελεύθεΟ π. Νικόλαος Δουληγέρης είναι επίσης Ηλεκτρολόγος Μηχανικός του Ε.Μ.Π. και Καθηγητής Πληροφορικής. 1

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ρα να μείνει ενωμένος μαζί Του, και κατά συνέπεια με το συνάνθρωπο και τη δημιουργία. Του προσφέρει ένα δώρο, μια ευκαιρία που όμως, όπως πάντοτε κάνει στη ζωή μας ο Θεός, δεν μπορεί να ολοκληρωθεί χωρίς την δική του ελεύθερη συγκατάθεση. Τον δημιουργεί δηλαδή με τη δυνατότητα να επιλέξει, αν το θελήσει, αυτή την τέλεια κοινωνία. Ο άνθρωπος όμως με την ανυπακοή του και την αμαρτία επιλέγει το χωρισμό και τη διαίρεση. Αυτό φαίνεται καθαρά στην διήγηση της Γένεσης. Θυμηθείτε τι λέει ο Αδάμ μόλις βλέπει την Εύα. «Τούτο νυν οστούν εκ των οστών μου και σαρξ εκ της σαρκός μου». Και τι θα πει σε λίγο όταν τον ρωτάει ο Θεός «Αυτή που εσύ μου έδωσες». Ο άνθρωπος τώρα απομονώνεται και εγκλωβίζεται στο εγώ του ανίκανος να δει και να πλησιάσει το Θεό και το συνάνθρωπο. Αυτή άλλωστε την κατάσταση που είναι ήδη γεγονός εκφράζει και η φωνή του Θεού: «προς τον άνδρα σου η αποστροφή σου, και αυτός σου κυριεύσει». Η φιλανθρωπία του Θεού όμως για τον άνθρωπο, που δεν θέλει να τον βλέπει στην απομόνωση και την μοναξιά που η ελεύθερη επιλογή του προκάλεσε, του δίνει μια νέα ευκαιρία. Δημιουργεί το οργανικό ερωτικό ένστικτο, τη φυσική έλξη για τον άλλο, γιατί ξέρει πως από μόνος του ο άνθρωπος είναι αδύνατο να βγει από τον εγωκεντρικό εγκλωβισμό του και την απομόνωσή του. Το οργανικό ερωτικό ένστικτο είναι το δώρο του θεού που κάνει το σώμα να κινείται προς τον άλλο άνθρωπο χωρίς τη θέλησή του. Η ροπή προς τον Γάμο είναι ακριβώς ο τρόπος με τον οποίο πραγματώνεται αυτός ο στόχος του ερωτικού ενστίκτου για την ανακάλυψη του άλλου και την ένωση μαζί του. Είναι ένα μέσο, με το οποίο ο άνθρωπος, μέσα στον Γάμο, μπορεί να κατορθώσει να ξεπεράσει την φιλαυτία του που τον χωρίζει από τον Θεό και από τον συνάνθρωπο και μέσα από την ένωση με τον συνάνθρωπο να ενωθεί με τον Θεό. Δεν είναι ο γάμος μια ανθρώπινη ανακάλυψη αλλά η βασική κοινωνική δομή που δόθηκε από το Θεό στους ανθρώπους. (Μέρος από το σχέδιο του Θεού για την τη σωτηρία του κόσμου και την επανασύνδεση των ανθρώπων μεταξύ τους και το Θεό). 23

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ Όντας βέβαια το ερωτικό ένστικτο σωματικό, δεν αποτελεί άσκηση της ελευθερίας του ανθρώπου. Για αυτό μπορεί να γίνει από μέσο που σκοπό έχει να οδηγήσει στην ένωση και τη κοινωνία, μέσο απομάκρυνσης και χάσιμο της ευκαιρίας να ανακαλύψουμε τον άλλο, τρόπος χρησιμοποίησής του, δηλαδή αμαρτία. Γι’ αυτό η υπέρβασή του (όχι η κατάργησή του) είναι απαραίτητη για να μπορέσει ο άνθρωπος να διαλέξει την κοινωνία με τον συνάνθρωπο σαν πρόσωπο μέσα από την ελεύθερη αγάπη και μέσω αυτής να οδηγηθεί στη Βασιλεία του Θεού. Στη Βασιλεία του Θεού, που είναι ο χώρος του προπτωτικού έρωτα, όπου δεν χρειάζεται η ενστικτώδης ώθηση για να κινηθεί ο άνθρωπος προς τον άλλο. Εκεί όπου και στα έσχατα ο γάμος δεν καταργείται αλλά βρίσκει το βαθύτερο νόημά του, που δεν είναι ασφαλώς το να γίνει μια αποκλειστική σχέση, αλλά μέσα από μια σχέση να ενώσει τον κάθε άνθρωπο με το Θεό και με όλους τους ανθρώπους και τη δημιουργία χωρίς διάκριση. Για την εκκλησία ιδιαίτερα, σκοπός του γάμου δεν είναι ούτε το νόμιμο ερωτικό ξεθύμασμα, ούτε η παιδοποιία, αλλά είναι το μέσο με το οποίο ο άνθρωπος υπερβαίνει τη διαίρεση που του έφερε η αμαρτία και οδηγείται και πάλι στην ενότητα και την κοινωνία. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΜΟ Είπαμε ότι όταν ο Θεός δίνει ένα δώρο στον άνθρωπο (τη Χάρη Του δηλαδή) αυτό δεν λειτουργεί μαγικά και από μόνο του. Πρέπει και εκείνος να προσθέσει τη δική του συνεισφορά. Και ποια είναι η συνεισφορά του ανθρώπου ώστε ο γάμος, αυτή η ευλογία στη ζωή των ανθρώπων, να βρει την πλήρωσή του και την ολοκλήρωσή του; Είναι η προσωπική ανάπτυξη και προετοιμασία, πνευματική και ψυχολογική που καλείται να κάνει καθώς και ο συνεχής αγώνας και ο κόπος για την διατήρηση και αύξηση αυτής της σχέσης. Μια από τις μεγαλύτερες και πιο τραγικές ψευδαισθήσεις είναι ότι ο έρωτας αυτοσυντηρείται και εξελίσσεται από μόνος του σε αγάπη. Αυτό όμως δεν συμβαίνει. Χρειάζεται προετοιμασία, ευαισθησία και σίγουρα πολλή δουλειά και πολύς χρόνος.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ Πολλά ζευγάρια από τη στιγμή που αγαπιούνται όπως λένε (είναι ερωτευμένα δηλαδή στην ουσία, γιατί άλλο πράγμα η αγάπη) θεωρούν την σχέση τους σαν κάτι δεδομένο και δεν φαντάζονται ότι είναι απαραίτητο, ούτε έχουν τη διάθεση, να αγωνιστούν για να καλλιεργήσουν αυτή την αγάπη ανάμεσά τους και να φτιάξουν το γάμο τους. Στο στάδιο της γνωριμίας οι νέοι συνήθως δίνουν πολύ περισσότερη σημασία στην φυσική έλξη που αισθάνεται ο ένας για τον άλλο και δεν δίνουν βαρύτητα στο να γνωριστούν σαν πρόσωπα περισσότερο παρά σαν εραστές. Έτσι, αφού η σαρκική διάσταση της σχέσης κυριαρχεί, είναι αναπόφευκτο να παραβλεφθούν αρνητικά στοιχεία του χαρακτήρα και της προσωπικότητας, μιας και η ερωτική σχέση δίνει τόσο άφθονο ευχάριστο συναίσθημα. Όταν βέβαια με το γάμο αυτές οι ανάγκες καλυφθούν βρίσκονται έκπληκτοι μπροστά στις διαφορετικές προσδοκίες τους και εκεί έχουν να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες της πραγματικότητας. Η σχέση αγάπης δεν παράγεται με το πάτημα κάποιου μαγικού κουμπιού μέσα σε μια μέρα. Η ανάπτυξη μιας καλής συζυγικής σχέσης απαιτεί πολύ κόπο, προσευχή και αγώνα εκ μέρους εκείνων που την αποτελούν και συνεχίζεται για μια ζωή. Δεν είναι κάτι που ούτε πραγματώνεται μια για πάντα αλλά επίσης πρέπει να τροφοδοτείται διαρκώς. Για να είναι κάποιος έτοιμος για γάμο πρέπει κατ’ αρχάς, να διαθέτει κάποια στοιχειώδη ωριμότητα και πνευματική υγεία και όχι να μπαίνει στο γάμο περιμένοντας ότι έτσι θα εξασφαλίσει εύκολες και νόμιμες απολαύσεις ή την ικανοποίηση μόνο των δικών του αναγκών, όποιες και να είναι αυτές, γιατί το μόνο σίγουρο είναι ότι έτσι θα δοκιμάσει μεγάλη απογοήτευση. Στο γάμο κανείς δεν παίρνει μόνο αλλά πρέπει και να δώσει. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει μόνος του. Όλοι έχουμε ανάγκη από σχέσεις. Μια από τις βασικότερες αιτίες των ψυχικών διαταραχών αλλά και των πνευματικών προβλημάτων, είναι η ανικανότητα ορισμένων ατόμων να δημιουργούν στενές σχέσεις. Πρέπει όμως να έχει κανείς δική του ταυτότητα για να μπορέσει να αναπτύξει κοινή ταυτότητα με κάποιον άλλο. Πρέπει να έχει για να μπορέσει να δώσει. Ο 25

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ άνθρωπος που δεν αισθάνεται καλά και σίγουρος με τον εαυτό του, θα δει το πλησίασμα με έναν άλλο άνθρωπο σαν κάτι επικίνδυνο. Ο γάμος προσφέρει την καλύτερη ευκαιρία για την ικανοποίηση της βαθύτερης ανάγκης του ανθρώπου για τη δημιουργία στενών σχέσεων, για το μοίρασμα ολόκληρης της ζωής του με έναν άλλο άνθρωπο, το λιγόστεμα της μοναξιάς του. Αν θέλουμε όμως να αποκομίσουμε ικανοποίηση από τον γάμο μας θα πρέπει να επενδύσουμε αρκετά. Ισχύουν και εδώ οι δύο βασικές αρχές της ζωής: Θερίζουμε ό,τι σπέρνουμε και τίποτε δεν δίνεται δωρεάν, όλα έχουν κάποιο τίμημα. Ο γάμος, όπως και η Ρώμη, δεν χτίζεται σε μια μέρα. Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε, ότι χρειάζεται χρόνος και ότι οι δυσκολίες δεν σημαίνουν έλλειψη ή απώλεια της αγάπης. Και ακόμη να θυμόμαστε ότι άνδρες και γυναίκες λειτουργούν εκ φύσεως με αρκετά διαφορετικό τρόπο. Για την δημιουργία μιας σχέσης απαιτούνται τρία πράγματα: Έρωτας, οικειότητα, δέσμευση. ΕΡΩΤΑΣ Ο έρωτας είναι ένας μοναδικός τρόπος γνώσεως του άλλου και μια αλληλοσυμπλήρωση που είναι δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί διαφορετικά. Σκεφθείτε ότι η Αγία Γραφή χρησιμοποιεί την λέξη γνωρίζω για να δηλώσει την ερωτική συνουσία. « Αδάμ έγνω την γυναίκα αυτού». Η πλήρωση και η γνώση του άλλου που επιτυγχάνεται με αυτό τον τρόπο μεταφέρεται σε ολόκληρη τη συζυγική ζωή, τη δυναμώνει, τη βαθαίνει και την ανανεώνει. Ο έρωτας σε ένα υγιή γάμο μπορεί να προσφέρει βοήθεια στην ενωτική λειτουργία χαρίζοντας ψυχολογική, συναισθηματική και πνευματική ένωση. Τρέφει την αγάπη αλλά ταυτόχρονα τρέφεται και απ’ αυτήν. Προσφέρει χαρά, ανανεώνει τη διάθεση, απαλύνει τις δυσκολίες τους κόπους και τις απογοητεύσεις της ζωής. Δίνει επίσης την δυνατότητα της κατά γράμμα πραγματοποίησης της ευλογίας του Θεού: «έσονται οι δύο εις σάρκα μίαν» με την ψυχοσωματική δημιουργία ενός άλλου ανθρώπου. Την γέννηση ενός παιδιού. 26

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ Τέλος οι σύντροφοι αποκτούν αυτοπεποίθηση και ασφάλεια καθώς νιώθουν επιθυμητοί. Η βελτίωση των ερωτικών σχέσεων έχει σαν προϋπόθεση την βελτίωση της ποιότητας της συζυγικής ζωής στο σύνολό της (βελτίωση της επικοινωνίας και ικανοποίηση των συναισθηματικών αναγκών). Όσο λάθος είναι να αποφεύγουν οι σύζυγοι την ερωτική επαφή λόγω συγκρούσεων, άλλο τόσο λάθος είναι να την χρησιμοποιούν για συγκάλυψη αυτών των συγκρούσεων. ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ Εκείνο που βαθαίνει τη σχέση είναι η επιδίωξη καλλιέργειας κοινών ενδιαφερόντων και μιας καλής επικοινωνίας σε πολλαπλά επίπεδα. Από το απλό επίπεδο των καθημερινών πραγμάτων, μέχρι το επίπεδο των προσωπικών πεποιθήσεων, αξιών, πίστεως και τέλος συναισθημάτων. Εδώ φαίνεται πόσο σημαντικό είναι η ύπαρξη κοινής πίστης και κοινών αξιών. Η αυξημένη επικοινωνία, η αμοιβαία συμμετοχή, η ελεύθερη έκφραση όσων επιθυμούμε αλλά και νιώθουμε, και η διακινδύνευση περισσότερης παρρησίας στην έκφρασή τους αποτελούν ισχυρή βάση για ένα επιτυχημένο γάμο. Η κοινωνία πραγματώνεται ανάμεσα σε δύο πρόσωπα βαθιά συνδεδεμένα που ωστόσο παραμένουν διακεκριμένα. Η ένωση με τον άλλο είναι πάντοτε μερική.(π.χ. κοινή τομή που διευρύνεται). ΔΕΣΜΕΥΣΗ Η δέσμευση αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη θεμελίωση μιας συζυγικής σχέσης. Ο πιο ασφαλής τρόπος για να οδηγήσει κανείς τη σχέση σε αποτυχία είναι να τη δοκιμάσει για ένα διάστημα. Ο γάμος σαν τελετή και μόνο αν μη τι άλλο είναι σύμβολο ευθύνης. Με το μυστήριο του γάμου καλούμαστε όχι να δούμε αν επιλέξαμε σωστά αλλά να γίνουμε καλοί σύντροφοι. Σκοπός μας δεν πρέπει να είναι το να διαλέξουμε κάποιον που θα μας ευχαριστήσει αλλά κυρίως να ευχαριστήσουμε αυτόν που διαλέξαμε. 27

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΓΑΜΟ Πραγματικά χριστιανικοί γάμοι, δεν είναι εκείνοι στους οποίους επικρατεί μια επιδερμική γαλήνη αλλά εκείνοι οι οποίοι διακρίνονται για την γνήσια επικοινωνία και την βαθειά ένωση των συζύγων που ονομάζουμε κοινωνία. Ο γάμος είναι η στενότερη σχέση άρα είναι αναπόφευκτο να υπάρχουν συγκρούσεις. Το θέμα δεν είναι το να μην υπάρχουν συγκρούσεις αλλά το πως θα τις χρησιμοποιήσουμε για να προαχθεί η σχέση χωρίς να φοβόμαστε αν θα αποκαλυφθούν οι διαφορές μας. Αν φοβόμαστε ότι η αποκάλυψη των διαφορών θα καταστρέψει την ενότητα ποτέ δεν θα μπορέσουμε να έχουμε πραγματική κοινωνία. Εδώ είναι απολύτως απαραίτητη η βαθειά βεβαιότητα ότι ο άλλος θα είναι δίπλα μας ότι κι αν συμβεί. Η δέσμευση που λέγαμε παραπάνω. Στην προσευχή μας λέμε τα πάντα στο Θεό γιατί ξέρουμε ότι η αγάπη Tου για μας παραμένει παρά τις αδυναμίες μας. Αυτό πρέπει να συμβαίνει και με τις διαφορές των συζύγων. Η ένωση των συζύγων προάγεται όταν οι συγκρούσεις αντιμετωπίζονται με ειλικρίνεια (αναγνωρίζουμε την ύπαρξή τους δηλαδή) και ξεδιαλύνονται μέσα από μια διαδικασία που πολλές φορές είναι οδυνηρή μεν αλλά φέρνει και πολλούς καρπούς όταν βασίζεται στην προοδευτική αλληλοκατανόηση και το συμβιβασμό των διαφορών. Συγκρούσεις μπορεί να προκύψουν από πολλούς λόγους: Διαφορετικές αντιλήψεις για τους ρόλους των συζύγων. Εξωπραγματικές προσδοκίες από τον γάμο και τον άλλο. (εδώ κάνει μεγάλη ζημιά η τηλεόραση). Προσπάθεια του ενός να επιβληθεί στον άλλο. Ερωτικές δυσκολίες ή διαφορές. Διαφορές στην διαπαιδαγώγηση των παιδιών Σχέσεις με τις πατρικές οικογένειες, και πολλά άλλα μπορούν να γίνουν πεδίο σύγκρουσης.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ Η διαφορετικότητα των συζύγων βέβαια δεν σημαίνει ότι πρέπει πάντα να δίνει σύνθημα πολέμου. Κάλλιστα μπορεί να γίνει ευκαιρία για κατανόηση εμπλουτισμό και αμοιβαία ανάπτυξη, από τα απλά και καθημερινά μέχρι τα βαθύτερα και ουσιαστικότερα. Πρέπει οι σύντροφοι να μάθουν να εκφράζουν τις απόψεις τους, τις επιθυμίες τους, τα συναισθήματά και τις γνώσεις τους, χωρίς να εξουθενώνουν, να καταργούν ή να βιάζουν τον άλλο, αλλά δημιουργώντας μία γνήσια σύζευξη των προσωπικών τους στοιχείων με εκείνα του άλλου. Οι συγκρούσεις είναι εποικοδομητικές, όταν προσπαθεί κανείς να ενωθεί με το σύντροφό του χωρίς να χάσει τη δική του ταυτότητα και είναι παθολογικές όταν προσπαθεί να πετύχει μια ψευτοένωση απορροφώντας τον άλλο. Είναι λάθος να νομίσουμε ότι βοηθάμε την σχέση αν χάσουμε τον εαυτό μας και γίνουμε μια προέκταση του άλλου. Στην ουσία με αυτό τον τρόπο αποφεύγουμε την πραγματική συνάντηση μαζί του. Κάποιοι δεν διαμαρτύρονται όταν γίνεται ή λέγεται κάτι με το οποίο διαφωνούν. Έτσι όμως συσσωρεύουν δυσαρέσκεια που αργά ή γρήγορα θα εκφραστεί με πικρά παράπονα για τις θυσίες που έγιναν. (τι είναι θυσία: εκούσια και όχι ακούσια παραίτηση από τα θέλω μας) Πηγάζει από τα μέσα προς τα έξω σαν έλεος και όχι από τα έξω προς τα μέσα σαν θυσία. Από την άλλη όμως πλευρά δεν μπορεί κανείς να χαίρεται τη ζεστασιά μιας σχέσης χωρίς να δέχεται τους περιορισμούς που αυτή η σχέση επιβάλλει. Οι σύζυγοι με το γάμο δέχονται ελεύθερα περιορισμούς στην ελευθερία τους. Αν ο σπόρος δεν πεθάνει όταν πέσει στη γη είναι άχρηστος. Και σπόρος που πρέπει να πεθάνει είναι όχι η προσωπικότητά μας αλλά οι άμυνες και τα τείχη που σηκώνουμε για να προστατευθούμε και να εξασφαλίσουμε τον εαυτό μας. Τα τείχη μας προστατεύουν αλλά ταυτόχρονα δημιουργούν αποξένωση και μοναξιά. Θα πρέπει να εξετάζουμε πάντοτε πολύ υπεύθυνα το αν θα πρέπει να προκαλέσουμε μια σύγκρουση. Μια πολύ όμορφη προσευχή γι’ αυτό είναι η παρακάτω:

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ «Θεέ μου δώσε μου την ωριμότητα να δεχθώ τα πράγματα που δεν μπορούν να αλλάξουν, το κουράγιο και τη δύναμη να αλλάξω αυτά που μπορούν να αλλάξουν και τη σοφία να διακρίνω τα μεν από τα δε». Όταν τονίζουμε ο ένας τα λάθη του άλλου μάλλον τα εντείνουμε παρά τα διορθώνουμε. Συνήθως αυτό συμβαίνει διότι θεωρούμε ότι ο άλλος πρέπει να αλλάξει. Ελπίδα όμως αρχίζει να διαφαίνεται, όταν ο καθένας διαπιστώσει ότι αυτός πρέπει να κάνει κάτι για να βελτιωθεί ο γάμος, όταν ο κάθε σύζυγος βρίσκει τη δική του συμβολή στην κακή κατάσταση της συζυγικής σχέσης. Η αλλαγή θα γίνει όταν εγώ αρχίσω να αλλάζω τον εαυτό μου όπως φυσικά σε όλες τις πτυχές της πνευματικής ζωής. Μόνο τη δική μας συμπεριφορά μπορούμε να ελέγξουμε, αποτέλεσμα του οποίου μπορεί να είναι και η αλλαγή του άλλου. Κανείς δεν αλλάζει όταν αυτό είναι απαίτηση ενός άλλου παρά μόνο όταν το θελήσει ο ίδιος. Αυτό που εμείς μπορούμε να κάνουμε είναι να δημιουργήσουμε το κατάλληλο κλίμα που θα ευνοήσει αυτή την αλλαγή. Ο άνθρωπος αισθάνεται μια έντονη ανάγκη να δικαιώσει τον εαυτό του και τις πράξεις του και είναι διατεθειμένος γι’ αυτό το σκοπό να θυσιάσει τον ίδιο τον εαυτό του, τις σχέσεις του και αυτή την ίδια την αγάπη. Αυτή η επιμονή του ανθρώπου να αποδείξει ότι έχει «δίκιο» δημιουργεί πολλές φορές μνησικακία, εχθρότητα, μίσος, ακόμη και σκληρότητα. Όσοι θέλουν να στηρίξουν το γάμο τους πάνω στο θεμέλιο της πίστης πρέπει να θυμούνται ότι η συγχώρηση και η ανάληψη της ευθύνης μας είναι βασική προϋπόθεση της πνευματικής ζωής. Και πνευματικότητα υπάρχει όχι όταν ευσεβολογούμε ή όταν προσπαθούμε να απορροφήσουμε τον άλλο με το πρόσχημα ότι φροντίζουμε για την σωτηρία του, κάνοντάς του κήρυγμα, ή δίνοντας λεπτομερείς οδηγίες στον Θεό για το πώς θα τον σώσει σύμφωνα με το κατά πως έχουμε εμείς αποφασίσει,(Όταν οι πνευματικοί λέμε στους ανθρώπους κάνε προσευχή για τον σύντροφό σου δεν εννοούμε, πες: «κάνε τον όπως εγώ θέλω») αλλά όταν είμαστε ευαίσθητοι και ανταποκρινόμαστε στους πόνους, τις ελπίδες, στους φόβους και τις ανάγκες του. Όταν ζητάμε με τα30

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ πείνωση από τον Θεό να μας βοηθήσει να αναγνωρίσουμε τα λάθη μας και να ζητάμε συγγνώμη. Όταν συγκρατούμαστε και δεν λέμε τις σκληρές κουβέντες που θέλουμε όταν έχουμε «δίκιο» με ή χωρίς εισαγωγικά. Ο έλεγχος της γλώσσας πρέπει να αποτελεί διαρκή αγώνα και στόχο όλων μας, διότι κάθε τι που λέμε μπορεί να βοηθήσει να θεραπεύσει να οικοδομήσει αλλά πολύ πιο εύκολα μπορεί να δυσκολέψει να πληγώσει ή να γκρεμίσει. Πρέπει να υπάρχει σαφήνεια σε ότι λέμε, κοινή κατανόηση των λέξεων και εννοιών, να μην θεωρούμε ότι εμείς ξέρουμε καλύτερα τις σκέψεις και τα συναισθήματα του άλλου, ούτε αντίστοιχα να υποθέτουμε ότι ο άλλος ξέρει τα δικά μας. Να μην υπάρχουν διπλά μηνύματα. Να μάθουμε να ακούμε. Δεν μπορείς πραγματικά να ακούς κάποιον και ταυτόχρονα να κάνεις και κάτι άλλο. Να κάνουμε μόνο εποικοδομητική κριτική. Στους τσακωμούς είναι γεγονός ότι λέγονται οι μεγαλύτερες αλήθειες αλλά όχι για να οικοδομήσουν τη σχέση αλλά για να την γκρεμίσουν. Για να αρχίσει ένας καυγάς χρειάζονται πάντα δύο, για να σταματήσει όμως, μόνο ένας. Όταν νομίζουμε ότι κερδίσαμε μια μάχη μέσα στο γάμο να ξέρουμε ότι πάντοτε είμαστε χαμένοι. ΤΡΟΠΟΙ ΕΛΕΓΧΟΥ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται μπορεί να είναι απειλές, σιωπηλή αντιμετώπιση, παθητική αντίσταση, σωματική και συναισθηματική ανημπόρια κ.λ.π. Άλλοι τρόποι: «Δεν μπορώ να κάνω αλλιώς», ζήλεια, κακοκεφιά, άρνηση σεξουαλικής σχέσης (στο τέλος όμως καταλήγει σε αδιέξοδο και εχθρότητα). Χρειάζεται διερεύνηση πότε αποτελούν μέσα ελέγχου και πότε όχι. Η προσπάθεια να βάλουμε τον άλλο σε ένα καλούπι αποκλείει την δημιουργία στενής σχέσης. Πρέπει να αποβάλλουμε την φαντασίωση που έχουμε για τον άλλο και να αποδεχτούμε το πραγματικό του πρόσωπο. Βασικός σκοπός είναι να αναπτυχθεί ο κάθε σύντροφος ώστε να γίνεται και ελκυστικότερος. Βασικό είναι και η διατήρηση εκείνων των στοιχείων για τα οποία επέλεξε ο ένας τον άλλο. 31

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ Η καλύτερη πάντως ώρα να συζητήσουν τις διαφορές τους είναι όταν είναι ξεκούραστοι, εντελώς ξύπνιοι και αισθάνονται σχετικά καλά. Η πραγματική παρουσία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ένωση. ΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ Τα συναισθήματα είναι απαραίτητα. Είναι φυσικό να αισθανόμαστε μοναξιά. απογοήτευση, φόβο, θυμό, οργή όπως επίσης χαρά ικανοποίηση, ενθουσιασμό, αυτοπεποίθηση κ.λ.π. Τα αρνητικά συναισθήματα είναι πολύ χρήσιμα καθώς μοιάζουν με τις ενδεικτικές λυχνίες βλαβών στα αυτοκίνητα. Δίνοντας τους σημασία διορθώνουμε τη σχέση. Λειτουργούν προστατευτικά αλλά καμιά φορά παρεκτρέπονται. π.χ. φόβος, ζήλεια. (ενθαρρύνει την ατμόσφαιρα που υποπτεύεται). Η απώθηση των συναισθημάτων υπονομεύει την κοινωνία. Βέβαια δεν εξωτερικεύουμε τα συναισθήματα μόλις τα αισθανθούμε όπως μας έρθει και επίσης υπάρχει εποικοδομητικός τρόπος έκφρασης των συναισθημάτων μας. ΟΤΑΝ Ο ΓΑΜΟΣ ΠΑΣΧΕΙ Κανένα πρόβλημα δεν είναι άλυτο αν και η λύση δεν είναι πάντα αυτή που φανταζόμαστε και θέλουμε. Το θέμα δεν είναι ποιος έχει δίκιο ή άδικο αλλά ο καθένας βλέπει την πραγματικότητα με τα δικά του μάτια. Ανάγκη βοήθειας ειδικού (πνευματικού - θεραπευτή). Δεν σκαλίζουμε μόνοι μας το αυτοκίνητο. Πολλές φορές το διαζύγιο δεν βάζει τέλος στον γάμο αλλά είναι απλή αναγνώριση ότι ο γάμος δεν ξεκίνησε ποτέ. ΤΟ ΖΕΥΓΑΡΙ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Είπαμε πως ο κάθε ένας θα πρέπει να βγει από τον εαυτό του και να αναζητήσει την ένωση και την κοινωνία με τον άλλο. Αυτό όμως δεν είναι ο τελικός σκοπός. Αν το ζευγάρι εγκλωβιστεί σε ένα καινούργιο κέλυφος, του ζευγαριού αυτή τη φορά, πάλι κινδυνεύει να μαραζώσει.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ Η ατομικιστική ανάπτυξη της προσωπικότητας ή του ζευγαριού δεν είναι αυτοσκοπός ούτε του γάμου ούτε του χριστιανικού τρόπου ζωής. Έχουμε δημιουργηθεί για να είμαστε σε σχέση και κοινωνία και όταν ζητάμε αποκλειστικά την δική μας ζωή καταλήγουμε να την χάνουμε. Ένα από τα παράδοξα της ζωής αυτής είναι ότι η επιδίωξη της προσωπικής ικανοποίησης μόνο, είτε σαν άτομα, είτε σαν ζευγάρια είναι μια δραστηριότητα συνήθως βλαπτική. Απαραίτητο λοιπόν είναι το άνοιγμα του ζευγαριού προς την ευρύτερη κοινωνία. Η επιδίωξη για συναναστροφή με άλλα ζευγάρια ίδιας αλλά και διαφορετικών ηλικιών βοηθάει να εμπλουτίσουμε τις εμπειρίες μας και να ανοίξουμε τους ορίζοντές μας. Επίσης θα συνεισφέρει στην διαμόρφωση της δικής μας ταυτότητας και του δικού μας μοναδικού ιδεώδους, όχι οπωσδήποτε ίδιου με των γονιών μας. Το κλείσιμο μόνο στην οικογένεια μπορεί να οφείλεται σε διάφορους λόγους όπως: ε μια έντονη ανασφάλεια (οι άλλοι είναι απειλή). Ίσως αυτό να συμβαίνει όταν δεν είμαστε σίγουροι για τις αξίες μας και φοβόμαστε μήπως αλλοιωθούν με την συναναστροφή μας με τους άλλους. Ή σε μια αυτάρκεια (δεν χρειαζόμαστε τους άλλους ή θεωρούμε ότι δεν έχουν το ανάλογο πνευματικό επίπεδο με μας). Η κλειστή στον εαυτό της οικογένεια δεν δίνει την δυνατότητα στα μέλη της να μάθουν να σχετίζονται. Το αντίστοιχο των πρώτων ή των μοναδικών παιδιών που πρέπει να πάνε παιδικό σταθμό ή σχολείο για να κοινωνικοποιηθούν. Όταν η οικογένεια είναι κλειστή προς τους άλλους τότε και τα μέλη της είναι κλειστά μεταξύ τους και δεν επικοινωνούν γιατί μόνο αυτό τον τρόπο έχουν μάθει, εξ’ άλλου η ίδια νοοτροπία δημιουργεί και τα δύο. Αυτά όλα φυσικά αποτελούν μεγάλο κίνδυνο, ειδικά όταν υπάρχουν και παιδιά. Η σύγκριση με άλλα ζευγάρια μπορεί να λειτουργήσει και θετικά και αρνητικά. Ο κίνδυνος είναι να δημιουργηθεί μια ψευδής πραγματικότητα για το άλλο ζευγάρι και αντί για παράδειγμα προς μίμηση για τον εαυτό μας να γίνει αφορμή και 33

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ όπλο για να επιτεθούμε στο σύντροφό μας. Αν δούμε κάτι καλό στο άλλο ζευγάρι αυτό δεν πρέπει να γίνεται αφορμή να επιτεθούμε στο σύντροφό μας αλλά ευκαιρία να αλλάξουμε εμείς οι ίδιοι. Εδώ βέβαια χρειάζεται ταπείνωση τόσο για να αναγνωρίσουμε τα θετικά των άλλων όσο και για να δεχτούμε τις δικές μας ελλείψεις και να αγωνιστούμε να τις καλύψουμε. Η ύπαρξη φίλων ή και προσώπων από το συγγενικό περιβάλλον, που έχουν κοινές αξίες με τις δικές μας, ειδικά όταν είναι πρόσωπα με καλή σχέση μεταξύ τους και με το Θεό αλλά και πρόσωπα που εκτιμάμε γενικότερα είναι καταλυτικής σημασίας και για μας αλλά και για τα παιδιά μας που νοιώθουν ότι ανήκουν σε μια μεγάλη κοινότητα την Εκκλησία και ότι υπάρχουν και άλλοι που μοιράζονται τις αξίες μας αλλά και τις δυσκολίες μας. Γεγονός πολύ υποστηρικτικό ειδικά για τα παιδιά. Λέμε στα παιδιά να μην κάνουν αυτό ή το άλλο αλλά πρέπει να τους προσφέρουν και ευκαιρίες. Η φιλία πάντοτε είναι παρηγοριά μιας και μοιραζόμαστε κοινούς προβληματισμούς και κοινά προβλήματα. Συναντούμε επίσης τα προβλήματα πριν έρθουν σε μας (εφηβείες, ασθένειες γονιών κ.λ.π.) και προετοιμαζόμαστε. Θα πρέπει να αναζητούμε ανθρώπους με υγιή πνευματικότητα που όμως ζουν στον κόσμο και όχι στον κόσμο τους. Να μην κάνουμε την πνευματικότητα στυλ γιατί έτσι φοβίζουμε τα παιδιά στα οποία περνάει το μήνυμα ότι για να είναι χριστιανοί πρέπει να είναι κάπως. Πρέπει να τα ενθαρρύνουμε να είναι παιδιά της εποχής τους, ζωντανά, μοντέρνα, χαρούμενα. Να τα βοηθήσουμε να γνωρίσουν ένα Θεό που αξίζει να τον αγαπήσουν. Το άνοιγμα του σπιτιού μας σε άλλους, όχι σε οποιουσδήποτε άλλους, αλλά σε αυτούς που ώριμα και υπεύθυνα έχουμε επιλέξει δίνει ζωντάνια, χαρά και υγεία στα παιδιά και την οικογένεια. Όταν φύγουν τα παιδιά μετά την εφηβεία θα πρέπει ήδη να έχουμε δημιουργήσει προϋποθέσεις για να μπορούμε να υπάρξουμε και χωρίς αυτά. Στην εκκλησία έχουμε τεράστιες δυνατότητες και απασχόλησης αλλά και προσφοράς (κατηχητικά, φιλανθρωπικό έργο, διακονήματα στον Ναό). 34

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ Η προσφορά στους άλλους είναι μια βασική ανάγκη που ο σύγχρονος άνθρωπος αγνοεί, επηρεασμένος από το κυρίαρχο ναρκισσιστικό πνεύμα της εποχής και αυτός είναι ένας από τους κυριότερους λόγους που υποφέρει. Ξεχνάμε τι είπε ο Κύριος: «μακάριον εστί διδόναι μάλλον η λαμβάνειν». Ίσως η μεγαλύτερη αμαρτία ημών των Χριστιανών είναι ότι κάνουμε ακριβώς το αντίθετο. Η σκέψη και η φροντίδα και η ελεημοσύνη με όλους τους τρόπους, για όσους την έχουν ανάγκη είναι ουσιαστικής σημασίας για την πνευματική μας ανάπτυξη και πρόοδο. ΤΟ ΥΠΕΡΒΑΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΟ ΓΑΜΟ Η συζυγική σχέση ολοκληρώνεται πραγματικά όταν ο γάμος και η προσωπική ύπαρξη του καθενός είναι θεμελιωμένα πάνω στο θεμέλιο της Χάριτος του Θεού, που είναι η αγάπη πέρα και πάνω από κάθε ανθρώπινη αγάπη. Είναι μεγάλη ενθάρρυνση για τους συζύγους να ξέρουν ότι η αγάπη τους δεν τους δίνει μόνο τη δυνατότητα να κάνουν πλουσιότερη τη ζωή τους αλλά τους ανοίγει και το δρόμο που φέρνει τον άνθρωπο στη Βασιλεία του Θεού. Εκείνος που έχει την πνευματική ζωή σαν πηγή ανανέωσης, έχει ένα σταθερό θεμέλιο να δημιουργήσει σχέσεις εμπιστοσύνης με τους συνανθρώπους τους. Η κάθετη εμπιστοσύνη είναι ιδιαίτερα χρήσιμη σε περιόδους που η οριζόντια έχει εξασθενήσει. Η συντροφικότητα και η αγάπη που μπορούμε να βιώσουμε μέσα στο γάμο είναι ένας ευλογημένος τρόπος να υπηρετήσουμε τον Θεό. Δεν μπορούμε να έχουμε καλή σχέση με τον Θεό, αν παραμελούμε τη συζυγική μας σχέση. Η δυνατότητα κοινωνίας των συζύγων εξαρτάται από την κοινωνία του κάθε συζύγου με τον Θεό. Για να μπορέσει ένας άνθρωπος να ανοιχθεί σε έναν άλλο, να μοιραστεί μαζί του τη ζωή και να τον αγαπήσει πρέπει ο ίδιος να έχει αισθανθεί την άνευ όρων και ορίων αγάπη του Θεού στη δική του. Καθώς ανοιγόμαστε στο Θεό νοιώθουμε ότι μας έχει αποδεχθεί, και αποδεχόμενοι την αγάπη του αποδεχόμαστε τους εαυτούς μας πρώτα και στη συνέχεια τους άλλους. Έτσι δοκιμάζουμε τη χαρά της γνήσιας κοινωνίας που αποτελεί πρόγευση του Παραδείσου. 35

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

3Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Ι. Η πρώτη περίοδος του γάμου Α. Συζυγία χωρίς παιδιά Η πρώτη περίοδος της συζυγίας είναι αρκετά φορτισμένη. Αναφέραμε ήδη πόσο μεγάλη σημασία έχει για τους συζύγους η ατομική συναισθηματική ικανοποίηση αλλά και η σταδιακή εκπλήρωση των προσδοκιών τους, οι οποίες είναι πολύ υψηλές σε σχέση με τις αντίστοιχες συζύγων προηγούμενων δεκαετιών. Την περίοδο αυτή η σπουδαιότερη προσδοκία των συζύγων είναι η γέννηση ενός παιδιού. Σύμφωνα με έρευνες έχει διαπιστωθεί ότι η απόκτηση του παιδιού είχε, και εξακολουθεί να έχει, πολλές κοινωνικές και πολιτιστικές συνέπειες για τους συζύγους1. Αμέσως εισάγει το ζευγάρι στον κόσμο των ενηλίκων. Επειδή η οικογένεια στην Ελλάδα, όπως υποστηρίζουν οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι και οι ιστορικοί, έχει παιδοκεντρικό χαρακτήρα, η γέννηση του πρώτου παιδιού αποτελεί ένα είδος γέννησης και για τους ίδιους τους γονείς. Είναι μια κοινωνική γέννηση αφού μετά τη γέννηση του πρώτου παιδιού τους το ζευγάρι ήταν αποδεκτό ως ισότιμο στα άλλα της κοινωνικής ομάδας 2 . Για να κατανοήσουμε τη θέση αυτή ας σκεφθούμε την αφόρητη πίεση που υφίσταται συχνά στις ημέρες μας το νέο ζευγάρι, από τους γονείς του και το ευρύτερο συγγενικό του δίκτυο για να αποκτήσει γρήγορα ένα παιδί. Ή ακόμα το στιγματισμό που επιφέρει η ατεκνία ακόμη και σήμερα σε δυο νέους ανθρώπους3. Η κατάσταση αυτή ανιχνεύεται πολύ εύκολα από τους ιερείς μια και η ποιμαντική διακονία πολύ συχνά αποτελεί καταφυγή πολλών ζευγαριών που τυραννιούνται από αυτές τις αντιλήψεις4.

Βλ. π. Αντωνίου Καλλιγέρη, «Από τη συζυγία στη γονεϊκότητα» Γονείς και παιδιά… κάπου θα συναντηθούμε, εκδ. Αρχονταρίκι, Αθήνα 20092 , σελ. 53 κ.εξ. 2 Ε. Αυδίκος, Το παιδί στην παραδοσιακή και τη σύγχρονη κοινωνία, Αθήνα, 1996 Ελληνικά Γράμματα, σελ. 52 κ.εξ. Πρβλ. Θ. Παραδέλλης, Από τη Bιολογική γέννηση στην Kοινωνική, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 1995, αδ.δ.δ. 3 Θ. Παραδέλλης, ό.π. 4 Χρ. Στέκα, Αγγ-Δ. Καλογρίδη, “Νέες Τεχνολογίες Αναπαραγωγής: Η επιστημη στην υπηρεσία των γυναικών ή οι γυναίκες στην υπηρεσία της επιστήμης;”, Δίνη τεύχ 7, Αθήνα, 1994. Στο άρθρο 1

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Είναι, επομένως, πολύ εύκολα κατανοητό ότι τα ζευγάρια που εμφανίζουν προβλήματα αναπαραγωγής βιώνουν μια ποικιλία συναισθημάτων τα οποία δεν βοηθούν το συζυγικό δεσμό. Ειδικοί που ασχολούνται με τη συμβουλευτική υποστήριξη ζευγαριών που είναι υπογόνιμα διαπιστώνουν ότι: 1. Οι γυναίκες είναι εκείνες που ζητούν συχνότερα από τους άνδρες βοήθεια. 2. Εάν η υπογονιμότητα διαρκέσει αρκετό καιρό, τότε τα περισσότερα ζευγάρια διαπιστώνουν ότι με την πάροδο του χρόνου, ενώ στην αρχή της σχέσης και του γάμου η συνύπαρξη με το σύζυγο/σύντροφο ήταν από μόνη της συναρπαστική, τώρα η ικανοποίηση των συζύγων και η εξασφάλιση κοινών θετικών δραστηριοτήτων απαιτεί προσπάθεια και προγραμματισμό. Με τον τρόπο αυτό η διάβρωση της σχέσης επιταχύνεται. 3. Εμφανίζονται συχνότερα προβλήματα επικοινωνίας. 4. Επειδή είτε από τον ένα, είτε και από τους δυο συζύγους η υπογονιμότητα εκλαμβάνεται ως αυθαίρετη και άδικη, εμφανίζεται θυμός, ο οποίος μπορεί να δημιουργήσει πολλά προβλήματα αντιπαράθεσης στο ζευγάρι. 5. Εκτός από το αίσθημα του θυμού, είναι πιθανό στο ζευγάρι να εμφανιστούν το συναίσθημα της ενοχής ή και της αυτοκατηγορίας. Πολύ συχνά, ο θυμός και οι ενοχές εκφράζονται σε σχέση με την πίστη των συζύγων. Η θλιβερή κατάσταση που ζουν, εκφράζεται ανάλογα με την πίστη που έχουν στο Θεό. Έτσι μερικές φορές ο θυμός εκφράζεται ως αγανάκτηση στην «αυθαίρετη» παρέμβασή Του στην καθημερινότητα του ζευγαριού. Οι ενοχές συνδέονται είτε με αποφάσεις που ελήφθησαν ύστερα από ηθικού χαρακτήρα διλλήμματα είτε με παλαιότερες αμαρτίες που δεν έχουν συγχωρεθεί5.

περιγράφεται με πολύ παραστατικό τρόπο πως η ιουδαϊκής προελεύσεως αντίληψη της απολυτοποίησης της τεκνογονίας μπορεί να μετρέψει τη γυναίκα σε πειραματόζωο. 5 C. R. Newton, «Συμβουλευτική για ζευγάρια με προβλήματα υπογονιμότητας» στο L. H. Burns & S. N Covington, Υπογονιμότητα (Συμβουλευτική). τ.Α’, εκδ Παπαζήση, Αθήνα 2002, σελ. 203 κ.εξ.

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Β. Όταν οι σύζυγοι περιμένουν το πρώτο τους παιδί Ο ερχομός του πρώτου παιδιού δημιουργεί πολλές και αξιοπρόσεκτες αλλαγές στον γενικότερο βίο των συζύγων. Αποτελεί μια μετάβαση η οποία έχει μεγάλη σημασία για την κοινή πορεία των δύο συζύγων. Η μετάβαση αυτή από τη συζυγική δυάδα στην τριάδα σηματοδοτεί ποικίλες και πολυεπίπεδες αλλαγές στη ζωή των συζύγων. Αυτές αφορούν κατά πρώτο λόγο στη συζυγία, χωρίς να ξεχνάμε ότι η γονεϊκότητα στον άνθρωπο δεν είναι αποτέλεσμα μόνο βιολογικών επιταγών και παράμετροι όπως η φροντίδα, η αγωγή και η κοινωνικοποίηση των παιδιών αποτελούν κοινωνικές διαδικασίες οι οποίες είναι μεταβλητές και έχουν ανοικτή έκβαση6. Η πολυπλοκότητα του γονεϊκού ρόλου φαίνεται και από μια άλλη διαπίστωση: Δεν είναι ρόλος που διαδραματίζεται σε κοινωνικό κενό αλλά συνδέεται άμεσα με τις δημογραφικές αλλαγές, τα ιστορικά γεγονότα, με τους πολιτιστικούς κανόνες και αξίες των κοινωνιών εντός των οποίων διαδραματίζεται και με την κοινωνική οργάνωση και δομή7. Ο όρος “μετάβαση” χρησιμοποιείται επειδή η περίοδος αυτή που προσεγγίζουμε χαρακτηρίζεται από μια πορεία που την ονομάζουμε πολύ απλά προετοιμασία των συζύγων να δεχθούν ένα νέο μέλος, να γίνουν γονείς. Η χρησιμοποίηση της έκφρασης αυτής δεν είναι τυχαία. Οι σύζυγοι για να “μεταβούν” στη γονεϊκότητα πρέπει να πορευθούν από το σημείο- σταθμό στο οποίο βρίσκονται σε αυτό που καλούνται να φθάσουν για να εκκινήσουν ταυτόχρονα μια νέα πορεία. Καλούνται να οικειωθούν ένα ρόλο που ποτέ δεν είχαν και πρέπει να ανταποκριθούν σε αυτόν με τον καλύτερο τρόπο. Έχουμε λοιπόν ένα πέρασμα στη ζωή της οικογένειας που είναι εξαιρετικά σημαντικό για τέσσερεις κυρίως λόγους: 1. Γιατί ο τρόπος που η νέα οικογένεια θα σταθεί μπροστά στις εξελίξεις αυτές, θα αντιμετωπίσει τις δυσκολίες ή τις προκλήσεις που ενδεχομένως προκύψουν είναι

Β. Φθενάκης, “Οι νέες προκλήσεις για τους γονείς” στο Οικογένεια- Ευρώπη- 21ος αιώνας, Αθήνα 1998, σελ. 132-139. 7 Ό.π. σελ. 135. 6

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

καθοριστικός για τον εμπλουτισμό του συζυγικού και για την οικείωση του ρόλου του γονέα. 2. Γιατί θα οριοθετήσει την ποιοτική εξέλιξη του παιδιού μέσα στον χρόνο. 3. Γιατί είναι το πρώτο άνοιγμα της οικογένειας στον κόσμο. Η αγάπη που ένωσε τους συζύγους με την ευλογία της Εκκλησίας μας, ανοίγει διαδοχικά τον άνδρα και τη γυναίκα από τον περιορισμένο χώρο του “εγώ”, στην κοινωνία του “εσύ”, για να ολοκληρωθεί αυτή η πορεία ζωής με την είσοδό τους στον κόσμο του “εμείς”. 4. Γιατί συμβαίνει σε μια χρονική περίοδο που συμπίπτει με δύο πολύ σημαντικές παραμέτρους της ζωής του ζεύγους: 4.1. Η βιολογική ηλικία τους είναι κατά μέσο όρο ανάμεσα στα 29-32 έτη για τη γυναίκα και 32-37 έτη για τον άνδρα. Αυτό σημαίνει ότι και οι δύο βρίσκονται στην αρχή της επαγγελματικής τους σταδιοδρομίας8, γεγονός που ιδιαίτερα στις σημερινές συνθήκες ζωής σημαίνει ότι ήδη έχουν εμφανιστεί πάρα πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν άμεσα το συζυγικό βίο. 4.2. Η ηλικία γάμου τους βρίσκεται σύμφωνα με τα στατιστικά δεδομένα ανάμεσα στα 0-4 έτη. Αυτό σημαίνει ότι οι δύο σύζυγοι βρίσκονται στη φάση της προσαρμογής στη νέα τους ζωή, που αν συνδυαστεί με το φαινόμενο της ρευστότητας που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες οικογένειες αποτελεί ένα γεγονός που δυσκολεύει πολύ τους νέους ανθρώπους και τη προσαρμογή τους στη συζυγική ζωή. Δεν αναφερόμαστε τυχαία σε αυτούς τους παράγοντες. Η ηλικία των συζύγων, η εκπαίδευση, η δράση τους μέσα στον επαγγελματικό χώρο η οποία σχετίζεται με την βελτίωση των όρων διαβίωσης (η στέγη, η βελτίωση της αμοιβής κ.ά) επιδρά στην επιθυμία τους να αποκτήσουν παιδί 9. Από το 2008 και μετά η κρίση στην οικονομία ανέτρεψε σε μεγάλο βαθμό την κατάσταση αυτή. Η ραγδαία οικονομική κρίση, η ταχύτατη αποδόμηση του κράτους πρόνοιας το οποίο ήταν ήδη σε κρίση (βλ. Σ. Ρομπόλης, Η Κρίση του κράτους – πρόνοιας στην Ελλάδα. Οικογένεια- Ευρώπη- 21ος αιώνας, Αθήνα 1998, σελ. 202 κ.εξ.) και η απροθυμία των υπευθύνων που σχεδιάζουν και ασκούν πολιτική να αντιμετωπίσουν το φαινόμενο δημιουργικά, έχει ανατρέψει σε μεγάλο βαθμό όσα γνωρίζαμε μέχρι τώρα. Πρέπει ακόμα να σημειώσουμε ότι από όσο γνωρίζουμε μέχρι αυτή τη στιγμή δεν έχουν δημοσιευτεί έρευνες που να προσφέρουν μια εικόνα της κατάστασης που επικρατεί σήμερα έτσι ώστε η κρίση μας να είναι περισσότερο αντικειμενική. 9 Μια σύγχρονη θεωρία: «Η Νέα Οικονομική θεωρία για την Οικογένεια υποθέτει ότι το μέγεθος της οικογένειας καθορίζεται από ένα σύνολο προτιμήσεων σε αντιστοιχία με τους διαθέσιμους οικονομικούς πόρους. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, το κόστος του παιδιού εξετάζεται όχι μόνο με 8

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Η φάση αυτή προσφέρει, ή έχει τη δυνατότητα να προσφέρει, πολλά στο ζευγάρι. Η κυριότερη, δυνατότητα, που χορηγεί είναι αυτή της ωρίμανσης της προσωπικότητας των προσώπων και της δυάδας των συζύγων ως “σάρκας μίας”. Στη διαδικασία της ωρίμανσης δεν θα πρέπει να αγνοήσουμε ότι εντάσσεται και ο κίνδυνος της εμφάνισης συγκρούσεων. Επειδή αναφερθήκαμε αρκετά συχνά σε παράγοντες που έχουν σχέση με τον χρόνο πρέπει να τονισθεί ακόμα ότι η “η μετάβαση στη γονεϊκή ιδιότητα δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο αναπτυξιακό γεγονός στη γραμμική χρονολογική εξέλιξη της οικογένειας αλλά εντάσσεται σε μια δυναμική διεργασία όπου το παρόν διαμορφώνεται κάτω από την άμεση επίδραση του μέλλοντος τόσο στο ατομικό όσο και στο οικογενειακό επίπεδο”10. Όπως προαναφέραμε, το πρώτο παιδί γεννιέται όταν οι σύζυγοι βρίσκονται στην αρχή της επαγγελματικής τους σταδιοδρομίας και οι ίδιοι προσπαθούν να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες που απαιτεί ο γάμος. Από ψυχολογικής πλευράς η γονεϊκότητα είναι μια εμπειρία ζωής που προσφέρει πολλά. Κατά την εποχή στην οποία η δυάδα γίνεται τριάδα σηματοδοτούνται πολλές αλλαγές. Η πρώτη, συνδέεται άμεσα με το χώρο που έχει δοθεί (ή που δεν έχει παραχωρηθεί όπως συμβαίνει αρκετά συχνά) από τους δυο γονείς στο παιδί ώστε να αναπτυχθεί. Η προσπάθεια δημιουργίας χώρου για το παιδί βοηθά πολύ στην ανάπτυξη της οικειότητας μέσα στις συζυγικές σχέσεις. Η εμπειρία της συχνής φροντίδος ενός μικρού παιδιού είναι μια πορεία που βοηθά στη στήριξη της αυτοεκτίμησης που έχει κάθε γονιός. Η προσπάθεια που απαιτεί η φροντίδα ενός βρέφους ασκεί πολλές επιδράσεις στις διαπροσωπικές σχέσεις των συζύγων αφού ζητά την καλύτερη δυνατή επικοινωνία τους.

βάση τις χρηματικές δαπάνες, αλλά και με το χρόνο που απαιτείται για την αντροφή του. Οταν αναφερόμαστε στην έννοια χρηματικό κόστος, συμπεριλαμβάνουμε και την γυναικεία απασχόληση, εφόσον κυρίως οι γυναίκες απασχολούνται με την ανατροφή των παιδιών». (“Κοινωνικο-οικονομικοί προσδιοριστικοί παράγοντες της γονιμότηττας στην Ελλάδα” ( 1992, 1997) τομ. Α’, Β’ Αθήνα ΕΚΚΕ). 10 Θ. Δραγώνα, “Μετάβαση στη Γονεϊκή ιδιότητα” στο Βασική Παιδοψυχιατρική, τομ Α’, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 1994, σελ. 131-157.

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Η σχέση γονιού και παιδιού τροφοδοτείται από τη συζυγική σχέση, η ποιότητά της εξαρτάται από αυτή. Οικοδομείται από τις προσδοκίες των γονέων από τις επιρροές που ασκεί το στενό ή το ευρύ κοινωνικό περιβάλλον και από τον “μύθο του τέλειου γονιού”. Οι νέοι γονείς χρειάζεται να έχουν ήδη μια πορεία αγάπης ώστε να δημιουργήσουν χώρο κατάλληλο για την ανάπτυξη του παιδιού τους αλλά και να ανακατανείμουν την αγάπη τους, τη φροντίδα και τη στοργή τους μεταξύ τους. Η προσπάθεια αυτή ούτε εύκολη είναι ούτε απλή θέτει σε δοκιμασία το γάμο και αρκετές φορές ανατρέπει πολλές ενδοσυζυγικές ισορροπίες. Γ. Οι ιδιαιτερότητες που ζεί η σύζυγος Είναι κατανοητό ότι η σύζυγος βιώνει την περίοδο της μετάβασης σαφέστερα και εντονότερα από ότι ο σύζυγός της, γεγονός που συχνά προκαλεί δυσφορία διότι βιώνει αλλαγές που δεν γνωρίζει (πολύ περισσότερο δεν τις γνωρίζει ο σύζυγός της) και δεν αισθάνεται σε θέση να τις χειρισθεί. Οι σωματικές αλλαγές είναι πολλές και διακριτές. Ουσιαστικά η εικόνα της εγκύου έρχεται σε άμεση σύγκρουση με το πρότυπο της γυναικείας ομορφιάς που προβάλλουν έντονα οι διαφημίσεις σε όλα τα είδη του Τύπου. «Οι σωματικές αλλαγές που είναι αποτέλεσμα της εγκυμοσύνης δεν είναι ανάλογες με οποιεσδήποτε αλλαγές που οφείλονται σε άλλες αιτίες. Είναι η σχέση της γυναίκας με τη θηλυκότητά της και τη μητρότητα που προσδιορίζουν το βίωμα της εγκυμοσύνης στο βιολογικό επίπεδο. Η γυναίκα που απορρίπτει ή αρνείται το σώμα της θα θεωρήσει την εγκυμοσύνη και τη μητρότητα δύσκολες ή και αντιφατικές εμπειρίες»11. Πιστεύουμε ότι δεν πρέπει να αγνοηθεί η σημασία που έχει για την έγκυο γυναίκα η ομορφιά του σώματός της και η αποδοχή της από τον σύζυγό της. Είναι αρκετό να έχουμε στη σκέψη μας το στερεότυπο της γυναικείας ομορφιάς που προβάλλεται εμφαντικά από την τηλεόραση και της διαφημίσεις κάθε είδους. Πολύ Θ. Δραγώνα, “Εγκυμοσύνη: Σωματικές, ψυχικές και κοινωνικο-ψυχολογικές ανακατατάξεις” στο Μωρά και Μητέρες, εκδ. Καστανιώτης Αθήνα 1999, σελ . 147-158. 11

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

συχνά σκεπτόμαστε πως οι νοοτροπίες των κοινωνιών μας, απορρίπτουν ή στην καλύτερη περίπτωση περιθωριοποιούν την εικόνα της μητέρας για χάρη αυτού του προτύπου ομορφιάς. Η κυοφορία, εκτός των εξωτερικών αλλαγών, εσωτερικά δημιουργεί εντάσεις, αμφιθυμία, κούραση, άγχος που συνδέονται με την αγωνία της για το αν καταφέρει να ανταποκριθεί στο ρόλο της μητρότητος. Βέβαια το συναίσθημα αυτό συνδέεται περισσότερο με την πίεση που ασκεί το κοινωνικό περιβάλλον με τις προσδοκίες και τα πρότυπα που προβάλλει παρά με τίς ουσιαστικές ανάγκες που έχει ο ρόλος της μητρότητος. Θα ήταν παράληψή μας να αγνοήσουμε τις, συχνά, βαθειές θεολογικές αναζητήσεις που έχει η υποψήφια μητέρα και την ανάγκη διαλόγου και έκφρασης. Η γυναίκα αναρωτιέται για το πότε πρέπει να νοιώσει μητέρα, από τη στιγμή που είναι έγκυος ή από τη στιγμή που θα πιάσει αγκαλιά το μωρό; ή μήπως αργότερα όταν ό ένας θα μαθαίνει από τον άλλο; Μήπως το μητρικό φίλτρο δεν υπάρχει σε εκείνη; Ο Θεός θέλει να γεννηθεί το παιδί της12; Την κορύφωση των αισθημάτων της εγκύου περιγράφει με τον καλύτερο τρόπο μια μητέρα λίγο πριν μπει στην αίθουσα τοκετού: «Μόλις φθάσεις στην παραλαβή για να γεννήσεις αισθάνεσαι φοβισμένη και χαμένη»13. Οι φόβοι αυτοί εντάσσονται σε ένα γενικότερο πλαίσιο μείωσης της αυτοεκτίμησης αφού κορυφώνεται η ανησυχία για μια αποτυχία, το άγχος και η αγωνία για το απόλυτο νέο που έρχεται και δεν είναι καθόλου εύκολο να ενταχθεί στα μέχρι εκείνη τη στιγμή γνωστά πλαίσια. Παλαιότερα η αγωνία της μητέρας και του πατέρα ήταν η σωματική υγεία του παιδιού. Σήμερα ύστερα από την πρόοδο που σημειώθηκε στην ιατρική επιστήμη αυτός ο φόβος αντικαταστάθηκε από την ανησυχία για τη ψυχολογική υγεία του παιδιού. «Εκτός από την άποψη ότι το βρέφος είναι ευάλωτο και αδύναμο, η Δύση είχε πάντοτε την ακλόνητη, αλλά τελικά και σκληρή πίστη στην αποτελεσματική

12 13

Θ. Δραγώνα, Η Γέννηση, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1987, σελ. 83 κ.εξ. Ό. π., σελ. 83.

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

παρέμβαση των ενηλίκων: οι γονείς μπορούν να αποτρέψουν κάποια μελλοντική νόσο φθάνει να κάνουν αυτό που πρέπει»14. Η μητέρα κρίνεται μέσα από τη συμπεριφορά της στο παιδί, προτάσσεται πάντοτε η ευθύνη της για κάθε σφάλμα του παιδιού, σφάλμα για το οποίο ευθύνονται οι ψυχολόγοι με τα ιδεολογικά πρότυπα που προβάλλουν. Οι ανάγκες της είναι αντίθετες με το ρομαντικό πλαίσιο που έχει οικοδομήσει η κοινωνία μας για αυτές. Σύμφωνα με αυτό η μητέρα οφείλει να είναι ένας άγγελος που προλαβαίνει τα πάντα, συνεχώς στοργική και ήρεμη. Εάν εδώ προσθέσουμε και το γεγονός και της επαγγελματικής καταξίωσης και την άνιση μεταχείρηση που υφίσταται από τις ασκούμενες πολιτικές για την οικογένεια τότε φαίνεται πως συμπληρώνεται η εικόνα που την φορτίζει με αγωνία. Δ. Οι ιδιαιτερότητες που ζει ο μελλοντικός πατέρας Η πατρότητα ήταν για πολλές δεκαετίες στο περιθώριο της οικογενειακής ζωής. Στη δεκαετία ‘60-’70 κάτω από την επίδραση του φεμινιστικού κινήματος οι γυναίκες αναρωτιώντουσαν τι χρειάζονται ένα σύζυγο. Σήμερα κάποιες γυναίκες αναρωτιούνται τι χρειάζονται ένα άνδρα, αφού η πρόοδος της βιοτεχνολογίας κατέστησε δυνατή την τεκνοποίηση χωρίς την παρουσία του. Πολλοί κοινωνικοί επιστήμονες τονίζουν ακόμα μια πραγματικότητα της εποχής μας -που δεν είναι άγνωστη στην ιστορία- που αφορά την πατρότητα. Ο άνδρας μπορεί να γίνει ο βιολογικός πατέρας του παιδιού του αλλά όντως πατέρας του γίνεται μόνο άν το επιτρέψει η μητέρα του! Μια βασική αιτία που οδήγησε σε αυτή την κατάσταση, αποτελεί το γεγονός ότι η πατρότητα δεν προσδιορίζεται από την ίδια βιολογική αμεσότητα που χαρακτηρίζει τη μητρότητα. Ανάλογες παρατηρήσεις έρχονται και από τον χώρο των κοινωνικών επιστημών. Η πατρότητα πολύ λίγο έχει ερευνηθεί. Σήμερα όμως με τον επαναπροσδιορισμό των κοινωνικών δικτύων, η σχέση πατέρα και παιδιού

Ό. π., σελ. 88.

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

επανέρχεται στο κέντρο του ενδιαφέροντος και της έρευνας της οικογενειακής πολιτικής. Η επικρατούσα ιδεολογία πρόβαλλε και εξακολουθεί να προβάλλει τον άνδρα – κουβαλητή, ένα όν που είναι καταναλωτικό. Αγοράζει μετοχές, αυτοκίνητο, είναι σκληρός, δεν έχει αισθήματα, πρέπει να είναι τέλειος σε όλα, να τα γνωρίζει όλα. Ο άνδρας σήμερα, το πρότυπό του, περισσότερο θυμίζει μηχανή και πολύ λιγότερο άνθρωπο. Η πατρότητα άν δυσκολεύει πολύ τον άνδρα είναι γιατί απαιτεί να κάνει πράγματα εντελώς αντίθετα από αυτά που του έχουν μάθει. Ιδιαίτερα να μην εκφράζει τα συναισθήματά του. Για να είναι κανείς πατέρας δεν χρειάζεται να τα ξέρει όλα, πρέπει να δωσει κάτι από τη ψυχή του. Να είναι λιγότερο παροχέας και να δίνει χρόνο. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς τέλειος, αλλά να μπορεί να συμπορεύεται με το παιδί του χωρίς την τετράγωνη λογική των οικονομικών μεγεθών. «Η πατρότητα συντελείται σταδιακά και εκτείνεται από τη δυσκολία συνειδητοποίησης

στη

διάρκεια

της

εγκυμοσύνης

μέχρι

την

απόκτηση

αυτοπεποίθησης λίγους μήνες μετά τη γέννηση του παιδιού»15. Οι σύγχρονοι ερευνητές θεωρούν ότι η έννοια της πατρότητας χαρακτηρίζεται από πολλές αλλαγές: «α. Η αλλαγή του οικογενειακού δικαίου αντικαθιστά την πατρική εξουσία με τη γονική μέριμνα. β. Η ανάπτυξη των μεθόδων τεχνικής αναπαραγωγής μας αναγκάζει να τη διακρίνουμε σε βιολογική και κοινωνική πατρότητα, διάκριση βέβαια που δεν είναι καινούργια. γ. τέλος οι νέες μορφές οικογένειας αλλάζουν επίσης την έννοια της πατρότητας. Ιδιαίτερα στην περίπτωση των μονογονικών οικογενειών τι σημαίνει για το παιδί να μεγαλώνει χωρίς πατέρα επειδή αυτή είναι η επιλογή της μητέρας του

Θ. Δραγώνα – Δ. Ναζίρη, Οδεύοντας προς την πατρότητα, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1995, σελ. 93 κ.εξ.

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

και από την άλλη πλευρά, τι επιπτώσεις έχει στον άνδρα ο περιορισμός της παρουσίας του στο ρόλο του βιολογικού πατέρα16»; Ο πατέρας σήμερα επανέρχεται δυναμικά στο προσκήνιο της οικογένειας και της κοινωνίας για πολλούς λόγους. Εάν μιλήσουμε για τη συζυγική οικογένεια, η περίοδος της κύησης του παιδιού δίνει στον άνδρα τη δυνατότητα να επανεξετάσει τη σχέση του με τη σύζυγό του και τη θέση του ως πρός τους γονείς του17. Είναι μια πραγματική ευκαιρία και για τους δύο. Για τον άνδρα είναι πραγματική ανάγκη να του αναγνωρισθεί η προσπάθεια που καταβάλλει σε όλα τα επίπεδα. Με την συμπαράσταση της γυναίκας του να αντισταθεί στην αδιέξοδη πορεία που δρομολογεί η σημερινή καταναλωτική κονωνία. Να αντισταθεί στον οικονομίστικο χαρακτήρα που έχει δοθεί στο ρόλο του. Ύστερα από όλα αυτά έχει μεγάλη σημασία να δούμε πώς προετοιμάζονται οι σύζυγοι για τη νέα πραγματικότητα που θα ζήσουν και με ποιούς τρόπους η Εκκλησία μας συμπαραστέκεται στην προσπάθειά τους. Ε. Η διδασκαλία της Εκκλησίας μας για την τεκνογονία και τη γονεϊκότητα Αυτές οι εξελίξεις δεν έμειναν απαρατήρητες από τους σύγχρονους θεολόγους και ποιμένες που ήθελαν, αξιοποιώντας τα κείμενα των Αγ. Πατέρων της Εκκλησίας, να συμπαρασταθούν στους νέους γονείς στις πολυπληθείς ενορίες που διακονούν και παράλληλα στο κλίμα της ρευστότητας που επικρατεί να τους δείξουν ότι η ενορία και η εκκλησιαστική ζωή είναι οάσεις αγάπης, κοινωνίας και σταθερότητας. Αν μελετήσουμε προσεκτικά την Ακολουθία του Μυστηρίου του Γάμου, θα διαπιστώσουμε εύκολα ότι η πατρότητα και η μητρότητα προέρχονται από τη συζυγία.

Θ. Παραδέλλης, Από τη Βιολογική γέννηση στην Κοινωνική, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 1995, αδ.δ.δ. Βλ Θ. Δραγώνα - Δ. Ναζίρη, Οδεύοντας προς την πατρότητα…, Θ. Δραγώνα, “Μετάβαση στη Γονεϊκή ιδιότητα”, στο Βασική Παιδοψυχιατρική τομ Α’, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα, 1994. 16 17

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Όσοι από τους Πατέρες της Εκκλησίας μας έγραψαν για την ευθύνη του γονιού μίλησαν πρώτα για την ευθύνη της συζυγίας. Η σημασία αυτής της παραδοχής είναι πολύ μεγάλη. Οι έρευνες που συνοπτικά παρουσιάσαμε μας έδειξαν ότι η ελληνική οικογένεια είναι παιδοκεντρική. Το παιδί, σύμφωνα με αυτές, είναι μια συναισθηματική και οικονομική επένδυση των συζύγων. Αυτή η πραγματικότητα είναι λανθασμένη και έχει τη βασική ευθύνη για τα προβλήματα που εντοπίζονται μέσα στους κόλπους της οικογένειας. Η τεκνογονία δεν είναι ανεξάρτητη από τη συζυγία. Στη θεολογία των Πατέρων η οικογένεια είναι συζυγοκεντρική και αυτό πρέπει να είναι το πρότυπο της σημερινής οικογένειας. Μια συζυγία που θεμελιώνεται στην αγάπη που φθάνει μέχρι τη θυσία, στην ομόνοια, στην αρμονία, στη ταπείνωση, σύμφωνα με το πρότυπο της σχέσης Χριστού και Εκκλησίας. Η συζυγία μέσα στην εκκλησιαστική ζωή είναι δημιουργία, βαθειά πλήρωση του ανθρώπου. Ο γάμος είναι ένας χώρος άσκησης της αγάπης, της ζωής μου ως αγάπης και της αγάπης ως ζωής. «Το εκπληκτικό και το συγκεκριμένο είναι η αγάπη των προσώπων, του μοναδικού και επώνυμου προσώπου του πλησίον, του συζύγου ή της συζύγου μου στον οποίο μεταθέτω τον εαυτό μου, αυξάνω την προσωπικότητά και την ελευθερία μου, ανακαλύπτω την ταυτότητα και την ετερότητά μου»18. Επομένως ο προορισμός του γάμου δεν είναι για να γεννηθούν μόνο παιδιά αλλά, κυρίως, για να οδεύσουμε μέσα από τη βίωση του μυστηρίου του Γάμου στη Βασιλεία του Θεού. Αντίληψη που είναι παλαιοδιαθηκική, άν θυμηθούμε τήν προσευχή του Τωβίου και της συζύγου του Σάρρας τήν πρώτη νύχτα του Γάμου του19, και εμπλουτίζεται από τη διδασκαλία του Απ. Παύλου όπως αναπτύσσεται στήν Α’ Κορ. 7.1-720.

π. Μιχαήλ Καρδαμάκης, Αγάπη και Γάμος, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1991. Τωβ. 8.4-9. 20 Βλ. την ερμηνευτική ανάλυση των Γ. Πατρώνου, Θεολογία και εμπειρία του Γάμου, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1992, σελ. 43 κ.εξ. και Θ. Ιωαννίδη, Γάμος και Παρθενία εν Χριστώ, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1998 σελ. 135 κ.εξ. 18 19

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Παρά το γεγονός αυτό η τεκνογονία είναι άμεσα συνιφασμένη με το μυστήριο του Γάμου. Η είσοδος των συζύγων στό κόσμο του «εμείς» των πολλών γίνεται κατά το πρότυπο της Αγ. Τριάδος. Η τεκνογονία είναι δώρο Θεού όπως πολύ εύγλωττα μας λένε οι ευχές του Μυστηρίου του Γάμου21. Είναι συνέπεια της αγάπης των συζύγων που εμπλουτίζεται από τη Χάρη του Θεού. Γι΄ αυτό και η γέννηση του παιδιού προκαλεί μεγάλη χαρά όπως δηλώνει η Ευα γεννώντας το παιδί της, γιατί ο ερχομός του αποκαλύπτει το περίσσευμα της Χάριτός Του. «Το παιδί που γεννιέται είναι ένα είδος γέφυρας που συνδέει τους γονείς, οι τρείς σάρκες γίνονται μία, γιατί το παιδί συνάπτει τους γονείς»22. Η απόφαση για τη γέννηση παιδιών δεν είναι απλή συνέπεια της έγγαμης ζωής «αλλά αγγίζει ουσιαστικά τη θέληση του ανθρώπου για αληθινή κοινωνία προσώπων και για μεταπήδηση στην κοινωνία των πολλών, στην έγχυση της αγάπης και τη λειτουργία της διακονίας»23. Οι Άγ. Πατέρες μας δεν δίνουν τόσο μεγάλη σημασία στη φυσική γέννηση του παιδιού όσο στην ανατροφή του που είναι και η πνευματική του γέννηση. Άλλωστε η τεκνογονία είχε συνδεθεί ήδη στην Π. Διαθήκη με την νίκη κατά του θανάτου. Η ντροπή που αισθάνονταν τα στείρα ζευγάρια συνδένται με αυτή την πεποίθηση όσο και με την προσδοκία της ελεύσεως Του Μεσσία. Η φυσική γέννηση εκφράζει τη βιολογική ανάγκη της διατήρησης του ατομικού είδους, είναι μια αναγκαιότητα για την ατομική αυτοσυντήρηση. Από την φυσική γέννηση εξέρχονται όχι πρόσωπα αλλά άτομα υποταγμένα στη βιολογική τους φύση. Η ανατροφή όμως είναι μια άλλη, διαφορετική λειτουργία που στοχεύει στη γέννηση του ανθρώπου ως προσώπου στη μεταμόρφωσή του σε ύπαρξη εκκλησιαστική 24.

Στα ειρηνικά της Ακολουθίας του Γάμου δέεται ο ιερέας: “Υπέρ του παρασχεθήναι αυτοίς σωφροσύνην και καρπόν κοιλίας...”. Στην α’ ευχή της Ακολουθίας αναφέρεται εμφαντικά: “ο δια την άφραστόν σου δωρεάν και πολλήν αγαθότητα παραγενόμενος εν Κανά της Γαλιλαίας και τον εκείσαι γάμον ευλογήσας, ίνα φανερώσης ότι σόν θέλημα εστίν ή έννομος συζυγία και η εξ αυτής παιδοποιΐα”. 22 Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία ΙΒ’ προς Κολοσσαείς, ΕΠΕ, τόμ. 22, σελ. 344. 23 Γ. Πατρώνου, Θεολογία και εμπειρία του Γάμου, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1992, σελ. 289. 24 Στ. Φωτίου, Ο Γάμος ως μυστήριο αγάπης κατά την Καινή Διαθήκη, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1994, σελ. 115. 21

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Αυτή η αντίληψη πηγάζει από την Ανάσταση του Χριστού. Το βάρος δεν δίνεται στη φυσική γέννηση όσο στο να γίνει το παιδί πολίτης του παραδείσου. «Αυξάνεσθε ουν αύξησιν την κατά Θεόν τελείωσιν την κατά τον ένδον άνθρωπον πληθύνεσθε Εκκλησίας τη ευλογία ...Πληθύνεσθε Τινές; Οι κατά το Ευαγγέλιον γεννώμενοι...»25. Άρα οι γονείς δεν πρέπει να νοιάζονται εν γή καταλιπείν παίδας αλλ’ αναγαγείν αυτούς εις τους ουρανούς. Η πατρότητα και η μητρότητα αποκτούν στα κείμενα των Πατέρων τελείως διαφορετική έννοια. Γράφει ο αγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος «Δεν κάνει έναν άνθρωπον πατέρα το γεγονός και μόνο ότι συντέλεσε στο να γεννηθεί ένα παιδί αλλά στο να το διαπαιδαγωγήσει σωστά. Ότι αυτό είναι αλήθεια ότι δηλαδή όχι η φυσική σχέση αλλά η αρετή δημιουργεί πατέρες, θα μπορούσαν να μας το ομολογήσουν οι ίδιοι οι γονείς». Για να καταλήξει: “ Δεν σας τα λέω χωρίς λόγο αυτά αλλά για να μάθετε ότι η διάθεση είναι ισχυρότερη της φύσεως. Αυτή περισσότερο από εκείνη και γιούς και πατέρες δημιουργεί συνήθως. Τούτο είναι έργο της πρόνοιας του Θεού»26. Πάλι ο αγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος θεωρεί ότι είναι παιδοκτόνοι οι πατέρες οι οποίοι δεν εργάζονται για την ευλάβεια των παιδιών τους 27. Δεν διστάζει να υποστηρίξει ότι «δεν κάνει πατέρα μόνον η γέννηση του παιδιού»28 και προσθέτει ότι «γνώρισμα της μητέρας δεν είναι η γέννηση παιδιών, γιατί αυτό είναι δώρο της φύσεως, αλλά η ανατροφή των παιδιών γιατί αυτό εξαρτάται από την ελεύθερη απόφασή της»29. Διδασκαλία την οποία επαναλαμβάνει, όπως είδαμε, και στους εόρτιους Λόγους του προς την Αγ. Άννα και προς τους Μακκαβαίους.

Αγ. Γρηγορίου Νύσσης, Περί της του ανθρώπου γενέσεως και εις το κατ’εικόνα και καθ’ομοίωσιν, Ομιλία Β’΄, ΕΠΕ, τόμ. 5, σελ. 414, 416. 26 Ιωάννη Χρυσοστόμου, Ομιλία Α’, Εις το δειν και εν τη Πεντηκοστή…και προς το τέλει περί της Άννης, ΕΠΕ, τόμ. 8Α, σελ. 23. 27 Ιωάννη Χρυσοστόμου, Εις το χήρα καταλεγέσθω μη ελάττων ετών εξήκοντα γεγονυία, και περί της παίδων αγωγής, ΕΠΕ, τόμ. 27, σελ. 483. 28 Ιωάννη Χρυσοστόμου, Προς τους πολεμίους του μοναχικού βίου, λόγος Γ’ - προς τον πιστόν πατέρα, ΕΠΕ, τόμ. 28, σελ. 549. Παρόμοια άποψη καταθέτει και ο Μ. Βασίλειος, Ασκητική προδιατύπωσις, ΕΠΕ, τομ. 8, σελ. 35. 29 Ιωάννη Χρυσοστόμου, Ομιλία Α’, Εις τους Μακκαβαίους, ΕΠΕ, τόμ. 36, σελ. 360. 25

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Οι απόψεις του ιερού Χρυσοστόμου είναι θεμελιωμένες στους λόγους του Χριστού που θέλει την πατρότητα και την μητρότητα να εξαρτόνται από τη βίωση του λόγου του Ευαγγελίου. Για αυτό και η γονική μέριμνα σημαίνει την δικαιοσύνης επιμέλειαν, την ανατροφήν μετ’ ευλαβείας30. Η πατρότητα και η μητρότητα επομένως στην ορθόδοξη παράδοση δεν σημαίνουν βιολογική αλλά πνευματική διαδοχή. Είναι διακονήματα που μπορούν να εκδηλωθούν με την προσφορά προς τους συνανθρώπους και ιδιαίτερα προς τους πάσχοντες και τους αδυνάτους, τους αναξιοπαθούντες και τους ανυπεράσπιστους. Η πατρική και η μητρική μέριμνα μέσα στην Εκκλησία υπερβαίνει τα στενά όρια της βιολογικής συγγένειας31. Για να κατανοήσουμε πως αντιλαμβάνεται την πατρότητα η Εκκλησία μας αρκεί να θυμηθούμε την ερμηνεία της παραβολής του φιλεύσπλαχνου πατέρα. Ο πατέρας της παραβολής δεν ενδιαφέρεται για τον εαυτό του αλλά για την αγάπη του παιδιού του. Δεν ενδιαφέρεται καθόλου για το άν θα φανεί αποτυχημένος στη γνώμη της κλειστής κοινωνίας της εποχής. Πολύ εύκολα ξεπερνά και την κακή στάση του μικρού υιού, δεν τον διδάσκει. Παρά μόνο περιμένει να συναντηθεί προσωπικά μαζί του. Και αν ακόμα δεν μπορεί να τον ακολουθήσει στον κατήφορο που ακολουθεί αυτός του παραστέκεται με την αγάπη Του και περιμένει με δυναμικό τρόπο την επιστροφή του. Η αγάπη του πατέρα δεν καταργεί την ελευθερία του παιδιού δεν είναι επένδυση της ζωής Του στη ζωή του. Αλλά τα βάσανα του πατέρα δε σταματάνε με την επιστροφή του νεώτερου υιού στην πατρική εστία. Έχει να αντιμετωπίσει το θυμό του μεγαλύτερου παιδιού του και εκεί πάλι εμφανίζεται η αρχοντιά της αγάπης του Πατέρα. Στην οργή του παιδιού αυτός αντιπαραθέτει την άγια αύρα της χαράς της ενότητος, αποτέλεσμα της σωτήριας επιστροφής του αδελφού.

Στ. Φωτίου Ο Γάμος ως μυστήριο αγάπης…, ό.π., σελ. 116. Στ. Φωτίου, Ο Γάμος ως μυστήριο αγάπης …, ό.π., σελ. 118. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς γράφει σχετικά: “ Που πρέπει να γραφεί η αγάπη; η ντροπή; η πραότητα; Νομίζω ότι πρέπει αυτές τις θείες τροφές να τις θέσουμε στη ψυχή για να αποτελέσουν αφετηρία σοφίας για ολόκληρη τη ζωή τους καί όρμο της γαλήνιας σωτηρίας θεωρούμε τη σοφία. Με αυτή δημιουργούνται καλοί πατέρες των παιδιών... καλοί είναι οι άνδρες στις γυναίκες τους όταν θυμούνται το Νυμφίο Χριστό σε Ι. Μπουγάτσου, Η Κοινωνική διδασκαλία των Ελλήνων Πατέρων, τομ Α΄, εκδ. Αποστ. Διακονία, Αθήνα 1980. 30 31

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Βλέπουμε ότι στην Ορθόδοξη Θεολογία η πατρότητα , η μητρότητα, η γονική μέριμνα κατανοούνται με πολύ μεγάλη ευρύτητα. Η πραγματική τεκνογονία είναι «να τεκνογονήσωμεν τω Θεώ πράξεις αγαθές»32. Αν σκεφθούμε όσα προαναφέραμε, τότε η τεκνογονία γίνεται πεδίο άσκησης ταπεινώσεως αφού το πρώτο πράγμα που αντιλαμβάνονται οι δύο σύζυγοι είναι ότι χωρίς την αγάπη και την ευλογία του Θεού δεν είναι μόνο φυσικά στείροι αλλά και πνευματικά. Αλλά και η ευλογία της ύπαρξης παιδιών στην οικογένεια είναι μια θραύση της αυτάρκειας των συζύγων αφού ένα μικρο παιδί πολύ γρήγορα μπορεί να τους αναγκάσει να αναγνωρίσουν την αδυναμία τους. Συχνά είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε ότι η αμαρτία είναι τα όρια που μας στενεύουν στην καθημερινότητά μας αλλά αναδεικνύουν και την απαίτηση σοφίας για να απαντησουμε σε πολλά διλήμματα που θέτει η ανατροφή των παιδιών. ΙΙ. Μετά τη γέννηση του παιδιού Πολύ εύστοχα έχει διαπιστωθεί ότι η «γέννηση ενός παιδιού είναι μια συνταρακτική υπαρξιακή επανάσταση»33. Περιγράψαμε τις αλλαγές που βιώνουν οι σύζυγοι, και τώρα γονείς, από την αρχή της κοινής τους ζωής καθώς και από την αρχή της εγκυμοσύνης της συζύγου. Με τη γέννηση του παιδιού σε πρακτικό επίπεδο αυξάνεται η σωματική κόπωση καθώς το βρέφος τους πρώτους μήνες είναι απόλυτα εξαρτημένο από τη μητέρα. Τον πρώτο καιρό οι γονείς είναι σχεδόν αποκλεισμένοι από τον εξωτερικό κόσμο, ενώ οι αλλαγές και η σωματική κόπωση των γονέων οδηγεί σε ένα είδος απομάκρυνσης34. «Η μητέρα απορροφάται από την καινούργια της “σχέση” σχεδόν παραμελώντας τον σύζυγο ο οποίος καλείται να στηρίξει τους κόπους της αντί να είναι ο κύριος αποδέκτης του ενδιαφέροντός της, όπως συνέβαινε μέχρι τώρα» 35. Η βρεφική ηλικία εκτείνεται στα πρώτα δύο έτη της ζωής του παιδιού. Σε αυτή την περίοδο το παιδί περνά από το στάδιο της πλήρους αδυναμίας να Θεοφύλακτος Βουλγαρίας, στο Στ. Φωτίου Ο Γάμος ως μυστήριο αγάπης…, ό.π., σελ. 116. Δ. Καραγιάννη, Ρωγμές και αγγίγματα, εκδ. Αρμός, Αθήνα 20056, σελ. 99. 34 π. Αδαμαντίου Αυγουστίδη, Γόνιμες συγκρούσεις, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2008, σελ. 64. 35 π. Αδαμαντίου Αυγουστίδη, Γόνιμες συγκρούσεις…,,, ό.π., σελ. 65. 32 33

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

αυτοεξυπηρετηθεί, στο στάδιο της άσκησης ελέγχου πάνω στο σώμα του. Αποκτά δεξιότητες και βασικές συνήθειες που του δίνουν τη δυνατότητα της σχετικής αυτονομίας. Το παιδί κατορθώνει να στέκεται όρθιο και να περπατάει κατά βούληση, να πιάνει και να χειρίζεται τα αντικείμενα γύρω του, να τρώει στερεά τροφή, να μιλά χρησιμοποιώντας λέξεις ή και προτάσεις από τη γλώσσα των ενηλίκων36. «Η δυνατότητα προσαρμογής της οικογένειας στα νέα δεδομένα χωρίς σημαντικές απώλειες στην αγαπητική σχέση του ζευγαριού, εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από το κατά πόσο οι σύζυγοι μπορούν να πραγματώσουν το “η αγάπη…ου ζητεί τα εαυτής”37». Η ποιμαντική φροντίδα του ζευγαριού την περίοδο αυτή Ο ιερέας είναι ο ποιμένας και πατέρας της ευχαριστιακής κοινότητας και έτσι αντιλαμβάνεται την ευθύνη του για τη διδαχή του λαού του Θεού. Η έμπνευση και οι προϋποθέσεις της διακονίας του έχουν ως πηγή και ως κριτήριο ορθοπραξίας το πρωταρχικό του έργο που είναι η προσφορά της Θ. Ευχαριστίας και ο αγιασμός των εν Χριστώ τέκνων του. Έχει ταυτόχρονα ως θεμελιώδη στόχο της διακονίας του την εσχατολογική νοηματοδότηση της ζωής του ποιμνίου του και για το λόγο αυτό θα πρέπει να αξιοποιήσει ένα πλήθος ευκαιριών που έχει, για να σταθεί συνοδοιπόρος των πνευματικών αναγκών των νέων ζευγαριών38. Είναι αναγκαίο ο σύγχρονος ποιμένας να αντιλαμβάνεται ότι η γέννηση ενός παιδιού εκτός από ένα ευχάριστο γεγονός, αποτελεί πηγή δοκιμασιών και ανακατατάξεων στη ζωή των συζύγων. Σημαντικό είναι να γνωρίζει «ότι απαιτούνται από αυτούς νέες δεξιότητες και ξαναφέρνει στην επιφάνεια, (η γέννηση του παιδιού), τις σχέσεις με τους γονείς, τις πατρικές οικογένειες, καθώς θα αναζητούν και την κρυμμένη παιδική ηλικία» 39. Οι

Ι. Παρασκευόπουλου, Εξελικτική Ψυχολογία, τόμ. Α’ χ. εκδ, Αθήνα 1985, σελ. 127. π. Αδαμαντίου Αυγουστίδη, Γόνιμες συγκρούσεις…, σελ. 65. 38 π. Αδαμαντίου Αυγουστίδη, Ποιμένας και θεραπευτής, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1999, σελ. 108. 39 Δημήτρης Καραγιάννης, Ρωγμές και αγγίγματα…, ό.π., σελ. 114. 36 37

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

συζύγοι καθώς αναζητούν τι είναι καλό για να προσφέρουν στο παιδί τους έχουν την ευκαιρία να γιατρέψουν τα τραύματα της δικής τους παιδικής τους ηλικίας 40. Κατά τη διάρκεια της μετάβασης στη γονεϊκότητα του ζευγαριού και της βρεφικής ηλικίας του παιδιού, ο ιερέας έχει τη δυνατότητα να συναντήσει τη νέα οικογένεια περίπου 7-8 φορές. Ποσοτικά η ευκαιρία αυτή είναι μοναδική. Ειδικότερα ο ιερέας είναι πιθανό να συναντήσει ζευγάρι που βιώνει τη φάση αυτή: α. Εάν κληθεί να διαβάσει την ευχή της πρώτης (και ενδεχομένως της ογδόης) ημέρας, β. Όταν τελέσει την ακολουθία του Εκκλησιασμού του βρέφους (σαραντισμός) ύστερα από 40 ημέρες από την γέννησή του, γ. Μερικούς μήνες αργότερα, όταν οι νέοι γονείς θα τον επισκεφθούν για να ορίσουν την ημερομηνία της βαπτίσεως του παιδιού και να συζητήσουν μαζί του την προετοιμασία, η οποία δυστυχώς εξαντλείται στο διαδικαστικό επίπεδο. δ. Την ημέρα τελέσεως του Μυστήριου του Βαπτίσματος, η οποία συχνά με τον τρόπο που τελούνται τα μυστήρια σήμερα δεν επιτρέπει το «στήσιμο» γεφυρών ποιμαντικής συνάντησης και φροντίδας. Στις συναντήσεις αυτές ο ιερέας έχει την ευκαιρία να παρουσιάσει στο ζευγάρι, καθώς τους ακούει, μια άλλη οπτική της περιόδου αυτής. Την ανάπτυξη και τη χαρά. Καμμιά περίοδος δεν είναι αποκλειστικά πηγή οδυνών και προβλημάτων. Οι νέοι γονείς μπορούν να μοιραστούν τις ανησυχίες τους αλλά και τα όνειρά τους. «Να θαυμάσουν το σύντροφό τους στο νέο του ρόλο ως πατέρα και μητέρα. Τους δίνεται η ευκαιρία να σταθούν ο ένας δίπλα στον άλλο και να αλληλοστηριχθούν στις νέες απαιτήσεις»41. Επομένως καλούμαστε να αλλάξουμε τη νοοτροπία με την οποία μέχρι σήμερα γίνεται αντιληπτός ο ρόλος του ιερέα και να αντιληφθούμε ότι οι νέες συνθήκες που ζούμε όλοι μας σήμερα απαιτούν περισσότερο από κάθε άλλη φορά την «κενωτική» παρουσία του ιερέα «ο οποίος καλείται να αξιοποιήσει κάθε

40 41

Ό. π., σελ. 114. Ό. π., σελ. 115.

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

προσφερόμενη γνώση μέθοδο και τακτική που τον βοηθά να γίνει “τοις πάσι τα πάντα”, για να καταφέρει να βοηθήσει και να σώσει “πάντως τινάς”»42. ΙΙΙ. Το παιδί της νηπιακής και της παιδικής ηλικίας Α. Το νήπιο Η ηλικία αυτή αρχίζει από το τρίτο και φθάνει μέχρι το 5 ο ή 6ο έτος.

περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την ολοένα αυξανόμενη αυτονομία του παιδιού. Έχει σταματήσει το θηλασμό, ασκεί τον έλεγχο του σώματός του και έχει ξεκινήσει ο έλεγχος στο περιβάλλον του. Δυο ακόμα χαρακτηριστικά είναι η κατάκτηση του λόγου και το αυτοδύναμο βάδισμα στο χώρο 43. Αντίστοιχη πρόοδος παρατηρείται και στην ανάπτυξη της σκέψης του παιδιού. Σύμφωνα με τον καθηγητή Ι. Παρασκευόπουλο «Κατά τη νηπιακή ηλικία η νοητική ανάπτυξη διέρχεται την περίοδο της προσυλλογιστικής σκέψης. Η περίοδος αυτή αποτελείται από δυο επιμέρους φάσεις: α) την προεννοιολογική (3ο και 4ο έτος) και την διαισθητική σκέψη (5ο και 6ο έτος). Το νήπιο επικεντρώνει τη σκέψη του σε ένα μόνο χαρακτηριστικό τη φορά ή σε μια μόνο διάσταση του προβλήματος που αντιμετωπίζει, ενώ αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει τα αντικειμενικά φαινόμενα με βάση την προσωπική, τη δική του σκοπιά»44. Β. Το παιδί της παιδικής ηλικίας Συχνά η παιδική ηλικία ονομάζεται και σχολική. Εκτείνεται από το 6 ο έως 11ο (για τα κορίτσια) και 13ο (για τα αγόρια), χρονικό σημείο έναρξης της εφηβείας. Σωματικά το παιδί αναπτύσσεται και βαθμιαία εγκαταλείπει την προηγούμενη ανισομορφία και λαμβάνει τις μόνιμές του αναλογίες. Στην ηλικία αυτή το παιδί είναι ένας μόνιμος εξερευνητής του χώρου στον οποίο ζει, τελειοποιείται η π. Αδαμαντίου Αυγουστίδη, Ποιμένας…, σελ. 109. Αλέξ. Κοσμόπουλου, Ψυχολογία και Οδηγητική της παιδικής και της νεανικής ηλικίας, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα 1994, σελ. 54. 44 Ι. Παρασκευόπουλου, Εξελικτική Ψυχολογία, τόμ. 2, σελ. 82. 42 43

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

γλωσσική του ικανότητα, ενώ θέτει στους ενήλικες πλήθος ερωτημάτων για τον εσωτερικό και τον εξωτερικό του κόσμο. Αναπτύσσει τις πρώτες φιλίες μια και προσπαθεί να ενταχθεί σε ομάδες συνομηλίκων. Παίζει και με αφορμή την υποχρεωτική φοίτηση στο σχολείο εξέρχεται από την οικογενειακή του πραγματικότητα. Φυσικά αυτή η έξοδος στην πλειοψηφία των σημερινών παιδιών δεν αποτελεί κάτι καινούργιο μια και έχει την εμπειρία της ένταξής του στο περιβάλλον του παιδικού σταθμού ή του νηπιαγωγείου στο οποίο επίσης υποχρεωτικά τα τελευταία χρόνια οφείλουν να φοιτήσουν όλα τα νήπια. Είναι όμως διαφορετική ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των ηλικιών που σύντομα περιγράφουμε. Ο καθηγητής Αλέξανδρος Κοσμόπουλος εντάσσει τη φάση αυτή στην πρώτη περίοδο της παιδικής ηλικίας 45. Στη δεύτερη παιδική ηλικία (6ο-8ο έτος) το παιδί, δέχεται περισσότερο την επίδραση του έξω-οικογενειακού του περιβάλλοντος. Αρκεί να σταθούμε στο παράδειγμα της επίδρασης που ασκεί στους μαθητές του ο δάσκαλος, ένας ξένος σε σχέση με τους ενήλικες οικείους τους, για να φανεί ότι οι εξωτερικές επιδράσεις γίνονται περισσότερο ισχυρές. Το άνοιγμα του παιδιού στον εξωτερικό του κόσμο συνεχίζεται με την οικοδόμηση συντροφιών είτε στο σχολείο, είτε με αφορμή τη συμμετοχή σε άλλες δραστηριότητες. Στις παρέες αυτές οι ενήλικες δεν είναι ευπρόσδεκτοι, ενώ κάθε ομάδα αποτελείται από πρόσωπα του ίδιου φύλου, με κοινό κώδικα γλώσσας και συμπεριφοράς46. Παράλληλα αυξάνεται η επιθυμία για γνώσεις αφού η περιέργεια για τον περιβάλλοντα κόσμο γίνεται εντονότερη47. Στην τρίτη φάση της παιδικής ηλικίας (9-12ο έτος) το παιδί ενδιαφέρεται για τους άλλους ανθρώπους και τα πράγματα που υπάρχουν γύρω του ακόμα περισσότερο. Φαίνεται, την περίοδο αυτή, να στρέφεται περισσότερο στον εαυτό του και οι παρέες του να μην έχουν παντοδύναμη ισχύ.

Αλέξ. Κοσμόπουλου, Ψυχολογία και Οδηγητική…, σελ. 60-61. Βλ. Ι. Παρασκευόπουλου Εξελικτική Ψυχολογία, τόμ. 3, σελ. 12 κ.εξ. 47 Αλεξ. Κοσμόπουλου, Ψυχολογία και Οδηγητική…, σελ. 63. 45 46

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Κατά την διάρκεια της περιόδου αυτής το παιδί συνειδητοποιεί την έννοια του καθήκοντος, ενώ επιτυγχάνει σε αρκετά ικανοποιητικό βαθμό την εμπιστοσύνη, την αυτονομία αναλαμβάνοντας πρωτοβουλίες. Γ. Δυο σημεία που πρέπει να προσεχθούν 1. Η κατάχρηση της εικόνας από το παιδί πολλές φορές με την ανοχή των γονέων του 48 . Το παιδί σε ολόκληρη τη φάση της ανάπτυξής του εθίζεται με εικόνες. Πραγματικότητα η οποία γίνεται ημέρα με την ημέρα χειρότερη διότι τα τελευταία χρόνια η επίδρασή της γίνεται ολοένα ισχυρότερη μια και δεν ασκείται μόνο από την τηλεόραση όπως πριν από λίγα χρόνια. Σήμερα συμμαχούν ο υπολογιστής, το διαδίκτυο και το κινητό τηλέφωνο. Το πρόβλημα είναι αρκετά μεγάλο αφού οι γονείς είναι ψηφιακά αναλφάβητοι. «Με λίγα κλικ μικροί και μεγάλοι μπορούν να βρεθούν σε ένα απέραντο εικονικό κόσμο με χίλια θαύματα. Μπορούν να μάθουν, να παίξουν, να αλληλογραφήσουν και να συνομιλήσουν, να βρουν αρχεία κάθε λογής…. Έχει φθάσει λοιπόν ο καιρός για δράση. Μακάρι να μην χρειαζόταν να μάθουμε τι σημαίνει spam, ή download ή browser. Πρέπει να κάνουμε για χάρη των παιδιών μας τα οποία αφήνουμε πάρα πολύ συχνά να σερφάρουν μόνα τους στον παγκόσμιο ιστό, κάτι που πολλές φορές ισοδυναμεί με το να τα αφήνουμε να περιφέρονται στην πόλη ολομόναχα…μέσα στη νύχτα!»49 2. Αξίζει να προσεχθούν οι επισημάνσεις των κοινωνιολόγων σχετικά με την παιδική ηλικία. ι. «Η συναισθηματική αξία που έχουν τα παιδιά για τους γονείς δεν αντισταθμίζει τον χρόνο και το χρήμα που απαιτούνται για την ανατροφή τους. Ενώ όλοι συμφωνούμε πως τα παιδιά αξίζουν ότι καλύτερο έχει να δώσει μια κοινωνία, τα

Ας προσεχθούν οι επισημάνσεις του π. Βασιλείου Θερμού στο Εκκλησία και νέοι χωρίς αερόσακκο, εκδ. Μαΐστρος, Αθήνα, 2006, σελ. 69 κ.εξ. 49 Βλ. Β. Σαμαρά, «Ασφαλής χρήση του διαδικτύου-Αναγνώριση του προβλήματος, πρόληψη και προστασία» στο Νέες Τεχνολογίες & Οικογένεια, εκδ. Ι. Μητρόπολη Δημητριάδος - Π. Κυριακίδης, Αθήνα, 2009, σελ. 99-100. 48

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

παιδιά παραμένουν μια κοινωνική κατηγορία με υψηλότατο δείκτη φτώχειας» 50. Η κοινωνία και η πολιτεία που τα θεωρούν πολύτιμα δεν συμβάλλουν παρά ελάχιστα στις οικονομικές δαπάνες που απαιτεί η ανατροφή τους. Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια η παρατήρηση παραμένει επίκαιρη μια και κάθε μέτρο υποστήριξης της οικογένειας έχει καταργηθεί. ιι. Ενώ το σχολείο θεωρείται επένδυση δεν ενδιαφέρει καθόλου η αξία της σχολικής εργασίας των παιδιών51. Ακόμα πρέπει να γνωρίζουμε ότι δεν φαίνεται να απασχολεί, να υποβαθμίζεται ή και να αγνοείται η σημασία του πραγματικού αριθμού των παιδιών τα οποία:  Εμπλέκονται στην μετανάστευση-είτε ως παιδιά μεταναστών είτε ως μετανάστες.  Επηρεάζονται άμεσα από την αύξηση του αριθμού των γυναικών που εισέρχονται και παραμένουν στην αγορά εργασίας.  Δεν εξετάζεται πόσα παιδιά και ποια ηλικία έχουν οι μητέρες ποιάς οικογενειακής κατάστασης και ηλικίας είναι, ποιές έχουν απασχόληση με ποιό ωράριο και ποιές αποδοχές.  Θίγονται από την ανεργία  Αντιμετωπίζουν τις νέες συνθήκες που διαμορφώνουν οι νέες μορφές απασχόλησης - πόσα παιδιά ποιων ηλικιών έχουν (και ποιον) γονέα ή και τους δυο γονείς απασχολούμενους με μερική απασχόληση, ελαστικό ωράριο, βάρδιες, τηλεργασία κλπ  Γιατί υπάρχουν παιδιά που δεν πηγαίνουν σχολείο; Κυρίως, αυτά που είναι;  Τα παιδιά που είναι στο σχολείο, πόσες ώρες και υπό ποιες συνθήκες απασχολούνται;  Τι εξωσχολικές δραστηριότητες έχει το παιδί;  Ποια στοιχεία υπάρχουν για την (παράνομη) παιδική εργασία;

βλ. Λ. Μουσούρου, Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία των ηλικιών και των γενεών, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 2005, σελ. 44 κ.εξ. 51 Λ. Μουσούρου, Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία…, σελ. 44. 50

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

 Πόσος χρόνος μένει πραγματικά ελεύθερος για τα παιδιά; Και πόσο οι δραστηριότητες αυτού του ελεύθερου χρόνου είναι πράγματι ελεύθερες (επιλεγμένες από τα ίδια τα παιδιά) και όχι προσδιορισμένες από τους ενήλικες52; IV. Οι γονείς με παιδιά στη νηπιακή και στην παιδική ηλικία Η περίοδος αυτή δεν είναι εύκολη για τους συζύγους. Η ζωή τους έχει αλλάξει πολύ με τον ερχομό του παιδιού ή των παιδιών τους. Υιοθετούνται καινούργιες συνήθειες, ενώ αρκετές συνήθειες που είχαν οι γονείς παραμερίζονται. Περιγράψαμε ήδη τις αλλαγές που προκαλεί ο ερχομός του πρώτου παιδιού στους συζύγους. Οι αλλαγές που συντελούνται δεν είναι μόνο αυτές. Οι γονείς νηπίων και παιδιών έχουν αρκετά να κάνουν τα οποία από όσο οι έρευνες δείχνουν συνδέονται περισσότερα με τις προσδοκίες που έχουν οι ίδιοι για το παιδί τους παρά με τις πραγματικές ανάγκες του. Ένα πολύ σημαντικό σημείο της ανατροφής του νηπίου είναι η θέσπιση των ορίων. Κυρίως η εύρεση του μέτρου στα όρια που πρέπει να έχει ένα νήπιο. Συνήθως οι γονείς παραπαίουν μεταξύ της υπερβολικής επιτρεπτικότητας και των (συχνά ανούσιων) απαγορεύσεων. Εδώ φανερώνεται η ποιότητα της συζυγικής σχέσης αλλά και η ποιότητα της αντίληψης που έχει ο ενήλικας για τον εαυτό του. Οι γονείς παιδιών σχολικής ηλικίας έχουν να αντιμετωπίσουν μια νέα αγχογόνα πηγή. Από την στιγμή που οι σύζυγοι αποδέχθηκαν τη γονεϊκότητά τους, έχουν θέσει ένα λειτουργικό πλαίσιο ορίων στο παιδί τους κατά τη νηπιακή ηλικία, όλα μοιάζουν να έχουν βρει τον δρόμο τους. Μέχρι που φθάνει η στιγμή της φοίτησης του παιδιού στην Α’ Δημοτικού. Στο προσκήνιο επανέρχονται οι ανησυχίες των συζύγων για το αν τα παιδιά τους θα ανταποκριθούν στις προσδοκίες τους. Για να αντιληφθούμε την κατάσταση αυτή πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι το κυριότερο χαρακτηριστικό της ελληνικής οικογένειας είναι η παιδοκεντρικότητα. Η συζυγική σχέση γίνεται υποδεέστερη της

Λ.Μουσούρου, ό. π., σελ. 53.

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

γονικής. Νόημα δεν προσφέρει η σχέση με το σύντροφο αλλά η σχέση με το παιδί. Νόημα επίσης δεν προσδίδει η χαμηλή αυτοπεποίθηση αλλά και πάλι το τι μπορεί να πετύχει το παιδί. Έτσι η είσοδος του παιδιού στο σχολείο δεν είναι αναπτυξιακή πρόκληση για τους συζύγους αλλά πηγή ενδεχομένων προβλημάτων. Το σχολείο μονοπωλεί το ενδιαφέρον των γονέων σε σχέση με την επίδοση του παιδιού τους. Η μονομερής και η συχνά υπερβολική εμπλοκή των γονέων με το σχολείο δεν είναι πρωτοφανής. Η ελληνική οικογένεια εδώ και πολλές δεκαετίες επενδύει στην εκπαίδευση των μελών της. Δημιουργεί όμως τρία προβλήματα: 1. Οι γονείς ζουν μέσα από το παιδί τους και την βαθμολογική πρόοδό του. Τα ερωτήματα: «Θα αγαπήσει το παιδί το σχολείο»; «Πως θα αγαπήσει τη γνώση»; «Πως θα μπορέσει να διαβάζει χωρίς τη βοήθειά μου»; απασχολούν λιγότερο από όσο θα έπρεπε. Λιγότερο τους απασχολεί η προσωπική τους σχέση. 2. Οι γονείς «μαθαίνουν» τα παιδιά τους να αγαπούν το αποτέλεσμα και όχι την προσπάθεια της μάθησης. 3. Υπονομεύουν όχι μόνο την προσωπική τους επικοινωνία αλλά και την ομαλή και υγιή επικοινωνία με τα παιδιά τους53. V. Ποιμαντική προσέγγιση της οικογένειας με μικρά παιδιά Η ποιμαντική της οικογένειας με παιδιά στη νηπιακή και στην παιδική ηλικία μοιάζει να περιορίζεται στη μυστηριακή ένταξη των παιδιών στην Εκκλησία με το άγιο Βάπτισμα. Από το σημείο αυτό και ύστερα τα παιδιά και οικογένειές τους «χάνονται» από το προσκήνιο του ενδιαφέροντός μας για να εμφανιστούν, τις περισσότερες φορές όταν θα είναι περίπου 9 ετών, όταν θα τα προσκαλέσουμε για να συμμετάσχουν στις κατηχητικές συνάξεις των ενοριών μας. Η συνηθισμένη αυτή πρακτική λησμονά ότι η «Χάρη που αποκτήθηκε με το άγιο Βάπτισμα, αν δεν καλλιεργηθεί μένει ανενεργός και οι νέοι οδηγούνται σε

Πρβλ. Β. Παππά, Επάγγελμα γονέας, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα, 2006, σελ. 39 κ.εξ.

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

πνευματικό μαρασμό»54. Λησμονά επίσης την ανάγκη αγωγής των γονέων μια και ίδιοι βρίσκονται, όπως προαναφέραμε, σε μια κρίσιμη καμπή. Είναι σκόπιμο να θυμόμαστε ότι η περίοδος αυτή είναι πολύ αγχογόνος για τους γονείς μια και όσα συμβαίνουν δεν γνώριζαν ότι θα συμβούν ούτε και ποιες συνέπειες θα είχαν στην προσωπική τους ζωή. Ακούν πολλές υποδείξεις σχετικά με την ανατροφή του παιδιού τους οι οποίες τις περισσότερες φορές προκαλούν σύγχυση αντί να τους διαφωτίζουν. Επίσης για όλα αυτά τα πολύ σημαντικά γεγονότα δεν άκουσαν, ούτε διδάχθηκαν σχετικά. «Είναι προφανές ότι ο ποιμένας που έχει επαφή με το ποίμνιό του, θα έχει ασχοληθεί σοβαρά με τις ενδοοικογενειακές εντάσεις πριν ακόμα γίνει ο γάμος ή στην αρχή της γαμήλιας ζωής ενός ζευγαριού…θα έχει δράσει «πρωτογενώς» προληπτικά και στα πιθανά προβλήματα, τα οποία ενδέχεται να εκδηλωθούν στο μέλλον…»55. Αν όμως δεν έχει συμβεί αυτό είναι καλό να προετοιμαστούμε ώστε να είμαστε έτοιμοι να υποστηρίξουμε οικογένειες που έχουν παιδιά της ηλικίας αυτής. Ήδη, αρκετές ενορίες έχουν επεκτείνει τα προγράμματα κατήχησης των παιδιών και περιλαμβάνουν τη νηπιακή ηλικία. Παρατηρούμε ότι και μερικές Μητροπόλεις περιλαμβάνουν στα κατασκηνωτικά τους προγράμματα περίοδο για παιδιά της ίδιας ηλικίας. Στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών εφαρμόζεται πιλοτικά το πρόγραμμα «Κατασκήνωση στην πόλη» το οποίο υλοποιείται σε λίγες ενορίες στο τέλος του Ιουνίου που κλείνουν για τις θερινές διακοπές τα νηπιαγωγεία και τα Δημοτικά σχολεία. Σημαντικά είναι, όπου εφαρμόζονται και τα προγράμματα των ενοριακών σχολών γονέων, μια και δίνεται η δυνατότητα ενημέρωσης των συζύγων. Δεν αρκεί όμως αυτό όσο σπουδαίο και αν είναι. Για να μπορέσουμε να σταθούμε αλληλέγγυοι στην προσπάθεια των γονέων σε μια πολύ δύσκολη εποχή π. Βασιλείου Καλλιακμάνη, «Κεφάλαια Ποιμαντικής ευθύνης για την χριστιανική ανατροφή των παιδιών» στον τιμητικό τόμο για τον Καθηγητή Γ. Μαντζαρίδη Θεολογία και κόσμος σε διάλογο, εκδ. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 278. 55 π. Αδαμαντίου Αυγουστίδη, Γόνιμες συγκρούσεις…, σελ. 220. 54

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

είναι αναγκαίο «να δουλέψουμε με την οικογένεια και τους γονείς…Οι γονείς μπορούν να αλλάξουν κάποια πράγματα στην οικογένειά τους…έτσι μπορούμε να υπερβούμε τα προβλήματα και να οδηγήσουμε σε λειτουργικές λύσεις» 56.

Δ. Καραγιάννη, «Σχέσεις γονέων - παιδιών: Ανιχνεύοντας τις ελπίδες και τους φόβους μας στις σχέσεις με τα παιδιά μας» στα πρακτικά του συνεδρίου του ΝΕΟΣ Για τη ζωή και την Οικογένεια, Σύρος 2000, σελ. 31. 56

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

4Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Εάν ο γάμος περάσει με επιτυχία από τις «συμπληγάδες» των πρώτων εξελικτικών φάσεων, όπως περιγράφηκαν στις προηγούμενες ενότητες, τότε η επόμενη κρίση εμφανίζεται, όταν συμπίπτει η κρίση της εφηβείας των παιδιών με την κρίση της μέσης ηλικίας των γονέων1. Μια περιοχή που μετατρέπεται σε ολισθηρό πεδίο λεπτών ισορροπιών κατά τη μέση ηλικία είναι η συζυγική σχέση. Οι ειδικοί γνωρίζουν ότι οι πρώτες μεγάλες κρίσεις που περνά ένας γάμος εντοπίζονται, συνήθως, είτε μετά τα πρώτα τρία χρόνια είτε μεταξύ του έβδομου και του δέκατου χρόνου της γαμήλιας ζωής. Σε αυτές τις φάσεις καταγράφονται στατιστικά και τα περισσότερα διαζύγια2. «Η κρίση της μέσης ηλικίας συμβαίνει, είτε όταν ένα πρόσωπο εξαναγκάζεται να επαναπροσδιορίσει, σε σύντομο χρονικό διάστημα, την προσωπική του ταυτότητα και τους στόχους της ζωής του υπό το κράτος καταστάσεων όπως η σωματική γήρανση, η αυξανόμενη ανησυχία για τον θάνατο, το έλλειμμα ικανοποίησης από τον γάμο, η συνειδητοποίηση των περιορισμένων πια ευκαιριών ή δυνατοτήτων για εξελίξεις στη σταδιοδρομία του, η αρρώστια ή ο θάνατος των γονέων, είτε όταν προκύπτει η ανεξαρτητοποίηση των παιδιών»3. Σύμφωνα με τους ειδικούς, ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες αυτών των κρίσεων είναι η αλλαγή της ισορροπίας της οικογένειας σε σχέση με τα παιδιά. Σύμφωνα με μια εκτεταμένη έρευνα στην Αμερική, το 50 % του συνόλου των διαζυγίων πραγματοποιείται μέσα στα πρώτα επτά (7) χρόνια του γάμου. Ειδικότερα, αυξάνεται συνεχώς το ποσοστό των διαζυγίων στα πρώτα δύο χρόνια, ενώ προς το τέλος της πρώτης πενταετίας το ποσοστό των διαζυγίων φθάνει στο 19 %. Στο τέλος της πρώτης δεκαετίας το ποσοστό φθάνει στο 14 %. Μέχρι τον 15ο χρόνο προστίθενται 7 % και άλλα 7 % μέχρι τη συμπλήρωση της πρώτης 25ετίας, ενώ μέχρι την 50η επέτειο του γάμου το προστιθέμενο ποσοστό είναι 3 %. L. K. WHITE, «Determinants of Divorce: A review of research in the eighties», Journal of Marriage and the Family 52 (1990) 904-12. 2 Σύμφωνα με τις στατιστικές, τα τελευταία χρόνια από το σύνολο των γάμων οι μισοί καταλήγουν σε διαζύγιο, ενώ τα μισά από το σύνολο των διαζυγίων εκδίδονται μέσα στα πρώτα επτά χρόνια του γάμου. D. H. OLSON, J. DeFRAIN, Marriage and the Family, Mayfield Publishing Company, USA, 1997, σ. 508-509 (Η πηγή της πληροφορίας είναι από το: U.S. Bureau of the Census, Statistical abstract of the United States (114th ed.), Washington DC, U.S. Government Printing Office, 1994). 3 J. CONWAY, Sally CONWAY, «Mid-life Crisis», Dictionary of Pastoral Care and Counseling, (ed.) R. J. Hunter, Abingdon Press, Nashville, USA, 1990, σ. 724. 1

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Τούτο, διότι στην ηλικία περίπου των τριών ετών φεύγουν για πρώτη φορά τα παιδιά από το σπίτι και περνούν μεγάλο μέρος της ημέρας σε παιδικούς σταθμούς, ενώ μεταξύ έκτου και δέκατου χρόνου του γάμου αρχίζει η σχολική περίοδος του παιδιού, πράγμα που συνεπάγεται την κοινωνικοποίησή του, τη στροφή των ενδιαφερόντων του σε πρόσωπα και δραστηριότητες εκτός σπιτιού, όπου άλλωστε περνά πλέον μεγάλο μέρος του χρόνου του. Έτσι οι γονείς έχουν περισσότερο χρόνο για τις μεταξύ τους σχέσεις, η σύζυγος μπορεί να επιστρέψει πληρέστερα στην επαγγελματική της σταδιοδρομία, μειώνονται οι δικαιολογίες για απόσταση μεταξύ των συζύγων, λόγω των παιδιών, και γενικότερα το κάθε άτομο αποκτά περισσότερο προσωπικό χώρο, ο οποίος επεκτείνεται και εκτός οικογένειας. Ό,τι από όλα αυτά υποκρύπτει δυσλειτουργίες, που συγκαλύπτονταν υπό το πρόσχημα του εστιασμού της προσοχής στα παιδιά, έρχεται τώρα στο προσκήνιο και μετατρέπεται σε πηγή εντάσεων και τριβών4. Όταν φθάσει η εποχή της ανεξαρτητοποίησης του νέου (ή της νέας) από την οικογένεια και της αποστασιοποιήσεως από αυτήν, στην αρχή συναισθηματικά, στη συνέχεια λόγω σπουδών ή στρατιωτικής θητείας και, αργότερα, λόγω γάμου και επαγγελματικής αποκατάστασης, το γονεϊκό ζευγάρι μένει μόνο και επιστρέφει υποχρεωτικά στη δυαδική σχέση από την οποία ξεκίνησε. Δεν είναι τυχαίο ότι, κατά την άποψη ορισμένων κοινωνιολόγων, η μέση ηλικία ορίζεται ως η περίοδος από την έξοδο του τελευταίου παιδιού από το σπίτι μέχρι τη συνταξιοδότηση5. Η ενηλικίωση των παιδιών και η αποχώρησή τους από την οικογενειακή εστία δημιουργεί ιδιαίτερα δυναμικά στην περίπτωση που «τα παιδιά είχαν χρησιμοποιηθεί για να ικανοποιηθούν ανάγκες που δεν έβρισκαν ικανοποίηση στη συζυγική σχέση», οπότε «η απομάκρυνση των παιδιών τώρα επιδεινώνει τη σχέση και αρχίζει μια συνειδητή και ασυνείδητη αναδιαπραγμάτευσή της»6. Μ. ΓΙΩΣΑΦΑΤ, «Ο κύκλος ζωής της οικογένειας και η ανάπτυξη του παιδιού», Σύγχρονα Θέματα Παιδοψυχιατρικής, (Εds) Γ. Τσιάντης, Σ. Μανωλόπουλος, Καστανιώτης, τ. A’- Γ’, Αθήνα, 1987, τ. A’, 91-122, σ. 115. 5 Πρβλ. Eleanor M. DUVAL, B. C. MILLER, Marriage and Family Development, Harper and Row, New York, 1985. 6 Μ. ΓΙΩΣΑΦΑΤ, «Ο κύκλος ζωής της οικογένειας και η ανάπτυξη του παιδιού», …, σ. 117-118. Οι πιθανές εκβάσεις αυτής της αναδιαπραγματεύσης μπορεί να είναι: « -1. Διαζύγιο. Τα περισσότερα 4

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Εάν η έξοδος του νέου από την οικογένεια λειτουργεί απειλητικά για την ισορροπία της συζυγικής σχέσης, τότε οι αντιστάσεις στην ανεξαρτητοποίησή του είναι σθεναρές και ποικιλότροπες. Κατά συνέπεια,

όσες εκδηλώσεις και

δραστηριότητες του νέου σχετίζονται με αυτήν τη διαδικασία, όπως το «άνοιγμα» σε φιλικές σχέσεις εκτός οικογένειας, η πολιτική, θρησκευτική ή κοινωνική του δραστηριοποίηση, η απαίτηση για μεγαλύτερη αυτονομία κ.λπ. προκαλούν καχυποψία, απαγορεύσεις, περιορισμούς, επίταση της υπερπροστασίας ή εφαρμογή αψυχολόγητων τιμωριών και υπονομευτικών πράξεων. Το «απολυταρχικό» καθεστώς που επικρατεί τότε, λόγω των προαναφερθεισών καταστάσεων, διεγείρει την επαναστατικότητα των «καταπιεσμένων» και η ενδοοικογενειακή σύρραξη, ως έκφραση του «χάσματος των γενεών», παράγει εκρηκτική ατμόσφαιρα. Στο «πολεμικό» κλίμα μπορεί να συμβάλουν και παράγοντες λιγότερο εμφανείς, ουσιαστικά ασυνείδητοι, ωστόσο καταλυτικής σημασίας, όταν αυτοί βρίσκονται στο υπέδαφος ορισμένων εκδηλώσεων. Όπως οι έφηβοι αναστατώνονται από τις αλλαγές στη σωματική τους κατάσταση και στη σεξουαλικότητά τους, έτσι και οι μεσήλικες αντιμετωπίζουν καινούργιες ψυχολογικές δυσκολίες, ως συνέπεια ανάλογων αλλά διαφορετικών αλλαγών. Για παράδειγμα, την ίδια περίοδο που η κόρη βρίσκεται στην ακμή της νεανικής της ομορφιάς και αναδύεται η σεξουαλικότητά της, η μητέρα μπαίνει στην κλιμακτήριο και κατακλύζεται από ανασφάλεια σχετικά με την ελκυστικότητα και τη σεξουαλικότητά της. Ταυτοχρόνως ο σύζυγος μπορεί να γίνει ευάλωτος στην έλξη από άλλες γυναίκες, λόγω των δικών του φόβων για τη μείωση της σεξουαλικής του επάρκειας ή την εμφάνιση των πρώτων σημαδιών του γήρατος, όπως τα γκρίζα μαλλιά, οι πρώτες ρυτίδες και η μείωση της φυσικής αντοχής7. διαζύγια συμβαίνουν σ᾿ αυτή την ηλικία. -2. Αποτυχία της επαναδιαπραγμάτευσης και συνέχιση μιας λιμνάζουσας ανικανοποίητης σχέσης, με συχνό αποτέλεσμα την κατάθλιψη. -3. Ένας καινούργιος ουσιαστικά ‘γάμος’. Οι δυο σύζυγοι πλησιάζουν ο ένας τον άλλον, έπειτα από μια περίοδο οδυνηρής διαμάχης, και προσπαθούν να δουν και να καταλάβουν τις πραγματικές ανάγκες του άλλου, ίσως για πρώτη φορά, ώριμα και υπεύθυνα». 7 Βλ. H. KATCHADOURIAN, Στα Πενήντα εξετάζοντας τα προβλήματα της μέσης ηλικίας, μτφρ. Κατερίνα Μεταξά, Κάτοπτρο, Αθήνα, 1993, σ. 49-57.

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Επαληθεύονται έτσι οι φόβοι της συζύγου, ότι η ίδια είναι πια ανεπιθύμητη και θα είναι άχρηστη, όταν φύγουν τα παιδιά. Υπό το κράτος αυτών των συναισθηματικών φορτίσεων, η σύζυγος, ψυχολογικά αμυνόμενη στη διογκούμενη ανασφάλεια, υιοθετεί ασυνήθιστες για εκείνη συμπεριφορές, όπως αυξημένη ζηλοτυπία προς τον σύζυγο αλλά και προς τα παιδιά για τη σχέση που έχουν μαζί του ή και με φίλους τους εκτός οικογένειας8. Στην προκειμένη περίπτωση, αν δεν υπάρχει ένα επίπεδο πνευματικής ωριμότητας ή άλλες διέξοδοι, όπως ενοριακές, κοινωνικές, φιλανθρωπικές, μορφωτικές ή άλλες δραστηριότητες, οι λύσεις που μπορεί να υιοθετηθούν θα είναι προβληματικές, με τον κίνδυνο της κατάθλιψης να ελλοχεύει. Αντίστοιχους φόβους και συναισθήματα βιώνει και ο σύζυγος. Στο ίδιο πλαίσιο λειτουργούν και άλλοι παράγοντες, όπως ο ασυνείδητος φθόνος ή η ασυνείδητη προσπάθεια να πραγματοποιηθούν μέσω των παιδιών απαγορευμένες γονεϊκές επιθυμίες9. Τυπικά παραδείγματα: ο πατέρας που αγοράζει μοτοσυκλέτα στον γιό του, για να την οδηγεί κυρίως ο ίδιος, ή η μητέρα που παροτρύνει την κόρη της να μην έχει τους ερωτικούς περιορισμούς που είχε αυτή, υπό τον όρο να μοιράζονται όλα τα «μυστικά». Σε πιο παθολογικές περιπτώσεις το πρόβλημα μπορεί να παρουσιάζεται ως φαινομενική ανυπαρξία του χάσματος των γενεών. Πρόκειται για καταστάσεις, όπου οι γονείς είτε από αδυναμία να χειριστούν την αντιπαράθεση, είτε λόγω του πανικού μπροστά στο γήρας, είτε διότι προσπαθούν να ζήσουν μέσω των παιδιών

Β. ΘΕΡΜΟΣ, (πρωτοπρ.), Ἡ Χ αρὰ τῆς Ζωῆς καὶ τῆς Δημιουργίας , Ἁρμός, Ἀθήνα, 2003, 76: «Αγαπώ τον άντρα μου, αγαπώ τα παιδιά μου, όμως, όταν βλέπω τον άντρα μου να παίζει με τα παιδιά μου στη γωνία, ας πούμε εκεί, να είναι κάτω στο πάτωμα να παίζει, να τους διαβάζει, κ.τ.λ., να κάνουν παρέα, κάτι με δαγκώνει μέσα μου, κάτι με ενοχλεί που δεν μπορώ να το βρω τί είναι, και μετά παρατηρώ ότι μετά από λίγη ώρα γίνομαι ευερέθιστη και τσακώνομαι μαζί του». 9 Γ. ΤΣΙΑΝΤΗΣ, «Η οικογένεια σε κρίση», Ψυχική Υγεία του παιδιού και της οικογένειας, Καστανιώτης, τ. Α’ήνα, 1991-1993, σ. 25: «(Ο πατέρας) μπορεί – ασυνείδητα - να φθονεί το γιό του και τις ερωτικές του περιπέτειες ή να μην αφήνει την κόρη του να ‘ξεκολλήσει’ από κοντά του και να πάει με άλλους νέους συντρόφους, επειδή μπορεί ασυνείδητα να ζηλεύει. .... (Η μητέρα) μπορεί να μην αφήνει τον έφηβο γιο να ‘ξεκολλήσει’ από κοντά της και να εκδηλώσει το ενδιαφέρον του προς άλλες κοπέλες... Το αποτέλεσμα είναι ότι η μητέρα βρίσκεται σε σύγχυση. Ευχαριστημένη για την κόρη της ή για το γιό της για τις επιτυχίες τους, αλλά σε κατάθλιψη και με αισθήματα ζήλιας απέναντι στη δική της κατάσταση». 8

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

ό,τι δεν τολμούν οι ίδιοι, «διεκδικούν» τη θέση του «κολλητού» παρά του γονέα10. Επιλογές, όπως «παίρνω ναρκωτικά μαζί τους, για να βοηθήσω να ξεπεράσουν το πρόβλημα», μίμηση της νεανικής εμφάνισης ή η αδιάκριτη απαίτηση συμμετοχής σε όλες τις νεανικές δραστηριότητες, στην πραγματικότητα δεν εκφράζουν την ανυπαρξία χάσματος αλλά τη συγκάλυψη μιας βαθιάς συγκρουσιακής κατάστασης που θα εκτονωθεί με εκρηκτικό τρόπο, όταν δοθεί η ευκαιρία11. Αυτό που πραγματικά συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις είναι η αντιστροφή της ωριμοποιού λειτουργίας των ταυτίσεων. Αντί ο ενήλικος, ακόμα και επιβάλλοντας περιορισμούς και απαγορεύσεις, να προσφέρεται ως πρότυπο υγιών ταυτίσεων, εξισώνεται με τον έφηβο και ταυτίζεται μαζί του, αδυνατώντας να βάλει όρια και αφήνοντας τον έφηβο έκθετο στις ανασφάλειες και την αμφιθυμία του. Αυτά, βεβαίως, δεν ισχύουν μόνο για τους φυσικούς γονείς αλλά και για όλες τις

γονεϊκές

μορφές,

με

τις

οποίες

συναλλάσσεται

συναισθηματικά

ενηλικιούμενος νέος, όπως οι εκπαιδευτικοί ή οι ιερείς12. Μια άλλη πτυχή των εντάσεων που εκλύονται σε αυτή τη φάση σχετίζεται με την ενοχοποίηση των γονέων, οι οποίοι καλούνται να προβούν στον απολογισμό τους σχετικά με το πόσο συνεπής είναι η μέχρι τώρα ζωή τους προς τις αρχές και τις αξίες τους. Η κριτική που ασκούν οι νέοι, η οποία συνήθως είναι πολύ σκληρή και βοηθάει την ανεξαρτητοποίησή τους δια της απομυθοποιήσεως των γονέων, μπορεί να λειτουργήσει ενοχοποιητικά και, κατά συνέπεια, να διεγείρει θυμό και επιθετικότητα.

Αυτή

διεργασία

εκφράζεται

με

μορφή

«ιδεολογικών»

αντιπαραθέσεων στο οικογενειακό πλαίσιο. Όταν όμως εξέρχεται από τα όρια της ενδοοικογενειακής συγκρούσεως, μπορεί να πάρει διαστάσεις επαναστατικών

Π. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, Γ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, Μ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ, «Περί ταυτίσεων στήν εφηβεία», Σύγχρονα Θέματα Παιδοψυχιατρικής, (Εds) Γ. Τσιάντης, Σ. Μανωλόπουλος, Καστανιώτης, τ. A’- Γ’, Αθήνα, 1987, τ. Α΄, σ. 85-87. 11 Κλασικό ιστορικό παράδειγμα, τα γεγονότα του Μαΐου του 1968 στη Γαλλία. Βλ. A. QUATTROCCHI, Begining of the End: France, May 1968, Verso, London, 1998. 12 Π. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, Γ. ΜΠΟΤΟΝΑΚΗΣ, «Συναισθηματικές σχέσεις δασκάλων και εφήβων», Ιπποκράτης 3 (1974) 117-124. 10

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

κινητοποιήσεων, οι οποίες αντικρούονται βίαια, με παρεμβάσεις κατασταλτικού χαρακτήρα. Στη δυσκολία νηφαλιότερης διαχείρισης των εντάσεων από την πλευρά των μεγάλων συμβάλλει και η αίσθηση ότι δεν έχουν επαρκή υποστήριξη οι ίδιοι όσον αφορά

τα

δικά

τους

προβλήματα,

καθώς

περιβάλλουσα

κοινωνική

πραγματικότητα δεν παρουσιάζεται αρκετά ευαίσθητη απέναντι στα προβλήματα της μέσης ηλικίας. Η νεότητα σήμερα βρίσκεται στο επίκεντρο του κοινωνικού θαυμασμού, ενώ η μέση ηλικία δεν χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης. Ο όρος μεσήλικας έχει σχεδόν καταργηθεί από το καθημερινό λεξιλόγιο ή χρησιμοποιείται ως έννοια με αρνητικό πρόσημο. Σήμερα κανείς οφείλει να είναι «νέος» και, αν δεν μπορεί, περιθωριοποιείται ως «γέρος», χωρίς να «επιτρέπεται» η ενδιάμεση μεσήλικη φάση. Υπό το κράτος αυτών των συναισθηματικών φορτίσεων, ο «μεσήλικας» βρίσκεται μπροστά στην ανάγκη να αποτιμήσει και να αναθεωρήσει τα δομικά συστατικά της μέχρι τότε ζωής του. Όπως ο έφηβος είναι αναγκασμένος να επαναδιαπραγματευτεί τις παιδικές απωθημένες ψυχοσυγκρούσεις, έτσι και ο μεσήλικας καλείται να επαναπροσδιορίσει τόσο τα ουσιώδη των βασικών τομέων της ζωής του, όπως η συζυγική σχέση, η επαγγελματική καριέρα ή η σχέση του με τους δικούς του γονείς, όσο και τη θέση του απέναντι στις αρχές, τις αξίες και τη θρησκευτική ή την ιδεολογική του ταυτότητα. Έτσι, στη μέση ηλικία, τα άγχη και οι εντάσεις που πυροδοτεί ή τροφοδοτεί η παρουσία των εφήβων και η προβολή πάνω στους γονείς των δικών τους προβλημάτων λειτουργούν ως πρόκληση για την αναθεώρηση της σημασίας που μπορεί να έχει για τη ζωή της παλαιότερης γενιάς η πίστη, η διδασκαλία της Εκκλησίας και η πνευματική ζωή13. Αν παρατηρήσει κανείς το σύγχρονο εκκλησίασμα, μπορεί να διαπιστώσει ότι ο εκκλησιασμός των νέων γονέων μαζί με τα μικρά παιδιά τους μετακυλίεται σε Πρβλ. Μ. ΚΑΡΔΑΜΑΚΗΣ, (πρωτοπρ.), Πρόκληση γιὰ διάλογο. Περὶ Ἀγωγῆς καὶ Ἐλευθερίας , Ἀκρίτας, Ἀθήνα, 1982. 13

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

μείωση του εκκλησιασμού των γονέων, όταν αυτοί μπαίνουν στη μέση ηλικία, και οι έφηβοι αρνούνται να τους ακολουθούν στο πλαίσιο της ανεξαρτητοποίησής τους. Όταν περάσει η θύελλα της ενδοοικογενειακής σύγκρουσης των γενεών και τα παιδιά ακολουθήσουν τη δική τους πορεία ζωής, οι μεσήλικες επανακάμπτουν με πιο προσωπικές αναζητήσεις και αιτήματα μεγαλύτερης εμβάθυνσης και προσωπικής πνευματικής προόδου. Επιπρόσθετος παράγοντας συναισθηματικής φόρτισης είναι η πιθανή εμφάνιση ασθενειών που σχετίζονται με την ηλικία 14 ή η εκδήλωση κάποιας νόσου σε συνομήλικο φιλικό πρόσωπο, η οποία προσθέτει νερό στον μύλο της ηλικιακής αγωνίας. Το άκουσμα, για παράδειγμα, του αιφνίδιου θανάτου από έμφραγμα του μυοκαρδίου ενός παλιού φίλου και συμμαθητή ή η πληροφόρηση σχετικά με τη μαστεκτομή της συνομήλικης φιλενάδας διεγείρουν άγχη και φόβους και δημιουργούν κλίμα ψυχολογικής αποσταθεροποίησης. Όλα τούτα συμβαίνουν την περίοδο ακριβώς που ο έφηβος της οικογένειας έχει ανάγκη από γονείς ψύχραιμους και σταθερούς, ώστε να μπορεί να αντιπαρατεθεί σε αυτούς με ασφάλεια, χωρίς τον ένοχο φόβο ότι με την ανεξαρτητοποίησή του θα συντελέσει στην ψυχολογική τους αποδιοργάνωση και την επιδείνωση της υγείας τους. Όμως η ενοχή γεννά επιθετικότητα15, η οποία παίρνει μορφή συμπεριφορικού συστατικού του χάσματος των γενεών και μπορεί να εκφράζεται με παράπονα, θυμό και απογοήτευση για το έλλειμμα αλληλοκατανόησης. Είναι η περίοδος που κορυφώνονται οι γονεϊκές κραυγές του τύπου: «θα μας πεθάνετε», «μας ανεβάζετε Τα τελευταία χρόνια, στο πλαίσιο προαγωγής της υγείας και της πρόληψης των διαφόρων παθήσεων, έχει αυξηθεί η προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού σχετικά με αυτές. Έτσι ο σύγχρονος μεσήλικας γνωρίζει περισσότερα απ̉ ό,τι στο παρελθόν σχετικά με τις επιπτώσεις των παθήσεων που απειλούν την ηλικία του, γεγονός το οποίο είναι δυνατόν να τον κάνει προσεκτικότερο αλλά και ανασφαλέστερο. Τέτοιες παθήσεις, που εμφανίζονται συχνότερα στη μέση ηλικία, είναι η αθηροσκλήρωση (τοπικές στενώσεις ή αποφράξεις αρτηριών), η αρτηριοσκλήρωση (σκλήρυνση των τοιχωμάτων των αγγείων) που οδηγεί στην υπέρταση, η υπερχοληστεριναιμία υπερτριγλυκεριδιαιμία, ο σακχαρώδης διαβήτης και οι διάφορες μορφές καρκίνου. Η. KATCHADOURIAN, Στα Πενήντα…, σ. 68-74. 15 P. D. KNOTT, L. LASATER, R. SHUMAN, «Aggression-guilt and conditionability for aggressiveness», Journal of Personality 42, 2 (1974) 332–344. 14

Η ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

την πίεση», «δεν μας φτάνουν όλα τα άλλα προβλήματα, θα μας αρρωστήσετε κιόλας», ενώ από την πλευρά των νέων ακούγονται αντίστοιχες κραυγές, όπως «είστε κολλημένοι», «μόνο τον εαυτό σας κοιτάτε» ή «δεν μας καταλαβαίνετε». Στη δημιουργία του φορτισμένου κλίματος μπορεί να συμβάλει και η ασυνείδητη σύγκριση μεταξύ της φθίνουσας σωματικής κατάστασης των γονέων με την ακμάζουσα εικόνα της νέας γενιάς, προκαλώντας ασυνείδητο φθόνο ή απλώς τονίζοντας τα αρνητικά σημάδια της φθοράς. Δεν πρέπει πάντως να υποτιμηθεί και η θετική πλευρά όλων των προαναφερθέντων δυσκολιών, δεδομένου ότι μπορεί η ανάδυσή τους να οδηγήσει στην υπέρβασή τους, προσφέροντας βάθος και στερεότητα στη συζυγική σχέση, και τη θεραπευτική ανακούφιση στις εκκρεμούσες ψυχολογικές συγκρούσεις των συζύγων, αλλάζοντας τελικά σύνολη την οικογενειακή ατμόσφαιρα16.

S. MINUCHIN, H. Ch. FISHMAN, «Change», Family Therapy Techniques, Harvard University Press, USA, 1981, 64-72. 16

Η ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

5Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Η είσοδος των γονέων στη Μέση ηλικία φέρνει στο προσκήνιο το επώδυνο θέμα των αποχωρισμών, το οποίο παίρνει διαστάσεις μείζονος υπαρξιακού προβλήματος. Όπως οι έφηβοι έχουν να αντιμετωπίσουν τις ψυχολογικές συνέπειες της ανεξαρτητοποίησης από τους γονείς και την έξοδό τους στον κόσμο των ενηλίκων, έτσι και οι γονείς της μέσης ηλικίας έχουν να αντιμετωπίσουν τον αποχωρισμό από τα παιδιά τους αλλά και τον τελικό αποχωρισμό από τους δικούς τους γονείς. Η κρίση της Μέσης ηλικίας είναι συνυφασμένη με το πένθος τόσο στη συμβολική του διάσταση, δηλαδή για την απώλεια της νιότης, για τους περιορισμούς που βάζει η ηλικία και η ζωή στα όνειρα και τις προσδοκίες, όσο και στην πραγματική του διάσταση, καθώς οι θάνατοι των γονέων ή άλλων οικείων προσώπων αποτελούν κεντρικά γεγονότα αυτής της περιόδου του βίου. Η έννοια του πένθους εδώ πρέπει να κατανοηθεί όπως χρησιμοποιείται στη γλώσσα των επιστημών του ανθρώπου, παραπέμποντας γενικότερα στις ψυχολογικές διεργασίες που συνεπάγονται οι διάφορες πραγματικές ή συμβολικές απώλειες. Ανεξαρτήτως όμως από το αν πρόκειται για θάνατο ή για άλλες απώλειες, οι ψυχολογικές διαδικασίες είναι κατά βάση οι ίδιες, διαφέροντας, κυρίως, στην ένταση των συνεπειών παρά στο είδος των ψυχολογικών διεργασιών1. Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικότερα τις αντιδράσεις των νέων ανθρώπων στη διάρκεια της εφηβείας, και σε σχέση με τη διαδικασία ανεξαρτητοποίησης, μπορεί να διακρίνει εκδηλώσεις που συναντάμε και στο τυπικό πένθος μετά από κάποιο θάνατο. Έτσι οι συνήθεις εκδηλώσεις του πένθους, όπως έχουν περιγραφεί από την κλασική πλέον εργασία της E. K. Ross2, είναι δυνατόν να αναγνωριστούν ως μέρος των εκδηλώσεων που χαρακτηρίζουν την εφηβεία. Στην ψυχολογική ορολογία, με τον όρο πένθος σηματοδοτείται «η διεργασία συναισθηματικού αποχωρισμού από ένα σημαντικό άτομο, αντικείμενο, ρόλο, κατάσταση κ.λπ., που απελευθερώνει το άτομο ώστε να βρει άλλα ενδιαφέροντα και διασκεδάσεις», Ν. ΜΑΝΟΣ, «mourning – πένθος», Ερμηνευτικό Λεξικό Ψυχιατρικών Όρων, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1987, σ. 184. 2 Η Elisabeth Kübler-Ross σχηματοποίησε την αντίδραση του υποκειμένου απέναντι στον θάνατο σε πέντε στάδια, χωρίς βέβαια οι επιμέρους διεργασίες να διαχωρίζονται στην πράξη απολύτως μεταξύ τους. Αυτά είναι: α) Το στάδιο της άρνησης του γεγονότος του θανάτου, β) του θυμού και άλλων συ1

Η ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Είναι γεγονός ότι σε αυτήν τη φάση της ζωής του ο νέος άνθρωπος έχει πολλά να πενθήσει. Η ίδια η εγκατάλειψη της παιδικότητας είναι ήδη μια απώλεια, στην οποία συμπεριλαμβάνεται και το χάσιμο όλων των «προνομίων» της περιόδου πριν την ενηλικίωση. Ως απώλεια βιώνεται, επίσης, και η φυσιολογική κατά τα άλλα απομάκρυνση από τους γονείς, από το προστατευτικό οικιακό περιβάλλον κ.λπ. Είναι γνωστό ότι, είτε πρόκειται για τον θάνατο αγαπημένων προσώπων είτε για αντίδραση στον επικείμενο δικό μας θάνατο λόγω κάποιας καταληκτικής ασθένειας, οι ψυχολογικές διαδικασίες του πένθους είναι κοινές, διαφοροποιούμενες μόνο ποσοτικά ή ποιοτικά3. Όμως ανάλογες ψυχολογικές διεργασίες συμβαίνουν ναισθηματικών αντιδράσεων, όπως η θλίψη, το αίσθημα αδικίας, η ενοχή, κ.ά., γ) της αντιπαράθεσης με κάποιον υποθετικά υπεύθυνο για το γεγονός του θανάτου, όπως ο Θεός, ο γιατρός, κ.ά., δ) της κατάθλιψης, και ε) το τελικό στάδιο της αποδοχής, που σημαίνει τη συμφιλίωση με αυτή την πραγματικότητα και τη δυνατότητα της διευθέτησης των εκκρεμοτήτων πριν τον οριστικό αποχωρισμό. Elisabeth KÜBLER-ROSS, On Death and Dying (1969), Touchstone, New York, 1997, ... Πρέπει πάντως να σημειώσουμε ότι η θεωρία της Ross, προϊόντος του χρόνου, δέχθηκε σοβαρή κριτική σε πολλά από τα σημεία της. Εξάλλου έχουν διατυπωθεί και πολλές άλλες εξίσου σοβαρές θεωρίες και απόψεις, όπως των John Bowlby, Colin Murray Parkes, Τheresa Rando κ.ά., όμως η εκτενέστερη αναφορά σε αυτές υπερβαίνει τα όρια και τους στόχους του παρόντος βιβλίου. 3 Πρβλ. «If anticipatory grief and mourning as they are experienced prior to or independently of a death are truly a type of grief and mourning, then they must be similar in some ways to postdeath experiences of bereavement, loss, grief and mourning». Ch. A. CORR, Donna M. CORR, «Anticipatory Mourning and Coping with Dying: Similarities, Differences, and Suggested Guidelines for Helpers», Clinical Dimensions of Anticipatory Mourning, Theory and Practice in Working with the Dying, Their Loved Ones, and Their Caregivers, (Εd) Th. Rando, Research Press, Champaign, Illinois, USA, 2000, 227. Γενικότερα περί πένθους βλ.: P. IRION, The Funeral and the Mourners, Abingdon Press, Nashville, USA, 1954. Elisabeth KÜBLER-ROSS, On Death and Dying (1969), Touchstone, New York, 1997 (= «Αυτός που πεθαίνει», μτφρ. Κ. Μιχαηλίδης, Ταμασός, Λευκωσία, 1979). Bernandine KREISS, Alice PATTIE, Up from Grief, The Seabury Press, New York, 1969. D. K. SWITZER, The Dynamics of Grief, Abingdon Press, Nashville and New York, 1970. R. KASTERBAUM, Ruth AISENBERG, The Psychology of Death, Springer Publishing Co Inc, New York, 1973. N. AUTTON, The Pastoral Care of Bereaved, S. P. C. K., London, 1967. Fr. CUTLER, Coming to Terms with Death : How to Face the Inevitable with Wisdom and Dignity, Nelson – Hall Co, Chicago 1974. E. A. GROLLMAN, Concerning Death : Α Practical Guide for the Living, Beacon Press, Boston, 1974. Cima STAR, «To Write About Death, We must Contemplate Our Own Death», Death and Ministry, The Seabury Press Inc., New York, 1975. Φ. ΦΑΡΟΣ, (ἀρχιμ .), Τὸ Πένθος. Ὀρθόδοξη Λαογραφικὴ καὶ Ψυχολογικὴ Θεώρηση, Ἀκρίτας , Ἀθήνα , 1981. R. BEVERLEY, The Anatomy of Bereavement, Basic Books, New York, 1983. Therese RANDO, Grief, Dying, and Death: Clinical Interventions for Caregivers, Research Press, Champaign, Illinois, 1984. Δανάη ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ, Ψυχολογική προσέγγιση ατόμων με καρκίνο, Φλόγα, Αθήνα, 1986. Elizabeth KÜBLER– ROSS, On Life After Death, Celestial Arts, USA, 1991. Ch. MEYER, Surviving death, a practical guide to caring for the dying & bereaved, Twenty–Third Publications, Connecticut, USA, 1991. J. RUFFIĖ, Η σεξουαλικότητα

Η ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

και όταν πρόκειται για έμμεσες, μερικές ή συμβολικές απώλειες, όπως είναι η εμφάνιση κάποιας νόσου, ο αποχωρισμός από κάποιο αγαπημένο πρόσωπο ή και οι μικρές σωματικές αλλαγές που φανερώνουν το πέρασμα του χρόνου πάνω μας4, όπως σκιαγραφήθηκαν στην προηγούμενη ενότητα. Φαίνεται πάντως πως η απομάκρυνση των παιδιών από την οικογενειακή εστία, καθώς πλησιάζοντας την ενηλικίωση φεύγουν για σπουδές ή για να ξεκινήσουν τη δική τους ανεξάρτητη ζωή, έχει ένα ειδικό και βαρύ ψυχολογικό φορτίο. Στη βιβλιογραφία περιγράφεται ως ιδιαίτερη ψυχοσυναισθηματική κατάσταση, για την περιγραφή της οποίας χρησιμοποιείται ο όρος «σύνδρομο της άδειας φωλιάς» («empty nest syndrome»), που χαρακτηρίζεται από αισθήματα δυσφορίας, αδιαθεσίας, μοναξιάς, κενού και απώλειας στόχων ζωής5. και ο θάνατος, μτφρ. Μπ. Γεωργούλας, Ράππα, Αθήνα, 1993. Therese RANDO, Treatment of Complicated Mourning, Research Press, Champaign, Illinois, 1993. Helen FITZGERALD, The Mourning Handbook, The most comprehensive resource offering practical and compassionate advice on coping with all aspects of death and dying, Simon & Schuster, New York, 1994. Barbara D. ROSOF, The Worst Loss, How families Heal from the death of a child, Henry Holt and company, New York, 1994. Hannelore WASS, R. NEIMEYER (eds), Dying: Facing the Facts, Taylor and Francis, Washington, DC, 1995. Therese RANDO, «Grief and Mourning: Accommodating to Loss», Dying: Facing the Facts, (Εds.) H. Wass, R. Neimeyer, Taylor and Francis, Washington, DC, 1995, 211-242. Elizabeth KÜBLER– ROSS, Living with Death and Dying, Touchstone, New York, 1997. Therese RANDO (Εd.), Clinical Dimensions of Anticipatory Mourning: Theory and Practice in Working with the Dying, Their Loved Ones, and Their Caregivers, Research Press, Champaign, Illinois, 2000. M. HERBERT, Τα παιδιά μπροστά στο πένθος και στην απώλεια, [Αντιμετώπιση προβλημάτων παιδιού και εφήβου, αρ. 7], μτφρ. Κ. Αγγελή, Γ. Ευσταθίου, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004. R. Jr. MOODY, Dianne ARCANGEL, Η ζωή μετά την απώλεια, μτφρ. Ν. Παπαδάκης, Μαρτίνα Κόφφα, Διόπτρα, Αθήνα, 2005. Elizabeth KÜBLER– ROSS , D. KESSLER, On Grief and Grieving: Finding the Meaning of Grief Through the Five Stages of Loss, Skribner, New York, 20 4 Πρβλ. Therese RANDO, Grief, Dying, and Death, Clinical interactions for caregivers, ..., 16: «Loss always results in adeprivation of some kind. There are many losses that are clearly perceived as unpleasant deprivations, such as the loss of a spouce or the theft of valued jewelry. However, there are losses that are less clearly recognized as losses, and that do not necessarily result from negative events. These losses occur in responce to normal change and growth. For example, when a couple has a child they automatically lose a rellativeamount of independence and freedom from responsibility. Some losses are competency-based. For example, terminating therapy, graduating from college, or having achieved a long-worked-for goal are experiences that result in the loss of striving». 5 Πρβλ. D. H. OLSON, J. DeFRAIN, Marriage and the Family, Mayfield Publishing Company, USA, 1997, σ. 424-425: «The term “empty nest syndrome” describes the feelings of malaise, emptiness, and lack of purpose that parents can have when their children leave home. Some parents do suffer from these feelings, and most go through a period of adjustment when their children leave the nest».

Η ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Βέβαια, μερικοί γονείς αισθάνονται ευνοημένοι από την απομάκρυνση των παιδιών, καθώς έχουν περισσότερες ευκαιρίες να εστιάσουν την προσοχή τους στη συζυγική τους σχέση και γι̉ αυτό ορισμένοι συγγραφείς προτιμούν τον όρο «ευρύχωρη φωλιά» («spacious nest»)6. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια παρατηρείται όλο και συχνότερα το φαινόμενο των λεγομένων «boomerang kids», δηλαδή των ενήλικων παιδιών, τα οποία, ύστερα από ένα διαζύγιο, την απώλεια της εργασίας τους ή ενός βαθμού ανικανότητας να επιβιώσουν στον «πραγματικό κόσμο», επιστρέφουν στο γονεϊκό σπίτι7. Ορισμένοι συγγραφείς, μάλιστα, θεωρούν ότι αυτή η κατάσταση είναι χειρότερη από τις προαναφερθείσες, αφού προκαλεί περισσότερες δυσκολίες και συγκρούσεις8. Τα τελευταία χρόνια υπάρχουν ενδείξεις ότι είναι επίσης συχνό φαινόμενο, μετά το «σύνδρομο της άδειας φωλιάς», να ακολουθεί το «σύνδρομο της αναστατωμένης φωλιάς» («cluttered nest»). Πρόκειται για περιπτώσεις όπου τα παιδιά, μετά την απομάκρυνσή τους λόγω σπουδών, επιστρέφουν στην οικογενειακή εστία μέχρι η επαγγελματική τους εξέλιξη και η οικονομική τους κατάσταση να επιτρέπει την αυτόνομη διαβίωσή τους9. Πάντως, στην τελευταία περίπτωση, η συμβίωση των γονέων με τα ενήλικα πλέον παιδιά συνήθως αποδεικνύεται λιγότερο συγκρουσιακή, οι σχέσεις είναι φιλικότερες και υπάρχει μεγαλύτερη αλληλοκατανόηση για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει το κάθε μέλος της οικογένειας10.

Ό.π., 425 Jean D. OKIMOTO, Phyllis J. STEGALL, Boomerang Kids: How to live with adult Children who return home, Little Brown, Boston, 1987. 8 Πρβλ. Bernice NEUGARTEN, D. NEUGARTEN, «The changing meanings of age», Psychology Today 21, 5 (1987) 29-33: «The so called ‘empty nest’ ... is not itself stressful for most middle-aged parents. Instead, it is when the children do not leave home at the appropriate time that stress occurs in both the parent and the child». 9 A. SCHNAIBERG, Sh. GOLDENBERG, «From empty nest to crowded nest: The dynamics of incompletely-launched young adults», Social Problems 36 (1989) 251-269. 10 W. S. AQUILINO, K. SUPPLE, «Parent-child relations and parent ements when adult children live at home», Journal of Marriage and the Family 53 (1991) 13-27. 6 7

Η ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

Ποιμαντική προσέγγιση των συζύγων που βιώνουν το φαινόμενο Η αναζήτηση νοήματος της νέας πραγματικότητας που βιώνουν οι σύζυγοι συνδέεται άμεσα με το νόημα που θα δώσουν στο γάμο τους. Προσπάθεια δύσκολη διότι η ελληνική οικογένεια έχει κέντρο της το παιδί και όχι τους συζύγους. Παρά το γεγονός αυτό είναι αναγκαίο οι σύζυγοι να αναρωτηθούν για την ποιότητα της κοινής ζωής τους, για τα όρια που έχουν τεθεί μέχρι σήμερα αλλά και για την προοπτική της σχέσης τους. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι αυτή η φάση είναι μια ευκαιρία για αρχίσουν από την αρχή ή από το σημείο που είχα αφήσει τη συζυγία τους. Το πρόβλημα εδώ είναι ότι η αίσθηση του κενού δεν οδηγεί αμέσως , ούτε αυτόματα σε αυτόν τον προβληματισμό. Είναι εύκολο όμως να αντιληφθούμε ότι στον ευαισθητοποιημένο κληρικό οι ευκαιρίες που δίνονται για να βοηθήσει τους ανθρώπους είναι αρκετές και σημαντικές διότι: α. Ο Ναός είναι ο τόπος που καταφεύγουν πολύ συχνά οι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν τα προβλήματα αυτά ακόμα και αν δεν έχουν ουσιαστική σχέση με τη ζωή της Εκκλησίας. β. Πολύ συχνά συναντάμε συζύγους που βιώνουν τη φάση αυτή είτε τις παραμονές των Πανελληνίων εξετάσεων, είτε κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας του γάμου των παιδιών τους, είτε γιατί έχουν ανάγκη να μιλήσουν σε κάποιον που να εμπιστεύονται, είτε σε πολλές άλλες ευκαιρίες στις οποίες ο Ναός είναι ο τόπος που τις φιλοξενεί. «Ο ορθόδοξος ιερέας είναι ποιμένας Χριστού και όχι απλώς τελετουργός των μυστηρίων»11 και η ιερωσύνη δεν είναι απλώς μια απλή τελετουργική εργασία…»12. Η τέλεση των Μυστηρίων καθεαυτή εντάσσεται στη θεραπευτική αγωγή. ο ιερεύς δεν έχει μόνο τελετουργική αποστολή, αλλά και θεραπευτική. Αυτή η αποστολή του

π.Γεωργίου Μεταλληνού Ενορία: Ο Χριστός εν των μέσω ημών, εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1990, σελ 33 12 Μητροπολίτου Ναυπάκτου Ιεροθέου Η Ιατρική εν πνεύματι επιστήμη, η πράξη της Ορθόδοξης ψυχοθεραπείας ,εκδ. Ι.Μ.Γενεθλίου Θεοτόκου, Λειβαδιά 2009, σελ 336 11

Η ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

είναι ουσιαστικά επιστασία ψυχών»13. Επομένως, ο ποιμένας οφείλει να προσπαθεί να δημιουργεί γέφυρες επικοινωνίας με τα πρόσωπα των ενοριτών για να προλαμβάνει τις προβληματικές συνθήκες πριν να δημιουργηθούν. Παράλληλα αποστολή του συνυφασμένη άρρηκτα είναι η κατήχηση των ενοριτών του. Αυτό σημαίνει ότι διδάσκοντας τη θεολογία του Γάμου σε όλους μπορεί να δώσει νόημα στους συζύγους που αναρωτιούνται και προσπαθούν να καθορίσουν μαζί τα όρια της σχέσης τους. Η ποιμαντική και κατηχητική εργασία μπορούν να προσφέρουν το πλαίσιο και τα επιχειρήματα ώστε να προετοιμαστούν κατάλληλα για αυτή τη δύσκολη φάση της ζωής τους. Να συμβάλλει στην προσωπική τους ανάπτυξη και με τον τρόπο αυτό να λειτουργήσει προληπτικά ή να διαγνώσει έγκαιρα τις παρενέργειες που ενδεχομένως προσβάλλουν και τελικά ταλαιπωρήσουν τους συζύγους.

Μητροπολίτου Ναυπάκτου Ιεροθέου Η Ιατρική εν πνεύματι επιστήμη, η πράξη της Ορθόδοξης ψυχοθεραπείας ,εκδ. Ι.Μ.Γενεθλίου Θεοτόκου, Λειβαδιά 2009, σελ. 337 13

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ 6Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Η ποιμαντική παράδοση της Εκκλησίας έχει διασώσει ποικίλους τρόπους και μορφές συμβουλευτικής υποστήριξης του ποιμνίου. «Σε αυτή την θεματική ενότητα με στόχο την ευαισθητοποίηση των ιερέων, οι οποίοι θα ασχοληθούν με προβλήματα ζευγαριών, θα γίνει εισαγωγή στην συστημική θεωρία συμβουλευτικής γονέων και ζευγαριών. Θα παρουσιασθούν οι βασικές αρχές της θεωρίας που αφορά στις συμβουλευτικές δεξιότητες τις οποίες πρέπει να έχει ο σύμβουλος ζευγαριών, γονέων και οικογενειών. Τα περισσότερο εξειδικευμένα ζητήματα του γάμου και της συζυγικής σχέσης προσεγγίζει το κείμενο Κλινικού Ψυχολόγου - Οικογενειακού Ψυχοθεραπευτή Δρ. Κωνσταντίνου Μπούσουλα1 που παραθέτουμε: Πρόλογος «Χωρίς διακυβέρνηση σοφή ο λαός ξεπέφτει. ενώ όπου οι σύμβουλοι είναι πολλοί, εκεί είναι η ασφάλεια» 2 αναφέρει το βιβλίο των Παροιμιών. Για να προσθέσει με τη σοφία του ο Αββάς Δωρόθεος: «Έχουμε ανάγκη από βοήθεια, έχουμε ανάγκη από ανθρώπους που, μετά το Θεό, θα μας κυβερνούν. Δεν υπάρχει τίποτα πιο άθλιο και πιο ευκολοθήρευτο για τον εχθρό από εκείνους που δεν έχουν κάποιο καθοδηγητή στο δρόμο του Θεού» 3 . Όπως μας διδάσκει ο Μ. Βασίλειος: «Πολύ το αναγκαίον και χρήσιμον εκ της συμβουλής τω βίω των ανθρώπων, δια το ένα μηδένα εαυτώ εξαρκείν προς πάντα, αλλά δείσθαι κοινωνών πλέον κατά την συμφερόντων εκλογήν ή κατά τας ενεργείας τας σωματικάς. ΄Ώστε ασυμβούλευτος άνθρωπος πλοίον εστίν ακυβέρνητον, ως έτυχε ταις φοραίς των πνευμάτων εκδεδομένων»4 .

Ο Δρ. Κωνσταντίνος Μπούσουλας είναι Κλινικός Ψυχολόγος/ Οικογενειακός Ψυχοθεραπευτής, Υπεύθυνος του Γραφείου ψυχολογικής και ποιμαντικής μέριμνας του Ελληνικού Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής και Ερευνών. 2 Παροιμ.11.14 3 Αββά Δωροθέου Ασκητικά, Διδασκαλία Ε’, εκδ. Ετοιμασία, Αθήνα 1986, σελ. 169. 4 Μ. Βασιλείου, Εις τον Προφήτην Ησαϊαν 3.106.11, βλ. Στεφάνου Κουμαρόπουλου, Η συμβουλευτική διάσταση του έργου του θεολόγου καθηγητή στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, διδ. διατριβή υποβληθείσα στο Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας του ΕΚΠΑ. Δημοσιεύτηκε στην ετήσια Επιστημονική Επετηρίδα των εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2005, σελ. 159. 1

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Τα ως άνω παραθέματα είναι ένα ελάχιστο δείγμα της πλούσιας συμβουλευτικής παράδοσης της Εκκλησίας μας και υποδεικνύουν ότι η Συμβουλευτική Ποιμαντική δεν είναι κάτι καινούργιο στην ποιμαντική πράξη της Εκκλησίας μας. Παράλληλα δείχνουν την αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπου να στηριχθεί στους εμπειρότερους πνευματικά, ώστε να αντιμετωπίσει τα δύσκολα διλήμματα της προσωπικής του ζωής. «Ο ιερέας είναι δικαιωματικά, ως εκ του εκκλησιαστικού του αξιώματος, πνευματικός σύμβουλος…»5. Σε αυτόν προστρέχει ο άνθρωπος του καιρού μας ακόμα και όταν έχει διαφοροποιηθεί από τον εκκλησιαστικό τρόπο ζωής γιατί εμπιστεύεται την Εκκλησία και την ελπίδα που κομίζει το μήνυμά της. Ο ιερέας δεν είναι το πρόσωπο εκείνο που απαντά σε όλα τα ερωτήματα. Χρειάζεται να έχει τη διάκριση ώστε να ξεχωρίσει τα ερωτήματα που έχουν ανάγκη συμβουλών οι οποίες είναι περισσότερο εξειδικευμένες. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ I. Συστημική οικογενειακή ψυχοθεραπεία και συμβουλευτική Στη δεκαετία του 1940 και 1950 το ενδιαφέρον μερικών θεραπευτών στράφηκε στην οικογενειακή ψυχοθεραπεία. Η κατανόηση της ατομικής ψυχοπαθολογίας ως ενδοψυχικού αυτοτελούς φαινομένου φάνηκε ανεπαρκής χωρίς την αναφορά στην αλληλεπιδραστική σχέση του ατόμου με το σύστημα στο οποίο εντάσσεται, δηλαδή τη δυναμική της οικογένειας. Αυτή την ανεπάρκεια αποπειράθηκαν να καλύψουν μερικοί οικογενειακοί ψυχοθεραπευτές τη δεκαετία

του

1950. Εφάρμοσαν

στην

οικογενειακή

ψυχοθεραπεία τις εξελίξεις από τον χώρο της φυσικής, της φιλοσοφίας, της κυβερνητικής και της μελέτης της επικοινωνίας. Έτσι εμφανίστηκε ένας νέος τύπος οικογενειακής ψυχοθεραπείας και συμβουλευτικής, η συστημική οικογενειακή ψυχοθεραπεία. Αυτός ο τύπος οικογενειακής ψυχοθεραπείας και συμβουλευτικής στηρίζεται στις αρχές της θεωρίας συστημάτων και στα αξιώματα των θεωριών επικοινωνίας.

Πρωτοπρ. Αδαμαντίου Αυγουστίδη, Ποιμένας και θεραπευτής, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1999, σελ. 106.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Αντιλαμβάνεται την ατομική ψυχοπαθολογία ως εκδήλωση της δυσλειτουργίας του συστήματος και της επικοινωνιακής στρέβλωσης εντός του συστήματος του οποίου μέλος είναι το άτομο που την εκδηλώνει. Η συστημική οικογενειακή ψυχοθεραπεία για την κατανόηση της ατομικής ψυχοπαθολογίας πραγματοποιεί αλλαγή εστίασης από το άτομο στο σύστημα. Δύο είναι κυρίως οι επιστημονικές θεωρίες οι οποίες αποτελούν τη βάση στο οικοδόμημα της συστημικής οικογενειακής ψυχοθεραπείας. Οι

θεωρίες της

επικοινωνίας και η θεωρία των συστημάτων. Αυτές οι δύο βασικές θεωρίες και οι συνέπειές τους στον τρόπο με τον οποίο οι συστημικοί θεραπευτές κατανοούν την υγεία, ορίζουν την ψυχοπαθολογία, ενεργούν ψυχοθεραπευτικά και συμμετέχουν στη θεραπευτική αλλαγή, θα παρουσιασθούν αναλυτικά στη συνέχεια. II. Τα αξιώματα της επικοινωνίας Τα αξιώματα της επικοινωνίας έχουν σημαντική συνεισφορά στον τρόπο με τον

οποίο

οι

συστημικοί

ψυχοθεραπευτές

εξηγούν

την

εμφάνιση

της

ψυχοπαθολογίας, της θεραπευτικής αλλαγής και οργανώνουν την ψυχοθεραπευτική διαδικασία.

ολοκληρωμένη

παρουσίαση

του

τρόπου

λειτουργίας

της

οικογενειακής συστημικής ψυχοθεραπείας προϋποθέτει την αναλυτική αναφορά στις θεωρίες και τα αξιώματα της επικοινωνίας. Η συστημική οικογενειακή ψυχοθεραπεία βασίστηκε στα «αξιώματα» που διατυπώθηκαν από τους θεωρητικούς της επικοινωνίας (Watzlawick, Bavelas, & Jackson, 1967), οι οποίοι στηρίχθηκαν στο έργο του Bateson (1951) και της ομάδας του (Bateson, Jackson, Haley, & Weakland, 1956). Ο Bateson (1979) και ο Watzlawick και οι συν. (1967) αναφέρουν ότι τα ανθρώπινα συστήματα είναι καλύτερα περιγράψιμα με όρους ανταλλαγής πληροφοριών. Τα «αξιώματα» της επικοινωνίας περιγράφουν τον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιείται η ανταλλαγή των πληροφοριών στο σύστημα και τις συνέπειες του τρόπου ανταλλαγής για την υγεία, την ψυχοπαθολογία, την θεραπευτική αλλαγή και την θεραπευτική διαδικασία. Το έργο των Bateson, και συν. (1956) και της ομάδας του υπήρξε πηγή έμπνευσης και καθοδήγησης για τη διατύπωση από τους Watzlawick, και συν. (1967) 77

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ συγκεκριμένων αξιωμάτων για την επικοινωνία και τις συνέπειες από την εφαρμογή τους στην οικογενειακή ψυχοθεραπεία. Αυτά συνοπτικά παρουσιάζονται στη συνέχεια του πονήματος. 

Αξίωμα πρώτο: Επικοινωνούμε πάντα εντός του διαπροσωπικού πλαισίου Οι δίαυλοι της επικοινωνίας είναι ο λόγος, το συναίσθημα και η

συμπεριφορά. Σε μια σχέση δεν μπορούμε να μην επικοινωνούμε τουλάχιστον με έναν από τους ανωτέρω τρόπους και ταυτόχρονα σε διαπροσωπικό πλαίσιο είναι αδύνατο για τον οποιονδήποτε να μην επικοινωνεί. Ακόμη και η μη επικοινωνία στο πλαίσιο μιας σχέσης είναι και αυτή μία μορφή επικοινωνίας και μπορεί να κατανοηθεί ως συμπεριφορά η οποία πληροφορεί. Κάθε συγκεκριμένη συμπεριφορά περιέχει ένα μήνυμα. Τα μηνύματα στα συστήματα μπορεί να ρυθμίζουν πολύ σημαντικές λειτουργίες τους και έτσι έχουν ιδιαίτερα σημαντική σημασία για την οικονομία του συστήματος. Οι συμπεριφορές ενίοτε έχουν τέτοια σημαντικότητα. Υπάρχουν συμπεριφορές που ως πληροφορίες συντηρούν τη λειτουργικότητα του συστήματος το οποίο σχετίζεται θετικά με την ψυχική υγεία των μελών του. Η συμπεριφορά που δείχνει πραγματικό ενδιαφέρον και αναγνώριση για τα συναισθήματα και την κατάσταση του συνομιλητή στην ενδοοικογενειακή επικοινωνία, είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Άλλο παράδειγμα στο οποίο φαίνεται η αδυναμία της μη επικοινωνίας στο πλαίσιο μιας σχέσης είναι η συμπεριφορά σε μια οικογενειακή συνεδρία ενός μέλους της οικογένειας το οποίο αρνούνταν να μιλήσει. Με αυτόν τον τρόπο δεν απέφυγε να επικοινωνήσει, αφού στο πλαίσιο της συνεδρίας εντάχθηκε και κατανοήθηκε η συμπεριφορά της σιωπής του ως πληροφορία για την ποιότητα της σχέσης με κάποιο μέλος της οικογένειας. Ως συμπεριφορά μπορεί να θεωρηθεί και το σύμπτωμα. Το σύμπτωμα από πλευράς θεωρίας επικοινωνίας θεωρείται ως μήνυμα προς τα άλλα μέλη του συστήματος σχετιζόμενο με τη ρύθμιση εσωτερικών δυσλειτουργιών του συστήματος. Η εμφάνιση και η ανάπτυξη συμπτωματολογίας στα οικογενειακά συστήματα γίνεται κατανοητή και ως μία πληροφορία η οποία αναδεικνύει τη 78

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ δυσλειτουργία στην ανταλλαγή της επικοινωνίας στο εσωτερικό του συστήματος. Για να γίνουν οι έννοιες αυτές περισσότερο κατανοητές και σαφείς, θα χρησιμοποιηθεί σε αυτή την εργασία ως παράδειγμα μια οικογένεια υποθετική η οποία θα ονομαστεί οικογένεια Παπαδοπούλου. Αυτή απαρτίζεται από τον πατέρα 48 ετών, τη μητέρα 40 ετών και τέσσερα παιδιά το πρώτο 17 ετών αγόρι, το δεύτερο 15 ετών κόρη, το τρίτο 8 ετών αγόρι και το τέταρτο ενός έτους αγόρι. Επιστρέφοντας στη διασαφήνιση του ρόλου των συμπτωμάτων για τη θεωρία της επικοινωνίας στα συστήματα, αναφέρεται το παράδειγμα στο οποίο η συμπτωματική συμπεριφορά του τρίτου κατά σειρά παιδιού αφορά τον φόβο του να κοιμάται στο δωμάτιό του και την επιδίωξή του να κοιμάται στο κρεβάτι των γονέων του μαζί τους. Η συμπεριφορά αυτή είναι και ένα μήνυμα για τη συναισθηματική απόσταση των γονέων του. Πράγματι ξέρουν οι θεραπευτές από το ιστορικό ότι ο πατέρας τον τελευταίο χρόνο λείπει συχνά τα βράδια από το σπίτι, ενώ το ζεύγος διανύει μια περίοδο κρίσης στη σχέσης τους. 

Η αξία των γνώσεων αυτών για την συμβουλευτική Κατά τη διάρκεια των θεραπευτικών συνεδριών με την οικογένεια οι θεραπευτές

ή σύμβουλοι είναι πολύ προσεκτικοί παρατηρητές των μηνυμάτων που ανταλλάσσονται μεταξύ των μελών σε λεκτικό, συναισθηματικό και συμπεριφορικό επίπεδο. Αποκωδικοποιούν τα μηνύματα τα οποία εμπεριέχουν οι συμπεριφορές και ιδιαίτερα οι συμπεριφορές οι οποίες είναι και συμπτώματα και τα αξιοποιούν στις θεραπευτικές παρεμβάσεις. Ο συστημικός θεραπευτής αποφεύγει την παρέμβαση τροποποίησης αποσπασματικά της συμπτωματικής συμπεριφοράς χωρίς την συνολικότερη παρέμβαση στο σύστημα. Η θεραπευτική αλλαγή έχει ως αποτέλεσμα την τροποποίηση των συμπτωματικών συμπεριφορών και την ενίσχυση συμπεριφορών που συντηρούν τη λειτουργικότητα του συστήματος, αλλά και την πληρέστερη αναγνώριση και στους τρεις διαύλους των πληροφοριών που αποστέλλονται.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ 

Αξίωμα δεύτερο: Η επικοινωνιακή μονάδα έχει δύο πλευρές: αυτή του

περιεχομένου και εκείνη της σχέσης. Η δεύτερη ορίζει (κατατάσσει) την πρώτη Κάθε επικοινωνιακή μονάδα έχει δύο πλευρές: αυτή του περιεχομένου και εκείνη της σχέσης. Η δεύτερη ορίζει (κατατάσσει) την πρώτη, αποτελώντας έτσι μία μετά-επικοινωνία,

διότι

το

περιεχόμενο

μιας

επικοινωνιακής

μονάδας

νοηματοδοτείται από την σχέση. Για παράδειγμα, η φράση «σε αγαπώ», η οποία αποτελεί την πλευρά του περιεχομένου, ορίζεται από τη σχέση, δηλαδή αποκτά διαφορετικό νόημα ανάλογα με τον χαρακτήρα της σχέσης η οποία διέπει τα μέλη ενός συστήματος εντός του οποίου προφέρεται. Για παράδειγμα, άλλο νόημα έχει η λέξη «σε αγαπώ» αν την πει ένας γονέας στο παιδί του και άλλο νόημα ένας σύντροφος στη σύντροφό του. Αυτό το αξίωμα χρησιμοποιήθηκε, για να γίνουν κατανοητοί οι μηχανισμοί της επικοινωνίας που σχετίζονται με την ψυχική υγεία και την ψυχοπαθολογία στα συστήματα. Το αξίωμα αυτό αναφέρεται στην παράλληλη επικοινωνία η οποία συμβαίνει διαρκώς στην ανθρώπινη επικοινωνία. Δύο άνθρωποι όταν συναντιούνται και δημιουργούν μια σχέση, από τη μεγάλη ποικιλία συμπεριφορών, τις οποίες μπορούν να ανταλλάξουν ή να μην ανταλλάξουν, περιορίζονται σε αυτές οι οποίες οριοθετούνται και καθορίζονται από τον τρόπο με τον οποίο όρισαν αμοιβαία τη σχέση τους. Κάθε μήνυμα το οποίο ανταλλάσσουν, ή επικυρώνει τον ορισμό της σχέσης ή εισάγει αλλαγή του ορισμού της σχέσης όντας ένα μήνυμα νέου τύπου (Ηaley,1963). Για παράδειγμα, αν ένας άνδρας απλώσει το χέρι του και αγκαλιάσει μια γυναίκα, αυτό είναι ένα μήνυμα ότι η ερωτική διάσταση εμπεριέχεται στη σχέση. Αν η γυναίκα αρνηθεί και απομακρυνθεί, στέλνει ένα μήνυμα ότι η ερωτική διάσταση πρέπει να αποκλεισθεί από τη σχέση. Όμως οι άνθρωποι επικοινωνούν για να ανταλλάξουν πληροφορίες αλλά και για να ορίσουν την επικοινωνία τους. Όχι μόνο λέγουν κάτι, αλλά και σχολιάζουν αυτό το οποίο είπαν ή το αξιολογούν ή το επικυρώνουν. Ο σχολιασμός, η αξιολόγηση και η επικύρωση συνιστούν παράλληλη επικοινωνία. Κάθε μήνυμα το οποίο ανταλλάσσεται εμπεριέχει παράλληλες πληροφορίες, το περιεχόμενο και τον ορισμό του. Με κανέναν τρόπο δεν μπορεί κάποιος να αποφύγει τον σχολιασμό του μηνύματος. 80

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Αν για παράδειγμα, προσπαθώντας να αποφύγει την επικοινωνία μείνει σιωπηλός, ενώ όλοι περιμένουν να μιλήσει, αυτή η σιωπή είναι μήνυμα που δηλώνει κάτι για τη σχέση (Ηaley, 1963). Τα λεκτικά μηνύματα σχολιάζονται ή και επικυρώνονται στο πλαίσιο μιας σχέσης είτε με τις στάσεις και τις κινήσεις του σώματος είτε με τον προφορικό λόγο. Αυτό το οποίο δηλώνεται σε ένα πρώτο επίπεδο επικοινωνίας, στο λεκτικό, αναιρείται σε ένα δεύτερο επίπεδο επικοινωνίας, στο μη λεκτικό. Οι διαπροσωπικές σχέσεις ταξινομούνται σε διαταραγμένες ή μη ανάλογα με τον τρόπο στον οποίο απαντούν στο θέμα αυτό (Ηaley, 1963). Όταν η επικοινωνία σε ένα σύστημα είναι συνήθως αντιφατική, τότε κατατάσσονται στις διαταραγμένες, ενώ όταν το πρώτο επίπεδο συνήθως επικυρώνει το δεύτερο και δεν είναι αντιφατική τότε κατατάσσονται στις ομαλές. Στις οικογένειες στις οποίες αναπτύσσονται αντιφατικές επικοινωνίες δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για παρανοήσεις μεταξύ των μελών και συγκρούσεις λόγω κακής κατανόησης των ανταλλασσόμενων πληροφοριών. Η συμπτωματική συμπεριφορά είναι μια ασυνέπεια μεταξύ του επιπέδου του περιεχομένου και του επιπέδου της μετά-επικοινωνίας η οποία ορίζει το επίπεδο του περιεχομένου (Ηaley, 1963).  Η αξία των γνώσεων αυτών για την συμβουλευτική Στη θεραπευτική διαδικασία οι θεραπευτές αναγνωρίζουν αυτού του είδους τις επικοινωνίες, τις κάνουν φανερές σε όλη την οικογένεια και βοηθούν την οικογένεια να πειραματιστεί με τη λεγόμενη ευθεία επικοινωνία (Satir, 1988). Ευθεία επικοινωνία είναι ένα είδος επικοινωνίας στην οποία η αντιφατική παράλληλη επικοινωνία αντικαθίσταται από ευθεία παράλληλη επικοινωνία. Στις οικογένειες στις οποίες αυξήθηκε το ποσοστό αρμονικής επικοινωνίας τα μέλη εμφάνισαν μείωση των επιπέδων άγχους και αυξημένο ποσοστό ευεξίας (Satir, 1988). 

Αξίωμα τρίτο: Οι άνθρωποι επικοινωνούν "ψηφιακά" και "αναλογικά" Οι άνθρωποι επικοινωνούν "ψηφιακά" και "αναλογικά". Ως αναλογική

γλώσσα ορίζεται κάθε μη λεκτική πλευρά της λεκτικής επικοινωνίας, αλλά και της επικοινωνίας γενικότερα. Για παράδειγμα η γλώσσα του σώματος, η έκφραση του 81

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ προσώπου, η χροιά της φωνής, ο τόνος της φωνής, ή ο χρωματισμός της φωνής. Ενώ η γλώσσα και το περιεχόμενό της ορίζεται ως ψηφιακή (λεκτική) μορφή της επικοινωνίας. Η γλώσσα έχει συντακτική αξία, αλλά έχει μειωμένη σημασιολογική δυνατότητα στο πεδίο της σχέσης, διότι η συντακτική ακρίβεια μιας δήλωσης, όπως για παράδειγμα «σε αγαπώ», για να αποκτήσει πλήρη πληροφοριακή ισχύ, πρέπει να συνοδευτεί και με τις απαραίτητες μη λεκτικές πληροφορίες, όπως η έκφραση του προσώπου, η στάση του σώματος κλπ. Ο λόγος έχει συντακτική δομή και φυσικά την δυνατότητα μεγάλου βαθμού σαφήνειας. Αλλά η αναλογική (μη λεκτική) γλώσσα έχει σημασιολογική αξία, αν και στερείται επαρκούς σύνταξης για τον σαφή ορισμό της φύσης των σχέσεων. Για παράδειγμα, δεν αρκεί η ψηφιακή διατύπωση της δήλωσης «σε αγαπώ» για να ορισθεί η φύση της σχέσης ενός άνδρα και μιας γυναίκας, αλλά απαιτείται και η μη λεκτική σημασιοδότησή της. Τα μέλη των επικοινωνιακών συστημάτων, όταν επικοινωνούν ως πομποί ή δέκτες προσπαθώντας να συνδυάσουν αυτές τις δύο γλώσσες βρίσκονται στη συνεχή ανάγκη να μεταφράζουν από τη μία γλώσσα στην άλλη. Αυτό προκαλεί αναπόφευκτα απώλεια πληροφοριών, γεγονός που μπορεί να τους φέρει σε πολύ αξιοπερίεργα διλήμματα τα οποία ενδέχεται να οδηγήσουν σε παθολογική επικοινωνία και ανάδυση συμπτωμάτων. Οι Bateson & Jackson (1964) έχουν διατυπώσει την υπόθεση ότι η αντίθεση μεταξύ αναλογικής και ψηφιακής επικοινωνίας παίζει σημαντικό ρόλο στον σχηματισμό του υστερικού συμπτώματος. Κατ΄ αυτούς λαμβάνει χώρα στην επικοινωνία μια αναμετάφραση, δηλαδή μια επιστροφή του ψηφιοποιημένου μηνυματικού υλικού στον αναλογικό τρόπο. Η απογύμνωση του ψηφιακού υλικού από τις λογικού τύπου ενδείξεις του οδηγεί στον σχηματισμό συμπτώματος. Για παράδειγμα: ο λεκτικός κεφαλόπονος, ο οποίος επινοήθηκε ως δικαιολογία αποφυγής κάποιας ενέργειας μπορεί να γίνει υποκειμενικά πραγματικός και να υπάρξει πραγματική αίσθηση του πόνου.



Η αξία των γνώσεων αυτών για την συμβουλευτική 82

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Οι έρευνες και οι δημοσιεύσεις του Watzlawick και των συνεργατών του (Watzlawick et al., 1967) συνέδεσαν τη θεωρία της επικοινωνίας με τη θεραπευτική πρακτική (Watzlawick et al., 1967). Υπέδειξε σε όλους τους συστημικούς οικογενειακούς θεραπευτές να στρέψουν την προσοχή τους στην ανάγκη για κατανόηση της σημασίας με την οποία λέγεται το καθετί στη συνεδρία και αντίστοιχα του τι προσλαμβάνεται από αυτό που λέγεται. Επίσης να προσέξουν τη «σύνταξη», δηλαδή τον τρόπο, το ύφος με το οποίο λέγεται το καθετί στην επικοινωνιακή συναλλαγή. Και τέλος να παρατηρήσουν τα (pragmatics) ποια αποτελέσματα στη συμπεριφορά και ποιες συνέπειες στην επικοινωνία επιφέρουν τα λεγόμενα και το ύφος τους. (Goldenberg & Goldenberg, 2000). 

Αξίωμα τέταρτο: «είναι αδύνατον να μην επικοινωνείς εντός της σχέσης» Ένα από τα αξιώματα της θεωρίας επικοινωνίας είναι ότι είναι αδύνατον να

αποφύγεις να ορίσεις την σχέση ή να αποφύγεις να αναλάβεις τον έλεγχο του ορισμού της σχέσης. Ως ορισμός της σχέσης περιγράφεται η διαδικασία κατά την οποία δύο μέλη που σχετίζονται περιγράφουν την σχέση τους, για παράδειγμα, ως φιλική και συμφωνούν ποιες συμπεριφορές είναι αποδεκτές και ποιες όχι σε αυτόν τον ορισμό της σχέσης, ενώ ο έλεγχος του ορισμού είναι η επικοινωνιακή διαδικασία κατά την οποία κάποιος από τους επικοινωνούντες αποκτά την εξουσία να καθορίζει το πώς θα ορίζεται η σχέση. Για παράδειγμα ένας ο οποίος υιοθετεί συμπεριφορά αδυνάτου σε μια σχέση δηλώνει δια της αδυναμίας του ότι έχει ανάγκη ο άλλος να ασχολείται μαζί του φροντίζοντάς τον, συμπεριφερόμενος δε ως αδύναμος ορίζει τον τρόπο με τον οποίο θα συμπεριφέρεται ο άλλος στη σχέση, για παράδειγμα θα είναι αυτός ο οποίος θα τον φροντίζει. 

Η αξία των γνώσεων αυτών για την συμβουλευτική Ο θεραπευτής αναγνωρίζει τον αγώνα για εξουσία που αναπτύσσουν τα μέλη

των συστημάτων και τον έλεγχο της σχέσης. Ο αγώνας αυτός είναι εγγενής στα μηνύματα τα οποία ανταλλάσουν τα μέλη του συστήματος. Το περιεχόμενο του αγώνα αυτού είναι: Ποιος ορίζει την σχέση; Ποιος αποφασίζει το ποιος αποφασίζει; Το ίδιο παιχνίδι παίζεται και στη θεραπευτική σχέση μεταξύ του θεραπευτή και της οικογένειας (Haley, 1963). 83

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Η προσπάθεια ελέγχου του ορισμού της σχέσης αποτελεί μέρος της φυσιολογικής αλληλεπίδρασης των μελών μιας οικογένειας. Η προσπάθεια αυτή είναι αγώνας για τον έλεγχο αυτού το οποίο μπορεί να συμβεί ή να μη συμβεί στην σχέση. Για παράδειγμα, στη σχέση ενός ζεύγους είναι η σύζυγος η οποία δικαιούται να θυμώνει και να κάνει παράπονα ενώ, όταν κάνει το ίδιο ο σύζυγος, αυτό είναι εντελώς απαράδεκτο και το ότι είναι απαράδεκτο δηλώνεται με τρομερά έντονους καυγάδες ή καταφυγή σε ειδικούς, όταν ο σύζυγος παραβαίνει αυτό τον κανόνα. Όλοι είναι υποχρεωμένοι να ορίσουν τη σχέση τους ή να απαντήσουν στον ορισμό τον οποίο οι άλλοι προτείνουν. Αυτός ο αγώνας

προκαλεί ψυχοπαθολογία, όταν

κάποιος, ενώ προσπαθεί να ελέγξει τη σχέση, αρνείται ότι προσπαθεί να το κάνει (Ηaley, 1963). Αυτό το αξίωμα συνεισφέρει στην κατανόηση της κατασκευής των συμπτωμάτων ως εξής: τα συμπτώματα θεωρούνται ως το αποτέλεσμα ενός τρόπου με τον οποίο θέτει κάποιος εαυτόν έναντι των άλλων. Ο τρόπος αυτός έχει το ειδικό χαρακτηριστικό, ότι κάποιος προσπαθεί να έχει τον έλεγχο μιας σχέσης αρνούμενος ότι το κάνει (Ηaley, 1963). Για παράδειγμα η σύζυγος πιέζει το σύζυγο να αναλάβει τη φροντίδα του σπιτιού ενώ αρνείται ότι τον πιέζει γι΄ αυτό. Μπορεί να εμφανίζει ως σύμπτωμα ανεξήγητους ιλίγγους ή αλλεργία στο απορρυπαντικό. Μία σύζυγος με αυτές τις εκδηλώσεις περιορίζει τις κινήσεις του συζύγου κρατώντας τον περισσότερο εντός της οικίας χωρίς να παραδέχεται ότι το κάνει, αφού ο περιορισμός των δικών της δραστηριοτήτων εμφανίζεται ως σύμπτωμα (ίλιγγος), το οποίο αναγνωρίζεται ως κάτι πέρα από την θέλησή της (Ηaley, 1963). Αυτό υποβάλλει την ιδέα ότι η θεραπευτική αλλαγή θα πρέπει να σχετίζεται με αναγνώριση αυτού του τρόπου επικοινωνίας και την τροποποίησή του. Η θεραπευτική διαδικασία πρέπει να περιλαμβάνει όλους τους δημιουργούς αυτού του τύπου επικοινωνίας ως προσκεκλημένους στις θεραπευτικές συνεδρίες, ώστε να γίνει η διερεύνηση, αναγνώριση και τροποποίηση του τρόπου επικοινωνίας. 

Αξίωμα πέμπτο: όλες οι επικοινωνιακές συναλλαγές είναι είτε συμμετρικές είτε συμπληρωματικές 84

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Στις ανθρώπινες σχέσεις όλες οι επικοινωνιακές συναλλαγές είναι είτε συμμετρικές (από θέση ίσης ισχύος) είτε συμπληρωματικές (από θέση άνισης ισχύος). Για παράδειγμα, συμπληρωματική επικοινωνία είναι η επικοινωνία γονιούπαιδιού στην οποία οι επικοινωνούντες επικοινωνούν από θέση ανίσχυρου προς ισχυρό, ενώ συμμετρική είναι η επικοινωνία μεταξύ δύο ενηλίκων οι οποίοι είναι ισότιμοι και ισοδύναμοι σε μια συζυγική σχέση και επικοινωνούν από ισοδύναμη θέση. Σε μια υγιή επικοινωνία οι δύο εταίροι μπορεί να σχετίζονται συμμετρικά σε μια περιοχή και συμπληρωματικά σε άλλη και αυτό είναι όχι μόνο εφικτό αλλά και αναγκαίο. Σε μια υγιή συμμετρική σχέση οι εταίροι είναι ικανοί να αποδέχονται ο ένας στον άλλον την αντίστοιχη «ταυτότητά» τους, γεγονός το οποίο οδηγεί σε αμοιβαίο σεβασμό και εμπιστοσύνη και ισοδυναμεί με ρεαλιστική, ανταποδοτική επιβεβαίωση των εαυτών τους. Όσον αφορά τη συμπληρωματική σχέση, η υγιής συμπληρωματική θέση λειτουργεί ως θετική επιβεβαίωση του ενός από τον άλλον. Όπως κάθε πρότυπο επικοινωνίας, η συμμετρική και συμπληρωματική επικοινωνία έχουν τις δικές τους δυνητικές παθολογίες οι οποίες εκδηλώνονται ως συμπτώματα σε μέλη της οικογένειας (Watzlawick et al., 1967). Οι παθολογίες των συμπληρωματικών σχέσεων από ψυχοπαθολογική σκοπιά είναι σημαντικές. Σε μια συμπληρωματική σχέση προκύπτει ένα σημαντικό πρόβλημα, όταν η μητέρα, για παράδειγμα, απαιτεί το παιδί της να επιβεβαιώσει τον ορισμό τον οποίο δίνει η ίδια για τον εαυτό της και ο οποίος έρχεται σε αντίθεση με τον ορισμό με τον οποίο το παιδί βλέπει τη μητέρα του. Αυτό δημιουργεί στο παιδί ένα πολύ ιδιόμορφο πρόβλημα: πρέπει να μεταβάλει τον ορισμό τον οποίο δίνει το ίδιο για τον εαυτό του, διατυπώνοντας έναν ορισμό ο οποίος συμπληρώνει και κατά συνέπεια υποστηρίζει εκείνον της μητέρας, διότι είναι στη φύση των συμπληρωματικών σχέσεων το ότι ένας ορισμός για τον εαυτό μπορεί να διατηρείται μόνο αν ο εταίρος παίζει τον ειδικό συμπληρωματικό ρόλο. Σε τελευταία ανάλυση δεν μπορεί να υπάρξει μητέρα χωρίς παιδί. Αλλά τα πρότυπα σχέσης μητέραςπαιδιού μπορούν να αλλάζουν με τον καιρό και τις εξελικτικές ανάγκες των εταίρων στη σχέση. Όταν δεν μπορεί να γίνει αυτό και εκδηλώνεται άκαμπτη συμπληρωματικότητα, βρισκόμαστε ήδη στο χώρο της παθολογικής επικοινωνίας. 

Η αξία των γνώσεων αυτών για την συμβουλευτική 85

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Η θεραπευτική αλλαγή σχετιζόταν με την αναγνώριση αυτής της δυσλειτουργικής επικοινωνίας και την άμεση τροποποίησή της. Οι συστημικοί θεραπευτές με τις παρεμβάσεις τους επιδιώκουν να εισάγουν συμπληρωματικότητα όπου η σχέση είναι μόνο συμμετρική και συμμετρικότητα όπου η σχέση είναι άκαμπτα συμπληρωματική (Watzlawick et al., 1967). Τα συμπτώματα θεωρούνται ως το αποτέλεσμα ενός τρόπου με τον οποίο θέτεις εαυτόν έναντι των άλλων και ο οποίος έχει το εξής ειδικό χαρακτηριστικό: προσπαθείς να έχεις τον έλεγχο μιας σχέσης αρνούμενος ότι το κάνεις (Ηaley, 1963), όπως για παράδειγμα, η σύζυγος η οποία πιέζει τον σύζυγο να αναλάβει την φροντίδα του σπιτιού αρνούμενη ότι τον πιέζει να το κάνει (Ηaley, 1963). Αυτές οι θεωρίες ενίσχυσαν την ιδέα ότι, για να γίνουν οι απαραίτητες παρεμβάσεις στη συνεδρία, πρέπει να βρίσκονται παρόντα όλα τα μέλη τα οποία δημιουργούν αυτό το είδος επικοινωνίας. Δηλαδή ολόκληρη η οικογένεια. III. Η θεωρία συστημάτων Οι επιδράσεις των αξιωμάτων της επικοινωνίας στην οικογενειακή ψυχοθεραπεία και συμβουλευτική ζευγαριών ήταν καθοριστικές. Το ίδιο, και ίσως με περισσότερη έμφαση, μπορεί να υποστηριχθεί και για την επίδραση των αρχών της θεωρίας των συστημάτων. Η θεωρία συστημάτων εισήγαγε μία μείζονα θεωρητική και πρακτική αλλαγή στον χώρο της θεωρίας και της ψυχοθεραπευτικής και συμβουλευτικής πρακτικής. Στην συνέχεια της μελέτης θα παρουσιασθούν οι αρχές της συστημικής σκέψης, η επιστημονική εξέλιξή τους, οι επιδράσεις τους στην αντίληψη για τη ψυχική υγεία, την ψυχοπαθολογία, την θεραπευτική αλλαγή και τη θεραπευτική διαδικασία. Ο δεύτερος πυλώνας στον οποίο στηρίζεται η συστημική ψυχοθεραπεία και συμβουλευτική

είναι

θεωρία

συστημάτων,

την

οποία

συνοπτικά

θα

παρουσιάσουμε εν συνεχεία. IV. Το σύστημα Η πρώτη έννοια είναι η έννοια του συστήματος στην οποία αναφέρονται όλες οι υπόλοιπες έννοιες και αρχές οι οποίες θα αναπτυχθούν. 86

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Όσον αφορά τη θεωρία συστημάτων, ένα σύστημα είναι ένα σύνολο ποιοτικά διαφορετικό, το οποίο συμπεριφέρεται διαφορετικά από το άθροισμα των στοιχείων /ατόμων-μελών του (Bartelanffy, 1956). Ένα σύστημα μπορεί να περιγραφεί ως σύνολο στοιχείων τα οποία βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση μεταξύ τους (Bartelanffy, 1956) εκεί διακρίνονται επαναλαμβανόμενα σχήματα συμπεριφοράς (patterns) αλληλεπίδρασης τα οποία σχηματίζουν ένα σταθερό πλαίσιο για ατομικές και αμοιβαίες λειτουργίες μεταξύ των μελών του συστήματος (Jones, 1993). Η οικογένεια θεωρήθηκε ως σύστημα το οποίο αλληλεπιδρά επίσης με άτομα, ομάδες και πλαίσια, όπως είναι παραδείγματος χάριν οι φίλοι και συνάδελφοι, η ευρύτερη οικογένεια, οι ψυχοθεραπευτές, ακόμα και ευρύτερα συστήματα, όπως η κοινότητα, και εξωτερικά γεγονότα, όπως ένας πόλεμος ή μια οικονομική κρίση. Τα στοιχεία μέσα στα συστήματα-οικογένειες, αποτελούνται από πρόσωπα, ανθρώπινες υπάρξεις. Οι οικογένειες που μελετούνται εξετάζονται μέσα από την προοπτική της αλληλεπίδρασης των στοιχείων τους με άλλα στοιχεία. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα με το οποίο ταυτοποιούνται τα στοιχεία του συστήματος. Η ταυτοποίηση αυτή των μελών ενός συστήματος γίνεται από την επικοινωνιακή συμπεριφορά τους και όχι από τα ενδοψυχικά τους χαρακτηριστικά. Τα στοιχεία των αλληλεπιδρώντων συστημάτων, όταν τα συστήματα είναι οικογένειες, δηλαδή ανθρώπινα συστήματα, περιγράφονται όχι ως άτομα, αλλά ως πρόσωπα «επικοινωνούντα» με άλλα πρόσωπα (Watzlawick et al., 1967). Και αυτό γίνεται, για να δηλωθεί η εστίαση σε μια συστημική θεώρηση έγκειται στη σχέση μεταξύ των μονάδων και στον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν τα πρόσωπα σε αυτή τη σχέση. Τα μέλη της σχέσης αναγνωρίζονται ως μέλη του συστήματος και η ψυχολογική τους λειτουργία γίνεται κατανοητή υπό το πρίσμα των αρχών οι οποίες διέπουν την ύπαρξη και τη λειτουργία των συστημάτων. Η ύπαρξη και η διατήρηση της ψυχικής υγείας του ατόμου σχετίσθηκε με τη δυναμική ενός συστήματος. Με τον όρο δυναμική περιγράφεται η κατάσταση η οποία δημιουργείται από τις αντιδράσεις των μελών του συστήματος στην ποιότητα της επικοινωνίας και των συστημικών χαρακτηριστικών του. Η δυναμική του συστήματος καθορίζει την ποιότητα της υγείας ή της ψυχοπαθολογίας των 87

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ μεμονωμένων μελών του και τη λειτουργία του συστήματος καθώς επίσης σχετίζεται με τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν τα μέλη του συστήματος μεταξύ τους. Οι θεωρίες επικοινωνίας έδωσαν μια πρωτότυπη και ικανοποιητική απάντηση όσον αφορά τον τρόπο αλληλεπίδρασης και τις δυνητικές επιπτώσεις του στην ψυχική υγεία των μελών, στη δημιουργία της ψυχοπαθολογίας, στη θεραπευτική αλλαγή και τον τρόπο οργάνωσης της θεραπευτικής διαδικασίας. V. Η ολιστικότητα Η ολιστικότητα (Wholeness) αποτελεί μια έννοια της συστημικής σκέψης η οποία έχει σημαντικές επιπτώσεις στον τρόπο με τον οποίο ο θεραπευτής αντιλαμβάνεται την εμφάνιση της ψυχοπαθολογίας στα συστήματα και στον τρόπο με τον οποίο εξελίσσεται η θεραπευτική διαδικασία. Η ολιστικότητα περιγράφει τη σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης των συμπεριφορών των μελών του συστήματος. Η ολιστικότητα εμπεριέχει τη μη αθροιστικότητα,

δηλαδή την

ιδιότητα να είναι το όλον περισσότερο από το

άθροισμα των μερών του (Jones, 1993). Από τις αναφερθείσες διατυπώσεις συνάγεται ότι κανένα σύστημα δεν μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο με την μελέτη, απομονωμένα των μερών του. Αντίστροφα και τα μέρη του γίνονται καλύτερα κατανοητά, όταν μελετούνται σε συσχέτιση μεταξύ τους και όχι ως μεμονωμένες οντότητες. Αυτό έχει μεγάλη σημασία για τη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς και την κατανόηση της ατομικής ψυχολογικής δυναμικής. 

Η αξία των γνώσεων αυτών για την συμβουλευτική Η ψυχοθεραπευτική αλλαγή θα είναι μια διαδικασία στην οποία θα υπάρξει

συνολική αναδιάταξη του συστήματος. Είναι το όλον το οποίο ανασυντάσσεται, όταν συμβεί εντός του αλλαγή σε ένα μέλος. Η αλλαγή στο άτομο αναπόδραστα θα έχει αντίκτυπο σε όλο το σύστημα. Ο Haley (1963) αναφέρει τη συστημική άποψη ότι η θεραπευτική αλλαγή σε ένα άτομο, δηλαδή η συνειδητοποίηση και η αλλαγή συμπεριφοράς, προκαλείται από μηχανισμούς οι οποίοι σχετίζονται με διεργασίες οι οποίες επιτελούνται στα πλαίσια του συστήματος στο οποίο εντάσσεται το άτομο (Ηaley, 1963). 88

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Επομένως, η ατομική αλλαγή οφείλει να μελετηθεί και να κατανοηθεί ως διεργασία του συστήματος. Η μελέτη της διεργασίας οφείλει να λάβει υπόψη της την αρχή της ολιστικότητας και τον τρόπο επικοινωνίας ο οποίος χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο σύστημα. VI. Η δομή Η έννοια της δομής είναι μια σύνθετη έννοια η οποία απετέλεσε μία από τις βάσεις της οικογενειακής συστημικής ψυχοθεραπείας. Η κυβερνητική θεωρία των συστημάτων αποτελεί ένα εννοιολογικό σύστημα

για την παρατήρηση των

δυναμικών δομών του συστήματος. Δομή ενός συστήματος είναι η διάταξη του συστήματος που περιέχει υποσυστήματα, όρια, ιεραρχία. 

Η αξία των γνώσεων αυτών για την συμβουλευτική Όταν τα υποσυστήματα δεν έχουν σαφή ταυτότητα, δεν μπορούν να

επιτελέσουν τις ιδιαίτερες λειτουργίες τους και αυτό γεννά δυσλειτουργία στο σύστημα και αυτή η δυσλειτουργία σχετίζεται αιτιοπαθογενετικά με την εμφάνιση ψυχοπαθολογίας. Για παράδειγμα αν σε μια οικογένεια το υποσύστημα «γονείς» δεν επιτελεί τις γονικές λειτουργίες και παραμελούνται τα παιδιά, επειδή οι γονείς δεν έχουν σαφή εικόνα της γονεϊκής ταυτότητας, (γονεϊκές ευθύνες κλπ,) τότε τα παιδιά αναγκάζονται να ασχοληθούν για λόγους επιβίωσης με έργα τα οποία δεν τους αναλογούν, εις βάρος δραστηριοτήτων, οι οποίες είναι απαραίτητες για την ομαλή ψυχολογική τους ανάπτυξη. Η θεραπευτική αλλαγή συνεπώς να σχετίζεται με την αποκατάσταση της ταυτότητας των υποσυστημάτων . Τα όρια ορίζουν την ικανότητα του συστήματος να ρυθμίζει την πληροφορία η οποία εισάγεται

στο εσωτερικό του από το περιβάλλον και ανάμεσα στα

υποσυστήματά του (Nichols, 1986). Η σωστή ρύθμιση των ορίων σχετίζεται με τη διατήρηση της ακεραιότητας των υποσυστημάτων και τη λειτουργικότητά τους. Η ανεπαρκής ρύθμιση των ορίων μέσα στην οικογένεια έχει συσχετισθεί με την εμφάνιση ψυχοπαθολογίας (Minuchin, 1974). 89

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Τα όρια ρυθμίζουν τον βαθμό επαφής των μελών μεταξύ τους. Τα όρια μπορούν να γίνουν κατανοητά και ως ρυθμιστές της συναισθηματικής απόστασης. Η ικανότητα

για ρύθμιση της απόστασης μεταξύ των μελών και των

υποσυστημάτων της οικογένειας αποτελεί στόχο της θεραπευτικής παρέμβασης στη συστημική οικογενειακή ψυχοθεραπεία, καθώς θεωρείται από τους συστημικούς ψυχοθεραπευτές ως ένα από τα σημαντικά χαρακτηριστικά του συστήματος τα οποία σχετίζονται με τη θεραπευτική αλλαγή. Η έννοια της ιεραρχίας έχει επιτελέσει σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της ψυχοπαθολογίας στα οικογενειακά συστήματα και έχει επηρεάσει τη θεραπευτική διαδικασία. Η ιεραρχία αποτελεί ένα δομικό χαρακτηριστικό του οικογενειακού συστήματος. Οι θεραπευτικές παρεμβάσεις όπως η αναδόμηση και οδηγίες που ενισχύουν την αποκατάσταση της δομής του συστήματος χρησιμοποιούνται συχνά από τους θεραπευτές ζεύγους και οικογένειας. Άλλη σημαντική έννοια για τη συστημική οικογενειακή ψυχοθεραπεία είναι η αρχή της πολυπλοκότητας (complexity). Ένα σύστημα είναι τόσο πιο πολύπλοκο, όσο έχει περισσότερα μέλη τα οποία αλληλεπιδρούν με πολυσύνθετο τρόπο. Η πολυπλοκότητα του οικογενειακού συστήματος. Η πολυπλοκότητα του οικογενειακού συστήματος σχετίζεται και με την εμφάνιση συμπτωμάτων. Αυτή η έννοια φάνηκε χρήσιμη στη θεραπευτική διαδικασία. Ο θεραπευτής μπορεί να παρέμβει σχετικά με θέματα τα οποία αφορούν τον τρόπο με τον οποίο η οικογένεια αυξάνει την πολυπλοκότητα και να αλλάξει αυτές τις διαδικασίες, όπου είναι δυνατόν, με αποτέλεσμα μείωση του άγχους και των συνεπειών του. Ο κύκλος ζωής της οικογένειας είναι μια εξελικτική διαδικασία του συστήματος «οικογένεια» η οποία μπορεί να αναγνωρισθεί σε μια σειρά από διαδοχικά στάδια από τα οποία περνούν οι οικογένειες. Καθένα από αυτά τα στάδια χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο απαιτήσεων, τις οποίες πρέπει να εκπληρώσουν τα μέλη της οικογένειας, για να ανελιχθούν στο επόμενο στάδιο (Carr, 1995). Τυχούσα αποτυχία εκπλήρωσης των απαιτήσεων, πιθανόν συνδέεται με εμφάνιση 90

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ προβλημάτων προσαρμογής (Carr, 1995). Η οικογένεια οφείλει να αντιμετωπίσει τους εξελικτικούς στόχους. Ευρισκομένη υπό πίεση θα πρέπει να μπορέσει να διαθέτει την απαιτούμενη ευελιξία και πλαστικότητα, για να επιτρέψει την ανάδυση νέων αλληλεπιδραστικών σχημάτων, ώστε να ανταποκριθεί στις αναπτυξιακές ανάγκες των μελών της. Όταν όμως το σύστημα δεν διαθέτει την απαιτούμενη πλαστικότητα και προσαρμοστικότητα και η οικογένεια εμποδισθεί σε αυτόν τον εξελικτικό κύκλο, είναι πολύ πιθανή η εμφάνιση συμπτωμάτων σε μέλη της. Οι θεραπευτές επιδιώκουν την αποκατάσταση της οργάνωσης και της προσαρμοστικότητας του συστήματος σχετίζεται άμεσα με την επιδιωκόμενη θεραπευτική αλλαγή. Αυτός ο θεραπευτικός στόχος της προσαρμοστικότητας των μελών επιδιώκεται από τους συστημικούς θεραπευτές με παρεμβάσεις, όπως η γενογραμματική διερεύνηση της οικογενειακής ιστορίας των μελών της οικογένειας. Η κυκλική αιτιότητα αποτελεί μια σημαντική έννοια για τη συστημική ψυχοθεραπεία, διότι έχει επιδράσει στον τρόπο με τον οποίο οι οικογενειακοί ψυχοθεραπευτές εξηγούν την εμφάνιση της ψυχοπαθολογίας και την οργάνωση της θεραπευτικής διαδικασίας. Αυτός ο όρος αναφέρεται σε μία αλληλουχία αιτιών και αποτελεσμάτων τα οποία οδηγούν πάλι στην αρχική αιτία και την επιβεβαιώνουν ή την ακυρώνουν (Simon et al., 1985). Πολλά φαινόμενα μπορούν να εξηγηθούν μόνο με την αναφορά στην αμοιβαία αλληλεπίδραση μεταξύ διαφορετικών μεταβλητών του συστήματος (Simon et al., 1985). Η έννοια της κυκλικότητας είναι σημαντική συνεισφορά της συστημικής σκέψης στην ψυχοθεραπεία. Αυτός ο όρος αναφέρεται στην αλληλουχία αιτίας και αποτελέσματος το οποίο επιβεβαιώνει ή ακυρώνει και τροποποιεί το αρχικό αίτιο. Η πιο στοιχειώδης μονάδα κυκλικότητας είναι ο ανατροφοδοτικός, αναδραστικός κύκλος (Feedback loop) (Simon et al., 1985). Για παράδειγμα, η μεμονωμένη συμπεριφορά ενός μέλους του συστήματος, εξεταζόμενη σε ένα χρονικό σημείο, γίνεται κατανοητή ως το αποτέλεσμα της

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ επικοινωνιακής αλληλεπίδρασης η οποία έχει προηγηθεί μεταξύ του μέλους υπό παρατήρηση και των υπολοίπων μελών του συστήματος. 

Η αξία των γνώσεων αυτών για την συμβουλευτική Η αναγνώριση της κυκλικής αιτιότητας οδηγεί τον μελετητή στον σχηματισμό

υποθέσεων για την κατανόηση της αλληλουχίας των συμπεριφορών μέσα στην οικογένεια. Η συμπεριφορά ενός μεμονωμένου μέλους ερμηνεύεται με υποθέσεις που την συνδέουν με τη δράση των υπολοίπων μελών του συστήματος. Έτσι θεωρείται ότι είναι αποτέλεσμα της συμπεριφοράς άλλου μέλους αλλά και ταυτόχρονα αίτιο για συμπεριφορά ενός άλλου μέλους, του οποίου η συμπεριφορά γίνεται αίτιο μιας νέας συμπεριφοράς του αρχικού μέλους στην αλληλουχία της παρατήρησης. Κατ΄ αυτό τον τρόπο οι υποθέσεις γίνονται κυκλικές. Για να το πετύχει αυτό ο θεραπευτής χρησιμοποιεί κυκλικές ερωτήσεις, υποθετικές ερωτήσεις και γενικά ερωτήσεις που αναδεικνύουν την αλληλεπίδραση των συμπεριφορών . Η ομοιόσταση είναι μια αρχή των συστημάτων με την οποία εξηγείται ο τρόπος συντήρησης της υπάρχουσας κατάστασης ενός συστήματος αλλά και της αλλαγής. Ένα σύστημα μπορεί να συντηρεί την ομοιόστασή του προωθώντας την ατομική αλλαγή μεταξύ των μελών του αλλά και τη συνολική του όλου συστήματος, ώστε να επιτύχει την προσαρμογή στο περιβάλλον και να διασφαλίσει την εσωτερική σταθερότητα και συνοχή. Αρχικά η ομοιόσταση κατανοούνταν

ως ένας τρόπος αντίστασης της

οικογένειας στην αλλαγή με την επιστροφή στην προ της απειλής σταθερή κατάσταση (Haley, 1963). Σε μερικές περιπτώσεις η εμφάνιση συμπτώματος σε ένα μέλος της οικογένειας εθεωρείτο μια ομοιοστατική προσπάθεια διατήρησης ή αποκατάστασης της οικογενειακής ισορροπίας, έστω εις βάρος ενός μέλους το οποίο εκδήλωνε τα συμπτώματα. Η αρχική εικόνα την οποία σχημάτισαν οι συστημικοί ψυχοθεραπευτές ήταν ότι οι

ομοιοστατικοί μηχανισμοί ήταν πηγή της αντίστασης και η εμφάνιση

θεραπευτικής αλλαγής συσχετιζόταν με την πραγματική παράκαμψή τους. Δινόταν στην παράκαμψη της ομοιόστασης ιδιαίτερη θεραπευτική σημασία.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Για να το πετύχει ο θεραπευτής αυτό χρησιμοποιεί τις παράδοξες παρεμβάσεις ή τις αναπλαισιώσεις ή τις υποθετικές και κυκλικές ερωτήσεις. Επίσης φροντίζει να διατηρεί την θεραπευτική ουδετερότητα. Ισομορφικές ονομάζονται δύο σύνθετες δομές, όταν η μία μπορεί να «καθρεφτίσει» την άλλη με τέτοιον τρόπο ώστε για κάθε τμήμα της μιας να υπάρχει ένα αντίστοιχο τμήμα στην άλλη (Bertalanffy, 1956). Αυτή η αντιστοίχιση σημαίνει ότι και τα δύο τμήματα, το «πρωτότυπο» και το «είδωλο», έχουν όμοιους ρόλους στις αντίστοιχες δομές. Το αντίγραφο διατηρεί όλες τις πληροφορίες του πρωτοτύπου, με την έννοια ότι το θέμα που περιγράφουν οι πληροφορίες είναι πλήρως αναγνωρίσιμο σε οποιοδήποτε αντίγραφο (Simon et al., 1985). Η έννοια του ισομορφισμού φάνηκε χρήσιμη στη συστημική οικογενειακή ψυχοθεραπεία όσον αφορά τη θεραπευτική διαδικασία, και ειδικότερα στη διάγνωση και στις θεραπευτικές παρεμβάσεις Στη θεραπευτική διαδικασία αξιοποιώντας την αρχή του ισομορφισμού μπορεί ο θεραπευτής να πραγματοποιήσει παρεμβάσεις έμμεσες, διότι παρεμβαίνοντας σε ένα μέρος του συστήματος, ισομορφικά, η παρέμβαση αντανακλάται σε άλλο μέρος του. Για παράδειγμα, μια παρέμβαση η οποία θα ρύθμιζε την απόσταση των γονέων μεταξύ τους ισομορφικά θα επιδρούσε στη ρύθμιση της απόστασης μεταξύ των γονέων και των παιδιών. Τυπικό παράδειγμα θεραπευτικής παρέμβασης, η οποία στηρίζεται στον ισομορφισμό των συστημάτων είναι η τεχνική της τυπολογικής αναδόμησης του συστήματος, την οποία χρησιμοποιούν συχνά οι δομικοί θεραπευτές. Ο θεραπευτής σε κάποια χρονική στιγμή της συνεδρίας δίνει ένα μη λεκτικό μήνυμα το οποίο αφορά τα όρια, την ιεραρχία και την οργάνωση των υποσυστημάτων στο εσωτερικό του συστήματος. Αυτό το μήνυμα δίνεται στην οικογένεια με την αναδιάταξη του τρόπου με τον οποίο έχουν καθίσει τα μέλη της οικογένειας κατά τη διάρκεια της συνεδρίας. Για παράδειγμα, αναλαμβάνει ο θεραπευτής την πρωτοβουλία και καθίζει τους δύο γονείς τον ένα δίπλα στον άλλο, ενώ τον μικρότερο γιο, ο οποίος καθόταν ανάμεσά τους, τοποθετεί δίπλα στα υπόλοιπα αδέλφια του. Πρόκειται για μια τοπολογική αναδιοργάνωση, η οποία ισομορφικά είναι αναδιοργάνωση των δομικών χαρακτηριστικών του συστήματος.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Η έννοια της ισοτέλειας αξιοποιήθηκε και στην κυβερνητική των ανθρώπινων συστημάτων, αλλά κυρίως είναι χρήσιμη στη διάγνωση και την ψυχοθεραπευτική παρέμβαση στα οικογενειακά συστήματα. Λόγω της αρχής της ισοτέλειας των συστημάτων, ο θεραπευτής, θα καταλήγει στην αναγνώριση του τρόπου οργάνωσης και λειτουργίας του συστήματος από οποιουδήποτε μέλους τη συμπεριφορά και αν αρχίζει τη διερεύνησή του. Αλλά κατά τον σχεδιασμό των θεραπευτικών παρεμβάσεων, ο στόχος τους λόγω της αρχής της ισοτέλειας θα επικεντρώνεται στην τροποποίηση της οργάνωσης, της δομής και του τρόπου επικοινωνίας εντός του συστήματος. VII. Τα ανοικτά και κλειστά συστήματα Ανοικτό σύστημα ορίζεται ένα σύστημα, το οποίο επιτρέπει την ανταλλαγή πληροφορίας με το περιβάλλον, με άλλα συστήματα από το περιβάλλον του και την ελεύθερη ροή πληροφορίας εντός του προς όλες τις κατευθύνσεις, ιεραρχικά ανώτερες και κατώτερες (Nichols & Evertett, 1986). Ένας άμεσος θεραπευτικός στόχος είναι η αποκατάσταση της ροής της πληροφορίας μέσα στο σύστημα και γι’ αυτόν τον στόχο οι θεραπευτές εντοπίζουν τα δυσλειτουργικά σχήματα αλληλεπιδραστικής συμπεριφοράς, τα οποία συνήθως παρεμποδίζουν την επικοινωνία, και πραγματοποιούν τις ανάλογες παρεμβάσεις.

VIII. Ο ρόλος του θεραπευτή στην οικογενειακή συστημική ψυχοθεραπεία/ συμβουλευτική Ο ρόλος του ψυχοθεραπευτή/ σύμβουλου

είναι σημαντικός στο όλο

εγχείρημα της συστημικής συμβουλευτικής, διότι σε αυτόν τον τύπο συμβουλευτικής δεν μπορεί ποτέ να αντικατασταθεί από εγχειρίδια αυτοθεραπείας ή κάτι άλλο. Στη συστημική συμβουλευτική το θεραπευτικό σύστημα αποτελείται πάντοτε από δύο υποσυστήματα, του συμβούλου και των συμβουλευομένων, οι οποίοι βρίσκονται σε συνεχή θεραπευτικό διάλογο. Ο σύμβουλος επιδρά στο σύστημα είτε το θέλει είτε όχι, δεν διδάσκει ούτε εξηγεί ούτε βρίσκεται σε αγώνα με το σύστημα για να το αλλάξει. εκμεταλλεύεται 94

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ απλώς τις διαθέσιμες δυνάμεις, ώστε το σύστημα να βρει τη νέα θέση, στην οποία θα ισορροπήσει. Αυτή η νέα θέση ισορροπίας δεν είναι κάποιος ιδεατός σκοπός, έστω υπαγορευόμενος από τη θεωρία του θεραπευτή για το ορθό ή το υγιές, αλλά μία πραγματιστική οπτική για το σημείο ή την κατάσταση στην οποία το σύστημα θέλει να ισορροπήσει (Campbell, Draper, & Crutchley, 1991 Russell, 2004).Όπως αναφέρει ο G. Cechin (Boscolo et al., 1987), οι οικογένειες προσέρχονται στη συμβουλευτική με μία εξήγηση για την κατάστασή τους ή τη ζωή τους και οι θεραπευτές ή σύμβουλοι οφείλουν να τους προσφέρουν περισσότερες εξηγήσεις και διαφορετικές σε διαφορετικές χρονικές φάσεις της εξέλιξης τους κατά τη διάρκεια της θεραπείας (Boscolo et al., 1987). Στη θεραπευτική/συμβουλευτική διαδικασία υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος να γίνει ο θεραπευτής/σύμβουλος μέρος της συνοχής του συστήματος. να εκμηδενιστεί η εξουσία του, ώστε να μην είναι σε θέση να εισάγει νέες πληροφορίες στο σύστημα. Στην περίπτωση αυτή δρα προς την κατεύθυνση της ανατροπής της ομοιόστασης και δεν

συνεισφέρει στη δημιουργία από την οικογένεια μιας διαφορετικής

ομοιοστατικής ισορροπίας, δηλαδή μιας αλλαγής Β΄ τάξης. Κινδυνεύει να μετατραπεί άθελά του ο θεραπευτής/σύμβουλος σε ομοιοστάτη, παράγοντα αλλαγής Α΄ τάξης και ουσιαστικά συντηρητή της ομοιόστασης, η οποία παράγει δυσλειτουργία. Έτσι μπορεί άθελά του ο θεραπευτής/σύμβουλος να εμποδίζει την ουσιαστική θεραπευτική αλλαγή. Ο θεραπευτής μέσα στο σύστημα δεν γίνεται αντιληπτός ως κάτι απ΄ έξω, χωριστό και αυτόνομο, αλλά είναι ταυτόχρονα συμμετέχων και παρατηρητής (Campbell et al., 1991; Russell, 2004). Και αυτή η διαπίστωση θέτει το θέμα της ουδετερότητας του θεραπευτή. Το θέμα αυτό έχει απασχολήσει τη συστημική σκέψη. Η επίτευξη της ουδετερότητάς του θεραπευτή/σύμβουλου συνδέεται κυρίως με την αποφυγή του να λειτουργήσει ο θεραπευτής/σύμβουλος ως ομοιοστάτης και να αποτρέψει την επιδιωκόμενη αλλαγή. Συγχρόνως, συνδέεται και με την επίτευξη της απαραίτητης θεραπευτικής συμμαχίας με την οικογένεια. Στο χώρο της συστημικής σκέψης ουδετερότητα δεν σημαίνει η έλλειψη προσωπικής γνώμης και μια ψυχρή αποστασιοποίηση. Το χαρακτηριστικό της ουδετερότητας είναι η ικανότητα να συμμερίζεται κάποιος της οικογένειας εξίσου, η ικανότητα να αναγνωρίζει τα 95

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΤΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ επιτεύγματα κάθε μέλους της οικογένειας και να μπορεί να ταυτίζεται και με τις δύο πλευρές των αμφιθυμικών σχέσεων (Schlippe & Schweitzer, 2007/2008). Ουδετερότητα έχει ο θεραπευτής, όταν στο τέλος μιας συνεδρίας αν ερωτηθούν τα μέλη της οικογένειας, δεν έχουν σαφή εικόνα με τίνος το μέρος ήταν ο θεραπευτής περισσότερο, ποια ήταν η άποψή του για το πρόβλημα και ποιες από τις ιδέες προτιμούσε. Ο θεραπευτής θεωρείται μία παράμετρος εξέλιξης (Campbell et al., 1991). Για να είναι παράγοντας εν δυνάμει αλλαγής ο θεραπευτής μέσα στο θεραπευτικό σύστημα, πρέπει να τροποποιεί τη συμπεριφορά του, να αναγνωρίζει στη δυναμική του συστήματος τις συνέπειες των πράξεών του καθώς και των πράξεων των άλλων. Η τροποποίηση της συμπεριφοράς του θεραπευτή, αντιστοιχεί σε ό,τι παραδοσιακά ονομάζεται θεραπευτική παρέμβαση, η ικανότητά του να αναγνωρίζει τα αποτελέσματα αντιστοιχεί σε ό, τι ονομάζεται διάγνωση (Campbell et al., 1991). Συνοπτικά, ο θεραπευτής είναι παράγοντας ο οποίος έχει σημαντικό ρόλο στη διαγνωστική και θεραπευτική διαδικασία. Ο τρόπος με τον οποίο θέτει εαυτόν στη θεραπευτική διαδικασία είναι ένα θέμα με το οποίο οι συστημικοί θεραπευτές ασχολούνται συστηματικά.

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

7Η ΕΝΟΤΗΤΑ Το κείμενο που ακολουθεί εστιάζει την προσοχή της σε πρακτικές πτυχές του οικογενειακού βίου δίδοντας έμφαση στη δυναμική των διαπροσωπικών σχέσεων που δημιουργούνται και αναπτύσσονται στο πλαίσιο του οικογενειακού βίου μας παραχώρησε ευγενικά ο Πρωτοπρεσβύτερος π. Βασίλειος Θερμός, Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής, Επίκουρος Καθηγητής της Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών. Συχνά ακούμε την οικογένεια να ονομάζεται κατ’ οίκον Εκκλησία. Εκκλησία στο σπίτι δηλαδή. Αυτό με απλά λόγια σημαίνει πως η οικογένεια έχει κληθεί από το Θεό να αποτελεί μια μικρογραφία της Εκκλησίας. Πρακτικά τί σημαίνει αυτό; Δεν σημαίνει μόνο ότι μέσα στο σπίτι υπάρχουν εικόνες, ανάβουμε θυμίαμα, έχουμε καντήλι κ.τ.λ. Δεν είναι μόνο τα εξωτερικά στοιχεία δηλαδή που μοιάζουν με το ναό, με την Εκκλησία, αλλά είναι κυρίως ο τρόπος λειτουργίας της οικογένειας που την κάνει να είναι μικρογραφία της Εκκλησίας. Αντίστροφα νοιώθουμε και την Εκκλησία να είναι μια ευρύτερη οικογένεια: ονομαζόμαστε αδέλφια, έχουμε μητέρα την Εκκλησία, πατέρα τον Θεό, πρωτότοκο αδελφό τον Χριστό. Ποιός είναι ο τρόπος λειτουργίας της οικογένειας όπου μοιάζει με την Εκκλησία; Είναι ότι έχει κληθεί από το Θεό να είναι κοινωνία προσώπων. Όταν λέμε κοινωνία προσώπων δεν εννοούμε την κοινωνία με την έννοια την γενική, την κοινωνία που μας περιβάλλει, αλλά εννοούμε την κοινωνία με την βαθειά έννοια της ενότητας όπως ακριβώς χρησιμοποιούμε τη λέξη Θεία Κοινωνία. Όταν λέμε Θεία κοινωνία εννοούμε ότι παίρνουμε τον Χριστό και ερχόμαστε σε μια βαθειά ενότητα μαζί Του. Κατά τον ίδιο τρόπο λοιπόν αυτή η βαθειά ενότητα πρέπει να υπάρχει και να λειτουργεί και μεταξύ των μελών της οικογένειας έτσι ώστε να πραγματώνεται αυτό το εκκλησιαστικό όραμα και ιδεώδες. Τα πρόσωπα να κοινωνούν μεταξύ τους. Στόχος μας μέσα στην οικογένεια είναι η βαθύτερη κοινωνία των προσώπων μεταξύ τους. Η κοινωνία των προσώπων δεν είναι κάτι που ξεκινάει μόλις βγούμε από την Εκκλησία, από το μυστήριο του γάμου. Έτσι αυτομάτως δεν αλλάζουμε. Ή ότι αυτομάτως πλέον μόλις έρχονται τα παιδιά στη συνέχεια έχουμε αποκτήσει 97

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

κοινωνία προσώπων. Είναι ένα άθλημα, είναι ένας στόχος, το οποίο μπορεί να χρειαστεί χρόνια για να επιτευχθεί. Ο αγώνας μας, ο τρόπος για να επιτευχθεί αυτό, περιλαμβάνει και την ψυχική επαφή, συν όλα τα άλλα, δηλαδή τον όλο πνευματικό αγώνα που κάνουμε σαν χριστιανοί. Αυτός ο πνευματικός αγώνας αποβλέπει ώστε τελικά να έχουμε κοινωνία προσώπων. Δηλαδή αν κάποιος συνδέεται με τον Θεό πιο βαθιά, πιο ειλικρινά, πιο ζωντανά, αυτό τον συνδέει και με τον σύζυγο ή την σύζυγο περισσότερο. Αλλά πέρα από αυτόν τον πνευματικό αγώνα τον γενικότερο, που θα τον κάναμε έτσι κι αλλιώς, και αν δεν είχαμε οικογένεια ακόμη, χρειάζεται να δώσουμε πολλή σημασία στην ψυχική επαφή διότι αποτελεί τρόπο και μέθοδο που βήμα-βήμα οδηγεί σε αυτήν την κοινωνία των προσώπων. Ψυχική επαφή μεταξύ των συζύγων και ψυχική επαφή των γονέων με τα παιδιά. Μπορεί να ξεκινάμε με τον έρωτα σαν μια προίκα που μας δίνει ο Θεός, αλλά ο έρωτας είναι ένα φυσικό γεγονός, δηλαδή είναι η ίδια η φύση η οποία μιλάει μέσα μας. Για να μπορέσει αυτό να γίνει ώριμη αγάπη, βαθειά αγάπη και βαθειά ενότητα και κοινωνία, χρειάζεται πάρα πολλή εργασία. Και πολλές φορές δεν γνωρίζουμε ότι πρέπει να κάνουμε την εργασία αυτή και απολαμβάνουμε αυτό που απλώς υπάρχει, δηλαδή «τρώμε την προίκα», τρώμε τα έτοιμα, και κάποια στιγμή ξυπνάμε φτωχοί διότι έχουμε καταναλώσει όλη την προίκα και δεν την πολλαπλασιάσαμε. Η προίκα είναι ένα αρχικό κεφάλαιο που μας δίνει ο Θεός προκειμένου να το αυξήσουμε περισσότερο. Όπως όταν έχουμε ένα κήπο, αν δεν κάνουμε τίποτα θα πάρουμε αγκάθια και αγριόχορτα. Για να πάρουμε λουλούδια πρέπει να κουραστούμε, να δουλέψουμε. Λοιπόν, κατά τον ίδιο τρόπο, η ψυχική επαφή απαιτεί εργασία εκ μέρους μας. Ενώ αν δεν καλλιεργούμε την ψυχική επαφή αποξενωνόμαστε όλο και περισσότερο. Ψυχική επαφή μεταξύ των συζύγων συγκεκριμένα σημαίνει να δίνουμε το χρόνο να βρισκόμαστε οι δυο μας, είτε το βράδυ όταν τα παιδιά έχουν αποσυρθεί, είτε κάποιες φορές και εκτός σπιτιού. Να μένει κάποιος με τα παιδιά και το ζευγάρι να βγαίνει. Έτσι ώστε να είναι μαζί το ζευγάρι και σε στιγμές ήρεμες και χαλαρώσεως που μπορούν να τους φέρουν πιο κοντά και όχι μόνο στις στιγμές που πρέπει να λυθεί κάποιο θέμα μέσα στην καθημερινότητα, οπότε επικρατεί ένταση 98

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

πολλές φορές και το ζευγάρι είναι μεν μαζί, μπορεί να είναι και πολλές ώρες μαζί, αλλά δεν βρίσκεται στην πραγματικότητα ψυχικά κοντά ή γίνεται και πιο απόμακρο. Χρειάζεται να δημιουργήσουμε εμείς τις συνθήκες. Καθώς περνούν τα χρόνια η ψυχική επαφή μεταξύ των συζύγων αποκαλύπτει περισσότερο τον ένα στον άλλο, μας κάνει να γνωρίζουμε περισσότερο το σύντροφό μας. Και αυτό δεν έχει μόνο δυσάρεστες στιγμές, δηλαδή ότι ανακαλύψαμε και ελαττώματα που δεν τα ξέραμε στην αρχή, αλλά έχει και τις ευχάριστες στιγμές. Δηλαδή ανακαλύπτουμε τις δυνατότητες που έχει ο άλλος και οι οποίες μας φέρνουν πιο κοντά, και όλους μαζί πιο κοντά στο Θεό. Αυτό για να γίνει χρειάζεται εμείς να αγωνιστούμε, να δημιουργήσουμε ένα κατάλληλο κλίμα. Ανάλογα με τη δική μας συμπεριφορά, μπορεί να κάνουμε τον άλλον να βγάλει την καλύτερη ή τη χειρότερη πλευρά στην επιφάνεια. Και αυτό είναι κάτι που πολλές φορές εξαρτάται πρωτίστως από εμάς. Φυσικά και ο άλλος έχει ευθύνη, ως ενήλικος άνθρωπος. Αλλά έχουμε πολλές πλευρές όλοι και αγωνιζόμαστε να υπερισχύσει η καλή πλευρά και η άλλη σιγά - σιγά να αποσύρεται, δηλαδή η πλευρά που έχει τα πάθη, τα ελαττώματα κ.τ.λ. σιγά-σιγά να μαραίνεται. Αυτό για να γίνει χρειάζεται κατάλληλη βοήθεια και ψυχική επαφή. Ίσως λοιπόν ένας απ’ τους ορισμούς της ψυχικής επαφής μεταξύ των συζύγων να είναι ότι συμπεριφέρομαι με τέτοιο τρόπο ώστε να αναδείξω στο σύντροφό μου ό,τι καλύτερο έχει και να φανεί ακόμη πιο όμορφη η ψυχή του, ακριβώς επειδή εγώ δημιούργησα συνθήκες κατάλληλες γι’ αυτό, συνθήκες θαλπωρής και ζεστασιάς. Στο βαθμό που λειτουργεί η ψυχική επαφή μεταξύ των συζύγων λειτουργεί και μεταξύ γονέων και παιδιών. Δεν είναι δυνατόν δηλαδή να λέω «έχω πολύ καλή ψυχική επαφή με το σύντροφό μου αλλά δεν έχω με τα παιδιά μου». Διότι η τέχνη να σχετίζεται ο άνθρωπος με τον άλλον είναι μία, ενιαία, αδιαίρετη. Αν ξέρω να σχετίζομαι σωστά και να αγαπώ σωστά και να φέρνω στην επιφάνεια ό,τι καλύτερο έχει ο άλλος μέσα του, ο/η σύζυγος, είμαι σε θέση να το κάνω και με τα παιδιά αυτό. Βεβαίως τα παιδιά είναι πολύ διαφορετικοί χαρακτήρες και απαιτούν πολύ διαφορετικές ικανότητες το καθένα. Αλλά η βασική ικανότητα παραμένει. Και γι’ αυτό, νομίζω ότι αν διατηρούμε μια σωστή συζυγική σχέση, θα χρειαστούμε πολύ 99

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

λιγότερο κόπο ως προς τα παιδιά. Πολύ λιγότερα πράγματα θα χρειαστεί να πούμε ή να κάνουμε ή να διορθώσουμε στην αγωγή των παιδιών μας διότι η ίδια η συζυγική σχέση γίνεται τροφή και αγωγή για τα παιδιά μας. Ας δούμε λίγο πιο συγκεκριμένα μερικές ευκαιρίες ψυχικής επαφής που έχει ο γονέας με τα παιδιά του. Προνόησε ο Θεός κατ’ αρχήν να υπάρχει η εγκυμοσύνη η οποία είναι μακράς διαρκείας. Επί εννιά μήνες η μητέρα μεταφέρει μέσα της το παιδί και το αισθάνεται. Και συμμετέχει και ο πατέρας σε αυτή τη χαρά. Θα μπορούσε να κρατάει λιγότερο η εγκυμοσύνη. Ο Θεός εάν ήθελε το κανόνιζε έτσι. Όμως την έβαλε να κρατάει αρκετά. Γιατί; Με σκοπό να συνδεθούμε οι γονείς με το παιδί που έρχεται. Να συνδεθούμε ψυχικά μαζί του. Θα μπορούσε επίσης να μη χρειάζεται ο θηλασμός. Ένα παιδί μεγαλώνει φυσιολογικά και χωρίς να θηλάσει. Συμβαίνει μερικές φορές όταν δεν μπορεί να θηλάσει. Δεν είναι μόνο τα προτερήματα όμως του μητρικού γάλακτος αλλά είναι η διαδικασία που έχει σημασία. Στην αγκαλιά της μητέρας το παιδί την κοιτάζει στα μάτια, το κοιτάζει και αυτή και συνδέονται ψυχικά περισσότερο. Και ο πατέρας επίσης χαίρεται παρακολουθώντας αυτή τη σκηνή. Ευκαιρίες ψυχικής επαφής υπάρχουν με το παραμικρό. Ακόμα και όταν αλλάζουμε το μωρό μας, τις πάνες του, και αυτό γίνεται πολλές φορές ευκαιρία για ψυχική επαφή γιατί του μιλάμε, του γελάμε και γίνεται μια μετάγγιση του ψυχικού κόσμου από το γονέα (που μπορεί να είναι και ο πατέρας εδώ) στο παιδί και από το παιδί στο γονέα. Στη συνέχεια το παιδάκι μεγαλώνει και αρχίζει να περπατάει και μετά να μιλάει, οπότε δημιουργούνται νέες ευκαιρίες ψυχικής επαφής διότι αρχίζουμε και παίζουμε μαζί του, στο πάτωμα, στο κρεβάτι, αρχίζουμε και συζητούμε μαζί του, ανταποκρινόμαστε στα απλά αδέξια λόγια που λέει. Μεγαλώνοντας μιλάει περισσότερο, κάνουμε διαλόγους κανονικούς. Μετά αρχίζουμε και παίζουμε παιχνίδια πιο συγκροτημένα, πιο οργανωμένα, με τα αντικείμενα τα οποία έχει. Φτάνοντας στην ηλικία του δημοτικού, μπαίνει στα επιτραπέζια παιχνίδια, στα ηλεκτρονικά παιχνίδια, μαθαίνουμε και εμείς να παίζουμε μαζί του και ερχόμαστε πιο κοντά ψυχικά. Και εν τω μεταξύ γίνεται και πιο δημιουργικό μεγαλώνοντας, θέλει να μας βοηθήσει σε κάτι που μαγειρεύουμε, που 100

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

φτιάχνουμε στο σπίτι, που μαστορεύουμε. Ερχόμαστε πιο κοντά κάνοντας κάποια ασχολία. Τί κοινό έχουν όλα αυτά που ανέφερα, δηλαδή το παιχνίδι, μια κατασκευή, το να βγούμε για ψώνια; Ότι είναι στιγμές χαλάρωσης. Επιμένω σ’ αυτό διότι η ψυχική επαφή μπορεί να χτιστεί μόνο μέσα από στιγμές χαλάρωσης του παιδιού και του γονέα. Δεν μπορεί η ψυχική επαφή να χτιστεί όταν καθόμαστε δίπλα από το παιδί μας τρείς ώρες κάθε μέρα για να κάνουμε τα μαθήματά του. Αυτές δεν είναι συνθήκες για ψυχική επαφή. Μάλλον αποξένωση δημιουργούν και αντίδραση μεγαλύτερη. Το τονίζω αυτό. Διότι πολύ συχνά οι γονείς επικοινωνούμε με τα παιδιά μας λεκτικά μόνο όταν έχουμε να δώσουμε μια εντολή, «κάνε αυτό», να πούμε μια απαγόρευση, «μην κάνεις εκείνο», ή να δώσουμε μια συμβουλή. Αν αφαιρέσετε όμως αυτά τα τρία πράγματα (συμβουλή, απαγόρευση και εντολή), δεν μένει τίποτα, δεν μιλάμε με τα παιδιά μας τις άλλες ώρες. Ενώ ακριβώς τότε αρχίζει η ψυχική επαφή, όταν τελειώσουν αυτά τα τρία. Η ψυχική επαφή φέρνει κοντά τις δύο ψυχές και απαιτεί συνθήκες χαλάρωσης. Τα πιο σημαντικά πράγματα λέγονται αυτές τις στιγμές, την ώρα του παιχνιδιού, την ώρα μιας κοινής ασχολίας, όπου χωρίς άγχος κάποια στιγμή το παιδί θα πει κάτι σημαντικό που το απασχολεί. Ο γονέας επίσης θα πει κάτι που δεν θα είναι ένα από αυτά τα τρία που ανέφερα πριν. Οι ψυχές έρχονται πιο κοντά τότε. Γι’ αυτό το λέμε και το ξαναλέμε και επιμένουμε, ότι πρέπει να αντισταθούμε στη ρουτίνα και το ρυθμό της και να βρίσκουμε στιγμές όπου χαλαρά θα έρθουμε πιο κοντά με το παιδί μας, κάτι το οποίο ακριβώς συμβαίνει και στη σχέση των συζύγων· και εκεί πρέπει να το επιδιώκουμε αυτό. Δηλαδή με λίγα λόγια, η ψυχική επαφή των συζύγων αρχίζει όταν τελειώσει η συζήτηση για τα απαραίτητα. Τα απαραίτητα είναι για να προχωρεί η ζωή, το ζην θα λέγαμε. Η ψυχική επαφή είναι για το ευ ζην. Για να ζούμε με τρόπο που ευχαριστιόμαστε τη ζωή μας. Άλλο να ζούμε και άλλο να ζούμε με τρόπο που ευχαριστιόμαστε τη ζωή μας. Έστω λοιπόν ότι τα πήγαμε καλά, μέτρια, άσχημα, όπως τα καταφέραμε. Φτάνει η εφηβεία του παιδιού μας. Εκεί θα φανεί ο συμψηφισμός, το τί έγινε μέχρι 101

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

τώρα. Στην εφηβεία θα φανούν τα λάθη μας και οι αποτυχίες μας των προηγουμένων φάσεων με διάφορους τρόπους, π.χ. θα αντιληφθούμε στην εφηβεία ξαφνικά ότι δεν ξέρουμε να κάνουμε διάλογο. Εμείς θέλουμε διάλογο, ψυχική επαφή, και το παιδί μας κλείνεται στο δωμάτιό του, βάζει τ’ ακουστικά στ’ αυτιά του, ακούει μουσική. «Μα, το παιδί μας δεν θέλει διάλογο» λέμε. Και τότε υπάρχει η δυνατότητα να συνειδητοποιήσουμε για πρώτη φορά στη ζωή μας ότι τα προηγούμενα χρόνια νομίζαμε ότι κάναμε διάλογο με το παιδί μας επειδή καθόταν και μας άκουγε αλλά δεν ήταν διάλογος αυτό, ήταν ένας μονόλογος. Η εφηβεία δηλαδή μας δίνει τη δυνατότητα ν’ αποκαλυφθούν σφάλματά μας που δεν τα αντιληφθήκαμε προηγουμένως και να βάλουμε την ψυχική επαφή σε μια νέα βάση για να υπάρξει μία διορθωτική εμπειρία όπως λέγεται. Η εφηβεία είναι μια ευκαιρία διορθωτικής εμπειρίας. Και διαρκεί αρκετά χρόνια, ώστε να διορθωθούν τα προηγούμενα σφάλματα, ν’ αλλάξουμε πορεία σε ορισμένα ζητήματα, να μάθουμε τί σημαίνει διάλογος πραγματικός. Τώρα έχει απαιτήσεις ο έφηβος. Δεν είναι όπως πριν που ήταν παιδί, που εμείς μιλούσαμε το 80% της ώρας και αυτός το 20%. Τώρα έχει την απαίτηση να μάθουμε να τον ακούμε. Ψυχική επαφή σημαίνει και να μάθω να ακούω σωστά. Ψυχική επαφή σημαίνει να σέβομαι την προσωπικότητα του εφήβου. Ακόμη και όταν διαφωνώ μαζί του να μην τον περιφρονώ και τον υποτιμώ με σκληρό τρόπο. Να στέκομαι στα καλά τα οποία έχει και τα σωστά τα οποία λέει και να τα αναγνωρίσω, να τα επαινέσω, για να αυξηθούν τα καλά. Πρέπει και ο δάσκαλος στο σχολείο να επαινέσει το μαθητή για να τον κάνει καλύτερο μαθητή. Πρέπει να βλέπω τα καλά που υπάρχουν, να τα επαινώ, για να αυξηθούν τα καλά και να λιγοστέψουν τα ελαττώματα. Πρέπει επίσης να είμαι έτοιμος να ακούσω την κριτική του εφήβου (καινούργιο δεδομένο αυτό) η οποία δημιουργεί πολύ καλή ψυχική επαφή όταν την ακούσω σωστά (παρόλο που οι έφηβοι μερικές φορές τη εκφράζουν με άγριο τρόπο και γι’ αυτό απορρίπτουμε την κριτική τους, αλλά σχεδόν πάντα υπάρχει αλήθεια μέσα στην κριτική που μας ασκούν οι έφηβοι, άλλο αν τη λένε λίγο βάναυσα και αδέξια). Αν πιάσω όμως το νόημα και κοιτάξω με ταπείνωση μέσα μου και υποδείξω βέβαια στον έφηβό μου ότι δεν το έθεσε σωστά το όλο θέμα, ότι δεν τον 102

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

συμφέρει να μιλάει έτσι στους γονείς του, αλλά του πω επίσης «σ’ ευχαριστώ γι’ αυτό που μου είπες, έχεις δίκιο, το κρατώ και θα το προσέξω», τότε χτίζεται μια πάρα πολύ βαθειά ψυχική επαφή και αμοιβαία εκτίμηση. Ας μην ξεχνάμε ότι στην εφηβεία αρχίζει και η απομυθοποίηση των γονέων. Δεν είναι πια οι τέλειοι γονείς και οι ιδανικοί που νόμιζε το παιδί νωρίτερα. Η εξιδανίκευση των γονέων δημιουργούσε και μια απόσταση. Τώρα που και οι γονείς είναι πραγματικοί άνθρωποι, με τα ελαττώματά τους, αυτό μπορεί να φέρει πιο κοντά τον έφηβο με τους γονείς του και να δημιουργηθεί μια γνήσια, βαθειά σχέση. Λοιπόν όλες αυτές οι ευκαιρίες έρχονται στην εφηβεία και μας δίνουν τη δυνατότητα να δουλέψουμε συστηματικά αυτά τα χρόνια πριν το παιδί μας απομακρυνθεί πια από το σπίτι. Διότι είναι αλήθεια ότι όταν φτάσει στην ενήλικη ζωή και φύγει πια, δεν έχουμε δυνατότητα να κάνουμε και πολλά πράγματα, να αποκτήσουμε ψυχική επαφή αν δεν την έχουμε αποκτήσει μέχρι τότε. Καμιά φορά υπάρχουν και αυτές οι εξαιρέσεις, μπορεί να συμβεί, μετά όμως από πολλά χρόνια, όταν το παιδί μας αποκτήσει οικογένεια και ωριμάσει και προχωρήσει, μπορεί τότε ν’ αλλάξουν οι σχέσεις μας. Αλλά η βασική δουλειά πρέπει να γίνει όσο είναι στο σπίτι ακόμη. Πριν ολοκληρωθεί αυτό το κείμενο θα παρουσιάσω δυο περιπτώσεις όπου φαίνεται ότι όταν υπάρχει ψυχική επαφή και λειτουργεί, τότε δημιουργεί ένα πρωτόγνωρο αίσθημα ότι ανοίγει στα μάτια μας ένας καινούργιος κόσμος. Αρχίζουμε και ανακαλύπτουμε την ψυχή του άλλου, του συντρόφου μας ή του παιδιού μας. Και την ανακαλύπτουμε όχι από την αρνητική πλευρά όπου είναι πολύ εύκολο (άμα θέλουμε να πούμε ότι ο άλλος είναι γεμάτος ελαττώματα και θέλουμε να σταθούμε σε εκείνη την πλευρά είναι πολύ εύκολο, στεκόμαστε εκεί και πλέον οχυρωνόμαστε και εγκαθίσταται η αποξένωση), αλλά ανακαλύπτουμε τα δώρα που του έχει δώσει ο Θεός, αφού άλλωστε έχει δώσει σε κάθε ψυχή δώρα. Και ετούτη εδώ η ενατένιση ας πούμε της ψυχής του άλλου που ήρθε κοντά μας και ανοίχτηκε είναι κάτι το πρωτόγνωρο. Δηλαδή όσοι το ζουν λένε ξεκάθαρα ότι είναι σαν να άνοιξαν τα μάτια τους για πρώτη φορά και να βλέπουν ένα καινούργιο κόσμο. Αυτό δημιουργεί μια πολύ βαθειά ενότητα, μια κοινωνία ψυχών, η οποία τροφοδοτεί ψυχικά πλέον τους ανθρώπους. Δηλαδή τροφοδοτείται ο γονέας από τη 103

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

σχέση με το παιδί του, τροφοδοτείται το παιδί από τη σχέση με το γονέα, τροφοδοτούνται οι σύζυγοι μεταξύ τους πάνω απ’ όλα. Παρουσιάζω λοιπόν δύο περιπτώσεις όπου απουσίαζε η ψυχική επαφή από τις οικογένειες αυτές. Στη μία, δύο γονείς ζητούν βοήθεια, ο πατέρας είναι έμπορος και η μητέρα είναι υπάλληλος, και έχουν τρία παιδιά. Ένα αγόρι δεκαεπτά ετών, ένα άλλο, το Γιάννη, για τον οποίο θα μιλήσουν που είναι δεκαπέντε ετών, και ένα κορίτσι δώδεκα ετών. Ξεκινούν λέγοντας ότι ο Γιάννης ήταν πάντα ένα δύσκολο παιδί. «Όλο αντιρρήσεις έφερνε, όλο ισχυρογνώμων ήταν από μικρός. Με τ’ άλλα μας παιδιά τα πάμε καλά αλλά αυτό το παιδί δεν μπορέσαμε να το προσεγγίσουμε ποτέ. Όλο στην κόντρα. Μεγαλώνοντας άρχισε να κάνει αταξίες, ζημιές διάφορες. Αναγκαζόμαστε να τον μαλώνουμε. Ξέραμε ότι αυτό ήταν λάθος αλλά τί να κάναμε, αφού τ’ άλλα παιδιά δεν μας έδιναν αφορμές. Αυτός μας είχε σπάσει τα νεύρα. Όταν μπήκε στο γυμνάσιο άρχισε ν’ αλητεύει, να γυρίζει αργά, να καπνίζει. Σε κάθε παρατήρηση που του κάναμε έβριζε. Άρχισαν στο σχολείο να τον βγάζουν έξω από την τάξη διότι μιλούσε. Πλέον δεν ανοίγει την τσάντα του καθόλου, είναι τώρα στην τρίτη γυμνασίου και δεν διαβάζει τίποτα. Στο δωμάτιό του επικρατεί χάος, ακόμα και μια πρίζα την έσπασε με μια κλωτσιά που έδωσε. Έχει διακόψει να έρχεται στην Εκκλησία εδώ και πολύ καιρό, που πηγαίναμε έτσι όλοι μαζί, και έχουμε και υπόνοιες, επειδή κάνει παρέα με μερικά παιδιά που έχουν καπνίσει και χασίς, μήπως και ο ίδιος το έχει κάνει αυτό». Οι γονείς είναι πάρα πολύ φορτισμένοι διηγούμενοι όλα αυτά, κλαίνε, δακρύζουν δηλαδή, κυρίως η μητέρα πιο πολύ. «Τί φταίει; Δεν είχαμε ποτέ μεγάλες συγκρούσεις μεταξύ μας ως αντρόγυνο. Πάντοτε πηγαίναμε στην Εκκλησία, τα παιδιά στο κατηχητικό, ζούσαμε μια ήρεμη ζωή. Γιατί αποτύχαμε τόσο πολύ;» Η δεύτερη περίπτωση αφορά ένα νέο, ας πούμε τον Αλέξανδρο, που είναι δεκαεπτά ετών, και ζήτησε ο ίδιος να δει κάποιον ψυχολόγο. Πηγαίνει στη Β΄ λυκείου. Έχει και μια μεγαλύτερη αδερφή που είναι είκοσι ετών, φοιτήτρια. Εδώ και αρκετούς μήνες δηλώνει ο Αλέξανδρος ότι νοιώθει μελαγχολικός. Μιλώντας περισσότερο για τον εαυτό του λέει ότι πάντοτε ένοιωθε μοναξιά. Ο πατέρας του είναι δικηγόρος και λείπει πολλές ώρες. Η μητέρα του καθηγήτρια. 104

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

«Πάντοτε η μητέρα μου μου έκανε μάθημα», λέει. «Και με τις δύο έννοιες το λέω, πάτερ. Και μου έκανε τα μαθήματα όλα, καθόταν δίπλα μου, γιατί είχα μια ελαφρά δυσλεξία όπως μου είχαν πει κάποτε, αλλά μου έκανε και μάθημα με την έννοια τη μεταφορική, που με δίδασκε διαρκώς πώς να συμπεριφέρομαι». Η μελέτη για τον Αλέξανδρο είχε καταντήσει βασανιστήριο, χρόνια ολόκληρα μέχρι τώρα, κάθε μέρα. «Πηγαίνει στην Εκκλησία η οικογένεια μου, πήγαινα και εγώ, αλλά όταν είχα ερωτήματα που τους υπέβαλλα και απορίες γύρω απ’ τα θέματα αυτά δεν έπαιρνα απάντηση. Εγώ νομίζω ότι πάνε στην Εκκλησία από συνήθεια», λέει. «Μου έδιναν πάντοτε συμβουλές. Δεν μπορούσα να μιλήσω φυσιολογικά, ακολουθούσε μια συμβουλή. Όταν έκανα κάποιες αταξίες μικρός έλεγαν τί θα πουν οι συγγενείς ή τι θα πουν στο σχολείο; Τί εικόνα δίνω προς τα έξω». Συνεχίζει με μια τρομερή φράση: «Ο πατέρας μου με φόρτωνε στη μητέρα μου και η μητέρα μου με φόρτωνε στο Θεό. Έτσι κανείς δεν ασχολήθηκε μαζί μου. Πάντα έκαναν συγκρίσεις με την αδελφή μου που ήταν άριστη μαθήτρια και έχω από μικρός τη σφραγίδα του αποτυχημένου. Έχω κατάθλιψη, νοιώθω μοναξιά, νοιώθω απόρριψη. Τί σχέδια να κάνω για τη ζωή; τίποτα δε μπορώ να κάνω». Τα δύο περιστατικά που ανέφερα, δημιουργούν μελαγχολική διάθεση, αλλά πρόκειται για δυο περιπτώσεις χαρακτηριστικές όπου απουσιάζει εντελώς η ψυχική επαφή. Δηλαδή στην πρώτη περίπτωση ένα παιδί εξελίσσεται με τον τρόπο που εξελίσσεται και οι γονείς απορούν και λένε «δεν μπορούμε να το καταλάβουμε, είμαστε έξω από τον ψυχικό του κόσμο, δεν μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί αυτή η κατάσταση. Τί είναι, είναι ελαττωματικό απ’ τη φύση του το παιδί αυτό;» Λες και βγαίνει κάποιο παιδί κακό ή προβληματικό από την κοιλιά της μητέρας του. Στη δεύτερη περίπτωση επίσης οι γονείς δεν έχουν ιδέα από αυτά τα οποία είπε ο Αλέξανδρος και τους ενδιαφέρει η εικόνα του παιδιού. Τίθενται λοιπόν μερικά ερωτήματα, όπως αυτά που κατατίθενται στη συνέχεια. 

Έχουμε πρόβλημα γιατί η γυναίκα πρέπει να δουλέψει έξω και αυτό μας

προβληματίζει για την ψυχική επαφή μέσα στην οικογένεια. Η Εκκλησία τί θέση παίρνει;

105

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

Για το θέμα της εργασίας της γυναίκας πράγματι έχουν λεχθεί πολλά. Φαίνεται ότι ο προβληματισμός αυτός είναι πολύ πρόσφατος, του 20ου αιώνα. Η γυναίκα σ’ όλη την ιστορία της ανθρωπότητας εργαζόταν στα χωράφια μαζί με τον άντρα της, παίρνοντας τα παιδιά της κοντά πολλές φορές αλλά χωρίς να έχει εκεί το χρόνο να ασχολείται με αυτά. Ήταν απλώς ελεύθερα και έπαιζαν έξω. Στη συνέχεια όταν η κοινωνία έγινε βιομηχανική και μετά που περάσαμε στον τριτογενή τομέα των υπηρεσιών, ετέθη το θέμα πλέον αυτό διότι υπήρχε η δυνατότητα η γυναίκα να εργαστεί ή να μην εργαστεί. Δεν μπορούν να μπουν σε καλούπια οι περιπτώσεις των ανθρώπων. Υπάρχουν γυναίκες που θα τους κάνει κακό να μείνουν στο σπίτι και αυτό θα είναι χειρότερο για την οικογένεια. Υπάρχουν γυναίκες οι οποίες μένουν στο σπίτι αλλά δεν έχουν τη δυνατότητα να κάνουν ψυχική επαφή. Είναι όλη μέρα με τα παιδιά τους και είναι όλη μέρα σε σύγκρουση. Δεν είναι δηλαδή ποσοτικό, θέμα χρόνου. Είναι κυρίως θέμα ποιότητας που σημαίνει προσωπικότητας του ιδίου του γονέα, της ίδιας της μητέρας και του πατέρα. Μπορεί να είναι λίγες οι ώρες που βρίσκονται στο σπίτι, αλλά να είναι πολύ αποδοτικές. Βεβαίως η ψυχική επαφή απαιτεί και έναν ελάχιστο χρόνο. Μια μητέρα που έρχεται το βράδυ πίσω, πότε θα δει την οικογένεια της; Έναν ελάχιστο χρόνο χρειάζεται αλλά κυρίως είναι θέμα ποιότητας, πώς θ’ αξιοποιηθεί αυτός ο χρόνος. Στην πράξη υπάρχουν όλες οι παραλλαγές. Και εργαζόμενες μητέρες οι οποίες έχουν πολύ ωραία ψυχική επαφή με τα παιδιά τους και μη εργαζόμενες που δεν έχουν. Την προτεραιότητα δεν έχει αυτό αλλά η προσωπικότητα της μητέρας και η σχέση που έχει με τον άντρα της. 

Πόσος είναι ο ελάχιστος χρόνος που χρειάζεται και την ποιότητα για την

ψυχική επαφή; Ελάχιστος χρόνος εννοείται εκείνος ο οποίος επιτρέπει να δώσουμε λίγο χρόνο στο κάθε παιδί μας. Δηλαδή έστω ένα εικοσάλεπτο ή μισή ώρα να καθίσουμε με κάθε παιδί μας χωριστά. Και ίσως να μη μπορεί να γίνει κάθε μέρα αυτό. Αυτό όμως, το ότι είμαστε για το παιδί μας μόνο εκείνη την ώρα διαθέσιμοι, είναι πάρα 106

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

πολύ σπουδαίο. Φυσικά έχουμε να κάνουμε και δουλειές, έχουμε να κάνουμε και άλλα πράγματα, οπότε ο ελάχιστος χρόνος, εξαρτάται σε ποιά φάση είναι η οικογένεια. Είναι στην αρχή της; Αν το ζευγάρι είναι νιόπαντρο χρειάζεται πολύ περισσότερο χρόνο για να βρεθούν, ακόμα και αν δεν έχουν παιδιά, για να εδραιώσουν τη σχέση τους, να δυναμώσει αυτή πιο πολύ. Πάντως το κριτήριο είναι να έχουμε τη δυνατότητα, κυρίως καθώς αυξάνονται τα παιδιά. Όταν αυτοί έχουν πάνω από δύο παιδιά. είναι επιτακτική η ανάγκη να μπορούμε να βρούμε λίγο χρόνο χωριστά για το κάθε παιδί. Έστω και αν δεν καθόμαστε έτσι και παίζουμε ή κοιτάμε ο ένας τον άλλον, έστω και αν είναι ότι πάμε στο σούπερ-μάρκετ με ένα μας παιδί και συζητάμε, απλά «περί ανέμων και υδάτων». Για το θέμα της ποιότητας το κριτήριο είναι εάν αισθανόμαστε ότι λειτουργεί σαν τροφοδοσία αυτός ο λίγος χρόνος. Αν αισθανόμαστε δηλαδή μέσα μας να γεμίζουμε από χαρά για την ύπαρξη του παιδιού μας αυτού, να το αισθανόμαστε σαν δώρο Θεού, παίζοντας, ακούγοντας, βλέποντας το γέλιο του, κρατώντας το στην αγκαλιά μας, ή ανάλογα με την ηλικία του παιδιού, π.χ. με έναν έφηβο συζητώντας. Αν αισθανόμαστε μέσα μας να γεμίζουμε από την παρουσία αυτού του παιδιού μας και ότι ευχαριστούμε το Θεό γι’ αυτό, ότι καταφέραμε αυτός ο λίγος χρόνος να μας βγάλει από την καθημερινότητα, από το ρυθμό της ρουτίνας, και να μας φέρει σε μια ευχαριστιακή σχέση με τον Θεό, αυτό είναι κριτήριο ποιότητας. Άλλοι το επιτυγχάνουν αυτό με λίγο χρόνο, άλλοι με περισσότερο. Δεν μπορούν αυτά να μπουν σε καλούπια ούτε μπορούν κάθε μέρα και οι δύο γονείς να δίνουν χρόνο για το κάθε παιδί χωριστά. Όμως είναι έργο και των δύο γονέων, γι’ αυτό μπορεί να μη δοθεί κάθε μέρα αυτός ο χωριστός χρόνος, και κάποιες φορές θα είναι όλη η οικογένεια μαζί. Αλλά δεν είναι αρκετό να είναι μια φορά την εβδομάδα π.χ. αυτός ο προσωπικός χρόνος. 

Όταν ερχόμαστε σε μια ψυχική επαφή με το παιδί να φύγουμε από τη δική

μας νοοτροπία και μπούμε στη δική του νοοτροπία για λίγο για να γίνει κάποια ψυχική επαφή. Και το δεύτερο, αν ο Αλέξανδρος είχε φάει λίγο ξύλο μικρός πώς θα ήταν στις αντιδράσεις του τη στιγμή που παρουσιάστηκε στον ψυχολόγο; Και το 107

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

τρίτο, αν στο ζεύγος έχει η μητέρα ένα κατευναστικό και ο πατέρας ένα αυστηρό ρόλο, όπου στη μητέρα πάει το παιδί και το λέει και στον πατέρα δεν το λέει γιατί φοβάται μην τις φάει κ.τ.λ. πώς γίνεται αυτός ο διακανονισμός, όχι ο χρονικός, πόσα λεπτά να δώσουμε ο καθένας, αλλά ο ποιοτικός; Κατ΄ αρχήν αν ο Αλέξανδρος μεταξύ όλων αυτών που περιγράφει είχε φάει και ξύλο θα ήταν χειρότερα ή θα είχε αρχίσει νωρίτερα η μελαγχολία του. Το τελευταίο σημείο που θίξατε, αυτό είναι πάρα πολύ σπουδαίο, διότι συμβαίνει πολύ συχνά σε οικογένειες να μην υπάρχει η ίδια απόσταση των γονέων απ’ το παιδί. Ο ένας ν’ αναλαμβάνει το ρόλο του καλού και ο άλλος του κακού, το οποίο είναι καταστροφικό. Και οι δυο γονείς χρειάζεται να εκδηλώνουν την αγάπη τους, την τρυφερότητά τους και να κάνουν τα χατίρια εκείνα τα οποία είναι λογικά, αλλά και οι δυο γονείς επίσης θα βάλουν όρια, θα βάλουν απαγορεύσεις, θα τιμωρήσουν όταν χρειάζεται. Αν έχουν μοιράσει τους ρόλους αυτούς η οικογένεια δε λειτουργεί σωστά. Κάνει κακό σ’ ένα παιδί να μεγαλώνει με την ιδέα ότι ο ένας γονέας ήταν ο καλός που τον καταλάβαινε και ο άλλος ήταν ο κακός. Πολλές φορές αυτό δημιουργείται κοινή συναινέσει, χωρίς να έχει συζητηθεί ανοιχτά, αλλά βολεύονται όλοι σε αυτό. Βολεύεται ο πατέρας να μην ασχολείται τόσο με τα παιδιά παρά να βάζει μια φωνή και να τα πειθαρχεί, και βολεύεται η μητέρα να τα έχει πάρει κοντά της και ουσιαστικά να τα ελέγχει, να τα κάνει ό,τι θέλει. Είναι εκδήλωση εντιμότητας και αγάπης προς το σύντροφό μας να διατηρούμε ίσες αποστάσεις. Ό,τι ευχάριστο ή δυσάρεστο το παιδί να ακούει ότι εκπέμπεται και από τους δύο γονείς, να ξέρει πως οι γονείς συμφωνούν. Αυτό ουσιαστικά τί άλλο είναι παρά το ότι αρνείται ο γονέας που έχει περισσότερη επιρροή να χρησιμοποιήσει την επιρροή του με τρόπο που θα απομακρύνει τον άλλο; Στην πράξη αυτό γίνεται από τις γυναίκες περισσότερο. Η μητέρα έχει δυνατότητα να είναι πιο κοντά στο παιδί και απομακρύνει τον πατέρα πολλές φορές και ο πατέρας βολεύεται σ’ αυτό και είναι δική του ευθύνη. Υπάρχει η τάση, η γυναίκα χωρίς να το κάνει με κακή πρόθεση η ίδια αλλά έτσι γίνεται πολλές φορές, να παίρνει τα παιδιά απ’ τον πατέρα, ουσιαστικά τα παίρνει πάνω της, και κατόπιν 108

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

μπορεί να τον κατηγορήσει ως απόμακρο ενώ τον κράτησε η ίδια μακριά και φυσικά και ο ίδιος το δέχθηκε. Επαναλαμβάνω, είναι και δική του ευθύνη επίσης, διότι δεν θα έπρεπε να το δεχθεί. Δε χρειάζεται ιδιαίτερη αίτηση κανείς να διεκδικήσει τα παιδιά του. Είναι μια ζωντανή σχέση, πρέπει να λειτουργεί ζωντανά και ουσιαστικά. Αντί επιλόγου: «Η ποιμαντική «θεραπευτική» πράξη πρέπει να καταστεί σαφές ότι κινείται μέσα στο πλαίσιο των αρχών και των συντεταγμένων της χριστιανικής πίστης και αποβλέπει στην εδραίωση μιας στάσεως ζωής, η οποία θα συνιστά βιωματικό και έμπρακτο εγκεντρισμό στο εκκλησιαστικό γεγονός ως τρόπο του υπάρχειν και όχι στη συναισθηματική υποστήριξη μιας αποσπασματικής, εκκοσμικευμένης ή ιδεολογικοποιημένης θρησκευτικότητας»1.

Α. Αυγουστίδης, (πρωτοπρ.), Γόνιμες Συγκρούσεις, σ. 302 Πρβλ. Γ. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ, (πρωτοπρ.), Ἡ Ἐκκλησία μέσα στὸν κόσμο , Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθ ήνα, 1988. 1

109

6Bll

III