Lekukoak jon artza

Iraultza txikien lekukoak

Ana Galarraga Aiestaranek egindako elkarrizketak

Elhuyar Aldizkaria

COPYRIGHT TESTUA: Elhuyar Fundazioa ARGAZKIAK: Lourdes Herrasti ©Juan Carlos Ruiz/Argazki Press Angle Rubio ©EHU Itziar Laka ©Iñigo Ibañez Ana Zubiaga ©Ana Zubiaga Jose Ramón Etxebarria @GAIZKA EGUZKIZA/AIKOR! ALDIZKARIA Arantza Diaz ©Nekane Aramendia/CC BY SA Txema Pitarke ©Jon Urbe/ARGAZKI PRES

AURKIBIDEA IRAULTZA TXIKIEN LEKUKOAK.....................................................................1 ANA GALARRAGA AIESTARANEK EGINDAKO ELKARRIZKETAK............1 ELHUYAR ALDIZKARIA...................................................................................1 AURKIBIDEA..............................................................................................................3 Hitzaurrea.....................................................................................................................4 Iraultza txikien lekukoak.............................................................................................4 Lourdes Herrasti Erlogorri.........................................................................................5 Angel Rubio Secades....................................................................................................7 Itziar Laka Mugarza....................................................................................................9 Enrike Zuazua Iriondo...............................................................................................11 Ana Zubiaga Elordieta...............................................................................................13 Jose Ramon Etxebarria..............................................................................................16 Arantza Diaz De Illaraza...........................................................................................18 Txema Pitarke.............................................................................................................20

Hitzaurrea Iraultza txikien lekukoak 2014 urtearekin bat, atal berri bati hasiera eman genion diogu Elhuyar aldizkarian. "Iraultza txikien lekukoak" izena jarri genion, eta, hilez hil, lagun, ezagun eta ezezagun ditugun zientzialariak izan dira protagonistak. Zientzialariak, edo, hobeto esanda, zientzialari horien ustekabekoak eta itxaropenak. Hain zuzen ere, lekukotza emateko eskatu diegu, eta kontatzeko lanean hasi zirenetik zerk txunditu dituen gehien, eta baita ere zer aurkikuntzaren lekuko izan nahiko luketen lan egiteari utzi aurretik.

Zientziak pausoka egiten baitu aurrera, aurrekoen jakintzaren gainean metatuz hurrengoena, gutxitan tokatuko zaio inori bere jakintza­arloa irauliko duen ezeren lekuko izatea bizitza profesionalean zehar.

Halakorik ez da behar, ordea, mundu berriak irekitzeko zientziari eta teknologiari.

Zientziaren adarretan eta adaxketan ikertuz, munduari, unibertsoari eta guri geuri buruz dugun jakintza osatzeko lanean ari diren lekukoak bildu ditugu hemen, jakintza hori teknologia bihurtzen dutenak ahaztu gabe. Galderak bi eta berak izan dira guztientzat; erantzunek, seguru, giza jakin­minaren mosaiko aberatsa eraikiko dute, guretzat, hurrengo orrietan. aldizkaria.elhuyar.org

Lourdes Herrasti Erlogorri Aranzadiko arkeologoa Lourdes Herrasti (Aretxabaleta, 1958) Euskal Herriko Unibertsitateko Geografia eta Historiako lizentziatua da, eta irakaskuntza ertainetako irakaslea. Osteoarkeologian espezializatua da, eta 30 urte baino gehiago daramatza Aranzadin lanean.

"Ikusi ez den zerbait, guretzat ezinezkoa dena, topatzea gustatuko litzaidake" Ez da erraza Lourdes Herrastirekin hitz egiteko eta egoteko tarte bat topatzea. Izan ere, irakasle­lanak amaitu orduko, ikerketa arkeologikoetan murgiltzen da. Hala ere, ez dio uko egin gure gonbidapenari, eta, zalantzarik egin gabe, ziurtasun osoz, erantzun die galderei. Hain zuzen, argi du zein izan den beraren ibilbideko lan zirraragarriena, eta aurrera begira, berriz, badu amets jakin bat. Hala, bizi­bizi hitz egin du barreneraino hunkitu zuen aurkikuntza hartaz eta etorkizunerako desioari buruz.

Zerk harritu, asaldatu edo txunditu zaitu gehien, lanean hasi zinenetik?

Oraindik ere egin dugun aurkikuntza harrigarriena eta garrantzitsuena San Juan ante Portam Latinam aztarnategi neolitikoa da (Araba). Neolitoaren bukaerakoa da, baina bertan 300 pertsonaren arrastoak aurkitzeak hunkitu egiten nau oraindik ere. Uste dut sekulako aurkikuntza izan zela, batez ere gizonezko, emakumezko eta ume mordo bat zeudelako, ehun ume baino gehiago. Bai duen

kronologiagatik bai multzoaren neurriagatik, zirrara eragiten dit, baita ezustean harrapatu gintuelako ere.

Orain pentsatzen ari gara berriro ikertzea, ahalik eta datu gehien ateratzeko. Izan ere, orduan ez genuen gaur dugun teknologia, eta iruditzen zait informazio baliotsua eskuratzeko aukera dugula. Orain horrekin gabiltza, informazio gehiago eskuratzeko asmoarekin.

Zer iraultzaren edo aurkikuntzaren lekuko izan nahiko zenuke zure ibilbidean?

Agian mito bat da, baina arkeologo askori edo niri behintzat gustatuko litzaidake Erdi Aroko zerraldo edo sarkofago bat oso­osorik aurkitzea, ukitu gabe, eta bertan egotea, eskeletoaz gain, arropa guztia. Ondo jantzita egotea, guztiz dokumentatua... Horrelako aurkikuntza bat zirraragarria izango litzateke, berezia oso. Agian aukera gutxi dugulako, niretzat izango litzateke ametsa. Izan ere, horrelakoetan, beti dago norbait zu baino lehenago iritsi dena hara eta topatu duena. Ukitu gabe egotea, bere horretan, hori da nik nahiko nukeena.

Bestelakoak, han edo hemen, antzekoak beti topatzen dituzu. Eta badira gauza asko, eta egon daitezke gauza oso interesgarriak munduko beste tokietan. Adibidez, Saharan izan gara, eta ikaragarria izan da.

Nork esango luke gu hango aztarnategiak ikertzen ibiliko ginela, basamortuan hobiak topatzen! Baina hori ikusia dugu. Hortaz, ikusi ez den zerbait, guretzat ezinezkoa dena, topatzea gustatuko litzaidake.

Erdi Aroa, gainera, mitifikatua dugu, oso mundu berezia baitzen, eta badu zerbait fantasiatik... Ez dakit, gustukoa dut garai hori.

Angel Rubio Secades Materialen fisikaria Angel Rubio Secades (Oviedo, 1965) EHUko Materialen Fisikako katedraduna da, NanoBio Espektroskopiako Taldeko zuzendaria eta EHUko Espektroskopia Teorikoaren Europako Azpiegituraren lehendakariordea. Gainera, Max Planck Elkartearen Fritz Haber Institutuaren kanpo­zuzendaria eta American Association for the Advancement of Science (AAAS) erakundeko kide osoa ere bada.Orain dela gutxi, Zientzien Akademia Amerikarraren kide izendatu dute "Ezagutzen ez ditugun materiaren beste egoerak esploratzeak bereziki erakartzen nau" Zientzien Akademia Amerikarraren kide izendatu berritan gonbidatu dugu Angel Rubio gure lekuko izatera. Lanez gainezka badabil ere, berehala erantzun die gure galderei.

Antza denez, argi du zerk txunditu duen eta zer espero duen etorkizunean.

Zerk harritu, asaldatu edo txunditu zaitu gehien, lanean hasi zinenetik?

Egiatan, gehien txunditu nauena izan da ohartzeak gaitasuna dugula materia diseinatzeko edo kontrolatzeko, muturreraino. Ez da gai garela gure inguruan gertatzen dena ulertzeko, baizik eta kontrolatu dezakegula eta sortu materialak, molekulak, berariaz, guk nahi ditugun funtzionalitateekin. Eta, gainera, diseinua ez da oinarritzen saiatzean eta erratzean; mekanika kuantikoko teorian oinarrituta diseinatzen dira material eta molekula berri horiek. Alegia, tresna ikaragarri ahaltsuak ditugu gure helburuak lortzeko.

Ikasle zarenean, badirudi dena garatuta dagoela, eta egiten den gauza bakarra dela aplikatu dagoeneko ezagutzen dena. Horrek ez zaitu asetzen; izan ere, hala bada, zer berritu behar duzu? Berrikuntza egon baitaiteke azken emaitzan, edo bidean lortzen duzun horretan. Eta, niri neuri, bidean lortzen duzuna da gehien interesatzen zaidana. Azken emaitza ere interesgarria da, gizartean eragin handiena horrek izan baitezake, baina, ikuspuntu intelektualetik, ni bideak kitzikatzen nau.

Izan ere, teoriak aspaldi garatu baziren ere, beraien aplikagarritasuna gai konplexuetan, ez. Hain zuzen, aurtengo Kimikako Nobel saria, horrexegatik eman zen: metodo teoriko desberdinak konbinatzeagatik, tresna oso ahaltsua lortzeko. Niri zuzenean eragiten didan zerbaitez ari naiz. Beraiek sendagaiak diseinatzeko erabili dute, eta gu lanean ari gara maila berera iristeko, materialetan eta nanozientzian.

Dena den, hori aplikazio­mailan da; garrantzitsuena da konturatu izana zer aukera ematen dituen konplexutasuna gehitzen denean ezagutzen ditugun teorietara.

Zer iraultzaren edo aurkikuntzaren lekuko izan nahiko zenuke zure ibilbidean?

Nik orain zer nahi dudan esango dut, epe ertainera. Eta aipatu berri dudan dudan aukera­sortarekin lotuta dago. Gu ohituta gaude ingurunearekin orekan dauden materialei, denboran irauten dutenak.

Baina, ikuspuntu formaletik, ikusten dugun hori ez da egon daitekeenaren zati oso txiki bat baino. Eta, hain justu, hori da ni erakartzen nauena: orain eskura ez ditugun materiaren egoerak esploratzea.

Astrofisikan gertatzen denarekin aldera dezakegu: astrofisikariek badakite ikusten dutena dagoenaren zati bat baino ez dela. Materiaren egoerekin eta sistemekin antzekoa gertatzen da, eta nik ezagutzen ez ditugun horiek esploratu nahi ditut, zer ezaugarri izan ditzaketen asmatu eta jakin nola iritsi haiengana.

Nire ustez, teknika desberdinak konbinatuta (biokimika, informatika kuantikoa...), aukera izango dugu egoera horietara iristeko. Hau da, diziplina desberdinen arteko interfasean lan eginda lor daiteke, eta horrek oso erakargarri egiten du.

Itziar Laka Mugarza Hizkuntzalaria Itziar Laka Mugarza (Bilbo, 1962). EHUn Euskal Filologian lizentziatu ondoren, Hizkuntzalaritzan doktoratu zen, Massachusettseko Teknologia Institutuan (MIT). Gaur egun, Hizkuntzalaritzako katedraduna da EHUn, eta Jakiundeko kidea.

"Gure zain ditugu orain imajinatu ezin ditugun gauzak" Itziar Lakaren hitz etan, ikerketak berezkoa du ez jakitea zer aurkituko den.

Horrenbestez, aitortu du ibilbidea hasi zuenetik hamaika gauzak harritu dutela. Hala ere, mugarri batzuk aukeratu ditu.

Ezinezkoa egin zaio, ordea, etorkizunean zer gertatuko den edo zer ikusi nahiko lukeen esatea. Izan ere, uste osoa du orain imajinatu ezin direnak gertatuko direla hizkuntzalaritzaren arloan, epe labur edo ertainean.

Zerk harritu, asaldatu edo txunditu zaitu gehien, lanean hasi zinenetik?

Ikerketak berezkoa du ez jakitea zer aurkituko duzun. Hortaz, hizkuntzalaritzan hasi nintzenetik hona, txunditu nauten hamaika gauza gertatu dira, hamaika. Bat aukeratzea ezinezkoa zait. Hala ere, badaude mugarri batzuk, eta horietako bat da ni hizkuntzalari bihurtzeko arrazoia, egiazki filologia ikasten hasi banintzen literaturarengatik izan baitzen. Baina hasi nintzen Chomsky izeneko pentsalari baten idatziak irakurtzen, eta esaten zituen gauzek txunditu egiten ninduten. Adibidez, hizkuntza gure gogoaren jarduera dela; gaur egun begi­bistakoa iruditzen zaigu, baina orduan ez zegoen ikuspegi

hori. Ni, ordea, benetan txunditu ninduen baieztapen horrek, eta, horren ondorioz, hizkuntzalaritzarantz lerratzen hasi nintzen.

Nolabait, sekretuan egin nintzen hizkuntzalari; alde batetik, karrerako gaiak ikasten nituen fakultatean, eta, bestetik, interesatzen zitzaizkidanak irakurtzen nituen nire kasa. Azkenean, karreraren amaieran, Pello Salaburu etorri zen MITetik, eta harrituta geratu zen, zenbat galdera nituen ikusita. Orduan hasi ginen ideia horiek ezagutzen karreran, eta orduan sartu nintzen hizkuntzalaritzan, buru­ belarri.

Beste mugarri bat da egiazko konbergentzia bat gertatzen ari dela hizkuntzalarien, psikologoen eta neurozientzialarien artean. Oraindik asko falta da, baina gertatzen ari da. Eta dagoeneko onartu da hizkuntza badela neurozientzia kognitiboaren atal bat, eta hizkuntzalaritzaren ekarpena ez dela hutsala. Ez nuke esango horrek txunditu nauenik, baina mugarri bat da, eta nire ikerketa­ibilbidean eragin du. Izan ere, Chomskyk esan zuenean hizkuntza gure garunean dagoela, hizkuntzalaritza alde batetik zihoan, eta zientzia esperimentalak, bestetik; bi galaxia desberdin ziren. Gogoan dut MITen liburuxka bat hartu nuela, eta afasiari buruzkoa zela. Haluzinatuta geratu nintzen: nik ez nekien hizkuntzarekin lotutako gaixotasunik izan zitekeenik, karreran ez ziguten halakorik aipatu ere egin. Azken urteotan, ordea, ikuspegia aldatu da, eta neurozientzialariekin eta psikologoekin elkarlanean aritzen gara.

Zer iraultzaren edo aurkikuntzaren lekuko izan nahiko zenuke zure ibilbidean?

Ziurtasun osoz sentitzen dut orain imajinatzen ez ditugun gauzak ikasiko ditugula hizkuntzari buruz. Gure zain ditugu orain imajinatu ezin ditugun gauzak. Adibidez, duela 10­15 urte ez zen espero hain estua izatea kognizioaren eta gorputzaren arteko erlazioa.

Ingelesez embodied cognition deitzen zaio, eta hizkuntzalaritza baino askoz zabalagoa bada ere, berresten ari da lehendik hizkuntzalaritzan aurkitutako gauzak. Dena dela, adibide bat baino ez da. Beraz, zer espero dut? Bada, imajinatzen ez ditudan gauzak; nik beti espero dut hori, eta ez da txorakeria bat, hizkuntzalari egin nintzenetik orain arteko ibilbidean, pentsaezinak ziruditen gauzak egia direla ikusi baitut.

Enrike Zuazua Iriondo Matematikari ikertzailea Enrike Zuazua Iriondo (Eibar, 1961) BCAM (Basque Center for Applied Mathematics) zentroko zuzendari sortzailea da; eta, bertan, Ikerbasque Fundazioko ikertzailea. Madrilgo Unibertsitate Autonomoaren Matematika Aplikatuko katedratikoa ere bada. Uhinen arloan espezializatuta dago, eta sari ugari jaso ditu; azkena, joan den otsailean: Humboldt Ikerketarako Sari ospetsua.

"Uhinak gara. Uhinik gabe ez legoke bihotzaren taupadarik, ez barrerik, ez negarrik Enrike Zuazuak grinaz bizi du matematika. Halaxe aitortzen du, eta nabaritu egiten zaio, gainera. Adibidez, galderei erantzutean, ezin du ezkutatu matematikarekiko sentitzen duen erakarpena, lilura. Baina ez da horretan geratzen, eta lilura hori kutsatzen saiatzen da, uste osoa baitu gizartearen motor nagusienetariko bat dela matematika.

Zerk harritu, asaldatu edo txunditu zaitu gehien, lanean hasi zinenetik?

Oro har, matematikaren mirariak harritzen nau egunero. Matematika gizakiak asmatutako eta sortutako tresna da, ingurunea ulertu nahian.

Eta ulergaitza zait hain zehatza, hain indartsua izatea.

Zientzialari handienak ere matematikaren aurrean apal aitortu ziren, txiki. Einsteinek, bere azken egunetan, natura jarri zuen zientziaren gainetik. Newtonek, berriz, Jaungoikoa aipatu zuen, lege matematikoen bidez antolaturiko unibertso baten egile bakar posible gisa. Leonardo da Vincik esan zuen ez zegoela ziurtasunik matematika aplika ezin zen

lekuetan. Galileok, unibertsoa matematikaren hizkuntzan idatzita zegoela...

Txunditu egiten nau matematikaren barnetik bizitzeko aukera izanak.

Bere indar miragarriaren behatzaile, eta, neurri txiki batean bada ere, sortzaile izateak pribilegiatu sentiarazten nau.

Lanean hasi nintzenetik bidean naiz, mendizaleak mendian gora bezala. Baina bidea hasi besterik ez da egin. Beti ikasten... Oraindik asko falta da lehen tontorrera igotzeko.

Bestalde, ikasle naizen arren, profesional gisa badut besteei erakusteko aukera ere. Horrek katearen etorkizuna ziurtatzen du. Hain zuzen, gizakia, matematika sortzeko gai izateaz gain, haren etorkizuna bermatzeko gai ere izan da.

Zer iraultzaren edo aurkikuntzaren lekuko izan nahiko zenuke zure ibilbidean?

Kirolean esaten da garrantzizkoa lehiatzea dela, ez irabaztea.

Matematikan gauza bera esango nuke, aritzea da gogoko dudana.

Horrekin gozatzen dut eta horrela jarraitzea nahiko nuke. Baina besteengan ere nahiko nuke piztu matematikarekiko interesa.

Horregatik, bulegoko lan isilean ez ezik, elkarrizketak ematen eta horrelakoetan ere aritzen gara.

Izan ere, matematika gizartearen motor nagusienetariko bat da. Eta Euskal Herriak hori benetan barneratuz gero, gure herri txiki eta txikitu honek aurrerapauso galanta egiteko aukera izango luke.

Euskal Herrian ahalegin handia egin dugu gure sarea osatzeko.Nire ustez, orain energia horiek integratzeko beharra dugu, gazteek aukera berri lehiakorrak izan ditzaten Euskal Doktoretza Bikaintasun Eskola Internazional batean.

Bestalde, 2000.urtean, milurtekoko zazpi problemak aukeratu genituen matematikariok. Horietatik bakarra ebatzi da: Perelmanek Poincaréren aierua egiazkoa zela frogatu zuen 2006an. Gainerakoek ebatzi gabe jarraitzen dute.

Dena dela, ni ez naiz gai horietan ari. Nire arloa uhinak dira, haien portaera aztertzeko behar diren simulazio­tresnak garatzen aritzen naiz. Eta grina handiz bizi dut nire arloa. Izan ere, uhinak gara. Uhinik gabe ez legoke bihotz­taupadarik, ez barrerik, ez negarrik. Merezi du, beraz, gaiak.

Ana Zubiaga Elordieta Genetikako katedraduna Ana Zubiaga (Gernika, 1959) Genetikako katedraduna da, eta Giza Genetikako eskola teorikoak eta praktikoak ematen ditu EHUn. Irakasle izateaz gain, ikertzaile ere bada, eta, hain zuen, Minbiziaren Biologia Molekularra ikerketa­taldearen arduraduna da. Bestalde, EHUko Ikerkuntzarako Zerbitzu Orokorretako Adierazpen Genikoko Unitatearen arduraduna da, eta Animalien Ongizaterako Etika Batzordeko kidea.

“Agian, pentsamendua nola sortzen den ulertzera irits gaitezke Aurkikuntza, aldaketa eta iraultza txikiz beteta dago genetikaren historia; azken urteetan, gainera, arlo horretan garatutako zenbait ikerketak oihartzun handia izan dute gizartean. Horregatik, ez da erraza bakar bat nabarmentzea.

Eta horregatik da hain interesgarria Ana Zubiagak lehenengo galderari emandako erantzuna. Baina, agian, harrigarriagoa da bigarrenari erantzundakoa...

Zerk harritu, asaldatu edo txunditu zaitu gehien, lanean hasi zinenetik?

Zaila da bat aukeratzea, hainbeste gauza gertatu dira urte hauetan: giza genomaren sekuentziazioa, PCR (polimerasaren kate­erreakzioa) teknika garatzea, Dolly ardia… Hala ere, bat aukeratu beharko banu, biologia molekularraren garapenarekin geratuko nintzateke. Hain zuzen, horrek ekarri du gainerako guztia.

Gure arloan, aurrerapenak hamarkadaka gertatu dira gutxi gorabehera. Aurrena, 1950eko hamarkadan, DNA molekularen egitura

ikusi zuten, helize bikoitza. 1960ko hamarkadan, berriz, material genetikoaren kodea deszifratu zen. Hortik aurrera hasi gara ulertzen material genetikoaren funtzionamendu molekularra, eta galdera egokiak egiten.

Horrela, biologia molekularrari esker, 1970ko hamarkadan bidea ireki zitzaion ingenieritza genetikoari. Aipatzekoa, 1980ko hamarkadako PCRa, hau da, DNA modu azkar eta merkean anplifikatzeko metodoa.

Hori sekulako aurrerapena izan da biologian.

1990ean giza genoma proiektua abiatu zen, Dolly ezagutu genuen geroxeago, eta 2001ean giza genomaren zirriborroa aurkeztu zuten.

Proiektua hasi zutenean, ezin zuten imajinatu ere egin hain denbora gutxian lortuko zutenik, baina teknologiaren garapenak posible egin zuen epe horretan genoma osoa sekuentziatzea.

Hori guztia pentsaezina izango litzateke biologia molekularraren oinarriak finkatu izan ez balira. Gainera, ondorio oso garrantzitsuak izan ditu beste arlo batzuetan, adibidez, medikuntzan, aurkitu direlako hainbat eta hainbat gaixotasunen geneak, eta horrek tratamendu berrien bidea zabaldu duelako. Horri esker, urte gutxitan, izugarri aurreratu da minbiziaren ezagutzan.

Zer iraultzaren edo aurkikuntzaren lekuko izan nahiko zenuke, zure ibilbidean zehar?

Oraintxe esan dudanaren haritik, sekuentziazio masiboari esker, minbiziaren oinarriak ezagutzen ari gara. Nik horretan ikertzen dut, eta orain badakigu minbiziak hainbat gaixotasun ezberdin direla. Orain arte, tumoreak sailkatzeko modu bakarra euren morfologian oinarritu da, baina metodo hori ez da batere zehatza. Orain, ordea, maila molekularrean bereizteko aukera dugu minbizi bakoitzaren mutazio sorta. Datozen urteetan, beraz, ikusiko dugu mutazioetan oinarrituriko minbiziak tratatzeko terapia espezifikoak sortzen direla.

Hala ere, niretzat badago beste erronka bat, hori baino zirraragarriagoa: garuna. Hor ez dakit zer etorriko den. Orain abiatu da BRAIN proiektua, baina uste dut ez garela gai oraindik aurreikusteko zer izango den. Besteetan bezala, aurrena teknologia garatu beharko da, eta horrek ekarriko du garunaren funtzionamendua ezagutzea. Horren atzean egon daiteke nanoteknologia, konputazioa…

Hortik uste dut hasiko garela ulertzen jarduera neuronalaren dinamika, eta, agian, pentsamendua nola sortzen den ulertzera irits

gaitezkeela.Bilbon jaioa da, 1960an. Zientzia Fisikoetan doktorea da.

1990ean eskuratu zuen doktoretza, EHUn, Pedro Migel Etxenikeren zuzendaritzapean. A

Jose Ramon Etxebarria Ingeniaritzan doktorea Jose Ramon Etxebarria Bilbao (Gernika, 1948) ingeniaria, fisikaria, irakaslea, euskaltzalea, idazlea eta itzultzailea da. Zientzia eta teknologia gaiak euskaraz ezagutarazteko testuak egiteko lanean nabarmendu da. Ingeniaritzan doktore, fisikako irakasle gisa aritu da hainbat urte EHUn eta UEUn, eta gaur egun euskarako eskolak ematen ditu EHUren Bilboko Ingeniaritza Eskolan “Zientziaren eta boterearen artean beti egongo da deserosotasuna” Hasieran zailak iruditu bazaizkio ere, pentsatzeko denbora pixka bat hartu ondoren, hitz­jario oparoarekin erantzun die galderei. Antzematen zaio bihotzetik ari dela, kartsu hitz egin baitugu miresten dituen pertsonez, agintearekiko jarreraz, hizkuntzaz... Baina, batez ere, ezarritakoa zalantzan jarri eta norberak pentsatzearen aldeko aldarria egin du.

Zerk harritu, asaldatu edo txunditu zaitu gehien, lanean hasi zinenetik?

Ni hunkitu nauten pertsonak dira zerbait egin, eta, horren ondorioz, jazarriak, epaituak edo zigortuak izan direnak. Adibidez, Giordano Bruno. Aurreko egunean irakurri nuen epaileei idatzi zien poema moduko bat, eta han esaten zien “zeuek epaitzen nauzue, baina zuek zaudete txarto, ni trankil­trankil nago”. Eta haren aurretik izan zen Sokrates. Zer delitu egin zuen hark? Ikasleei pentsarazi egiten zien, eta, horregatik, gazteak galbidera eramatea leporatu zioten. Orduan, agian nik ere galbidera eramaten ditut neure ikasleak, nik ere horixe bilatzen baitut, ikasleek beren kabuz pentsa dezaten.

Gero Giordano Brunori gauza bera gertatu zitzaion. Epaitu eta sutara kondenatu bazuten ere, bera lasai zegoen, bazekielako zuzen zegoela.

Eta Galileoren kasuan ere, berdin: defenditzen du ideia bat argumentuekin, eta orduan dator aginte dogmatikoa, eta hura ere kondenatu egiten dute.

Hori gertatzen da agintearekin, dogmatikoa dela, eta ez duela nahi jendeak pentsa dezan. Eta ni gidatu nauen printzipioa da: “ongi, hori horrela dela esaten dute, baina nik pentsatu egin behar dut”. Horretan, askotan sufritu egiten duzu, onartu behar duzulako gauzak ez direla hasieran uste zenuen bezalakoak. Adibidez, energia nuklearra ezagutu nuenean, etorkizuneko energia izan zitekeela iruditu zitzaidan, eta gero pentsa zer aldaketa eman nuen.

Izan ere, alde batetik dago boterea, eta haren helburua da jendea kontrolatuta edukitzea, eta bestetik dago bilatzailearen lana, ikertzailearena edo pentsalariarena. Azken horrek zalantzan jartzen du botereak esaten duena, dogma, eta, noski, hori arriskutsua da. Eta hori lotuta dago zientzia eta gizartearen arteko erlazioarekin. Eta horrek kezkatzen nau, zientzia ez baita ez ona, ez txarra. Zientzia da jakin­ mina, da ulertu nahia mundua nolakoa den. Baina eragina ez da aseptikoa, botereak erabil dezakeelako gauza baterako edo aurkakorako. Hori da problema. Zientzialaria bazara, egiaren bila zabiltza; baina gizartearen zati zarenez, jarrera bat hartu behar duzu, erabilera aukeratu behar duzu.

Zer iraultzaren edo aurkikuntzaren lekuko izan nahiko zenuke, zure ibilbidean zehar?

Egia esan, ni ez nago ezeren esperoan. Historia ikusita, konturatzen zara iraultza txikiak gertatzen direla, baina gizarteak poliki eboluzionatzen duela. Lehen aipatutako iraultzaileak galtzaile izan ziren, baina beraiek bazekiten arrazoia zutela. Galileok esan zuen “e pur si muove”! Eta gero historiak erakutsi du arrazoia zuela. Eta hori da eternoa. Hortaz, ez dugu ezer espero behar bizirik gauden bitartean.

Behin hori onartuta, lasai bizi zara. Nire historia pertsonalean ere, euskararekin adibidez, horrela izan da beti: gaztetan esaten genuen “ezina ekinez egina”, eta denborak arrazoia eman digu. Eta zientziaren eta boterearen artean beti egongo da deserosotasun hori.

Arantza Diaz De Illaraza EHUko informatika­irakaslea eta IXA taldeko ikertzailea Arantza Diaz de Illarraza Euskal Herriko Unibertsitateko irakasle osoa da; hain zuzen, EHUn irakasle osoa izan den lehen emakumea da bera.

Informatika Fakultatean lan egiten du 1981etik, Lengoaia eta Sistema Informatikoak sailean, eta, hizkuntzaren prozesamenduan aritzen den IXA ikerketa­taldearen sortzaileetako bat izateaz gain, taldeko ikertzaile nagusietako bat ere bada.

“Esaten edo idazten duguna ordenagailuen bidez ulertzen saiatzea oso helburu handinahia da” Irakaslea izateaz gain, ikertzaile ere bada Arantza Diaz de Illarraza, eta, dituen egiteko guztien artean, ez zaio erraza izan tarte bat topatzea Elhuyarren galderei erantzuteko. Hala ere, ez dio gonbidapenari uko egin, eta bere oroitzapenen eta itxaropenen berri eman digu.

Zerk harritu, asaldatu edo txunditu zaitu gehien, lanean hasi zinenetik?

Lanean hasi nintzenean, adimen artifizialaren arloa pil­pilean zegoen.

John MacCarthy ikertzaileak sortu zuen adimen artifizial terminoa, 1958. urtean. Adimen artifizialeko aplikazioen artean, sistema adituak ditugu, gai baten inguruan adituak direla simulatzen duten programak.

Roboten mundua ere aski ezaguna da arlo honetan: robotak mundua manipula dezaketen agente fisikoak dira; mundu fisikoa manipulatzeko gai den programa bat izateaz gain, robotek ikusmen gaitasuna ere badute.

Niri interes gehien piztu zidana ahozko zein testu bidezko hizkuntzaren ulermenaren azpi­arloa izan zen; hitz gutxitan esateko, konputagailuaren bidez hizkuntza arrunta ulertzea da azpi­arlo horren helburua. Nola adierazi ordenagailuari hizkuntzak dituen berezitasunak? Nola adierazi informazio fonologikoa, morfologikoa, sintaktikoa, semantikoa eta pragmatikoa? Eta honek beste galdera batera eramaten gaitu: nola adierazten dugun gizakiok informazio linguistikoa gure burmuinean. Ordenagailuen bidez esaten duguna edo idazten duguna ulertzen saiatzea oso helburu handinahia da, eta, gainera, ez da erabat lortuko, baina pauso txikiak eman daitezke oso lagungarriak izango direnak gure eguneroko jardueretan, lanekoetan zein aisialdikoetan.

Hizkuntzaren ulermenaren arloko aplikazioen adibide ohikoak dira, besteak beste, itzulpen automatikoa, galdera/erantzun sistemak, informazio­erauzketa eta informazio­bilaketarako sistemak, laburpen automatikoa eta irakaskuntzarako laguntzak.

Sortu zenetik, ikertzaile asko ibili dira lanean adimen artifizialaren inguruan, eta zenbait aro ezagutu ditu arlo honek: hasierako euforiatik (1952tik 1969ra), eta ezagutzan oinarritutako sistemen garapenetatik pasatuz (1969­1979), 1990eko hamarkadan gauzak aldatzen hasi ziren, eta ikasketa automatikoko, sare neuronaletako eta probabilitate teknikekin lotutako teoria ezagunak hartu ziren oinarri gisa. Datu errealetatik ereduak ateratzea eta, gainera, neurri errealeko aplikazioak garatzea dute helburu teoria horiek.

Gaur egun beste arlo batzuetan erabiltzen diren informazioaedo ezagutza adierazteko lengoaiak, programazio logikoa eta funtzionala, diseinurako teknikak eta abar adimen artifizialetik hartuak dira.

Zer iraultzaren edo aurkikuntzaren lekuko izan nahiko zenuke, zure ibilbidean zehar?

Euskararen teknologia etorkizunean izango diren premietarako behar bezala garatua izatea ikusi nahiko nuke. Hau da, hizkuntzaz baliatuta, eta zehazki euskaraz, makinekiko komunikazioa errazten dela eta horrek gure eguneroko jardueran laguntzen digula, horren lekuko izan nahi nuke.

Txema Pitarke CIC nanoGUNEko zuzendaria eta Elhuyarreko lehendakaria Txema Pitarke Bilbon jaioa da, 1960an. Zientzia Fisikoetan doktorea da. 1990ean eskuratu zuen doktoretza, EHUn, Pedro Migel Etxenikeren zuzendaritzapean. Aldi berean euskaraz eta ingelesez aurkeztutako lehen tesia izan zen. 2000. urteaz geroztik, UPV/EHUko Materia Kondentsatuaren Fisikako katedraduna da. 2006an, berriz, nanoGUNE ikerketa­zentroko zuzendari nagusi izendatu zuten, eta kargu horretan dihardu ordutik. Euskalgintzarekiko harremana ere aspaldikoa du: UEUrekin lotura estua izan du, euskaraz egindako ikerkuntzaren Azkue Saria eta Eusko Ikaskuntzaren Agustin Zumalabe ikerkuntza­ beka irabazi ditu... 2013tik Elhuyarreko lehendakari da.

“Ikusi nahiko nuke atomoak antolatzeko gai izateak nola ekarriko duen oinazea ekiditea” Txema Pitarkek ez die berehala erantzun galderei, denbora hartu du pentsatzeko eta hausnartzeko, gogoratzeko eta aurrera begira jartzeko. Baina hori bai: gustura hartu du atala estreinatzeko gonbidapena. Hauek dira, beraz, lehen lekukoaren hitzak.

Zerk harritu, asaldatu edo txunditu zaitu gehien, lanean hasi zinenetik?

Nire jainko txikiak Niels Bohr eta Richard Feynman izan ziren.Bohr mekanika kuantikoaren jainkoa, eta Feynman oso pertsona berezia izan zen, originala eta ezberdina. Nik zorte handia izan nuen. Izan ere, ikasketak 1980ko hamarkadan bukatu nituen eta hamarkada hura oso

garrantzitsua izan zen. Garai hartan, Feynmanen 1959.urteko "There is plenty of room at the bottom, an invitation to enter a new field of physics" konferentziaren edukia ezagutzen genuen. Feynmanek hitzaldi hartan esan zituen gauzak, atomoak ikusi eta manipulatzeari buruzkoak, pentsaezinak ziren orduan. Esan zuen: "The principles of physics do not speak against the possibility of maneuvering things atom by atom. It is something that can be done; but in practice, it has not been done because we are too big". Alegia; gauzak atomoz atomo manipulatzea ez dago fisikaren printzipioen aurka, baina hori ezin dugu egin handiegiak garelako.

Baina 1981ean, unibertsitateko fisika­ikasketak egiten nenbilela, Binnigek eta Rohrerek tunel­mikroskopioa eraiki zuten, mekanika kuantikoaren printzipioak baliatuta, eta horregatik 1986ko Nobel saria eskuratu zuten.Urte hartan bertan tesia egiten hasi nintzen, Pedro Etxenikeren zuzendaritzapean. Eta horretan hasi nintzen hain justu, tunel­mikroskopioa aztertzen. Izan ere, hura izan zen nonbait nanoteknologiaren ateak ireki zituena, horren bitartez lehen aldiz atomoak ikustea, ukitzea eta lekuz aldatzea lortu baitzen.

Feynmanek zioenez, handiegiak gara atomoak gure begiez ikusteko eta gure eskuez ukitzeko; baina Binnigek eta Rohrerek tunel­ mikroskopioaren osagaia izango zen nano­orratza (itsu­makila) asmatu zuten, atomoak ikusi eta ukitu ahal izateko. Hori kontzeptualki oso garrantzitsua izan zen eta nire garai hartako ikerketa­lanean eragin handia izan zuen.

Zer iraultzaren edo aurkikuntzaren lekuko izan nahiko zenuke, zure ibilbidean zehar?

Ez dut uste hau nire ibilbidea amaitu aurretik gertatuko denik; hil aurretik, agian, ehun urtera ailegatzen banaiz... Nanomedikuntzaren ahalmenaren lekuko izan nahi nuke.

Kontua da gaur egun badugula ahalmena atomoak eta molekulak gure nahierara antola daitezen. Hori erabiliz eta horretan oinarrituta, medikuntza­teknika berriak sortzen ari dira, eta horrek hainbat aplikazio ditu diagnostikoan eta terapia berrietan. Baina niretzako bereziki garrantzitsua izango litzateke ikustea horrek gaixotasunen ondoriozko oinazea ekiditea ahalbidetzen duela.

Zergatik jasan behar ditugu gaixotasunen ondorio mingarriak?

Gaixotasunak beti izango ditugu; baina zergatik hainbeste sufritu,

alferrik? Atomoak eta molekulak antolatzeko gai izateak oinaze hori ekiditeko ahalmena ekarriko al du? Ez dut uste hori geuk ikusiko dugunik, baina bide onean ari gara.