9 788382 940541
Józef Węglarz
WYCHOWANIE FIZYCZNE W OPOWIEŚCIACH MIĘDZY TEORIĄ A PRAKTYKĄ
Kraków 2022
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 3
27.07.2022 14:39:50
© Copyright by Józef Węglarz, 2022
Recenzent: dr hab. Eligiusz Madejski, prof. nadzw. AWF w Krakowie
Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz
Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Fotografia wykorzystana na okładce: © Volodymyr Melnyk | Depositphotos.com
ISBN 978-83-8294-054-1
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 4
27.07.2022 14:39:50
Przyszłym nauczycielom wychowania fizycznego…
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 5
27.07.2022 14:39:51
Spis treści Na wstępie… .................................................................................................... 9 CZĘŚĆ PIERWSZA Wokół teoretycznych konstruktów i wskazań ............................................... 1. O ewolucji poglądów – opowieść z należną estymą ............................. 2. O potrzebie prostoty języka w teorii – opowieść pouczająca ............... 3. O fizycznym wychowaniu – opowieść niezwykle ważna ..................... 4. O fizycznym kształceniu – opowieść o krótkotrwałości zmian ............ 5. O teoretycznym syndromie niemocy – opowieść, która dziwi ............ 6. O tym, że jednak na uboczu – opowieść mało optymistyczna ............ 7. O pedagogu czy gimnaście? Opowieść o nas ......................................... 8. O tym, co dalej w teorii edukacji fizycznej – opowieść niełatwa ......... CZĘŚĆ DRUGA W nurcie praktyki edukacyjnej ....................................................................... 1. O tym, czemu służy teoria w praktyce? Opowieść na początek .......... 2. O radosnych lekcjach – opowieść zachęcająca ................................... 3. O „igrzyskach lekcyjnych” – opowieść także radosna ......................... 4. O kreatywności – opowieść z kręgu marzeń ....................................... 5. O gwizdku „wstrzymującym” grawitację – opowieść o bezpodmiotowości ............................................................................ 6. O ławce – opowieść wielowątkowa ..................................................... 7. O nauczycielskich pasjach – opowieść z wielkim uznaniem .............. 8. O niechęci do wiedzy – opowieść krytyczna ........................................ 9. O (nie)równości – opowieść niepokojąca ............................................ 10. O schematyzmie – opowieść z dezaprobatą ....................................... 11. O czynach spektakularnych – opowieść o znamionach nieuczciwości ........................................................................................
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 7
15 16 22 26 30 34 37 40 44
53 55 57 60 62 66 69 72 75 78 80 83
27.07.2022 14:39:51
8
Spis treści
12. O pustce aksjologicznej – opowieść z pogranicza „grzechu” ............. 13. O bezradności w trudnych czasach – opowieść mało krzepiąca ...... 14. O zmierzchu dominacji – opowieść posępna .................................... 15. O wielkiej niewiadomej – opowieść w życzliwej zadumie ...............
87 92 94 99
W zakończeniu… ........................................................................................... 103 Piśmiennictwo ............................................................................................... 109
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 8
27.07.2022 14:39:51
Na wstępie… W rankingu przedmiotów szkolnych zajmuje odległe miejsce… Jest traktowane jako „coś”, co powinno istnieć, bo niemal cały świat w swoich systemach oświaty je uznaje, ale prawie zawsze stoi tam w drugim, a nawet w trzecim szeregu. Mowa o naszym wychowaniu fizycznym… zycznym Ma swój program działania, sprecyzowane cele, edukacyjny czas, wykonawców i podmioty formalnie jemu podlegające z racji ich obowiązku szkolnego. Posiada też swoją, już dosyć bogatą, historię, teorię, wiele znaczących osiągnięć i zaniedbań oraz ewolucję namysłu nad jego rolą, trwającą co najmniej dwa wieki, a także szeroką gamę wskazań dotyczących dydaktycznych procedur. Ma również wielu wybitnych nauczycieli-wychowawców, uczonych-badaczy, którzy tworzyli i nadal tworzą to dydaktyczne i naukowe dobro dla niego. I wreszcie są z nim związane wielopokoleniowe rzesze absolwentów, którzy legitymizują bądź zaprzeczają potrzebie jego istnienia… Corocznie wychowanie fizyczne wita kolejnych wykonawców swojej woli i żegna tych, którzy spełnili już obowiązek wobec niego i rozpoczęli wędrówkę do świata samodzielności, wyposażeni – albo nie – w różne kompetencje w zależności od tego, co im dano lub co sami uznali za wartościowe albo było dla nich bez znaczenia. W ostatnich dekadach wychowanie fizyczne w dużym stopniu utraciło renomę i odgrywa coraz mniejszą rolę w kreowaniu kultury fizycznej wśród dzieci
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 9
27.07.2022 14:39:51
10
Na wstępie…
i młodzieży. Sprawiła to przede wszystkim prawie niezmienna od lat jego dydaktyczna formuła, przez co stało się już mało atrakcyjne i wielu zainteresowanych uczestnictwem w kulturze fizycznej znalazło inne centra, które przelicytowały jego ofertę. Jednak nadal wypełnia ono swoją misję, przynależne do systemu oświatowego, kręgu kultury fizycznej oraz roztaczanej nad obywatelami opieki państwa, które – reprezentowane przez organa władzy – wyznacza także jemu zadania do spełnienia, by społeczeństwo czuło tę opiekę i wdzięczność za możliwości stworzone dla jego rozwoju, zdrowia, samorealizacji, bezpieczeństwa, a nawet osobistego szczęścia. Tak też w lapidarnym skrócie jawi się cała misja oświaty, a w niej nieśmiało stąpające nasze wychowanie fizyczne, upstrzone kompleksami, o które inne działy (dziedziny) wychowania się postarały, a decydenci je usankcjonowali, by przypadkiem nie dostąpiło zaszczytu bycia ważnym kryterium uznaniowym i kwalifikacyjnym. Zza opłotków więc przygląda się poczynaniom wielkich, nobilitowanych obszarów edukacyjnych, głównie wychowania umysłowego, nieco zażenowane i jakby pogodzone z faktem, że nie jest mu dane być równym wśród pozostałych. Zamyka się zatem w swojej skorupie, krocząc drogą, którą wyznaczają mu także pogodzeni ze swoim statusem nauczyciele ‒ pełnoprawni członkowie gremiów decyzyjnych szkoły, ale raczej tylko wtedy, kiedy ich głos miewa statystyczny wymiar, bo na co dzień są tylko „wuefiakami”. Trzeba jednak uznać, że uroda naszego wychowania fizycznego w założeniach edukacyjnych i w wykonawstwie jest niepowtarzalna… Przecież ono jako jedyne uwalnia edukowane podmioty od nieustannego przymusu przyswajania rozległej wiedzy z różnych dziedzin, „wkuwania” na pamięć reguł, zapamiętywania wielości faktów i procedur oraz tego, co autor miał
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 10
27.07.2022 14:39:51
Na wstępie…
11
na myśli, biegłości w obliczeniach i dedukcyjnych analiz, ciągłych wypracowań, testów sprawdzających itp. Nie negując zasadności tych nauczających czynów, które przecież służą wrastaniu człowieka w świat uniwersalnych wartości kulturowych i jego ponowoczesnej egzystencji, trzeba pamiętać, że żadna edukacja nie jest już zdolna nadążyć za zmianami zachodzącymi na świecie oraz zawrotnym tempem rozwoju w większości dziedzin życia i nauki. Szczególna wartość naszego wychowania fizycznego przejawia się przede wszystkim w spontanicznej radości, nieraz w ciekawym ruchu, chwili wytchnienia, spotkaniu w agonie, głębszym oddechu dla zdrowia i urody ciała, relaksie oraz wysublimowanej więzi międzyludzkiej. Dlatego jest nośnikiem walorów, o które trudno w innych dziedzinach kształcenia i wychowania. Musi istnieć w tym edukacyjnym gąszczu, choćby dla zdrowia oraz higieny fizycznej i psychicznej swoich uczniów. Prawie każdy powinien wziąć w nim udział i obowiązkowo je zaliczyć do pewnego poziomu swojego kształcenia. A jeśli uda się w przydzielonym dla niego czasie wpoić uczestnikom tego radosnego przedsięwzięcia przekonanie, że takie czyny mają swoją niepodważalną wartość i sens – będzie spełnione w swojej misji. Jednak nasze wychowanie fizyczne, głównie za sprawą odpowiedzialnych za przebieg jego procesu, jest nieposłuszne w wykonawstwie, bo lansuje ukształtowany od dziesięcioleci stereotyp, że wystarczy bezdusznie (o)ćwiczyć rozwijające się ciało, aby zrealizować wyznaczone mu cele. Pozostałe powinności, jakie w zapisach programowych na nim spoczywają, a szczególnie kreowanie kompetencji aksjologicznych wśród uczniów, traktuje marginalnie, by nie powiedzieć, że z niechęcią. To jest jego wielkie zaniedbanie, przynoszące edukacyjną szkodę. Nie
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 11
27.07.2022 14:39:51
12
Na wstępie…
udało mu się do tej pory stworzyć takiego wychowania i kształcenia, które byłoby adekwatne do wymogów współczesności, gdzie każdy podlegający temu procesowi miałby możliwości odnalezienia w nim siebie jako osoby uczestniczącej w kulturze fizycznej. Celowo w pierwszej kolejności wymieniono wychowanie, bo w rzeczywistości jest odwrotnie, czyli niewłaściwie. Autorskim zamiarem jest pokazanie walorów edukacji fizycznej zarówno w jej postulowanych ramach, jak i w istniejącej rzeczywistości szkolnej, w tym, co czyni, jakie ma efekty i gdzie błądzi. Będzie to spojrzenie z szerokiej i dość odległej perspektywy, czyli z punktu widzenia półwiecznego obcowania z nią i różnych wobec niej powinności. Konstrukcja tego opracowania nie zmusza Czytelnika do śledzenia treści w ustalonej kolejności, bo każda opowieść stanowi odrębną jednostkę myślową. Poruszane problemy można zatem traktować w sposób dowolny, w zależności od potrzeb i zainteresowań, czy też zwyczajnej ciekawości. Jedynie podział na niezbyt symetrycznie ułożone dwie części, grupujące myśli przynależne do założeń teoretycznych (pierwsza) i praktycznych (druga), porządkują go i nieco ograniczają. Taka konieczność wynika z obowiązujących metodologicznych wymogów, zgodnie z którymi najpierw trzeba osadzić problemy w istniejących realiach, a dopiero potem je zgłębiać i opisywać, a jeśli się autorowi uda – nawet kreować. Opowieści zawierają osobiste wątki. Są to przemyślenia, doświadczenia, wyniki obserwacji, odczucia, a także retrospekcja. Ich wartość byłaby niewielka, gdyby nieustannie korzystano z dorobku cudzych dokonań. Dlatego w sposób wyważony sięgano po myśli innych Autorów, nawet tych z najwyższą nobilitacją, i tylko wtedy, kiedy wzniecano problem lub poszukiwano jego uzasadnienia. Treści te, choć zapewne nie zawsze słuszne, mają przypisaną autorską odpowiedzialność i są skromnym
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 12
27.07.2022 14:39:51
Na wstępie…
13
epizodem dodanym do myśli o naszym wychowaniu fizycznym. Jest to także wyraz wielkiego szacunku i sentymentalnym nej pamięci o wszystkich, którzy je tworzyli i nadal tworzą, a dla zamierzających w przyszłości wykonywać ten trudny, ale jakże piękny zawód – do poczytania, bo to przede wszystkim dla nich…
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 13
27.07.2022 14:39:51
W zakończeniu… Dokonano w miarę szerokiego wglądu w aktualny stan wychowania fizycznego z perspektywy krytycznego, ale życzliwego obserwatora. Obecnie nasze wychowanie fizyczne ma prawie wszystko, czego potrzebuje, by było efektywne, przyjazne podmiotowo, prospektywne i kreatywne. Nie zawsze doceniana i akceptowana teoria opisująca jego proces wyznaczała – i nadal to czyni – kierunki działań, z których metodyka wytworzyła normy postępowania dydaktycznego. Niektóre z nich to gotowe instrukcje na temat tego, jak postępować w sytuacjach lekcyjnych. Nauczyciel może z nich czerpać pełną garścią i powinien tak czynić. Wszak są tam zawarte dla niego wskazówki dotyczące jego wszelkich kompetencji „warsztatowych”. Część z nich już przyswoił w trakcie akademickich studiów, a później ma możliwości ich wzmacniania dzięki dostępnym dla niego publikacjom i ofertom doskonalenia kompetencji. Wszystko to wzbogaca własnym doświadczeniem, zdobywanym w ciągu kolejnych lat aktywności zawodowej. Edukacja fizyczna jest obecnie wyposażana w coraz lepszą infrastrukturę, o której mogliby tylko pomarzyć prekursorzy jej nowoczesnej myśli sprzed półwiecza. Teraz nasze wychowanie fizyczne z klepiskowych boisk, parków, sal zastępczych, korytarzy szkolnych, „zielonych sal gimnastycznych” i leśnych ścieżek trafiło „pod strzechy”, gdyż niemal w każdej szkole jest
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 103
27.07.2022 14:39:55
104
W zakończeniu…
sala do ćwiczeń oraz obficie zaopatrzony magazynek sprzętowy. W coraz większym dobrostanie przemykają bardzo nieśmiało dawne hasła nowoczesności, bo skoro od ponad pół wieku nie znalazły uznania, to trudno je lansować, by nie narazić się na nierealność. Jest po nowemu, ale czy lepiej? Dlatego jak mantrę podkreślano w przedstawionych w tej książce opowieściach, w różnych kontekstach, potrzebę indywidualizacji i intelektualizacji, bez których nie będzie oczekiwanych zmian. telektualizacji Z sentymentem wspominane są lata, kiedy biedne nasze wychowanie fizyczne, w czasach minionej epoki i na początku wolności obywatelskiej pozbawione obiektów i sprzętu, wzbogacało się o nie dzięki pomysłowości nauczycieli, którzy stawali się ich wytwórcami. Nieatestowane przyrządy i przybory z manufakturowym rodowodem miały uatrakcyjniać zajęcia prowadzone w siermiężnych warunkach. Pięknym dopełnieniem tych czynów było współuczestnictwo dzieci i młodzieży w takich przedsięwzięciach, a ich aktywność, szczególnie sportowa, wzbudzała podziw i uznanie. Dlatego etos tej organicznej pracy wielu tysięcy, najczęściej bezimiennych, nauczycieli powinien doczekać się rzeczowej oceny na wzór historycznej kwerendy, bo jest to wspaniały przykład ludzkiej kreatywności na rzecz wspólnego dobra. Chyba za późno pojawiło się dostrzeżone przez edukację fizyczną zjawisko, że przestrzeń masowej kultury fizycznej, do komercji. Nowo powstaktórej także ona należy, wpadła w sidła komercji ła sfera usługowa potrafiła stworzyć bardziej nośne i nieustannie modyfikowane oferty, by pozyskać dla siebie uczestników. Dla jej konsumentów coraz mniej ważne jest to, że trzeba ponosić koszty. Klasyka proponowana przez wychowanie fizyczne, obwarowana obowiązkiem uczestnictwa, nie zachęca i staje się powoli reliktem. Mało też przekonują argumenty kierowane
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 104
27.07.2022 14:39:55
W zakończeniu…
105
sporadycznie do uczniów o potrzebie dbałości o ciało jako ich powinności kulturowej i jej znaczeniu dla zdrowia, sprawności czy urody. Dlatego chętniej lokują swoje zainteresowania tam, gdzie ciekawiej, swobodniej, bez schematów i ocen, z dala od obowiązków, ale w pobliżu hedonizmu i wszechobecnej adrenaliny. Kompetencje nauczycieli, nasycone głównie mistrzostwem w prezentacji ruchu, też już nie wystarczają, a występujące u nich w segmencie psychologiczno-pedagogicznym spore (merytoryczne i metodyczne) luki jak nigdy dotąd potrzebują uzupełnień. Ich znajomość jest niezbędna, żeby dotrzeć do psychiki edukowanych podmiotów, którzy mają coraz bardziej zróżnicowane oczekiwania. Jednak uczelniom nie udaje się wyposażać kandydatów do tego zawodu w wystarczający zasób treści z obszarów nauk społecznych. Tkwią podobnie, jak cały proces edukacji fizycznej, w tradycji zorientowanej na przysposabianie swoich absolwentów głównie do ćwiczeń fizycznych. A to już jest za mało… Słuszne jest więc następujące stwierdzenie Henryka Grabowskiego: Praktyka kształcenia specjalistów wychowania fizycznego nie zawsze […] w pełni nadąża za postulatami teorii. Tym większego znaczenia, zwłaszcza u początkujących nauczycieli, nabiera samoświadomość zalet i niedostatków uzyskanego na studiach wykształcenia54.
Dlatego najlepszym, wręcz koniecznym rozwiązaniem jest przeprofilowanie studiów, aby najpierw wykształcić pedagoga, a później nauczyciela wychowania fizycznego. Wystarczy 54
H. Grabowski, Teoria…, dz. cyt., s. 113.
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 105
27.07.2022 14:39:55
106
W zakończeniu…
sięgnąć po wzory istniejące w kształceniu kandydatów do innych zawodów, np. lekarzy lub prawników. Potrzebne jest zatem nowe spojrzenie na proces fizycznej edukacji, który wchłonie oczekiwania współczesnego pokolenia wyposażonego w narzędzia elektronicznej łączności z całym światem, bo dzięki nim widzi wszystko, co się wokół dzieje. Na podstawie tych przekazów młody człowiek buduje swój obecny i przyszłościowy obraz, nie zawsze filtrowany, czyli niekoniecznie taki, który jest oczekiwany rodzinnie i społecznie. Przed edukacją stoi olbrzymie wyzwanie, by ukazywać prawdę o rzeczywistości i na niej budować zaufanie do przekazywanych treści, w tym dla współczesnej kultury fizycznej. Silne przesłanie od dziesięcioleci niesie ze sobą Socjologia wychowania Floriana Znanieckiego. Dzięki temu dziełu współczesna teoria wychowania fizycznego odnalazła wiele uzasadnień, ale nie wszystkie myśli z niego płynące wytrzymują już próbę czasu. Powoli stają się piękną klasyką, chociaż trzeba pamiętać, że dzięki nim uczyniono milowy krok w spojrzeniu na inne wychowanie fizyczne. Bez tego dzieła nie byłoby zapewne repedagogizacji Macieja Demela czy też prosomatycznego wychowania Henryka Grabowskiego. Jednak współczesność kreuje nowe potrzeby i dlatego chyba warto ponownie zainteresować się tą dyscypliną naukową głębiej, a szczególnie socjologią ciała Chrisa Shillinga, by w aksjologicznym wymiarze cielesności poszukiwać nowych uzasadnień dla dbałości o nią. Należałoby także wniknąć w treść przemyśleń Andrzeja Pawłuckiego, kiedy mówi o pedagogicznych paradygmatach dla fizycznego wychowania, które racjonalnie wybiegają w przyszłość i skłaniają do refleksji, szczególnie osoby mające kreatywność wpisaną w swoją empiryczną powinność wobec niego.
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 106
27.07.2022 14:39:55
W zakończeniu…
107
Powszechnie panuje niesłuszne przekonanie, że to, co radosne, spontaniczne, wolne od rygorów i przyjemne, jest mniej wartościowe od treści i czynów obarczonych majestatycznym dostojeństwem i powagą. Tymczasem im bardziej wychowanie fizyczne spełnia kryteria hedonistyczne, tym większą ma wartość podmiotową, bo zachęca do powrotów na jego areny, a to jest chyba najkrótsza droga do własnej, polubionej kultury fizycznej. Takie jest oczekiwanie wobec wychowania fizycznego. Aby ubiegać się o równouprawnienie wychowania fizycznego albo przynajmniej partnerstwo z innymi dziedzinami wypedagogiką. Ta chowania, trzeba podjąć szerszą współpracę z pedagogiką nauka jest w stanie nieustannego tworzenia i otwiera się na nowe warianty w spojrzeniu na proces wychowania i kształcenia. W niej należy poszukiwać uzasadnień także dla tego, co powinno być nowością dla edukacji fizycznej. Trzeba też przyjrzeć się uważnie fińskim efektom edukacji i na tych przykładach wykreować nowy model polski. Nazwijmy go modelem wspomagającym podmiotową wędrówkę do kultury fizycznej. Większość opowieści wybrzmiewa w pesymistycznym tonie, ponieważ trudno o optymizm, skoro wychowanie fizyczne w swojej misji słabnie. Niektóre z przyczyn takiego stanu ukazano, choć zapewne jest ich więcej. Te, które tutaj przedstawiono, są prawdziwe, gdyż wzięte z życia szkolnego. Być może ich skala się zmienia, ale one występują. Aby nasze wychowanie fizyczne mogło nadal odgrywać przydzieloną mu rolę, musi odrodzić się w nowych realiach. Tak bardzo okrzepło w tradycji ćwiczenia ciała i popadło w niemoc, że jego zamiary i czyny są już dla wielu uczniów mało czytelne. Z tego stanu może go wyzwolić kolejne otwarcie nauki na aktualne problemy
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 107
27.07.2022 14:39:55
108
W zakończeniu…
i powierzenie jej reorientacji na realne powinności we współczesności. Imperatywy płynące z nauki powinny uzyskać nowy obraz Wymagają tego np.: cele fizycznej edukacji, treści w fizycznym kształceniu, aksjologia ciała, a nade wszystko kształcenie kandydatów do zawodu nauczyciela. W nich tkwi sedno naukowego, racjonalnego namysłu. Jako dowód tego, że są one niezbędne i możliwe w realizacji, niech posłuży myśl zaczerpnięta tym razem nie z naukowej dysertacji, lecz z literatury pięknej: Odkrycia naukowe zwykle wydają się na początku nieracjonalne, ponieważ to racjonalność wyznacza granice poznaniu; żeby je przekroczyć, trzeba często racjonalność odstawić na bok i rzucić się w ciemne odmęty niezbadanego – właśnie dlatego, żeby kawałek po kawałku uczynić je racjonalnymi i zrozumiałymi55.
Dlatego trzeba nam oczekiwać innego, nowego, racjonalnego spojrzenia w naukach o wychowaniu fizycznym, a gdy się pojawi – spróbować mu zawierzyć, bo w nauce jest zawarta wielka nadzieja na pozytywne zmiany dla współczesności i na przyszłość. W pędzących rydwanach empirycznego poznania pojawiają się kolejne pokolenia twórców i wykonawców, a gdy ustaną, wodze przejmą zapewne następni, by to olbrzymie doracjonalności, w nieskończoności nieskończoności… bro podążało nadal ku racjonalności
55
O. Tokarczuk, Opowiadania bizarne, WL, Kraków 2019, s. 163.
Weglarz_Wychowanie fizyczne_.indd 108
27.07.2022 14:39:55
