Industrielinqs 5-2022

Deze dynamische tijden vragen om flexibele oplossingen. Als internationale aardgasleverancier werken wij met prijs- en leveringsconcepten op maat en weten we alles van risicomanagement. Graag analyseren wij met u de risico’s waardoor onze oplossingen aansluiten op uw behoeften. Zoekt u een professionele partner? Op ons kunt u rekenen.

Deze dynamische tijden vragen om flexibele oplossingen. Als internationale aardgasleverancier werken wij met prijs- en leveringsconcepten op maat en weten we alles van risicomanagement. Graag analyseren wij met u de risico’s waardoor onze oplossingen aansluiten op uw behoeften. Zoekt u een professionele partner? Op ons kunt u rekenen.

Neem contact met ons op als u wilt weten wat onze energieoplossingen voor uw bedrijf kunnen betekenen: omv-gas.nl

Neem contact met ons op als u wilt weten wat onze energieoplossingen voor uw bedrijf kunnen betekenen: omv-gas.nl

8

INTERVIEW ‘Wat decarboniseert snel én op grote schaal?’

Ongetwijfeld zullen in de toekomst nieuwe geografische gebieden een belangrijke rol spelen bij de energie- en grondstoffenvoorziening in de wereld. Maar vlak bestaande bassins als de Noordzee niet uit, stelt Dirk Smit. En zeker niet als we snelheid willen maken met de transitie. Immers, daar ligt al kostbare infrastructuur. En CCS en offshore wind zijn interessante nieuwe troeven. De chief scientist van Shell is een van de key-talkers tijdens EIES22.

12

EIES22 Innovators bij Dragons’ Den of Transition

Tijdens de European Industry and Energy Summit 2022 organiseert Industrielinqs voor de tweede keer de Dragons’ Den of Transition. Hoopvolle industriële innovaties krijgen dan een podium. Het gaat bijvoorbeeld om startups die een impuls kunnen gebruiken om tot wasdom te komen. Dat kan financieel zijn, maar ook ondersteuning op het gebied van marketing, netwerken, ondernemerschap, business development en meer. Dat is de rol van de Dragon. Graag introduceren we drie innovators.

20

TOPIC WATERBEHANDELING Circulair water in Antwerpen

Om waterschaarste in Vlaanderen tegen te gaan, komt er een nieuwe waterfabriek op het NextGen-district in de Antwerpse haven. Deze gaat vanaf 2025 gezuiverd afvalwater van Antwerpse gezinnen opwerken tot koelwater, onder andere voor de fabrieken van Total Energies.

24 PLANTMANAGER ‘We zijn gewoon begonnen‘

Ali el Abbassi is als site manager eindverantwoordelijk om de ABB-vestiging in Ede tegen 2024 CO2-neutraal te maken, maar hij weet zich gesteund door zijn medewerkers en partners. Hoewel ervaringen van eerdere pilots in China, Duitsland en Finland houvast bieden, is het volgens hem vooral een kwestie van beginnen en gaandeweg zaken aanpassen.

32

TOPIC ENERGIE-EFFICIËNTIE Hergebruik van restwarmte

Dat de Europese industrie haar energieverbruik moet terugdringen, is geen nieuws meer. Een enorme kans ligt bij het hergebruiken van restwarmte. Uit onderzoek is gebleken dat in de EU jaarlijks 300 TWh aan restwarmte onbenut blijft. Warmtepompen zijn dé manier om meer uit industriële restwarmte te halen. Maar de industrie is nog te onbekend met deze methode van energiebesparing.

BESTEL GRATIS UW ELEKTRONICA RECYCLE BOX!

Bestel nu gratis de Elektronica Recycle Box, waarin u defecte of overbodige industriële elektronica en onderdelen op locatie kunt verzamelen: we komen de Recycle Box kosteloos bij u brengen en ophalen.

UNIS Group is de full service partner op het gebied van industriële elektronica.

Onze gespecialiseerde diensten richten zich op het bevorderen van de continuïteit van productieprocessen.

Wij helpen u graag met het verantwoord recyclen van uw industriële elektronica, zodat we samen bijdragen aan een circulaire economie. www.unisgroup.nl/recycle

Re-industrialisatie

BASF wil in Europa jaarlijks 500 miljoen besparen en voert de investeringen in China op. Ook Huntsman kondigt bezuinigingen aan in Europa. Chemiebedrijven hebben erg veel last van de huidige hoge energieprijzen in Europa en er staan al fabrieken stil. Volgens Kamerleden Laurens Dassen en Pieter Omtzigt moeten we vrezen voor de-industrialisatie van Europa. ‘Als het kabinet én de Europese Commissie nalaten regie te nemen en strategische keuzes te maken, verliezen we dit kapitaal voorgoed.’ Enige regie zou niet verkeerd zijn. Wel is het de vraag of de aannames van de twee parlementariërs kloppen. En staan we echt voor een de-industrialisatie van Europa, als we het te veel aan de markt overlaten? Kijken we naar de plannen van de industrie in Nederland en Vlaanderen, dan zien we een ander beeld. Dan lijkt eerder een transformatie naar een groenere, flexibelere en efficiëntere industrie aanstaande.

Neem bijvoorbeeld de miljardeninvestering van Ineos in de Antwerpse haven. De grondstof van de etheenkraker is nog wel fossiel ethaan, maar straks staat in Antwerpen de meest efficiënte kraker van Europa. Bovendien kan ethaan overal vandaan komen, bijvoorbeeld uit de VS, waar de prijzen nog steeds stabiel laag liggen. Voorbeelden te over. Afgelopen zomer begon Shell met de bouw van een grote 200 megawatt waterstoffabriek op de Maasvlakte. Ook HyCC, BP, Uniper, Flux, Air Liquide, Lhyfe, RWE en nog veel meer partijen hebben grote waterstofplannen in Nederland en Vlaanderen. Op het gebied van circulaire grondstoffen groeit het aantal aankondigingen eveneens exponentieel. In de Eemsdelta en op Chemelot, maar ook in Rotterdam en Antwerpen. Volgens Dirk Smit hoeven we niet te vrezen voor een de-industrialisatie van Europa. Willen we snelheid maken met de transitie, dan kunnen bestaande infrastructuur en industriële clusters juist een belangrijke rol spelen, benadrukt de chief scientist van Shell in deze Industrielinqs Magazine. ‘Opbouw van nieuwe infrastructuur en industriële clusters kost veel geld en vooral ook tijd. Onze huidige olie en gas komt grotendeels uit een klein aantal gebieden waarvan sommige gebieden ook uitstekende locaties zouden zijn voor de productie van wind of zonneenergie.’ Hoewel de huidige energiecrisis een schaduw werpt over de industrie in Europa, lopen de bestaande assets en infrastructuur niet zomaar weg. Sterker nog, ze kunnen de transitie dus versnellen. Noem het re-industrialisatie.

industrie linqs

Opzeggen

Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsa bonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aange geven nummers. Opzeggen en wijzigen kan per e-mail naar abonnementen@ industrielinqs.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is acht weken voor het einde van uw abonnementsperiode.

Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door ons is ontvangen. Als u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abon nement. Mail voor overige vragen naar abonnementen@industrielinqs.nl of neem telefonisch contact met ons op via 020 312 20 88.

Prijswijzigingen voorbehouden. ISSN: 2667-1123

© Industrielinqs pers en platform BV Niets uit deze uitgave mag worden gere produceerd zonder toestemming van de uitgever.

Papier:

Breg

Liesbeth Suzanne Monique Jacqueline

Wim Raaijen hoofdredacteur

Kort nieuws

Het Nederlandse bedrijf SeaQurrent heeft in een financieringsronde 4,8 miljoen euro opgehaald van bestaande en nieuwe aandeelhouders. EIT InnoEnergy, PMH Investments, Invest-NL, de FOM en NOM sluiten aan bij het bedrijf dat energie wil opwekken uit getijdenstroming. SeaQurrent ontwikkelt een onderwatervlieger, de TidalKite. In 2016 testte het bedrijf diverse schaalmodellen bij MARIN en in de Waddenzee en nu werkt het aan een demonstratiemodel bij Ameland. Het nieuwe model zal in 2023 worden getest onder reële condities. Het systeem levert de opgewekte energie aan Ameland. De schatting is dat met één vlieger ongeveer 500 kW energie kan worden opgewekt, voldoende om 700 huishoudens van energie te voorzien.

ExxonMobil en Engie ontwikkelen samen met Wind4Flanders een windpark met een capaciteit van 26 MW om de chemiefabriek van ExxonMobil in Meerhout gedeeltelijk van stroom te voorzien. De resterende energie zal aan het elektriciteitsnet worden geleverd. Drie windturbines komen op de site van ExxonMobil te staan en een vierde in de onmiddellijke omgeving. De turbines leveren naar schatting jaarlijks 44 GWh. Engie wordt eigenaar van de windturbines en zal deze exploiteren. De partijen verwachten dat begin 2024 kan worden begonnen met de bouw en dat het park in 2025 in bedrijf kan worden genomen.

Ineos heeft een memorandum of understanding gesloten met Plastic Energy om plastic afval te verwerken tot 100.000 ton zogeheten Tacoil. Dit product kan na bewerking worden gebruikt in de stoomkrakers van Ineos. De twee bedrijven kondigden in 2020 al aan samen te onderzoeken of het mogelijk is een commerciële installatie te bouwen, gebruikmakend van de technologie van Plastic Energy. De nieuwe installatie moet tegen het einde van 2026 in gebruik zijn.

Tata Steel in IJmuiden gaat een extra afzuiginstallatie in de laadhal van de Staalfabriek bouwen. Met deze derde installatie moet de stofuitstoot via het dak van deze fabriek met minimaal vijftig procent worden verminderd. Het bedrijf is begonnen met de voorbereiding voor de bouw. Tata Steel streeft ernaar de installatie in 2023 in gebruik te nemen.

Veel grote onderhoudsstops Chemie Park Delfzijl

Chemie Park Delfzijl had dit najaar een periode met meerdere grote onderhoudsstops. Het ging om stops bij Nobian, Delesto, Dutch Glycerine Refinery en Delamine.

Bij Nobian is onderhoud gepleegd aan de zout/chloorfabriek. Bij Delesto, leverancier van stoom, stroom en utilities, werd regulier onderhoud aan de stoomturbine gepleegd. Ook werden de stoomleiding en -kleppen tussen de fabrieken onderhouden. Daarnaast zijn de hoogspanningsbeveiligingen vervangen en heeft de besturing van de stoomturbine een upgrade ondergaan. Bij Dutch Glycerine Refinery zijn in totaal 85 klussen uitgevoerd, het ging hierbij in veel gevallen om E&I-klussen. De werkzaamhe-

den liepen uiteen van diverse keuringen tot de vervanging van een aantal opslag- en bufferingsvaten. De fabriek is in gedeeltes veiliggesteld, waardoor de stopwerkzaamheden direct konden beginnen. DGR heeft ervoor gekozen vaker kleinere stops te doen. Dit kan ook, omdat het een ‘start-stop’ fabriek betreft.

Delamine voerde het onderhoud in de eerste helft van oktober uit. Gedurende de dagdiensturen werkten ongeveer 200 mensen in de installatie om reparaties, inspecties en cleaning activiteiten uit te voeren. Ook werd nieuwe apparatuur en bijbehorend leidingwerk aangesloten. Stork was als contractor bij de stops betrokken en heeft de bedrijven ondersteund bij de herstart van de fabrieken.

Bouw nieuwe bio-LNG-fabriek in Wilp kan beginnen

Nordsol, Attero en Titan gaan beginnen met de bouw van een bio-LNGfabriek. De partijen namen hiertoe onlangs de definitieve investeringsbeslissing. De verwachting is dat de fabriek in 2024 on stream komt.

De installatie komt op de Attero-site in Wilp en krijgt een capaciteit van ongeveer 2.400 ton bio-LNG per jaar. Daarnaast zal 5.000 ton vloeibaar bio-CO2 worden geproduceerd. Attero gaat voor dit FirstBio2Shipping project zes miljoen kubieke meter biogas per jaar produceren uit huishoudelijk bioafval. Technologie van Nordsol werkt het biogas vervolgens op en maakt het vloeibaar tot bio-LNG en bioCO2. Titan is de exclusieve langetermijnafnemer van het geproduceerde bio-LNG. Dit bedrijf levert het aan de maritieme industrie ter vervanging van fossiele brandstoffen.

Een soortgelijke samenwerking heeft Nordsol met Renewi en Shell. Het bedrijf

nam in 2021 op de site van Renewi in Amsterdam haar eerste bio-LNG-fabriek in gebruik. Deze installatie heeft een capaciteit van ongeveer 3.400 ton bio-LNG per jaar. Renewi zamelt organisch afval in en zet het om in biogas. De bio-LNG-installatie van Nordsol werkt het biogas op tot bio-LNG, en Shell verkoopt het bio-LNG aan haar klanten bij LNG-tankstations in Nederland.

FOTO: NORDSOL

FOTO: CHEMIE PARK DELFZIJL

Van links naar rechts: Paul Ganzeboom (CEO Attero), Wouter Zijlmans (CEO Nordsol) en Ronald van Selm (CTO Titan).

RWE wint bieding windpark en wil grootste groene waterstoffabriek bouwen

RWE heeft een biedingenstrijd tussen diverse grote partijen gewonnen en gaat nu voor de kust van IJmuiden een groot windpark bouwen. Dit betekent ook dat de bouw van een enorme, 600 megawatt groene-waterstoffabriek een stap dichterbij komt.

Van de gegadigden had RWE de meest innovatieve plannen, stelt het ministerie van Economische Zaken en Klimaat dat de veiling organiseerde. Naast een financieel bod van maximaal 50 miljoen euro, kijkt het energieconcern ook naar het totale energiesysteem. Hoe kan de opgewekte stroom straks op een slimme manier worden omgezet in bijvoorbeeld waterstof en warmte? RWE troeft hiermee verschillende gerenommeerde bedrijventandems af. Ook de energiebedrijven Ørsted en TotalEnergies brachten samen een bod uit, net als Shell en Eneco en Vattenfall en BP.

Het windpark Hollandse Kust West bestaat uit twee kavels, die ruim 50 kilometer uit de kust bij IJmuiden liggen. Het totale elektrische vermogen van beide toekomstige windparken is 1,4 gigawatt. De kavel van RWE levert ongeveer de helft van dat vermogen. Geïnteresseerde partijen konden naast een bieding van maximaal 50 miljoen euro extra ‘punten’ verdienen met technieken die de energietransitie verder helpen.

RWE wil onder meer 600 megawatt vermogen gebruiken voor de productie van groene waterstof. In de Eemshaven was al een groene waterstoffabriek gepland van 50 megawatt die groene stroom krijgt van RWE’s plaatselijke windmolenpark Westereems. Dat de ambities groter zijn, stak het concern niet onder stoelen of banken. Al eerder gaf het te kennen dat het bedrijf de geplande waterstof-

fabriek het liefst zo snel mogelijk wil uitbouwen tot een vermogen van 600 megawatt, de grootste van Nederland. Het hing echter af van de toestemming om Hollandse Kust West te bouwen en te exploiteren. Nu RWE de bieding heeft gewonnen, komt de bouw van de waterstoffabriek dus ook een flinke stap dichterbij. Naast de waterstoffabriek realiseert RWE binnen dit project op land 225 MW aan elektrische boilers voor de levering van warmte. Bij het inschrijven op de aanbesteding in mei 2022 kondigde RWE aan dat het concern een groot deel van deze onshore investeringen bij bestaande centrales in de Eemshaven (waterstof) en Brabant (boilers) zal doen.

In december wordt bekend welke partij de bieding op de tweede kavel wint.

Port of Amsterdam zet groot in op import waterstof

Tankopslagbedrijf Evos, Hydrogenious en Port of Amsterdam hebben een memorandum of understanding ondertekend, waarin zij aangeven om gezamenlijk grootschalige import- en opslagvoorzieningen voor waterstof op te zetten in de Amsterdamse haven.

De voorzieningen zullen bestaan uit een grootschalige dehydrogeneringsfabriek voor LOHC (Liquid Organic Hydrogen Carrier) met een capaciteit van zo’n 100 tot 500 ton waterstof per dag en bijbehorende infrastructuur. De terminals van Evos Amsterdam hebben kleine aanpassingen nodig

voor de opslag en distributie van LOHC. De waterstofdrager die Hydrogenious gebruikt, benzyltolueen, wordt al veel toegepast in de industrie als middel voor warmteoverdracht. De drager kan vele honderden keren worden hergebruikt voor het binden van waterstof.

Nederland heeft alles in huis om de belangrijkste groene waterstof-hub van Europa te worden. Dit blijkt uit een onderzoek van Roland Berger en Royal HaskoningDHV.

Voorwaarde is wel dat de overheid, samen met producenten en afnemers voor de juiste randvoorwaarden zorgt. Zo zal ze ervoor moeten zorgen dat de beschikbare infrastructuur en opslagcapaciteit wordt benut, lokale productie en consumptie wordt bevorderd en er een digitaal handelsplatform wordt opgezet.

Uit het onderzoek blijkt dat het maken, importeren, opslaan en vervoeren van groene waterstof maar op een paar plekken in Europa kan, waaronder Nederland. Daarom zijn er ‘hubs’ nodig om omliggende landen te voorzien van waterstof. De onderzoekers wijzen erop dat het succes voor groene waterstof wordt bepaald door de gehele waardeketen van productiecapaciteit, opslag, distributie en markt. Nederland scoort in internationaal perspectief hoog op alle vier aspecten en kan daarbij ook gebruik maken van zijn kennis en ervaring als aardgas-hub.

Nederland potentieel grootste Europese hub voor groene waterstof

FOTO: RWE

‘Wat decarboniseert snel én op grote schaal?’

Ongetwijfeld zullen in de toekomst nieuwe geografische gebieden een belangrijke rol spelen bij de energie- en grondstoffenvoorziening in de wereld. Maar vlak bestaande bassins als de Noordzee niet uit, stelt Dirk Smit. En zeker niet als we snelheid willen maken met de transitie. Immers, daar ligt al kostbare infrastructuur. En CCS en offshore wind zijn interessante nieuwe troeven. De chief scientist van Shell is een van de key-talkers tijdens EIES22.

Wim Raaijen

Weinig bedrijven hebben een eigen chief scientist. Shell heeft er wel een, en daar is Dirk Smit stiekem een beetje trots op. Als hoogste wetenschapper doet hij samen met collega’s onderzoek waarbij ze het liefst tot nieuwe en betere inzichten komen.

Als onderzoeker waakt hij bovendien voor een al te dogmatische benadering. Over elektrificatie van de samenleving bijvoorbeeld. ‘Tegen het einde van deze eeuw is alles zeer waarschijnlijk geëlektrificeerd. Maar elektriciteit heeft vooralsnog twee grote uitdagingen: transport over grote afstanden en grootschalige opslag.’ Dat lossen we volgens Smit niet binnen een decennium op.

Kleine kernreactoren

Met hernieuwbare bronnen als zon en wind is er nog een derde uitdaging. De dichtheid waarmee de elektriciteit wordt opgewekt is relatief laag, stelt hij. ‘We hebben al eens berekend hoeveel

waterstof Tata Steel straks nodig heeft om haar huidige staalproductie via de innovatieve direct reduced iron technologie te produceren. Om de benodigde waterstof via elektrolyse te produceren, heb je minimaal een windpark van tweeduizend vierkante kilometer nodig. En dat dus alleen voor Tata, wil je de huidige productie handhaven. Bovendien willen we nog veel meer elektrificeren. Windturbines en zonnepanelen leveren maar een deel van de tijd iets op, gemiddeld nog geen vijftig procent. Recent onderzoek laat zien dat heel grote windparken ook minder energievermogen per oppervlakte-eenheid opbrengen dan kleinere. Dat heeft te maken met de turbulentie in de lucht, veroorzaakt door draaiende windturbines. De transitie vraagt om veel energie met liefst een hoge dichtheid.’ Volgens Smit zijn er daarom naast zon en wind ook andere oplossingen nodig. ‘Kleinschalige kernreactoren bijvoorbeeld. De ontwikkeling van

De energietransitie wordt volgens Shell’s chief scientist

Dirk Smit beheerst door afwegingen tussen economie, leveringszekerheid en klimaat. ‘In Europa leren we nu de harde les dat alle drie noodzakelijk zijn en in balans moeten zijn.’

‘Betaalbaarheid van nieuwe oplossingen moet voorkomen dat de transitie een feestje van de rijken wordt, of alleen het westen vooruithelpt.’

DIRK SMIT CHIEF SCIENTIST SHELL

kernenergie heeft de laatste decennia echt niet stilgestaan. Het beeld van grote onveilige centrales met veel afval klopt steeds minder’, stelt Smit, die vindt dat we langzamerhand van het dogma rond kernenergie af moeten. ‘Uit onderzoek blijkt dat kleine kernreactoren veiliger zijn dan de traditionele grote en de investeringskosten liggen bovendien waarschijnlijk lager. Bij Shell doen we geen onderzoek naar de technologie zelf. We sponsoren wel onderzoek naar mogelijke toepassingen die deze kleinere reactoren kunnen hebben bij de decarbonisatie van met name zware industrie, mochten ze op de markt komen. Ze vormen mogelijk een heel goede combinatie met hernieuwbare elektriciteitsopwekking. Denk bijvoorbeeld aan

EIES22

kleinere installaties in industriële clusters. Dicht bij waar een enorme vraag is.’

Veertig procent voltooid Uitsluiten van een technologie heeft volgens Smit in ieder geval weinig zin. ‘We moeten het pragmatisch benaderen en zoals we in de laatste IPCC-rapporten kunnen lezen, is er snelheid geboden om opwarming tegen te gaan. Dan is de belangrijkste vraag: wat decarboniseert er snel én op grote schaal?’ Voor toepassingen op grote schaal is het volgens hem belangrijk om, naast het klimaat, de beschikbaarheid en betaalbaarheid niet uit het oog te verliezen. Het is dus niet alleen een technologievraag. ‘Dat zal nog niet zo gemakkelijk zijn. In Europa verzanden we al gauw in principiële

discussies. De oorlog in Oekraïne lijkt dat wel enigszins te veranderen.’

Het afgelopen jaar is heel duidelijk geworden hoe belangrijk aardgas nog is in ons energiesysteem. ‘De energietransitie wordt beheerst door afwegingen tussen economie, leveringszekerheid en klimaat. In Europa leren we nu de harde les dat alle drie noodzakelijk zijn en in balans moeten zijn.’

Tijdens European Industry and Energy Summit 2022 (EIES22) op Chemelot verzorgt Dirk Smit een van de key-talks tijdens de opening op 29 november. In de middag staat hij ook op het podium bij een event van ARC CBBC. EIES22 stimuleert ideeën, technologie, plannen en projecten voor de energie- en grond stoffentransitie, door relevante partijen en expertise uit heel Europa samen te brengen. Het evenement richt zich op verschillende onderwerpen, zoals emissievrije waterstof, chemcycling, energie-efficiëntie, elektrificatie, afvang, gebruik en opslag van koolstof, biobased ketens en meer. Al deze technologieën kunnen zorgen voor een duurzame toe komst. Ook deelnemen? Registreer via www.industryandenergy.eu.

Volgens Smit kunnen grote internationale energiebedrijven een belangrijke rol spelen bij een evenwichtige transitie. ‘Stelselmatig demoniseren van bedrijven helpt daarbij niet. Ze begrijpen vaak juist meer dan andere partijen het belang van toeleveringsketens, en hoe die op te schalen. Helemaal de internationale bedrijven die gewend zijn om het voortouw te nemen in technologie-ontwikkeling. Het is essentieel dat zij zich nu maximaal gaan inspannen om de gevonden paden naar net zero voor de consument zo goedkoop mogelijk te maken. Waardoor iedereen mee kan doen. Betaalbaarheid van nieuwe oplossingen moet voorkomen dat de transitie een feestje van de rijken wordt, of alleen het westen vooruit helpt. Dat zou tot grote mondiale spanningen kunnen leiden. Er wordt wel eens gezegd dat de industriële revolutie maar voor veertig procent is voltooid. Zestig procent van de wereldbevolking

zou nog in een voor-industriële situatie leven. Grote groepen in bijvoorbeeld India en China krijgen nu ook meer geld, waarmee ze meer welvaart, energie en voedsel kunnen kopen. ‘

Doggersbank

Willen we snelheid maken met de transitie, dan kunnen bestaande infrastructuur en industriële clusters een belangrijke rol spelen, benadrukt de chief scientist van Shell. ‘Net als bij olie en gas zijn de mogelijkheden van wind en zon niet gelijkmatig verdeeld over de wereld. Op den duur zullen nieuwe ontwikkelgebieden waar wind of zonne-energie makkelijker kunnen worden geproduceerd, ongetwijfeld belangrijk en waarschijnlijk ontwikkeld gaan worden. Opbouw van nieuwe infrastructuur en industriële clusters kost echter veel geld en vooral ook tijd. Onze huidige olie en gas komt grotendeels uit een klein aantal gebieden waarvan sommige gebieden ook uitstekende locaties zouden zijn voor de productie van wind of zonne-energie. Denk aan de Noordzee, de Golf van Mexico en bijvoorbeeld het Midden-Oosten.’

van Schotland, waar fantastisch gebruik is te maken van veel en constante wind. Veel betere omstandigheden voor offshore wind zijn er niet. Tevens is de Noordzee geen diepe zee, waardoor de ontwikkeling van windparken technisch

DIRK SMIT CHIEF SCIENTIST SHELL

minder moeilijk is, denk bijvoorbeeld aan de Doggersbank, of de zuidelijke Noordzee waar de zee soms maar twintig tot veertig meter diep is.’

Te duur

Deze bassins kunnen een belangrijke rol spelen bij het versnellen van de transitie. Zeker op de kortere termijn. ‘Op relatief korte termijn kunnen lege gasvelden afgevangen CO2 uit de industrie opslaan.’

Neem bijvoorbeeld de Noordzee. Er is veel in ontwikkeling en er zijn ook mogelijkheden iets verder uit de kust.

Smit: ‘Denk aan het gebied ten noorden van de Nederlands kust, of ten noorden

Het voordeel van sommige bestaande energie-bassins, zoals de Noordzee, is bovendien dat veel industriële infrastructuur nabij is. In dit geval de havens van Rotterdam en Antwerpen. Daarnaast kunnen lege gasvelden onder de Noordzee CO2 uit de bestaande installaties opslaan. ‘Zeker in de overgang van fossiele naar circulaire en biogrondstoffen, en op den duur gaan we CO2 wellicht op andere manieren inzetten.’

De windparken, mogelijk in combinatie

met elektrolyzers, kunnen de industrie voorzien van elektriciteit en chemische bouwstenen als waterstof en ammoniak. Denk bijvoorbeeld aan de 200 MW groene-waterstoffabriek die Shell nu gaat bouwen op de Maasvlakte. Goed nieuws dus voor Noordwest-Europa. Hoewel de huidige energiecrisis een schaduw over de toekomst van de industrie in Europa werpt, lopen de bestaande assets en infrastructuur niet zomaar weg. Sterker nog, ze kunnen de transitie volgens Smit dus versnellen. ‘Productie van waterstof of ammoniak zijn beide ook heel goede oplossingen voor energietransport en -opslag. Daardoor kan de variatie in de stroomproductie van windparken vooral voor zware industrieën het hoofd worden geboden.’

Rond de Noordzee bevinden zich bovendien grote bevolkingsagglomeraties. Smit: ‘Bevolkingscentra moeten binnen duizend kilometer van bijvoorbeeld windparken liggen. Anders wordt het veel te duur om elektriciteitsverbindingen aan te leggen.’ Zeker als daarbij aantrekkelijke ontwikkelingen in nieuwe kernenergietechnologie beschikbaar komen, hoeft de de-industrialisatie van Europa, een vrees die momenteel toeneemt, niet het bovenliggende scenario te zijn. In ieder geval niet in de visie van de chief scientist van Shell.

‘Kleine kernreactoren vormen mogelijk een heel goede combinatie met hernieuwbare elektriciteitsopwekking.’

Circulair slaat de trom bij

Dragons’ Den of Transition

Tijdens de European Industry and Energy Summit 2022 organiseert Industrielinqs voor de tweede keer de Dragons’ Den of Transition. Hoopvolle industriële innovaties krijgen dan een podium. Het gaat bijvoorbeeld om startups die een impuls kunnen gebruiken om tot wasdom te komen. Dat kan financieel zijn, maar ook ondersteuning op het gebied van marketing, netwerken, ondernemerschap, business development en meer. Dat is de rol van de Dragon. Graag introduceren we drie innovators.

Wim Raaijen

Innovator ETB: Biogebaseerde butadieen in één stap

Starter ETB ontwikkelde een proces voor de productie van butadieen uit biomassa. Voordeel is dat de biogebaseerde chemische bouwsteen exact hetzelfde is als de fossiele variant. Daardoor zijn geen veranderingen nodig in de productieketen. En het hele proces kan in één reactor. Tijdens de Dragons’ Den of Transition vraagt ETB om funding voor een demonstratiefabriek en ook ketenpartners zijn welkom.

Butadieen is een chemische bouwsteen voor veel rubber- en kunststofproducten. Denk aan autobanden, speelgoed en medische handschoenen. Momenteel wordt de bouwsteen vooral gemaakt uit fossiele grondstoffen. Verschillende partijen zijn daarom op zoek naar een alternatief

Identiek

Start-up ETB Catalitic Technologies ontwikkelde een katalytisch proces dat de chemische bouwsteen produceert met precies dezelfde specificaties als de gangbare fossiele variant. Dat biedt een groot voordeel. ‘In het ontwerp van autobanden zit jarenlang ontwikkelingswerk. Stel je eens voor wat het betekent als de biogebaseerde bouwsteen andere specificaties heeft. Dan moet je veel veranderen. Onze butadieen is identiek en kan dus gewoon in bestaande vervolgfabrieken worden ingezet,’ stelt CFO Ernest Lempers.

Eén stap

De butadieen produceert ETB uit bio-ethanol. ‘Met ons team hebben we gekozen voor de katalytische weg. We gebruiken een zogenoemde polyfunctionele heterogene katalysator’, vertelt CEO Noah Hirsch. ‘Dat stelt ons in staat om meer dan veertien reacties in één stap te doen. We hebben daarom maar één reactor nodig. Dat scheelt in kapitaalsinvesteringen en het is ook efficiënter dan processen met meerdere stappen.’

Waardeketen

Inmiddels is het proces uitvoerig getest in een pilot plant. Hirsch: ‘We kijken nu naar industriële opschaling en we ontwerpen momenteel een demonstratiefabriek. Uiteraard is dat kostbaar, dus we hebben funding nodig.’ Ook is de starter op zoek naar partners in de keten. ‘We werken al met verschillende partners samen, maar dat kunnen er nooit genoeg zijn. De enige manier om de transitie naar biogebaseerde chemicaliën mogelijk te maken, is door samen te werken binnen de hele waardeketen.’

Ernest Lempers en Noah Hirsch van ETB.

Innovator Resolved: Recycling van technische kunststoffen door oplossen

Het recyclen van hoogwaardige engineering plastics vereist een specifieke aanpak. Volgens Norbert Fraunholcz van Resolved Technologies is oplossen de beste optie voor de meeste kunststofsoorten in deze groep materialen. Tijdens de Dragons’ Den of Transition zoekt de startup ketenpartners. En Fraunholcz zoekt ook partners om het ‘dual carbon and circularity credit’ te introduceren.

Er is een heel spectrum aan technieken om van afvalplastic weer grondstoffen te maken. De minst ingrijpende manier is mechanische recycling. Een uitstekende route als de kunststoffen worden gesorteerd op polymeertype. Het biedt echter geen oplossing om kleurstoffen of andere additieven te extraheren.

Ook zijn er steeds meer initiatieven op het gebied van chemische recycling. Bij pyrolyse bijvoorbeeld worden polymeren teruggebracht tot de kleinste chemische bouwstenen, waarna ze weer naftakrakers kunnen voeden. Depolymerisatie gaat minder ver. Dan blijven grotere bouwstenen, monomeren, over. Het voordeel van deze technieken is dat kleurstoffen en andere additieven worden verwijderd. De nadelen zijn dat deze processen veel energie kosten en dat slechts een deel van het oorspronkelijke kunststofafval weer tot nieuwe kunststof kan worden verwerkt.

Fysieke route

Er is echter nog een andere route; het oplossen van afvalplastic. Bij dit proces worden de kunststoffen opgelost in een organisch oplosmiddel. Vervolgens wordt de verkregen oplossing onderworpen aan een reeks zuiveringsstappen om alle soorten verontreinigingen – denk aan kleurstoffen en vlamvertragers – te verwijderen. Ten slotte wordt het doelpolymeer teruggewonnen door het oplosmiddel te verwijderen en geëxtrudeerd tot korrels.

Dit is nog steeds een fysieke route, betoogt Norbert Fraunholcz, CEO van startup Resolved Technologies. ‘We passen een extra stap toe op de mechanische recycling en komen zo dicht bij de kwaliteit van virgin plastic. Een ander voordeel is dat we gebruik kunnen maken van de infrastructuur die al is opgebouwd rond mechanische recycling.’

Engineering plastics

Op dit moment is de Resolved-technologie geschikt voor diverse kunststoffen, met name engineering plastics. Denk

aan ABS, polycarbonaat, PMMA en zacht PVC, die veel gebruikt worden in elektronicaproducten en auto’s. De enige duurzame manier om deze hoogwaardige kunststoffen te hergebruiken is closed-loop recycling. Waarbij de gerecyclede kunststof opnieuw wordt gebruikt in zijn oorspronkelijke toepassing.

Dubbele credits

Resolved Technologies bereidt momenteel de bouw van een proeffabriek op de Brightlands Chemelot Campus voor. En de volgende stap is de bouw van een demofabriek. Hiervoor zoekt het bedrijf ketenpartners om bijvoorbeeld de circulaire materialen uit te proberen.

Maar Fraunholcz denkt groter. ‘Het huidige systeem met carbon credits doet het nu uitstekend. De CO2-prijs is de afgelopen jaren erg gestegen. Dat heeft een positief effect op duurzaamheid, maar de component circulariteit zit er niet in. Om dit verder te stimuleren stel ik een systeem voor met dubbele koolstof- en circulariteitscredits. Dit zal ook het hergebruik van materialen stimuleren. Ik zoek partners die dit systeem met ons willen opzetten. En natuurlijk ook partijen die deze credits kunnen aanbieden en willen afnemen.

FOTO’S: WIM RAAIJEN

Norbert Fraunholcz van Resolved Technologies.

MOBIELE OMGEKEERDE OSMOSE: EEN OPLOSSING VOOR HET TEKORT AAN CHEMISCHE VOORRADEN

Meerdere oorzaken hebben hun impact gehad op de chemische sector en veroorzaakte een tekort aan essentiële waterbehandelings chemicaliën. Dit geldt vooral voor producten die nodig zijn voor de regeneratie van IEX-harsen, zoals HCl en natronloog. Een veelgebruikte optie om het het groeiende tekort aan chemicaliën te omzeilen, is het gebruik van mobiele omgekeerde osmose-installaties (RO) stroomopwaarts van bestaande demineralisatie-installaties.

Het verkrijgen van gezuiverd water: traditionele versus gemengde methoden Om kwalitatief hoogwaardig te produceren wordt gewoonlijk gebruik gemaakt van ionenwisselingstechnologie (IEX), waarbij harsen worden gebruikt die opgeloste ionen kunnen verwijderen en verminderen. Hoewel IEX water van voldoende kwaliteit levert, kiezen exploitanten van dit type installaties steeds vaker voor een combinatie van methoden om de behandelingsprestaties en de kostenefficiëntie te verbeteren en te voldoen aan de strenge milieuvoorschriften.

Meest toegepast is de toepassing van omgekeerde osmose (RO) voorafgaand aan IEX voor de productie van gedemineraliseerd water. RO gebruikt een semi-permeabel membraan om tot 95-98% van de opgeloste zouten van het water te scheiden.

In vergelijking met alternatieve oplossingen heeft een RO-eenheid die stroomopwaarts van een IEX-systeem wordt geïnstalleerd verschillende voordelen. De werking vereist een beperkt verbruik van chemicaliën, wat de werkzaamheden vereenvoudigt, de kosten drukt en een veiligere werkomgeving oplevert. Bijgevolg zijn er minder regeneraties nodig, doorgaans tien tot twintig keer minder, wat resulteert in aanzienlijke besparingen en een lager milieueffect.

De keuze van omgekeerde osmose vóór een demineralisatie-installatie In Europa doet de toename van de waterzuiveringsactiviteiten, vooral in de noordelijke landen, de vraag naar chemicaliën stijgen. Bovendien zetten de grote publieke bezorgdheid over de waterkwaliteit, de groeiende bezorgdheid over het milieu en de steeds strengere regionale voorschriften

inzake waterlozing industriële ondernemingen ertoe aan oplossingen te zoeken om de water- en afvalwaterbehandelingsmethoden te verbeteren.

Een Duitse raffinaderij had in 2021 problemen met de levering van chemicaliën die nodig zijn voor de regeneratie van harsen wegens een tekort aan zoutzuur (HCl).

Aanvankelijk slaagde de klant erin een interne oplossing te vinden. Eind 2021 werd echter dringend gezocht naar een alternatief dat de tijd tussen twee regeneraties zou verlengen en chemicaliën zou besparen.

Mobile Water Services (MWS) leverde daarom twee mobiele IEX- en twee RO-eenheden om de permanente demineralisatie-installatie tijdelijk volledige te vervangen. De plugand-play mobiele demineralisatieeenheden met IEX kunnen binnen enkele uren in gebruik worden genomen, waardoor de productierisico’s worden beperkt. De twee upstream RO-eenheden worden gebruikt om de mobiele IEX’s te voeden met maximaal 200 m3/h permeaat.

Innovator Oxylum: Chemische bouwstenen uit CO2

Oxylum, een spin-off van Universiteit van Antwerpen, produceert al met een relatief kleine elektrolyzer mierenzuur uit CO2. En het kan ook andere chemische bouwstenen produceren. Graag wil de starter opschalen. Tijdens de Dragons’ Den of Transition, 30 november op Chemelot, is het bedrijf op zoek naar ketenpartners.

‘Het einddoel is een pilootinstallatie in een industriële cluster, zoals de haven van Antwerpen’, stelt CEO Bert De Mot van Oxylum. ‘Zo kunnen we de CO₂ van een fabriek omzetten in producten die meteen in de haven kunnen gebruikt worden. Nog dit jaar proberen we een installatie van één kilowatt te maken, waarmee we tot drie kilo mierenzuur per dag kunnen produceren. Die installatie moet dan dienen als lanceerplank om de technologie de volgende jaren op te schalen tot een volwaardige pilootinstallatie die tot tweeduizend ton mierenzuur per jaar produceert.’

Voortbouwend op meer dan tien jaar onderzoekservaring in de elektrochemie heeft Oxylum ultramoderne katalysatoren en reactoren ontwikkeld om deze reactie onder de meest optimale omstandigheden uit te voeren. De Mot: ‘Nu zijn we klaar om

European Industry and Energy Summit 2022

Dragons Den of Transition is op 30 november de afsluiting van European Industry and Energy Summit 2022, dat dit jaar wordt gehouden op Brightlands Chemelot Campus. Vorig jaar werd dit onderdeel voor het eerst georganiseerd. Voor meer informatie kijk op www.industryandenergy.eu.

Dragons

De Dragons van de 2022-editie zijn:

onze technologie uit het lab te halen en de toekomst van de chemie te tonen.’

Mierenzuur

Oxylum is in staat om verschillende chemische bouwstenen te produceren, waaronder mierenzuur, methanol, etheen, maar ook koolmonoxide. ‘In onze proefinstallatie focussen we op mierenzuur’, vertelt CTO Sander Neukermans. ‘Mierenzuur of methaanzuur wordt onder meer gebruikt om kalkaanslag in wc’s en sanitair te verwijderen. Maar ook als conserveermiddel in de landbouwindustrie, of als intermediair in de farmaceutische of de textielindustrie. Momenteel wordt het nog via een tussenstap uit aardgas gemaakt, maar wij kunnen het dus met onze technologie rechtstreeks uit CO₂ produceren.’

Etheen

‘In tweede instantie kijken we ook naar etheen’, aldus De Mot. ‘Voor de productie van plastics. Etheen wordt momenteel ook uit aardolie gewonnen. Er bestaan wel al bioplastics, maar het probleem is dat de eigenschappen daarvan toch niet helemaal gelijk zijn aan de eigenschappen van plastic nu, en dat dat problemen veroorzaakt. Door etheen hernieuwbaar te maken, kunnen we exact dezelfde plastics als nu maken op moleculair niveau, maar in plaats van te vertrekken van aardolie vertrekken we van CO₂.’

Ketenpartners

Tijdens de Dragons’ Den is Oxylum op zoek naar ketenpartners. Dat kunnen chemiebedrijven zijn om de specificaties van de producten vast te stellen. Maar ook heeft Oxylum een toevoer van CO2 nodig en voldoende duurzaam opgewekte stroom. Logistieke partners en bijvoorbeeld havenautoriteiten kunnen het bedrijf verder op weg helpen.

Bert de Mot en Sander Neukermans van Oxylum.

Heleen van Wijk, Groningen Seaports, samen met een dragon van NOM Marco Waas, Nobian Roel van Diepen, InnoEnergy Alice Krekt, Deltalinqs

Mary McCarthy, Brightlands Venture Partners

Kennisoverdracht houdt je scherp

Peter Tummers is logistiek operator bij Fibrant, producent van hoogwaardige chemische stoffen en technologie. Op Chemelot in Geleen worden caprolactam, cyclohexanon en ammoniumsulfaat geproduceerd. De grondstoffen en eindproducten worden aan- en afgevoerd per spoor, vrachtauto, zeecontainer en schip. Als allround operator is Tummers verantwoordelijk voor een goede uitvoering van het operationele logistieke proces.

Monique Harmsen

Waaruit bestaat je werk? ‘Ik hou me bezig met het laden en lossen van vloeistofwagons, het juist beladen van de zeecontainers en het lossen van zwaveltreinen en boten in de haven van Stein. We werken op vijf verschillende posten en wisselen steeds van plek. Ik werk ook nieuwe mensen in. Dan zit ik twee, drie weken op dezelfde post om deze collega wegwijs te maken. Daarna rouleren de nieuwe mensen zodat ze ook feedback krijgen van anderen.’

Is het fysiek werk of werk je met de computer? ‘Bepaalde sturingstechnieken gaan via de computer. Wij geven het gewicht in en als de belading zijn maximum heeft bereikt, slaat deze automatisch af. Tussendoor lopen we onze rondes om te kijken of er nergens een lekkage is. Wij werken met gevaarlijke stoffen als fenol en caprolactam dat erg heet

Techniekhelden

De industrie wemelt van de techniekhelden. Want hoe kun nen we producten maken voor auto’s, smartphones of me dicijnen zonder technici die de machines en installaties in conditie houden? De techniekheld mag wat ons betreft best eens op het podium staan.

Ben of ken jij iemand in de procesindustrie of energiesector die enthousiast kan vertellen over zijn of haar beroep? Laat het ons weten via redactie@industrielinqs.nl.

is. Daar moet je mee oppassen. Iedere post heeft zijn eigen veiligheidsnormen en protocollen waar je op moet letten.’

Wat deed je hiervoor? ‘Ik was vrachtwagenchauffeur en logistiek heeft mij altijd geboeid. Vooral de techniek vind ik interessant. Ik wil weten wat zich van begin tot eind in het laadproces afspeelt. Wat doet die klep en hoe werkt deze? Als er storingen zijn, wil ik die zelfstandig kunnen oplossen.’

Wat vind je interessant aan je werk? ‘De afwisseling; iedere dag is anders. Vandaag ben ik in de haven geweest om 1.300 ton zwavel te lossen. Die gaat via een pijpleiding naar een andere opslagtank 3,5 kilometer verderop op de site. Morgen ga ik met een nieuwe medewerker door de haven lopen om hem voor te bereiden op zijn toets om zelfstandig te mogen werken. Kennis overdragen is leuk en het houdt je zelf ook scherp en op de hoogte. We moeten altijd zo goed en veilig mogelijk werken.’ ‘Verder loop ik mijn veiligheidsrondjes en ik vind het mooi als ik een probleem zelfstandig oplos. Het voordeel van allround operator zijn, is dat wanneer zich problemen voordoen je eropaf wordt gestuurd ter ondersteuning. Hierdoor leer je veel. We zitten altijd met twee allrounders op een ploeg zodat er bij problemen altijd iemand op de site is. Over het algemeen lukt het mij goed om problemen op te lossen. Dat is ook de uitdaging. En als het niet lukt, kan ik altijd mijn andere collega raadplegen.’.

Circulair koelwater voor een bedrijfszekere toekomst

Afgelopen zomer beheersten de droogte en daarmee samenhangende problemen de media. Voldoende en goed drinkwater was opeens geen vanzelfsprekendheid meer. De wijze waarop de industrie gewend is drinkwater in te zetten voor koeling of de productie van stoom zal moeten veranderen. Pathema biedt de industrie en datacenters oplossingen met circulair en chemievrij koelwater.

Naast de energietransitie is de industrie ook bezig met een watertransitie en alle uitdagingen die daarbij horen. Pathema, al sinds 2008 actief in innovatieve koelwatertechnologie, biedt ondersteuning bij die veranderingen. ‘Wij behandelen koelwater chemievrij en helpen bedrijven om hun water-footprint fors naar beneden te brengen door hergebruik van afvalwater. Door goede filtratie kan bovendien regen- of oppervlaktewater worden gebruikt in plaats van leidingwater’, stelt Mark Boeren, oprichter en directeur van Pathema. ‘Dat is nodig, want de druk op de industrie om af te stappen van het gebruik van drinkwater neemt toe.’

De droogte van afgelopen zomer had nog geen grote consequenties voor de

Pathema biedt sinds 2008 circulaire en chemievrije koelwateroplossingen. Inmiddels draaien er ruim honderd koelwaterinstallaties met de techniek van Pathema over de hele we reld. Het bedrijf heeft een duidelijke missie: de watertransitie voor grootverbruikers in de industrie rigoureus eenvoudig maken. Dit doet Pathema met een koelwateroplos sing die alle complexiteit rondom de om schakeling naar reduce, re-use & recycle wegneemt. Zodat de industrie de stap kan zetten naar honderd procent chemievrij en circulair koelen.

industrie, maar de verwachting is dat toekomstige periodes van droogte wel tot grote problemen kunnen leiden. Het is volgens Boeren niet de vraag of, maar wanneer dat gaat gebeuren. ‘Industrie en datacenters zitten in afdrijvingscategorie 4. Dit betekent dat als er echt een tekort aan drinkwater ontstaat, deze partijen als eerste worden afgesloten. Wij hebben uitgerekend dat als je alle koeltorens in Nederland van het drinkwater afhaalt, je voor 33 miljoen Nederlanders drinkwater kunt maken. Dan is het drinkwatertekort snel opgelost.’

Chemievrij koelwater

Tot nu toe maakt het overgrote deel van de industrie gebruik van chemicaliën om koeltorens en verdampers vrij te houden van kalkaanslag, corrosie en microbiologische groei zoals legionella. ‘Dat werkt goed, maar met het lozen van koelwater belanden deze chemicaliën in onze omgeving, in ons voedsel en drinkwater.’

Pathema heeft een chemievrij alternatief gevonden waarvan de Industrial Vortex Generator een belangrijk onderdeel is. Het water wordt eerst grondig gefilterd. Deze voorfiltraties gaan corrosie en de groei van micro-organismen tegen. Het gefilterde water komt dan in de Vortex waar met een sterke draaikolk een vacuüm ontstaat waarmee de kalk wordt uitgekristalliseerd en kalkaanslag in de installaties wordt voorkomen.

Met deze technologie is het ook niet langer nodig drinkwater in te zetten voor koeling, maar kan ook veel ruimer beschikbaar (duurzamer) afvalwater of oppervlaktewater als koelwater worden teruggewonnen en na gebruik weer schoon worden teruggebracht in de natuur.

Economische besparing

De technieken van Pathema leveren voor bedrijven een aanzienlijke besparing op. ‘Drinkwater en het lozen van afvalwater wordt steeds duurder’, aldus Boeren. ‘Je bespaart op drinkwater –soms wordt dit zelfs helemaal niet meer ingekocht – en je kunt de hoeveelheid afvalwater met negentig procent reduceren. Verder zijn er geen chemicaliën meer nodig. Natuurlijk zijn er wel energiekosten voor de pomp- en filtertechnieken. In de praktijk ligt de payback op gemiddeld 2,5 tot 3,5 jaar.’

Om de stap om te investeren te verlagen, biedt Pathema de mogelijkheid van full operational lease. ‘Je betaalt een vast bedrag per maand voor de waterbehandeling waarbij wij zorgen dat bepaalde KPI’s worden gehaald. Onderhoud en vervanging zijn voor onze rekening. Grote investeringen, zoals aanschaf van ons systeem, vergen tijd. Als je dan twintig tot dertig procent kunt besparen op de operationele kosten door alleen maar een contract af te sluiten, is de beslissing eenvoudiger.

De besparing is bij operational lease wat minder groot, maar je kunt nog steeds een grote winst behalen, zonder enige investering. Na 12 of 24 maanden bieden we een aankoopmoment en we zien vaak dat de installatie, die meer dan twintig jaar meegaat, alsnog wordt gekocht.’

Duurzaamheid

Boeren signaleert ook een toenemende duurzaamheidsambitie bij bedrijven om de omgeving minder te belasten met hun product of dienst. ‘Honderd procent circulair watergebruik lukt nog niet. Er is wel een aantal bedrijven dat uit eigen afvalwater opnieuw koelwater en stoomwater maakt. De waterfootprint van de koeltorens is veertig procent naar beneden gegaan en de afvalwaterfootprint met meer dan negentig procent. Daar zit de truc; minder afvalwater maken en van je eigen afvalwater weer bruikbaar water maken. Dat loopt in de getallen bij installaties van veertig tot vijftig kuub per uur, die 24/7 het hele jaar draaien.’

Bedrijfszekerheid

Naast economische besparingen en duurzaamheid speelt de factor bedrijfszekerheid een steeds grotere rol om in de technologie van Pathema te investeren. ‘Straks is er te weinig water, is het drinkwater onbetaalbaar of wordt de industrie afgeschaald. Ook dan willen bedrijven wel door kunnen gaan met produceren. Een datacenter zet je niet zomaar uit. Een frites-lijn zomaar uitzetten? Het kan, maar dat kost heel veel geld. Deze bedrijven kijken vooral naar redundancy en bedrijfszekerheid om ervoor te zorgen dat ze straks wel water hebben.’

Bijkomend voordeel is dat de technologie van Pathema onderhoudsvriendelijk is. ‘In chemische installaties duurt het

Mark Boeren oprichter en directeur Pathema

gemiddeld twee weken voordat er aan de knoppen wordt gedraaid na het nemen van een watermonster. Dat is een soort black box systeem. Als er iets niet goed is met chemicaliën en je komt er te laat achter, dan zitten de warmtewisselaars dicht met kalk of je hebt corrosieschade. In het systeem van Pathema zitten veel meetpunten om de kwaliteit van het water te testen en die gegevens gaan meteen in het gebouwbeheerssysteem. Daardoor zit je er als organisatie bovenop en kun je randschade voorkomen. Het onderhoud is ook eenvoudiger. We pompen gewoon water rond. Er is niets vervuilends aan en het is een stuk veiliger voor de mensen die er werken.’

Installeren

De installatie van het systeem is eenvoudig. Alles wordt kant-en-klaar aangeleverd als skid of in een grote

zeecontainer. ‘Meer dan tachtig procent van onze klanten laat het systeem in 40ft containers aankomen en dan is het een kwestie van plug and play. In de werkplaats doen we alle voorbereidingen. Op basis van 3D-tekeningen geeft de klant aan waar hij de waterpunten wil hebben. Ter plekke zetten we de stroom en het water erop, en het systeem kan zo starten. We kunnen de installatie zelfs van afstand in bedrijf nemen.’ Het streven van Pathema is om een honderd procent circulair systeem tot stand te brengen. ‘We zijn bezig met de laatste tien procent van de reststroom. Met een aardappelfabrikant kijken we of we het zetmeel en de fosfaten uit de reststroom kunnen halen. De fosfaten, nodig voor de productie, worden per schip aangevoerd en die gooit men nu nog gewoon weg met het afvalwater. De kring sluiten; daar zit de meeste innovatie in.’

‘Als je 20 tot 30 procent kunt besparen op de operationele kosten door alleen maar een contract af te sluiten, is de beslissing eenvoudiger.’

TotalEnergies kiest voor circulair water in Antwerpen

Om waterschaarste in Vlaanderen tegen te gaan, komt er een nieuwe waterfabriek op het NextGen-district in de Antwerpse haven. Deze gaat vanaf 2025 gezuiverd afvalwater van Antwerpse gezinnen opwerken tot koelwater, onder andere voor de fabrieken van Total Energies. Het project vergt een investering van meer dan 100 miljoen euro.

Liesbeth Schipper

Denk je aan droogte, dan denk je al gauw aan Spanje of ZuidItalië. Maar van alle Europese regio’s staat Vlaanderen bovenaan de lijst wat betreft risico’s op waterschaarste en droogte. Om dit probleem aan te pakken, riep de Vlaamse Regering de Blue Deal in het leven. De Blue Deal zet in op zes sporen waarvan circulair watergebruik er één is. Het project van Aquafin, Ekopak, PMV en water-link past volledig in dit spoor. Deze bedrijven werken samen om gezuiverd afvalwater van Antwerpse gezinnen op te werken tot koelwater voor bedrijven in de Antwerpse haven. Tegen 2025 moet het project operationeel zijn. Dan zal een nieuw te bouwen, hoogtechnologische zuiveringsinstallatie twintig miljard liter gezuiverd afvalwater per jaar op het veel hogere kwaliteitsniveau van koelwater brengen. Deze hoeveelheid is het equivalent van het waterverbruik van meer dan zeshonderdduizend inwoners.

Waterkracht Ekopak, water-link en de Vlaamse investeringsmaatschappij PMV en hebben een joint venture opgezet om het project te ontwikkelen. De vennootschap heeft de naam Waterkracht gekregen en is een mooi voorbeeld van publiek-private samenwerking. Ekopak is verantwoordelijk voor de bouw en exploitatie van de nieuwe waterfabriek. Deze zal komen te staan op het NextGen-district. Dit is de voormalige Opel-site die wordt omgebouwd tot circulaire hub in de Antwerpse haven.

Met membraantechnologie wordt het gezuiverde afvalwater hier opgewaardeerd voor verdere industriële toepassingen.

Meer waterbesparing

Metaalverwerkend bedrijf Bekaert loost jaarlijks grote hoeveel heden gezuiverd bedrijfsafvalwater. De kwaliteit van dit water is niet goed genoeg voor de eigen processen, maar wel voor gebruik bij Devamix en BSV. Zij kunnen het gebruiken om beton te pro duceren en om te vernevelen op stuifgevoelige producten. Tot voor kort gebruikten de bedrijven daarvoor water uit het kanaal Kortrijk-Bossuit. Omdat dit niet langer mag, zochten ze een alter natieve waterbron. Ter hoogte van Bekaert wordt nu een buffer bekken aangelegd. Een vast leidingennet brengt het water tot bij de sites van Devamix en BSV. In totaal vergt dit project een inves tering van ruim 405.000 euro Een ander waterbesparingsproject is dat van Agfa-Gevaert. Dit bedrijf pompt in haar vestiging te Westerlo-Heultje jaarlijks zo’n

vijftigduizend kubieke meter grondwater op voor haar bedrijfs processen. Tegelijkertijd hebben twee naburige bedrijven – Ma gazijnen Hendrickx en Hertecant Flanges – juist een regenwater overschot. Daarom legt Agfa-Gevaert een bufferbekken met een volume van drieduizend kubieke meter op haar site aan. Deze vangt het overschot aan regenwater op, zodat het bedrijf dit kan gebruiken voor koeling in de productie-installaties en als koelwa ter voor energie-installaties. Dagelijks gaat het om een volume van meer dan 130 kubieke meter water ter vervanging van het grondwater dat nu nog wordt gebruikt. Het bufferbekken kan een droogteperiode van 21 dagen opvangen. Het project vergt een in vestering van 328.000 euro. Agfa-Gevaert sluit niet uit dat het op termijn nog verder op regenwater overschakelt.

In eerste instantie komt dit gezuiverde afvalwater straks van de rioolwaterzuiveringsinstallatie van Aquafin. Deze heeft een centrale ligging in het havengebied. Hier wordt het huishoudelijk afvalwater van de Antwerpenaren gezuiverd volgens de Europese en Vlaamse normen. ‘Gezuiverd afvalwater is een prima bron voor verschillende hergebruiktoepassingen’, stelt Jan Goossens, CEO van Aquafin. ‘Je kan het opwaarderen tot eender welke kwaliteit, zolang de nodige extra zuiveringsstappen worden ingebouwd. Structurele toepassingen in de industrie lenen zich daar perfect toe.’ De joint venture kijkt nog naar twee of drie extra waterzuiveringsinstallaties in de regio. Aquafin legt leidingen aan om het gezuiverde afvalwater rechtstreeks naar de nieuwe koelwaterfabriek te kunnen transporteren, in plaats van het te lozen in het oppervlaktewater. Ook voor het transport van de koelwaterfabriek naar de afnemende bedrijven is er nog infrastructuur nodig. Het samenwerkingsproject gaat dus niet alleen om de bouw van de nieuwe fabriek. PMV en water-link ontwikkelen binnen Waterkracht het distributienetwerk in de haven. Daarmee kan water-link zijn industriële klanten op zowel de linker- als de rechteroever in Antwerpen van circulaire koelwater voorzien.

Grootste klant

Een belangrijke mijlpaal in het Waterkracht-project is de langetermijnovereenkomst met TotalEnergies. Dit chemiebedrijf tekende begin augustus een overeenkomst met water-link. Jaarlijks gaat water-link negen miljard liter circulair proceswater leveren aan de industriële sites van TotalEnergies in Antwerpen. De overeenkomst maakt van het chemiebedrijf de grootste klant van het circulaire proceswater. TotalEnergies verlaagt op deze manier substantieel de druk op zoetwaterbronnen. ‘Met dit langetermijncontract zal TotalEnergies in Antwerpen zijn zoetwaterverbruik met negentig procent verminderen’, aldus Jacques Beuckelaers,

PIETER LOOSE CEO EKOPAK

CEO van TotalEnergies Antwerpen. Het gaat om een equivalent van het watergebruik van 280.000 inwoners. De overeenkomst is een voortzetting van een al jarenlang succesvol partnerschap. ‘Vandaag levert water-link ruim vijftig miljard liter proceswater aan de Antwerpse industrie, geproduceerd op basis van water uit het Albertkanaal’, aldus Franky Cosaert, CEO van water-link. ‘Door gebruik te maken van een alternatieve, circulaire waterbron, kunnen we de druk op onze zoetwaterbron verminderen en verhogen we de leveringszekerheid voor al onze klanten, van huishoudens tot bedrijven.’

Model van de toekomst Ook Ekopak is blij met de interesse in het waterproject. ‘Met TotalEnergies als nieuwe klant is de kans groot dat de beoogde productiehoeveelheid van twintig miljard liter per jaar zal overschreven worden’, aldus Pieter Loose, CEO van Ekopak. Bij volle capaciteit kan de fabriek straks tot 3.000 kubieke meter koel- en proceswater per uur produceren. Naast gezuiverd afvalwater van Antwerpse gezinnen wil Ekopak in de nieuwe waterfabriek ook het lokale regenwater en afvalwater van NextGen District verwerken tot proceswater. Zo kan het bedrijf er een volledig circulair waterverbruik stimuleren. ‘Dit wordt hèt model van de toekomst voor elk industrieterrein’, stelt Loose.

‘Met TotalEnergies als nieuwe klant is de kans groot dat de beoogde productiehoeveelheid van twintig miljard liter per jaar zal overschreven worden’

Zonder water geen energietransitie

Elektrolyse, carbon capture, biobased chemicals en de energie- en de grondstoffentransitie beginnen op stoom te komen. Voor al deze processen is water nodig, maar nog te vaak wordt water gezien als sluitpost. Het is echter geen vanzelfsprekendheid dat er altijd, overal en direct voldoende water beschikbaar is. Door Evides Industriewater tijdig in de planvorming te betrekken, kunnen bedrijven toekomstige problemen met water voorkomen.

Het watersysteem van Evides Industriewater is robuust en betrouwbaar. De afgelopen jaren heeft het bedrijf, zelfs tijdens langere periodes van droogte, continu water kunnen leveren. En het kijkt vooruit om ook aan de stijgende watervraag voor veel projecten in de energietransitie te kunnen voldoen. ‘Daarbij richten we ons op efficiënter watergebruik, maar ook op aanvullende waterbronnen’, vertelt Trudo Vreenegoor, accountmanager bij Evides Industriewater. ‘Denk daarbij aan hergebruik van proceswater, zoals condensaat, en het ontwikkelen van nieuwe circulaire waterbronnen, zoals effluent uit communale of industriële afvalwaterzuiveringen.’

Nieuwe processen

David Moed, teamleider procestechnologie bij Evides Industriewater, houdt zich bezig met het onderzoeken en

Evides Industriewater ontwikkelt betrouwbare en duurzame wateroplossingen op maat voor de industrie. Daarbij staan het sluiten van de waterkringloop en het verkleinen van de waterfootprint centraal. Met inno vatieve processen en technieken wordt (afval)water gezuiverd en worden warmte, nutriënten en andere grondstoffen terug gewonnen.

ontwikkelen van zuiveringsprocessen en -technologieën. Hij ziet dat projecten steeds complexer worden en daarmee de uitdagingen groter. ‘Er is een scala aan nieuwe processen in opkomst waarbij de toevoer en het hergebruik van water een rol spelen. De waterbehoefte van elektrolyseprojecten en carbon capture projecten liggen nog dicht bij elkaar. We zien echter heel andere behoeftes ontstaan in de biochemie. Het afvalwater van dergelijke processen heeft een meer specifieke zuivering nodig door de complexere samenstelling.’

Vanwege de hoge complexiteit en lange doorlooptijd van projecten is het belangrijk dat Evides Industriewater in een vroeg stadium aanhaakt om mee te denken. ‘We merken, zelfs in wat verder gevorderde elektrolyseprojecten, dat watervraagstukken rond koeling en demiwater niet volledig zijn uitgewerkt. Aan de klantzijde is niet altijd specialistische kennis aanwezig om precies aan te geven welke watervraag in kwantiteit en kwaliteit er is of welke behandeling van het afvalwater nodig is. Ook de beschikbaarheid van waterlevering en afvalwaterbehandeling op de specifieke locatie wordt soms pas later in het proces verkend.’

Waterbronnen

Bij Evides staat duurzaamheid hoog op de agenda. Moed: ‘Ons onder-

zoeksportfolio bestaat voor tachtig tot negentig procent uit onderzoek naar duurzame technologieën en duurzame bedrijfsvoering. Hierin werken wij nauw samen met onze klanten. Zij vragen ons: “Heb je water en zo ja heb je water uit een hernieuwbare bron?” Met en bij onze klanten hebben wij waterscans uitgevoerd om op basis daarvan een passende oplossing uit te werken. Het is natuurlijk mooi als je het watervraagstuk binnen de bedrijfsprocessen kunt oplossen, maar we kijken ook naar de omgeving voor aanvullende of alternatieve waterbronnen.’

Het ontwikkelen van aanvullende circulaire waterbronnen zorgt voor redundantie, verhoogt de bedrijfszekerheid en leidt tot extra waterbeschikbaarheid, weet Moed. ‘Bij alle grote aanvragen verkennen we de mogelijkheden om een circulaire waterbron toe te passen. In de praktijk zien we dat een combinatie van waterbronnen vaak de voorkeur heeft omdat de bedrijfszekerheid daarbij het hoogst is.’

Kosten op korte termijn

De vraag dringt zich op of de prijs van water te laag is om duurzaam hergebruik te stimuleren. ‘Bij het ontwikkelen van circulaire waterbronnen kijken we verder dan alleen de kosten’, vertelt Vreenegoor. ‘Als een bedrijf haar eigen effluent hergebruikt, is de invloed op die waterbron groter en minder onder-

hevig aan externe invloeden. Daarnaast kunnen ook andere voordelen in de bedrijfsprocessen worden benut, door bijvoorbeeld energie of grondstoffen terug te winnen.’

Bovendien is de wereld aan verandering onderhevig. Vreenegoor: ‘Een aantal jaren geleden speelde iets vergelijkbaars met zonnepanelen. Ik heb nog geen zonnepanelen op mijn dak, want dat was nog niet interessant. Nu denk ik: had ik het maar eerder gedaan. Klanten adviseer ik: staar je niet blind op de kosten op de korte termijn, want dat kan volgend jaar zomaar anders zijn.’

Moed vult aan: ‘We kunnen alle huidige verplichtingen met de huidige ontwikkelingen nakomen. Ook in de ergste droogtescenario’s kunnen we blijven leveren. Maar we zien ook een groeiende watervraag, bijvoorbeeld door de energietransitie. Als we het voorbeeld van de zonnepanelen aanhouden, dan

drinkwater. Tegelijkertijd denken we na over het verwijderen ervan uit de keten. Daarbij zijn er verschillende onderzoekslijnen. Aan onze kant is de vraag: hoe is PFAS uit afvalwater te verwijderen? Of beter nog: hoe kunnen we het gesprek met de klant aangaan

Veranderende waterbalans

Een bijzonder bijkomend aspect van het toekomstige gebruik van groene waterstof op chemieparken is volgens Moed een mogelijke verandering van de waterbalans in Nederland. ‘Groene waterstof wordt opgewekt op basis van de hoeveelheid windenergie op zee. Dat betekent dat groene waterstof er soms wel en soms niet is. Op chemieparken hebben ze nog steeds een traditionele methaanomvorming als back up. Maar decentrale productie van waterstof stelt ook eisen aan de watervoorziening. Die moet daar tijdig op worden afgestemd.’

is nu het moment om circulair water binnen bedrijfsprocessen te gaan toepassen. Wacht niet tot iedereen dit doet, want dan worden de prijzen hoger en moet je wachten.’

Ontwikkelingen

Vooruitblikkend op de lange termijn is er volgens Moed een aantal ontwikkelingen die volop in de aandacht staan bij Evides Industriewater. ‘Puur op watergebied is er veel aandacht voor microverontreinigingen zoals PFAS. Wij vinden in de basis dat het niet thuishoort in de bronnen voor industrie- en

over een aanpak bij de bron en ervoor zorgen dat PFAS de afvalwaterzuivering niet bereikt?’

Verder onderzoekt Evides Industriewater het zo efficiënt mogelijk verwerken van haar slib en reststromen. Moed: ‘Er is verbetering mogelijk met het efficiënter maken van demiwaterproductie, waardoor er minder voedingswater, chemie en energie nodig is. We richten ons ook op het hergebruiken van moeilijk afvalwater en last but not least alle opkomende stoffen die nu nog niet in de vergunningen staan maar in de toekomst mogelijk wel.’

Het is volgens Vreenegoor vergelijkbaar met het elektriciteitsnet dat op winderige of zonnige dagen soms overbelast is. ‘Je hebt als waterbedrijf op meerdere plekken buffers nodig, zodat je meer flexibiliteit hebt om op de wisselende watervraag in te spelen. Het managen van een goede waterbalans is complex en vergt aanvullende investeringen. Er zijn nu nog maar een beperkt aantal groene waterstofprojecten dus we kunnen nog even vooruit. En groei is mogelijk, zeker als water aan de voorkant in het ontwikkelproces van nieuwe projecten wordt meegenomen.’

‘Nu is het moment om circulair water binnen bedrijfsprocessen te gaan toepassen.’

David Moed teamleider procestechnologie Evides Industriewater

ABB Ede naar CO2-neutraal:

‘We zijn gewoon begonnen‘

Ali el Abbassi is als site manager eindverantwoordelijk om de ABB-vestiging in Ede tegen 2024 CO2-neutraal te maken, maar hij weet zich gesteund door zijn medewerkers en partners. Hoewel ervaringen van eerdere pilots in China, Duitsland en Finland houvast bieden, is het volgens hem vooral een kwestie van beginnen en gaandeweg zaken aanpassen.

Monique Harmsen

De plantmanager

In deze rubriek ‘De plantmanager’ laten wij elke keer een andere plant of site manager aan het woord over zijn werk, visie en bedrijf. Hoe lukt het hen om succesvol te zijn en kunnen ze anderen daarin inspireren? Kent u interessante plantmanagers? Mail dan naar redactie@industrielinqs.nl

Bij ABB in Ede worden jaarlijks miljoenen installatiewanddozen en duizenden verdeelkasten gemaakt. De afgelopen twee jaar zijn er in het kader van ABB’s Mission to Zero forse stappen gezet om het energieverbruik terug te dringen, afval te verminderen en zoveel mogelijk te recyclen. ‘Mission to Zero is een wereldwijd programma van ABB, maar in Ede zijn we al langer bezig met verduurzamen’, benadrukt site manager Ali el Abbassi. ‘Sinds 2017 liggen er 1.250 zonnepanelen op ons dak, waarmee we 213 MWh opwekken. Ook kijken we al langer naar efficiënt energiegebruik. In het kader van Mission to Zero zijn de afgelopen twee jaar alle 75 machines in onze fabriek voorzien van energiemonitoring en sturingssystemen. Het energieverbruik daalde hierdoor met 30 procent. Uiteindelijk hebben we alle hydraulisch aangedreven machines vervangen door elektrische. Hierdoor wordt 75 procent minder energie gebruikt per kilogram product. Verder zijn we bezig het afval van de productie te reduceren om onze CO2-footprint omlaag te brengen van 5 procent naar de helft hiervan.’ De vestiging is inmiddels bijna volledig CO2-neutraal. Het verbruik van 80.000 kuub gas wordt nu nog gecompenseerd met een windenergieproject in de VS. ‘Maar vanaf 2023 gaan we van het gas af door de inzet van warmte/koude-opslag.’

Factor mens

El Abbassi werkt sinds 2014 bij ABB. Eerst als operations manager en de afgelopen twee jaar als site manager. Daarvoor werkte hij 21 jaar bij AkzoNobel als site manager. ‘Ik heb geen technische achtergrond. Ik studeerde technische bedrijfskunde aan de hogeschool in Rotterdam en later bedrijfskunde aan de Erasmus Universiteit. Maar wat mij opviel, ook binnen AkzoNobel, is het belang van de factor mens. Het beste uit mensen halen, daar haal ik mijn voldoening uit.’

Vanaf de eerste dag bij ABB werd hij gemotiveerd door de potentie van de kennis en kunde onder de motorkap. ‘Bij binnenkomst heb ik eerst gekeken naar de huidige status en waar we naartoe willen. In welk tempo kunnen we dit? Met welke middelen en wat hebben mensen nodig om de veranderingen bij te kunnen benen? Door met iedereen in gesprek te gaan, is er een vertrouwensrelatie ontstaan. Iedereen spreekt nu dezelfde taal en weet wat het algemene en persoonlijke doel is. Alles valt of staat met de mensen. Een belangrijke kracht is onze bedrijfscultuur. ABB Ede is een soort familiebedrijf binnen een grote multinational.’

Fluctuaties

De start van Mission to Zero viel midden in de Coronatijd maar dat weerhield El Abbassi er niet van stevig door te pakken. ‘Er

zijn altijd redenen om het niet te doen, maar we zijn gewoon begonnen. Na een inventarisatie van onze eigen kracht en middelen kwamen we bovendien tot de conclusie dat het sneller kon. Iedere dag dagen we onszelf uit om processen en producten te innoveren. We geloven in continu verbeteren. Zaken snel oppakken en gaandeweg bij nieuwe inzichten veranderen. Voor ons is de enige constante factor veranderen.’

Om iedereen bij de veranderingen te betrekken, stelde El Abbassi een dagelijkse stand up meeting in. Hier worden ’s morgens alle ontwikkelingen doorgenomen en punten van aandacht voor iedereen zichtbaar op een bord bijgeschreven. ‘Dit betekent dat je besluitvormingsprocessen baseert op de ervaring en kennis van je mensen, maar ook dat je hen betrekt bij de relatie met je klanten.’ Dat laatste is volgens hem erg belangrijk.

‘We leven in een onzekere wereld. Corona heeft dat gevoel verder versterkt. Onze klanten hebben ook te maken met die onzekerheid door fluctuaties in de markt, schaarste etcetera. Het is dan ook niet vreemd dat ze soms met ongewone verzoeken komen. Dat vraagt om wendbaarheid van het team. Als je hen van alle ins en outs op de hoogte houdt, creëer je meer begrip, medewerking en betrokkenheid. De kennis ligt op

de werkvloer en als manager probeer je die kennis naar boven te halen en te versterken.’

Medewerkers opleiden en begeleiden is een belangrijke constante voor El Abbassi. ‘Wij zitten midden in allerlei transformaties waarvan de meest opvallende verduurzaming en digitalisering zijn. Privé zijn we allemaal redelijk digital minded. Bijna iedereen heeft een smartphone. Dat moet in de werkomgeving ook zo zijn. Met interne programma’s maken we nieuwe technologie toegankelijk voor iedereen.’

Stap voor stap

Door zaken snel en zo slim mogelijk op te pakken, zijn er aanzienlijke stappen in de verhoging van de productie gezet.

‘Een belangrijke kracht is onze bedrijfscultuur. ABB Ede is een soort familiebedrijf binnen een grote multinational.’

ALI EL ABBASSI SITE MANAGER ABB EDE

‘In 2014, 2015 heb ik geroepen: We hoeven niet harder te werken dan we doen, we gaan eerst de middelen die we hebben optimaal inzetten. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Ik vergelijk het altijd met mijn smartphone waarvan ik maar twintig tot dertig procent van de mogelijkheden gebruik. Hetzelfde geldt voor ons machinepark.’

Zo kwam de vraag op: Wat gebeurt er als we de machines aanzetten als er niemand is? ‘Door het gewoon te doen, kwamen we al snel tot de conclusie dat er weinig kon gebeuren. Dat was in 2018. Het is nu 2022 en we zitten op

twintig procent meer output van de spuitgieterij dan vier jaar geleden. Deze twintig procent komt uit het weekend. Natuurlijk zijn er wel waarborgen ingebouwd. De eerste zaterdag stopte de machine ermee. We hebben geanalyseerd wat er misging en het volgende weekend ging het goed. Door te doen, zijn we stap voor stap beter geworden.’

Bij het onbemand werken van machines hebben El Abbassi en zijn team de leverancier uitgenodigd en gevraagd: ‘Wat kan zo’n machine allemaal doen wat wij nog niet weten?’ ‘Dat werkt uitnodigend. Door je kwetsbaar op te stellen, creëer je een wisselwerking met partners waardoor meer kennis wordt gedeeld.’

Innovaties

Op basis van deze ervaringen is dit jaar de speciale afdeling Innovation en Technology opgezet. Deze groep, die bestaat uit vijf personen, wordt door El Abbassi gezien als het fundament voor de toekomst. ‘Dit team richt zich volledig op het creëren van innovaties. Dit geeft een andere dynamiek in het bedrijf. Meestal heb je een afdeling R&D die de wijsheid in pacht heeft als het gaat om ontwikkeling en nieuwe producten. Hier is het bottom-up, de stem van alle werknemers wordt gehoord. Het team kijkt naar innovaties op het gebied van verduurzaming, automatisering en wat er verder naar boven komt. Zij bemoeien zich met alles en iedereen.’ ‘Waar het uiteindelijk om gaat, is managen versus leiderschap’, stelt El Abbassi. ‘Hoe ga je om met onzekerheden? Wat is je houvast? Hoe acteer je in een crisis? Daar helpen Excel-

spreadsheets niet mee. Teamwork, kennis van je producten, je processen en de markt zijn belangrijk, en blijven innoveren. Dit leidt vaak tot ander inzichten. Dat is het verschil tussen leiderschap en management.’

Korte lijnen

De aanpak van Mission to Zero, gewoon beginnen en wel zien waar het schip strandt, is succesvol. Maar als El Abbassi het opnieuw moest doen, zou hij het toch anders aanpakken. ‘De andere fabrieken in China, Duitsland en Finland die aan de pilot deelnemen, zijn grote jongens met grote interne afdelingen die zich specifiek bezighouden met Mission to Zero. Wij zijn relatief klein en hebben het er hartje coronacrisis naast gedaan. Dat is wel een les. Nu zouden we echt een aparte projectmanager aanstellen.’

Toch is hij trots op het resultaat. ‘We zijn gewoon begonnen en hebben stapjes gezet. De korte lijnen in Ede werken in ons voordeel. Het programma is wereldwijd uitgerold en Ede wordt nu genoemd als voorbeeldlocatie.’

‘Waar het uiteindelijk om gaat, is managen versus leiderschap’

ALI EL ABBASSI SITE MANAGER ABB EDE

Plant One Rotterdam groeit door naar Plant One Next Level

Diverse partijen die hun innovaties bij Plant One Rotterdam op semi-commerciële schaal demonstreren, zijn klaar om uit de vliegen. Echter, op dit moment is er voor hen geen geschikte plek waar zij een full scale commerciële fabriek kunnen bouwen en opereren. CEO Gabriël Tschin wil daarom Plant One Next Level sites opzetten volgens het bestaande concept van faciliteren en ontzorgen, maar dan op een veel grotere schaal. En bovendien op een geïntegreerde manier.

Liesbeth Schipper

In 2015 nam Gabriël Tschin het initiatief voor Plant One Rotterdam. Onder zijn leiding is het bedrijf uitgebouwd tot een succesvol innovatiecentrum waar kleine en grote ondernemingen dagelijks werken aan het ontwikkelen van processen die bijdragen aan het realiseren van de klimaatdoelen. Op de site van ongeveer 2,5 hectare staan diverse pilotinstallaties die gericht zijn op de energietransitie, die afval chemisch recyclen tot hoogwaardige producten of waarmee bijvoorbeeld de elektrificatie van processen wordt onderzocht. ‘We zijn inmiddels zeven jaar bezig met Plant One Rotterdam’, vertelt CFO Jurjen Visser. ‘En we komen nu in een fase dat sommige van onze klanten klaar zijn om uit te vliegen. Ze willen hun innovatieve processen opschalen en in grotere installaties demonstreren. Gabriël Tschin heeft deze behoefte al vroeg onderkend en daarvoor een concept gelanceerd.’ Dat is ook nodig want om de emissie van broeikasgassen op tijd te reduceren, is nu echt snelheid geboden. ‘En samenwerking’, stelt Visser. ‘We willen daarom volgens hetzelfde concept als bij Plant One Rotterdam nieuwe locaties opzetten waar bedrijven

full scale commerciële fabrieken kunnen bouwen. Maar waar we tevens concreet aan de slag gaan met ketenintegratie en circulariteit. We móeten dit gaan faciliteren om de tijdslijnen te kunnen halen, waaraan Nederland zich heeft gecommitteerd tijdens de klimaattop in Parijs.’

Koppelingen

De schaal waarop de fabrieken op deze Next Level sites gaan opereren, zal significant zijn. ‘Daarmee kunnen we impact maken’, stelt CCO Fer Klinckhamers. ‘We willen resultaten boeken in CO2-footprint-reductie, in circulariteit, in een geïntegreerd systeem waarbij de reststroom van de één een grondstof is voor de ander. Niet alleen wat betreft grondstoffen maar ook op het gebied van energie. Die koppelingen willen we tot stand brengen op een schaal die echt gaat tellen. Binnen de site, maar ook daarbuiten.’

Zo staat er nu op Plant One een pilotinstallatie die als bijproduct synthetisch gas produceert. Visser: ‘Die installatie draait zelf op zijn synthetische gas, maar er is ook een overschot en dat gebruiken we voor de productie van stoom. Straks, op een Next Level terrein, zijn de installaties dermate groot dat we overschotten van dit hoogcalorische gas kunnen leveren aan andere gebruikers, ook buiten het terrein. Hetzelfde geldt voor CO2. Dat kan binnen het terrein als grondstof worden ingezet, maar eventueel kunnen we het ook afvangen voor gebruik in het Westland of in de bollenstreek.’

Koepelvergunning

De Next Level locaties zullen vijf tot tien keer groter zijn dan het bestaande Plant One Rotterdam. ‘De installaties zullen er dan ook een factor vijf tot tien groter zijn’, vertelt Visser. ‘We groeien mee met de ontwikkeling die zich bij onze eigen klanten afspeelt’, vult Klinckhamers aan. Over de eerste twee locaties kan Visser al duidelijk zijn: ‘We zijn in ieder geval bezig met een Plant One Next Level in Rotterdam en één in Amsterdam.’ Een definitieve investeringsbeslissing is nog niet genomen, maar de plannen voor de sites zijn al wel heel concreet. Om de vorderingen in percentages uit te drukken: zo’n tachtig tot negentig procent van het concept is rond. Visser: ‘We zitten nu in de laatste fase. Daaronder valt onder andere het regelen van een koepelvergunning.’ De koepelvergunning is een van de grote voordelen die Plant One Rotterdam nu ook al biedt. Visser: ‘Een scale up kan naar een havenbedrijf gaan en het zal vaak ook wel lukken om een stuk grond te verwerven. Maar dan volgt het formele en juridische proces om een vergunning te verkrijgen. Dat is lastig en stuit vaak op weerstand. Terwijl het binnen Plant One

Deze pagina’s worden mogelijk gemaakt door Plant One Rotterdam

Rotterdam de procedure is dat zo’n bedrijf binnen een week of vijf, zes is bijgeschreven op onze koepelvergunning. Dus dan kan het snel aan de slag, en ook nog eens tegen lagere kosten.’

One-stop-shopping Deze koepelvergunning met een snel besluit van DCMR Milieudienst Rijnmond is een belangrijk onderdeel van een veel breder pakket aan service dat Plant One Rotterdam biedt. Klinckhamers: ‘Als ik een van onze klanten mag citeren: “Ik ben blij dat ik bij Plant One van A tot Z wordt ontzorgd.” Het gaat om een partij die hier is gekomen met een goed idee, en met een passie om aan te tonen dat het concept werkt. Maar voordat dit kan, moeten er veel praktische dingen worden geregeld. Een ruimte voor de installatie, een vergunning, de utilities. En steeds belangrijker in ons pakket is de kennis en kunde van ons team. Dat is beschikbaar om ondersteuning te bieden bij de engineering van een installatie, het bouwen ervan, het inbedrijfstellen en het opereren.’

De ene partij maakt gebruik van slechts een paar diensten en een andere partij gaat mee met het totale pakket. ‘Het blijft maatwerk’, zegt Klinckhamers. ‘Bij de een ligt het accent misschien wat meer bij het ontwerp en bij de ander juist meer bij het opereren van een installatie.’ Visser voegt daaraan toe: ‘En het kan allemaal bij hetzelfde loket. Noem het one-stopshopping: alles wat je nodig hebt, is in huis of kunnen we regelen.’

De enige manier

Plant One Next Level gaat volgens ditzelfde concept werken, alleen op een veel grotere schaal. ‘En partijen zullen er veel meer onderdeel zijn van de site’, zegt Visser. ‘Ze stappen in een consortium en krijgen daar ook een belang en stem in. Ze moeten mee willen doen aan circulariteit en ketenintegratie. Bereid zijn om samen te werken en informatie te delen over hun energie- en grondstoffengebruik en over hun rest- en afvalstromen. Als een partij dat niet wil of kan, gaat het niet werken. Dat klinkt hard, maar we hebben al een hoop partijen gesproken en bijna allemaal zijn ze het ermee eens dat dit de

enige manier is om circulair te worden. Partijen moeten bereid zijn om integraal circulair te gaan denken.’ Visser denkt dat dit de toekomst van industrieterreinen gaat worden. ‘Alle afzonderlijke partijen moeten intrinsiek gemotiveerd zijn om met elkaar samen te werken op verschillende gebieden.’ Klinckhamers valt hem bij: ‘Er zijn ook nu wel samenwerkingsprojecten, maar die zijn vaak heel stroperig omdat elke partij erop uit is om zijn eigen risico zo veel mogelijk te beperken en bij andere partijen weg te leggen.

Het gaat bij Plant One Next Level om geven en nemen, vraag en aanbod. Partijen moeten matchen, processen met elkaar integreren. Circulariteit en ketenintegratie moeten onderdeel zijn van ieders denken en visie.’

Belangstelling

De rol van Plant One is om die integratie te katalyseren, stelt Visser. ‘Wij willen partijen die in deze consortiumgedachte geloven, bij elkaar brengen.’ Op dit moment hebben al negen bedrijven serieuze belangstelling getoond, maar het is nu eerst zaak de koepelvergunningen rond te krijgen. Visser verwacht dat dit in 2023 lukt, mede omdat DCMR Milieudienst Rijnmond in het concept gelooft en bereid is te helpen bij de realisering ervan. ‘Tegen die tijd zijn onze plannen nog meer concreet en kunnen we de terreinen bekendmaken. We verwachten dat het aantal bedrijven met belangstelling dan nog veel groter zal zijn. We mikken ook op partijen uit Duitsland, heel Europa eigenlijk, en ook Amerika. We willen vervolgens in 2024, 2025 de eerste installatie kunnen verwelkomen.’

BEELD: PLANT ONE ROTTERDAM

‘Circulariteit en ketenintegratie moeten onderdeel zijn van ieders denken en visie.’

FER KLINCKHAMERS CCO PLANT ONE ROTTERDAM

Artist impression van een Plant One Next Level site

Industrielinqs

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van Industrielinqs, kijk dan op www.industrielinqs.nl of neem contact op met Janet Robben - janet@industrielinqs.nl

Experts iMaintain

Het Nieuwe Produceren

Henk

Erik Bijlsma TNO

Dennis

Michael Donders

Michel

Mark

Maarten

Hans

Rob

Mark Oosterveer

Peter

Roelf

Binne

Sjoerd

Duska

Paul

Wanneer omarmt de industrie de warmtepomp?

Dat de Europese industrie haar energieverbruik moet terugdringen, is geen nieuws meer. De hoge energiekosten en de klimaatambities vragen om maatregelen. Een enorme kans ligt bij het hergebruiken van restwarmte. Uit onderzoek is gebleken dat in de EU jaarlijks 300 TWh aan restwarmte onbenut blijft. Warmtepompen zijn dé manier om meer uit industriële restwarmte te halen. Maar de industrie is nog te onbekend met deze methode van energiebesparing.

Jacqueline van Gool

Drogen

De huidige hoge kosten voor energie dragen ertoe bij dat bedrij ven kritischer naar hun processen kijken. Annita Westenbroek van ISPT ziet veel processen waarbij een groot potentieel is aan rest warmte dat onbenut blijft. ‘Dat geldt eigenlijk voor alle sectoren: chemie, agrofood, papier en levensmiddelen. Een goed voorbeeld is drogen. Dat gaat snel als je een grote luchtstroom gebruikt. Maar hierdoor daalt de temperatuur van de damp en die is dan niet meer bruikbaar in het proces. Om de restwarmte niet verloren te laten gaan, onderzoeken we of het mogelijk is om met minder lucht te drogen en de energie uit de damp met warmtepompen te gebrui ken voor stoomproductie. Dit is heel relevant voor de papierindus trie, waar zeventig procent van het energieverbruik voor rekening van warmte komt. Door warmtepompen in te zetten, kan veertig tot zestig procent energie worden bespaard.’

Een warmtepomp waardeert warmte van een lage kwaliteit (temperatuur) op naar een hogere kwaliteit. Met slechts een kleine hoeveelheid elektrische energie kan een veel grotere hoeveelheid thermische energie, of restwarmte, met een lage temperatuur naar een veel hoger niveau worden gebracht, waardoor het weer nuttig kan worden ingezet. Innovaties leiden ertoe dat het opwaarderen van restwarmte op grotere vermogens steeds breder mogelijk wordt voor verschillende industriële sectoren.

Volgens Annita Westenbroek, programma directeur Warmte van het Institute for Sustainable Process Technology (ISPT) en manager Innovatie van de Koninklijke Vereniging van Nederlandse Papier- en kartonfabrieken (VNP) vormen warmtepompen een cruciale technologie met een enorme potentie. ‘Ze worden ook steeds meer gebruikt. Maar ze zijn nu nog vooral erg duur.’ De kosten komen enerzijds voor rekening van het apparaat zelf. Hierbij is de compressor de grootste kostenpost. Maar ook het inpassen van een warmtepomp in een bestaand proces vraagt een investering. ‘Als je een warmtepomp inbouwt, zijn vaak ook andere extra apparaten nodig. Zo moeten voor stoomcompressie diverse pijpen worden aangelegd en verlegd, en vaak is ook een zwaardere elektriciteitsaansluiting nodig. Ook moet meestal de hele warmteregeling van een proces worden aangepast. Daarnaast moet het proces worden stilgelegd om deze aanpassingen te kunnen doen. De procesaanpassingen zijn vaak duurder dan de aanschaf van de pomp zelf. Voor de aanschaf van warmtepompen bestaan overheidssubsidies, maar dat geldt in Nederland niet voor de inpassing in het proces, terwijl dat juist het complexe en ook risicovolle deel is.’

Groot

Niet alleen het aanpassen van het proces maakt het inpassen van een warmtepomp complex. ‘De installaties zijn groot. Een installatie met een oppervlak van tientallen vierkante meters en die zo’n tien meter hoog kan worden, past niet zomaar in een bestaand proces. ‘Het liefst plaats je een warmtepomp dicht bij het proces waar deze in wordt gebruikt. Extra piping zorgt voor efficiency-verliezen. Wil je zo’n installatie op een dak plaatsen, dan moet je rekening houden met de sterkte van de dakconstructie. Ook zul je hiervoor vergunningen moeten aanvragen’, aldus Westenbroek. Veel bedrijven kiezen daarom liever voor het inpassen van een E-boiler. ‘Dat is een stuk goedkoper en gemakkelijker in het proces te plaatsen. Een E-Boiler is belangrijk bij piekmomenten in elektriciteitsbeschikbaarheid, maar het levert geen enkel energievoordeel op. Een E-boiler verwarmt namelijk met

elektriciteit in plaats van met aardgas. Het is belangrijk dat mensen inzien dat het belangrijk is om energie te besparen en CO2-vrije bronnen efficiënt te gebruiken.’

Ook denkt Westenbroek dat bedrijven te vaak denken dat er wel groene waterstof beschikbaar komt om aardgas te vervangen bij de productie van stoom. ‘Maar je moet waterstof zeker niet gebruiken voor de productie van stoom. Daar is de energiekwaliteit van waterstof veel te hoog voor. Dat zou zonde zijn. Het is beter om direct elektriciteit te gebruiken voor de processen.’

Inzicht

Volgens Westenbroek is de technologie-ontwikkeling geen bottleneck voor de toepassing van warmtepompen. Het probleem is de onbekendheid met de technologie, aldus Westenbroek: ‘De industrie moet een beter inzicht krijgen over wat er mogelijk is binnen haar processen. Pas als de technologen binnen een onderneming daar zicht op hebben, kunnen ze dat ook aan het management uitleggen. Ik hoor wel eens bedrijven zeggen dat ze geen restwarmte hebben, maar dat is niet waar. Als je rivierwater van een graad of tien al kan gebruiken in een warmtepomp om er woningen mee te verwarmen, dan kan de industrie zeker meer doen met haar warmtestromen die minstens 50 tot 60 graden Celsius zijn.’

Kennis delen

Overleg tussen de warmtepompsector en de verschillende industriële spelers is hierbij cruciaal. ‘Producenten moeten hun kennis meer delen. De industrie is nog te weinig bekend met de mogelijkheden van warmtepompen. En aan de andere kant weten de fabrikanten soms te weinig over de processen van de bedrijven.’

QPinch-installatie bij Borealis.

in het proces gaat kijken, dan zie je dat de stoomdruk wordt verlaagd voor de verschillende toepassingen in het proces. Met een andere constructie, een warmtepomp in combinatie met stoomcompressie, kunnen deze procesdrukken wel worden bereikt.’

Overleg op T-level

Daan Scheepens, process engineer en consultant bij Standard Fasel, specialist op het gebied van ketel- en brandertechniek, herkent dit probleem: ‘Er is binnen bedrijven de laatste decennia afnemende kennis en expertise over de warmtehuishouding van processen aanwezig. Vroeger bestonden er gespecialiseerde ketelhuisoperators, nu moet je blij zijn als er iemand echt kennis heeft van proceswarmte. Voor ons is het daarom lastig om mensen binnen de industrie te enthousiasmeren voor warmtepompen. Want ze moeten het begrijpen, snappen wat de voordelen zijn en er dan ook in willen investeren.’

Westenbroek noemt een voorbeeld uit de papiersector: ‘Als een warmtepompfabrikant aan een papierproducent vraagt wat hij nodig heeft, dan noemt hij de hoge stoomdruk die nu door de WKK wordt geproduceerd, oplopend tot 20 of 30 bar. De warmtepompleverancier komt dan tot de conclusie dat hij geen apparatuur kan leveren die dat kan bereiken. Maar als je dieper

Ook Bruno De Jonckheere, business developer bij Qpinch, producent van chemische hoge temperatuur warmtepompen, geeft aan dat juist de communicatie met potentiële afnemers heel belangrijk is. ‘Meer overleg op technologisch niveau tussen producenten en afnemers is welkom. Op C-level – de chiefs – worden energiedoelstellingen vaak gecommuniceerd aan iedereen binnen het bedrijf. Het is voor een producent

‘De industrie moet een beter inzicht krijgen over wat er mogelijk is binnen haar processen.’

ANNITA WESTENBROEK PROGRAMMA DIRECTEUR WARMTE ISPT

als Qpinch vaak ingewikkeld om in contact te komen met het juiste T-level, de technologen van de bedrijven. Zij beslissen uiteindelijk mee over het nut van investeringen door technische en economische aanbevelingen te doen.’

Stoomcompressie

Standard Fasel werkt bij Fieldlab Industrial Electrification aan een stoomcompressie-warmtepomp. Scheepens is betrokken bij het demonstratieproject. Om restwarmte uit stoom terug te winnen wordt dit met een mechanische compressor gecomprimeerd. ‘Hierdoor kunnen temperatuur en druk veel verder worden opgevoerd dan met traditionele koudemiddelen. Bij het gebruik van een koudemiddel heb je te maken met een kritisch punt voor druk en temperatuur. Als je daar te dicht bij in de buurt komt, verlies je veel efficiency.’ Voor stoom ligt het kritische punt op 220 bar en 374 graden Celsius. Stoomcompressie werkt volgens Scheepens vooral goed bij hogere temperaturen. ‘Bij temperaturen rond de honderd graden of lager heeft stoom een lage dichtheid. Dat betekent dat je grote volumes nodig hebt. Stoomcompressie is dan relatief duur. Bij het Fieldlab doen we een technologische oefening om te zien wat de limieten zijn. Wij zijn nu in staat om bij een temperatuur van minimaal 60 graden in vacuüm damp te maken.’ Een grote uitdaging van deze warmtepomp is het werken onder vacuüm, zegt Scheepens. ‘Er mag geen lucht in

zal komen. ‘Wij zochten een partner voor de benodigde compressor. Grote bedrijven waren tot een half jaar geleden niet geïnteresseerd om te participeren. Maar de afgelopen maanden is er veel veranderd en nu kloppen de grote firma’s bij ons op de deur. Nu willen ze er wel tijd en geld voor vrijmaken.’

Reversibele chemische reactie Een andere manier om restwarmte terug te winnen is met behulp van een chemische warmtepomp of warmtetransformator. Het in 2012 opgerichte bedrijf QPinch maakt gebruik van een reversibele chemische reactie om afvalwarmte op te waarderen. De Jonckheere: ‘In onze installatie transformeren we de energie die nog in afvalwarmte van 80-120°C aanwezig is, in chemische bindingsenergie. Vervolgens geven we die bindingsenergie vrij aan een andere processtroom. Het medium dat we hiervoor gebruiken, is fosforzuur. Dit kan onder bepaalde condities dimeren vormen en de dimerisatie is een endoterme reactie.’

het systeem stromen, dat vraagt om een andere aanpak dan we gewend zijn. Stoomketels werken in overdruk. Het water moet worden geconditioneerd en gespuid. Als je onder vacuüm werkt, kan dat niet zomaar.’

Het bedrijf begon vijf jaar geleden aan de ontwikkeling van dit type warmtepomp. Het huidige systeem van 400 kW wordt het komende half jaar uitvoerig getest bij TNO in Petten. Daarna wordt deze opgeschaald met een factor tien. ‘Het is de bedoeling dat we hiermee een demonstratieproject in samenwerking met een industriële eindgebruiker gaan doen.’ Scheepens denkt dat de ontwikkeling van hogetemperatuurwarmtepompen nu in een stroomversnelling

Fosforzuur dimeriseert niet spontaan, maar co-founder en technoloog Wouter Ducheyne heeft een systeem ontwikkeld om deze reactie in een reactor onder vacuüm spontaan te laten gebeuren. ‘Warmte wordt op die manier uit de afvalwarmtestroom in de gevormde moleculen gezogen. Dankzij slimme warmte-integratie kan de bindingsenergie op een hogere temperatuur worden afgegeven.’ De Qpinchinstallatie neemt typisch afvalwarmte af van temperaturen boven 80 graden Celsius. ‘De restwarmte kan latente of voelbare warmte zijn. Typisch produceert de QPinch-installatie stoom van 140 tot 200 graden Celsius.’

De Jonckheere ziet dat er vooral vanuit de chemische industrie veel interesse is voor toepassing van de chemische warmtepomp. Momenteel draaien er drie installaties in de praktijk, bij Borealis en Kuraray en bij QPinch zelf, alle drie in de Antwerpse haven.

‘Meer overleg op technologisch niveau tussen producenten en afnemers is welkom.

BRUNO DE JONCKHEERE BUSINESS DEVELOPER QPINCH

Installatie van Standard Fasel. FOTO: STANDARD FASEL

Kleine investeringen

VOOR GROTE OPLOSSINGEN

U zoekt een - tijdelijke - oplossing voor een waterzuivering, waterhergebruik of andere waterbehandeling? En u wilt liever niet investeren?

Europa’s grootste verhuurvloot biedt u complete full-scale installaties of losse componenten, zoals zandfilters, actiefkoolfilters, striptorens, pompen, bufferbakken, lamellenbezinkers, flotatie, beluchtingen, ionenwisselaars, omgekeerde osmose, ultrafiltratie en MBR.

Plug & Play opgeleverd, inclusief de benodigde certificaten. Bel of mail Logisticon Verhuur voor een áltijd passende huur- of lease-oplossing.

Logisticon Water Treatment B.V. Logisticon Verhuur B.V. Energieweg 2 2964 LE Groot-Ammers, Nederland

T +31 (0)184 60 82 60 E water@logisticon.com W www.logisticon.com