Irina Jazykowa - Słowo stało się ciałem BY

Page 1

Ірына Языкова

І Слова сталася целам. Абраз як адлюстраванне таямніцы Богаўцелаўлення І Слова сталася целам, і пасялілася між намі, Поўнае ласкі і праўды; і мы бачылі славу Яго. Ян. 1:14. Аснова хрысціянства – таямніца Богаўцелаўлення: Нябачны, Неспасціжны Бог нараджаецца ад Дзевы як чалавек, прапаведуе Евангелле, пакутуе, памірае на Крыжы і ўваскрасае. Сведкі Ягонага прапаведавання, смерці і Уваскрасення нясуць Вестку пра Яго па свеце, хрысціянства становіцца сусветнай рэлігіяй і нараджае новую культуру і новае мастацтва, квінтэсенцыяй якой з'яўляецца абраз. Хрысціянства зарадзілася ў габрэйскім асяроддзі, дзе да мастацтва было асцярожнае стаўленне. Бог даў строгую забарону на Яго выявы (Вых. 20: 4-5), і таму мастацтва ў Ізраілі было не візуальным (выключэнне скінія, храм), а слоўным і музычным. Першыя хрысціяне прытрымліваліся юдэйскіх традыцый, але ўжо ў другім і трэцім пакаленні ўзнікае выяўленчае мастацтва. Лічыцца, што калі апостал Павел стаў прапаведаваць сярод язычнікаў, яны прынеслі ў хрысціянскую сераду сваю культуру. Але гэта толькі часткова праўда. Зерне Добрай весці падала на розную глебу – юдэйскую, паганскую – і прарастала, і давала розны плён. Але тое, што было ўнутры зерня, было, несумненна, больш магутным, чым любая глеба, і яно фармавала новае мастацтва. Ядро гэтага зерня — таямніца Богаўцелаўлення, Вестка пра Бога, які стаў Чалавекам для таго, каб чалавек стаў богам. Менавіта так сутнасць хрысціянства сфармуляваў св. Афанасій Вялікі. Пазней св. Рыгор Палама назаве працэс выратавання чалавека «абагаўленнем» (грэч. Θέωσις). Ні адна рэлігія не ставіць такія задачы. Падзяляючы свет боскі і чалавечы, усе рэлігіі (ад лац. Religare - «звязваць, злучаць") толькі вызначаюць формы ўзаемадзеяння з боствам. Так для ісламу сутнасць рэлігіі, ды і самога людскога жыцця зводзіцца да вернасці Богу і пакланенні Яму, бо адлегласць паміж Богам і чалавекам непераадольная. У некаторых рэлігіях узнікала ідэя, што чалавек можа прэтэндаваць на роўнасць з багамі, напрыклад, Праметэй крадзе ў багоў дар неўміручасці, але яго за гэта чакае пакаранне. Чалавек мог вызваліцца ад боскага закону (кармы) і стаць незалежным ад багоў, як Буда, але яго шлях заканчваўся растварэннем у нябыце (нірване).

1


Хрысціянства кажа пра прынцыпова іншыя ўзаемадачыненні чалавека і Бога. Паводле Евангелля, у аснове свету ляжыць Любоў, і гэтая Любоў увасабляецца і аддае сябе для таго, каб навучыць чалавека любіць, бо без любові і вечнасць становіцца пеклам, і свабода – праклёнам, і жыццё – бессэнсоўным. Але як усё гэта адбіваецца на мастацтве? Вернемся да Старога Запавету: габрэям была дадзена забарона на выяўленне Бога, бо Бог невымерна большы за ўсе чалавечыя ўяўленні, і таму кожная Ягоная выява будзе ідалам. З гэтым згаджаецца і хрысціянства. Евангеліст Ян кажа: «Бога ніхто ніколі не бачыў» (Ян.1: 18а). Бог – гэта неспасціжная таямніца. Ён не мае вобразу, а таму невыяўляльны. Мне запярэчаць: у гісторыі хрысціянскага мастацтва Захаду і Ўсходу нямала малюнкаў Бога-Айца. Гэта праўда. Але гэта супярэчыць хрысціянскай веры, і таму час ад часу Царква нагадвала пра тое, што другая запаведзь Дэкалогу не страціла сілы. 1 І, як бы дазваляючы гэтую ўяўную супярэчнасць, евангеліст Ян працягвае: «Адзінародны Сын Які ва ўлонні Айца Ён Сам растлумачыў» (Ян.1: 18б). У адной фразе раскрываецца таямніца Богаўцелаўлення, якая змяняе ўсю структуру сусвету: Нябачны, Неспасціжны, які не мае вобразу Бог аб'яўляецца праз свайго Сына і прыходзіць да людзей як Богачалавек Ісус. З гэтага часу Бог і чалавек не на розных полюсах свету, але ў стане Сустрэчы. Гэты тэрмін вельмі любіў вялікі хрысціянскі прапаведнік ХХ стагоддзя мітрапаліт Антоні Суражскі. Сэнс хрысціянства ён бачыў у таямніцы Сустрэчы Бога і чалавека – злучэнне боскай і чалавечай прыроды ў Хрысце, Сыне Божым, дало магчымасць Сустрэчы кожнай чалавечай душы з Богам. Праз Хрыста чалавек і Бог злучаныя адно з адным. У Старым Запавеце таксама адбываліся сустрэчы з Богам: праайцы ўступалі ў дыялог з Творцам, успомнім Аўраам, а прарокі чулі голас і казалі ад Ягонага імя. Але Самога Бога яны не бачылі. Нават Майсею Гасподзь сказаў: «Не зможаш бачыць аблічча Маё; бо не будзе жыць чалавек, які ўбачыць мяне... і ўбачыш Мяне ззаду, а аблічча Маё ўбачыць не зможаш» (Вых. 33: 20-23). Але аднойчы Бог паказаў Свой Твар свету: боства і чалавецтва злучыліся ў Ісусе Хрысце, і праз Яго мы маем зносіны з Айцом. «Я і Айцец – адно» (Ян. 10:30), «Хто бачыць Мяне, бачыць і Айца" (Ян. 14: 9) — гаворыць Хрыстос сваім вучням. І гэта дае нам магчымасць выяўляць Яго. «Калі ты ўгледзеў, што бесцялесны стаў чалавекам дзеля цябе, ты можаш адлюстраваць Яго чалавечы вобраз. Калі Нябачны, увасобіўшыся, стаў бачным,

1

Пра гэта кажа Апытанне VII Усяленскага Сабору (787), а таксама Саборныя дакументы Стаглава (1555) мі Вялікага Маскоўскага Сабору (1666-67)

2


ты можаш адлюстраваць падабенства Таго, Якога бачылі », — піша Ян Дамаскін. 2 Такім чынам, дзякуючы Богаўцелаўленню, мы можам выяўляць Ісуса Хрыста. Але калі Яго чалавечы вобраз выяўляльны, дык Ягоная боская прырода паранейшаму застаецца невыяўляльнай. Ці няма тут супярэчнасці? Адказ дае хрысталогія, сцвярджаючы, што ў Хрысце дзве прыроды злучаныя нязлітна і непадзельна. На абразе, мы выяўляем Хрыста па чалавечай плоці, а Ягонай боскасці мы прадстаім, бо яна ад Яго неаддзельная. Для выяўлення гэтага двуадзінства іканапісная традыцыя выпрацавала сістэму сімвалаў і знакаў: надпісванне імені, німб, мандорла, асіст, колеры вопраткі і інш. І гэтая сістэма даволі ўстойлівая на працягу стагоддзяў. Як ні дзіўна, у хрысціянскім мастацтве значна менш адзінага разумення, як выяўляць Ісуса Хрыста па чалавецтву. Грэкі малююць Яго з рысамі чалавека Міжземнамор'я, у Старажытнай Русі Збаўцы надавалі славянскія рысы, эфіопы і копты пішуць яго цемнаскурым, кітайцы – з раскосымі вачыма, у Новы час Хрыста прадстаўлялі ў абліччы еўрапейца і г.д. Мы не знойдзем адзінага ідэальнага ўзору, хоць, як правіла, пазнаем гэты вобраз у самых розных і нават экзатычных малюнках, таму што вобраз Хрыста – гэта прастора сустрэчы Бога і чалавека. Мы ведаем, што «Ісус Хрыстос Той самы ўчора, сёння і навекі» (Геб. 13:8), але для кожнага сустрэча з Ім адбываецца па-свойму. І гэта агульнае і індывідуальнае, усехрысціянскае і нацыянальнае, нябеснае і зямное, боскае і чалавечае – пераплятаецца ў іконе і робіць яе адмысловым малюнкам, які вядзе нас за межы намаляванага. Абраз адлюстроўвае не толькі Хрыста, але таксама чалавека і свет, і мноства розных сюжэтаў. Як гэта звязана з Богаўцелаўленнем? Хрысціянская пропаведзь заўсёды будавалася не столькі на доказе, колькі – на сведчанні. Апосталы прапаведавалі словам і паказвалі брацкую любоў («Па тым пазнаюць усе, што вы Мае вучні, калі будзеце мець любоў адзін да аднаго» Ян.13: 35). Хрысціянскае мастацтва нарадзілася таксама як сведчанне – сведчанне пра перамогу жыцця над смерцю. Першыя хрысціянскія малюнкі знаходзяць у катакомбах, у месцах пахаванняў. Але гэта мастацтва не змрочнае, а радаснае, яно не пра смерць, а пра жыццё. І ўсё хрысціянскае мастацтва – мазаікі, іконы, фрэскі, мініяцюры, вітражы – гэта таксама сведчанне пра жыццё Хрыста, Маці Божай, святых, пра прыгажосць Божага Валадарства, якое пачынаецца на зямлі і працягваецца ў вечнасці. Вядома, з часам у мастацтва ўваходзяць і іншыя сюжэты – не толькі райскія, але і пякельныя, не толькі прыгажосць, але і бязладдзе. Часам Царква выкарыстоўвала мастацтва ў сваіх мэтах («іншых страхам ратуйце»

2

Прап. Ян Дамаскін Тры абарончыя словы супраць зневажальнікаў святых абразоў ці малюнкаў. ТроіцаСергіева Лаўра., 1993. Стар. 6.

3


Юда1,23)», а нярэдка ў ім перамагалі чалавечыя фантазіі. Але не забудзем, што кожная чалавечая творчасць гэта заўсёды бачанне «праз мутнае шкло» (1Кар.13,12). «Абраз нічога не адлюстроўвае, ён паказвае нам Божае Валадарства» — так кажа сучасны іканапісец архім. Зінон (Тэадор). Абраз не прэтэндуе на адлюстраванне паўнаты гэтага Валадарства, ён проста паварочвае нас да яго і прапануе ў яго ўзірацца ды ўзаемадзейнічаць з ім. Як абраз паказвае нам Валадарства? Ён паказвае свет пераўтвораным, чалавека абпаленым, стварэнне выратаваным. Абраз дае чалавеку новую оптыку, дапамагаючы бачыць не толькі матэрыяльнае, але і духоўнае. Для гэтага стваралася сімвалічная мова іконы. Калі мы паглядзім на эвалюцыю іканапіснай мовы, то ўбачым што яна ішла ад антычнага натуралізму да вытанчанаму сімвалізму. У гэтым можна пераканацца, параўнаўшы сінайскія абразы VI стагоддзя з мастацтвам Візантыі XII-XIV стст. Сімвалізмам прасякнутае таксама мастацтва Старажытнай Русі, Грузіі, Кападокіі, раманскае і гатычнае мастацтва Еўропы. Хрысціянскае мастацтва развівалася па меры развіцця Царквы. У час ганенняў на хрысціян, яно абыходзілася без храмаў, абразоў, пышных абрадаў. Пасля Міланскага эдыкта 313 года, які спыніў ганенні, мастацтва заквітнела ў вялікай разнастайнасці формаў і стыляў, школ і традыцый. Пры гэтым хрысціяне не вынаходзілі нічога новага, яны выкарысталі тое, што напрацавала мастацтва папярэдніх традыцый або культура навокал іх. Але яны ўносілі ва ўсе свой змест, і гэта карэнным чынам мяняла мастацтва. Напрыклад, у Старажытным Рыме часта выкарыстоўвалі мазаіку для ўпрыгожвання храмаў, віл, тэрмаў. Гэта былі падлогавыя мазаікі з арнаментамі, сцэнамі гульні і палявання, знакамі задыяку і інш. Хрысціяне таксама сталі ўпрыгожваць свае храмы мазаікай, але змясцілі яе на скляпеннях, і яна набыла іншы сэнс, стаўшы выразам зіхатлівай прыгажосці Нябеснага Валадарства. У Адкрыцці Яна Багаслова горны Ерусалім апісаны як горад, складзены з каштоўных камянёў і вуліца яго «чыстае золата, нібы з празрыстага шкла» (Адкр. 21:21). Візантыйскія майстры дамагаліся ў мазаіцы ўзрушаючых эфектаў, успомнім незямной прыгажосці мазаікі св. Сафіі Канстантынопальскай, Равены, Сіцыліі, Венецыі. Мова прыгажосці ў хрысціянскім мастацтве стала галоўным спосабам выражэння боскага. Але прыгажосць цаніла і антычнае мастацтва. У Старажытнай Грэцыі эталонам прыгажосці было чалавечае цела, і лепшым скульптарам – Фідзію, Паліклету, Праксіцелю – удавалася паказаць ягоную дасканаласць. Аднак, антычныя статуі – гэта застылая прыгажосць, якая не мае цяпла жыцця. Гэта цела без душы. Асобы грэчаскіх статуй прыгожыя, але безаблічныя, у іх няма асобы. А ў Нікі Самафракийской наогул няма твару і 4


нават галавы, але нас гэта не бянтэжыць, статуя выдатная, таму што выдатна яе цела, нібы аблепленае вільготнай вопраткай. Для абраза галоўнае не цела, а аблічча, у ім выказана і прыгажосць, і сэнс. А цела, паводле слова апостала Паўла, толькі святыня духа, які жыве ў ім (1Кар.6:19), пасудзіна, да таго ж крохкая і далікатная (2 Кар.4:7). Прыгажосць цела - не вечная, яно хварэе, старэе і памірае. Абраз адлюстроўвае не столькі вонкавае аблічча чалавека, колькі ягоную духоўную глыбіню, у якой перад тварам Бога чалавек знаходзіць свой твар, становіцца асобай. Але і тут хрысціяне не былі першымі: у фаюмскім партрэце таксама галоўны твар, і ў шырока раскрытых вачах бачны ўнутраны свет чалавека, ягоныя эмоцыі і спадзяванні. Аднак абраз адлюстроўвае не нюансы чалавечай псіхікі, а аблічча духоўна перамененага чалавека. Калі Хрыстос – Бог, што стаў чалавекам, дык святы – гэта абагаўлёны чалавек. Менавіта гэта закліканы перадаць іконы Маці Божай і святых. Абраз святога – гэта не партрэт, бо партрэт – гэта наша ўяўленне пра чалавека, абраз – гэта вобраз чалавека, якім яго ведае і любіць Бог, і якім ён стаў у сваёй любові да Бога. Святы – гэта не абавязкова герой і нават, можа быць, не праведнік, але той, хто пайшоў за Хрыстом, даверыўся Яму, і ў ім адбіўся вобраз Хрыста. Апостал Павел задоўга да іканапісу пісаў сваім вучням: «Дзеткі мае, я зноў вас нараджаю ў муках, пакуль уфармуецца ў вас Хрыстос» (Гал. 4,19). Гэта і ёсць прынцып іконы, дзе вобраз паказвае на першаўзор. У аснове гэтага ляжыць таямніца Богаўцелаўлення і таямніца чалавечага абагаўленьня.

5


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.