Kostyantyn Markovyvh - Ikonografia Psalmów

Ikonografia psalmów. Poszukiwanie inspiracji w miniaturach Psałterza kijowskiego z 1397 roku Księga Psalmów jest jedną z ksiąg Starego Testamentu i genialnym dziełem żydowskiej myśli religijnej, przypisywanym prorokowi i zarazem królowi Dawidowi (był on autorem ponad połowy psalmów). Księga zawiera ponad 150 psalmów (pieśni kanonicznych) oraz jeden dodatkowy, który pojawił się dopiero w greckim przekładzie Biblii. Teksty te ukazują w większości stosunek człowieka do Boga jako do stwórcy, opiekuna i miłosiernego sędziego. Rozważania i pragnienia wyrażone w psalmach przybierają różnorodne formy: autor wychwala Go, dziękuje Mu, zanosi do Niego prośby, wyraża strach przed Nim, żal za popełnione grzechy, ludzką niemoc bez Boga. De facto Księga Psalmów stała się podstawą dla różnych form modlitw w chrześcijańskiej praktyce kościelnej.

Oprócz odzwierciedlenia odwiecznych ogólnoludzkich wyobrażeń wiele psalmów ma także charakter osobisty, a nawet intymny. Są one często oparte na przeżyciach samego psalmisty – króla Dawida, związanych z konkretnymi wydarzeniami z jego życia. Niektóre psalmy są bardzo emocjonalne i uczuciowe, charakteryzują się skrajnymi zmianami nastroju – od wzniosłości i triumfu do upadku i rozpaczy – tak jak burzliwe życie proroka i króla. Każdy człowiek może znaleźć psalm, który odpowiada jego aktualnej kondycji psychicznej, dlatego Księga Psalmów zawsze przyciągała uwagę modlących się i dawała natchnienie jako głębokie dzieło literackie.

Kolejnym ważnym aspektem tej księgi jest jej proroczy charakter. Wiele psalmów zawiera dość wyraźne praobrazy Chrystusa i Bogurodzicy, a także pewnych wydarzeń ewangelicznych. Aby ukonkretnić wymowę tych obrazów, nie zawsze jednoznacznych, Kościół wprowadził objaśniające komentarze do Księgi Psalmów. Takie potraktowanie idei psalmów dodało księdze szczególnego szacunku wśród ksiąg liturgicznych i zawsze była ona aktywnie wykorzystywana w praktyce kościelnej.

Proroczy aspekt psalmów jest bardzo ważny dla ich opracowania wizualnego, ponieważ poszerza skalę tematów podejmowanych przez ikonografa. Księga Psalmów z definicji nie ma konkretnej fabuły, dlatego najodpowiedniejszy do jej zilustrowania może się okazać język alegoryczno-symboliczny. Różnorodne symbole i obrazy mogą dotyczyć zarówno ksiąg Starego, jak i Nowego Testamentu, a nawet łączyć je ze sobą. Istnieje też bardziej historyczne podejście do ilustrowania psalmów – zgodnie z nim artysta obrazuje ważne epizody z życia proroka i króla Dawida, albo przedstawia samego autora psalmów, który śpiewa je, akompaniując sobie na gęślach.

Te dwa typy wizualnego opracowania psalmów – symboliczny (objaśniający) i historyczny – legły u podstaw Psałterza kijowskiego z 1397 roku. Jest to jeden z najbardziej znaczących zabytków staroruskiej literatury i sztuki, jedyna zachowana słowiańska księga, której marginesy zdobią liczne barwne ilustracje (ponad 300). Miniatury niewątpliwie zostały wykonane na podstawie już ukształtowanej bizantyjskiej tradycji ikonograficznej, jako że istnieje wiele greckich psałterzy z podobnymi zdobieniami, z których najstarszy – tak zwany psałterz Chłudowa – jest datowany na pierwszą połowę IX wieku. Jednak mamy pełne podstawy, by uważać, że artystyczne zdobienia Psałterza kijowskiego (jak również tekst napisany przez protodiakona Spirydiona) w

głównej mierze ukazuje osobliwości sztuki lokalnej. Wskazuje na to obecność wśród miniatur wielu oryginalnych motywów oraz styl ich wykonania, dla którego można znaleźć analogie pośród zabytków dawnego ukraińskiego ikonopisarstwa (także zresztą naznaczonych przez wpływy bizantyjskiej sztuki z epoki renesansu paleologów).

Kompozycja księgi rękopiśmiennej, w której tekst zajmuje większą część karty, wpływa oczywiście na tematykę przedstawień ikonograficznych. Tekst na każdej stronie Psałterza kijowskiego liczy 15 równomiernie rozmieszczonych wierszy zapisanych kaligraficznym i dość masywnym ustawem – pozwala to sądzić, że skryba nie był jednocześnie ilustratorem księgi.

Artyści bowiem (według J. Zapaski w zdobieniach Psałterza kijowskiego można się dopatrzyć pracy dwóch osób), aby połączyć ilustracje z tekstem, musieli nie tylko ograniczać rozmiary obrazu, ale także bardzo przemyślnie przystosowywać układ skomplikowanych tematycznie prac do stosunkowo wąskich marginesów bocznych, a czasem kontynuować rozpoczęty wątek na marginesach dolnych. Mistrzowie zatem jak gdyby rozkładali tradycyjne kompozycje ikonograficzne na pojedyncze motywy, które rozwijali na marginesach rękopisu, nie ograniczając ilustracji ramami ani nie wykorzystując plam barwnych jako tła. Powszechnie stosowali oni również znany w ikonopisarstwie zabieg, polegający na sprowadzeniu danego wizerunku do rozpoznawalnego symbolu: nieba – do wycinka koła, miasta – do wieży lub innego budynku, góry – do kamienia, lasu – do drzewa i – co najczęstsze – osoby Chrystusa do medalionu lub półfigury.

Ważne dla lepszego zrozumienia treści obrazów są podpisy do nich oraz cienkie linie łączące je z odpowiednimi fragmentami tekstu.

Jedynie karta tytułowa Psałterza kijowskiego jest pełnowymiarową ilustracją. To siedząca postać króla i proroka Dawida zapisującego pierwsze wiersze biblijnej księgi. Postać została obramowana bogato zdobioną bordiurą w formie trójdzielnej świątyni. Podobny zabieg kompozycyjny zastosowano także w jedynej winiecie początkowej, na pierwszej stronie rękopisu.

Dość szeroka rama z wielobarwnym ornamentem, w tak zwanym stylu neobizantyjskim, otacza Deesis. Wizerunek ten tworzą półfigury Chrystusa, Maryi i Jana Chrzciciela, archaniołów Michała i Gabriela oraz apostołów Piotra i Pawła. Ten motyw ikonograficzny, niezwiązany z tekstem, ale umieszczony bezpośrednio przed nim, otwarcie wskazuje na objaśniająco-symboliczny charakter psałterza. Oprócz obramowań tytułu arkusza i winiety początkowej do dekoracyjnych elementów księgi należą też liczne inicjały – pierwsze litery każdego psalmu. Są dość duże (przeważnie większe niż postaci na marginesach) i niezwykle wyszukane pod względem plastycznym, wypełnione różnokolorowymi wizerunkami przywodzącymi na myśl emalię komórkową.

Jak już wspomniano, pod względem ikonograficznym przedstawienia z Psałterza kijowskiego można umownie podzielić na symboliczno-alegoryczne, historyczne i ilustracyjne (czyli te, które bezpośrednio odnoszą się do tekstu). H. Bzdornow, autor monografii o tym zabytku piśmiennictwa, proponuje następującą klasyfikację tematyczną miniatur: sceny starotestamentowe, nowotestamentowe, mieszane (przejściowe), odnoszące się do historii Kościoła, Sądu Ostatecznego, alegoryczne, dotyczące pojęć abstrakcyjnych (narracyjne) i bezpośrednio ilustrowanego tekstu. Rzecz jasna, w przedstawieniach nie zachowano żadnej chronologii. Ponadto część z nich niejednokrotnie się powtarza.

Głównym bohaterem scen starotestamentowych jest król i prorok Dawid. Na kartach psałterza przedstawiono właściwie wszystkie istotne wydarzenia z jego życia, pojawiające się w miarę jak wspomina o nich sam psalmista. Na tych ilustracjach widzimy Dawida jako młodego pasterza, jego spotkanie z aniołem, walkę z Goliatem, służbę u Saula, ucieczkę od niego i tułaczkę na pustyni, namaszczenie na króla, panowanie i wojny, ujawnienie przez proroka Natana uwiedzenia Batszeby i zabójstwo jej męża Uriasza, prześladowanie Dawida przez jego syna Absaloma i śmierć Absaloma oraz wyznaczenie przez Dawida i wprowadzenie na tron swojego następcy, syna Batszeby Salomona. Są także ilustracje, których nie da się przypisać do konkretnego momentu dziejowego; na swój sposób spajają one dramatyczny wizerunek króla Dawida, ukazując go w różnych sytuacjach osobistych: podczas modlitwy, tułaczki na pustyni, a nawet w otchłani piekielnej.

Najbardziej typowym i powtarzalnym motywem w psałterzu jest wizerunek króla i proroka Dawida podczas rozmowy z Chrystusem. Syna Bożego artysta ukazuje przeważnie jako półfigurę albo popiersie w medalionie, czasem całopostaciowo. Jezus bywa też wyobrażany symbolicznie – jako tron lub ołtarz pod cyborium, a nawet krzyż na Golgocie. Czasem przedstawienie Dawida i Chrystusa zostaje uzupełnione detalem, który obrazuje treść modlitwy króla i proroka. Kiedy modli się on o wybawienie od śmierci, ilustruje to alegoryczna figura Piekła, kiedy o zwycięstwo nad wrogami – artysta ukazuje ich jako diabły albo samego króla przedstawia jako anioła przeganiającego niegodziwców. W innych przypadkach pojawiają się rzeka Jordan jako ogolona postać z dzbanem, z którego wypływa strumień; drzewo symbolizujące owoce Boskiej mądrości, które odkryć można w rozmowie z Bogiem; lądy ustanowione przez Boga na morzu; miasto Boże ożywione przez rzeki; wreszcie – wybrana przez Boga góra Syjon ukazana jako skała z wizerunkiem Wcielenia – Jezusa w łonie Bogurodzicy. Wszystkie te motywy, choć zawierają się w nich także przedstawienia samego króla Dawida, mają charakter raczej symboliczny niż historyczny, dlatego też H. Bzdornow zalicza je do kategorii mieszanej. W większości z nich Dawid jest ukazany jako historyczny bohater biblijny – prorok zapowiadający nadejście Chrystusa.

Oprócz ilustracji wydarzeń z życia psalmisty, króla Dawida, w Psałterzu kijowskim przedstawiono także inne postaci i wydarzenia biblijne, zarówno sprzed epoki Dawida (Księgi Rodzaju, Wyjścia i Liczb), jak i z czasów późniejszych. Szczególne miejsce zajmują tu patriarchowie Abraham, Izaak i Jakub oraz arcykapłan Melchizedek. Uwydatniono dzieje Józefa i Mojżesza, wyjście synów Izraela z Egiptu i wędrówkę do ziemi obiecanej. Późniejszą historię biblijną ilustrują: król i prorok Salomon, runo Gedeona, prorocy Izajasz, Habakuk, Aggeusz i Zachariasz, zburzenie świątyni jerozolimskiej, trzech młodzieńców w rozpalonym piecu. W kilku motywach starotestamentowych, czasami bez historycznego związku z przedstawionymi wydarzeniami, zamiast Boga Ojca pojawia się Chrystus.

Nie mniej szczegółowo zobrazowano w Psałterzu kijowskim Nowy Testament. Zebrano tu prawie wszystkie z dwunastu wielkich świąt Cerkwi prawosławnej (oprócz Ofiarowania Pańskiego), przy czym niektóre z nich (Ukrzyżowanie, Wniebowstąpienie, Chrzest Pański) powtórzono kilka razy z pewnymi zmianami. Przedstawienia świąt są dość oszczędne, czasem ograniczone do głównych postaci, mimo to w porównaniu z pozostałymi miniaturami najbardziej

przypominają one tradycyjne ikony. Oprócz najważniejszych świąt ukazano tu również wiele innych wydarzeń ewangelicznych: narodziny Jana Chrzciciela, nawiedzenie Świętej Elżbiety, rzeź niewiniątek, Ostatnią Wieczerzę, Eucharystię, przybicie Chrystusa do krzyża, rozpacz Świętego Piotra, zdradę i powieszenie się Judasza.

Kolejny cykl to wizerunki świętych chrześcijańskich i ilustracje odnoszące się do historii Kościoła. Święci różnych kategorii – apostołowie, święci biskupi, święci mnisi, cierpiętnicy, wielcy męczennicy, bezsrebrnicy, sprawiedliwe niewiasty – zostali przedstawieni zarówno pojedynczo, jak i w parach lub grupach, czasem w kontekście jakiegoś wydarzenia lub ze szczegółami sztafażu.

Spośród wątków obecnych w tym cyklu wyróżnia się duża kompozycja zajmująca całą rozkładówkę przy psalmie 18. Ukazuje ona dwunastu apostołów podczas głoszenia różnym narodom Słowa Bożego (na co jednoznacznie wskazuje wizerunek Chrystusa w medalionie obok każdego z apostołów).

Cała seria miniatur została poświęcona Sądowi Ostatecznemu – to motyw bardzo dobrze współgrający z treścią wielu psalmów. Ze względu na brak miejsca na marginesach psałterza przedstawiono w większości tylko poszczególne wątki tej złożonej całości: Chrystusa na tronie i strumień ognia wypływający spod Jego stóp; serafinów i aniołów; łono Abrahama; Abrahama i bramy Raju; Piekło i strącenie grzeszników. Tylko jedna z kompozycji (przy psalmie 121.) jest stosunkowo rozbudowana, wypełnia zarówno marginesy boczne, jak i dolny i górny. Ma kilka poziomów i zawiera niemal wszystkie kluczowe elementy programu ikonograficznego Sądu Ostatecznego: Chrystusa w mandorli w otoczeniu osób niebiańskich, apostołów na tronach, sprawiedliwych, obrazy Raju i Piekła w strumieniu ognia.

Szczególnie ciekawą grupą miniatur, niewątpliwie odpowiadającą poetyckiemu charakterowi psałterza, są alegorie. Byłyby one jednak trudno zrozumiałe bez krótkich objaśniających podpisów sporządzonych przez artystów. Niektóre z tych kompozycji dotyczą historii biblijnej. Jednym z przykładów jest kwitnące drzewo podkopywane przez dziki i inne zwierzęta – alegoria niewiary Izraelitów, którzy ulegali różnym pokusom. Większość prac z tej kategorii dotyczy jednak pojęć ogólnych i cnót: przemijalności życia, duchowości, wiary, sumienia.

Znakomita alegoria ilustruje psalm 143., dotyczący zmienności ludzkiego losu. Młodzieniec ucieka w niej przed jednorożcem (śmiercią) na skalisty szczyt i wspina się na drzewo (życie), gdzie wydaje się bezpieczny, a nawet szczęśliwy, ale dwa gryzonie, biały i czarny (dzień i noc) podgryzają drzewo, tak że może ono runąć w przepaść zasiedloną przez smoka. Niegodziwi grzesznicy zostali w psałterzu ukazani jako bogacze (psalm 1.) lub pod postacią biesa zatykającego uszy ogonem; ludzie obmawiający innych – jako postaci o wyjątkowo długich językach; głupcy – jako bezmyślne źrebię; morze – jako postać kobieca na rybie; słońce – jako młodzieniec na złotym rydwanie; dusza ludzka – jako ptak na szczycie; dusza pragnąca Boga – jako jeleń u wodopoju. Pojawiają się także na pozór podobne wizerunki, które jednak nie są alegoriami, ponieważ mają jednoznaczną wymowę, wiernie obrazują konkretne pojęcia obecne w psalmach: dzikie zwierzęta i ptaki, słońce i księżyc, skały, rzeki itp.

Miniatury z Psałterza kijowskiego intrygują nie tylko ze względu na różnorodność tematyczną, lecz także dzięki znakomitemu wykonaniu. Wszystko – koloryt, stylistyka, kompozycja

– jest tu niezwykle wyszukane. Przedstawienia wyróżniają się dobrym wyważeniem proporcji, uzupełniają się. Postaci są plastyczne i kunsztownie namalowane. Twarze i pozostałe szczegóły zostały opracowane dość oszczędnie, stosownie do skali ilustracji, ale starannie; widać, że nakreślono je pewną ręką. Przejrzystym plamom barwnym, którymi wypełniono części garderoby i inne detale, towarzyszą subtelne złocenia; złote są także aureole świętych i medaliony przedstawiające Chrystusa.

Zaznajomienie się z tym staroruskim dziełem piśmienniczym będzie niewątpliwie nie tylko wartościowe dla współczesnych ikonografów mierzących się z tematyką psalmów, lecz także fascynujące dla wszystkich artystów i miłośników sztuki. lipiec 2019 Kost´ Markowycz Katedra Sztuki Sakralnej Lwowskiej Narodowej Akademii Sztuk Przełożyły Zuzanna Grabowska i Anna Mirkowska