COMIC CULTURA #09 (Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2020)

Η ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΝΑΤΗ ΤΕΧΝΗ

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2020

ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΣΤΑ ΚΟΜΙΚΣ

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

#09

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ MARKO STOJANOVIC

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ MARKO STOJANOVIC SABAHUDIN MURANOVIC MURAN ALLISON WASHINGTON ΣΠΥΡΟΣ ΒΕΡΥΚΙΟΣ SOLOUP ZGUR ΝΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΕΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΣ ΚΑΜΠΑΣΕΛΕ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΤΣΟΣ ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΚΟΥΛΙΦΕΤΗΣ ΦΑΙΗ ΨΑΘΑ BRAIN MINCE DESIGN ΑΡΤΕΜΙΣ ΛΙΑΚΟΥ ΑΝΕΣΤΗΣ ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΗΣ-ΠΑΡΑΣΙΔΗΣ ΑΡΙΑΔΝΗ ΤΖΟΥΝΑΚΟΥ LUSSAKI

EDITORIAL George Floyd, Breonna Taylor, Ahmaud Arbery. Ονόµατα που ακούµε πολύ συχνά τους τελευταίους δύο µήνες, και που έχουν σηµαδέψει τις διαδηλώσεις στην Αµερική αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Φράσεις όπως το «Black Lives Matter», ή το «Defund The Police», από εκεί που αποτελούσαν συνθήµατα µερικών απλά οµάδων, έγιναν mainstream. ∆εκάδες εκατοµµύρια φωνές κατά της αστυνοµικής βαρβαρότητας, υποστήριξης των δικαιωµάτων της µαύρης κοινότητας, και ένα κάλεσµα προς πραγµατική και ουσιαστική αλλαγή. Η ιστορία έρχεται να σηµειώσει τον µακρύ δρόµο αγώνων και να επαναφέρει στη µνήµη µας τους λόγους του Malcolm X, που υπογράµµιζαν γεγονότα προ (σχεδόν) 60ετίας. Είναι, λοιπόν, αυτή η επανάσταση που περιµέναµε; Ίσως. Στον φυλετικό αγώνα ας µην ξεχνάµε τις ταξικές του ρίζες. Και πως αν µιλάµε για Αµερική και ρατσισµό, υπονοούµε Αµερική και καπιταλισµό. Και είναι ηγέτες σαν τον Trump που δείχνουν τον χειρότερο πρόσωπό τους, µε τις διαδηλώσεις και µε τον ιό. Ίσως τελικά από όλη την πανδηµία, να βγει και κάτι καλό… Είµαστε υποστηρικτές της ιδέας πως ο ιδανικότερος τρόπος να σχολιάσεις τέτοια γεγονότα, είναι από την κοινωνικοπολιτική σκοπιά της τέχνης. Στην δική µας περίπτωση, εκείνη της Ένατης. Στο τελευταίο τεύχος της ψηφιακής µας έκδοσης επανερχόµαστε µε ένα πολιτικό θέµα. Έχουµε µιλήσει για τα LGBTQ+ δικαιώµατα, για την λογοκρίσια που δέχθηκαν τα κόµικς στην Αµερική του µακαρθισµού και για το προσφυγικό ζήτηµα. Όπως προδίδει και ο πρόλογος αυτού του editorial, ήρθε η ώρα να µιλήσουµε για τους αγώνες της µαύρης κοινότητας, την Αφροαµερικάνικη κουλτούρα και την απεικόνισή της στα κόµικς. Για άλλη µια φόρα νιώσαµε την ανάγκη να ασχοληθούµε µε ένα θέµα που µας απασχολεί σε διεθνές επίπεδο, και ελπίζουµε να καλύψουµε- έστω και ένα µικρό- φάσµα του… Ο ιός, όπως ξέρουµε, ανέτρεψε πολλά σχέδια. Άρα και η αναβολή του 15ου Comicdom Con Athens ήταν αναπόφευκτη.

15 µε 17 Απριλίου του 2021 να περιµένουµε, αν όλα πάνε καλά, το φεστιβάλ. Αυτή η αναβολή δυστυχώς επηρέασε πολλά από τα πλάνα των ελληνικών εκδοτικών κόµικς. Ωστόσο, η δηµοσίευση του «60 Seconds To The End» σε έντυπη έκδοση δεν επηρεάστηκε. Το Σεπτέµβριο- µαζί µε τα εγκαίνια του πολυαναµενόµενου Project Ιππόκαµπος στην Λάρισα- πρόκειται να κάνει την πρώτη του εµφάνιση, ενώ θα ακολουθήσει και ξεχωριστή παρουσίαση στο red n noirεφόσον είναι νοµικά εφικτό. Να ανακοινώσουµε επίσης πως το περιοδικό ξεκίνησε µια φιλόδοξη συνεργασία µε το εργαστήριο τέχνης «Ζωγραφίζω», την επιµέλεια της οποίας και έχει αναλάβει ο Νικόλας Στεφαδούρος! Σε κάθε τεύχος από εδώ και πέρα, θα φιλοξενείται ένα δισέλιδο µε δουλειές από δύο µαθητές/τριες του εργαστηρίου. Στο παρόν τεύχος φιλοξενείται η Αριάδνη Τζουνάκου και η Άρτεµις Λιάκου! Κλείνοντας, να κάνουµε µια αναδροµή στο τι άλλο µπορεί να βρείτε στις σελίδες του τεύχους. Από κόµικς, ο Νίκος Καµπασελέ σχεδίασε ένα νέο πολυσέλιδο κόµικς, ονόµατι «Σταυρούπολη», το οποίο και θα βρείτε στο τεύχος. Από ξένους δηµιουργούς, αυτή τη φορά πάµε Σερβία, την οποία και εκπροσωπούν ο Marko Stojanovic και ο Sabahudin Muranovic Muran µε ένα- ειδικά φτιαγµένο για το περιοδικό- εξασέλιδο κόµικς. Επιπλέον, ο Οιδίποδας του Κουλιφέτη, ο Μικρός Νιχιλιστής της Lussaki, το Τέρας του Κάτσου και οι «Πειρασµοί» του Soloup επιστρέφουν µε νέα επεισόδια. Τέλος, ο βετεράνος, Σπύρος Βερύκιος (Βαβέλ, Παρά Πέντε), συµµετέχει στο νέο τεύχος µε το έργο του «Καπέλο Από Νερό»! Από κείµενα, η Ειρήνη Χαλκιά µιλάει µε τον Σταύρο Κιουτσιούκη, τον Νίκο ∆αλαµπύρα και τον Πάνο Κρητικό για το Comic n’ Play, γίνεται παρουσίαση στις ελληνικές εκδόσεις κόµικς που κυκλοφόρησαν εν µέσω covid-19, αλλά και στα φετινά (online) βραβεία Eisner! Καλή ανάγνωση!

Σχέδιο του Τάσου Μαραγκού (Tasmar)

04 06 12 16 30 32

Εργαστήριο Τέχνης "Ζωγραφίζω"

38 42 46 50 51 56 57 60 62 64 66 70 72

ΝΕΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΚΟΜΙΚΣ ΕΝ ΜΕΣΩ COVID-19

Αφιέρωµα: Η ΑΦΡΟΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΣΤΑ ΚΟΜΙΚΣ Everything and Nothing (changes) του Brain Mince Design ΣΤΑΥΡΟΥΠΟΛΗ του Νίκου Καµπασελέ Συνέντευξη: MARKO STOJANOVIC στον Ίωνα Αγγελή ΩΣ ΤΗΝ ΚΟΛΑΣΗ: ΟΙ ΑΛΛΟΙ των Marko Stojanovic & Sabahudin Muranovic Muran

ΠΕΡΙ ΕΧΟ ΜΕ ΝΑ

ΚΑΠΕΛΟ ΑΠΟ ΝΕΡΟ του Σπύρου Βερύκιου MAY-DECEMBER της Αριάδνης Τζουνάκου ΑΤΙΤΛΟ της Φαίης Ψαθά Αφιέρωµα: ΒΡΑΒΕΙΑ EISNER 2020 ΑΓΑΛΜΑΤΑ ΑΡΧΙ∆ΙΑ του Zgur Turning Point του Νίκου Γραµµενόπουλου ΠΕΙΡΑΣΜΟΙ (Επ. #05) του Soloup ΟΙ∆ΙΠΟΥΣ ΜΑ∆ΑΦΑΚΑ! (Επ. #07) του Περικλή Κουλιφέτη ΦΡΕΝΤΥ, Ο ΜΙΚΡΟΣ ΝΙΧΙΛΙΣΤΗΣ (Επ. #02) της Lussaki Ένας Καινούριος Κόσµος της Ειρήνης Χαλκιά ΚΑΤΑ ΤΟΝ ∆ΑΙΜΟΝΑ ΕΑΥΤΟΥ του Ανέστη Μαυροµµάτη – Παρασίδη ΤΕΡΑΣ V του Κωνσταντίνου Κάτσου COMIC CULTURA MAGAZINE ∆ΩΡΕΑΝ ΨΗΦΙΑΚΟ ∆ΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΟ ΚΟΜΙΚΣ ΤΕΥΧΟΣ #09 / ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2020

Αρχισυντάκτης: Ίωνας Αγγελής Γραφιστική Επιµέλεια: Brain Mince Design Σχεδιασµός Λογοτύπου: Sotos Anagnos ∆ιόρθωση – Επιµέλεια Κειµένων: Ίωνας Αγγελής, Λένα Τζιογκίδου

Συντακτική Οµάδα: Μάνος Βασιλείου Αρώνης, Λεωνίδας Βέργος, Νίκος Γιακουµέλος, Γιάννης Ιατρού, Παναγιώτα Καρβούνη, Λάζαρος Κολαξής, Αλέξανδρος Μινωτάκης, Αλέξανδρος Παναγιωτόπουλος, Τόνια Στεφανάτου, Λένα Τζιογκίδου, Ειρήνη Χαλκιά ∆ηµιουργοί / Καλλιτέχνες: Marko Stojanovic, Sabahudin Muranovic Muran, Allison Washington, Σπύρος Βερύκιος, Νίκος Γραµµενόπουλος, Κώστας Ζυγούρης, Νίκος Καµπασελέ, Κωνσταντίνος Κάτσος, Περικλής Κουλιφέτης, Άρτεµις Λιάκου, Ανέστης Μαυροµµάτης – Παρασίδης, Αντώνης Νικολόπουλος, Αριάδνη Τζουνάκου, Φαίη Ψαθά, Brain Mince Design, Λουκία Τζωρτζοπούλου Επιµέλεια συνεργασίας µε «Εργαστήριο Τέχνης Ζωγραφίζω»: Νικόλας Στεφαδούρος Ευχαριστίες: Γεράσιµος Αβλάµης, Τάσος Μαραγκός, Σταύρος Κιουτσιούκης, Πάνος Κρητικός, Σπύρος Νάκας, Νόπα Ράπτη, Νίκος ∆αλαµπύρας Εξώφυλλο: Νίκος Καµπασελέ EΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: 6947518473 (τηλ) / comicculturamag@gmail.com (Mail) / Comic Cultura (fb) / @comic_cultura (insta)

03

04

Άρτεµις Λιάκου

05

Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το κίνηµα Black Lives Matter συνταράσσει τις ΗΠΑ τους τελευταίους µήνες. Οι εξεγερσιακές εικόνες που κάνουν τον γύρο του κόσµου δηλώνουν την οργισµένη αντίδραση των Αφροαµερικανών, οι οποίοι παραµένουν πολίτες β’ κατηγορίας, παρά το γεγονός ότι έχουν περάσει περισσότερα από 150 χρόνια απ’ την απαγόρευση της δουλείας στις ΗΠΑ και περισσότερο από µισός αιώνας απ’ τις κατακτήσεις του Κινήµατος των Πολιτικών και Κοινωνικών ∆ικαιωµάτων της δεκαετίας του ’60. Η ψυχρή δολοφονία του George Floyd -ενός απ’ τα αµέτρητα θύµατα του ρατσιστικού κρατικού µηχανισµού των ΗΠΑ- αποτέλεσε τη θρυαλλίδα στην Αµερική της ακροδεξιάς διακυβέρνησης του Τραµπ και των βαριών συνεπειών της πανδηµίας, προκειµένου το κίνηµα Black Lives Matter να διαδώσει µε ηχηρό τρόπο το αίτηµα της Ισότητας και της ∆ικαιοσύνης σε κάθε πλευρά της Γης. Η εξεγερσιακή φωνή των Αφροαµερικανών έχει τροµάξει το θεσµικά ρατσιστικό κράτος των ΗΠΑ και τους ακροδεξιούς νοµείς της εξουσίας του, όσο κι αν προσπαθούν να υποβαθµίσουν τη σηµασία του κινήµατος µε εξυπνακίστικα λογοπαίγνια (τύπου «All Lives Matter») και µε fake news που προσπαθούν να διαστρεβλώσουν τη δυναµική των κινητοποιήσεων παρουσιάζοντάς την ως ευκαιρία για πλιάτσικο (κατασκευασµένες ειδήσεις που έστρωσαν τον δρόµο στον Trump να δηλώσει προκλητικά «When there’s looting, people get shot» λίγες µόλις ηµέρες µετά τη δολοφονία του Floyd). Το κίνηµα αλληλεγγύης που έχει θωρακίσει τους διαµαρτυρόµενους Αφροαµερικανούς είναι ανυπολόγιστο, από τους αµέτρητους καλλιτέχνες που έχουν δηλώσει τη συµπαράστασή τους, µέχρι τους αθλητές όπου παραλίγο να τινάξουν στον αέρα τη φετινή σεζόν του NBA. Αν στη διεθνή επικαιρότητα τους τελευταίους µήνες η no. 1 είδηση είναι η πανδηµία του κορωνοϊού, τότε σίγουρα στη δεύτερη θέση βρίσκεται το νεολαιίστικο κίνηµα Black Lives Matter! Κι αυτό από µόνο του είναι µία µεγάλη νίκη ενάντια στην καταπίεση και το ρατσισµό σε όλο τον κόσµο. ∆υστυχώς την περίοδο της ραγδαίας ανάπτυξης του κινήµατος των Αφροαµερικανών έλαβε χώρα ένα πολύ θλιβερό γεγονός, ο αιφνίδιος θάνατος του Chadwick Boseman, του µόλις 42χρονου ηθοποιού που ταυτίστηκε στις συνειδήσεις όλων µας µε τον Black Panther, τον εµβληµατικό Αφροαµερικανό comic-book ήρωα που υποδύθηκε στο κινηµατογραφικό σύµπαν της Marvel. Η απρόσµενη απώλεια του ταλαντούχου ηθοποιού αποτέλεσε ένα σοκ για κοµιξόφιλους και µη, οι οποίοι είδαν στην ταινία Black Panther κάτι πρωτότυπο, διαφορετικό απ’ τις νόρµες του υπερηρωικού σινεµά, που έστρεψε το βλέµµα µας στον αφροαµερικάνικο πολιτισµό µε σπάνια αυθεντικότητα και γι’ αυτό έγινε και η πρώτη ταινία του MCU που διέπρεψε στα Oscars, αποσπώντας βραβεία και υποψηφιότητες σε κάποιες από τις σηµαντικότερες κατηγορίες. Σε αυτό το πλαίσιο αποφασίσαµε να αφιερώσουµε το νέο τεύχος µας στην αναπαράσταση των Αφροαµερικανών στα comics, γνωρίζοντας εξ’ αρχής ότι πρόκειται για ένα θέµα µε πολλές ενδιαφέρουσες πτυχές, απ’ τις οποίες τις περισσότερες µόνο επιδερµικά µπορούµε να καλύψουµε στον περιορισµένο χώρο του αφιερώµατός µας. Πραγµατικά πρόκειται για ένα θέµα µε πλούσια θεµατολογία, αφού δεν αρκεί να µιλήσει κανείς για την εµφάνιση των Αφροαµερικανών στα comics, αλλά θα πρέπει πρώτα να µιλήσει για την απουσία τους για δεκαετίες ολόκληρες από αυτά (όπως και από όλες τις πτυχές της πολιτιστικής βιοµηχανίας) ή για την οριενταλιστική τους αναπαράσταση στις ελάχιστες στιγµές που εµφανίζονταν στα καρέ comics, µε χαρακτηριστικότερη ίσως την περίπτωση της αποικιοκρατικής τους αναπαράστασης στα comics του Τεν Τεν. Η δεκαετία του 1960, η περίοδος που κορυφώθηκε η δράση του Κινήµατος για τα Πολιτικά και Κοινωνικά ∆ικαιώµατα των Αφροαµερικανών, σηµατοδότησε την δυναµική εµφάνιση Αφροαµερικανών ηρώων στα comics, µε την εµβληµατική δηµιουργία του Black Panther το 1966 από τους Stan Lee και Jack Kirby. Από την εποχή της δηµιουργίας του Black Panther µέχρι σήµερα έχουν µεσολαβήσει κι άλλοι µεγάλοι σταθµοί για την αναπαράσταση των Αφροαµερικανών στα comics, απ’ την πρωτοποριακή οµάδα της Milestone Comics που βρήκε στέγη στη DC Comics µέχρι τη δηµιουργία του Miles Morales, του Αφροαµερικανού Spider-Man δια χειρός Brian Michael Bendis. Πλέον το αίτηµα για περισσότερο Diversity έχει γίνει αισθητό και στα comics (όπως έχει συµβεί σε κάθε πτυχή της ποπ κουλτούρας), έχουν γίνει σηµαντικά βήµατα προς αυτή την κατεύθυνση, χωρίς όµως να είναι επαρκή. Οι µεγάλες εταιρείες παραγωγής (σε comics αλλά και γενικώς στην πολιτιστική βιοµηχανία) δεν παρατούν εύκολα την πεπατηµένη που τους αποδίδει πάντοτε σίγουρα χρήµατα, ενώ κάθε βήµα τους συναντά πάντοτε τις οργισµένες αντιδράσεις τοξικών fans ποτισµένων απ’ τη νοοτροπία της alt-right, οι οποίοι οργανώνουν µαζικά διαδικτυακά λιντσαρίσµατα σε οποιαδήποτε διαφορετική αναπαράσταση απ’ το λευκό cis αρσενικό πρότυπο που έχουν στο (άδειο) µυαλό τους. Την ίδια στιγµή παραµένει η ανάγκη για περισσότερη ποικιλοµορφία µέσω diversed χαρακτήρων στα comics, προκειµένου να µπορούν να ταυτιστούν και να εµπνευστούν τα κορίτσια και τα αγόρια κάθε φυλής, έθνους, θρησκείας και σεξουαλικής προτίµησης, να αποκτήσουν κι αυτά τους δικούς τους ήρωες, τα δικά τους πρότυπα, τα οποία δεν χρειάζεται να είναι τα ίδια λευκά, µυώδη και ασεξουαλικά πρότυπα µε τα οποία µεγάλωσαν οι προηγούµενες γενιές, ειδικά των fans των υπερηρωικών comics. Το παρελθόν των comics έχει ανυπολόγιστη καλλιτεχνική αξία, αλλά έχει έρθει η ώρα να κοιτάξουµε το µέλλον τους! Μάνος Βασιλείου Αρώνης

06

ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΑ ΚΟΜΙΚΣ ΜΕ ΜΑΥΡΟΥΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΣ / ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ…

Τα κόµικς, όπως και κάθε άλλη τέχνη, δεν είναι ξεκοµµένη από το κοινωνικό περιβάλλον - το αντίθετο. Οι αναπαραστάσεις των ηρώων είναι αποτέλεσµα των κοινωνικών αντιλήψεων και της εποχής τους. Η αρχή του προηγούµενου αιώνα σηµαδεύτηκε από τη γέννηση του µέσου, σχεδόν ταυτόχρονα µε τη γέννηση του κινηµατογράφου. Παράλληλα όµως µε την έκρηξη των τεχνών, ήταν µια σκοτεινή εποχή, σηµαδεµένη από έντονο ρατσισµό απέναντι στη µαύρη κοινότητα, όπως και στις γυναίκες και τις υπόλοιπες µειονότητες, που διεκδικούσαν ίση µεταχείριση. Ενδεικτική για τις καθεστηκυίες αντιλήψεις της εποχής, η αµερικάνικη ταινία «The birth of a nation» του 1915, µια ταινία που υπερασπιζόταν τη δράση της Κου Κλουξ Κλαν και θεωρείται µια από τις µεγαλύτερες εµπορικές κινηµατογραφικές επιτυχίες. Οι µαύροι δεν είχαν δικαίωµα να παίξουν οι ίδιοι µαύρους χαρακτήρες µέχρι τη δεκαετία του 30, αντίθετα έβαφαν µαύρους τους λευκούς ηθοποιούς για να παίξουν τους ρόλους τους. Η τέχνη των κόµικς ακολούθησε τον ίδιο δρόµο, µε τους µαύρους να αναπαρίστανται για πολλά χρόνια ως «ευγενείς αλλά αφελείς άγριοι» που ο ρόλος τους περιοριζόταν στο να δίνουν µια κωµική νότα στα κόµικς, καθώς δινόταν έµφαση στην ανικανότητα τους να κατανοήσουν τον εξελιγµένο πολιτισµένο κόσµο της δύσης. Για παράδειγµα, σε ένα από τα πιο διάσηµα πρώτα αµερικάνικα κόµικς, το «Little Nemo in Slumberland» του Winsor McKay, ο µικρός πρωταγωνιστής έχει φίλο έναν µαύρο ιθαγενή, που κυκλοφορεί ηµίγυµνος µε ένα δόρυ και έχει έντονα µεγάλα χείλια. Την ίδια εποχή στην Ιταλία, το 1908, εµφανίστηκε ένα από τα πρώτα χιουµοριστικά κόµικς, µε ήρωα τον Bilbolbul, ένα µικρό αφρικανάκι, µε παρόµοια χαρακτηριστικά µε αυτά που αναφέρθηκαν προηγουµένως, που το βασικό του χαρακτηριστικό ήταν ότι αδυνατούσε να κατανοήσει τις µεταφορές του λόγου και τις αντιλαµβανόταν κυριολεκτικά. Μπορεί σε αυτά τα κόµικς οι µαύροι χαρακτήρες να µην εµφανίζονταν µε απειλητική ή κακή συµπεριφορά, απεικονίζονταν όµως ως υποδεέστεροι από τους αντίστοιχους λευκούς χαρακτήρες, µε τρόπο εύκολο να ριζώσει σε ένα παιδικό µυαλό.

Τα συνηθισµένα στερεότυπα των χιουµοριστικών κόµικς που εµφάνιζαν τους µαύρους χαρακτήρες ως δειλούς, αφελείς, επιρρεπείς σε τζόγο και δεισιδαιµονίες εντοπίζονται και στις σελίδες των µεγάλων εκδοτικών, όπως η Marvel. Το dream team Stan Lee & Jack Kirby δηµιουργεί ένα υπερηρωικό κόµικ, υπό τον τίτλο «Young Allies», µε έναν µαύρο χαρακτήρα, τον Whitewash Jones, ο οποίος από τη µια µπλέκει συνεχώς σε προβληµατικές καταστάσεις και οι ήρωες του κόµικ σπεύδουν να τον σώσουν και από την άλλη αποτελεί τη βασική πηγή κωµικών στιγµών της ιστορίας. Την ίδια περίπου περίοδο, εµφανίζεται στο «The Spirit» ένας άλλος µαύρος χαρακτήρας, ο Ebony White, ο οποίος αν και διαθέτει µια πιο ανθρώπινη διάσταση και βάθος ως χαρακτήρας, δεν ξεφεύγει από την καρικατουρίστικη σχεδιαστική προσέγγιση. Το 1930, στην Ευρώπη, ο Herge κυκλοφόρησε το κόµικ του «Ο Τεντεν στο Κονγκό», που παρουσίαζε τους µαύρους πολύ υποτιµητικά, σε µια εποχή που ο φασισµός κέρδιζε έδαφος και η υποτιθέµενη ανωτερότητα των λευκών προωθούνταν συστηµατικά. Ο ίδιος ο Herge παραδέχτηκε αργότερα ότι δεν έκανε καµία έρευνα για την αναπαράσταση των µαύρων του Κονγκό, απλά χρησιµοποίησε τα συνηθισµένα στερεότυπα που υπήρχαν εκείνη την εποχή για τους µαύρους.

07

Πίσω στην Αµερική, το 1934, κάνει την εµφάνισή του ο πρώτος βασικός µαύρος χαρακτήρας, στο κόµικ «Mandrake the Magician», ο Αφρικανός Lothar, πρίγκιπας των εφτά εθνών, µιας οµοσπονδίας φυλών της ζούγκλας, που παράτησε τη θέση του και συντρόφευε τον Mandrake στα ταξίδια και τις περιπέτειές του. Αρχικά, ήταν εξωτικά ντυµένος και θεωρούνταν ο δυνατότερος άνθρωπος στον κόσµο, αλλά ύστερα από την επανεξέταση του χαρακτήρα το 1965, απέκτησε πιο ρεαλιστική υπόσταση και φυσιολογικότερο ντύσιµο. Αρκετά χρόνια αργότερα, µετά το τέλος του Β' ΠΠ, το 1947, εµφανίζεται ένα κόµικ µε πιο καθηµερινούς ήρωες, µε επιτεύγµατα στους τοµείς των επιστηµών και του αθλητισµού, µε τον τίτλο «Negro heroes». ∆υστυχώς κυκλοφόρησε για µόνο δυο τεύχη. Την ίδια χρονιά επίσης, γίνεται η απόπειρα να στηθεί ένα κόµικ αποκλειστικά µε µαύρους Αµερικάνους δηµιουργούς και µαύρους χαρακτήρες, το «All Negro Comics», το οποίο περιείχε διάφορες ιστορίες µε υπερήρωες, ντετέκτιβ και µυθικά πρόσωπα. Ωστόσο, και αυτή η προσπάθεια, που µάλιστα αποτελεί την πρώτη ανεξάρτητη έκδοση, δεν µακροηµέρευσε, κυκλοφορώντας µονάχα ένα τεύχος. Μέχρι τη δεκαετία του ’60, η παρουσία των αφροαµερικάνων σχεδιαστών ήταν πολύ περιορισµένη και αρκετά κακοπληρωµένη, εστιάζοντας στη σχεδίαση λευκών χαρακτήρων. Ανάµεσά τους ξεχωρίζει η Jackie Ormes, µια από τις ελάχιστες γυναίκες δηµιουργούς κόµικς και η µοναδική αφρικανοαµερικανίδα, της οποίας τα κόµικς διέθεταν δυναµικές αφροαµερικάνες πρωταγωνίστριες, που αντιµετώπιζαν αληθινά προβλήµατα και ήταν ιδιαίτερα δηµοφιλή, παρά τη θεµατολογία τους, µε γνωστότερο το «Torchy Brown in Dixie to Harlem», που δηµοσιευόταν στην εφηµερίδα Pittsburgh Courier από το 1937 έως το 1938. Συνέχισε να δηµιουργεί κόµικς έως το 1956, που τη χτύπησε η ρευµατοειδής αρθρίτιδα. Πέθανε το 1985, αλλά το 2018 τιµήθηκε µε βραβείο Eisner για το σύνολο του έργου της.

Ας µεταφερθούµε λίγα χρόνια µετά, στην έκρυθµη δεκαετία του '60. Το 1965, εποχή έντονης κινητοποίησης των µαύρων, εµφανίζεται το κόµικ «Lobo» από την Dell Comics, που αποτελεί το πρώτο κόµικ µε πρωταγωνιστή τον οµώνυµο µαύρο ήρωα. Είχαν προηγηθεί κι άλλοι µαύροι χαρακτήρες σε κόµικς, αλλά δεν είχαν ποτέ πρωταγωνιστικό ρόλο, εκτός αν επρόκειτο για µικρές ιστορίες σε ανθολογίες. Η άρνηση των µαγαζάτορων να προβάλλουν κόµικς µε µαύρους πρωταγωνιστές δεν βοήθησε στις πωλήσεις του κόµικ, το οποίο συχνά επιστρεφόταν στα σηµεία πώλησης δίχως να τοποθετηθούν καν αντίτυπα στον πάγκο. Ως αποτέλεσµα, οι πωλήσεις ήταν ελάχιστες και ο τίτλος διεκόπη. Καθώς όµως η Dell ήταν σηµαντική εκδοτική, το εγχείρηµα αυτό κίνησε το ενδιαφέρον της Marvel, οπότε δοκίµασε κι αυτή την τύχη της µε τους µαύρους χαρακτήρες σε πιο κοµβικές θέσεις. Αρχικά ξέθαψε τον Waku, έναν παλιό της χαρακτήρα, δίνοντάς του περισσότερο βάθος και αξιοποιώντας τον σε µια ανθολογία κόµικς, το Jungle Tales, ως µια από τις ιστορίες σε συνέχειες. Η ανταπόκριση ήταν τόσο θετική, ώστε η Marvel αποφάσισε να κάνει το επόµενο βήµα και να δηµιουργήσει ένα κόµικ µε βασικό πρωταγωνιστή µαύρο.

Ο Jack Kirby συνέλαβε την ιδέα κι ήθελε αρχικά να τον ονοµάσει Cold Tiger, αλλά το όνοµα δεν φαινόταν αρκετά δυναµικό στον Stan Lee κι έτσι κατέληξαν να τον ονοµάσουν Black Panther, τον πιο γνωστό και εµβληµατικό µαύρο ήρωα στον κόσµο των υπερηρώων. Αρχικά η µάσκα του ήταν ανοιχτή, ώστε να βλέπει κανείς το µαύρο δέρµα του, κάτι αντίστοιχο µε τον Batman, αλλά ο Stan Lee είχε την ιδέα να φοράει full face και η ταυτότητά του να αποκαλυφθεί στη συνέχεια, αφού οι αναγνώστες θα έχουν συνδεθεί µε τον χαρακτήρα και την ιστορία. Το τεύχος που πρωτοεµφανίστηκε κυκλοφόρησε τον Ιούλιο του 1966, το πείραµα πέτυχε και ο χαρακτήρας στέφθηκε µε µεγάλη επιτυχία. Η χρήση του ονόµατος Black Panther προηγήθηκε λίγους µήνες από την εµφάνιση του κόµµατος των Μαύρων Πανθήρων µε το ίδιο όνοµα, άγνωστο όµως αν το κόµικ έπαιξε κάποιο ρόλο σε αυτό. Το 1969 αποφάσισαν να φτιάξουν έναν υπερήρωα που θα αποκάλυπτε εξαρχής ότι είναι µαύρος κι έτσι γεννήθηκε ο Falcon, συνεργάτης του Captain America στα κόµικς του, ένας ήρωας που γνώρισε επίσης αρκετά µεγάλη αποδοχή.

08

Καθώς τα χρόνια περνούσαν και το κίνηµα των µαύρων δυνάµωνε, αλλάζοντας τους συσχετισµούς στο κοινωνικό γίγνεσθαι της Αµερικής, οι µαύροι ήρωες άρχισαν να γίνονται αποδεκτοί και επιθυµητοί. Οι καιροί είχαν αλλάξει, διεκδικούσαν και κέρδιζαν τη θέση τους όλο και περισσότερο στην κοινωνία κι αυτό αντανακλούνταν και στην τέχνη. Η µαύρη µουσική και οι ταινίες blaxploitation κατακτούσαν όλο και περισσότερο έδαφος, όποτε το κλίµα ευνόησε την εµφάνιση και άλλων µαύρων υπερηρώων. Έτσι, το 1972, η Marvel απέκτησε τον Luke Cage, έναν µαύρο ήρωα πιο «δροµίσιο», πιο κοντά στην πραγµατικότητα των αφρoαµερικάνων, ο τίτλος του οποίου αποδείχθηκε αρκετά επιτυχηµένος. Μερικά χρόνια αργότερα, το 1977, ακολούθησε και η DC µε τον Black Lightning, από τον δεκαεξάχρονο τότε αφροαµερικάνο σχεδιαστή Trevor Von Eeden. Άλλος σηµαντικός µαύρος ήρωας εκείνη την εποχή ήταν ο Blade, που πρωτοεµφανίστηκε στο «Tomb of Dracula» #10, το 1973, ενώ λίγο καιρό µετά, το 1975 εµφανίστηκε µε επίσης µεγάλη απήχηση και η Storm στους X-Men, µια µεταλλαγµένη που ελέγχει τα καιρικά φαινόµενα. Έκτοτε, ακολούθησαν πολλοί µαύροι ήρωες και ηρωίδες, περισσότερο ή λιγότερο γνωστοί, τόσο από τη Marvel και τη DC, όσο και από µικρότερες εκδοτικές.

Επόµενη κοµβική στιγµή στα αφροαµερικάνικα κόµικς, είναι ίδρυση της Milestone Media, το 1993, από τους Dwayne McDuffie, Denys Cowan, Michael Davis και Derek T. Dingle. Η έκδοση και η διανοµή των κόµικς τους γινόταν µέσω της DC, αλλά διατηρούσαν τα δικαιώµατα των χαρακτήρων τους και των ιστοριών τους. Οι χαρακτήρες του Dakotaverse, του σύµπαντος των Milestone, διαφοροποιούνταν από τους προϋπάρχοντες της DC, διαθέτοντας βάθος και ρεαλιστικότητα και δίνοντας ιδιαίτερη έµφαση στις ιδιαιτερότητες τους. Μάλιστα, µέσα από αυτούς ξεπήδησε και ο πρώτος αληθοφανής τρανς χαρακτήρας. Οι πιο δηµοφιλείς χαρακτήρες που δηµιούργησε ήταν οι: Hardware , Icon, Static και η οµάδα υπερηρώων Blood Syndicate. Ωστόσο, η DC δεν ήταν πολύ ευχαριστηµένη µε την τροπή που έπαιρναν διάφορες ιστορίες κι αυτό τους οδήγησε σε διενέξεις µε την πιο σοβαρή κόντρα ανάµεσα στις δύο εταιρείες να προκύπτει µε αφορµή ένα εξώφυλλο του Static, που έδειχνε τον ήρωα στον καναπέ µε την κοπέλα του να φιλιούνται, ενώ στο τραπέζι υπήρχε ένα κουτί µε προφυλακτικά. Η DC υποχρέωσε τη Milestone να καλύψει το κουτί µε τα προφυλακτικά στο εξώφυλλο, κατηγορώντας τους ότι χρησιµοποιούν το σεξ για να πουλήσουν κόµικς, ενώ ο McDuffie υποστήριξε ότι αυτή η πουριτανική προσέγγιση περιοριζόταν µόνο στη µαύρη σεξουαλικότητα, καθώς δεν είχαν αντίστοιχα προβλήµατα µε λευκούς χαρακτήρες και ότι το κουτί των προφυλακτικών στο εξώφυλλο δεν είχε σχεδιαστεί για να πουλήσει σεξ, αλλά για να δώσει επιπλέον ρεαλισµό στους χαρακτήρες. Σιγά σιγά οι δηµιουργοί της Milestone αποµακρύνθηκαν από τα κόµικς και στράφηκαν προς τη βιοµηχανία animation. Τα πρώτα σηµαντικά βήµατα όµως είχαν γίνει. Ο δρόµος είχε ανοίξει για τους αφροαµερικάνους δηµιουργούς και ήρωες µε αποτέλεσµα πλέον η κατάσταση να έχει βελτιωθεί αισθητά, δίνοντας την ευκαιρία σε µαύρους δηµιουργούς να αφηγηθούν τις δικές τους ιστορίες, να αποτυπώσουν τις δικές τους εµπειρίες µε κόµικς που συχνά διαθέτουν έντονες κοινωνικο-πολιτικές προεκτάσεις («Black», «Your Black Friend and Other Strangers»), φτάνοντας ακόµα να αναγνωρίζονται από σηµαντικούς θεσµούς, όπως τα βραβεία Eisner, όπου το Bitter Root κέρδισε φέτος το βραβείο για την Καλύτερη Συνεχιζόµενη Σειρά. Οι διαφορετικές συνθήκες και το έντονο ενδιαφέρον για την µαύρη καλλιτεχνική κοινότητα έφερε και µια απροσδόκητη εξέλιξη, την εκ νέου συνεργασία της DC µε την Milestones Media, η οποία θα σηµατοδοτήσει την επιστροφή των ενδιαφέροντων χαρακτήρων της Milestone, ενώ ακόµη µια πολυαναµενόµενη κυκλοφορία της DC είναι το «The Other History of DC» σε σενάριο του βραβευµένου µε Όσκαρ σεναριογράφου John Ridley («12 Χρόνια Σκλάβος»), όπου σηµαντικά γεγονότα του σύµπαντος της εταιρίας θα παρουσιάζονται µέσα από την οπτική χαρακτήρων, όπως ο Black Lighting.

Τέλος, δεν γίνεται να µην αναφερθούµε και στις κινηµατογραφικές και τηλεοπτικές µεταφορές γνωστών κόµικ χαρακτήρων που είναι ενδεικτικές της στροφής της βιοµηχανίας προς την µαύρη κοινότητα. Από τη µια, έχουµε τον Black Panther, του οποίου το κινηµατογραφικό ντεµπούτο, όχι µόνο αποτέλεσε εµπορική και καλλιτεχνική επιτυχία, αλλά µετατράπηκε σε σύµβολο µιας ολόκληρης εποχής για την αφροαµερικανική κοινότητα, κερδίζοντας περίοπτη θέση ανάµεσα στο κινηµατογραφικό σύµπαν της Marvel και από την άλλη την πρόσφατη τηλεοπτική µεταφορά του Watchmen, το οποίο επαναπροσδιόρισε τους χαρακτήρες του κόµικ µέσα από το φίλτρο της φυλετικής διαµάχης στην Αµερική και αποδείχθηκε επίκαιρο σε µια χρονιά που σηµαδεύτηκε από την κατακραυγή της αφροαµερικάνικης (και όχι µόνο) κοινότητας ενάντια στην αστυνοµική βία και τον ρατσισµό. Το µέλλον φαντάζει πιο ευοίωνο για την αφροαµερικάνικη κοινότητα και αυτό µόνο αισιοδοξία µπορεί να δηµιουργεί για το µέλλον της σκηνής των κόµικς. Λένα Τζιογκίδου & Λάζαρος Κολαξής

09

BLACK POWER, PANTHER POWER! Τα 60’s ήταν µια δεκαετία που, όχι µόνο στις ΗΠΑ (τη µητρόπολη του ιµπεριαλιστικού συστήµατος), αλλά καιπαγκοσµίως, οι αντιφάσεις της «χρυσής εποχής» αναδεικνύονταν όλο και περισσότερο στα πλατιά λαϊκά στρώµατα, µε πρώτο τη νεολαία, που πλέον µε µαζικούς όρους εισερχόταν στο δηµόσιο πανεπιστήµιο της εποχής και είχε περισσότερες γνώσεις από τις προηγούµενες γενιές. Αποκορύφωµα των αντιφάσεων αυτών ήταν η πετρελαϊκή καπιταλιστική κρίση του 1973 και τα µετέπειτα νέο στάδιο του καπιταλισµού και η νεοφιλελεύθερη διαχείρισή του. Η νεολαία οργιζόταν κι αυτό εκδηλώθηκε σε παγκόσµιο επίπεδο µε το φλογερό εξεγερσιακό ’68 (Γαλλία, Γερµανία, Μεξικό, Βιετνάµ και µε ιδιότυπους όρους η Τσεχοσλοβακία), που στη µητρόπολη του συστήµατος, τις ΗΠΑ, είχε ξεκινήσει πιο νωρίς (όπως και στην Ελλάδα µε τα Ιουλιανά του 1965) µε πυροδότη καταρχάς µια άµεση πτυχή του κοινωνικού βίου, τη φυλετική και ταξική καταπίεση των µαύρων, και σε δευτερεύον επίπεδο το νεολαιίστικο αντιπολεµικό κίνηµα σχετικά µε τον πόλεµο στο Βιετνάµ. Το πρώτο εκ των δύο ήταν ίσως το καθοριστικό στοιχείο για µια ολόκληρη δεκαετία σχεδόν του κοινωνικού βίου στις ΗΠΑ. Το Κίνηµα για τα Πολιτικά και Κοινωνικά ∆ικαιώµατα των Αφροαµερικανών (Civil Rights Movement) µε τις µαχητικές του δράσεις ήδη απ’ τη δεκαετία του 1950 έφερε στο πολιτικό προσκήνιο τα δικαιώµατα των Αφροαµερικανών, οι οποίοι εκείνη την εποχή είχαν αποτινάξει µεν τον ζυγό της δουλείας, όµως οι χωρίς δικαιώµατα ζωές τους µε τα πογκρόµ της Ku-Klux-Klan και την πολιτική του διαχωρισµού δεν διέφεραν αισθητά απ’ την προηγούµενη κατάστασή τους. Για να πετύχει νίκες το Civil Rights Movement πολλοί/ες επώνυµοι/ες και ανώνυµοι/ες αγωνιστές/τριες θυσίασαν τις ζωές τους ή τις έθεσαν µε γεναιότητα σε κίνδυνο. Εµβληµατικές µορφές της πρώτης περιόδου του κινήµατος ήταν φυσικά η Roza Parks, ο Martin Luther King και ο Malcolm X, που ήταν και η ριζοσπαστικότερη µορφή στην εποχή του. Εκείνη την πρώτη γενιά του κινήµατος των Αφροαµερικανών διαδέχθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 η επόµενη γενιά της Black Power, που συγκρότησε ένα κίνηµα πιο νεανικό και πιο ριζοσπαστικό.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο γεννήθηκε κι ο «Μαύρος Πάνθηρας», το 1966, από τους δίδυµους τιτάνες των κόµιξ, Stan Lee και φυσικά τον ίδιο τον «θεό των κόµιξ», Jack Kirby… Το αχτύπητο ντουέτο είχε ήδη κυριεύσει στον χώρο των αµερικανικών κόµιξ: από το 1961 η Marvel σταδιακά κυριαρχούσε απόλυτα στον χώρο, αρχικά µε τους Fantastic Four, έπειτα µε τους X-Men, τους Avengers, τον Daredevil και φυσικά µε µεγαλύτερη επιτυχία τον Spider-Man. Πέραν από στανταρισµένες ιστορίες υπεράνθρωπων ηρώων, οι δηµιουργοί είχαν ήδη θίξει αρκετά άµεσα τον κοινωνικό ρατσισµό µε τους X-Men (που διαχρονικά αποτελούν την αµεσότερη µεταφορά του κοινωνικού ρατσισµού στα κόµικς), ενώ, µαζί και µε τον Steve Ditko, είχαν φέρει στην επιφάνεια τα καθηµερινά οικονοµικά – κοινωνικά προβλήµατα της τότε νεολαίας της χώρας µε τον Spider-Man. Το κλίµα αναταραχής της εποχής επικεντρωνόταν γύρω από το ζήτηµα της φυλετικής καταπίεσης και του ρατσισµού έναντι των µαύρων, ενίοτε παίρνοντας ταξικά χαρακτηριστικά. Την ίδια χρονιά µε τη δηµιουργία του χαρακτήρα ιδρύθηκε το Κόµµα των Μαύρων Πανθήρων. Το κόµµα αποτέλεσε την πολιτική πρωτοπορία του εξεγερσιακού αντιρατσιστικού κι αντιπολεµικού κινήµατος της εποχής, αλλά και την κοινωνική, αφού στρατολόγησε εντός του χιλιάδες µαύρους εργαζόµενους και νεολαίους. Ήταν χάρη στον πρωτοποριακό του έµπρακτο ρόλο, τη µαρξιστική του συγκεκριµένη ανάλυση της πραγµατικότητας, τις θέσεις του για αντιιµπεριαλιστική σοσιαλιστική επανάσταση και για κοινό αγώνα µαύρων και λευκών εργαζοµένων που το κίνηµα κατάφερε να αποσπάσει τόσες νίκες που µένουν ως και σήµερα στις ΗΠΑ υπέρ των µαύρων και δη των φτωχών και δεν ενσωµατώθηκε στο σύστηµα ως καρικατούρα φιλελεύθερου – αστικού δικαιωµατισµού, που θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί, όπως έχει γίνει κι άλλες φορές, από τους ∆ηµοκρατικούς, διασπώντας την εργατική τάξη υπέρ του κεφαλαίου.

Προφανώς οι Lee και Kirby ούτε µαρξιστές ήταν, ούτε αριστεροί. Όµως ως «άνθρωποι του καιρού τους» δε µπορούσαν να ξεφύγουν από το κοινωνικό κλίµα της εποχής. Όπως έχει δηλώσει ο Lee σε συνέντευξή του σχετικά µε τον Black Panther, «Πολλοί από τους συνανθρώπους µας εδώ στην Αµερική δεν είναι λευκοί. Πρέπει να αναγνωρίσεις ότι πρέπει να τους συµπεριλάβεις σε ό,τι κάνεις.» Έτσι θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι µε τον χαρακτήρα του Black Panther, ο Lee κι ο Kirby ήθελαν να πάρουν θέση κατά του ρατσισµού πιο άµεση κι από τους X-Men, εισάγοντας έναν πρωταγωνιστή ήρωα αφρικανικής καταγωγής. Μέσα στα χρόνια η Marvel έχτισε καλά τον χαρακτήρα, δίνοντάς του αρκετούς φίλους αλλά κι εχθρούς, όπως ο Killmonger, δίνοντάς του και µια θέση στους Earth’s mightiest heroes, τους Avengers. Χαρακτηριστικές ιστορίες είναι οι Killmonger’s rage, Panther’s rage, Enemy of the state κ.ά.

10

Πολλοί δηµοσιογράφοι, πολιτιστικοί αναλυτές και µελετητές έχουν µιλήσει τη σηµασία του Black Panther για την αµερικανική λαϊκή κουλτούρα, µε πολλούς να υποστηρίζουν πως η ταινία όντως αντικατοπτρίζει µια αντίθεση στην αµερικανική κοινωνία που µπορεί να αποτελέσει σπίθα αντίστασης. Σήµερα ο Black Panther βρίσκεται στην κορυφή της δηµοφιλίας του τη στιγµή που το κίνηµα Black Lives Matter, µια εξέγερση των φτωχών µαύρων έχει ταρακουνήσει τις ΗΠΑ, µετά τη δολοφονία του George Floyd από λευκό αστυνοµικό. Η δοµική κρίση του συστήµατος, που ξεκίνησε το 2007, έχει αυξήσει τον βαθµό κοινωνικής εξαθλίωσης παγκοσµίως στους εργαζόµενους, τους άνεργους, τη νεολαία και πόσο µάλλον τους µαύρους και τις θηλυκότητες της εργατικής τάξης. Αυτή η κατάσταση δηµιουργεί ριζοσπαστικές τάσεις στο εσωτερικό των πιο καταπιεσµένων κοινωνικών οµάδων. Η απεικόνιση ηρώων όπως ο Black Panther στη µεγάλη οθόνη είναι ταυτόχρονα ένδειξη πίεσης της βιοµηχανίας του Χόλιγουντ από αυτές τις τάσεις, κι αυτό είναι κάτι που δίνει δύναµη σε χιλιάδες. Βέβαια δεν πρέπει να µας διαφεύγει από την άλλη η προοπτική ενσωµάτωσης του κινήµατος, κάτι που εύκολα συµβαίνει, όταν σκοπίµως ή µη παρακάµπτεται το ταξικό στοιχείο, πόσο µάλλον όταν γνωρίζουµε ότι πίσω από υπερπαραγωγές του Hollywood κρύβονται εκατοµµύρια δολάρια σε µεγαλοπαραγωγούς. Παρόλα αυτά, το σηµαντικό σε τέτοια φαινόµενα είναι η ενδυνάµωση που εµπεριέχουν και η τάση ριζοσπαστικοποίησης. Κι εδώ πρέπει να αναζητήσουµε το τι κάνει τον Black Panther έναν ξεχωριστό χαρακτήρα. Ο Black Panther εξέφρασε µια κοινωνική οµάδα παιδιών που µέχρι τότε δεν είχαν ήρωες να ταυτιστούν. Που, όντας ήδη στο κοινωνικό περιθώριο, όντας οι «περισσευούµενοι» των γκέτο, λόγω χρώµατος και ταξικής θέσης, δεν υπήρχε θέση για αυτά ούτε στις σελίδες των κόµικς, ούτε στη µεγάλη οθόνη. Πρόκειται για το ζήτηµα του diversity στην ποπ κουλτούρα, για την ανάγκη ορατότητας κι αναπαράστασης των κοινωνικών µειονοτήτων. Αυτός ήταν κι ο λόγος της γιγαντιαίας απήχησης της ταινίας. Έφερε στο προσκήνιο έναν, µιλώντας γενικά για τη βιοµηχανία του Χόλιγουντ, obscure χαρακτήρα, µε τον οποίον επιτέλους µπορούσαν να ταυτιστούν οι χιλιάδες παιδιών κι όχι µόνο των γκέτο, µπόρεσαν να δουν τους εαυτούς τους, δηλαδή συνολικά την αφροαµερικανική κοινότητα, στη µεγάλη οθόνη. Αυτό το στοιχείο, που από µόνο του σπάει την κυρίαρχη αφήγηση στην ποπ κουλτούρα, είναι η πιο σηµαντική συνεισφορά του Black Panther. Αντίστοιχα, στην ίδια τη Wakanda καθρεφτίζονται προβλήµατα των αφρικανικών χωρών τόσο επί 20ού αιώνα όσο και σήµερα: ζητήµατα εσωτερικής οργάνωσης, πολιτικού καθεστώτος, που συνδέεται µε τον τρόπο παραγωγής, αλλά κυρίως ζητήµατα σχέσης µε τη λευκή (ιµπεριαλιστική επί της ουσίας) ∆ύση.

Εν κατακλείδι, ο Black Panther ήταν και είναι µια προσπάθεια να βγει στο προσκήνιο η αφροαµερικανική κοινότητα, αντανάκλαση κι εν µέρει πυροδότης του εξεγερσιακού ’68 των ΗΠΑ. Γι’αυτό, εµείς πάντα θα λέµε «Wakanda forever!» από κοινού µε το ιστορικό «Black power, Panther power!». Λεωνίδας Βέργος

ΟΙ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΟΙ Ta Nehisi Coates H περίπτωση του Ta Nehisi Coates αποτελεί µια πηγή ελπίδας για την mainstream παραγωγή κόµικς, παρόλο που ο ταλαντούχος κοµίστας έχει δει πολλά υποσχόµενες δουλειές του να ακυρώνονται λόγω χαµηλών πωλήσεων. Ο Coates, γιος βετεράνου στρατιώτη του Vietnam και µέλος των Μαύρων Πάνθηρων, πέρασε από τις µεγαλύτερες εφηµερίδες των ΗΠΑ ως δηµοσιογράφος πριν αφοσιωθεί στη συγγραφή βιβλίων και κόµικ. Το 2016 ξεκίνησε να γράφει το Black Panther για λογαριασµό της Marvel. Το πρώτο τεύχος του πιο δηµοφιλούς Αφρικανού υπερήρωα αναδείχθηκε ως το πιο εµπορικό για το µήνα που κυκλοφόρησε, µε πάνω από 250.000 αντίτυπα. Ο Coates χρησιµοποίησε τις εµπειρίες του ως µαύρος στην Αµερική για να κατανοήσει τον χαρακτήρα. Ο συνδυασµός οξυδέρκειας αναφορικά µε τις εµπειρίες των µαύρων και µιας λογοτεχνικότητας που σπάνια συναντάται σε δηµοφιλή κόµικ, κατάφεραν να µετατρέψουν τις ιστορίες του Black Panther σε ιδιαίτερες αναγνωστικές εµπειρίες. Το Black Panther and Crew που ακολούθησε είναι ένα ακόµα πιο λυρικό έργο που ασχολείται µε λιγότερο γνωστούς χαρακτήρες της χώρας του Black Panther. Ένα πραγµατικό διαµάντι, δυστυχώς η Marvel το ακύρωσε µετά από έξι τεύχη. Αλλά ο Coates επέστρεψε ως σεναριογράφος για το Captain America. Σε αυτή τη δουλειά βασίστηκε περισσότερο στη δράση καθώς ασχολήθηκε µε θέµατα απόγνωσης της Αµερικανικής κοινωνίας, την ταυτόχρονη άνοδο της εξτρεµιστικής δεξιάς και τη θέση του Captain America σε µια κοινωνία δίχως σταθερότητα. Ο Coates αποτελεί µια λαµπρή ελπίδα για το µέλλον των κόµικς, καθώς καταφέρνει να προσφέρει το ταλέντο και τη φρεσκάδα ενός ανεξάρτητου δηµιουργού στους µεγάλους τίτλους της Marvel, ιδιαίτερα σε εποχές που η ποιότητα των κόµικς της ήταν υπό αµφισβήτηση. Η βιοµηχανία των κόµικς µόνο να κερδίσει µπορεί από έναν τόσο ταλαντούχο δηµιουργό.

Christopher Priest

Ο Priest αποτελεί µια ενδιαφέρουσα περίπτωση καθώς πρόκειται για έναν από τους βετεράνους Αφροαµερικανούς δηµιουργούς. Για την ακρίβεια, είναι ο πρώτος µαύρος editor σε mainstream κόµικς και έχει περάσει τη ζωή του δουλεύοντας για τη Marvel και άλλες εκδοτικές σε τίτλους όπως το Black Panther και το Conan. Παράλληλα, είναι µουσικός και συνθέτης, έχοντας δηµοσιεύσει αρκετούς δίσκους gospel µουσικής. Ο Priest γεννήθηκε στο Queens της Νέας Υόρκης. Ξεκίνησε να δουλεύει για τη Marvel στη δεκαετία του 70. ∆εξιοτέχνης στις ιστορίες του, γνωρίζει πως να δοµήσει µια καλή πλοκή και δεν παύει να πειραµατίζεται µε το τρόπο που την παρουσιάζει στον αναγνώστη. Ο Priest έκανε ένα τεράστιο διάλλειµα από την καριέρα του στα κόµικς και µόλις πρόσφατα δέχθηκε να µπει στο δυναµικό της DC. Όπως δήλωσε σε συνέντευξη του, είχε βαρεθεί να γράφει συνεχώς µαύρους χαρακτήρες λόγω του χρώµατος του δέρµατος του. Η DC του έδωσε το χαρακτήρα του λευκού εκτελεστή Deathstroke και ο Priest παρέδωσε ένα υψηλά ποιοτικό αποτέλεσµα, δένοντας διαφορετικές πλοκές και αναδεικνύοντας τους χαρακτήρες. Αργότερα, έγραψε κάποια τεύχη της Justice League τα οποία ασχολήθηκαν λιγότερο µε την επιστηµονική φαντασία και περισσότερο µε ρεαλιστικές διαµάχες και την σχέση µεταξύ των ηρώων. Η δουλειά του αξίζει και µε το παραπάνω, όχι µόνο επειδή ήταν ένας από τους πρώτους Αφροαµερικανούς στη µαζική βιοµηχανία, αλλά κυρίως λόγω των θεµατικών µε τις οποίες καταπιάνεται, από τις οποίες δε λείπουν τα κοινωνικά ζητήµατα. Οι δουλειές του στο Black Panther, τον Green Lantern και τον Deathstroke είναι ιδιαίτερα εµβληµατικές. Τόνια Στεφανάτου

11

12

13

Η ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ ΣΤΑ BANDE DESSINÉES Ένα φαινόµενο, που εκ πρώτης όψεως και σε συνάρτηση µε το παρελθόν της χώρας φάνταζε περίεργο, είναι η µεγάλη ιστορία που έχει η Γαλλία στην αποδοχή της διαφορετικότητας που κρύβει στα σπλάχνα της. Σε δεύτερη ανάγνωση όµως, ακριβώς αυτό το ιµπεριαλιστικό µοτίβο στο οποίο κινούνταν πολλές γαλλικές κυβερνήσεις / βασιλείες ανά τους αιώνες, οδήγησε στην δηµιουργία µιας έντονης απέχθειας του γαλλικού λαού (ή τουλάχιστον, µεγάλης µερίδας αυτού, πολύ µεγαλύτερης από ότι εντός δικών µας συνόρων) σε οτιδήποτε τρεφόταν από την δυστυχία των µειονοτήτων, είτε αυτές ήταν ορισµένες µε βάση το χρώµα του δέρµατος, είτε µε την θρησκεία και την πολιτική πεποίθηση. Αυτή η τόσο γοητευτική αποδοχή των πάντων, η άρνηση των στερεοτύπων, η αποδόµηση της «αποδεκτής ταυτότητας» όπως αυτή ορίζεται από τους εκάστοτε κρατούντες την εξουσία που χαρακτηρίζει τους πολυπολιτισµικούς Γάλλους, δεν θα µπορούσε να µην έχει µια τεράστια φωνή και στις τέχνες, µέρος των οποίων αποτελούν τα bande dessinées, τα γαλλοβελγικά κόµικς.

To Colored: The unsung life of Claudette Colvin σε προσαρµογή και σχέδιο της Emilie Plateau αφιερώνει τις 136 σελίδες του να πει την ιστορία της Claudette Colvin, µιας έγχρωµης Αµερικάνας που στις 2 Μαρτίου του 1955 συνελήφθη στο Montgomery της Alabama επειδή αρνήθηκε να δώσει την θέση της σε µια λευκή γυναίκα µέσα σε ένα λεωφορείο που είχε ξεχωριστά θέσεις για µαύρους και λευκούς. Το κόµικ, βασισµένο στην ιστορία που έγραψε στο βιβλίο της Noire η Tania De Montaigne, έχει απαλές γραµµές ενώ παλ αποχρώσεις του πορτοκαλί ηρεµούν το µάτι µαζί µε µια χειρόγραφη θηλυκή γραµµατοσειρά, στοιχεία που δηµιουργούν έντονη αντίθεση µε την σκληρή ιστορία της οποίας αποτελούν µέρη. Το βρίσκετε από την «σιωπηλή» εκδοτική Europe comics και ψηφιακά.

Όπου και αν ψάξει κανείς για BDs που ασχολούνται µε κοινωνικό/φυλετικό ρατσισµό, στις πρώτες (αν όχι στην πρώτη) θέσεις κάθε λίστας υπάρχει ο Γάλλος Yvan Alagbé µε το Yellow Negroes and Other Imaginary Creatures. Φιγουράροντας σε κάτι παραπάνω από πολλές top 100 συλλογές παγκοσµίως, µαζεύοντας κάτι ράφια βραβεία (αν και όλα εκτός αµερικανικού εδάφους) το κόµικ αυτό «κόστισε» στον δηµιουργό του 17 χρόνια για να ολοκληρωθεί (1994-2011) καθιστώντας το ταυτόχρονα πρωτόλειο και magnum opus του αν επιτραπεί ο πλεονασµός. Φορτισµένο µε δύναµη που σαν γροθιά βγαίνει από την κάθε του σελίδα, το ασπρόµαυρο αιχµηρό σκίτσο πλαισιώνει µια ιστορία από µετανάστη για µετανάστες. Πρωταγωνιστής είναι ο Alain, µετανάστης από το Μπενίν της Αφρικής, που µένει στο Παρίσι και προσπαθεί να θρέψει την οικογένεια του και την λευκή του κοπέλα, Claire, ενώ ταυτόχρονα ακροβατεί στα όρια µιας ψύχωσης και εµµονής µε τον Mario, έναν συνταξιούχο γαλλοαλγερινό αστυνοµικό. ∆ικαίως το Yellow Negroes and Other Imaginary Creatures κατατάσσεται στα πλέον κλασικά της BD Alternative σκηνής, δίπλα σε πολιτικά ορόσηµα όπως το «Palestine» και το «Persepolis». Είναι ένας τίτλος που κάθε µέρα, γίνεται ο σκοπός του να αφυπνίσει και να φέρει τον κόσµο κοντά σε τέτοιες ιστορίες. Ο Yvan συνεργάστηκε για την έκδοση του έργου του στα αγγλικά µε την New York Review Comics, εκδοτική που έφερε για πρώτη φορά το αγγλόφωνο κοινό σε επαφή µε τον τίτλο, σε µια πλούσια έκδοση γεµάτη εξτραδάκια, αφού περιέχει µια ακόµα ιστορία που εµφανίζεται για πρώτη φορά εδώ µαζί µε κάποια προσχέδια και έρχεται στα χέρια µας σε oversized paperback µέγεθος.

14

260 Χρόνια πριν, ένα γαλλικό δουλεµπορικό ονόµατι Utile γεµάτο µαύρους σκλάβους από την Μαδαγασκάρη ναυαγεί κοντά στο νησί Tromelin, στην µέση του Ινδικού ωκεανού. Παρατηµένοι από το πλήρωµα, οι περίπου 60 σκλάβοι (εκ των αρχικών ~160) που επέζησαν του ναυαγίου καταφέρνουν να επιβιώσουν στο άγονο µικρό νησί για 15 χρόνια. Το γεγονός της επιβίωσης τους, έγινε ο ακρογωνιαίος λίθος της προσπάθειας να απαγορευθεί η σκλαβιά στην Γαλλία. Ο Sylvain Savoia, βραβευµένος µε το Grand Prize του φεστιβάλ κόµικς Coince la bulle του Montargis, δραµατοποιεί την ιστορία σε 123 σελίδες γεµάτες µε έντονο χρωµατισµό και καθαρή γραµµή (γνήσιο παιδί της Ligne Claire) στο σχέδιο. Ο Sylvain προσφέρει µια προσαρµογή που µέσα στην απλότητα της αφήγησης, είναι φοβερά εκφραστική και περιγράφει έναν αγώνα επιβίωσης κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες. Στο εξώφυλλο οι σκλάβοι κοιτούν µε απόγνωση προς την ελευθερία που χάνεται στον θαλάσσιο ορίζοντα και ο αναγνώστης στέκεται δίπλα τους από την πρώτη σελίδα. Το The Forgotten Slaves of Tromelin φτάνει στα χέρια µας από την Europe Comics, την εκδοτική της καρδιάς µας.

L’autoroute du soleil, ή αλλιώς «Ο δρόµος του Ήλιου» είναι η εθνική οδός που συνδέει την Λυόν µε την Μασσαλία στη Γαλλία. Είναι επίσης ο τίτλος ενός κόµικ του Baru (θα µπορούσε άραγε να λείπει από τέτοια λίστα;) που εκδόθηκε από την Casterman το 1995 στο καθόλου ευκαταφρόνητο µέγεθος των 426 σελίδων. Ο Baru εδώ µας λέει την ιστορία του Καρίµ, παιδιού µεταναστών στην Γαλλία που στα 22 του χρόνια βγάζει τα προς το ζην όντας ζιγκολό για πλούσιες ώριµες κυρίες, πουλώντας ναρκωτικά και παίζοντας χαρτιά. Ο Καρίµ, µαζί µε τον 17χρονο Alexandre ο οποίος τον θαυµάζει απεριόριστα, ξεκινά ένα road trip έχοντας στο κατόπι του τον Raul Faurissier, µέλος της ακροδεξιάς φασιστικής οργάνωσης Élan National Français. Ο Baru µε το καρτουνέ και sketchy πενάκι του σχεδιάζει µια ιστορία που στην ελαφρότητα της, σχολιάζει καυστικά και εύστοχα την πάντα υπάρχουσα αλλά καλά κρυµµένη ισχύ της ακροδεξιάς στη Γαλλία.

Και, για να ευλογήσουµε λίγο τα γένια µας, θα φροντίσουµε να µην παραλείψουµε µια τιµητική αναφορά στο La Revue dessinée, µια κόµικ ανθολογία παρόµοιου µοτίβου µε το Comic Cultura, τον Μπλε Κοµήτη ή ακόµα και την Βαβέλ, που κυκλοφορεί στην Γαλλία από το 2013, αριθµώντας 28 τεύχη µε τριµηνιαία συχνότητα κυκλοφορίας. Μέσα θα βρείτε ύµνους στην διαφορετικότητα µε εκτενή αφιερώµατα στην LGBTQ+ κοινότητα, σε θρησκευτικές ή φυλετικές µειονότητες που βρίσκουν καταφύγιο µέσα στην τέχνη. Στις σελίδες του εµφανίζονται συχνά ιστορίες που καταπιάνονται µε θέµατα κοινωνικού ρατσισµού και ανισότητας, εστιαζόµενα κυρίως σε ιστορίες προσφύγων που έχουν εικονογραφηθεί από γνωστά ονόµατα της alternative, underground αλλά και φανζίν σκηνής της χώρας. Το µέγεθος κυµαίνεται στο εύρος των 150-250 σελίδων, εκδότες είναι οι ίδιοι και µερικά ονόµατα που έχουν περάσει από το περιοδικό είναι οι Olivier Bras, James, Yvan Alagbé, Sylvain Lapoix, Damien Brunon, David Vandermeulen, Le Binôme. Αλέξανδρος Παναγιωτόπουλος

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

MARKO

STOJANOVIC ΕΧΩ ΩΣ ΒΑΣΙΚΟ ΣΤΟΧΟ ΝΑ ΧΤΙΣΩ ΓΕΦΥΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ

Συνέντευξη στον Ίωνα Αγγελή

Θυµάµαι πέρσι το καλοκαίρι που όλα ήταν φυσιολογικά, που όλοι συνεχίζαµε τις ζωές µας ξέγνοιαστα, δίχως κάποιον κοινό φόβο, και δίχως αβεβαιότητα για το µέλλον. Ήταν το περσινό το καλοκαίρι που µου έλεγαν παιδιά από το περιοδικό και φίλοι δηµιουργοί κόµικς, όπως ο Θανάσης Καραµπάλιος ή ο Περικλής Κουλιφέτης, πόσο υπέροχα πέρασαν στο Βαλκανικό Φεστιβάλ Κόµικς, µε διοργανωτή τον Marko Stojanovic, και µε παρότρυναν να ανέβω και εγώ πάνω φέτος. Μπορεί τα ταξιδιωτικά σχέδια να ναυάγησαν, ωστόσο η περιέργειά µου για το πρόσωπο του Marko Stojanovic, ενός ανθρώπου που µαζεύει κάθε χρόνο χιλιάδες δηµιουργούς από όλο τον κόσµο- ακόµα και από χώρες που δεν ξέραµε πως έχουν κόµικς (πχ Μαδαγασκάρη)- αλλά και τείνει να ενώσει τα Βαλκάνια υπό µια κοινή κόµικς ταυτότητα, όλο και µεγάλωνε. Στην αναζήτησή µου βρήκα µερικές τροµερές δουλειές που έχει κάνει, όπως και κάποια αξιοσηµείωτα στοιχεία. Τα τελευταία 24 χρόνια έχει διατελέσει ως comic artist, αλλά και ως µεταφραστήςστη Σερβία είχε µεταφράσει κόµικς όπως τα Hellboy και το Sky Doll. Έχει γράψει δεκάδες κόµικς στην Σερβία, µε πιο πρόσφατο το «Do pakla I nazad» («Ως Την Κόλαση», µια αυτόνοµη ιστορία του θα βρείτε στις επόµενες σελίδες του περιοδικού) για τον εορτασµό ενός αιώνος από το τέλος του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου. Στην Γαλλία έχει κάνει επίσης πολλές δουλειές, µε τελευταία την «Le Croix Sanglante» από την Delcourt, ενώ στην Αµερική έχει συµµετάσχει στα πρώτα δύο volumes της ανθολογίας «Shock» της εκδοτικής Aftershock. Ο Marko πέραν του φεστιβάλ που ανέφερα και πιο πάνω, έχει ενορχηστρώσει ένα περιοδικό κόµικς µε δεκάδες δηµιουργών από όλα τα Βαλκάνια, ονόµατι «Strip Pressing». ∆ιδάσκει κόµικς στη σχολή του στο Lescovac, και έχει διακριθεί δεκάδες φορές µε βραβεία σε όλα τα Βαλκάνια. Και τώρα ήρθε νοµίζω το σηµείο να σας τα εξηγήσει εκείνος καλύτερα στην παρακάτω συζήτησή µας…

Ποιος είναι ο Marko Stojanovic; Καλή ερώτηση. Ψάχνω να βρω µια σωστή απάντηση επί 42 συναπτά έτη, και ακόµα δεν νοµίζω να έχω φτάσει κοντά στο να την βρω. Ακόµα και έτσι, αν θα έπρεπε να µαντέψω, θα έλεγα πως είναι πολλά πράγµατα για πολλούς διαφορετικούς ανθρώπους.

Τα κόµικς αποτελούν ένα µεγάλο κοµµάτι της ζωή σου… Γιατί, αλήθεια; Χάρη στα κόµικς έµαθα να διαβάζω το κυριλλικό και το λατινικό αλφάβητο. Είναι ο πρώτος έρωτας που ποτέ δεν πρόκειται να ξεχάσεις. Ξεκίνησα να ζωγραφίζω από παιδί, αλλά τελικά µε ενδιέφερε µόνο να ζωγραφίζω κόµικς. Πάντα είχα ιστορίες να διηγηθώ, και πάντα τα κόµικς µου φαίνονταν ως το ιδανικό µέσο για να τις αποδώσω. Με αυτή τη σκέψη πορεύτηκα από τα 5 µου µέχρι και σήµερα…

« Όταν τόσοι σημαντικοί δημιουργοί συμμετέχουν σε κάτι δικό σου, γιατί τους αρέσει απλά η ιστορία, θα έπρεπε να ήσουν τρελός να μην ένιωθες περήφανος! » Υπάρχει κάποια δουλειά σου που σε κάνει περήφανο; Τείνω να κρίνω καθετί που κάνω. Πάντα σκέφτοµαι πως θα µπορούσα κάθε µου πράξη, κάθε µου δουλειά να την κάνω καλύτερη… Τέτοιες σκέψεις τις αφήνω στην άκρη ψιλοάµεσα, όταν έχω να κάνω µε ένα deadline. Συνήθως τέτοιες σκέψεις µου έρχονται όταν κάποιος µου λέει πως του άρεσε ένα έργο µου, και µε επαναφέρει στη δηµιουργική του διαδικασία. Έχοντας πει βέβαια αυτό, µπορώ να πω πως είµαι γενικά περήφανος για την σειρά «Vekovnici». Θα το ονόµαζα έως και το magnus opus µου. Μέχρι στιγµής µετράει 11 volumes µε 3 ακόµα από την spinoff σειρά του, «Bloodless». Περισσότεροι από 200 καλλιτέχνες από όλα τα Βαλκάνια έχουν συµµετάσχει, εκ των οποίων οι περισσότεροι δουλεύουν σε τακτική βάση για τις µεγάλες εκδοτικές Marvel, DC, Delcourt, Soleil, Glenat, Bonelli – δίχως να αµείβονται για τη δουλειά τους. Όταν τόσοι σηµαντικοί δηµιουργοί συµµετέχουν σε κάτι δικό σου, γιατί τους αρέσει απλά η ιστορία, θα έπρεπε να ήσουν τρελός να µην ένιωθες περήφανος!

Ακούµε πως είσαι µέλος του Εθνικού Συνδέσµου Σερβικών Κόµικς Δηµιουργών. Πες µας δύο λόγια για αυτό… ∆εν είµαι πια, ήµουν µέχρι και πριν 4 χρόνια, στα πρώτα κιόλας χρόνια του Συνδέσµου. Οι ιδέες γύρω από τον Σύνδεσµο, αν και θετικές, χάνουν τον σεβασµό και το στάτους άλλων Συνδέσµων για ηθοποιούς ή ζωγράφους που έχει η Σερβία. Ο καλός µου φίλος και υπέροχος κοµίστας Vladimir Krstic Laci είναι ο νέος πρόεδρος του Συνδέσµου και ελπίζω να κάνει την διαφορά. Όποτε χρειαστούν ξανά τη βοήθειά µου, θα την έχουν.

30

Ρίχνοντας µια µατιά στο βιογραφικό σου, εάν υπάρχει κάτι που τραβάει την περισσότερη προσοχή, αυτό θα ήταν το Βαλκανικό Φεστιβάλ Νεαρών Δηµιουργών Κόµικς, όπου δηµιουργοί από κάθε λογής χώρα παίρνουν µέρος. Ποια είναι τα στοιχεία που το κάνουν τόσο ιδιαίτερο; Αρχικά, το φεστιβάλ υπάρχει από το 1998, πράγµα που το κάνει ένα από τα γηραιότερα των Βαλκανίων. Επιπλέον, πολύ σηµαντικά είναι τα περσινά νούµερα εκθετών που είχαµε. Συγκεκριµένα, είχαµε 3017 εκθέτες από 67 διαφορετικές χώρες και από τις 6 ηπείρους, που µας κάνει από τις µεγαλύτερες εκθέσεις σε αυτό το µέρος του κόσµου. Στη συνέχεια, είναι το µοναδικό φεστιβάλ που συµµετέχουν όλα τα Βαλκάνια, και το µόνο που έχει ως βασικό στόχο να χτίσει γέφυρες ανάµεσα στις χώρες των Βαλκανίων. Τέλος, το φεστιβάλ απευθύνεται κυρίως σε νέους δηµιουργούς κόµικς, που επίσης συµβάλλει στην ιδιαιτερότητα του. Κλπ, κλπ…

Η Σερβία- και γενικώς τα Βαλκάνια- αγαπάνε τα κόµικς; Η πρώην Γιουγκοσλαβία έχει µεγάλη και πλούσια παράδοση όσον αφορά την Ένατη Τέχνη. Τα κόµικς έκαναν την πρώτη τους εµφάνιση γύρω στη δεκαετία του ’30, και έκτοτε δεν σταµάτησαν. Στη σηµερινή εποχή, η Σερβία έχει περίπου 20 εκδοτικούς οίκους για κόµικς, γύρω στα 15 φεστιβάλ κόµικς, αλλά και σχεδόν 70 δηµιουργούς κόµικς που δουλεύουν για τους µεγαλοεκδότες της Γαλλίας, της Ιταλίας και των ΗΠΑ. Μπορεί να θεωρηθεί µικρή η σκηνή αν µιλήσουµε για τις πωλήσεις, αλλά ακόµα και έτσι, δεν είναι καθόλου άσχηµα…

« Ποτέ να μην υποτιμάμε, λοιπόν, το αίσθημα ελευθερίας που μπορεί να σου επιφέρει το τζάμπα έως και σε αυτό το μέρος του κόσμου… »

Νιώθεις πως συνήθως παραβλέπουµε τα κόµικς ταλέντα; Υπάρχει ένα σέρβικο ρητό, που λέει ότι κανένας δεν είναι προφήτης στο ίδιο του το χωριό. Στα µέρη µας, είναι δύσκολο να σε δεχθούν ως επιτυχηµένο. Μονάχα όταν κάποιον τον έχουν αποδεχθεί απέξω, δηλαδή αν έχει πετύχει πράγµατα εκτός της πατρίδας του, τότε τον αφήνουν να νιώσει ιδιαίτερος. Όσον αφορά τη Σερβία, αν υπάρχει ένα πράγµα που µε ενοχλεί στους αναγνώστες της, είναι η κοµπλεξική άποψη πως αν κάτι είναι από τη χώρα τους, τότε θα είναι χειρότερο από τα του εξωτερικού. ∆εν µπορώ να κατανοήσω αυτή τη λογική, και ούτε πρόκειται.

Υπάρχουν συγγραφείς ή σχεδιαστές κόµικς που θαυµάζεις; Αν ναι, µε ποιους τρόπους επηρεάζουν τα έργα σου; Μικρότερος είχα πολλούς δηµιουργούς που θαύµαζα, όπως οι Greg, Berardi, Hugo Pratt, Alan Moore, Frank Miller, Neil Geiman, Warren Ellis… Τώρα όµως δεν τους έχω στο µυαλό µου σαν είδωλα. Νοµίζω πως πρόκειται για µια φυσιολογική εξέλιξη- όσο περισσότερο ασχολείσαι σε ένα πεδίο, τόσο πιο πολύ βλέπεις τη µεγάλη εικόνα. Και όταν κατέχεις την µεγάλη εικόνα, τότε γίνεται πολύ δύσκολο να ειδωλοποιήσεις τον οποιονδήποτε - όπως και πρέπει…

Και τελικά, ως ένας αναγνωρισµένος δηµιουργός κόµικς, τι συµβουλές θα έδινες σε κάποιον ανερχόµενο δηµιουργό; ∆εν φέρω άποψη για το «αναγνωρισµένος δηµιουργός κόµικς» κοµµάτι, αλλά αυτό που λέω στους µαθητές µου στη σχολή κόµικς του Leskovac είναι πως θα πρέπει να είστε ειλικρινείς µε τους εαυτούς σας και την δουλειά σας, ώστε να δώσετε τον καλύτερό σας εαυτό. Κανείς δεν θα ξέρει αν κάτι το κάνατε δωρεάν ή επί πληρωµής, αν είχατε πολύ χρόνο ή όχι, αν εµπνευστήκατε ή µισήσατε την διαδικασία- και δεν θα νοιαστεί και κανένας. Το µόνο που βλέπουν είναι το όνοµά σας και το τελικό αποτέλεσµα. Αυτό είστε για εκείνους. Συνεπώς κάντε, όσο το δυνατόν γίνεται, το καλύτερο που µπορείτε.

Δουλειές σου δεν έχουν εκδοθεί µόνο στη Σερβία, αλλά και στη Γαλλία! Μίλησέ µας για την εµπειρία, και για το πόσο διαφορετικό είναι το κοινό της Σερβίας από εκείνο της Γαλλίας. Όποια εµπειρία είχα είναι διαφορετική- στην Αµερική, στην Γαλλία ή στη Σερβία… Η κύρια διαφορά είναι το πολιτισµικό στάτους των κόµικς και, φυσικά, το είδος της ανταµοιβής που διαπραγµατεύεται. Στην Γαλλία υπάρχει µεγάλος σεβασµός απέναντι στα κόµικς. Στη Σερβία έχουµε ακόµα µακρύ αγώνα. Έπειτα, σπάνια αν θα πληρωθώ κάνοντας κόµικς στη Σερβίακάνω το Vekovnici για σχεδόν 15 χρόνια τώρα, δίχως να αµοίβοµαι- διότι δεν µπορείς να ζήσεις από τα κόµικς στη Σερβία. Η βασική µου ασχολία είναι αυτή του καθηγητή Αγγλικών σε δηµοτικό σχολείο. Στην Γαλλία, όπως και στην Αµερική, είναι βιοµηχανία. Μπορείς να ζήσεις από την Ένατη Τέχνη, πράγµα που σε ανανεώνει. Βέβαια, όπου εµπλέκονται χρήµατα και βιοµηχανίες, πάντα θα υπάρχει µια επίβλεψη και κάποιοι κανόνες που θα χρειαστεί να ακολουθήσεις. Στην Σερβία, έλλειψη χρηµάτων σηµαίνει καµία επίβλεψη, που έχει τα θετικά του. Ποτέ να µην υποτιµάµαι, λοιπόν, το αίσθηµα ελευθερίας που µπορεί να σου επιφέρει το τζάµπα έως και σε αυτό το µέρος του κόσµου…

Με ποιους τρόπους ο covid-19 και η καραντίνα επηρέασαν τα πλάνα σου; Θεωρώ πως ο covid άλλαξε τις ζωές µας προς το χειρότερο. Με έκλεισε στο σπίτι µου µε την εξάχρονη κόρη µου, κάτι που µε επηρέασε αρνητικά στην συγγραφή. Και δεν αναφέροµαι στα πόσα φεστιβάλ αναβλήθηκαν ή ακυρώθηκαν, ή στο πόσο πολύπλοκο είναι να οργανώνω το δικό µου.

« Αν υπάρχει ένα πράγμα που με ενοχλεί στους αναγνώστες της, είναι η κομπλεξική άποψη πως αν κάτι είναι από τη χώρα τους, τότε θα είναι χειρότερο από τα του εξωτερικού. Δεν μπορώ να κατανοήσω αυτή τη λογική, και ούτε πρόκειται. » 31

32

33

34

35

36

37

ΝΕΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΟΜΙΚΣ ΕΝ ΜΕΣΩ COVID-19 Μπορεί αυτή η πανδηµία να έφερε την αναβολή των ελληνικών φεστιβάλ κόµικς, ωστόσο µερικές εκδοτικές έβγαλαν νέες δουλειές Ελλήνων, όσο και ξένων δηµιουργών. Η πλειονότητα των νέων ελληνικών εκδόσεων κόµικς που κυκλοφόρησαν την περίοδο Απρίλιο – Αύγουστο του 2020, τις παρουσιάζουµε στις επόµενες γραµµές…

Η ΠΑΡΑΜΟΝΗ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΝΥΧΤΑΣ από τους Patrick Rotman & Sebastian Vassant (Μικρός Ήρως, Μάιος 2020, µετάφραση: Τατιάνα Ραπακούλια) «Είµαστε όλοι Εβραίοι και Γερµανοί» Ο Μάιος του 1968 πρόκειται για µια από τις πιο καθοριστικές στιγµές της κοινωνικής επανάστασης, και ένα σύµβολο αντίστασης προερχόµενο από τις νεότερες γενιές, εκείνες των φοιτητών. Ένας µήνας αγώνων για την γαλλική κοινωνία, που αποφάσισε να εναντιωθεί στην εξουσία και να φωνάξει για τα δικαιώµατά της. Την ιστορία αυτού του ιστορικού Μάη µας την διηγείται ο Patrick Rotman, και την εικονογραφεί ο Sebastian Vassant στο κόµικς «Η Παραµονή Της Μεγάλης Νύχτας», που κυκλοφόρησε πριν λίγους µήνες από τις εκδόσεις Μικρός Ήρως σε τέσσερις συνέχειες. Τα γεγονότα τα βλέπουµε µέσα από τα µάτια ενός φοιτητή που µπλέχτηκε τυχαία στα γρανάζια του επαναστατικού κινήµατος, µετά από µια επανένωση που είχε µε µια παλαιά συµµαθήτριά του από το λύκειο. Ο πρωταγωνιστής από παθητικός ξαφνικά γίνεται ενεργός, παρακολουθεί (όπως και οι αναγνώστες) τις οµιλίες που γίνονται από το κοµµουνιστικό κίνηµα, από το αναρχικό, στέκεται δίπλα σε ιστορικές φιγούρες όπως ο Κον-Μπεντίτ, εκφράζει την οργή του στην εξουσία, προβληµατίζεται, µάχεται µε την αστυνοµία στους δρόµους του Παρισιού… Ωστόσο, η αφήγηση του κόµικ δεν µένει µόνο στη σκοπιά των φοιτητών. ∆είχνει όσα συµβαίνουν και στα ανώτερα κλιµάκια του γαλλικού κράτους, πίσω από τις πόρτες του κοινοβουλίου. Παρακολουθούµε τις φασιστικές ενέργειες του Ντε Γκωλ, τις µοναρχικές του αντιλήψεις, τις συγκρούσεις του µε τον πρωθυπουργό Ποµπιντού. Από το αρχηγείο των αστυνοµικών, στο Υπουργείο Εσωτερικών, η αφήγηση µετακινείται όπου είναι απαραίτητο ώστε να δοθεί µια ολοκληρωµένη εικόνα της ταραγµένης εκείνης περιόδου και της εξέλιξης των γεγονότων.

ΦΑΞ ΑΠΟ ΤΟ ΣΑΡΑΓΕΒΟ

από τον Joe Kubert (Μικρός Ήρως, Ιούνιος 2020, µετάφραση: Γαβριήλ Τοµπαλίδης) Πρόκειται για ένα κόµικ βασισµένο στην αληθινή ιστορία µίας οικογένειας Βόσνιων που βίωσαν τον τρόµο και τις κακουχίες του πολέµου, απ’ τον οποίο προσπάθησαν να διαφύγουν µε κάθε τρόπο. Πρωταγωνιστής είναι ο Έρβιν, ένας δηµιουργός κόµικ, ο οποίος έχει εγκλωβιστεί µε την οικογένειά του στο Σαράγεβο το 1992 οπότε ξεκίνησε µία µεγάλης έντασης επίθεση στην πόλη απ’ τον αντίπαλο σερβικό στρατό. Εκείνος επικοινωνεί µε τον φίλο του Joe, δηµιουργό του κόµικ µέσω φαξ, προκειµένου να του µεταφέρει τα νέα του και να τον ενηµερώνει για τις εξελίξεις στο µέτωπο του Εµφυλίου. Αυτά τα φαξ θα γίνουν τελικά η πρώτη ύλη δηµιουργίας του κόµικ. Ο Joe Kubert ουσιαστικά εικονογραφεί την ιστορία του Έρβιν, έτσι όπως τη διηγείται ο ίδιος από ηµέρα σε ηµέρα -σαν ένα ηµερολόγιο πολέµουµέσω των φαξ που στέλνει στους φίλους του για να τους ενηµερώσει για την κατάσταση της οικογένειάς του και για να ζητήσει τη βοήθειά τους. Το κόµικ του Kubert είναι ένα βαθιά αντιπολεµικό κόµικ. Κεντρικός άξονας της ιστορίας είναι η απεγνωσµένη προσπάθεια της οικογένειας του Έρβιν να επιβιώσει απ’ την αιµατοχυσία και να καταφέρει να διαφύγει απ’ το Σαράγεβο που δέχεται επίθεση για µήνες. Αν δεν βασιζόταν σε αληθινά γεγονότα θα ήταν υπόδειγµα ενός αγωνιώδους θρίλερ επιβίωσης µίας οικογένειας αµάχων σε συνθήκες ολοκληρωτικού πολέµου. Όµως όπως σηµειώνει ο δηµιουργός του «αν νιώσετε, διαβάζοντας αυτή την ιστορία, πως είναι παρατραβηγµένη, υπερβολική για να ‘ναι αληθινή, θα κατανοήσω απολύτως αυτή σας την αντίδραση. ∆ιαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας τα φάξ του Έρβιν (που ήταν εκατοντάδες), το ίδιο ένιωσα και ‘γω. Εντούτοις αυτή η ιστορία είναι αληθινή». Μάλιστα προκειµένου να ενισχύσει το ρεαλιστικό στοιχείο της ιστορίας ο Kubert παραθέτει αυτούσια πολλά από τα φαξ που αντάλλαζε ο Έρβιν καθ’ όλη τη διάρκεια της τραγικής παραµονής του στο Σαράγεβο. Πάντως, παρά την δεδοµένη ιστορική αξία της προσωπικής µαρτυρίας του Έρβιν, το Φαξ από το Σαράγεβο δεν πρέπει να διαβαστεί ως µία ολοκληρωµένη ιστορική αφήγηση για τον Εµφύλιο της Γιουγκοσλαβίας, παρά µόνο ως µία ιστορική µαρτυρία µε εγγενείς περιορισµούς σε σύγκριση µε µία ολοκληρωµένη ιστορική έρευνα. Ο γιουγκοσλαβικός εµφύλιος είναι ένα δύσκολο ιστορικό κεφάλαιο της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας. Είναι έντονα ιδεολογικά φορτισµένος, ως αποτέλεσµα της έξαρσης των εθνικισµών στα Βαλκάνια, της κατάρρευσης του «υπαρκτού» σοσιαλισµού και τελικώς της ιδεολογικής αντιπαράθεσης καπιταλισµού – «υπαρκτού» σοσιαλισµού, η οποία δηµιούργησε αποσχιστικές τάσεις και έτσι προκάλεσε τον πολυετή αιµατηρό εµφύλιο. Στον επίλογο του εµφυλίου, το 1999, το ΝΑΤΟ αναµείχθηκε µε ένοπλη ιµπεριαλιστική επίθεση µε το πρόσχηµα της «ανθρωπιστικής επέµβασης», την οποία έχει διηγηθεί ο Ζόγκραφ στο κόµικ Χαιρετίσµατα από τη Σερβία. Μάνος Βασιλείου Αρώνης

Ο Rotman έχοντας ζήσει ο ίδιος από πρώτο χέρι τον Μάη του ’68, δηµιουργεί µια µίξη των βιωµάτων του, όσο και βαθιάς ιστορικής έρευνας (ειδικά όσον αφορά στην απεικόνιση της εξουσίας). Ο Vassant µε την µοναδική του πένα, χρησιµοποιεί ένα αρκετά αφαιρετικό σχέδιο, ώστε να αποδώσει µε τον καλύτερο τρόπο την ταραχή, την αγανάκτηση, τους προβληµατισµούς, την επανάσταση. Το σενάριο µεταφέρεται από µέρος σε µέρος, µέρα σε µέρα, στιγµή προς στιγµή δίνοντας αρκετό χρόνο σε κάθε συµβάν. Το κόµικ δεν µένει σε µια απλή ιστορική καταγραφή, αλλά προσπαθεί να αποδώσει τα συναισθήµατα που κατέκλυζαν την κοινωνία της εποχής, αναπτύσσοντας µε αυτό τον τρόπο τους µυθοπλαστικούς χαρακτήρες. Εντός του κόµικς θα βρεθούν και πολλές ιστορικές παραθέσεις, όπως πληροφορίες σχετικά µε το κίνηµα 22 Μαρτίου, αλλά και πολλές αφίσες της περιόδου, που δηµιουργήθηκαν εντός της σχολής Καλών Τεχνών από φοιτητές της. Ίωνας Αγγελής

38

ΟΙ ΟΜΗΡΟΙ ΤΟΥ ΓΚΑΙΡΛΙΤΣ

από τον Θανάση Πέτρου ( Ίκαρος, Μάιος 2020 ) Ο πόλεµος και ο διχασµός µέσα απ’ τα µάτια απλών στρατιωτών Η περίοδος του Εθνικού ∆ιχασµού αποτελεί µία απ’ τις σηµαντικότερες ιστορικές περιόδους της σύγχρονης Ελλάδας. Η πολιτική διαµάχη µεταξύ Φιλελεύθερων – Βασιλικών έλαβε διαστάσεις εµφυλίου πολέµου χαµηλής έντασης µε διακύβευµα τη συµµετοχή της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσµιο Πόλεµο. Η µεγάλη σηµασία της περιόδου του Εθνικού ∆ιχασµού έγκειται στο γεγονός ότι σε αυτά τα χρόνια διαµορφώθηκε το πολιτικό -και το συνταγµατικό- πλαίσιο επί του οποίου εν πολλοίς οικοδοµήθηκε το ελληνικό κράτος, όπως αυτό συγκροτήθηκε µετά τους Βαλκανικούς Πολέµους και τον Α’ Παγκόσµιο Πόλεµο αλλά και µετά την τραγωδία της Μικρασιατικής Καταστροφής. Οι Όµηροι του Γκαίρλιτς ήταν ένας λόχος του ελληνικού στρατού, ο οποίος το 1916 εν µέσω Εθνικού ∆ιχασµού βρισκόταν στην Καβάλα. Ενώ ελληνικές πόλεις κινδύνευαν από τον βουλγαρικό στρατό και άλλες πολιορκούνταν από πολεµικά πλοία της Αντάντ, ο ελληνικός στρατός είχε εντολή να διατηρήσει την ουδετερότητά του. Ανάµεσά τους βρίσκονταν και οι στρατιώτες οι οποίοι στη συνέχεια κατέληξαν να γίνουν οι «όµηροι» του Γκαίρλιτς. Η ιστορία παρουσιάζεται µέσα από τα µάτια των απλών στρατιωτών οι οποίοι δεν µπορούν να αντιληφθούν τι σηµαίνει να παραµένουν ουδέτεροι ενώ βρίσκονται στην καρδιά του πολεµικού µετώπου. Τελικώς κατέφυγαν µε το ∆’ Σώµα Στρατού συντεταγµένα στην ανατολική Γερµανία, σε ένα στρατόπεδο στο Γκαίρλιτς της Σιλεσίας στο οποίο παρέµειναν για πολύ καιρό. Πίσω στην Ελλάδα ο Εθνικός ∆ιχασµός είχε µετατραπεί σε εµφύλιο µεταξύ βενιζελικών και βασιλικών και -όπως ήταν αναµενόµενο- παρά την απόσταση και την ελλειπή ενηµέρωση, το βαθύ ρήγµα που είχε δηµιουργηθεί στην ελληνική κοινωνία επηρέασε και τις δικές τους διαπροσωπικές σχέσεις, δηµιουργώντας εντάσεις, ρήγµατα και συγκρούσεις στο στρατόπεδο. Στο κόµικ του Θανάση Πέτρου παρακολουθούµε την περίοδο του Εθνικού ∆ιχασµού µέσα από την οπτική γωνία των απλών στρατιωτών ενός στρατιωτικού σώµατος που βρίσκονται αποκοµµένοι σε ένα στρατόπεδο µίας χώρας που ξεκινά ως ουδέτερη και καταλήγει εχθρική. Πρωταγωνιστές είναι αυτοί οι απλοί στρατιώτες, που στην πραγµατικότητα είναι απλοί καθηµερινοί άνθρωποι οι οποίοι έτυχε να επιστρατευτούν απ’ τη χώρα τους για να λάβουν µέρος σε έναν πόλεµο. Απ’ τα καρέ της ιστορίας απουσιάζουν εντελώς οι µεγάλες προσωπικότητες, οι οποίες εµπλέκονται στην αφήγηση µόνο στο βαθµό που επηρεάζουν τις ζωές των στρατιωτών του Γκαίρλιτς. Ακολουθώντας αυτή τη µεθοδολογία ο Πέτρου µας θυµίζει ότι η ιστορία δεν γράφεται µόνο από τις µεγάλες προσωπικότητες, τους βασιλιάδες, τους κυβερνήτες και τους στρατιωτικούς, αλλά κυρίως από τους καθηµερινούς ανθρώπους, από τους «από κάτω» και από τις επιλογές τους, δηλαδή από εκείνους που «κουβάλησαν τα αγκωνάρια» σύµφωνα µε τον Μπρεχτ, για να χτιστεί η «Θήβα η εφτάπυλη». Το κόµικ στοχεύει να προβληµατιστεί γύρω από τις έντονες πολιτικές καταστάσεις µε διαχρονικότητα όπως είναι ο διχασµός, η δύναµη της εξουσίας και ο πόλεµος και παράλληλα να µελετήσει τις εντάσεις που δηµιουργούνται στην ψυχοσύνθεση και στις διαπροσωπικές σχέσεις ανθρώπων ταλαιπωρηµένων, που βρίσκονται σε οριακές στιγµές. Μάνος Βασιλείου Αρώνης

SCARY TALES

από τον Πάνο Ζάχαρη ( Jemma Press, Ιούνιος 2020 ) Παραµύθια από µια πολιτική σκοπιά Το Scary Tales, η έντυπη συλλογή από στριπς του Πάνου Ζάχαρη –που πρωτοδηµοδιεύθηκαν µέσα από το «Καρέ Καρέ» της Εφηµερίδας των Συντακτών- έχει ως κεντρικό άξονα τα παραµύθια, τους παιδικούς µύθους, που τόσο καλά γνωρίζαµε ως µικροί. Όµως αυτές οι ιστορίες, κρύβουν µια πιο σκοτεινή, µια πιο πολιτική πλευρά. Και τελικά έγινε το κίνητρο του Ζάχαρη να τις απεικονίσει… Από την Κοκκινοσκουφίτσα, στον Τζακ και την φασολιά, στο κορίτσι µε τα σπίρτα, στα τρία γουρουνάκια, στον λαγό και την χελώνα, στο Ασχηµόπαποκλπ, κλπ- ανασύρονται ιστορίες µε διάφορα παράδοξα, διάφορους αναχρονισµούς, πολιτικές νύξεις. Είναι αυτές οι αφηγήσεις που ακολουθούν άλλες γνωστές «µετατροπές» φηµισµένων έργων, όπως έκανε ο Robert Sikoryak ή o Gary Panter και τώρα έρχεται να συµβάλει σε αυτές και ο Ζάχαρης. Αν έπρεπε να δώσουµε έναν χαρακτηρισµό για το τι είναι τελικά το SCARY TALES, κάποιος θα έλεγε πως κατατάσσεται στις παρωδίες. Μια ενδιαφέρουσα πτυχή τους, είναι αυτή που καταγράφει και ο Γιάννης Κουκουλάς στην εισαγωγή του, η οποία και αντιπροσωπεύει απόλυτα το πνεύµα του comic. Συγκεκριµένα, αναφέρει ότι: «Στις µεταµυθοπλαστικές διακείµενες αφηγήσεις της σύγχρονης εποχής, η παρωδία αποκαθηλώνει τα τοτέµ όχι για να τα βανδαλίσει, αλλά για να επικαιροποιήσει και να ανανεώσει την µορφή και το περιεχόµενό τους. Όχι για να επαυξήσει τις πολιτικά στρατευµένες θεωρίες του τέλους των µεγάλων αφηγήσεων που προπαγανδίζουν την άνευ όρων συνθηκολόγηση µε την κατάσταση των πραγµάτων, αλλά για να σκουπίσει τα δάκρυα γι’ αυτό το τέλος και να τονίσει την ανάγκη µιας νέας αρχής πολύχρωµων, πολύσηµων και πολυεπίπεδων αφηγήσεων». ∆εν πρόκειται για παρωδίες µε την απλή έννοια. Είναι παρωδίες µε ψυχή, που µε µερικές θα γελάσεις, ενώ µε άλλες θα δακρύσεις. Ιστορίες αφηγούµενες µέσα από τρία- ή και λιγότερα µερικές φορές- πάνελ, αποδίδουν το κοινωνικό στάτους της εποχής των παραµυθιών, και δυστυχώς µοιάζουν πιο επίκαιρα από ποτέ… Ίωνας Αγγελής

39

ΣΤΟ ΔΑΣΟΣ

από τους Σπύρο Γιαννακόπουλο & Στέλλα Στεργίου ( Πατάκης, Μάιος 2020 ) Μάγισσες, νάνοι, βάτραχοι και ιππότες σε µια ξέφρενη περιπέτεια Το κόµικ παραµύθι «Στο δάσος» του Σπύρου Γιαννακόπουλου και της Στέλλας Στεργίου πρόκειται για ένα σύγχρονο παραµύθι που πραγµατοποιεί ένα πρωτότυπο πλέξιµο ιστοριών και προσώπων. Πρόκειται για ένα αντισυµβατικό κόµικ που πατάει σε κλασσικά παραµυθικά στοιχεία δίνοντάς τους όµως νέα πνοή και φρέσκο ενδιαφέρον. Ο Σπύρος Γιαννακόπουλος εξάλλου µας έχει συνηθίσει και µέσα από τα βιβλία του σε τέτοιες ανατρεπτικές ιστορίες, µε ένα σενάριο εµπνευσµένο από ένα κλασσικό µοτίβο παραµυθιού, που όµως το γυρνάει ανάποδα. Το «Στο ∆άσος» είναι κι αυτό ένα σύγχρονο παραµύθι, που δεν αναπαράγει ξεπερασµένα στερεότυπα των κλασσικών παραµυθιών µε χαρακτηριστικότερο το µοτίβο της όµορφης πριγκίπισσας που περιµένει καρτερικά στο παλάτι να έρθει να την σώσει ο πρίγκιπας.

Το παραµύθι ξεκινά πρωτότυπα, µε έναν µυστηριώδη αναχρονισµό. Αµέσως µετά, ξεκινά η ιστορία ενός αγοριού, του Τζακ, που έχει χαθεί στο δάσος και προσπαθεί να βρει απεγνωσµένα τον δρόµο του γυρισµού. Ο Τζακ θα αποτελέσει το σηµείο αναφοράς και σύνδεσης όλων των γεγονότων και προσώπων. Είναι ένα µικρό χαρούµενο αγόρι, που όπως στην αρχή µας πληροφορεί το παραµύθι, ζούσε µια ήσυχη επαρχιώτικη ζωή µε την οικογένεια του. Το στοιχείο που ξεχωρίζει στις πρώτες σελίδες του παραµυθιού, είναι το «πάντρεµα» του αφηγηµατικού µε τον πραγµατικό χρόνο. Πιο συγκεκριµένα, ενώ η αφήγηση ξεκινά να µας παρουσιάζει ποιος είναι ο Τζακ, ταυτόχρονα στο σχέδιο της Στέλλας Στεργίου, ο Τζακ απεικονίζεται τροµαγµένος, να προσπαθεί να ξεφύγει από διάφορους κινδύνους του δάσους. Με αυτόν τον τρόπο, προωθείται και προσηµαίνεται η συνέχεια. Ο Τζακ, στην προσπάθειά του να σωθεί τελικά χάνεται στο δάσος. Και εκεί ξεκινά η περιπέτεια. Ήδη απ’ τις πρώτες σελίδες ο αναγνώστης θα αιχµαλωτιστεί απ’ το υπέροχο σχέδιο της Στέλλας Στεργίου, η οποία µε το «Στο ∆άσος» µας προσφέρει άλλη µία πανέµορφη κόµικ ιστορία. Το πολύχρωµο σχέδιο της Στεργίου είναι καρτουνίστικο, γοητευτικό, γεµάτο όµορφα φυσικά τοπία και µε προσοχή στη λεπτοµέρεια παρά την πληθώρα χαρακτήρων, µε µία λέξη µαγευτικό. Από τα εντυπωσιακά µονοσέλιδα µέχρι τις λεπτοµέρειες στα καρέ, η Στεργίου µε το πολύ προσωπικό της σχεδιαστικό στυλ (που θυµίζει περισσότερο την ευρωπαϊκή σκηνή κόµικ) για µία ακόµη φορά επιβεβαιώνει ότι είναι µία απ’ τις πιο ταλαντούχες νέες δηµιουργούς της ελληνικής κόµικ σκηνής. Από την άλλη και ο Σπύρος Γιαννακόπουλος στο σενάριο µοιάζει σαν έτοιµος από καιρό να δηµιουργήσει ένα κόµικ. Κι αυτό γιατί κατάφερε να δηµιουργήσει ένα σενάριο που κρατάει απ’ τα βιβλία του τα πιο δυνατά στοιχεία, προσαρµόζοντάς τα στη δύσκολη φόρµα των κόµικς, χωρίς να πέσει ούτε για µία στιγµή στην παγίδα της φλυαρίας. Αντιθέτως η περιπέτεια ακολουθεί ένα τέµπο που µαγνητίζει τον αναγνώστη, µε σωστά τοποθετηµένες κλιµακώσεις και απαραίτητα χιουµοριστικά διαλείµµατα, ενώ ούτε σε αυτή την ιστορία λείπει το στοιχείο της ανατροπής. Το «Στο ∆άσος», όπως και γενικώς η λογοτεχνία του Γιαννακόπουλου, έχει το προτέρηµα ότι µόνο τυπικά εντάσσεται στην παιδική – εφηβική λογοτεχνία. Απευθύνεται στο αναγνωστικό κοινό κάθε ηλικίας, που θέλει να διαβάσει µία ευχάριστη περιπέτεια, ένα σύγχρονο παραµύθι µε µάγισσες, νάνους, γίγαντες και ιππότες, εικονογραφηµένο µε το υπέροχο σχέδιο της Στέλλας Στεργίου. Μάνος Βασιλείου Αρώνης & Παναγιώτα Καρβούνη

STRANNIK

από τους Anna Rakhmanko & Mikkel Sommer ( Jemma Press, Απρίλιος 2020, µετάφραση: Ευγένιος Γκολανάς ) Ένα κόµικ για την επιβίωση στη Μόσχα «∆ίπλα στο σχολείο µας ήταν µια φυλακή και από την άλλη πλευρά ένα νεκροταφείο. Ο δάσκαλός µας συνήθιζε να λέει πως αν δεν φερόµασταν σωστά και αν δεν δουλεύαµε σκληρά θα καταλήγαµε σε ένα από αυτά τα δυο µέρη». Αυτή είναι η πραγµατικότητα που µας παρουσιάζει το «Strannik», το κόµικ µε τον περίεργο αυτό τίτλος, που στα ρώσικα σηµαίνει περιπλανώµενος. Το κόµικς έχει µια αφήγηση, σαν ένα µικρό ντοκιµαντέρ. Μας δείχνει την ιστορία ενός άστεγου πυγµάχου, ονόµατι Βιατσεσλάβ, ή Αλή Μπαµπά στα ρινγκ, το πως περνάει τη ζωή του στους δρόµους της Μόσχας, πως η φτώχεια φέρνει την κοινωνία στην εξαθλίωση. Το κόµικς είναι ένα ψυχογράφηµα, και µας περιγράφει χαµένους έρωτες, χαµένα όνειρα, όσο και χαµένα παιδικά χρόνια σε σελίδες από κόµικς. ∆εν βλέπει το µέλλον, τον νοιάζει πως θα περάσει και αυτή η µέρα, αν θα καταφέρει να επιζήσει, αν θα µπορέσει να πάρει ένα µεροκάµατο… Η ηλικία του δεν του επιτρέπει πολλά πολλά, ωστόσο συνεχίζει να πυγµαχεί, καθώς είναι το µόνο που η ζωή του προσφέρει. Το σχέδιο από τον Mikkel Sommer µπορεί να µην προσφέρει κάτι ιδιαίτερο οπτικά, καθώς είναι στο χέρι, δίχως κάποια τροµερή επιµέλεια. Παρουσιάζει τον πρωταγωνιστή και τους υπόλοιπους χαρακτήρες, ταλαιπωρηµένους, απρόσωπους, δεν ξεχωρίζουν στο πλήθος. Το σχέδιο εξυπηρετεί σε µεγάλο βαθµό το σενάριο, ενώ έχει δοθεί πολύ µεγάλη προσοχή στην σκηνοθεσία, στην τοποθέτηση των καρέ, αναδεικνύοντας το ντοκιµαντέρ-στυλ του, σε όλες τις εκφάνσεις του. Η ιστορία αν και είναι γεµάτη συναίσθηµα και µελόδραµα, επιτρέπει την δηµιουργία ενός διαλόγου γύρω από τις οικονοµικές συνθήκες της Ρωσίας, όσο και µας προβληµατίζει, µας ευαισθητοποιεί στους εκατοµµύρια άστεγους που ζουν στους δρόµους, µας κάνει να σκεφτόµαστε την επόµενη φορά που θα δούµε κάποιον άστεγο στο δρόµο… Το µήνυµα του κόµικς είναι δυνατό, φωνάζει την επιθυµία για κοινωνικές και οικονοµικές µεταρρυθµίσεις. Η έκδοση του κόµικς όπως και στο εξωτερικό, έτσι και εδώ, δεν έχει φιλοκερδή σκοπό. Για αυτό και όλα τα έσοδα της έκδοσης θα πάνε στο περιοδικό δρόµου «Σχεδία». Όπως αναφέρουν και οι δηµιουργοί στο κλείσιµο της ελληνικής έκδοσης, «Με αυτή την έκδοση ελπίζουµε να µπορέσουµε να φέρουµε µια αλλαγή, έστω και µικρή, στη ζωή κάποιου. Σας ευχαριστούµε για την υποστήριξη!». Ίωνας Αγγελής

40

ΜΑΗΣ 1936

από τον Aspalax ( Red ‘n Noir, Μάιος 2020 ) Τα αιµατηρά γεγονότα στη Σαλονίκη Η µατωµένη διαδήλωση της 9ης Μάη 1936 αποτέλεσε πρόσφατα πηγή έµπνευσης για ένα κόµικ από τον Aspalax. Αφετηρία του κόµικ ήταν η ίδια φωτογραφία που ενέπνευσε και τον Ρίτσο να γράψει τον Επιτάφιο, δηλαδή εκείνη η τραγική εικόνα της µάνας που θρηνεί πάνω από το νεκρό σώµα του γιου της, του Τάσου Τούση, του πρώτου νεκρού της µατωµένης διαδήλωσης της 9ης Μάη. Ο Aspalax όµως επιλέγει να εξερευνήσει µία διαφορετική οπτική, δίνοντας φωνή όχι στη µάνα, που αποτέλεσε το κεντρικό πρόσωπο του Επιταφίου του Ρίτσου, αλλά σε έναν νεαρό διαδηλωτή που στην ιστορική φωτογραφία στέκεται όρθιος δίπλα της και παρατηρεί το τραγικό συµβάν. Αυτός ο άγνωστος νεαρός γίνεται ο πρωταγωνιστής του κόµικ του Aspalax, ο οποίος διηγείται την ιστορία του, τουλάχιστον έτσι όπως την φαντάστηκε ο ίδιος ο δηµιουργός. Ο ανώνυµος νέος της φωτογραφίας στο κόµικ βαφτίζεται ∆αβίδ. Η προσωπική του ιστορία είναι παρόµοια µε των άλλων νεκρών της µατωµένης διαδήλωσης. Ο ∆αβίδ του κόµικ γεννήθηκε και µεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη, µέσα σε µία οικογένεια καπνεργατών. Τα παιδικά του χρόνια ήταν βυθισµένα στη φτώχεια στην οποία ήταν καταδικασµένοι σαν οικογένεια παρά τη σκληρή δουλειά των γονιών του στην καπναποθήκη. Η αντίδραση στη φτώχεια, τα χαµηλά µεροκάµατα και τις σκληρές συνθήκες εργασίας ήταν ο συλλογικός ξεσηκωµός των εργατών της Θεσσαλονίκης τον Μάη του 1936. Ο νεαρός ∆αβίδ θα κατέβει κι αυτός µε τους φίλους του στην πορεία, παρά την αυστηρή υπόδειξη των (απεργών) γονιών του να µείνει ασφαλής στο σπίτι. Στη διαδήλωση θα ενωθεί µε το τεράστιο πλήθος των απεργών, θα γίνει πρώτα µάρτυρας της αιµατηρής καταστολής της διαδήλωσης απ’ τη Χωροφυλακή του Μεταξά κι ύστερα θύµα της. Μέσα από τα µάτια του ∆αβίδ ζούµε τις πολυήµερες µαζικές απεργιακές κινητοποιήσεις του Μαΐου 1936 αντιµετωπίστηκαν απ’ το κράτος και τους εργοδότες µε πρόσληψη απεργοσπαστών και µε εντολή για σκληρή καταστολή που άνοιξε το δρόµο για τις κρατικές δολοφονίες εργατών της 9ης Μαΐου 1936. Έτσι γράφτηκε µία απ’ τις πιο µαύρες σελίδες του σύγχρονου ελληνικού κράτους και µάλιστα στην περίοδο του Μεσοπολέµου, όπου τυπικά -αν και ήδη είχε καταλάβει τον πρωθυπουργικό θώκο ο Μεταξάς- το πολίτευµα ακόµα χαρακτηριζόταν «κοινοβουλευτική δηµοκρατία». Μάνος Βασιλείου Αρώνης

Ο ΛΑΝΦΕΣΤ ΤΟΥ ΤΡΟΫ

από τους Christophe Arleston & Didier Tarquin ( Λέσχη Φίλων Κόµικς, Μάιος 2020, µετάφραση: Γιώργος Μακρυνάκης ) Νοσταλγικό fantasy Τα καθαρόαιµα heroic fantasy στοιχεία, οι χιουµοριστικοί αναχρονισµοί, η έντονη δράση και οι ζωντανοί, ευφάνταστοι χαρακτήρες που δίνονται µέσα από τις σελίδες του έκαναν τη σειρά Λανφέστ του Τρόυ (Lanfeust of Troy) σε σενάριο του Christophe Arleston και σχέδιο του Didier Tarquin αγαπηµένη πολλών, είχαν ως αποτέλεσµα να υπάρξουν ποικίλες µεταφορές της, τόσο σε animation, όσο και σε ηλεκτρονικά παιχνίδια. Κοιτώντας τον πρώτο τόµο που κυκλοφόρησε στα ελληνικά καταλαβαίνει κανείς γιατί. Το Λανφέστ είναι ένα κόµικ που οι φίλοι της επικής φαντασίας θα απολαύσουν καθώς, παρά την τάση του για διακωµώδηση, δεν αποµακρύνεται ποτέ από τα tropes του είδους, ειδικά όπως αυτά διαπλάστηκαν τη δεκαετία του ’90 στην Ευρώπη. Γενικότερα µπορεί να πει κανείς ότι το fantasy, περνώντας την κριτική του περίοδο νωρίτερα στα χέρια συγγραφέων όπως ο βρετανός Michael Moorcock, επέστρεψε στις πιο συντηρητικές του ρίζες την παράδοξη δεκαετία του 1990, διανθισµένο όµως από τις λογικές των RPG, που, ειρωνικά, το ίδιο είχε επηρεάσει. Έτσι ο όλος κόσµος του Τρόι φαντάζει σαν µια παράδοξη, αλλά απολαυστική, επαναφορά του ταξιδιού του εκλεκτού ήρωα, ο οποίος, έχοντας µια φύση ανθρώπινα ευάλωτη, καταφέρνει να σώσει φίλους και εχθρούς κόντρα στο απόλυτο κακό.

Ο πρώτος τόµος είναι καθαρά εισαγωγικός, ωστόσο καταφέρνει µε µεγάλη επιδεξιότητα να µας γνωρίσει τον κόσµο του Τρόυ. Ένα µέρος µαγικό, κυριολεκτικά και µεταφορικά, µε τους δικούς τους νόµους, κινδύνους και τέρατα. Πολύ γρήγορα ο αναγνώστης νιώθει περιέργια για τα πλάσµατα και τις συνθήκες αυτής της παράδοξης συνθήκης, θέλει να τα δει αλλά και την ίδια στιγµή νιώθει την απειλεί που αποπνέουν. Είναι µια ιστορία παρηγοριάς και ανακούφισης από ένα παρελθόν που η νοσταλγία το έχει οριακά αγιοποιήσει, παρά τα πολλά προβλήµατά του. Βέβαια, κοιτώντας τις γενικότερες συνθήκες και την επαναπροσέγγιση των ιστοριών µε τις οποίες µεγαλώσαµε από ένα κριτικό πρίσµα, θα λέγαµε πως ίσως η επιλογή της έκδοσης του Λανφέστ τώρα, παρά τις καλές της προθέσεις, να µην ήταν και η βέλτιστη. Αν εξαιρεθεί το φρέσκο, ζωντανό σκίτσο του Didier Tarquin, τα γήινα χρώµατα του Mateo Livi και οι υποδειγµατικές σκιές δια χειρός Cyril Vincent, η ίδια η ιστορία και το χιούµορ του σεναρίου δεν εντυπωσιάζουν. Την ίδια στιγµή δεν µπορεί να αγνοηθεί η σκοποφιλική χρήση πολλών σκηνών, κάτι που δεν αλλάζει ούτε στα επόµενα τεύχη. Νίκος Γιακουµέλος

41

42

43

44

45

46

47

48

49

της Φαίης Ψαθά

50

Η τελετή των 52ων Will Eisner Comic Industry Awards διεξάχθηκε για άλλη µια φορά στα πλαίσια του San Diego Comic Con, το οποίο φέτος λόγω της πανδηµίας αναγκάστηκε να υποβαθµιστεί σε ένα online event, µε το όνοµα #ComicConAtHome. Την Παρασκευή 24 Ιουλίου, ο Phil LaMarr (Pulp Fiction, Supergirl) παρουσίασε τα βραβεία σε µια 60-λεπτών «τελετή», η οποία ανέβηκε live στο youtube. Οι φετινοί κριτές των Eisner Awards ήταν οι Martha Cornog, Jamie Coville, Michael Dooley, Alex Grecian, Simon Jimenez, και Laura O’Meara. Ακολουθεί λίστα µε τους νικητές, και έπειτα παρουσίαση µερικών από των φετινών νικητών και υποψηφίων που ξεχωρίσαµε…

/ Καλύτερος Penciller/Inker Rosemary Valero-O'Connell, για το Laura Dean Keeps Breaking Up with Me (First Second/Macmillan)

/ Καλύτερο Αυτόνοµο Τεύχος / One-Shot Our Favorite Thing Is My Favorite Thing Is Monsters, από Emil Ferris (Fantagraphics)

/ Καλύτερο Graphic Novel – Νέο Are You Listening?, από Tillie Walden (First Second/Macmillan)

/ Καλύτερη Συνεχιζόµενη Σειρά Bitter Root, από David Walker, Chuck Brown και Sanford Greene (Image)

/ Καλύτερο Graphic Novel – Επανέκδοση LaGuardia, από Nnedi Okorafor και Tana Ford (Berger Books/Dark Horse)

/ Καλύτερη Μίνι-Σειρά Little Bird, από Darcy Van Poelgeest και Ian Bertram (Image)

/ Καλύτερη Μεταφορά από Άλλο Μέσο Snow, Glass, Apples, από Neil Gaiman και Colleen Doran (Dark Horse Books)

/ Καλύτερη Νέα Σειρά Invisible Kingdom, από G. Willow Wilson και Christian Ward (Berger Books/Dark Horse)

/ Καλύτερη Αµερικάνικη Έκδοση Ξένου Έργου The House, από Paco Roca, σε µετάφραση Andrea Rosenberg (Fantagraphics)

/ Καλύτερο Χρώµα Dave Stewart, για τα Black Hammer, B.P.R.D.: The Devil You Know, Hellboy and the BPRD (Dark Horse), Gideon Falls (Image), Silver Surfer Black, Spider-Man (Marvel).

/ Καλύτερη Αµερικάνικη Έκδοση Ξένου Έργου – Ασία Cats of the Louvre, από Taiyo Matsumoto, σε µετάφραση Michael Arias (VIZ Media)

/ Καλύτερο Lettering Stan Sakai, για το Usagi Yojimbo (IDW)

/ Καλύτερη Έκδοση για Νεώτερους Αναγνώστες Comics: Easy as ABC, από Ivan Brunetti (TOON) / Καλύτερη Έκδοση για Παιδιά Guts, από Raina Telgemeier (Scholastic Graphix) / Καλύτερη Έκδοση για Εφήβους Laura Dean Keeps Breaking Up with Me, από Mariko Tamaki και Rosemary Valero-O'Connell (First Second/Macmillan)

Witch Hat Atelier, από Kamome Shirahama, σε µετάφραση Stephen Kohler (Kodansha) / Καλύτερη Συλλογή – Στριπ Krazy Kat: The Complete Color Sundays, από George Herriman, σε σύνταξη Alexander Braun (TASCHEN)

/ Καλύτερη Χιουµοριστική Έκδοση The Way of the Househusband: Vol. 1, από Kousuke Oono, σε µετάφραση Sheldon Drzka (VIZ Media)

/ Καλύτερη Συλλογή – Κόµικς Stan Sakai’s Usagi Yojimbo: The Complete Grasscutter Artist Select, από Stan Sakai, σε σύνταξη Scott Dunbier (IDW)

/ Καλύτερη Ανθολογία Drawing Power: Women’s Stories of Sexual Violence, Harassment, and Survival, σε σύνταξη Diane Noomin (Abrams)

/ Καλύτερος Συγγραφέας Mariko Tamaki, για τα Harley Quinn: Breaking Glass (DC), Laura Dean Keeps Breaking Up with Me (First Second/Macmillan), Archie (Archie)

/ Καλύτερο Βιογραφικό Έργο They Called Us Enemy, από George Takei, Justin Eisinger, Steven Scott και Harmony Becker (Top Shelf)

/ Καλύτερος Σεναριογράφος & Σχεδιαστής Raina Telgemeier, για το Guts (Scholastic Graphix)

/ Καλύτερος Σχεδιαστής Christian Ward, για το Invisible Kingdom (Berger Books/Dark Horse) / Καλύτερος Σχεδιαστής Εξωφύλλου Emma Rios, για το Pretty Deadly (Image)

/ Καλύτερο Περιοδικό/∆ηµοσιογραφική ∆ουλειά (σε σχέση µε κόµικς) Women Write About Comics, σε σύνταξη Nola Pfau και Wendy Browne, (www.WomenWriteAboutComics.com) / Καλύτερο Βιβλίο (σε σχέση µε κόµικς) Making Comics, από Lynda Barry (Drawn & Quarterly) / Καλύτερη Ακαδηµαϊκή/Σχολική ∆ουλειά EC Comics: Race, Shock, and Social Protest, από Qiana Whitted (Rutgers University Press) / Καλύτερη Καλλιτεχνική Επιµέλεια Making Comics, σε επιµέλεια Lynda Barry (Drawn & Quarterly) / Καλύτερο Ψηφιακό Κόµικς Afterlift, από Chip Zdarsky και Jason Loo (comiXology Originals) / Καλύτερο Webcomic Fried Rice, από Erica Eng, https://friedricecomic.tumblr.com

51

UNDISCOVERED COUNTRY

από Scott Snyder, Charles Soule και Giuseppe Camuncoli, Daniele Orlandini ( Image Comics, 2019- ) / Best New Series (υποψήφιο) Το Undiscovered Country διαφηµίστηκε ως µία συνάντηση σούπερ σταρ δηµιουργών κόµικς. Πραγµατικά, τα ονόµατα των Snyder, Soule, Camuncoli έχουν συνδεθεί µε κάποιες από τις µεγαλύτερες επιτυχίες στα αµερικάνικα κόµικς της τελευταίας δεκαετίας ενώ και ο Orlandini µε τη δουλειά του στα µελάνια της σειράς Darth Vader έχει ξεχωρίσει και έχει µεγάλες προοπτικές.

To Undiscovered Country είναι το αποτέλεσµα της συνεργασίας αυτών των σπουδαίων δηµιουργών και της προσπάθειας τους να αφηγηθούν µία δυστοπική ιστορία για την πορεία των ΗΠΑ που θα εµπνέεται από σηµερινές τάσεις και θα τις τραβάει στα άκρα. Σύµφωνα µε το σενάριο, το 2030 οι ΗΠΑ αποφάσισαν την αποµόνωση τους από τον κόσµο, απέσυραν στρατεύµατα και διπλωµάτες και έκλεισαν τελείως τα σύνορα τους. Για τριάντα χρόνια κανένας δεν είχε καµία επικοινωνία µε τις ΗΠΑ µέχρι που το 2060, εν µέσω µίας παγκόσµιας πανδηµίας, ένα µήνυµα που προσφέρει βοήθεια, µεταδίδεται από το εσωτερικό των ΗΠΑ. Η διεθνής κοινότητα φτιάχνει µία αποστολή που -κατά τα γνωστά κλισέ αντίστοιχων σεναρίωναπαρτίζεται από πολιτικούς, στρατιωτικούς και επιστήµονες που καθένας και κάθε µία φέρουν µεγάλη φήµη αλλά και σκοτεινά µυστικά από το παρελθόν τους. Μπαίνοντας στις ΗΠΑ, θα συναντήσουν έναν κόσµο όπου η τεχνολογία, η σχέση του ανθρώπου µε τη φύση και η κοινωνική οργάνωση πήραν πολύ διαφορετική πορεία από ό,τι θα µπορούσε να φανταστεί κανείς. Την αναπαράσταση της ανεξερεύνητης χώρας αναλαµβάνει το λεπτοµερές και µεθοδικό σχέδιο του Camuncoli και την αποδίδει εξαιρετικά δίνοντας µας εντυπωσιακά πάνελ που συνυπάρχουν λεπτοµέρειες του παλιού κόσµου (αντικείµενα και σύµβολα) µε το post-apocalyptic σκηνικό βιαιότητας και weirdness που θα αντιµετωπίσουν οι πρωταγωνιστές µας. Οι διάλογοι κινούνται αντίστοιχα, µε έξυπνα τοποθετηµένες αναφορές στην αµερικανική ιστορία και νοοτροπία και το πώς γνωστά µοτίβα (όπως «η Γη της Ελευθερίας») έχουν µεταλλαχθεί και αναπροσαρµοστεί σε ένα τελείως διαφορετικό πλαίσιο. Ο νέος κόσµος που έχουν στήσει οι Snyder-Soule φαίνεται ότι έχει πολύ βάθος και στα έξι τεύχη που έχουν κυκλοφορήσει µέχρι στιγµής έχουν πάρει µία πρώτη γεύση από το τι θα ακολουθήσει. Όµως, το Undiscovered Country, πέρα από όλα τα άλλα, είναι µία ιστορία για τη σηµερινή Αµερική που είναι πιο πολωµένη από ποτέ και διχάζεται για τον ρόλο που πρέπει να αναλάβει σε ένα µεταβαλλόµενο διεθνές πλαίσιο. Από αυτή την έννοια, το Undiscovered Country έχει (και) ένα πολιτικό ρόλο που απηχεί τις ανησυχίες του φιλελεύθερου στρατοπέδου και των ∆ηµοκρατικών για την προεδρία Τραµπ και την προοπτική εξασθένισης της παγκόσµιας ηγεµονίας των ΗΠΑ.

INVISIBLE KINGDOM

από G. Willow Wilson και Christian Ward ( Dark Horse Comics, 2019- ) / Best New Series, Best Painter/Digital Artist (νικητής), Best Writer, Best Cover Artist (υποψήφιο) Το Invisible Kingdom είναι ένα διαστηµικό κόµικς επιστηµονικής φαντασίας που έχει βγάλει ήδη δέκα τεύχη και έχει ξεχωρίσει σε ένα είδος µε πολύ µεγάλο ανταγωνισµό. Η ιστορία ακολουθεί δύο πρωταγωνίστριες από τελείως διαφορετικά περιβάλλοντα. Από τη µία, η Grix, καπετάνιος διαστηµόπλοιου που εργάζεται για την Lux, µία γιγάντια εταιρεία διανοµής που έχει κυριαρχήσει στο διάστηµα και επιβάλλει µε κάθε µέσο την επιρροή της. Σαν να βλέπουµε το µέλλον της Amazon. Από την άλλη, η Vess έχει µόλις ενταχθεί σε ένα µοναστήρι όπου οι ιέρειες ακολουθούν έναν αυστηρό, ασκητικό τρόπο ζωής, αφοσιωµένες σε ένα µυστικιστικό ταξίδι προς το αόρατο βασίλειο (invisible kingdom). Κάθε µία από τις πρωταγωνίστριες θα ανακαλύψει στην πορεία ένα µυστικό για το δικό τους περιβάλλον και άθελα τους θα βρεθούν σε πορεία σύγκρουσης µε το σύστηµα εξουσίας στο οποίο έχουν ενταχθεί. Η G. Willow Wilson, αφού συν-δηµιούργησε τη Ms. Marvel πριν έξι χρόνια, περνάει σε ένα άλλο πλαίσιο και γράφει ένα σενάριο επιστηµονικής φαντασίας που περιλαµβάνει περιπέτεια στο διάστηµα, πλήθος φυλών και χαρακτήρες µε βάθος και εξέλιξη. Όπως τονίζει η δηµιουργός, το ταξίδι των πρωταγωνιστριών είναι τόσο εξώστρεφο όσο και εσώστρεφο καθώς πρέπει να ανακαλύψουν το ποιες είναι αφού η ταυτότητα τους έχει ανατραπεί ολοκληρωτικά. Ταυτόχρονα, το σχέδιο και τα χρώµατα του Christian Ward παίρνουν ένα καλογραµµένο σενάριο και το απογειώνουν. Από τα βάθη του διαστήµατος που κυριαρχούν συνδυασµοί του µοβ, του ροζ και του θαλασσί περνάµε στην εντυπωσιακή εικόνα ενός αιωρούµενου µοναστηριού και στις ενδυµασίες των πιστών. Σε κάθε περίπτωση, κυριαρχούν τα έντονα χρώµατα, οι αντιθέσεις και οι απρόσµενοι χρωµατικοί συνδυασµοί. Το Invisible Kingdom είναι από εκείνα τα κόµικ που σου επιβάλλουν να τους δώσεις προσοχή ενώ ορισµένα πάνελ σε απορροφούν ολοκληρωτικά. Το έργο του Ward είναι ψυχεδελικό και επικό ταυτόχρονα, δεν µπαίνει εύκολα σε κουτάκια ούτε ακολουθεί έτοιµα κλισέ της επιστηµονικής φαντασίας. Ένα κόµικ space opera του 2020 είναι δύσκολο να ξεχωρίσει και όµως τα καταφέρνει µε ένα τόσο ιδιαίτερο στυλ. Το αποτέλεσµα είναι το Invisible Kingdom να θυµίζει Star Wars, Saga, 5th element, όλα αυτά µαζί και τίποτα από αυτά. Ίσως αυτό από µόνο του να είναι δείγµα της επιτυχίας του. Αλέξανδρος Μινωτάκης

52

ONCE AND FUTURE

από Kieron Gillen και Dan Mora ( Boom! Studios, 2019- ) / Best New Series (υποψήφιο) Το ONCE & FUTURE είναι µια πολύ φρέσκια κι ενδιαφέρουσα κυκλοφορία από τη Boom! που απ΄ ό,τι δείχνουν τα πράγµατα έχει ανέβει πολύ τον τελευταίο καιρό. Πρόκειται για µια πρωτότυπη προσέγγιση του µύθου του Βασιλιά Αρθούρου, που µιλάει για µια οµάδα άγγλων εθνικιστών που προσπαθεί να αναστήσει τον Βασιλιά Αρθούρο και να τον επαναφέρει στην εξουσία. Η συνταξιούχος κυνηγός τεράτων Bridgette McGuire θα βρεθεί εµπόδιο στα σχέδια τους, µαζί µε τον ανυποψίαστο εγγονό της Duncan, και θα µπλεχτούν σε έναν κόσµο µαγείας και µυστηρίου.

SOMETHING IS KILLING THE CHILDREN

από James Tynion IV και Werther Dell' Edera, Miquel Muerto ( Boom! Studios, 2019- ) / Best New Series (υποψήφιο)

Κάτι σκοτώνει τα παιδιά. Αυτή είναι και η υπόθεση του κόµικς. Κλασική συνταγή, απλή και τροµακτική. Μια παρέα παιδιών παίζουν θάρρος ή αλήθεια. Ένα ψέµα αποδεικνύεται τελικά αλήθινό. Το πιο αθώο κοµµάτι µιας µικρής πόλης, τα παιδιά της, εξαφανίζονται ή βρίσκονται νεκρά, διαµελισµένα. Ένα παιδί επιζεί για να διηγηθεί την ιστορία, αλλά δεν το πιστεύει κανείς. Μέχρι να φτάσει στην πόλη µια µυστηριώδης τύπισσα, που ξέρει τι φταίει και πως να το λύσει... Με αυτό το λιτό υλικό, οι δηµιουργοί φτιάχνουν µια δυνατή ιστορία τρόµου, µε ζοφερή ατµόσφαιρα, αποφεύγοντας τις πολλές επεξηγήσεις. Καταφέρνουν να αναδηµιουργήσουν το κλίµα του φόβου, που νιώθει κανείς ως παιδί. Η φυσικότητα απεικόνισης των χαρακτήρων των παιδιών συµβάλλει πολύ σ' αυτό. Η µουντή µικρή πόλη µοιάζει ανήµπορη να αντιµετωπίσει την κατάσταση. Οι γονείς, οι καθηγητές, η αστυνοµία, είναι ανίκανοι να δώσουν απαντήσεις και λύσεις. Κι όταν αποπειραθούν να κάνουν οτιδήποτε, κάνουν τα πράγµατα χειρότερα από πριν. Η δυσλειτουργικότητα της µικρής κοινωνίας φαίνεται στις λεπτοµέρειες. Η απάθεια, οι προσπάθειες επικοινωνίας που πέφτουν στο κενό, η αδυναµία να αντιληφθούν πράγµατα που βρίσκονται µπροστά τους... Μέχρι που εµφανίζεται η Έρικα, σαν µια άλλη Buffy, the Vampire Slayer, που ξέρει πως τα τέρατα είναι πέρα για πέρα αληθινά και δουλειά της είναι να τα αντιµετωπίσει. Οι πληροφορίες που δίνονται γι’ αυτήν είναι ελάχιστες, είναι εµφανές πάντως ότι έχει ένα σκοτεινό παρελθόν και εµπειρία στην αντιµετώπιση τέτοιου είδους καταστάσεων. Η αλληλεπίδρασή της µε την τοπική κοινωνία και τα παιδιά είναι καταλυτική.

Είναι ένα πολύ διασκεδαστικό κόµικς, που θα απολαύσουν στανταρ οι φανς της µυθολογία του Βασιλιά Αρθούρου, αλλά και όλοι οι υπόλοιποι που αναζητούν µια καλή περιπέτεια µε έντονα στοιχεία fantasy και τρόµου, µε µεγάλες δόσεις χιούµορ και απρόβλεπτες τροπές της πλοκής. Το χτίσιµο των χαρακτήρων είναι σωστό κι αβίαστο, η δράση άφθονη, ο ρυθµός ιδανικός. Η γιαγιά κυνηγός τεράτων και φανατική καπνίστρια Bridgette McGuire είναι πραγµατικά απολαυστική και κλέβει την παράσταση, ενώ στοιχεία της πλοκής φέρνουν στο µυαλό µια φρέσκια εκδοχή της Μούµιας και του Ιντιάνα Τζόουνς. Από τις καλύτερες δουλειές του Kieron Gillen µετά το THREE (έχει εκδοθεί και στα ελληνικά από την Jemma press), καθώς διατηρεί µια πολύ καλή ισορροπία ανάµεσα στα στοιχεία αυτής της πολύ ενδιαφέρουσας περιπέτειας φαντασίας. Σχεδιαστικά ο Mora είναι σε µεγάλη φόρµα και αποτυπώνει πολύ δυναµικά τις σκηνές δράσης, τους χαρακτήρες και τα φανταστικά πλάσµατα. Κάνει πραγµατικά καλή δουλειά, ακόµα και σε σκηνοθετικό επίπεδο. Στην ανάδειξη του σχεδίου βοηθάει κι ο πολύ καλός χρωµατισµός της Tamra Bonvillain. Βλέποντας το κόµικ συνολικά, µπορεί κάποιος να πει ότι δεν είναι από τα κόµικς που θα του µείνουν αξέχαστα, αλλά είναι από αυτά που περνάς καλά διαβάζοντάς τα. Λένα Τζιογκίδου

Η σύγκρουση του αληθοφανή κόσµου της µικρής πόλης και του ανατριχιαστικού κόσµου που αντιλαµβάνεται η Έρικα και τα παιδιά δηµιουργούν µια άγρια σύνθεση, που υπογραµµίζεται από το τραχύ, βρώµικο καρτουνίστικο σχέδιο του Dell'Edera. Η έµφαση στα πρόσωπα και τις σκιάσεις, η εναλλαγή µουντών και έντονων χρωµάτων, ο πολύ καλός ρυθµός του κόµικς και το χτίσιµο του κόσµου του, δίνουν ένα πολύ ενδιαφέρον αποτέλεσµα, που ακροβατεί ανάµεσα στο ενήλικο και εφηβικό horror σε απόλυτη ισορροποία. Ο Tynion χειρίζεται το είδος του τρόµου πολύ καλά, παίζοντας µε τις συµβάσεις του είδους και τις κλεφτές µατιές που µας αφήνει να ρίξουµε στις ζωές των χαρακτήρων. Μπορεί µε µια πρώτη µατιά η υπόθεση να µη µοιάζει ιδιαίτερα πρωτότυπη, αλλά το ατού αυτού του κόµικ είναι περισσότερο σε αυτά που δε λέγονται και στην αίσθηση που αφήνει τελικά.

53

LITTLE BIRD

των Darcy Van Poelgeest και Ian Bertram ( Image Comics, 2019 ) / Best Limited Series (νικητής), Best Penciller/Inker, Best Coloring (υποψήφιο) Η ιστορία του LITTLE BIRD είναι εξαιρετικά απλή και γνώριµη – ένα νεαρό κορίτσι τα βάζει µε το θεοκρατικό καθεστώς που έχει εγκαθιδρυθεί στην αµερικάνικη ήπειρο. Ωστόσο, αυτό που την διαφοροποιεί από τις αµέτρητες παρόµοιες ιστορίες είναι ο τρόπος αφήγησης, τόσο σε σεναριακό επίπεδο, όσο και σε οπτικό. O Darcy Van Poelgeest ξεδιπλώνει την ιστορία του µε υποµονή και παρ’ ότι οικοδοµεί έναν πλούσιο σε πληροφορίες κόσµο, αποφεύγει τις επεξηγήσεις γεγονότων. Εκµεταλλευόµενος την σκηνοθετική του εµπειρία, µπολιάζει το κόµικς µε µια κινηµατογραφική αφήγηση, δίνοντας την εντύπωση ενός απαιτητικού και ατµοσφαιρικού blockbuster. Ωστόσο, εκείνος που κλέβει την παράσταση είναι ο έτερος δηµιουργός του κόµικς, ο σχεδιαστής Ian Bertram, ο οποίος δίνει ζωή στη βίαιη φαντασία του Poelgeest, τροποποιώντας µέσα από το προσωπικό του φίλτρο δηµοφιλείς επιρροές, µε το αποτέλεσµα να φαντάζει οικείο και απόκοσµο την ίδια στιγµή. Τα κτίρια της θεοκρατικής κυβέρνησης, ένα κράµα θρησκευτικού συµβολισµού και προηγµένης τεχνολογίας, προκαλούν δέος, µε τις ανθρώπινες φιγούρες ίσα που γίνονται αντιληπτές µπροστά τους. Με την ίδια ικανότητα, σχεδιάζει και τον τεχνολογικά πρωτόγονο κόσµο των επαναστατών, τον οποίον µπολιάζει µε έντονες επιρροές από τον πολιτισµό των ιθαγενών. Εκεί, όµως, που το σχέδιο επιδεικνύει το µεγαλείο του είναι στις σουρεαλιστικές και βίαιες στιγµές, όπου αφήνει τη φαντασία του απόλυτα ελεύθερη. Ωστόσο, σε καµιά περίπτωση το Little Bird δεν αποφεύγει να πέσει και σε µερικές παγίδες. Το σενάριο, αν και εξαιρετικά απλό, συχνά καταλήγει αναίτια περίπλοκο και δυσνόητο, ενώ παρά τις αυξηµένες σελίδες των έξι τευχών (σαράντα αντί για είκοσι), κάποιοι χαρακτήρες αποκτούν λιγότερο βάθος απ’ ότι θα µπορούσαν. Μικροπροβληµατάκια συναντά κανείς, όµως, και στο σχέδιο, όπου µερικοί χαρακτήρες ελάχιστα διαφέρουν µεταξύ τους, προσθέτοντας ακόµη ένα αχρείαστο επίπεδο περιπλοκότητας σε µια ιστορία που δεν δικαιολογεί κάτι τέτοιο. Συµπερασµατικά, αν και συχνά η δυσνόητη αφήγηση µπαίνει εµπόδιο στην απολαυστική ανάγνωση της ιστορίας, δεν αναιρείται το γεγονός πως το Little Bird αποτελεί µια από τις πιο φιλόδοξες και πανέµορφες σειρές κόµικ που έχουν κυκλοφορήσει τα τελευταία χρόνια.

GHOST TREE

από Bobby Curnow και Simon Gane ( IDW Comics, 2019 ) / Best Limited Series, Best Writer, Best Penciller/Inker (υποψήφιο) Ένα συχνό και αρκετά ενοχλητικό φαινόµενο στην ανάγνωση κόµικς είναι όταν η ολοκλήρωση µιας ιστορίας των –συνήθως- έξι τευχών καταλήγει να µοιάζει λειψή, να δίνει την εντύπωση πως ειπώθηκαν σαφώς λιγότερα πράγµατα απ’ ότι θα µπορούσαν. Ωστόσο, το Ghost Tree, των µόλις τεσσάρων τευχών, καταφέρνει να αφηγηθεί µια απλή, συναισθηµατική και ολοκληρωµένη ιστορία, δίχως να πέφτει στην παγίδα που µόλις αναφέρθηκε. Η ιστορία έχει ως εξής: δέκα χρόνια µετά τον θάνατο του παππού του, ο Brand επιστρέφει στην Ιαπωνία προκειµένου να επισκεφθεί το σπίτι της γιαγιάς του, αναζητώντας παράλληλα και µια αφορµή για να ξεφύγει από τον προβληµατικό του γάµο. Κατά τη διάρκεια µιας βόλτας στο διπλανό δάσος, στο οποίο ο παππούς του πέρναγε αµέτρητες ώρες, διαπιστώνει πως έχει την ικανότητα να µιλάει στα φαντάσµατα –ικανότητα που κυλάει στο αίµα της οικογένειας του, περνώντας από γενιά σε γενιά. Ωστόσο, το σενάριο του Bobby Curnow δεν ενδιαφέρεται για την τροµακτική διάσταση της ιστορίας του. Αντιθέτως, µε έναν εντυπωσιακά οικονοµικό τρόπο, εστιάζει στις επιπτώσεις της επικοινωνίας µε τους νεκρούς, αντιµετωπίζοντάς την ως ένα µέσο διαφυγής από τη δύσκολη πραγµατικότητα. Τα φαντάσµατα, δηλαδή οι ψυχές ατόµων που έχουν εγκλωβιστεί σε ένα επίπεδο ανάµεσα στη ζωή και το θάνατο, λόγω ανοιχτών εκκρεµοτήτων µε το παρελθόν τους, στοιχειώνουν το παρόν του Brand. Ζωντανεύουν γλυκιές αναµνήσεις από το ξέγνοιαστο παρελθόν και τον υποχρεώνουν να αποτραβηχτεί από το παρόν του, ακριβώς επειδή η τωρινή του ζωή σκοντάφτει σε χίλια δυο εµπόδια. Εφορµώντας από τις δυσκολίες που προκύπτουν στα πλαίσια της συζυγικής ζωής, λοιπόν, το Ghost Tree στοχάζεται πάνω στη νοσταλγία, στις αιτίες και τις επιπτώσεις που τη συνοδεύουν, χρησιµοποιώντας µε πρωτότυπο τρόπο ένα γνώριµο µεταφυσικό στοιχείο. Θέτει δύσκολες ερωτήσεις, στις οποίες δίνει εξίσου δύσκολες και σπαρακτικές απαντήσεις, προσθέτοντας το απαραίτητο βάθος σε όλους τους χαρακτήρες του. Το πανέµορφο σχέδιο του Simon Gane που συνοδεύει µε απόλυτα ταιριαστό τρόπο την συναισθηµατική ιστορία, εκπέµποντας µια αίσθηση οικειότητας και ζεστασιάς σε κάθε καρέ. Εν ολίγοις, το Ghost Tree καταφέρνει µέσα σε µόλις τέσσερα τεύχη να δηµιουργήσει µια λιτή ιστορία, πλούσια σε υπαρξιακούς προβληµατισµούς µε την οποία δύσκολα δεν θα εντοπίσει κανείς στοιχεία του εαυτού του. Λάζαρος Κολαξής

54

SENTIENT

από Jeff Lemire και Gabriel Walta ( TKO Studios, 2019 ) / Best Limited Series (υποψήφιο) Η υπόθεση εκτυλίσσεται στο U.S.S. Montgomery, ένα διαστηµόπλοιο που µεταφέρει οικογένειες από τη γη, µε προορισµό ένα ασφαλέστερο µέλλον. Η ανθρωπότητα στη γη αντιµετωπίζει σοβαρά προβλήµατα επιβίωσης, λόγω οικολογικής καταστροφής. ∆υστυχώς το µέλλον του πληρώµατος αποδεικνύεται κάθε άλλο από ασφαλές, καθώς όλοι οι ενήλικες καταλήγουν νεκροί, και οι µόνοι που µένουν στο διαστηµόπλοιο είναι παιδιά έως 13 ετών. Ό,τι κοντινότερο σε µητρική φιγούρα γι αυτά είναι η VAL, A.I. (τεχνητή νοηµοσύνη) του διαστηµοπλοίου, µε τους περιορισµούς της µηχανικής της υπόστασης. Στο σηµείο που βρίσκονται, στη Μαύρη Ζώνη, δεν έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνήσουν µε κανέναν για έναν ολόκληρο χρόνο. Η αρχική ιδέα γι αυτό το κόµικ δεν προήλθε από τον ίδιο τον Lemire (όπως συµβαίνει συνήθως), αλλά από τον Tze Chun της TKO Studios (εκδοτικής του κόµικς), που του έριξε την ιδέα να γράψει ένα κόµικς µε θέµα: Η A.I. ενός διαστηµοπλοίου πρέπει να αναθρέψει τα παιδιά που το επιβαίνουν, καθώς όλοι οι ενήλικες έχουν πεθάνει. Ο Lemire χάρηκε µε την ιδέα, τη θεώρησε πρόκληση κι έφτιαξε άλλο ένα πολύ καλό κόµικς. Ο Lemire έχει τη σπάνια ικανότητα να δίνει ψυχή στους χαρακτήρες τoυ µέσα σε µόνο λίγες σελίδες, κάτι που ενισχύεται από την εκφραστικότητα των προσώπων του Walta. Είναι δύσκολο να κρατήσει κανείς τις ισορροπίες και την αληθοφάνεια όταν διαχειρίζεται παιδικούς χαρακτήρες. Κι εδώ το καταφέρνουν ιδανικά. Ακόµα κι όταν έχουν να διαχειριστούν AI χαρακτήρα! Μέσα στη µεγάλη εικόνα, γεµάτη από φόβο για την καταστροφή της ανθρωπότητας, πολιτικές και ίντριγκες στον κόσµο των ενηλίκων, ο Lemire επικεντρώνεται σε µια µικρή (µεγάλη) ιστορία µιας ιδιόρρυθµης οικογένειας, όπου ο καθένας καλείται να ανταποκριθεί σε τελείως διαφορετικές προκλήσεις απ' ό,τι του αντιστοιχεί. Πότε ενηλικιώνονται τα παιδιά; Τι κοινωνικές δοµές φτιάχνουν χωρίς την επίβλεψη των µεγάλων; Πως εξελίσσονται µε την απότοµη ανάληψη ευθυνών, παράλληλα µε τα χαρακτηριστικά της ηλικίας τους; Πχ την κυκλοθυµία και την παρορµητικότητα της προεφηβείας; Πώς αντιµετωπίζουν την απώλεια και τους κινδύνους, εσωτερικούς κι εξωτερικούς; Αξίζει να σηµειωθεί ότι ο Lemire δεν έδωσε αναλυτικές οδηγίες στον Walta για το σχέδιο, απλά κάποιες βασικές κατευθυντήριες και συζήτησαν µαζί για την απεικόνιση του διαστηµοπλοίου. ∆εν ήθελαν να ακολουθήσουν τη συνήθη τακτική των αποστειρωµένων γυαλιστερών διαστηµοπλοίων, αλλά να δώσουν την αίσθηση της αποµόνωσης και της κλειστοφοβίας, σε µια κατοικία υψηλής τεχνολογίας µεν, αλλά όχι τόσο καθαρή µε στοιχεία καθηµερινής χρήσης. Θεωρώ ότι η ελευθερία που δόθηκε στον Walta απέδωσε κι η ατµόσφαιρα που δηµιουργείται στο κόµικς είναι η ιδανική. Λένα Τζιογκίδου

MAGGY GARRISON

από Lewis Trondheim και Stephane Oiry ( SelfMadeHero, 2019 ) / Best US Edition of International Material, Best Writer (υποψήφιο) ∆εν τυχαίνει συχνά να συναντάς γαλλικό νουάρ (ή πολάρ όπως το λένε οι ίδιοι) και τον Lewis Trondheim στην ίδια πρόταση, αλλά όταν συµβαίνει πρέπει να είσαι προετοιµασµένος για κάτι τουλάχιστον αντισυµβατικό. ∆εν ήταν έκπληξη λοιπόν όταν τρία χρόνια πριν έφτασε στην ψηφιακή µου βιβλιοθήκη το πρώτο τεύχος της Maggy Garrisson από την Europe Comics σε σενάριο Trondheim (Donjon, La Mouche) και σχέδιο Stéphane Oiry, πως µου κέντρισε το ενδιαφέρον από την πρώτη σελίδα. Η Maggy είναι µια µεταµοντέρνα φιγούρα, µια τριαντάρα παχουλή γυναίκα σε ένα απρόσωπο πολυπληθές Λονδίνο στις αρχές της προηγούµενης δεκαετίας. Τσαµπουκαλού, αυθεντική, χωρίς ενδοιασµούς και έτοιµη να λερώσει τα χέρια της για να βάλει φαγητό στο τραπέζι. Η ιστορία ξεκινά όταν αναλαµβάνει να δουλέψει γραµµατέας σε έναν συγγενή της – ιδιωτικό ντετέκτιβ και ξαφνικά βρίσκεται στις παρυφές του λονδρέζικου υποκόσµου ζώντας στιγµές γεµάτες καταχρήσεις, απάτες αλλά και απροσδόκητο (και πιστό στο ύφος του κόµικς, αντισυµβατικό) έρωτα. Η Maggy είναι µια ρεαλιστικότατη απεικόνιση του καθενός από εµάς, αν βρισκόµασταν στα παπούτσια της: της λείπουν οι ηρωισµοί και οι ψευδαισθήσεις µεγαλείου, αλλά δεν της λείπει το τσαγανό και η «I’ ve had enough» νοοτροπία που χτυπάει κάποια στιγµή την πόρτα σε όλους όσους έρχονται αντιµέτωποι µε την συνειδητοποίηση του «τριάντα και µόνος». Το σχέδιο του Oiry, παρόλο που δεν ‘το χει µε τα πρόσωπα, είναι αρκετά προσωπικό αλλά και αρκετά επηρεασµένο από τον Trondheim ο οποίος πέρα από το σενάριο έβαλε το χέρι του και κατεύθυνε τον νέο συνεργάτη του. Τα χρώµατα έχουν µια παστέλ αισθητική χωρίς να είναι φανταχτερά, ιδιότητα που εξυπηρετεί αξιοπρεπώς το ύφος του κόµικς και την όλη νουάρ ατµόσφαιρα που θέλει να αναδείξει. Έχοντας επισκεφθεί ο ίδιος ουκ ολίγες φορές αυτές τις κακόφηµες λονδρέζικες γωνιές, επιβεβαιώνω πως έπεσε αρκετά µέσα στην µεταφορά του κλίµατος της βρετανικής µεγαλούπολης. Είναι ένα κόµικς της εποχής του χωρίς να υπηρετεί τα κλισέ του είδους, αφού ο αγαπηµένος Trondheim µας θυµίζει µε το πηγαίο και ιδιαίτερο χιούµορ του πως µε ό,τι καταπιαστεί, θα καταλήξει να δώσει κάτι που, ακόµα και αν δεν αρέσει, ουδέποτε χαρακτηρίζεται τετριµµένο και ξαναζεσταµένο. Παραφράζοντας Αστερίξ, «είσαι οξύθυµη εσύ Μάγκι, µ’ αρέσεις». Μπορείτε να βρείτε την Maggy στα γνωστά διαδικτυακά βιβλιοπωλεία πλέον και σε έντυπη µορφή από την βρετανική εκδοτική SelfMadeHero. Έχουν εκδοθεί µέχρι στιγµής, τρία τεύχη. Αλέξανδρος Παναγιωτόπουλος

55

ΑΓΑΛΜΑΤΑ ΑΡΧΙ∆ΙΑ του Zgur

56

Turning Point του Νίκου Γραµµενόπουλου

57

58

59

ΠΕΙΡΑΣΜΟΙ (Επ. #05)) του Soloup

60

61

ΟΙ∆ΙΠΟΥΣ ΜΑ∆ΑΦΑΚΑ! (Επ. #07) του Περικλή Κουλιφέτη

62

63

της Lussaki

64

65

ΕΝΑΣ ΚΑΙΝΟΥΡΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Της Ειρήνης Χαλκιά

Καλοκαίρι 2020. Στη µέση µιας περίεργης χρονιάς που συνεχίζει ακόµα πιο περίεργα. Νέες έννοιες, βγαλµένες λες από το σενάριο ενός δυστοπικού κόµικ, έχουν εισβάλλει στη ζωή µας και έχουν γίνει η νέα «κανονικότητα» µας. Ένας ιός -φονικός- µε την ονοµασία covid-19, δίµηνη και πλέον καραντίνα, όροι όπως social distancing και ατοµική υπευθυνότητα και σαν να µη φτάνανε όλα αυτά για να φοβηθούµε γινόµαστε µάρτυρες καθηµερινά και παγκόσµια µιας ανεξέλεγκτης αστυνοµοκρατίας και αστυνοµικής βίας. Είναι αυτός «ένας καινούριος κόσµος»; Μήπως τελικά το θέµα της έκθεσης του comic’n’ play 2019 ήταν λίγο προφητικό; Αυτό δεν µπορώ να το απαντήσω µε σιγουριά. Για το µόνο που είµαι σίγουρη είναι ότι η εκδήλωση του comic n’ play ήταν ένα τριήµερο γιορτής µακριά από όλα αυτά που ζούµε σήµερα. Ένα τριήµερο στο οποίο θα προσπαθήσω να σας µεταφέρω ώστε να ξαναµπούµε στο κλίµα των φεστιβάλ κόµικς που τόσο µας έχουν λείψει την φετινή χρονιά.

Βρισκόµαστε λοιπόν στο τριήµερο της 22-24 Νοεµβρίου 2019 στην αποθήκη Γ’ στο Λιµάνι της Θεσσαλονίκης. Τρεις ηλιόλουστες µέρες στο µακροβιότερο φεστιβάλ κόµικ της Ελλάδας, που έκλεινε πέρυσι τα 18 του χρόνια. Σε ένα καινούριο χώρο, καθώς τα προηγούµενα χρόνια φιλοξενούταν στο Γαλλικό. Η αγάπη για τη µουσική και τα κόµικς ένωσε τους δύο βασικούς διοργανωτές αυτής της εκδήλωσης, Νίκο ∆αλαµπύρα και Πάνο Κρητικό από τα φοιτητικά τους χρόνια στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, και όταν τους ζητήθηκε να διοργανώσουν την φοιτητική εβδοµάδα το 1998 τους δόθηκε το κατάλληλο βήµα και έναυσµα για να δηµιουργήσουν αυτό το φεστιβάλ. Έτσι το 2001 γίνεται στο χώρο του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, στην πτέρυγα της φιλοσοφικής, η πρώτη έκθεση κόµικς, που από τότε, έχοντας περάσει από διάφορους χώρους συνεχίζει να γίνεται ακόµα στα πλαίσια του comic n’ play.

Μια πρωτοβουλία του Αλέξανδρου Κατσίκα

66

Και αναφέροµαι πρωτίστως στην έκθεση- τιµώµενος καλλιτέχνης της οποίας ήταν ο Βασίλης Γέρκου- γιατί είναι από τα πιο σηµαντικά κοµµάτια του φεστιβάλ, καθώς δίνει την ελευθερία σε κάθε καλλιτέχνη να συµµετέχει µε το έργο του, χωρίς περιορισµούς. Χαρακτηριστικά αναφέρει ο Νίκος ∆αλαµπύρας: «Σκοπός µας ήταν εξαρχής, από την πρώτη χρονιά, να δώσουµε ένα βήµα ελεύθερης δηµιουργικής έκφρασης σε όποιον πιστεύει ότι µπορεί να αξιοποιήσει το µέσο των κόµικς για να εκφραστεί, να επικοινωνήσει. Οπότε δεν είχαµε κριτήριο για το αν έχεις ξαναβγάλει κόµικς ή αν είναι το πρώτο σου, ή αν είσαι επαγγελµατίας ή ο,τιδήποτε». Στα ίδια πλαίσια και ο Πάνος Κρητικός «το σηµαντικό είναι ότι δίνει βήµα έκφρασης σε δηµιουργούς, οι οποίοι δεν είναι απαραίτητα έµπειροι ή πολλοί από αυτούς µπορεί να παρουσιάζουν εδώ και την πρώτη τους δουλειά. Αυτό είναι το πιο σηµαντικό. Γιατί παρακολουθώντας κάποιος τις εκθέσεις από το 2001 µέχρι σήµερα, θα διαπιστώσει ότι ένας πολύ µεγάλος αριθµός ανθρώπων που σήµερα είναι επαγγελµατίες δηµιουργοί κόµικς, έχουν περάσει ή έχουν ξεκινήσει από εδώ. Εποµένως είναι αυτό που αφήνεις πίσω, είναι η κληρονοµιά και προσπαθούµε να είναι όσο γίνεται πιο ανοικτό, διατηρώντας βέβαια ένα µίνιµουµ επίπεδο και επειδή τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί και ο αριθµός των ανθρώπων που συµµετέχουν στην έκθεση και επειδή θέλουµε και µεις να έχουµε ένα στίγµα λίγο πιο επαγγελµατικό, λίγο πιο υπεύθυνο, αρχίσαµε να έχουµε λίγο πιο απαιτητικά κριτήρια, τουλάχιστον όσον αφορά τις συµµετοχές στον κατάλογο.»

Στον ισόγειο χώρο λοιπόν της αποθήκης Γ’ εκεί που έχουν στηθεί και οι πάγκοι των εκδοτικών και των βιβλιοπωλείων µπορούσες να δεις την έκθεση «Ένας καινούριος κόσµος», αλλά επιπλέον και την έκθεση «Ένα γλυκό ξηµέρωµα». Ο Πάνος Κρητικός µου είπε «Από την ώρα που είπαµε ότι θα στήσουµε την έκθεση στην αποθήκη Γ’ και ξέροντας ότι είναι ένας µεγάλος χώρος, ήταν η ευκαιρία να φέρουµε και ακόµα µία έκθεση κάτι το οποίο το συζητούσαµε από χρόνια. Θέλαµε δηλαδή να συνδυάζονται όσο γίνεται περισσότερα πράγµατα». Και συνεχίζει δίνοντας µας ακόµα καλύτερα το στίγµα του comic n’ play λέγοντας «Η έκθεση θέλουµε να έχει και πράγµατα που να εµπλέκουν όσο γίνεται τους επισκέπτες. ∆ηλαδή να υπάρχουν δράσεις, να υπάρχουν τα εγκαίνια τα οποία µπορεί να έχουν συνδυασµό ετερόκλητων πραγµάτων, αλλά θέλουµε κάποιος να έρθει στην έκθεση όχι µόνο για να ψωνίσει ή να µιλήσει µε κάποιον δηµιουργό, αλλά να κάνει και πράγµατα. Να δει πράγµατα και ν’ ακούσει πράγµατα. Γενικά το κάνουν κι άλλες εκθέσεις αυτό, απλά εµείς προσπαθούµε να το κάνουµε ακόµα περισσότερο, γι’ αυτό υπήρχαν από την αρχή τα επιτραπέζια παιχνίδια, όπου το κοινό µπορεί να παίξει µε αυτά, δεν είναι απλά για έκθεση».

Έτσι, λοιπόν, και χωρίς να υπάρχει ο περιορισµός του εισητηρίου, ο κόσµος έρχεται στο χώρο της αποθήκης µε χαλαρή διάθεση για να δει από κοντά τα κόµικς. Αλλά όχι µόνο κόσµος µεγάλος σε ηλικία. Υπάρχουν δράσεις και για σχολεία, καθώς το φεστιβάλ τελεί υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας. Συνεχίζει ο Πάνος Κρητικός: «Επίσης, πολύ σηµαντικό είναι οι ενηµερώσεις που γίνονται για τα σχολεία, γίνονται οργανωµένες επισκέψεις σχολείων, η όλη εκδήλωση είναι υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας, εποµένως φεύγουνε ενηµερωτικά στα σχολεία και κλείνονται από πριν σχολικές επισκέψεις µε ξενάγηση και κάποιο work shop. Υπάρχει µεγάλη συµµετοχή από τα σχολεία. Το πρόβληµα µας είναι ότι δεν έχουµε αρκετό χρόνο, κλείνουν οι θέσεις και όποιος προλάβει και µένουν κάθε χρόνο έξω σχολεία αναγκαστικά».

67

Ένα πολύβουο φεστιβάλ που συνεχώς κάτι γίνεται. Ειδικές εκδηλώσεις µε τους σεφ Ηλία Μαµαλάκη και Φίλιππου Μπαντή, που µαγείρεψαν µαζί µε τους επισκέπτες συνταγές από το άλµπουµ κόµικς «Χορτάστε µε την Ψυχή σας» (εκδόσεις Ένατη ∆ιάσταση), τα έσοδα τoυ οποίου υποστηρίζουν τους σκοπούς του σωµατείου «Παιδικά Χωριά SOS-Eλλάδος» και τον ∆ηµήτρη Αντωνίου, συγγραφέα και ακτιβιστή για την πρόληψη των τροχαίων ατυχηµάτων, ο οποίος παρουσίασε το κόµικς «Λέµε STOP στην Οδική Ανασφάλεια» (εκδόσεις Ένατη ∆ιάσταση). Το τριήµερο είχε και άλλες παρουσιάσεις κόµικς αυτές του «The Working…Dead…Αnd» (εκδόσεις Τόπος) του Πάνου Ζάχαρη, του «1800: 3. Αγία Μαύρα» (εκδόσεις Jemma Press) του Θανάση Καραµπάλιου, της ανθολογία κόµικς «Song Stories» (εκδόσεις Ένατη ∆ιάσταση) σε συνεντεύξεις και σεναριακή διασκευή του Jacek Henryk Maniakowsk – αεικίνητου εθελοντή του φεστιβάλ-, του «Θύελλα» (εκδόσεις Ένατη ∆ιάσταση) του Νίκου Καµπάσελε και της ανθολογίας κόµις «Ένα Γλυκό Ξηµέρωµα» (εκδόσεις Jemma Press).

Φυσικά είχε και καλλιτέχνες. Παλιούς και νέους. Στον δεύτερο όροφο της αποθήκης ήταν το artist alley. Εκεί όπου το τριήµερο ξαναβρεθήκαµε µε φίλους τα είπαµε, τα ήπιαµε, είδαµε παλιές και νέες δουλειές, ξοδέψαµε ένα µηνιάτικο σε βιβλία κόµικς, σε µπλουζάκια και prints. Για µένα είναι ευκαιρία να χαζέψω ανάµεσα σε πάγκους και να ψάξω νέες- περίεργες- δουλειές. Και έτσι και έγινε. Ξεχώρισα δύο. Και τις διάβασα αµέσως και τις λάτρεψα για διαφορετικούς λόγους την καθεµιά. Η µία είναι το fanzine «ΒΛΑΞ» του Θείου Τραγιού -κατά κόσµο Πούλιος. Ιστορίες από το περιθώριο και το παραπεριθώριο. Ένας καταιγισµός εικόνων και λέξεων που µέσα στην «παράνοια» του σε κάνει να προβληµατιστείς, να συγκινηθείς, να… δεν ξέρω πραγµατικά µε συγκλόνισε. Όλα, από το σχέδιο, που µοιάζει απλό αλλά δεν είναι, µέχρι και τα κείµενα. Η δεύτερη είναι το επίσης fanzine «NOIR ΣΚΕΨΙΣ» του -για µένα νέου- ∆ηµήτρη Αβραµόπουλου. Μου άρεσε το σχέδιο και η αισθητική του στο στήσιµο των σελίδων και στα κείµενα. Είναι ένα νέο παιδί και νοµίζω ότι αν συνεχίσει θα ακούσουµε για αυτόν σύντοµα.

68

Εκεί στο δεύτερο όροφο συνάντησα και τον επιµελητή της έκθεσης, τον Σταύρο Κιουτσιούκη. Και τον ρώτησα τι είναι αυτό που νοµίζει ότι κάνει το comic’n’play να διαφέρει από τις άλλες εκθέσεις και φεστιβάλ κόµικς. Και µου απάντησε: «Αυτό που κάνει διαφορετικό το comic n’ play είναι ο ροµαντισµός. Είναι µια αρκετά ροµαντική εκδήλωση που ξεκίνησε ως ερασιτεχνική συνάθροιση, ως µια παρέα ανθρώπων, έτσι µετά από 18 χρόνια εξακολουθούµε να είµαστε αυτός ο πυρήνας ροµαντικών ανθρώπων που προσπαθούµε να δείξουµε δουλειές νέων. Οι πόρτες µας είναι ανοιχτές τόσο σε ανθρώπους που κάνουν κόµικ το τελευταίο δίµηνο ας πούµε, όσο και σε άλλους που πλέον είναι επαγγελµατίες. Μάλιστα, τουλάχιστον για την Θεσσαλονίκη, πάρα πολύ επαγγελµατίες έχουνε βγει µέσα από αυτή τη φάση. Εγώ είµαι από την πρώτη χρονιά, οπότε έχω δει όλους όσους ήρθαν γιατί ήθελαν να κάνουν κόµικ, ήθελαν να συναναστραφούν µε άλλους και µετά από αρκετά χρόνια βρίσκονται να κάνουν αυτό επαγγελµατικά. Υπάρχουν βεβαία και άλλοι, οι οποίοι απλώς δοκιµάζουνε. Είµαστε ανοικτοί σε αυτούς. Είναι µία έκθεση και έργων. Αν και γενικά το κόµικ είναι κάτι που προορίζεται για έντυπη µορφή, µάλιστα εγώ προσωπικά, προσωπική µου εκτίµηση θεωρώ τα κόµικς σχετικά ελαφριά τέχνη µε την παιδική έννοια, ότι είναι εύκολη τέχνη για κατανάλωση, και λέω ότι είµαι του ελαφρού ρεπερτορίου, θεωρώ ότι µπορεί να δοθεί ένα βήµα να εκτεθεί, γιατί ο λόγος που γίνεται για µένα είναι για να το φέρεις πιο κοντά στο κοινό. ∆εν είναι όλοι διατεθειµένοι να πάνε στο βιβλιοπωλείο ή στο περίπτερο να αγοράσουν κάτι και αυτό το κάνει εν Ελλάδι νοµίζω µόνο η δικιά µας έκθεση σοβαρά. Οι υπόλοιπες είναι πολύ ωραίες απλώς δεν έχουν αυτό το χαρακτηριστικό δεν εκτίθενται έργα, και πολύ περισσότερο δεν εκτίθενται έργα ανθρώπων που δεν έχουν εµπειρία, που είναι νέοι. Αυτή είναι η ουσιαστική διαφορά πιστεύω».

Στη συνέχεια, του ζήτησα να µου πει από την εµπειρία των 18 χρόνων που συµµετέχει στο φεστιβάλ, όχι µόνο σαν επιµελητής, αλλά και ως καλλιτέχνης στο artist alley, πως βλέπει την ανταπόκριση του κοινού στα κόµικς. «Επειδή ξεκίνησε πριν 18 χρόνια, ξεκίνησα και γω µαζί µε την έκθεση, για µένα πάντοτε ήταν µια συνάντηση µε τον υπόλοιπο νεαρόκοσµο, γιατί και γω πριν 18 χρόνια, ήµουν 18 χρόνια νεότερος, και ήτανε πάντοτε µια στιγµή όπου έδειχνες στους υπόλοιπους συµφοιτητές, γιατί φοιτητής ήµουν, τι κάνεις, τι φτιάχνεις. Μετά από όλα αυτά τα χρόνια αυτό που πλέον υπάρχει, βλέπω ότι υπάρχει ακόµα αυτός ο δεσµός µε τον νεαρόκοσµο, αλλά και όλοι οι φίλοι νεαροί από τότε που έχουν ωριµάσει, αυτοί που επέµειναν να αγαπάνε τα κόµικς έρχονται. Για µένα λοιπόν, απ’τη δική µου οπτική γωνία η έκθεση όσον αφορά στο κοινό και στους καλλιτέχνες που συµµετέχουν είναι µια πολύ ωραία ευκαιρία να έρθουµε κοντά σε ανθρώπους που είτε µας γνωρίζουν χρόνια, είτε µας µαθαίνουν τώρα και να µιλήσουµε, να συναναστραφούµε έστω και για πέντε λεπτά αν είναι. Πάντως να ακούσουµε τις προτάσεις, να γνωριστούµε, πολύ απλά να γνωριστούµε. Είναι πολύ ωραίο συναίσθηµα να γνωρίζεσαι µε κάποιον, που επειδή τώρα πια και µε τα social media και όλα αυτά υπάρχει ένα εν δυνάµει κοινό το οποίο γνωρίζει σκίτσα, δεν γνωρίζει τον άνθρωπο και αντίστοιχα εµείς γνωρίζουµε τα likes του και όχι τους ανθρώπους. Προφανώς είναι πιο ανθρώπινο και ωραίο να γνωριστούµε και από κοντά. Είναι µια καλή ευκαιρία».

Μια καλή ευκαιρία να γνωρίσουµε τους καλλιτέχνες και τη δουλειά τους από κοντά είναι λοιπόν το comic’n’play, ακόµα και όσων δεν µπορούν να βρεθούν στο artist alley αλλά έχουν στείλει µια δισέλιδη ιστορία για την έκθεση, η οποία θα τυπωθεί στον κατάλογο που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ένατη ∆ιάσταση µε συµβολική τιµή. Αλλά εκτός από τα κόµικς το comic n’ play είναι ένα γιορτή. Είναι ο ανέµελος αιώνιος φοιτητής που ερωτεύεται, γελάει, διασκεδάζει, δεν υποκύπτει σε συµβάσεις και σε παρασέρνει και σένα, σε κάνει να νιώσεις ξανά παιδί. Έτσι, όπως είναι και η ψυχή του comic n’ play, ο Νίκος ∆αλαµπύρας, ο οποίος είναι και ο λόγος που έχει οδηγήσει πολλούς να αναφέρονται στο φεστιβάλ ως το «∆ΑΛΑΜΠΥΡΙΚΟΝ». Και όχι άδικα θα έλεγα. Είναι η ασύχαστη δύναµη που από το πρωί µέχρι το βράδυ είναι εκεί, να µιλήσει µε τους επισκέπτες, να φροντίσει τους καλεσµένους καλλιτέχνες, να αλλάξει καµένες λάµπες – ναι το έκανε και αυτό- να φροντίσει οι εργαζόµενοι στο χώρο να έχουν δωρεάν πρόσβαση στο κυλικείο και το βράδυ να είναι η ψυχή του πάρτυ, όταν όλοι οι υπόλοιποι σιγά σιγά κατεβάζουµε ρυθµούς. Σε καµιά περίπτωση δεν αµφισβητείται ο ρόλος των υπόλοιπων συντελεστών και των εθελοντών, απλά ο Νίκος ενσαρκώνει την ψυχή του φεστιβάλ, δίνει σχήµα στην όλη ιδέα. Και της δίνει σχήµα εδώ και 18 χρόνια. Η εµπειρία µου στο comic n’ play ήταν υπέροχη. Θέλω σίγουρα να ξαναζήσω το κλίµα του τριηµέρου και ελπίζω, αν όχι φέτος λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών της χρονιάς, την επόµενη χρονιά να είµαι εκεί, στη γιορτή των κόµικς. Και αν όπως λένε «οι παρέες γράφουν ιστορία» η παρέα του comic’n’play έχει γράψει τη δικιά της και σίγουρα θα συνεχίσει.

69

ΚΑΤΑ ΤΟΝ ∆ΑΙΜΟΝΑ ΕΑΥΤΟΥ του Ανέστη Μαυροµµάτη – Παρασίδη

70

71

του Κωνσταντίνου Κάτσου

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82