Ekoland 1/2014 by Ecology and Farming

Kansrijke ontwikkelingen delen

waardoor u op voorsprong blijft.

De Rabobank biedt u inzicht in de mondiale food- & agrimarkt. Kennis voor ondernemers creĂŤren we samen met ondernemers en delen we voortdurend. In persoonlijke visiegesprekken, visieberichten en workshops, maar ook via de Rabo Kennis App. Kennis waarvan u kunt profiteren.

Meer weten? Kijk op rabobank.nl/agrarisch. Samen sterker

EKOLAND BO

VATIEPR I

2014 GIS

IN BI O

HE LAND

2014 SC

I UW

2014

GISC E LAN H

OVATIEP

BIO

ATIEPRI

januari | nummer 1 – 2014

CHE LAN

Inhoud De drie genomineerden voor de 8 Ekoland innovatieprijs 2014 De jury selecteerde ook dit jaar weer drie genomineerden.

interview

Pablo Tittonell over de transitie 13 naar duurzame landbouw Duurzame voedselvoorziening vraagt om herontwerp van landbouw en wetenschap.

BioVak Beursberichten Introductie en nieuws 16

BioVak Deelnemers

Exposantenoverzicht 22 BioVak 2014

BioVak Workshops 25 Alle workshops belicht EKOLAND | januari – 2014

onderzoek

Loopkevers 36 Loopkevers moeten op de akker zelf worden gekoesterd, want hun actieradius is beperkt. Nieuwe kansen voor 42 zaadvaste rassen Wat zijn de voordelen?

Internationaal

Bioboerderij brengt leven 39 in Kibera Hoe je van een crimezone een veilige plek maakt.

bedrijfsvoering

Kringloopefficiëntie: vergelijking 44 tussen gangbaar en biologisch Vergelijkingen leveren interessante conclusies én nieuwe vragen op. 46 Wordt vervolgd - Deel 31 Bedrijfscontinuïteit Opvolging op de BioVak 2014

e drie genomineerden D Uit de tien aanmeldingen nomineerde de jury van de Ekoland Innovatieprijs: GAOS, de Bolster en de Mekkerstee. Bijzonder innovatieve bedrijven, die de jury zeer gastvrij ontvingen. De jury beoordeelde de innovaties op originali teit, effectiviteit, algemene maatschap pelijke acceptatie, multifunctionaliteit en klimaatbewustheid.

Interview

Pablo Tittonell over de transitie naar duurzame landbouw Een voorbeschouwing op de lezing van Pablo Tittonell, de Wageningse hoogle raar ‘Farming Systems Ecology’ op de BioVak 2014. Hij geeft in een interview met hoofdredacteur Kees van Veluw zijn visie over de transitie naar een duurzame landbouw.

ekoland innovatieprijs

internationaal Bioboerderij brengt leven in Kibera

handel & afzet

Milieuwinst op het Menu 51 Lekker eten en tegelijk de ecolo gische voetafdruk verkleinen? Stuur klant van kraam naar 53 kraam Combinatie van breed aanbod en moderne communicatie geeft boerenmarkt omzetimpuls. Van Rey in bio 55 Interview met Lou van Rey Webwinkel voor producten 57 en paketten Een eigen webwinkel: verzamelsite. Locafora biedt die marktplaats.

Rubrieken Editoriaal Landbouwberichten BioVak beursberichten Marktberichten Biohuis update Trekkers

5 6 19 48 49 58

Biologisch Biologisch met met voorsprong voorsprong

Bejo, voorop in de ontwikkeling van groenterassen Bejo, voorop in de ontwikkeling van groenterassen voor de biologische sector. voor de biologische sector.

Bezoek ons op Bezoek ons op

Biovak 2014 • Zwolle • 22 en 23 januari Biovak 2014 • Zwolle • 22 en 23 januari

Bejo Zaden B.V. Bejo Zaden1B.V. Trambaan Trambaan 1 1749 CZ Warmenhuizen 1749 CZ Warmenhuizen Nederland Nederland T 0226 - 39 61 62 T 0226 - 39 61 62 E info@bejo.nl E info@bejo.nl

voor woord

2014 Het nieuwe jaar is begonnen. En zoals elk jaar grijpen verschil len partijen en groepen deze gelegenheid aan om het nieuwe jaar te wijden aan een onderwerp. In China is 2014 het jaar van het Paard! Wereldwijd zullen sterke paarden opstaan die zullen afdwingen dat de mens wat beter met moeder aarde omgaat. De voorbode zien de Chinezen zelf al in een grootschalige aanpak tegen smog. Voor Vogelbescherming Nederland is 2014 het jaar van de Spreeuw. Daar gaat het slecht mee. Er resteert nog 40 % van de populatie in de jaren tachtig. Als ik aan spreeuwen denk, zie ik groepen vogels fantastisch mooi ‘zwermen’. Voor het vakblad ‘Kinderopvang’ wordt dit het jaar van de Groene kin deropvang. Groen en buitenspelen moeten een blijvende plek in elke kinderopvang worden. Voor politici wordt 2014 het jaar van schaduwpremier Alexander Pechtold. Voor de stad Aken wordt het het jaar van Karel de Grote omdat de beste man 814 jaar ge leden daar overleed. Voor columnist Esther Bijlo wordt 2014 het jaar van de Zeepbellen met de bitcoin voorop. Allemaal leuk en aardig. Voor mij wordt het pas echt interessant als de Alliantie Verduurzaming Voedsel, een samenwerking tussen o.a. LTO, CBL, de koepel van supermarkten en de Veneca, de club voor cateraars, 2014 uitroept tot het jaar tegen Voedselverspilling. Er komt een helpdesk ‘reststromen’. De voedselbanken zullen er ho pelijk wel bij varen. Echt interessant wordt het als de Verenigde Naties 2014 uitroepen tot ‘Het Internationale Jaar van de Fami

lielandbouw’. Wagenings lastpost prof. Jan Douwe van der Ploeg geeft in Farming Matters, een tijdschrift voor de landbouw in het zuiden, tien kwaliteiten van familielandbouw. Familieland bouw is geen manier om geld te verdienen maar een manier van leven. Het bedrijf is niet alleen een plek voor productie maar ook een thuis om te wonen, een plek waar kennis en ervaring door de generaties heen accumuleren. Het familiebedrijf verbindt verleden met het heden en de toekomst en is een plaats waar cultuur wordt bewaard en toegepast. Op het familiebedrijf eet men het voedsel dat zelf geproduceerd, verwerkt of verhandeld wordt. De grootste bedreiging voor familielandbouw is, volgens van der Ploeg, de druk om het familiebedrijf te gaan runnen als een business. En dan kan het mis gaan. Het familiebedrijf is bij uitstek de plek waar met een locale, agro-ecologische aanpak de regio versterkt wordt. Een familiebedrijf geeft identiteit. De Bra ziliaanse overheid heeft dat ook begrepen. Volgens een andere Wageningse prof, Pablo Tittonell, stimuleert de Braziliaanse overheid de familielandbouw door scholen subsidie te geven om lokaal en biologisch voedsel in te kopen om hun leerlingen goede maaltijden voor te zetten. In Nederland zijn ca. 7000 lagere scho len. Stel je eens voor wat dat voor impact zou hebben!

Kees van Veluw hoofdredacteur

colofon ISSN: 0926-9142

Uitgever

Vormgeving

Advertentieacquisitie

Abonnementen

Vilarrica bv, Baarn

Van Westering Groep bv, Baarn T 035-8873531 E sales@ekoland.nl

Ekoland verschijnt 11x per jaar. Een jaarabonnement kan elke maand ingaan en kost € 87,49 (NL) inclusief BTW. Het abonnement wordt stilzwijgend verlengd, tenzij twee maanden voor het verstrijken van het lopende abonnementsjaar schriftelijk (kan ook via de website) wordt opgezegd. Indien niet anders is overeen gekomen wordt jaarlijks een acceptgiro ter betaling van het a bonnementsgeld toegezonden. Adreswijzigingen s.v.p. vijf weken van tevoren schriftelijk opgeven aan de abonnementenadministratie o.v.v. het oude adres (via de adresdrager of www.ekoland.nl, zie abonnee service).

Jaap van Westering

Aan dit nummer werkten mee

Hoofdredacteur

Bas Allema, Dick Boschloo, Maria van Boxtel, Michiel Bus, Didi van Dijk, Iris van de Graaf, Leen Janmaat, Henk Kieft, Edwin Nuijten, Gerard Oomen, Heleen Schaap, Geertje Schlaman, Marc van der Sterren, Pablo Tittonell, Kees van Veluw, Dine Volker

Kees van Veluw

Eindredactie Bernard Faber

Redactie Maria van Boxtel Eline de Bot Harm Brinks Leen Janmaat

Bladmanager Annemieke Praamstra

34ste jaargang nr 1

Redactie-adres Postbus 696, 3740 AP Baarn T 035-8873531 E redactie@ekoland.nl

Druk Drukkerij Veldhuis Media, Raalte

www.ekoland.nl EKOLAND | januari – 2014

Abonnementenadministratie Van Westering Groep bv Postbus 696, 3740 AP Baarn T 035-8873531 E abonnementen@ekoland.nl ©2014. Het geheel of gedeeltelijk overnemen van artikelen en/of illustraties is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever. De redactie noch de uitgever aanvaardt enige verantwoordelijkheid voor schadelijke gevolgen die kunnen ontstaan na gebruikmaking van gegevens uit dit blad.

Ekoland is een uitgave van Van Westering Groep bv @vakbladekoland

Los nummer € 8,49 Het volgende nummer van Ekoland verschijnt op 18 februari 2014

Nauwelijks antibiotica in Bio-veeteelt Zo’n 60 Vlaamse biologische vleesveehouders kweken varkens, runderen en kippen met een minimum aan antibiotica. Ook 40 melkveehouders (koe en geit) passen de principes van de biologische veeteelt toe en beperken zo hun antibioticagebruik. Daarmee geven zij in feite al een passend antwoord op de onrust van de Vlaamse landbouwminister Onkelinx, die de resistentieproblematiek in de veeteelt ‘zeer zorgwekkend’ noemt. Hij spoort de gangbare veeteelt aan oplossingen te zoeken om het hoge antibioticagebruik te reduceren, zonder daarbij naar de biologische dierhouderij te kijken. De wetgeving voor biologische veeteelt laat antibiotica slechts toe voor curatief

‘Bodem is de basis’

gebruik en slechts een beperkt aantal keer per jaar. In de praktijk slagen verschillende veehouders erin om flink onder het wettelijk toegelaten gebruik te blijven, dankzij een aanpak gestoeld op preventie en dierenwelzijn. Robuuste rassen, biologisch voer, lichte en ruime stallen en weidegang zijn maar enkele van de toegepaste preventieve maatregelen. BioForum Vlaanderen roept beleidsmakers en betrokkenen op om de biologische

dien draagt compost bij tot een stijging van het organische-koolstofgehalte in de bodem op lange termijn. In de brochure is ook aandacht voor de ecologische impact van compostgebruik.

Voedsel Anders Conferentie Onder de titel ‘Aan de slag met compost’ heeft de provincie Vlaams-Brabant, samen met de Bodemkundige Dienst, een nieuwe brochure uitgegeven over compost voor landen tuinbouwers. “Onze bodem ligt aan de basis van ons voedsel”, zegt landbouwgedeputeerde Monique Swinnen. “Maar onze bodem verdient het ook zelf op een goede manier gevoed te worden.” Naast een goede teeltrotatie en inzet van groenbemesters bevordert compost de bodemvruchtbaarheid en zorgt voor een betere bodemstructuur en nutriëntenaanvoer naar de gewassen. Zo kan de behoefte aan minerale meststoffen verminderen. Boven6

De ‘Voedsel Anders Conferentie’ is een tweedaagse conferentie met boeiende sprekers waaronder Olivier de Schutter (VN rapporteur voor het recht op voedsel), Pablo Tittonell (Hoogleraar Farming Systems Ecology Wageningen Universiteit), Hanny van Geel (boerin en lid van La Via Campesina Europa) en Vandana Shiva (Indiaas wetenschapper en activiste (ovb)) en een verscheidenheid aan workshops. In de verschillende workshops staat centraal wat er moet gebeuren om eerlijke en duurzame voedsel- en landbouwsystemen te realiseren, wat wij er samen, (producenten en consumenten) aan kunnen doen en wat er aan het beleid zou moeten verande-

veeteelt naar waarde te schatten en de gangbare veeteelt naar diens voorbeeld aan te passen. Dat betekent maximaal drie behandelingen per jaar met antibiotica en chemisch gesynthetiseerde diergeneesmiddelen. Voor dieren met een productieve levenscyclus korter dan één jaar, zoals vleeskippen en vleesvarkens, is zelfs maar één diergeneeskundige behandeling per jaar toegestaan.

ren om deze doelstellingen te faciliteren. Gelijktijdig met de conferentie zal een workshop ‘Opstellen onderzoeks agenda Agro-ecologie’ plaatsvinden, om onderzoeksvragen van boeren te verzamelen. Kosten: € 50 voor twee dagen (€ 25 voor stu denten en lage inkomens), incl. excursies. Het volledige progamma staat op http://aardeboerconsument.nl/

Onderzoek naar nuttige bacteriën

Onderzoeker Paul Koppert gaat in samenwerking met de Universiteit van Málaga in Spanje de komende vijf jaar onderzoek doen naar nuttige bacteriën. Dit onderzoek moet een beter begrip van de werking van biostimulan-

ten en biofungiciden opleveren. De nuttige bacteriën die zij gaan ontwikkelen, brengen een residuvrije teelt een stapje dichterbij, is de verwachting. Tegen bepaalde (schimmel)ziekten is geen biologisch alternatief beschikbaar, waardoor nog steeds chemie moet worden ingezet. Een residuvrije teelt is daarom nu nog niet mogelijk.

Bedrijfsopvolging, slim aanpakken! Op 10 februari om 20.00 uur is er op Warmonderhof een avond over bedrijfscontinuïteit en opvolging, en over samenwerken tussen oud en jong. Waar loopt je tegenaan als je opvolging zoekt? Hoe vind je als jonge boer een bedrijf? Hoe vind je als oudere boer opvolging? En als je elkaar gevonden hebt: wat moet je regelen? Gerlof Pronk, oud-Warmonderhof leerling, is één van de boeren op de Noaberhoeve, een biologischdynamische zorgboerderij in het Drentse Echten. Hij deelt zijn januari – 2014 | EKOLAND

landbouwberichten ervaringen. Maria van Boxtel en Helmer Wieringa kijken samen met de deelnemers aan de avondklas naar de stappen in bedrijfsopvolging. Warmonderhof Avondklassen zijn openbare avonden voor boeren, burgers en studenten om elkaar scherp te houden bij ontwikkelings kansen op het gebied van landbouw, voeding, zorg en ondernemerschap. Meer informatie op www.warmonderhof.nl

CBS: 1.440 biologische landbouwbedrijven in Nederland Het aantal biologische landbouwbedrijven in Nederland is het afgelopen jaar stabiel gebleven, terwijl het totale aantal landbouwbedrijven wel gedaald is. Dit blijkt uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Per 1 april 2013 waren er in ons land 1.440 biologische landbouwbedrijven actief.

Duidelijke teeltverschillen op proeflocatie Boeren, bedrijfsleven en bodemecologen blijven zoeken naar nieuwe oplossingen om de akkerbouw verder te verduurzamen. Op de PPO-proeflocatie Vredepeel is een onderzoek uitgevoerd met verschillende teeltmaatregelen om de natuurlijke kringlopen in de bodem te herstellen, zodat minder bemest hoeft te worden en minder stoffen verdwijnen via grondwater of atmosfeer. Daarnaast hopen de onder-

zoekers met de uitkomst ook de bodemweerbaarheid tegen ziekten en plagen te verbeteren, zodat het gebruik van pesticiden en herbiciden kan verminderen, of zelfs vervallen. Op de proeflocatie zijn jarenlang biologische teelt (SKAL gecertificeerd) en conventionele teelt (met kunstmest en gewasbeschermingsmiddelen) op dezelfde grondsoort en met gelijke rotatie uitgevoerd. Dit heeft interessante nieuwe data opgeleverd; zo zijn de aantallen plant-parasitaire aaltjes in het biologische bedrijfssysteem significant lager dan in het conventionele systeem.

Cursussen Biologisch Ondernemen Agrariërs die zich aan het oriënteren zijn op biologisch ondernemen kunnen in februari en maart deelnemen aan de oriëntatiecur-

Advertentie

sussen ‘Biologische Akkerbouw en Grove Groenteteelt’ en ‘Biologische (Melk)veehouderij’. Beide cursussen duren zes dagen, waarbij praktijk en theorie op een aansprekende manier worden afgewisseld. Aan het eind van de

cursus heeft de deelnemer een goed beeld van biologisch ondernemen en welke vervolgstappen nodig zijn. De kosten voor elke cursus bedragen € 825 excl. BTW. Inbegrepen zijn een uitgebreide cursusmap en een biologische lunch op de cursusdagen. Aanmelden: hedwig.brandsma@biologische landbouw.org.

SCHE LAND 2014

SCHE LAND

genomineerden ekoland innovatieprijs

JS UW

ATIEPRI

2014

HE LA NDB

OVATIEP

2014 SC

CHE LAN

BIO

Uit de tien aanmeldingen nomineerde de jury van de Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw, er drie: GAOS, de Bolster en de Mekkerstee. Bijzonder innovatieve bedrijven, die de jury, bestaande uit Jan Bokhorst, Maria van Boxtel, Jan Jonkman, Geertje Schlaman en Kees van Veluw, zeer gastvrij ontvingen. Ze hebben gewandeld tussen de bijzondere kunst langs akkerrand en spoorlijn, ze hebben grijze, groene en oranje pompoenrassen bewonderd en smaakvolle geitenkaas geproefd in een sfeervolle ontvangstruimte. De jury beoordeelde de innovaties op originaliteit, effectiviteit, algemene maatschappelijke acceptatie, multi functionaliteit en klimaatbewustheid. Op de eerste dag van de BioVak op 22 januari om 14.30 uur in Meerhal 2, presenteren de drie genomineerde bedrijven zich in een workshop. Om 20.00 uur maakt de jury op het Horecaplein de winnaar bekend. Maak alvast kennis met de drie genomineerden.

2014 GIS

IN BI O

VATIEPR I

GISC E LAN H

BIO

2014

IN IN BIO

VATIEPR

IJS

VATIEPR

IJS

januari – 2014 | EKOLAND

IJS

EKOLAND | januari – 2014

2014 SC

OVATIEP

n 2007 namen Bart, Elly en Frank Vosselman sa men met compagnon Patrick Hoogendoorn het BD-zaadbedrijf De Bolster over. Sindsdien is het bedrijf flink gegroeid en is het areaal zaadvermeerde ring gestegen van 5 tot 250 ha. Het aantal medewerkers in vaste dienst groeide mee tot de huidige 16 (fte). De innovatie van dit bedrijf zit enerzijds in het jaren lange veredelingswerk en daarnaast in het automati seren en optimaliseren van allerlei bedrijfsprocessen. Duidelijk verschillend met andere bedrijven is dat al het selectiewerk onder biologische omstandigheden plaatsvindt. Het bekijken van de gewassen in het veld is hierbij essentieel. In het veld staat een opklapstoeltje: goed voor urenlang kijkplezier! Bijzonder is dat de planten bij De Bolster regelmatig getoetst worden op stressbestendigheid bij weinig water en N-bemesting. Alleen robuuste planten met een goed wortelgestel doorstaan deze testen. Inmiddels hebben vier personen een fulltime job in de veredeling. Pompoenen zijn een belangrijk product voor het bedrijf. De zaadproductie

SCHE LAND

Maria van boxtel, Geertje Schlaman & Kees van Veluw

Anders dan andere veredelingsbedrijven richt De Bolster zich specifiek op de veredeling van planten voor de biologische teelt. Planten moeten eerst de stress-test doorstaan.

VATIEPR

2014 GI

BIO

voor planten die aan de bak moeten

Biologische rassen creëer je niet in het lab maar in het veld

BIO

De Bolster

Ekoland innovatieprijs

HE LAND

ervan vindt volledig in Nederland plaats. “Belangrijk, want daarmee hebben we de zaadverwerking volledig in eigen hand” vertelt Bart trots. De pompoenrassen Solor en Fictor doen het dan ook goed in de markt. Van het jarenlange selectie werk wordt dus nu letterlijk de vruchten geplukt. Fictor is overigens vervaardigd met een nieuw rasveredelingsconcept van de Bolster: Family Inter Cross variety (FIC). Na uitvoerig en gedetailleerd onderzoek is dit rasconcept aanvaard door de Raad van plantenrassen. “In de komende jaren zullen we met veel nieuwe rassen komen”, vertelt Bart met een twinkeling in zijn ogen. “Deze ras sen blinken uit in opbrengst per ha maar ook kwalitatief, mooie lekkere pompoenen met gun stige vruchtvleesdikte en goede bewaring. Echte toppers dus.” Het bedrijf levert zowel aan profes sionele telers, andere zaadbedrijven als aan kleine moestuingebruikers. De verschillende gebruikers bieden het bedrijf stabiliteit. Het bedrijf verkoopt inmiddels zaad in ca. 30 landen en heeft de zaad productie verspreid bij onder andere telers in Ne derland maar ook Duitsland, Frankrijk, Engeland, Italië, Oost Europa en de Verenigde Staten. In 2012 is het bedrijf gestart met een eigen zadenpro ductie in Moldavië. De Bolster geeft de indruk van een jong, veelzijdig en vooral vernieuwend bedrijf. Zie ook www.bolster.nl 9

2014 SC

HE LA NDB

zorg, geiten, verkoop en gastvrijheid

De Mekkerstee heeft succes met kaasverwerking en verkoop, een lunchroom met pannenkoeken en de ontvangst van duizenden bezoekers. Bij alle activiteiten staat de zorg voor de naaste centraal.

e Mekkerstee van familie den Hertog in Ouddorp op Goeree-Overflakkee is in 15 jaar uitgegroeid tot een toonaangevend be drijf. Gestart met 75 melkgeiten en drie zorgcliën ten heeft het bedrijf nu circa 650 geiten en de zorg voor 90 cliënten. Zorg is de kern van de Mekkerstee. De landbouw moet zoveel opbrengen, dat ondanks veranderende budgetten, de zorg voor de cliënten op hetzelfde hoge niveau kan blijven. Een voorbeeld van het slim combineren van goed ondernemerschap met maatschappelijke verantwoordelijkheid. Opgegroeid in een ondernemersgezin wilde Piet den Hertog altijd een eigen bedrijf beginnen. De familie den Hertog en hun medewerkers en cliënten hebben de Mekkerstee handig ingericht voor het uitvoeren van de zorgtaken, de landbouwactiviteiten en de ontvangst van bezoekers. Basis van de landbouwtak is de geitenmelk – de ‘armeluiskoe’, zegt Piet nog gekscherend – verwer ken tot delicatessen. In eigen kaasmakerij worden verschillende smaken harde, biologische kazen gemaakt en succesvol afgezet. Zoals de Cum Laude geitenkaas, gemaakt door de vakkundige kaasma ker, die ooit startte als zogcliënt. De Mekkerstee verkaast 1,3 miljoen liter melk, waarvan 500 ton van eigen bedrijf en 700 ton van drie andere bio

Mekkerstee

OVATIEP

SCHE LAND

2014 GI

N IN

BIO

VATIEPR

IJS

logische geitenbedrijven op Goeree-Overflakkee. Productinnovatie omvat het ontwikkelen van nieuwe smaken kaas en (geiten)ijs voor de eigen ijssalon. De familie runt het bedrijf met zijn vele takken met slechts acht vaste medewerkers, twee tot drie stagiaires en enkele winkelmeisjes in de zomer. En natuurlijk de zorgcliënten. De inrichting voor bezoekers is praktisch, aan sprekend en innovatief. Zo heeft in de nieuwe pot stal elke pot aan de rand een voergang en midden in een wandelpad. Zo wordt vermenging van voer en mensenvoeten vermeden. Een gezellige ijssalon het terras en de ontvangstruimte trekken samen veel bezoekers, in de lammertijd wel 1000 per dag, jaarlijks meer dan 60.000. Met minimaal antibioti cumgebruik, enten tegen clostridium en verplicht tegen Q-koorts houdt Piet’s zoon de veestapel ge zond bij een melkproductie van 875 liter/geit. Als maatschappelijke onderneming loopt de Mek kerstee voorop. De zorgcliënten, psychiatrische patiënten en een groeiend aantal mensen met een verstandelijke beperking, starten er in een rustig hoekje. Sommigen groeien door naar een ‘publieksbaan’, zoals kassawerk in de goedlopende winkel. De inpaklijn in de schuur voor o.a. kerst pakketten biedt in het laagseizoen rustig werk. De christelijke identiteit en de nuchtere, ‘eilandse’ mentaliteit vormen een solide, warme basis voor het bedrijf. Dit maakt het mogelijk om zorg van hoge kwaliteit te kunnen blijven bieden, ook in een tijd waarin de overheid bezuinigt op de zorg. januari – 2014 | EKOLAND

Jos Jeuken en Ellen Krul pionieren ook in de afzet van hun biologische product. Ze zijn al lang lid van Agrico, waren mede-initiatiefnemer van Nautilus en met andere ondernemers mede-eigenaar van de succesvolle Hofwebwinkel. Zo versterken ze hun band met burgers en klanten. GAOS experimen teert met veredeling en vermeerdering van zaden, zoals voor de uienrassen Bajosta en Robelja en het EKOLAND | januari – 2014

SCHE LAND

OVATIEPR

E LAN

2014 SCH

2014 GI

I LO

IJS

BIO

Kunst verbindt

p GAOS, het biologisch-dynamische akker bouwbedrijf van Jos Jeuken en Ellen Krul nabij Swifterbant, wandel je graag langs de spoorlijn, aan de rand van de akkers. Ze hebben er een bufferzone ingericht van ruim een kilometer lang en 25 tot 50 meter breed, vol natuur en kunst. In ‘de vulkaan’ kun je rond een vuur bijpraten en bijen heb ben er een huis met een dak in de kleuren van de NS. Een doorkijk biedt treinreizigers een blik op ‘station GAOS’ en de landbouw erachter. Toen de grond voor de Hanzelijn werd afgegraven, lieten Jos en Ellen de veenachtige aarde op 47 ha van hun land opbrengen. Zo’n 1000 kuub per hectare. Het organische stofgehalte van de zware kleigrond (44% afslibbaar) steeg met 3% naar 7%. Gedurfd, maar zo pakt GAOS vaker kansen.

BIO

Gaos

VATIEPR

IJS

GAOS staat voor Geduldig Aandachtig Onbekommerd Samenwerken. Dat brengen ze in praktijk met leerlingen en stagiaires van het nabijgelegen Warmonderhof en uit het buitenland. De bedreiging van de Hanzelijn, een spoorlijn die hun bedrijf doorsnijdt, boog GAOS handig om in een kans. De zone langs de spoorlijn is nu een fantasierijke combinatie van natuur en kunst.

Ekoland innovatieprijs

wortelras Rodelika. Naast volume let Jos daarbij ook op smaak. Zaadvaste rassen, die zichzelf in stand houden, is het veredelingsdoel. De rassen die GAOS mee ontwikkelt worden gedistribueerd via Bingenheim. Dit samenwerkingsverband van internationale Demeter-telers past goed bij de filosofie van Jos Jeuken en Ellen Krul. Het gevarieerde bouwplan dat is omzoomd met akker randen, die een habitat vormen voor nuttige in secten, draagt bij aan een levendig klimaat waarin zaadteelt goed gedijt. GAOS werkt slim samen met partijen als de onderzoekers van het Louis Bolk Instituut. Naast de 30 Gasconne koeien, die meestal grazen in een natuurgebied en essentieel zijn voor de mestvoorziening, brengen de kippen levendigheid op GAOS. Letterlijk, want ze zijn gehuisvest in een kippenmobiel, die elke twee we ken wordt verplaatst op de randen van de akkers. Zo blijkt het houden kippen zonder antibiotica goed mogelijk. De windmolen aan de rand van het erf – ‘Toekomst Zaaien’ staat er in koeienletters op – draait ijverig rondjes. Ook een symbool van de kunst om voor ’t peloton uit te lopen, een kunst die GAOS uitstekend verstaat. 11

Pootaardappelen, plantuien, sjalotten en knoďŹ&#x201A;ook. In groot- en kleinverpakking.

Carel Bouma

Alikruikweg 15, 8256 RK Biddinghuizen T 0321-331384 M 06-51068038 info@biologischpootgoed.nl

@carelbouma

www.biologischpootgoed.nl

Biologische

Velddag

3 september 2014 Broekemahoeve Lelystad

www.biologischevelddag.nl

interview

Duurzame voedselvoorziening vraagt om herontwerp van landbouw en wetenschap Hoogleraar Pablo Tittonell over

de transitie naar duurzame landbouw

Pablo Tittonell, de Wageningse hoogleraar ‘Farming Systems Ecology’ zal op de eerste dag van de BioVak zijn visie presenteren over de transitie naar een duurzame landbouw. De biologische landbouw is al een eind op weg maar zal ecologisch moeten intensiveren. Daarnaast zal de reguliere landbouw moeten veranderen en dat zal niet makkelijk zijn maar wel een must om de wereldbevolking in de toekomst op een duurzame manier van voedsel te kunnen voorzien. Een voorbeschouwing op zijn lezing. Tekst Kees van Veluw | foto’s Pablo Tittonell

n Mei 2013 hield de Argentijnse Pablo Tittonell, zijn aantredingsrede in Wageningen. Zijn boodschap is kort en bondig: ‘Extensiveer de landbouw in Europa en de VS, intensiveer de landbouw in opkomende econo mieën van Afrika en Azië en of ontgift de landbouw in de hele wereld. De groei van de voedselproductie moet vooral komen van de familielandbouw in ontwikkelings landen, die nu al het leeuwendeel van het voedsel in de wereld produceert.

EKOLAND | januari – 2014

Op de BioVak 2014 zal Pablo Tittonell ingaan op het veranderingsproces dat nodig is om de landbouw in Europa te extensiveren en te ontgiften. Hij voorziet daarvoor de volgende stappen: 1 Werken aan een hogere efficiëntie van het gebruik van natuurlijke bronnen zoals mineralen, water en energie, maar hij stelt duidelijk: “Precisielandbouw is een verbetering maar er moet meer gebeuren!” 2 Inputsubstitutie zoals in de biologische landbouw gebeurt (N-kunstmest vervangen door teelt van vlinderbloemigen, antibiotica door o.a. fytothera pie), kan flink bijdragen aan het ontgiften van de landbouw maar maakt biologische landbouw wel kwetsbaar. Door de strenge regelgeving hebben biologische boeren weinig speelruimte en mogelijk heden om de productie efficiënt en echt duurzaam te maken. “De landbouw, wereldwijd, vraagt om een herontwerp.” 3 Reorganiseer of herontwerp de landbouw naar het voorbeeld van natuurlijke agro-ecologische processen. Probeer de natuur na te bootsen. In de natuur zijn geen verliezen, alles heeft zijn of haar 13

efficiënte functie. Er moet veel meer geld geïn vesteerd worden in agro-ecologisch onderzoek en veel minder in onderzoek naar genetisch gemodi ficeerde gewassen. Gengewassen vormen volgens Tittonell geen duurzame oplossing voor het we reldvoedselprobleem: “Het onderzoeksbudget van Montsanto is gigantisch: in de laatste jaren was dat ca. 980 miljoen dollar/jaar terwijl de Nederlandse overheid voor de komende jaren ca. 5 miljoen euro/jaar voor biologisch onderzoek bestemd, minder dan 5% van totale budget voor landbouw kundig onderzoek. Onderzoeksbudgetten zullen moeten verschuiven!” A ls vierde stap zal het landbouwbeleid in Neder land en in de Europese Unie moeten wijzigen. Het huidige beleid staat verduurzaming in de weg. Tit tonell: “Mengteelten kunnen in het huidige beleid niet gesubsidieerd worden omdat een mengteelt niet voldoet aan de definitie van een gewas. Er moeten namelijk een bepaald aantal planten van hetzelfde gewas per vierkante meter aanwezig zijn. Mengteelten halen dat niet terwijl mengteel

ten significant bijdragen aan efficiëntie van het gebruik van bijvoorbeeld mineralen en water. Of neem de wetgeving over het planten van bomen. Alley-cropping, het planten van rijen bomen in akkerbouw- of graspercelen, draagt significant bij aan het creëren van een microklimaat waardoor de gewassen hetzelfde of zelfs meer opbrengen dan in een monocultuur van dat gewas. Grote voordelen van alley-cropping-systemen zijn o.a. de verhoging van de organische stof door bladval, doordat de bomen functioneren als een minera lenpomp: uitgespoelde mineralen worden door de boomwortels weer in de bouwvoor gebracht via de bladeren. Verder kunnen bomen veel koolstof vast leggen waardoor akkerbouw en melkveehouderij klimaatneutraler kunnen werken. Bovendien is er financiële risicospreiding, want zo nu en dan valt er hout te verkopen! Maar in sommige regio’s in Nederland mag je helemaal geen bomen planten! De Belgische en Franse overheid hebben reeds een subsidiepot voor de aanleg van alley-croppingsy stemen.”

In Indonesië hebben we een systeem ontworpen en getest waarin een combinatie van stikstofbindende varen, rijst en visteelt in het water zorgt voor hogere opbrengsten dan vergelijkbare monoculturen.

combinatie van granen en de Faidherbia albida, de witte Acacia boom

Door de strenge regelgeving hebben biologische boeren weinig speelruimte

januari – 2014 | EKOLAND

Van rechtsboven naar linksonder: Dierenwelzijnexperiment Links met kippen tussen de gerst, rechts zonder De kippen tonen geen signalen van stress Mobiel kippenhok in WUR Droevendaal

Tittonell haalt het beleid van Brazilië aan: “Brazilië heeft een ministerie van Landbouwontwikkeling en dat stimuleert vooral de familielandbouw (De VN heeft 2014 bestempeld als het jaar van de familieland bouw, KvV) omdat familielandbouw een goede mix heeft van wetenschappelijke en boerenkennis. De com binatie leidt tot duurzame systemen. Ook subsidieert de Braziliaanse overheid een cateringprogramma voor alle basisscholen in het land. Hierin wordt het aanko pen van lokaal en biologisch geproduceerd voedsel ge subsidieerd. Dat stimuleert de lokale economie en geeft de biologische landbouw een enorme boost! Sommige departementen in Frankrijk doen dat ook.” Op de vraag of hij voorbeelden kan noemen van agro-ecologische methoden antwoord Tittonell: “Daar moet voor Europese omstandigheden nog veel onder zoek naar worden gedaan. In de tropen is daar vanuit boerenkennis al veel meer over bekend. Zo is er bij voorbeeld de combinatie van granen en de Faidherbia albida, de witte Acacia boom. Deze boom heeft de ei genschap dat het bladeren heeft in de droge tijd en die laat vallen aan het begin van het natte, groeiseizoen. De boom is een vlinderbloemige en de bladeren bevat ten veel stikstof. De kronen van ca. 40 bomen kunnen een hectare grond met mineralenrijke bladeren bedek ken. De gewassen kunnen daardoor zonder inputs van buiten een uitstekende opbrengst geven. In Nederland zouden walnoten en wintergranen ook een goede combinatie kunnen zijn. Walnoten komen laat in het blad en zorgen daardoor voor weinig schaduw maar wel voor organische stof en mineralen door bladval. Wintergranen kan je al vroeg oogsten. Dit soort syste men moeten nog beter onderzocht worden. Ik zou dat EKOLAND | januari – 2014

graag samen met boeren in de praktijk willen onder zoeken. Ook om andere synergetische combinaties te vinden en naar de bijeffecten van gewassen en heggen en bloemenranden waarin natuurlijke vijanden van luizen kunnen overleven om in het groeiseizoen hun werk te kunnen doen. Graag zou ik samen met boeren pestonderdrukkende landschappen willen ontwerpen en monitoren. Ook zie ik goede mogelijkheden voor kippen in wilgenboomgaarden. Ik heb de hypothese dat hoe complexer een systeem is hoe stabieler maar ook hoe meer opbrengst je kan krijgen. In Indonesië hebben we een systeem ontworpen en getest waarin een combinatie van stikstofbindende varen, rijst en visteelt in het water zorgt voor hogere opbrengsten dan vergelijkbare monoculturen. Geïnspireerd op deze resultaten zijn we in Wageningen begonnen met vleeskippen te integreren in gerst en aardappelen, de resultaten zijn hoopvol.” Kunnen we dit soort complexe en geïntegreerde systemen wel ontwerpen en testen met de huidige we tenschappelijke methoden? Tittonell: “We moeten echt gaan zoeken naar een nieuwe vorm van wetenschap. Daarin is een samenwerking tussen boeren en onder zoekers cruciaal. Denken dat je op een proefbedrijf een nieuwe manier kunt uittesten en dat die manier dan toegepast kan worden op bedrijven in de buurt is achterhaald. Elk bedrijf is weer uniek, elk bedrijf heeft zijn eigen systeem.” Lezing • Pablo Tittonell: Extensivering of intensivering van de biologische landbouw wo 12.00 | Hanzezaal 1 | p 27 15

Verbonden ketens

Voor de zevende keer een BioVak. Zelfde opzet, zelfde plek. Het wordt traditie. De nieuwigheid is er misschien af, toch kun je dit als biologisch boer, verwerker, handelaar, winkelier, horeca, cateraar, wetenschapper, adviseur, docent, student, politicus en ieder ander die geïnteresseerd is in de biologische landbouw, niet missen. Al is het maar om de sfeer te proeven van een groeiende beweging. Op de BioVak website lees ik: ‘De biologische sector groeit harder dan de Chinese economie’, en ‘De omzet van biologische voeding stijgt al tien jaar op rij en heeft in 2013 de grens van 1 miljard overschreden’. Kom dus naar BioVak, oriënteer u en pik een graantje mee van deze interessante groei. Daar denk ik toch wat anders over. De feiten over de groei kloppen natuurlijk wel, maar de sector heeft daar wel 30 jaar over gedaan en in veel andere landen is de groei veel beter en stijgt de omzet veel sneller dan in Nederland. Nederland is vanouds een land waar de koopman het wint van de dominee en de boer. Als dat ook in de biologische landbouw zo gaat dan heb ik daar moeite mee. Ik hoor toch veel berichten uit de praktijk dat het financieel niet zo gemakkelijk is om biologische boer te zijn en te blijven. Ondanks die groei. Blijkbaar is het moeilijk om ook als boer te profiteren van de groei. Vorig jaar viel mij op dat de stands van bedrijven groter en groter worden en dat je daar tussendoor stands van boerenorganisaties moest zoeken. Of vraagt het een andere manier van boer zijn? Ik zie dat bio-bedrijven die zich niet richten op bulkproductie of export, maar zich meer richten op echte korte ketens en burger-

Streekplein ‘Boer gondisch lekker!’

Zeldzaam lekkere biologische producten krijgen dit jaar weer volop aandacht op het speciale Streekplein op de Biovak 2014. Bezoek de rijkgevulde kramen en ontmoet de ambachtelijke producenten. Het Streekplein biedt, naast bijzondere producten, een uitgelezen workshopprogramma over rechtstreekse verkoop en 16

slimme vermarkting. Het Streekplein op de BioVak 2014 is dé bestemming voor iedereen met vakmatige interesse in bijzondere en zeldzaam lekkere biologische producten. Met extra aandacht voor culinaire activiteiten rondom de boerderij: Boergondisch lekker! Op het Streekplein staan als vanouds standhouders met biologische boerenproducten uit de regio. Smaakvolle kaas én mals vlees van Jersey koeien; bijzondere eieren van Veluwse kippen of romig ijs. Al deze producten zijn te zien, ruiken en proeven op het streekplein en bij de Boergondische chef-kok die er de lekkerste proefhapjes van maakt. Het streekplein is een samenwerking van SPN, Van Eigen Erf en het Netwerk Biologische InfoCentra en Land & Co. Het Streekplein is mede mogelijk gemaakt door de provincie Overijssel, het Praktijknetwerk Boergondisch, culinaire activiteiten op de biologische boerde rij en het Praktijknetwerk Boer-op-streek-markt.

Kees van Veluw participatie, door bijvoorbeeld burgers de mogelijkheid geven om mee te financieren of mee te werken op het bedrijf, het steeds beter gaan doen. Die onderstroom komt boven en laat een heel ander licht schijnen over de toekomst. Ik ben heel benieuwd wat daarvan te zien valt op de BioVak 2014! Het thema ‘Verbonden Ketens’ is fantastisch en heel hard nodig om een verdere duurzame groei van onze gehele sector te krijgen. Een faire margeverdeling is daarbij voor mij een cruciaal punt. Alle ketensamenwerkingsprojecten ten spijt ken ik weinig voorbeelden waarbij ketenpartijen elkaar echt vertrouwen en er een eerlijk gesprek mogelijk is over marges in de keten. Ik ben er dan ook heel benieuwd naar hoe daar op BioVak 2014 over zal worden gesproken. Het workshopprogramma is nog fantastischer dan het thema. Daar zit voor iedere bezoeker iets interessants tussen. Alle stappen in de hele keten komen wel in een workshop aan bod. Ik ga vooral op zoek naar workshops waarin de ketens van bodemleven tot consumenten worden verbonden, en naar workshops over ‘agro-ecologie’. Agro-ecologie wordt naar mijn gevoel de trend van 2014. Een landbouw en een markt die gebaseerd zijn op natuurlijke en regionale processen en niet op top-down technologie en wereldmarkt. Een verbonden keten met een menselijke maat. Een keten die je kan doorzien en begrijpen, een keten waar je invloed op hebt, een bekende keten dus. Op de BioVak 2014 is de hele keten aanwezig. Ik hoop van harte dat deze zevende BioVak alle ketenpartijen verbindt. Ik hoor graag uw ervaringen!

Bodem, Bemesting en Balans-plein Vitaliteit en duurzaamheid begint met een vruchtbare en gezonde bodem. Op dit nieuwe Biovak themaplein zijn een aantal bedrijven geclusterd die zich hiervoor sterk maken. Producenten van organische meststoffen zoals compost en digistaat staan naast toeleveranciers van preparaten die de mestkwaliteit verbeteren of die de compostprocessen en de

bodemgezondheid ondersteunen. Er zijn ook bodemdeskundigen die inzicht geven in bodemkwaliteit en maatregelen die een ondernemer kant nemen om de bodem en het bodemprofiel in balans te brengen. Als de bodem op orde is, zijn de gewassen minder kwetsbaar voor ziekten en plagen. De aanwezige standhouders zijn verbonden met diverse praktijknetwerken. Binnen het netwerk Compostcomposities werken tuinders, composteerders en adviseurs Hortinova, Soiltech en LBI aan verrijkte composten. In de kring Benutting van Organische Kringloopstikstof zoeken fruittelers samen met toeleverancier Kraanswijk naar effectieve toepassing Aanwezig op het bodem & bemesting plein: Orgapower, Van Iersel compost, Soiltech, Hortinova, Groeibalans, Ecosys, Van Vossen Laboratories, Rinagro, Kraanswijk en Louis Bolk Instituut. Stands DF 288 t/m DF 296

januari – 2014 | EKOLAND

Biovak-berichten

Kringloopplein Net als voorgaande jaren heeft het Kringloopplein een prominente plaats op de BioVak’14. Ondernemers kunnen de ambities en meerwaarde van Kringlooplandbouw ontdekken op dit inspirerend plein waar o.a. energie, klimaat, dierwelzijn,

antibioticagebruik, mestscheiding en kennis en innovatie volop aandacht krijgt. Doel is dat ondernemers op bedrijfsniveau naast ecologische ook economische resultaten behalen. Op het Kringloopplein staan zes partijen die zich bezig houden met diverse aspecten van de Kringloop. Zij hebben een concreet aanbod en aantrekkelijke aanbiedingen. Ook is er een Speakerscorner waar de deelnemers hun bijdrage aan de Kringloop toelichten. Ondernemers die geïnteresseerd zijn in het verder verduurzamen van hun bedrijf en het verlagen van hun bedrijfskosten zijn meer dan welkom om het Kringloopplein! Stand DE.265!

Demeterplein ‘Twaalf zintuigen’

Het Demeterplein van St Demeter, de BD-Vereniging, Warmonderhof en St Grondbeheer staat in het teken van aandachtig waarnemen. Er zijn doorlopend presentaties over bijen, preparaten, de betekenis van stromend water, zaadgoed, voedingskwaliteit bodem-

vruchtbaarheid en bedrijfseigen fokkerij, allen gerelateerd aan aandachtig waarnemen. Onder de titel ‘Twaalf zintuigen’* en aan de hand van onderscheidende kenmerken van de biodynamische landbouw is te ervaren hoe je een ‘levende landbouwcultuur ’ontwikkelt en hoe je daarmee de kwaliteit van het bedrijf verbetert. Naast demonstraties is er ruimte voor uitwisseling en vragen aan de organisaties over opleidingen, intervisie, collegiale toetsing, omschakelen en gebruik promotiematerialen in winkels. En kan men meedoen aan een prijsvraag waarbij Demeter voedingspakketten worden weggegeven. Het Demeterplein wordt mede m ogelijk gemaakt door Land&Co, Landgoed Kraaybeekerhof, Natudis, Odin Groothandel, Udea en ZuiverZuivel

CBL viert 25 jarig bestaan met een blik vooruit Stichting Biologische Landbouw Flevoland, waar onder het Centrum Biologische Landbouw ressorteert, viert haar 25 jarig bestaan. Ter afsluiting van diverse jubileumactiviteiten wordt een seminar gehouden op de BioVak. Om de sector iets mee te geven, blikt het CBL graag gezamenlijk vooruit. Het CBL-gebouw, anno 1994

Ruim 25 jaar geleden kwamen de eerste biologische tuinders aan de Bronsweg in een uniek, 300 hectare groot, aaneengesloten biologisch landbouwgebied. In 1987 werd door de Biologisch-Dynami-

Bestuur en medewerkers

sche (BD) ondernemers de coöperatieve ondernemersvereniging Nautilus opgericht met als doel het gezamenlijk afzetten van de geteelde producten. Al snel volgde de nota ‘BD Centrum Lelystad’, waarna

EKOLAND | januari – 2014

in 1988 de Stichting Biologische Landbouw Flevoland (SBLF) werd opgericht. Vijf jaar later kon het gebouw van het Centrum Biologische Landbouw (CBL) worden geopend. In de afgelopen 25 jaar is veel gebeurd in de sector. Vijfentwintig jaar geleden was biologische landbouw nog controversieel en moesten de telers vaak vooroordelen uit de weg ruimen. Tegenwoordig is biologisch gewoon verkrijgbaar in de supermarkt, bedraagt de consumentenbesteding meer dan 1 miljard euro en telt biologisch mee als marktaandeel. Op welk kruispunt staan we nu als sector en hoe gaan we verder?

Voor de viering heeft het CBL vooraanstaande personen uitgenodigd voor een visievormende workshop, waarin de volgende kernvragen centraal stonden: waar staat de biologische landbouw nu; wat zijn mogelijkheden en belemmeringen en hoe ziet een nieuwe groeistrategie eruit? Het gezamenlijke gevoel was dat de biologische landbouw een kantelpunt heeft bereikt. Echte biologische landbouw is meer dan een residuanalyse en een certificaat. En, om verder te komen is het noodzakelijk om samen op te trekken. Een samenvattende presentatie wordt op de BioVak aangeboden tijdens de het seminar ‘Centrum Biologische Landbouw viert 25 jarig bestaan met een blik vooruit’. Hanzezaal Seminar Centrum Biologische Landbouw - Flevoland wo 15.30

op de m o k l e w e t har U bent van Standnummer A.42

Biovak-berichten

aurora: Geen soja in oerwoudvrije kaas Onder de naam ‘Kleine Hoefprint’ blijft kaasmaker Aurora oerwoudvrije biologische kaas maken. Dit tot vreugde van Milieudefensie, Jongeren Milieu Actief (JMA) en achtduizend enthousiaste afnemers. Om ruimte te maken voor de sojateelt verdwijnt in Zuid-Amerika op grote schaal oerwoud. Milieudefensie en JMA deden eerder dit jaar een openbare ‘bestelling’ van ruim 12.000 gegarandeerd oerwoudvrije kazen. Nu neemt Aurora de duurzame kaas structureel in productie. Jacomijn Pluimers van Milieudefensie: “Op deze manier krijgt de vraag maar Europese veevoergewassen een impuls. Door te werken aan eiwitrijke veevoergewassen als

soja, lupine of luzerne op Europese akkers kunnen we de druk op de natuur in ZuidAmerika verminderen. Bovendien hebben deze gewassen ook een positief effect op de bodem hier.” Directeur Harry ten Dam van Aurora ziet kansen in de markt. “Wij zijn in staat om met dit product onze melkveehouders een betere prijs te geven. Als tegenprestatie verduurzamen zij hun veevoer.” Door de goede samenwerking met deze

melkleveranciers kan Aurora uit de kwalitatief goede melk de lekkere Aurora kazen maken zoals Kleine Hoefprint kaas en Aurora’s Viva Natura kaas. De kaas is verkrijgbaar via de aurorawebshop en vanaf 1 februari bij De Nieuwe Band. Meer over Aurora, de producten en melkleveranciers op www.aurorawebshop.nl

Boeken Weten van(h)eerlijk eten 1 & 2 Orthomoleculair geneeskundige Rineke Dijkinga laat zien dat we zonder allerlei toevoegingen eerlijk en overheerlijk kunnen genieten van ons eten: van ontbijt tot en met diner, inclusief tussendoortjes. De rode draad in beide boeken is dat de lezer zijn gezondheid en die van de aarde en het milieu kan beïnvloeden. De auteur legt uit zonder op te leggen; ze pretendeert niet de wijsheid in pacht te hebben, durft misstanden te benoemen en biedt in haar boeken ideeën en manieren aan om anders naar voedsel te kijken. De laatste 60 jaar is ons voedsel veranderd. Veel van wat we eten is gemaakt door de industrie en ons lichaam weet hiermee eigenlijk niet goed raad. Dit uit zich bij heel veel mensen in een ‘niet fit voelen’, in het feit dat we steeds meer voedselallergieën ontwikkelen en dat we allerlei ziekten krijgen die vroeger niet of nauwelijks bestonden. EKOLAND | januari – 2014

We leggen alleen het verband niet met onze voeding omdat we dit voedsel al zo lang dagelijks

innemen en het niet zichtbaar is wat er mist. Volgens Dijkinga kunnen we zelf aan de slag met ons eten en de gezondheid van onze leefomgeving. Onze gezondheid en de gezondheid van ons voedsel is volledig afhankelijk van ons milieu. Dus zouden we met onze voedselkeuzes ook zoveel mogelijk rekening moeten houden met de wereld om ons heen. Kies, maar kies bewust. Hanzezaal Boekbespreking: Weten van (h)eerlijk eten do12.30; 14.00; 15.00

Bodemvruchtbaar heid, een studie van biologisch denken Als arts en bacterioloog wist dr Hans Peter Rusch, auteur van ‘Bodemvruchtbaarheid, een studie van biologisch denken’, precies hoe de probiotische microflora bij mensen verandert onder invloed van voedsel, geneesmiddelen, stress en andere invloeden. Zijn boek, dat in Duitsland al zijn zevende druk heeft beleefd, gaat over de gezonde bodem en de daarmee verbonden biologische voedselkringloop. Met Hans Muller (boerenvereniging) ontwikkelde hij de beroemde ‘Rusch test’. Deze test bepaalt het aantal en de kwaliteit van twee totaal verschillende microflora’s in de bodem, die beide een grote invloed hebben op de bodemvruchtbaarheid en alleen maar goed functioneren in een ongestoorde voedselkringloop. In de vijftiger jaren beweerde Rusch dat elke verstoring van het biologisch evenwicht, bijvoorbeeld door kunstmeststof-

fen of pesticiden het ecologisch systeem verstoort en dat dit op langere termijn onvermijdelijk tot problemen zal leiden. Nu, 60 jaar later is het een zeer actueel probleem, nu we allemaal steeds meer de gevolgen hiervan beginnen te ondervinden. De kringloop blijkt nu veel meer vergiftigd door moderne pesticiden, kunstmest, slechte drijfmest dan destijds. Daar komt een toenemende negatieve elektromagnetische straling nog bij. Rusch begeleidde vele honderden bedrijven en kwam daarbij tot vrij spectaculaire resultaten. Ook in Nederland zijn enkele voorbeelden bekend van bedrijven die antibioticavrij zijn en waar het bodemleven en het hele bedrijf beter functioneren. De eerste hoofdstukken zijn wat meer theoretisch. Vanaf het vijfde hoofdstuk komt de praktisch component volledig aan bod. De meest gebruikte woorden in het boek zijn ‘voedselkringloop’ en ‘leven’. Meerhal 3 Boekbespreking: Bodemvruchtbaarheid, een studie van biologisch denken wo 18.00

Foto Merijn Bos

Hoe u de bijen kunt helpen Dit actieplan is gebouwd op vier pijlers: 1 Gewasbeschermingsmiddelen 2 Ziekten & plagen van bijen 3 Voedselaanbod en biodiversiteit 4 Imkerpraktijk

Per pijler staan acties beschreven die een bijdrage leveren aan een gezonde bijenstand. Merijn Bos van het Louis Bolk Instituut werkte mee aan pijler 3 en heeft inmiddels veel ervaring met aanleg, onderhoud en nut van bloemenstroken. De bloe-

Gedeputeerde Theo Rietkerk bezoekt BioVak

menstroken binnen Bloeiend Bedrijf (www. bloeiendbedrijf.nl) zijn gericht op nuttige insecten, maar ook bijen profiteren hiervan. In de workshop legt hij uit hoe u kunt variëren in bloemenmengsels afhankelijk van het doel van de bloemenstrook. Gelukkig zijn de bijen niet geheel afhankelijk van het bovengenoemde actieplan. Binnen de biologische landbouw en specifiek biodynamische landbouw wordt al veel aandacht besteed aan bijenvolken op het landbouwbedrijf. Welke rol bijen spelen binnen het landbouwbedrijf en ruimere omgeving, is ook onderwerp in de workshop. Het project Bij, Boer en Burger is gestart om bijenvolken weer een plek te bieden op het landbouwbedrijf. Stichting Odin

Kringloopplein met een stand over energiebesparing en financieringsregelingen. Bij zijn voorgaande bezoeken aan de vakbeurs was de gedeputeerde onder de indruk van de innovatiekracht van de biologische ondernemers

Primeur Bio+ wijnen bij SPAR

Theo Rietkerk, gedeputeerde voor economie, energie en innovatie van de provincie Overijssel, bezoekt op donderdagochtend 23 januari weer de Biovak. Hij ontmoet graag ondernemers op het Streekplein en op het Kringloopplein. Voor ondernemers uit Overijssel zijn op het kringloopplein bij de stand van Kennispoort Regio Zwolle ook innovatievouchers beschikbaar, om je eigen vraag uit te laten zoeken door een andere ondernemer, adviseur of onderzoeker. Bovendien staat de provincie Overijssel op het 20

Als eerste in Nederland introduceert SPAR Bio+ witte en rode wijnen. SPAR omarmt een bewuste en natuurlijke manier van leven en ziet in deze nieuwe Bio+ wijn een goede aanvulling op haar bestaande assortiment biologische wijnen. De wijnen zijn afkomstig van

Op 11 november jongstleden ontving staatssecretaris Dijksma het Actieprogramma Bijengezondheid. imkerij heeft het voortouw genomen en bijenvolken geplaatst op verschillende locaties in ons land. Imker Jos Willemse is in dienst van de stichting en verzorgt de circa 35 bijenvolken op acht BD bedrijven. Koos Bakker, directeur van Odin-Estafette, hecht veel belang aan de terugkeer van bijenvolken op het landbouwbedrijf: “Bijen hebben niet alleen nut voor de landbouw en imker, maar hebben ook impact om het functioneren van het landbouwbedrijf als gemeenschap. We kunnen nog veel van de bijen leren.” Meerhal 2 Workshops: wo 17.00 Bijen in nood, hoe kunt u de bijen helpen wo 19.00 Bloemen voor bijen

het Franse wijnhuis Maison des Terroirs Vivants, één van de belangrijkste Franse producenten van biologische wijnen en al 25 jaar pionier op het gebied van biologische wijnbouw. Coenecoop Wine Traders is de leverancier. Het supermarktkanaal is in Nederland met een omzet van meer dan 500 miljoen euro per jaar inmiddels uitgegroeid tot het belangrijkste distributiekanaal voor biologische voeding. Circa 8% hiervan is biologische wijn (bron IRI Nederland). De introductie van Bio+ wijn is dus een welkome aanvulling op het Bio+ concept.

Slow Food Slow Food is een internationale beweging voor puur lekker en eerlijk voedsel. De Youth Food Movement is de jongerenbeweging, die met eat-ins, debatten, Food Film Festivals en de YFM-Academie jongeren bewust maakt. In de Ark van de Smaak is aandacht voor producten die zijn bedreigd. In de komende tijd

wil Slow Food een groot aantal vergeten groenten opnemen in de Ark van de Smaak. Je vindt Slow Food op het Streekplein. Kom langs en word lid! www.slowfood.nl

Studieochtend bodemschatten Uw bodem op waarde schatten en de mogelijkheden ten volle benutten! Biologische melkveehouders staan de komende tijd voor met 2015 in het vizier om bedrijfsvoering verder te optimaliseren. Een analyse van de bedrijfsgegevens van verschillende biologische melkveebedrijven laten grote onderlinge verschillen zien in b.v. de opbrengsten voor melk en grasland. Dat biedt kansen voor vakmanschap en ondernemerschap. Ook bij bedrijfsovername en omschakeling is het van belang te kijken hoe u meer uit uw bodem kunt halen. Elk van de deelnemende veehouders in het discussiepanel heeft een rijke ervaring op het gebied januari – 2014 | EKOLAND

Biovak-berichten zich tevoren aan te melden per mail otherwise@wur.nl<mailto. Indien mogelijk met een korte beschrijving van de onderzoeksvraag of -vragen. Studenten pakken deze vragen van ecologische boeren op binnen hun afstudeeronderzoek en/of stage.

van optimaliseren van ruwvoerproductie op eigen grond. Doe praktische kennis op en stel uw eigen vragen op de studieochtend. Aanmelden via www.agrifirm.com/studiedag biologisch, of tel 088 488 10 15 Hanzezaal Studieochtend: Bodemschatten: Zo haalt u meer uit uw bodem - do 10.00

Boeren met vragen gezocht

Met je dierenarts naar de BioVak Biologische veehouders die zich samen met hun dierenarts opgeven voor workshops over diergezondheid op de BioVak, ontvangen beiden een gratis

Boeren die onderzoeksvragen hebben, kunnen op de in deze uitgave eerder genoemde ‘Voedsel Anders Conferentie’ deelnemen aan de workshop ‘Opstellen onderzoeksagenda Agro-ecologie’. Deelnemers wordt gevraagd

dagkaart! Daarmee wil Bionext de dialoog tussen de biologische sector en dierenartsen stimuleren. In de workshop ‘Dierenarts en bio: meet & greet op de biovak’ staat samenwerken aan diergezondheid en –welzijn vanuit de biologische principes centraal.

zoektocht naar de oorspronkelijke kringloop in de landbouw vast. Antwoorden vinden ze volgens de stelregel dat alles in de natuur

Meerhal 2 Workshop: Dierenarts en bio, meet & greet op de BioVak wo 18.30 Aanmelden voor deze workshop (met gratis dagkaarten) via www.bionext.nl/workshop.

Dansen met Gehoornde Dames Op woensdagavond op de BioVak kunnen bezoekers om half zeven naar de vertoning van de bijzondere documentaire ‘Dansen met Gehoornde Dames’. Deze documentaire is een bijzonder portret van melkveebedrijf Remeker, dat in 2011 de Ekoland Innovatieprijs won. Filmmaker Onno Gerritse volgde veehouders Jan Dirk en Irene van der Voort en hun medewerkers. Hij legt hun

zit en daar dus de oplossingen gevonden moeten worden. Met vallen en opstaan weten ze de kringloop te herstellen. Het resultaat is een uniek antibioticavrij-bedrijf waar gezonde koeien leven zonder inentingen, een ecologisch evenwicht in het weiland waar de wetenschap versteld van staat en waar een kaas gemaakt wordt die bij de beste restaurants als delicatesse op het menu staat. Hanzezaal - wo 18.30 Vertoning documentaire ‘Dansen met gehoorn de dames’

Advertentie

BioVak 22 en 23 januari

Waarnemen met ‘twaalf zintuigen‘ op het Demeterplein Doorlopend presentaties van praktijkdeskundigen over bijen, preparaten, water, zaadgoed, voedingskwaliteit en bodemvruchtbaarheid. Loungen in praatcafé met de organisaties over opleidingen, cursussen, intervisie, collegiale toetsing, omschakelen en promotie. Beide dagen: Workshop: ‘Doorschakelen naar Demeter’ Programmainfo: www.stichtingdemeter.nl Stichting Demeter · BD-Vereniging Warmonderhof · Stichting Grondbeheer

Met dank aan: Estafette/Odin · Kraaybeekerhof · Land&Co Natudis · Udea · Zuiver Zuivel

Louis Dolmans, Demeter graanteler van Doornik Natuurakkers over het belang van aandachtige waarneming: “Vogels zijn mijn gidsen. Als ik leeuweriken zie vliegen en geelgorzen op mijn terrein heb, dan is er een gezonde omgeving, want die vogels leven van insecten en die komen alleen als er een rijk bodemleven is.”

deelnemers-overzicht 2Food / Bionade AB Oost ABZ Diervoeding Acqua Universo - Vitaal Telen Ad van der Westen Agratechniek B.V. Agrico Agrifirm Stichting Agrikos Agrio EM Agriton Agrodust AgruniekRijnvallei Biologisch BV Amigos International Trade AnaDOKU Andela Aqua Aurora Uitgeverij Jan van Arkel ASOP Agiou Athanasiou of Drama De Dageraad/Aurora Aurora Productions Avestura (kringloopplein) Bakker Bertram Baltussen Van Barneveld Verpakkingen B.V. Bastiaansen Biokaas & CZ Rouveen Stichting BD Grondbeheer BD Totaal BD Vereniging Bee Buzziness

A.59 B.77 B.83 C.133 C.136 DF.326 A.37 D.161 DF.269 DF.343 DF.330 D.182 D.180 DF.273 DF.307 DE.244 B.123 DF.270 B.122 A.57 B.95 DE.265 B.85 A.64 DE.263 A.49 DE.201 C.167 DE.202 DF.312

Bejo Zaden B.V. D.163 Bingenheimer Saatgut AG DE.239 Stichting Merkartikel Bio + A.64 Bio Futura B.V. C.139 Bio Ilios GmbH B.122 Bio Net West Hellas B.122 Bio Rey B.V. B.81 Bioagros S.A. B.122 Biobackstube Ahaus GmbH C.120 Biobalie BV Van Lieshout D.149 BioBandits B.V. D.165 Team Biobites D.164 Biocontrole B.V. DF.298 BioDivers Zaden DF.312 BioFlora A.74 Biofruit / Smilefruit / Stoker Holland A.34 BioHuis A.74 BioJournaal A.69 bioKennis C.160 De Biokweker A.46 Biol. Pluimveehouders Vereniging C.135 Leveranciersver. Biomeerwaardekip C.135 Biomühle + Kräuterfutter GmbH D.188 BioNext A.75 BioSpirits B.V. DF.274 Biotiek DF.336 Bioworld B.114 Het Blauwe Huis A.40 Biodynamische Boerderij Noorderlicht D.149 De Bolster D.172

Advertentie

Albergue do Bonjardim CCL Bouma Biol. Plant en Pootgoed Centrum Landbouw en Milieu Chi Chocolate Makers Centre Nat. p/l Rech. et l’Expl. Agricole Commandeur Eko Vlees Control Union Certifications La Coöp. Agropastorale et Derivees De Kassa Deli Harmony Stichting Demeter Demeter Felderzeugnisse Denlop Natural Arts B.V. DetaSoft Automatisering BV Di Zabbia Van Diermen Masterbakers DIGI Nederland B.V. DIPAM C.V. DLV Plant Natuurvlees Dobbelaere BVBA DTR Solutions B.V. Dutch Cranberry Group BV ECNC Kenniscentrum v Natuurbehoud Eco Fields Ecomel - Friesland Campina Ecover EKO Holland Ekoland El Sauco

B.93 A.28 DE.272 B.111 B.91 DF.285 A.71 A.33 DE.222 A.39 A.67 DE.201 A.41 DF.314 B.88 B.97 C.151 C.140 DE.197 C.165 A.29 DF.300 D.171 DF.312 DE.220 B.86 C.149 C.131 A.31 DE.200

exposanten & standnummers Elize Energie ELPG Ecol. Landbouwprojecten Ghana Elshof Fruit De Eng Eosta BV Erf 1 ETC Europlant Aardappel B.V. Evers Agro BV Exclusive drinks and more Extract BV Fairtrasa Holland B.V. Fakkert Diervoeders Farvo Color BV Floris Recycled Stationery B.V. Flow Health Technology Frenchtop Natural Care Products B.V. Frisian Motors FZ Organic Geerlofs Koeltechniek B.V. Gezondheidsdienst voor Dieren The Golden Coffee Box Van Gorp Biologische Voeders BV Green Organics B.V. The Green Wine Company Greydanus Groeibalans / Horti Nova De Groene Griffioen De Groene Kookacademie Groene Veredeling De Groene Weg AOC de Groene Welle Biol. geitenh./kaasm. De Groote Stroe Grote Kamp Grow Group BV De Halm Hansketien K.A. Havelaar & Zn BV De Heilige Koe t Helder en Biologistiek Hellas Bio Net Hevel vacuum BV HOAF Infrared Technology De Hobbit Hoeve Sonneclaer Holland Pharma Hoogpak BV Horizon Natuurvoeding BV HP Handelsonderneming t Huis Ter Mee ICADA ICEM kantoor ID Agro B.V. Innoseeds BV Ithaka Organic Trading Natuurzuiver Jersey vlees Joannusmolen BV De Jong Machines Plantenkwekerij Jongerius K & G Advies Kemper Kip Kennispoort Regio Zwolle Keydollar Kistenmevrouw Komeco Kopersporen

EKOLAND | januari – 2014

DF.277 DE.274 C.147 A.73 A.65 D.149 DE.265 D.189 DE.272 DE.196 C.146 A.58 A.35 DE.222 B.82 D.167 B.78 DF.275 C.132 DE.242 DF.316 C.126 A.56 C.125 DF.286 D.149 DF.299 D.149 DE.199 D.184 A.64 DE.271 D.149 DE.238 D.173 C.127 D.149 A.42 DF.272 D.149 B.122 B.90 A.44 C.130 D.149 B.111 A.47 C.129 DF.318 C.166 DF.281 A.30 DF.303 DE.272 DF.271 D.149 DE.261 DE.273 D.160 DE.272 A.64 DE.265 DE.265 A.36 B.96 D.185

Koppert Cress t Kruytbord Land&Co Landbouw Service Ens Praktijknetwerk Landschap van Smaken Lankerenhof Le Perron Brouwerij De Leckere B.V. Level One Uitzendbureau Lifefood Holland BV L’Lorèl Consultancy B.V. Locafora Louis Bolk Instituut Loverendale Machandel BV Market Endeavour B.V. McCain Foods Holland Stichting MEI De Mekkerstee Mens & Cultuur Uitgevers nv Mertens BV Meyer & Co Micosat Nederland Nanne Kooiman Mechanisatie Natrada B.V. Natucos B.V. Natudis B.V. - Wessanen Benelux Natureko Naturelle St Natuurboer uit de Buurt Natuurweide Naus Kisten & Pallets Coöperatie Nautilus Necap Pallets& Kisten Nederlandse Bijenhouders Vereniging Netwerk Biologische Info Centra Netw. Vitale Landb. & Voeding N.V.L.V. Nickerson Zwaan BV De Nieuwe Band Odenwald Organic Odin Groothandel Oerlemans Foods Omnivent Techniek B.V. Organic Flavour Company B.V. Organic Goatmilk Coöperatie Orgapower Compostproducten OTC-Holland Paardenmelkerij Achterduijst Pasta di Stelle De Peuleschil Porcs Qualité Ardenne PPO Praktijkond. Plant & Omgeving Prakt.netw. Grasland-vern./verjonging Précon Food Management B.V. Provincie Overijssel Pure Graze Agro Management Pure Jute Kaasboerderij Ravenswaard RBK Group Relative Trading Remeker Jersey Boerenkaas Remia Reudink BV De Ridder & Den Hertog Rijk Zwaan Nederland B.V. RIKILT Wageningen UR

C.137 D.149 D.149 DE.270 D.149 D.149 DF.265 DE.224 D.181 A.68 DE.265 D.149 C.162 DE.240 A.61 B.94 DE.223 DE.265 DE.237 DF.282 D.168 D.169 D.170 A.45 B.98 DF.281 B.74 DF.302 A.64 D.149 C.172 B.112 B.106 DF.276 DF.312 D.149 DF.340 D.187 A.55 DE.224 C.138 A.64 DF.315 B.105 B.73 DF.289 C.148 DE.194 B.119 B.108 B.76 C.161 DE.272 C.163 DE.265 B.80 DF.297 D.149 B.87 D.149 DE.225 A.70 D.186 D.162 C.164

Rootz Rouveen Kaasspecialiteiten Saltur Turizm Seyahat Acentasi Savon de Provence Schedel - Der ökol. Backspezialist GmbH Scheria Schulp Vruchtensappen Siersmederij J. Westerhof Stichting SKAL Slow Food Zwolle SMS Nederland Van Meer Trading Snel en Makkelijk Schoon Soiltech / Van Iersel Compost Solandes Argentinian Wines Soto Organic Veggie Food GmbH Spring Water Company Streek Producten Nederland Struik Wieringermeer B.V. Subvention BV Sysas Team Ecosys Team Zes Tilly’s Treats/Happy People Planet Ned. Tolsma Grisnich Tons Mosterd en Heerlijkheden TOPAS Klaus Gaiser GmbH De Traay Transmefo Treffler Triodos Bank NV Udea B.V. Vakcentrum Natuurvoeding & Reform Valacon-Dairy Van Dam, Van Dam & Verkade Van den Broek Van Eigen Erf (streekproductenplein) VecoZuivel Vegetalia S.L. Bakkerij Verbeek Verbeek Broederij en Opfok Vereniging Biologische Producenten VinBio Violet Ocean Vitalis Biologische Zaden BV Vitals BV Vlamings B.V. Handelsonderneming Voets Specialiteiten Vogelbescherming Nederland Vossen Laboratories Int. B.V. Vredo Dodewaard BV Vroegop-Windig/De Biokweker Waddendelicatessen Wijngaard Wageningse Berg Warmonderhof Opleidingen Weerribben Zuivel Weten van Heerlijk Eten World Wide Cheese BV World Wide Food Trade BV Yogi Tea GmbH De Zaai-Ster Bio-Center Zann Zespri International (Europe) N.V. ZintenZ & Aurora Productions Zonnemaire

C.153 A.49 DF.284 C.152 A.38 B.92 DF.317 A.72 D.149 DE.269 B.100 DF.291 DF.267 DF.268 C.123 D.149 A.43 B.89 B.121 DF.296 DF.335 DE.193 B.113 C.150 DE.198 C.134 DE.266 A.66 A.63 B.115 DE.265 C.141 B.118 D.149 A.64 B.116 A.32 C.135 A.75 B.117 DE.262 A.48 B.120 D.183 DE.195 B.79 DF.292 DE.272 A.46 D.149 D.166 DE.201 DE.221 DF.332 A.71 C.135 B.109 A.60 B.84 C.128 B.95 C.136

Kom proeven op de BioVak stand B86

Sytse en Tiertsje Gerritsma, Maatschap Gerritsma-Smink, Elahuizen (Friesland)

Nieuw van Zuiver Zuivel

Light 30+ Zuiver Zuivel jong belegen light 30+ kaas is bereid met halfvolle melk en bevat minimaal 40% minder vet dan 50+ kaas. Dankzij de speciale receptuur en natuurlijke rijping is Zuiver Zuivel 30+ light kaas bovendien vol van smaak. Uiteraard is de kaas vegetarisch gestremd. Heerlijk voor op brood of als borrelhapje, probeer nu!

www.zuiverzuivel.nl

Workshop-overzicht Woensdag 22 januari

Donderdag 23 januari

HANZEZAAL

pag

HANZEZAAL

pag

10.30 Biohuis bijeenkomst (besloten)

10.30

12.00 Lezing prof.dr.ir. Pablo Tittonell: Extensivering of intensivering van de biologische landbouw?

Studieochtend bodemschatten: Zo haalt u meer uit uw bodem

15.30 Seminar Centrum Biologische Landbouw - Flevoland

Boekbespreking: Weten van (h)eerlijk eten

17.30 Bijeenkomst Hellas Bionet Griekenland

18.30 Vertoning documentaire ‘Dansen met gehoornde dames’

horecaplein 20.00 Feestelijke uitreiking Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 21.00 Feestelijke uitreiking Bio winkelprijs Meerhal 1

pag

14.30 Milieuwinst op het menu: concrete handvatten voor een duurzamere catering

15.30 Opvolging: vermogensoverdracht in de actualiteit

16.30 Biologische boerenmarkt: klantenbinding

17.30 Doorschakelen naar Demeter

18.30 Haal het maximale uit grasklaver

12.30 14.00 15.00

Meerhal 1

pag

11.00

Locafora: eigen webwinkel voor producten en pakketten

12.00

Proeven van persoonlijke ontwikkeling

13.00

Boergondisch, culinaire activiteiten op de biologische boerderij

14.00

Boerderijeducatie met mes en vork: koken van & op het land

15.00

Crowdfunding, nieuwe financieringsvorm

16.00

Doorschakelen naar Demeter

17.00

Bedrijfsindividualiteit

Meerhal 2

pag

11.00

Haal het maximale uit grasklaver

12.00

Boer zoekt boer: pitch je vraag

13.00

Europees verkiezingsdebat

Meerhal 2

pag

14.30

14.30 Genomineerden Ekoland Innovatieprijs: de drie kandidaten houden een presentatie

Social media voor je biologische boerderij: Let’s talk bio!

15.30

15.30 Dierenarts en bio: meet & greet op de BioVak

Kansen en bedreigingen voor de biologische winkeliers

17.00 Bijen in nood, hoe kunt u de bijen helpen

17.00

Kennismaken met EKO

18.00 Inspirerende voorbeelden van vergroening

19.00 Bloemen voor bijen

Meerhal 3

pag

10.30 Telersbijeenkomst

14.30 Mestverwerking

16.00 Nieuwerwets etiketteren

17.00 Vergelijking kringloopprestaties biologisch-gangbare veehouderij

18.00 Boekbespreking: Bodemvruchtbaarheid, een studie van biologisch denken

19.00 Dier en kruid over varkens

Meerhal 4

pag

Meerhal 3

pag

11.00

Bomen over en voor het Klimaat.

13.00

Energiebesparing op het bedrijf

14.00

Biologisch risico management tool

15.30

De + van Bio-melk

16.30

Doorgroeien in de biologische sector

17.30

Biologische melkveefokkerij, waar we staan, waar we gaan

Meerhal 4

pag

11.00

Hoe onderscheid ik mij met natuur en biodiversiteit in de markt?

12.00

Lanceren biokennis.org

13.00

Kringloop actueel

14.00

Innovatieve biowijnbouw in Nedeland

14.30 Dynamiek in de biologische melkveehouderij na 2015

15.30 Omschakelen naar biologische akkerbouw

15.00

16.30 Leren van positieve voorbeelden in de biologische melkveehouderij

Regels voor biologische productie, herkomst en trends

16.00

Tekenen voor Solidair met soja

17.30 Mooie Maaltijd - kwestie van de juiste instelling

17.00

Biohuis jongeren-ontmoetingsplek

18.30 Innovatieve biowijnbouw in Nedeland

Ijsselbar 17.00 Bioverkoop door reguliere groentespecialisten

EKOLAND | januari – 2014

Bewuster en smakelijker eten: Met de biologische Sauzen en Frituurolie van Remia! Het zal u niet ontgaan zijn; consumenten gaan steeds bewuster om met voeding en letten meer en meer op wat zij eten. Er is een behoefte aan producten zonder kunstmatige toevoegingen, waarvan de oorsprong duidelijk is. Daarnaast wil de consument kunnen genieten van voeding met een pure smaak en een ambachtelijk karakter. Voor Remia aanleiding om op deze vraag in te spelen met een productlijn biologische sauzen. Voor deze sauzen zijn alleen de beste biologische ingrediĂŤnten gebruikt. Sauzen die u zullen verrassen met hun rijke en pure smaak. Naast de Mayonaise, Tomatenketchup, Curry en Mosterd heeft Remia ook een duurzame 100% biologische frituurolie met lange levensduur en uitstekend afbakresultaat! www.remiafoodservice.nl

U vindt ons gezamenlijk op de BioVak in stand DE.220

workshops woensdag 22 januari Hanzezaal 10.30 Ledenvergadering Biohuis (besloten) Sprekers: Biohuis bestuurders Biohuis bijeenkomst voor alle bij het Biohuis aangesloten boeren en tuinders! Besloten bijeenkomst, graag vooraf aanmelden via info@biohuis.org. Meer informatie, op www.biohuis.org

12.00 Lezing Pablo Tittonell: Extensivering of intensivering van de biologische landbouw? Spreker: Pablo Tittonell, hoogleraar Farming Systems Ecology De Wageningse hoogleraar Farming Systems Ecology geeft zijn visie op biologische landbouw. Zijn motto: “Voor extensivering van de landbouw in Europa en de VS, maar voor intensivering van de landbouw in opkomende economieën in Afrika en Azië. De groei van de voedselproductie moet vooral komen van de kleinschalige boeren in ontwikkelingslanden, die nu al het leeuwendeel van het voedsel in de wereld produceren. Die moeten geen monoculturen gaan verbouwen, maar via gewasrotatie en andere ecologische principes de landbouw en veeteelt ontwikkelen.”

Meerhal 1 14.30 Milieuwinst op het menu: concrete handvatten voor een duurzamere catering Sprekers: Kees Gerritsen, eigenaar Pronto bedrijfscatering en Lex van Teeffelen, restaurant manager Vitam catering Een belangrijke food-trend is natuurlijk lokaal eten en drinken. Maar staat lekker dichtbij ook voor prettig zaken doen? Bedrijfscateraars van Giant Europe en stadhuis Almere vertellen hoe zij dit hebben aangepakt. Hoe betrek je de regio? Je catering profileren met duurzaam en gezond. Een rendabel stappenplan naar een duurzaam inkoopbeleid.

15.30 Seminar Centrum Biologische Landbouw - Flevoland S prekers: Douwe Monsma, biologische akkerbouwer in Zeewolde; Joris Lohman, directeur Youth Food Movement; Machteld Huber, arts en onderzoekster Louis Bolk Instituut; Wijnand Sukkel, onderzoeker duurzame voedselsystemen PPO Wageningen UR. Mmv Linda Graanoogst Centrum Biologische Landbouw viert haar 25 jarig jubileum! Om dit te vieren werpen we een blik op de toekomst. Waar gaat de sector op inzetten de komende periode? Tijdens dit seminar wordt een gezamenlijke biologische toekomstvisie gepresenteerd.

17.30 Bijeenkomst Hellas Bionet Griekenland 18.30 Vertoning documentaire ‘Dansen met gehoornde dames’ S prekers: Onno Gerritse, filmmaker en Jan Dirk en Irene van der Voort, veehouders Remeker Wat gebeurt er als je stopt met antibiotica? Als je zelfs de koeien helemaal niet meer vaccineert? En wat gebeurt er als je van rauwe melk kaas maakt zoals vrijwel nergens in Nederland meer voorkomt? Veehouders Jan Dirk en Irene van de Voort gaan op zoek naar de oorspronkelijke kringloop van hun bedrijf. Nieuwe vragen: hoe krijg je de grond, het gras en de koe weer gezond? Antwoorden vinden ze volgens de stelregel dat alles in de natuur zit en daar dus de oplossingen gevonden moeten worden. Een indringende documentaire en die een schitterend portret biedt van een boerenstel dat het verschil maakt. EKOLAND | januari – 2014

Lezing Pablo Tittonel

15.30 Opvolging: vermogensoverdracht in de actualiteit S prekers: André Olden, Makelaar & Taxatie en Helmer Wieringa, Land & Co Bedrijfsopvolging: vooral een kwestie van slimme vermogensoverdracht. Agrarische bedrijven hebben de mogelijkheid vermogen tegen de lagere agrarische waarde over te dragen en kunnen gebruik maken van de BedrijfsOvernameFaciliteit. Wat zijn hier de actuele mogelijkheden? Regel je overdracht tegen verkeerswaarde of tegen agrarische waarde? Makelaar, taxateur en zoon van biologische boer André Olden licht de actualiteit toe. Met voorbeeld van externe investeerder.

16.30 Biologische boerenmarkt: klantenbinding Sprekers: Magda Scholte, geitenboerderij de Groote Stroe & Biologische Boerenmarkt Utrecht en mmv Maria van Boxtel, Land & Co Slim verkopen op de biologische boerenmarkt? Dan aansluiten bij de wensen van de moderne klant – gemak voor de klant, gevoel bij de boerderij, goed in de pers. Ondernemers van de boerenmarkt Utrecht delen hun ervaringen met communicatie-activiteiten aansluitend op het seizoen. Hoe zet je slim Social Media in? Magda Scholte van geitenboerderij de Groote Stroe geeft praktische voorbeelden hoe de boerenmarkt Utrecht meer klanten trekt. 27

Workshop-overzicht

Sprekers: Leen Janmaat, Louis Bolk Instituut en Petra Derkzen, St. Demeter “Nu zie ik hoe de samenhangen werken in de landbouw”, is de reactie van een biologische boer op de Demetercursus. Biologisch Dynamische landbouw gaat namelijk over samenhangen, zowel binnen het bedrijf als daarbuiten. Vanuit samenhang ontstaat samenwerking. In deze workshop krijg je een voorproefje van de Demetercursus. Maar ook hoe Demeter werkt aan vernieuwing van certificering, niet alleen bestraffend, maar vooral stimulerend in bedrijfsontwikkeling. Wilt u een stap verder met uw bedrijf, stap dan in deze workshop. De rest volgt vanzelf.

18.30 Haal het maximale uit grasklaver Spreker: Sander Bernaerts, zaadhandel Neutkens Grasklaver is de groene motor voor vee en bodemleven. Hoe haal je een maximaal rendement uit deze groene motor? Er valt zoveel meer te kiezen dan Engels raaigras en wanneer is dat zinvol? Waar let je op bij de keuze van de klaversoorten? Hoe werk je kostenefficiënt bij onderhoud en zaai?

Meerhal 2 14.30 Genomineerden Ekoland Innovatieprijs Sprekers: Kees van Veluw en genomineerde ondernemers Maak kennis met de genomineerden voor de Ekoland Innovatieprijs 2014. De genomineerde bedrijven stellen zichzelf en de innovaties kort voor. Stel uw vragen!

15.30 Dierenarts en bio: meet & greet op de BioVak S prekers: Gerdien Kleijer, dierenarts en Harrie Janssen, bio melkveehouder en Sabine Tijs, Gezondheidsdienst voor dieren Dierenartsen en biologische boeren gaan met elkaar in gesprek tijdens de workshop over samenwerken aan diergezondheid op het biologisch bedrijf. Aansluitend een rondleiding over de beursvloer en drankje in de stand van Bionext.

17.00 Bijen in nood, hoe kunt u de bijen helpen Sprekers: Merijn Bos en Koos Bakker Naast de bekende honingbijen komen er nog 357 andere bijensoorten voor in Nederland. Ook is bekend dat de bijen in gevaar zijn door verschillende oorzaken. In deze workshop laten we zien hoe u als landbouwer, als afnemer, als winkelier of als burger kunt helpen. U wordt bijgepraat over het actieplan bijen en goede voorbeelden uit de praktijk. Naast achtergronden en kennis wordt u geïnspireerd door bedrijven en mensen die bevlogen met bijen begaan zijn.

Foto Anna de Weerd

17.30 Doorschakelen naar Demeter

18.00 Inspirerende voorbeelden van vergroening I nleidingen door John Arink (deelnemer), Henk Kloen (CLM) en Anton Stortelder (Alterra-Wageningen UR) Deelnemers en begeleiders uit de pilot Natuur- en Landschapsnorm laten zien dat vergroening eenvoudig en leuk kan zijn. Vanhieruit gaan we discussie aan: hoe kan biologische landbouw meer aan natuur kan doen, welke kansen biedt het nieuwe GLB-beleid en het nieuwe agrarische natuurbeheer?

19.00 Bloemen voor bijen Sprekers: Jeroen Vorstman, Nederlandse Bijenhouders Vereniging en Sonja Copijn, Bijen & Bedrijf Bloemen voor Bijen, want kunt u doen? In deze workshop gaan we in op: Het belang van bijen. Waarom is de aanwezigheid van ‘jaarrond’ stuifmeel zo belangrijk voor bijen? En elke deelnemer ontwerpt zijn ‘bijen-erf’.

Meerhal 3 10.30 Telersbijeenkomst Telersbijeenkomst Green Organics

14.30 Mestverwerking Spreker: Klaas J. de Vries, VT product Tijdens deze workshop komt de nieuwste ontwikkeling op het gebied van mestverwerking aan de orde: De Beddingmaster.De Beddingmaster verwerkt de mest binnen 24 uur tot een gepasteuriseerd product. Een veilig een steriel strooisel voor uw stal. De geproduceerde warmte kan gebruikt worden om energie op te wekken. Kortom een hygienische en duurzame kringloop.

16.00 Nieuwerwets etiketteren Spreker: Ellis van Diermen, Precon Op 14 december 2014 heeft verordening ‘Verstrekking van voedselinformatie’ (VO nr. 1169/2011) kracht van wet. Vanaf die datum kunnen controles verwacht worden op de naleving van deze verordening en gelden er sancties als niet aan de verordening is voldaan. De januari – 2014 | EKOLAND

workshops woensdag 22 januari verordening heeft aanzienlijke gevolgen voor specificatiebeheersystemen, verpakkingen en etiketten. Door de nieuwe verordening zal ruim 95% van de bestaande verpakkingen, folies en etiketten aangepast moeten worden. Tijdens de presentatie komen de belangrijkste wijzigingen en praktische gevolgen aan bod.

17.00 Vergelijking kringloopprestaties biologisch-gangbare veehouderij Spreker: Teunis Jacob Slob, Natuurweide Er zijn interessante verschillen in efficiëntie tussen biologische en gangbare veehouderij, maar de maatschappelijke relevantie ervan voor grondwater en natuur is nog niet helemaal duidelijk. Beide vormen van bedrijfsvoering hebben een duidelijke ontwikkel opdracht. Wat kunnen we van elkaar leren? De kringloopaanpak biedt daarvoor een prima basis.

18.00 Boekbespreking ‘Bodemvruchtbaarheid, een studie van biologisch denken’ S preker: Peter Vanhoof Dhr. Peter Vanhoof, heeft het basis werk van de Duitse dr. Hans Peter Rusch (1906 - 1977) vertaald. Rusch was arts en bacterioloog en destijds een grote pionier in de biologische landbouw. Het boek gaat grotendeels over de voedselkringloop en de invloed van landbouwkundige ingrepen op de kwaliteit van het bodemleven. Het beschrijft ook de ‘Rusch test’, een eenvoudige test die de kwaliteit en het aantal bepaalt van de microflora in de bodem. Nu voor het eerst hiervan een Nederlandse vertaling.

19.00 Dier en kruid over varkens S prekers: Sam Desnoeck en Eric van de Heuvel Naar aanleiding van de presentatie van het vernieuwde stalboekje voor varkens is er een presentatie van een dierenarts die kruidenextracten gebruikt bij biggen met diarree en een varkenshouder die effectieve micro-organismen gebruikt als hygiene concept en zo zijn stal MRSA vrij heeft gekregen.

Meerhal 4 14.30 Dynamiek in de biologische melkveehouderij na 2015 Sprekers: Kees Water en Edith Finke In 2015 krijgt de melkveehouderij te maken met sterk veranderende uitgangspunten. Vooral het wegvallen van het melkquotum leidt bij de gangbare sector tot een te verwachten productiegroei. Wat kan de biologische sector verwachten? De markt van melk en vlees is goed. Hoe kan de sector zich sterk blijven onderscheiden? Welke mogelijkheden geeft dit voor bestaande biologische bedrijven en voor gangbare bedrijven, die een alternatief voor het groeiscenario zoeken. EKOLAND | januari – 2014

15.30 Omschakelen naar biologische akkerbouw Spreker: Christoffel den Herder De omschakeling naar biologische landbouw is een grote verandering voor het bedrijf. Er wordt anders geteeld, er worden andere gewassen geteeld waarbij diverse bedrijfsaanpassingen erg belangrijk zijn voor het uiteindelijke succes. Laat u informeren over de aandachtpunten van omschakelen naar biologische akkerbouw.

16.30 Leren van positieve voorbeelden in de biologische melkveehouderij S prekers: Jeroen Groot, Wageningen UR en een biologisch melkveehouder Kent u een biologisch melkveebedrijf dat er voor u uit springt? Waarom is dat zo? Deze vragen stelden twee studenten van Wageningen Universiteit aan biologische melkveehouders om zo te ontdekken hoe de sector zichzelf beoordeelt en wat er te leren is van positieve uitschieters. In de workshop worden de resultaten gepresenteerd, geeft een melkveehouder zijn visie en gaan we na wat we ermee kunnen als sector.

17.30 Mooie Maaltijd - kwestie van de juiste instelling S preker: Daan van den Bosch, chef-kok Facilitair Dimence Regionale levering aan de zorg blijft een ‘hot topic’. Dat het kan bewees een kleine pilot afgelopen december opnieuw: Dimence en Deventer Ziekenhuis serveerden stamppotten - in het kader van ‘Zorg voor BIOverijssel op de kaart!’ - op basis van puur biologisch-regionale producten. De bio-teler, slager, agf-groothandelaar en chef-kok delen hun ervaringen. Wat weerhoudt ons van structurele invoering, is de hamvraag.

18.30 Innovatieve biowijnbouw in Nederland Spreker: Jan Oude Voshaar Sinds 15 jaar is wijnbouw in heel Nederland mogelijk geworden door de vroegrijpe druivenrassen Regent, Johanniter en nog nieuwere rassen als Cabernet Cantor en Souvignier Gris. Deze zijn veel minder gevoelig voor meeldauw dan de klassieke rassen die in het buitenland gebruikt worden. Nederlandse wijnbouw is innovatief omdat ze veel minder bespuitingen nodig heeft en streekproducten levert met nieuwe, verrassende smaken. Wijnproeverij tijdens de workshop.

ijsselbar 17.00 Bioverkoop door reguliere groentespecialisten Sprekers: Paul Fischer, Andre Paap Ruud de Kreek Informatie vanuit de Biokweker over de mogelijkheden voor reguliere AGF specialisten om (meer) biologische producten te gaan verkopen

workshops donderdag 23 januari

Hanzezaal 10.00 Studieochtend bodemschatten: Zo haalt u meer uit uw bodem S prekers: Jos Langhout Beemer, Harrie van Kreij, Henk den Hartog, Sybrand Bouma en Jan van Dorp Het thema van deze studieochtend is: bodemschatten, zo haalt u meer uit uw bodem. Uw bodem op waarde schatten en de mogelijkheden ten volle benutten, u hoort er meer over tijdens deze ochtend. Vanuit de praktijk worden verschillende voorbeelden van verhoging van opbrengst en kwaliteit belicht. Aanmelden via www.agrifirm.com/studiedagbiologisch, of Tel 088 488 10 15.

Aanvang 12.30,14.00 en15.30 Lezing ‘Weten van (h)eerlijk eten’ Spreker: Rineke Dijkinga, auteur Weten van (h)eerlijk eten’ 1&2 Stel dat we op school les zouden krijgen in ‘de gebruiksaanwijzing’ van ons lichaam. Dat we zouden leren dat volwaardige, biologische voeding een belangrijke voorwaarde is voor onze gezondheid. De lezing geeft u een kijkje achter de schermen van ons lichaam en legt de meerwaarde van biologisch uit.

Meerhal 1 11.00 Locafora: je eigen webwinkel voor producten en pakketten S prekers: Jan Belon, Afdeling Buitengewone Zaken en Michiel de Kinkelder, biologistiek & ‘t Helder en Harry van Wenum, geitenhouderij de Groote Stroe & Biologische Boerenmarkt Utrecht. Mmv Iris van de Graaf, Van Eigen Erf. Verkoop via een webwinkel: een essentiële, aanvullende manier van verkopen. Maak kennis met Locafora, een geheel nieuw internetplatform. Speciaal ontwikkeld voor lokale producenten, zodat je makkelijk jouw biologische producten kan verkopen via een webshop dicht

bij je doelgroep. In deze workshop ook een presentatie van een nieuw systeem voor verkoop van pakketten, zoals groentepakketten of vleespakketten, gebaseerd op het Fleurop systeem van centraal bestellen en lokaal leveren. Het Locafora pakket wordt centraal besteld en lokaal geleverd door de boer in de buurt.

12.00 Proeven aan persoonlijke ontwikkeling S preker: Joke Bloksma, BD beroepsontwikkeling Een uitgangspunt van Biologisch Dynamische landbouw is dat de mens zich aan de landbouw ontwikkelt. En dat jouw bedrijf zich verder ontwikkelt als jij je als boer of tuinder ontwikkelt. Persoonlijke ontwikkeling en bedrijfsontwikkeling gaan hand in hand. In de BD-beroepsontwikkeling sta je samen met een coach of samen met collega’s even stil bij de vragen in jouw dagelijkse boerenwerk. Maak in deze workshop kennis met deze manier van werken.

13.00 Boergondisch, culinaire activiteiten op de biologische boerderij S prekers: Joset Vermeer, Sprankenhof. Mmv Maria van Boxtel, Land & Co en Iris van de Graaf, Van Eigen Erf Boergondisch feestmaal, kookworkshop, zelf kruiden plukken: er zijn allerlei manieren om klanten te vinden en binden met culinaire activiteiten op de boerderij. Doe je het zelf of werk je samen met chef-koks? Wat biedt je aan? Wat zijn de kosten aan materialen en arbeid? Hoe werk je slim samen in werving en boeking van gasten? Joset Vermeer, Sprankenhof, deelt haar ervaringen.

14.00 Boerderijeducatie met mes en vork: koken van & op het land Sprekers: Tineke van den Berg, de Stadsboerderij Almere. Mmv Ingrid Cremer, Centrum Biologische Landbouw Boerderijeducatie en –beleving voor jongeren en ouderen krijgt meerwaarde met een kookactiviteit. Welke activiteiten biedt je aan? Welke kook- en educatiemogelijkheden met én zonder keuken zijn er op de boerderij? Wat zijn de investeringen en opbrengsten en hoe werf je je gasten? Stadsboerin Tineke van den Berg uit Almere ontvangt jaarlijks honderden kinderen en ouderen en wisselt graag praktische ervaringen uit.

15.00 Crowdfunding, nieuwe financieringsvorm

Locafora: je eigen webwinkel voor producten en pakketten

EKOLAND | januari – 2014

S prekers: Willem Rienks, Buitengewone Varkens. Mmv Maria van Boxtel, Land & Co Crowdfunding, een nieuwe manier van financieren? Willem Rienks van Buitengewone Varkens zette een varkenskudde op met vooruitbetaling van klanten. Kun je zo je bedrijf financieren, mede betaald door burgers? Andere biologische ondernemers ontvingen van klanten een lening of vooruitfinanciering van hun producten. Met Maria van Boxtel, Land & Co 31

Workshop-overzicht over achtergestelde lening voor een nieuwe schuur, of maakten via een vriendenstichting hun grond ‘vrij’. Laat je inspireren door voorbeelden van alternatieve financiering, met of zonder de bank.

uniek. In de biologisch-dynamische landbouw streeft de boer er naar het beste, het mooiste uit zijn of haar bedrijf te halen. Het begrip bedrijfsindividualiteit vormt een toegang tot die mogelijkheden. De inleiders zetten u aan het werk om de potentie van uw bedrijf te leren kennen.

16.00 Doorschakelen naar Demeter S prekers: Leen Janmaat, Louis Bolk Instituut en Petra Derkzen, St. Demeter “Nu zie ik hoe de samenhangen werken in de landbouw” is de reactie van een biologische boer op de Demetercursus. Biologisch Dynamische landbouw gaat namelijk over samenhangen, zowel binnen het bedrijf als daarbuiten. Vanuit samenhang ontstaat samenwerking. In deze workshop krijg je een voorproefje van de Demetercursus. Maar ook hoe Demeter werkt aan vernieuwing van certificering, niet alleen bestraffend, maar vooral stimulerend in bedrijfsontwikkeling. Wilt u een stap verder met uw bedrijf, stap dan in deze workshop. De rest volgt vanzelf.

Meerhal 2

17.00 Bedrijfsindividualiteit

11.00 Haal het maximale uit grasklaver Spreker: Sander Bernaerts, zaadhandel Neutkens Gras/ klaver is de groene motor voor vee en bodemleven. Hoe haal je een maximaal rendement uit deze groene motor? Er valt zoveel meer te kiezen dan Engels raaigras en wanneer is dat zinvol? Waar let je op bij de keuze van de klaversoorten? Hoe werk je kostenefficiënt bij onderhoud en zaai?

12.00 Boer zoekt boer: pitch je vraag

S prekers: Annette Harberink, boerin Keizersrande, BD-beleidsmedewerker Luc Ambagts Op elke plek, in elke situatie, maakt het leven nieuwe dingen mogelijk. Daarom is elk landbouwbedrijf

S prekers: Zoek je opvolger, vind je bedrijf! Mmv Maria van Boxtel en Helmer Wieringa, Land & Co Jonge boeren zoeken bedrijven, oudere boeren zoeken opvolging. Heb jij ook zo’n vraag? Want bedrijfs

Advertentie

BIO I L I O S :

Import von Bio-Obst und-Gemuse aus Griecheland

workshops donderdag 23 januari 17.00 Kennismaken met EKO Sprekers: Ronald van Marlen en Rene Heusschen, stichting EKO-keurmerk In dit uur kunt u in gesprek gaan met medewerkers van EKO. Kom vooral binnenlopen tussen 5 en 6, schuif aan bij de koffietafel en vertel wat uw wensen zijn voor EKO in 2014.

Meerhal 3 11.00 Bomen over en voor het Klimaat Crowdfunding, nieuwe financiering

opvolging gaat niet altijd vanzelf, vooral niet ‘buiten de familie’. In deze workshop ontmoet je boeren die opvolging zoeken of een plek op een bedrijf. En krijg je slimme tips om het gesprek met een handig uitgangsdocument goed aan te gaan. Stel jouw vraag en meld je aan via opvolging@landco.nl

13.00 Europees verkiezingsdebat S prekers: Bas Eickhout, Europese lijsttrekker GroenLinks, Kees van Zelderen ea Debat over het landbouwbeleid, voedselveiligheid en onder leiding van Kees van Zelderen over gemeenschappelijk Landbouwbeleid (wat is het effect voor Nederlandse biologische boer en tuinder), over voedselveiligheid en fraude (Hoe controleer je streng en laat je toch ruimte voor vernieuwing) en over kennisontwikkeling en toegang tot kennis (Hoe betrek je vanuit Europa het MKB bij innovaties).

14.30 Social media voor je biologische boerderij: Let’s talk bio! S prekers: Boerderij ‘t Schop Klanten bereiken, binden en werven. Beleef de biologische boerderij! Biologisch is hip en ‘in’: met weinig financiële middelen effectief communiceren? De kracht van het web? Social media, interactieve website(s), blogs, games, video, webcam als schoolbord. Hoe doe ik dat als kleine ondernemer? Meer in minder tijd! Wat past bij mij? Hoe doen anderen dit en waarom? Leer van ‘tips and tricks’ van ervaren ondernemers die het biologische verhaal vertellen via het web en laat je ‘volgen’.

15.30 Kansen en bedreigingen voor de biologische winkeliers S prekers: Projectgroep Hogeschool Zuyd Presentatie van afstudeeropdracht van de Hogeschool Zuyd met als vragen: 1. Gaat u het met productkennis redden in te toekomst? 2. Spiegelt u de supermarkt of spiegelt de supermarkt u? 3. Het geitenwollen sokken imago is verleden tijd, wat nu? 4. Wil de consument de tijd besteden, aan de tijd die u de consument wil geven? EKOLAND | januari – 2014

Sprekers: Mark Vonk, Duinboer & Bosbouwer en Bert Reubens, onderzoeker Agro-forestry (Boslandbouw) bij het ILVO in Vlaanderen Wat kunnen bomen op het landbouwbedrijf bijdragen aan verduurzaming en verminderen van broeikasgasemissie? Bert Reubens doet verslag van (praktijk)onderzoek in Vlaanderen naar de impact van agro-forestry systemen (rijen bomen op de akker en in de weide) op de opbrengst van het gewas en op de duurzaamheid van het bedrijf. Mark Vonk zal deze onderzoekskennis vertalen naar praktische toepasbaarheid.

13.00 Energiebesparing op het bedrijf S preker: Rob Jacobs, L’oreal advies Rob Jacobs heeft veel ervaring met energiemetingen op melkveehouderijen. Menig veehouderij heeft hij geholpen om het bedrijf energiezuiniger te maken, ook bij nieuwbouw. Deze workshop geeft hij een uitleg over de relevante energiebesparingstips en hoe je ze implementeert.

14.00 Biologisch risico management tool S prekers: Ronald van Marlen en Ester Boone en Paulien Veerman Presenteren van risicomodel voor biologische sector, dat als management tool gebruikt kan worden.

15.30 De + van Bio-melk S preker: Bert Leffers, Bio + Bert Leffers, mede-initiatiefnemer van het merk Bio+, zal zijn visie presenteren op ‘Verbondenheid’ en ‘Transparantie in de keten’. Bio boeren moeten veel meer laten zien dat zij goed omgaan met dieren, bodem en natuur. Dat geeft het product een meerwaarde! Ook zal hij ingaan waarom de boerenprijs niet op het melkpak vermeld moet worden en waarom Bio+ yoghurt geen schroefdop heeft.

16.30 Doorgroeien in de biologische sector S prekers: Niels Bak en Jurrien Appers, Triodos Hoe financier je de verdere doorontwikkeling van je biologisch bedrijf?

workshops donderdag 23 januari 17.30 Biologische melkveefokkerij, waar we staan, waar we gaan

13.00 Kringloop actueel

S prekers: Wytze Nauta, Stichting Biologische Veeverbetering/Bio-KI en enkele veehouders Stichting Biologische Veeverbetering houdt zich bezig met het opzetten en uitvoeren van biologische fokprogramma’s met behulp van kunstmatige inseminatie (KI). In de workshop wordt gekeken hoe ver het staat met de fokprogramma’s en een blik geworpen in de toekomst.

S prekers: Wim de Vries, Wageningen UR en Henk Kieft, ETC en Frank Verhoeven, BV Boerenverstand In drie korte updates worden aanwezigen bijgepraat over de meest actuele ontwikkelingen. Recente ontwikkelingen door Frank Verhoeven (BV Boerenverstand), Van bedrijfskringloop naar gebiedskringloop door Wim de Vries (Wageningen UR) en de kansen in EIP en ook breder in POP3 door Henk Kieft (ETC). Daarna officiele presentatie en aanbieding van het nieuw verschenen Kringloopboek. Tot slot de vraag aan de aanwezigen welke stappen gezet moeten worden om de kringloopaanpak te versterken en te verbreden.

14.00 Innovatieve biowijnbouw in Nedeland S preker: Jan Oude Voshaar Sinds 15 jaar is wijnbouw in heel Nederland mogelijk geworden door de vroegrijpe druivenrassen Regent, Johanniter en nog nieuwere rassen als Cabernet Cantor en Souvignier Gris. Deze zijn veel minder gevoelig voor meeldauw dan de klassieke rassen die in het buitenland gebruikt worden. Nederlandse wijnbouw is innovatief omdat ze veel minder bespuitingen nodig heeft en streekproducten levert met nieuwe, verrassende smaken. Wijnproeverij tijdens de workshop.

15.00 Regels voor biologische productie, herkomst en trends

Meerhal 4 11.00 Hoe onderscheid ik mij met natuur en biodiversiteit in de markt? S prekers: Marieke Meeusen, LEI (over resultaten consumentenonderzoek) en Gerrit Gerritse, Vogelbescher ming (over het belang van vogelvriendelijke zuivel) en Teunis Jacob Slob, Natuurweide (‘Met dieren en planten voor consumenten en boeren meer kansen’) Biologische boeren leveren een bijdrage aan natuur en biodiversiteit. Niet alleen door hun biologische bedrijfsvoering maar ook steeds meer door het uitvoeren van extra maatregelen zoals weidevogelbeheer. Hoe kun je als ondernemer deze inspanningen het beste vermarkten? Die vraag wordt onderzocht in het project Marktontwikkeling Natuur en Biodiversiteit. Tijdens de workshop worden onder andere de resultaten van het consumenten onderzoek gepresenteerd. Daarnaast willen we graag met u in gesprek over de mogelijkheden om natuurvriendelijke zuivel in de markt te zetten.

12.00 Lanceren biokennis.org

S preker: Marian Blom, Bionext Regels voor de biologische landbouw en verwerking; wie maakt ze en wie kan ze veranderen? Wat staat ons de komende jaren te wachten in bioregelgeving en wat zou je zelf als eerste willen verbeteren?

16.00 Tekenen voor Solidair met soja S preker: Heleen Klinkert, Bionext Verschillende schakels uit de biologische pluimvee keten hebben precies 1 jaar geleden op de BioVak het convenant Solidair met soja ondertekend. Wat is er gebeurd in het afgelopen jaar en wie sluit zich op deze BioVak aan bij het convenant?

17.00 Biohuis jongeren-ontmoetingsplek S preker: Kees van Zelderen Een start en netwerkbijeenkomst voor jongeren.Kennismaking met jongeren uit het hele land en organiseren van een landelijk netwerk van jongeren. Jongeren hebben de toekomst en dat moet een plek krijgen in het Biohuis.

S prekers: Nog niet bekend Biokennis heeft een nieuwe website: www.biokennis. org. Nu met alle kennisdocumenten van het Nederlandse taalgebied. Vandaag wordt de site officieel geopend en toegelicht wat de site u allemaal te bieden heeft. Xxx

EKOLAND | januari – 2014

Loopkevers

r ne

lisse

Loopkevers moeten op de akker zelf worden gekoesterd, want hun actieradius is beperkt

Plaaginsecten worden in toom gehouden door predatoren en parasitoiden. Er is al veel bekend over de vliegende brigade (sluipwespen, gaasvliegen, lieveheersbeestjes e.d.) en over hoe je die kunt inzetten voor biologische bestrijding van plagen. Over de grondtroepen, de loopkevers en spinnen, is in de praktijk van de landbouw minder bekend. Bas Allema van de leerstoelgroep Farming Systems Ecology van de Wageningen Universiteit bestudeerde het gedrag van loopkevers en kwam tot een paar interessante conclusies. Tekst Gerard Oomen to

eertig jaren geleden konden we niet goed be grijpen waarom een perceel winterwortels op een biologisch bedrijf niet werd aangetast door de wortelvlieg en een bespoten perceel van de buurman wel. Inmiddels weten we meer, maar nog lang niet alles. Door de jaren heen werd een en ander duidelijk. Eerst dat bijvoorbeeld luizen veel sneller groeien wanneer een gewas onevenwichtig gevoed wordt (te veel N, te weinig K, te weinig water, slechte bodemstructuur etc.). Het was allemaal terug te voeren op een gestoorde eiwitsyn these en een hoge concentratie van aminozuren in het plantensap. Dit paste goed in het gedachtegoed van de biologische landbouw over het belang van een evenwich tige bemesting en van een goede bodemstructuur. Later werd duidelijk dat predatoren een plek moet hebben waar ze schrale tijden in het gewas kunnen overleven en ook dat er bloeiende planten moeten zijn waar sluipwespen hun energie uit kunnen putten. Ook dat paste goed bij de ideeën binnen de biologische landbouw over een ge varieerd landschap en het belang van hagen en bloeiende bermen. Nog later werd duidelijk dat aangetaste planten een geur afgeven die opgepikt wordt door die vliegende brigade. Die geur wijst hen de weg wijst naar hun voed selbron. Inmiddels spreekt men over de mogelijkheid om bij de veredeling bewust te selecteren op planten die sterk gaan geuren, wanneer ze in nood zijn.

Waar veel prooi is, zijn meer kevers

Foto: Bas Allema

In de negentiger jaren kwamen de loopkevers in beeld, zij het voornamelijk bij biologen. Er werd geëx perimenteerd met begroeide aarden ruggen langs of in percelen om hen de winter door te helpen, maar in de praktijk van de landbouw ging maar weinig aandacht uit naar de rol die loopkevers kunnen spelen bij de

beheersing van plagen. Er komen in Nederland zo’n 350 soorten loopkevers voor. Op Nederlandse akkers is een harde kern van 12 soorten met 16 begeleidende soorten. Loopkevers kunnen worden ingedeeld in allesetende predatoren, gespecialiseerde predatoren en soorten die voornamelijk plantenzaden eten. Ik beperk me verder tot de meest voorkomende soort: de gewone streeploopkever, Pterostichus melanarius (zie afbeelding). Hun aantal f luctueert door het jaar en piekt in juni, wanneer de larven na ontpop ping uit

Streeploopkever, Pterostichus melanarius

januari – 2014 | EKOLAND

onderzoek

de grond naar boven komen. In een biologische graanakker kun je in juni in een vangbeker elke dag tientallen kevers aantreffen. Op een akker van één hectare leven al gauw 100.000 kevers. Per dag eten deze kevers vele duizenden luizen, slakken en andere insecten. Op hun beurt worden de kevers weer gege ten door vogels als kievieten en leeuweriken en door spitsmuizen. Het experiment. Om populaties grondpredatoren zoals de gewone streeploopkevers effectief te beheren is kennis nodig over de ecologie en het gedrag van soorten. Met name over het gedrag van soorten is nog weinig bekend. Onderzoeker Bas Allema heeft vooral gekeken naar hoe de gewone streeploopkever zich verplaatst binnen en tussen gewassen: lopen ze willekeurig alle kanten op, bewegen ze zich naar be paalde gewassen toe en hoe ver lopen ze? Duizenden kevers werden gevangen en voorzien van een stip weer uitgezet. Later werd een deel weer gevangen in vallen op verschillende plekken. Hij heeft zelfs ’s nachts hun loopgedrag gefilmd onder infrarood licht, nadat ze reflecterend waren gemaakt. Op basis van een zee aan gegevens kon hij met veel gereken een en ander aflei den over de snelheid waarmee ze zich verspreiden.

Op een akker van één hectare leven al gauw 100.000 kevers kunnen zijn waar ze het meest nodig zijn. Grasstro ken en heggen werken averechts op de verplaatsing van kevers van akker naar akker, maar dat is geen reden om die weg te laten. Ook de vliegende predato ren hebben hun toevluchtsoord nodig. Voorlopig valt er nog genoeg te onderzoeken: zorgen loopkevers er voor dat een paar coloradokevers in een perceel met aardappelen nooit uitgroeien tot een plaag? In welke gewassen kunnen ze nauwelijks overleven? Vragen genoeg.

Per dag eten deze kevers vele duizen den luizen, slakken en andere insecten. Op hun beurt wor den de kevers weer gegeten door vogels als kievieten en leeuweriken en door spitsmuizen.

Foto: Dine Volker

De Resultaten. De gewone streeploopkever heeft een voorkeur voor het open veld. Ze mijden grasstroken en heggen, ook al is daar veel voedsel. In het veld vind je plekken met meer en plekken met minder kevers. Waar veel prooi is, zijn meer kevers. Om prooi te vinden lopen de kevers kriskras door het veld. Een in dividuele kever loopt op een dag al zigzaggend een af stand van 10-16 meter. Over een heel groeiseizoen van 16 weken komen de kevers niet verder dan 100-170 meter vanaf de plaats waar ze uit de pop kropen. Op een overgang tussen twee gewassen hadden de kevers een voorkeur voor rammenas of mosterd ten opzichte van graan. Het type naburig gewas kan dus mede be palen hoeveel kevers er in of uit een akker lopen. Het is nog niet duidelijk of ze net als sluipwespen gelokt worden door planten in nood.

komen. Ook organische bemesting, vooral met vaste mest, houdt het aantal insecten, slakken en wormen en dus ook de populatie van loopkevers op peil. In de winter kruipen de kevers diep de grond in en een goede drainage voorkomt dat ze verdrinken of ge stoord worden. Het gebruik van insecticiden drukt uiteraard hun aantal. Maar ja, loopkevers zitten midden in de voedselketen en helemaal voorspelbaar is het effect van bovengenoemde maatregelen niet. Wanneer er veel leven is, zijn er ook meer kievieten en die kunnen flink huishouden onder de kevers. In het ene gewas gedijen kevers beter dan in het andere gewas, maar het is nog niet van alle gewassen duide lijk wat de kansen voor de kevers zijn. Wanneer de percelen lang en smal zijn of wanneer verschillende gewassen binnen een perceel op stroken of bedden geteeld worden, is de kans groter dat de kevers van het ene gewas naar het andere migreren en dus daar

Wat kunnen we ermee in de praktijk? Loopkevers kunnen de ontwikkeling van plagen in de kiem smoren, omdat ze al in de akker aanwezig zijn wanneer plagen zich beginnen te ontwikkelen. Er zijn verschillende manieren om hun populatie op een voldoende hoog peil te houden: minder ploe gen, meer winterharde groenbemesters, meer vas te mest, geen gebruik van pesticiden en een goede drainage. Kortom, veel biologische telers bieden loopkevers alle ruimte. Door niet of minder vaak te ploegen worden er minder kevers en prooien gedood en blijft er meer te eten voor ze over. Een groenbemestingsgewas in de winter geeft hen de no dige beschutting om het najaar en late winter door te EKOLAND | januari – 2014

Vleeswaren van st. Hendrick Echt biologisch, echt lekker Vlees zoals het hoort te smaken Henk van Oers staat al sinds 1981 garant voor puur vlees en smaakvolle vleeswaren. Een vakman en pionier die geen concessies doet. Die al jaren duurzaam en biologisch werkt, zelfs al vóór het duurzaam en biologisch heette. Omdat hij weet dat vlees op die manier lekkerder smaakt en omdat hij alleen voor het beste gaat. Het verse vlees en de smaakvolle vleeswaren van Henk van Oers hebben een goede naam en verdienen ook een goede naam: St. Hendrick.

januari – 2014 | EKOLAND

internationaal

Kibera

Hoe (biologische) landbouw van een crimezone een veilige plek maakt

Bioboerderij brengt leven in Kibera Makina. Eens was het, door politie en overheid verlaten, de gevaarlijkste plek van Kibera, aan de overbevolkte rafelrand van Nairobi. Tien jaar later is het een bruisend centrum voor ieder die een vak wil leren. In de beveiliging, maar vooral in de landbouw. Tekst & foto’s: Marc van der Sterren EKOLAND | januari – 2014

p 1 februari voetbalt Manchester United te gen Chelsea. Dan drommen de voetbalfans in Makina rond een tv in een ruimte die het midden houdt tussen een schuur en een klaslokaal. De entree bedraagt 20 Shilling, omgerekend 17 cent. We zijn in hartje Kibera, de grootste sloppenwijk van heel Kenia. En exact deze plek, Makina, was rond de eeuwwisseling een ware crimezone. “Er waren teveel wapens”, vertelt Hassan Salim, tegenwoordig assistent 39

Kuku Somo De stichting Kuku Somo heeft de ambitie om kleine boeren in contact te brengen met de benodigde kennis. Kuku Somo werkt samen met een dierenarts aan een informatiecentrum op een boerenmarkt en met een pluimveehouder aan het opzetten van een demonstratieboerderij. In Kibera is veel belangstelling voor biologische landbouw. Wie kennis heeft van kleinschalige biologische productiemethoden en deze wil overbrengen op de mensen in Kibera, kan contact opnemen met de stichting Kuku Somo: www.kukusomo.nl.

Hassan Salim. Vroeger gangster, nu assistent secretaris van de Youth Reform Self-Help Group

secretaris van de Youth Reform Self-Help Group. “Overvallen, moord… elke dag.” Wat toen het domein van gangsters was, is nu het domein van dezelfde jongelui, maar dan verenigd in deze Self-Help Group (SHG). Hassan praat niet graag over zijn periode als gangster. “Het was te erg.” Liever praat hij over de successen van vandaag. En over de omslag: “Er moest iets veranderen. Op welke manier dan ook.” Het was 2001 toen ze met zeven man een SHG begonnen. In eerste instantie draaide het om bewaking. “En om geld te verdienen waren we bereid het smerigste werk aan te pakken”, vertelt Has san. Dus begonnen ze een sanitaire dienst. In heel Ki bera gingen ze toiletten leegmaken. Van het een kwam het ander. Ze kregen een vergunning om afval in te zamelen. Makina werd schoon. En achter het gemeen schapscentrum waar de buurt bijeenkomt voor een vergadering of om Europees voetbal te kijken, werd een complete afvalberg verwijderd. Op die locatie ver rees de grote droom van de initiatiefnemers: een eigen tuinbouwbedrijf. Op een terrein van ongeveer 5.000 vierkante meter staat nu een klein stukje Sukuma Wiki. Een lokaal meerjarig koolgewas. De rest wacht nog op aanplant. De trots van de tuinderij is de kas van krap 1.000 vierkante meter waar drie keer per jaar tomaten wor den geoogst. En alles biologisch. Vanwege hun eigen gezondheid, maar ook omdat het goedkoper is. Ze krijgen daarbij hulp van vrienden van de Universiteit van Nairobi. Die komen eens per maand op bezoek. Zo leren ze dat ze aan vruchtwisseling moeten doen.

Joshwa Tambo, voorzitter van de Kibera Community Empowerment Organisation

“Als we na de tomaten uien of kool telen, hebben we minder last van witte vlieg.” Andere insecten bestrij den ze met een thee bereid uit chilipepers. En de assen van houtskool waar in Kibera volop op wordt gekookt, werken goed tegen schimmels. Compost wordt ge maakt uit het afval dat ze nog steeds inzamelen. De plannen voor de toekomst zijn legio. Zo willen ze dieren houden, maar tot nu toe kregen ze hiervoor geen vergunning. De boerderij is nog in ontwikkeling, maar toch al een groot succes. Overal in Kibera krijgt het navolging. Vooral dankzij Joshwa Tambo. Als voorzitter van de Kibera Community Empowerment Organisation ondersteunt deze maatschappelijk wer ker maar liefst 13 SHGs. In elk district van Kibera één. Zo ook de 15 jongeren van de Kibera Junction Youth Group. Zij tuinieren in plastic zakken. Hun kwe kerij bestaat uit een stuk of twintig zakken van een halve kuub. Daarin groeien alle denkbare groenten. Uien, bietjes, chili, spinazie, sla en andere locale bladgroenten zoals uiteraard de traditionele sukuma wiki. “Een zak is voldoende voor een gezin van 5 tot 6 personen”, vertelt David Mambo, de leider van de jeugdgroep. Voor omgerekend 20 euro plaatsen ze een dergelijke toren in je achtertuin. Dan komen ze met stokken waarmee ze het plastic uitzetten en dan bouwen ze het geheel op met zand, organische mest en in het midden stenen. “Voor de verdeling van het water”, legt David uit. De hele zaktuin wordt meteen januari – 2014 | EKOLAND

internationaal

De kwekerij bestaat uit een stuk of twintig zakken van een halve kuub voorzien van planten. Bovenin, maar ook in gaten aan de zijkanten. Van het veldje van 800 vierkante meter, compleet met waterpunt, dat ze in bruikleen kregen van de gemeente, gebruiken ze nog maar het vierde deel. De rest is gepland voor de toekomst. “Als we geld hebben om te investeren breiden we uit”, zegt David stellig. “En in die hoek gaan we kippen en konijnen houden.” De afzet is nagenoeg gegarandeerd. Het per ceeltje grens aan de weg, aan de overkant is de lokale markt. “Dus we kunnen altijd direct vers aanleveren.” Joshwa hoopt intussen op interessante buitenlandse investeerders. “Als we de middelen hebben, kunnen we op nog veel meer plekken in Kibera aan de slag.” In een ontwikkelingsland als Kenia zijn de kansen legio. Vooral omdat het land economisch in de lift zit. Buitenlandse investeerders doen er goede zaken, maar alle locale ondernemers hebben plannen voor de toekomst. Zo wil de Kibera Junction Youth Group niet alleen uitbreiden, maar het liefst overschakelen naar biologisch. “Plantaardige mest hebben we al. Maar we spuiten nu nog tegen schimmels en luizen. Dat moet, anders blijft er geen oogst over”, heeft Da vid ondervonden. “Maar chemische middelen zijn duur en erg ongezond” EKOLAND | januari – 2014

Als we na de tomaten uien of kool telen, hebben we minder last van witte vlieg

Zuivelbedrijf. De Youth Reform SHG in Makina loopt inmiddels als een tierelier. Behalve de boerderij is er een sportschool met een boxopleiding, waarvan Hassan de trainer is. En de groep werkt inmiddels als banenmachine. Van de 110 leden werken er 15 bij leger en politie, 35 werken bij het internationale zuivelbe drijf Almarai. “Zij kiezen hier gewoon de beste talen ten uit”, vertelt Hassan. En als iemand in de proble men komt, door ziekte of ongeval, of als iemand geld nodig heeft voor een bruiloft of begrafenis, dan kun nen ze rekenen op de steun van de hele groep. Zelfs als iemand een rijbewijs nodig heeft. Want zo werkt dat in een SHG. En Makina? Dat is nu, naar eigen zeg gen, de veiligste plek van heel Kibera. Voor de lokale bevolking is de Self-Help Group een favoriete ontmoe tingsplek. Wie problemen heeft, kan hier terecht. Er is een zaaltje voor trainingen en bijeenkomsten. En om voetbal te kijken voor 20 shilling per wedstrijd. Maar wie het echt niet kan betalen mag zo ook wel naar binnen. Hassan: “We zijn er nu eenmaal om elkaar te helpen”.

SadatTualib, AshfordMiheso en DavidMambo van de Kibera Junction Youth Group verkopen complete zaktuinen voor omgerekend 20 euro per stuk. Inclusief plantmateriaal. 41

n 2013 hebben een drietal telers van bloemkool 6 zaadvaste rassen in het veld geplant, in 2 herhalingen, samen met hun herfstteelt, 2 rassen van Bejo en 4 rassen van Bingenheimer Saatgut. Grootste zorg was of de rassen wel uniform genoeg zouden zijn voor de oogst. Uiteindelijk bleek de uniformiteit enorm mee te vallen, op één ras na. Van de 6 rassen bleken er 4 interessant. De telers hadden wel zorgen over de zelfdekkendheid, dit is voor industrieteelt nog belangrijker dan voor versteelt. Overigens was vanwege de verhouding roos-steel en de vorm van de roosjes alleen het ras Goodman van Bejo Zaden geschikt voor de industrie. Martijn Schieman gaat dit jaar het ras Goodman opnieuw planten, voor verse levering en mogelijk ook voor de industrie. Bij maat

schap Van Woerden-Zeelenberg stonden een aantal ras sen goed in het veld, maar deze bleken uiteindelijk niet geschikt voor industrieteelt. Jan-Willem Bakker is nog niet overtuigd of zaadvaste bloemkoolrassen de huidige kwaliteitsnormen halen, maar wil ze ook nog niet hele maal afschrijven. F1-hybriden die ontwikkeld zijn met Cytoplasma tisch Mannelijke Steriliteit (CMS), de zogenaamde protoplastfusie (PPF) hybriden, zijn verboden voor de biologisch-dynamische landbouw en vanwege aanvullende private richtlijnen zoals van Bioland en Naturland ook voor bepaalde ketens in de biologische sector. Zaadvaste rassen kunnen dan een interessant

Wat zijn de voordelen van zaadvaste rassen?

Nieuwe kansen voor zaadvaste rassen Zaadvaste rassen horen niet meer bij een moderne innovatieve landbouw. En zeker niet als het gewassen betreft waarbij hybridisering de norm is zoals koolsoorten. Is dit wel echt zo? Een aantal bloemkooltelers liet de mogelijkheden met zaadvaste bloemkool onderzoeken. Door de discussie in Duitsland over CMS-bloemkool is bovengenoemde vraag zelfs actueel geworden. Wat zijn de voordelen van zaadvaste rassen? Teksten en foto’s Edwin Nuijten

januari – 2014 | EKOLAND

onderzoek

Wat zijn zaadvaste rassen?

alternatief zijn. Zaadvaste rassen bieden de zekerheid dat ze niet genetisch gemanipuleerd zijn. De nieuwste ontwikkelingen op het gebied van genetische manipu latie leiden namelijk (in de toekomst) tot hybride ras sen waarbij het gen-construct niet makkelijk te trace ren is. Naast de juridische en morele aspecten kunnen zaadvaste rassen ook andere voordelen hebben. Een vaak genoemd voordeel van zaadvaste rassen is dat ze meer buffervermogen hebben omdat ze genetisch meer divers zijn. Dit is belangrijk voor de biologische landbouw waarin rassen met een groter aanpassings vermogen beter passen.

Er is een duidelijk verschil in ras te zien

Een ander voordeel van zaadvaste rassen is dat ze niet zo maar van de markt verdwijnen. Veel zaadvaste rassen bestaan al tientallen jaren. F1-hybriden rassen worden vaak vervangen zodra het kwekersrecht ver loopt. Met zaadvaste rassen is het juist makkelijker om ze door selectie aangepast te houden aan veranderende omstandigheden, zowel qua klimaat als qua teelt. Het argument dat de opbrengst van zaadvaste rassen lager is dan F1-hybriden blijkt in de praktijk niet altijd te kloppen. Bij ui bijvoorbeeld zijn de verschillen tussen zaadvast en F1-hybriden in economisch rendement nog steeds minimaal. Voor veredelingsbedrijven zijn F1-hybriden economisch echter veel interessanter dan zaadvaste rassen, dus wordt er niet veel energie meer gestopt in de veredeling van zaadvaste rassen als de ontwikkeling van F1-hybriden mogelijk is. Ook smaak kan een voordeel zijn van zaadvaste ras sen. Verschillen in smaak variëren per ras. Bij bloem kool bleken de verschillen in smaak niet zo duidelijk. Uit een vergelijking van zaadvaste rassen en F1 hy briden van boerenkool binnen het project Kostelijk Brabant/Regioras bleken echter grote verschillen in smaak voor te komen. Meestal werden de zaadvaste rassen als smaakvolste gekozen maar sommige telers hadden qua smaak een voorkeur voor F1-hybriden. Een negatieve correlatie tussen smaak en opbrengst wordt duidelijk bij rassen met een intense smaak. Links het gewenste type voor industrie; rechts alleen geschikt voor vers

Uit zaad opgekweekte planten zijn zaadvast als ze dezelfde eigenschappen hebben als de moederplant. Voor de komst van F1-hybriden waren alle rassen zaadvast. Van sommige gewassen worden tegenwoordig nog steeds alleen zaadvaste rassen ontwikkeld, bijvoorbeeld peulvruchten, sla en granen zoals tarwe, gerst en haver. Dit komt omdat bij deze gewassen hybride zaadproductie te duur is of technisch niet mogelijk. Alle gewastypes die we nu kennen zijn ooit ontwikkeld als zaadvaste rassen door telers. Bij wortel heb je de Nantes en Amsterdamse Bak types. Alle koolsoorten en typen binnen koolsoorten zijn ooit als zaadvaste rassen ontwikkeld.

Een voorbeeld is het zaadvaste wortelras Rodelika van Kultuursaat/Bingenheimer Saatgut. Dit ras heeft een zodanig intense smaak dat consumenten bereid zijn hier meer voor te betalen. Op die manier kan de lagere kilo-opbrengst van de boer gecompenseerd worden. Van rassen met een bijzondere smaak kunnen ook speciale producten gemaakt worden. In Duitsland wordt wortelsap gemaakt van het ras Rodelika en ver kocht onder de naam Rodelika. De komende drie jaar gaat Odin samen met het Louis Bolk Instituut, René Groenen en Jos Jeuken twee proeftuinen voor rassenvergelijkingen opzetten om ketengericht, van verschillende groentegewassen interessante smaakvolle zaadvaste rassen te selecteren en te vermarkten (zie estafette.org en BioVak standnr. C138). Een onderdeel van dit project is om bedrijfsei gen zaadproductie te stimuleren. Eigen zaadproductie is een belangrijk aspect van het kringloop-denken van biologisch-dynamische landbouw. Een voordeel van zaadvaste rassen is namelijk dat een teler zelf een selectie kan maken die aangepast is aan de omstan digheden van het bedrijf. Daarbij moet wel gezegd worden dat het maken van een eigen selectie niet een voudig is. Dat het maken van nieuwe selecties en rassen door boeren mogelijk is, blijkt uit verschillende activiteiten in het buitenland. In verschillende Europese landen zijn groepen boeren gezamenlijk bezig met selectie van zaadvaste rassen, zoals de werkgroep Zelf-ZadenTelen in België, Saat:gut en KulturSaat in Duitsland. In Frankrijk zijn telers bezig met de ontwikkeling van een zaadvast ras van broccoli in samenwerking met INRA (Institut National de la Recherche Agro nomique) en het zaadbedrijf Gautier Semences. In Nederland loopt het project Regioras met als doel een netwerk van telers op te bouwen die kennis uitwisse len op het gebied van instandhouding en selectie van zaadvaste rassen. Uit deze initiatieven blijkt dat telers een belangrijke rol kunnen spelen in het in standhou den en ontwikkelen van nieuwe diversiteit. Edwin Nuijten werkt bij het Louis Bolkinstituut

EKOLAND | januari – 2014

Vergelijking tussen gangbaar en bio levert interessante conclusies én nieuwe vragen op

Kringloopefficiëntie:

vergelijking tussen gangbaar en biologisch

Ook gangbare boeren worden zich bewust van het feit dat kringloopdenken zowel financiële als milieuvriendelijke voordelen heeft. Onder kringloopgerichte landbouw verstaan we ‘het optimaliseren van de productie, met zo selectief mogelijk gebruik van externe inputs, realisatie van inkomen over lange termijn en met respect voor natuurlijke systemen.’ In dit artikel zoeken de auteurs naar de overeenkomsten en verschillen in een vergelijking tussen gangbaar en biologisch. Tekst Henk Kieft & Heleen Schaap | Foto’s Michiel Bus & Dick Boschloo

et gaat om een eerste impressie van prestaties van de twee verschillende bedrijfsvormen met de kringloo paanpak. We vergelijken gemiddelde presta ties van biologische melkveehouders met de gemiddelden van gangbare melkveehouders uit de studiegroepen Kringlooplandbouw. DMS -de organisatie die de cijfers van die boeren verzamelt en verwerkt- heeft de ano nieme cijfers van 2011 beschikbaar gesteld. De cijfers zijn de werkelijke bedrijfscijfers zoals die ook in de boekhouding voorkomen en zoals die verder op het bedrijf geteld en gemeten of geschat worden. Met die cijfers worden dan de emissies berekend van am moniak naar natuur en van nitraat en fos faat naar het grondwater. De vraag is of de gebruikte rekenmodellen één op één geldig zijn voor biologische bedrijven. Daar komen we later op terug. De bedrijven verschillen in aantal hec tares. In de tabel staan de data van de bedrijven. Biologische bedrijven hebben bijna een kwart minder koeien en ruim 20% lagere melkproductie per koe. Het inkomen per kg melk ligt echter ruim 30% hoger. Het gebruik van krachtvoer en bijproducten per kilo melk ligt 15% tot 20% lager. De prijs van het biologische krachtvoer en bijproducten ligt echter bijna 50% hoger. Daar staat tegenover dat er geen kunstmest wordt aangekocht.

Als we kijken naar de efficiëntie van de twee soorten bedrijven, dan zien we een heel interessant verschil. De efficiëntie is namelijk aanzienlijk hoger in de bio logische bedrijfsvoering. De benutting van stikstof op bedrijfsniveau, dat wil zeggen het gemiddelde van benutting door de koe en benutting in de bodem, ligt bij biologische bedrijven op 104% ten opzichte van 35% bij gangbare bedrijven. De benutting van fosfaat ligt op 115% ten opzichte van 76%. Het ligt voor de hand dat als je geen kunstmest strooit, het ren dement veel hoger ligt. Stikstof, fosfaat en koolstof. Beide be drijfstypen krijgen evenveel stikstof mee met de regen op het land: deze deposi tie kan het verschil dus niet verklaren. Stikstof wordt -vooral in de biologische landbouw- uit de lucht gebonden door vlinderbloemigen. De efficiëntie van stikstof rond de 35% voor de gangbare melkveehouderij kan nog veel hoger. De toppers onder de kringloopboeren lig gen al rond de 60% en 70%, dus er is wel degelijk ontwikkelingsperspectief. De benutting rond de 100% in de biologische sector is dus heel mooi. Kijken in percen tages is interessant, maar voor de koeien, voor het grondwater en de natuur en het klimaat zijn ook de absolute hoeveelhe den inputs zeer belangrijk. En dit aspect

wordt gemakkelijk uit het oog verloren door de emissies per kg melk uit te druk ken en niet per hectare. De gangbare vari ant heeft voor 781.000 kg melk 197.000 kg krachtvoer nodig plus 41.000 kg bij producten plus eigen mest plus kunst mest. De biologische variant heeft voor 446.000 kg melk slechts 96.000 kg kracht voer en ruim 5700 kg bijproduct nodig, plus de eigen mest zonder kunstmest. Per kg melk heeft het gemiddelde gangbare bedrijf 0,304 kg krachtvoer+bijproduct per kg melk nodig, tegenover 0,228 kg voer/kg bio-melk. De mondiale voet afdruk is voor de biologische melkvee

Een efficiëntie van meer dan 100% mijnt de bodem op termijn uit

januari – 2014 | EKOLAND

bedrijfsvoering

Tabel 1: Vergelijking bedrijfscijfers biologische en gangbare melkveebedrijven (DMS 2011). Bedrijfsvergelijking

biologisch N = 23

gangbaar N = 520

verschil bio-gangbaar

intensiteit (kg. melk/ha)

9,716

16,576

-6,860

-3

445,922

781,841

-335,919

ha totaal kg afgeleverde melk aantal koeien jongvee/10 mk

-24

6.82

6.87

-0.05

produktie per koe (kg melk)

6,370

8,317

-1,947

FPCM (meetmelk)

6,816

8,736

-1,920

krachtvoer/100 kg FPCM

20.15

23.19

-3.04

bijproduct/100 kg FPCM

4.02

5.00

-0.98

totaal krachtvoer (kg)

95,950

197,017

-101,067

totaal bijprodukt (kg)

5,731

41,059

-35,328

134

-134

0.34

0.24

-0.70

0.30

0.20

0.10

€ 34,342

€ 62,603

-€ 28,261

€ 0.45

€ 0.35

€ 0.10

€ 200,665

€ 273,644

-€ 72,979

totaal kunstmest in kg N gem. prijs krachtvoer (euro) prijs kunstmest per kg N (E) gem. prijs bijprod.(geschat) Totaal kosten voer en k.m. melkprijs melkopbrengst Melkopbrengst – kosten voer en kunstmest

houderij aanzienlijk gunstiger. De vraag is wel of de emissies van de biologische variant berekend mogen worden met dezelfde formules als voor de reguliere variant. Dus de betekenis van deze cijfers voor het milieu is nog een open vraag. Bijvoorbeeld het gebruik om mest op het gras te brengen in het najaar, zodat het in het voorjaar voldoende verteerd is om beschikbaar te zijn voor het gras, betekent dat er gedurende de winter nogal wat stikstof kan vervluchtigen en uit- of af spoelen. Hierover zijn nog weinig data be schikbaar. Fosfaat komt niet mee met de regen en wordt niet gebonden vanuit de lucht. Een meer ontwikkeld bodemleven maakt echter via miccorhizas wel meer EKOLAND | januari – 2014

1.04

€ 166,323

€ 211,041

Opbrengst minus kosten euro/kg melk

0,373

0,270

Bedrijfsbenutting N

104%

35%

69%

Bedrijfsbenutting P2O5

115%

76%

39%

fosfaat vrij dat in de bodem is gefixeerd. Dat betekent eigenlijk een waarschuwing. Een efficiëntie van meer dan 100% mijnt de bodem op termijn uit. De bedrijfsvoering zou dus eigenlijk rond de 100% efficiënt moeten zijn. Dat is inderdaad op de lange termijn de fundamentele opdracht van de landbouw. Als we terug gaan naar de tabel kun je zeggen dat de efficiëntie van fos faatgebruik in de biologische landbouw te hoog ligt en in de reguliere landbouw te laag. Beide vormen van landbouw hebben dus een verduurzamingsopdracht, maar in verschillende vorm. Ook bij koolstof is een vergelijking re levant. Gemiddeld ligt het gehalte aan organische stof in biologische bedrijven hoger dan in reguliere bedrijven. Dat is niet alleen vanuit klimaat perspectief heel relevant (vastgelegde CO2), maar ook voor het bedrijf zelf, want organische stof draagt nadrukkelijk bij aan bufferend vermogen voor nutriënten en voor water! De vergelijking kan de komende jaren verder uitgewerkt worden omdat ook de koolstofcijfers meegenomen zullen wor den in de kringloopwijzer.

Kortom, er zijn interessante verschillen in efficiëntie tussen biologisch en gang baar, maar de maatschappelijke relevantie ervan voor grondwater en natuur en klimaat is nog niet helemaal duidelijk. En zand-, klei- of veengronden vragen elk een verschillende aanpak. Beide vor men van bedrijfsvoering -biologisch en gangbaar- hebben een duidelijke ontwik kelopdracht. Hopelijk willen zij meer dan tot nu toe van en met elkaar leren. De kringloopaanpak biedt daarvoor een prima basis voor beide vormen van be drijfsvoering. Henk Kieft werkt bij ETC Heleen Schaap werkt bij MEI Op het Kringloopplein wordt het nieuwe boek ‘15 jaar Kringlooplandbouw in Noord Nederland: van marge naar main stream’ gepresenteerd. Het boek is geschreven door mensen van de Wageningen UR, ETC en Boerenverstand.

Deel 31

Wordt vervolgd Bedrijfscontinuïteit in de biologische landbouw

Opvolging op de BioVak 2014 Bedrijfsopvolging: bepaal zelf je koers en begin op tijd! Tijdens de BioVak 2014 wordt in de workshops en bij de Landgildetafel graag ingegaan op vragen rondom bedrijfsopvolging. Op het BD/Demeter plein. Tekst Maria van Boxtel foto’s Dick Boschloo

n het vorige nummer van Ekoland schreven we over de discussie rond de bedrijfsopvolgingsfaciliteit, een regeling van de overheid om opvolgers fiscaal te steunen bij overname. Inge wikkeld, maar de discussie stelde dat fiscale voordelen van bedrijfsopvolging ook moeten worden toegekend aan de andere erfgenamen dan alleen de over nemer. De Hoge Raad vindt het geen probleem en stelde in haar uitspraak van 22 november dat de bedrijfsopvol gingsfaciliteit een legitiem doel dient: opvolging mogelijk maken. De Hoge Raad vindt het niet onredelijk naar andere belastingbetalers. Ongelijke behandeling van gelijke gevallen mag

best, als daar een redelijke en objec tieve rechtvaardiging voor is. Zoals het voorkomen dat de continuïteit van bedrijven in gevaar komt bij een be drijfsovername. Hiermee behoudt Ne derland fiscale wetgeving die gunstig is voor bedrijfsovername, binnen en buiten de familie. Deze ontwikkelingen delen we graag in de workshops over be drijfsopvolging en bij de Landgildetafel op het BD/Demeter plein op de BioVak 2014. André Olden, NVM makelaar en taxateur, groeide op op een biologisch bedrijf. Zijn tips voor taxatie, waardebepaling en ge schikte specialisten deelt hij graag in de workshop ‘Opvolging: vermogensover dracht in de actualiteit’.

januari – 2014 | EKOLAND

bedrijfsvoering Foto: Olav Kaspers

Willem Rienks van Buitengewone Varkens deelt zijn ervaringen met crowdfunding bij de opstart van zijn bijzondere varkenshouderij

Kees van Biert

Mijn levensmotto is dat je als boer de grond te leen hebt van je kinderen. afgelopen jaar de Nieuwe Rentmeester. Deze rentmeester-zonder-winstoogmerk wil met investeringen en leningen van particulieren en bedrijven biologische gronden in handen krijgen. “Onze inves teerders moeten genoegen nemen met een lage rente,” stelt voorzitter Kees van Biert. De pachtkosten voor de boer zullen - in vergelijking met de pachtprijzen die BD Grondbeheer hanteert - meer marktcon form (hoger) zijn. De Nieuwe Rentmees ter voerde het afgelopen jaar verschil lende pilots uit, zoals met het uitkopen van de oude ondernemer en verpachten aan de jonge ondernemer. Of het aanko pen van gronden om omschakeling naar een biologische bedrijfsvoering mogelijk te maken. Over deze eerste bedrijven en nieuwe ontwikkelingen praat Jaap de Boer van de Nieuwe Rentmeester ieder een graag bij in de workshop ‘De Nieuwe Rentmeester: grondfondsen vernieuwd’.

Vernieuwing in grondfondsen. Opvol ging in de landbouw wordt steeds kapi taalintensiever. Hoewel eigen grondbezit nog steeds de meest zekere positie geeft in overname en groei van een bedrijf, zijn er ook ontwikkelingen bij externe financiers van biologische grond, zoals grondfonds de Nieuwe Rentmeester. Grondfondsen kunnen helpen de direct nodige kapi taalsbehoefte bij overdracht van grond te verminderen. Zie ook het artikel ‘Het nieuwe rendement voor boeren en be leggers’ over de Nieuwe Rentmeester in Ekoland nr. 10/2013. In aanvulling op de stichting BD Grondbeheer, die gronden koopt voor biologisch-dynamische boeren met schenkingen van donateurs, startte EKOLAND | januari – 2014

Boer vindt boer. Het vinden van ge schikte opvolging gaat niet altijd vanzelf, vooral niet als je het moet zoeken buiten de familie. Zoek je een boerderij om te werken als medewerker? Of wil je juist ergens opvolgen en mee ondernemen? Of heb je een bestaand bedrijf waar je wel een opvolger kan gebruiken? Bezit je grond die je wel door een biologische ondernemer wilt laten bewerken? Op de BioVak bieden we je de mogelijkheid je vraag of aanbod bekend te maken aan ondernemers die een boer of juist een boerderij zoeken. Geef je op voor de workshop ‘Boer zoekt boer’ en pitch jouw vraag. Je kunt je opgeven voor een pitch via opvolging@landco.nl, of kom gewoon langs bij de workshop. In deze workshop zullen we ook de werkwijze toelichten van de website Landgilde.nl, een samen

werkingsverband van Warmonderhof, BD vereniging en Land & Co. Via deze website kun je ook je vraag stellen voor een stageplek, medewerker of opvolging. Landgilde matcht boer en boerderij in de biologische landbouw. Crowdfunding, werkt dat? Varkens houden op weides op meerdere locaties, die een andere boer of burger voor je be heert. Om zo ongebruikelijk te starten, zijn de initiatiefnemers van Buitengewone Varkens niet met de bank in zee gegaan, maar met ruim 1500 crowdfunders. Wil lem Rienks van Buitengewone Varkens en zijn maten moesten er wel wat voor doen om de vele kleine investeerders 100 euro per persoon te laten betalen, waarvoor ze zowel varkensvlees als activiteiten krijgen. “We kregen flink wat gratis persaandacht, maar besteden ook veel tijd aan onze website, twitter en facebook, nieuwsbrie ven en activiteiten. En dat naast kwali tatief goede producten natuurlijk.” In de workshop ‘Crowdfunding: nieuwe finan ciering’, deelt Willem Rienks zijn ervarin gen: wat ging makkelijk en wat blijkt nog lastig? Leer van de ervaringen van andere ondernemers die werkten met vooruitbe talen van producten of investeringen van burgers. Maria van Boxtel is partner in Land & Co

Prijs voor Bio-snackbar Eat2Be Eerste 100% biologische snackbar in Nederland ontvangt ‘Het Groene Tintje’ van GroenLinks Snackbar Eat2Be aan de Oude Boteringestraat kreeg donderdag de prijs ‘Het Groene Tintje’ van GroenLinks uitgereikt. De snackbar aan de Oude Boteringestraat in Groningen ontving deze prijs omdat het een diervriendelijk menu heeft. Op de menukaart van Eat2Be staan louter biologische producten, van hamburgers tot en met friet en frisdrank. Daarnaast biedt het

Kip een ‘complex stukje vlees’ Kennis delen en samenwerken zijn absolute voorwaarden voor een duurzame productie van kippenvlees. Bovendien moeten pluimveehouders en andere spelers in de keten intensief gaan communiceren met burgers en consumenten om hun vertrouwen te winnen. Dat schrijven Kees-Jaap Hin, Akke van der Zijpp en Wouter van der Weijden in het rapport ‘Kip: het meest complexe stukje vlees’. Het is geschreven in opdracht van de Wetenschappelijke Raad voor Integraal Duurzame Landbouw en Voeding. Volgens de auteurs staat scherpe concurrentie de innovatie in de weg, die gericht zou moeten zijn op verlaging van het antibioticagebruik, verbetering van dierenwelzijn en minder afhankelijkheid van soja.

Kamer wil debat over Vion De Tweede Kamer wil een debat over de fraude met biologisch vlees bij Encebe Vleeswaren. PvdA-Kamerlid Sjoera Dikkers (PvdA) diende daartoe een verzoek in. De kwestie kwam aan het licht nadat twee klokkenlui-

bedrijf veel vegetarische snacks aan. Eat2Be onderscheidt zich hiermee van andere cafetaria’s. In maart 2011 opende Eat2be haar deuren in de binnenstad van Groningen. De eerste fastfood keten van Nederland, met een menu dat voor 100% bestaat uit biologische producten, was daarmee een feit.

ders contact hadden gezocht met Hans Alders, die eerder een rapport schreef over de gang van zaken bij moederbedrijf Vion. In een gesprek tussen Alders en de directie van het bedrijf heeft Vion het incident toegegeven. Er is nog geen datum voor het debat.

‘Bruderhahn’ meldt verkoopstijging

Het gaat goed met de in 2012 opgerichte Bruderhahn-Initiative Deutschland (BID). Onder het motto ‘4 cent voor de ethiek’ kon men vanaf 2013 BID-eieren in de bio-winkel kopen. Met de meerprijs worden de ‘broerhanen’ van de leghennen grootgebracht, die anders direct nadat ze uit het ei kwamen werden gedood. Want kippenrassen worden doorgaans gefokt voor een hoge eierproductie òf voor het vlees. Volgens

GroenLinksraadslid Kris van der Veen overhandigde de prijs aan de eigenaar van Eat2Be, Leon Schuitemaker. ‘Dit restaurant is in alle opzichten duurzaam en dus hét restaurant van de toekomt,’ aldus Van der Veen. ‘Het is fastfood dat goed is voor mens, dier en het milieu.’ Bron: groningen.groenlinks.nl

Herman Heldberg van natuurwinkel Elkershausen heeft het Bruderhahn-Initiatief een goede start gemaakt. “We zijn enthousiast dat zoveel biowinkels in Duitsland en hun klanten ons verzoek honoreren en de eieren kopen. Het heeft geleid tot een verkoopstijging van 34 procent en nóg meer legkippenhouders als BIDlicentiehouders. Wel moeten wij er nadrukkelijker op wijzen dat bij de consumptie van eieren ook af en toe het eten van hanen hoort. Een deel van het vlees wordt verwerkt tot bio-babyvoeding en bio-kipworst. Uiteindelijk doel is het fokken van hoenderrassen die economisch geschikt zijn voor de eierproductie én vetmesten.

Giovanni van Bronckhorst, oudvoetballer en assistent-coach bij Feyenoord, kiest zelf ook voor biologisch: “Als je gezond eet voel je je beter en presteer je beter.” Oók starten met biologisch? Je kunt het vastleggen in een speciaal biologisch contract dat is te downloaden op www.startbiologisch.nl.

Bijen en hommels onder druk Wetenschappers van Wageningen University waarschuwen in

Giovanni gaat biologisch De Giovanni van Bronckhorst Foundation en Bionext zijn op 13 januari in Rotterdam een samenwerking gestart om het eten van biologische groenten, aardappelen en fruit te promoten. Wie zeven biologische producten koopt met een actiesticker erop, zorgt tegelijkertijd dat kinderen op de sport- en leerclub van Giovanni straks óók biologische groenten en fruit kunnen eten.

het magazine Ecology Letters voor een verdere verslechtering van de omstandigheden voor bestuivende insecten, die kan leiden tot een plotseling uitsterven van talloze soorten. De wereldwijde afname van bijen, hommels en andere bestuivers brengt de

januari – 2014 | EKOLAND

marktberichten voedselzekerheid en het behoud van biodiversiteit direct in gevaar. Veel plantensoorten zijn voor de productie van zaden of vruchten afhankelijk van bestuivers die stuifmeel van de ene naar de andere bloem overbrengen. Bestuivers krijgen daar vervolgens nectar voor terug. Zo ontstaat een robuust netwerk van interacties tussen planten en bestuivers. Bestuivende insecten staan wereldwijd onder druk door het gebruik van insecticiden, habitatverlies, parasieten en ziekten.

groene sector, groene aannemers, leidinggevenden van groene organisaties, architecten, ontwerpers en werkvoorbereiders. Informatie/aanmelden: www.groendagoost.nl.

maatregelen om voedselverspilling te verminderen. Deze activiteiten verdienen meer bekendheid om ook andere bedrijven over de streep te trekken.

2014 *Jaar tegen Voedselverspilling*

Culinaire stampij in Deventer

Thema Groendag Oost 2014: Groen Verbindt Op donderdag 6 februari vindt de Groendag Oost in Zwolle plaats. Gastheer is AOC De Groene Welle, en het centrale thema van deze workshopdag luidt: ‘Groen Verbindt’. De Groendag Oost is bedoeld voor (toekomstige) vakmensen uit de

Cliënten van GGZ-instelling Dimence en medewerkers van het Deventer Ziekenhuis konden zich in december laven aan ambachtelijk bereide stamppotten met biologische ingrediënten van Overijsselse bodem. De activiteit was onderdeel van het

project ‘Zorg voor BIOverijssel op de kaart!’, waarmee de provincie Overijssel de biologische landbouw wil stimuleren. Sinds het project in 2010 van start ging, tonen steeds meer zorginstellingen en ziekenhuizen in Overijssel interesse in het serveren van maaltijden met een puur, liefst ook regionaal accent. Chef-kok Daan van den Bosch van GGZ Dimence (foto) was er ‘als de kippen bij’ toen hij de kans kreeg om, met steun vanuit het project, drie dagen lang biologische stamppotten op tafel te zetten. Hij bedacht drie varianten; met spitskool, met pompoen, en de vertrouwde hutspot..

saties van het Biohuis, of als u individueel lid bent: van harte welkom! Meldt u zich uiterlijk 19 januari aan op info@biohuis. org, met ‘aanmelding ALV’ in de titel en vermelding van uw naam en de sectororganisatie waarvan u lid bent. Weet u niet zeker of u via uw eigen vereniging wel lid bent van het Biohuis? Check dan even op www.biohuis.org/biohuis/lid-worden/. Toch nog geen lid? U kunt meteen lid worden via deze link.

landbouwsystemen in Wageningen. Hij heeft veel ideeën over de toekomstige ontwikkeling van de biologische landbouw. Het Biohuis vindt het belangrijk dat iedereen kennis kan maken met zijn inspirerende benadering. De lezing is gratis. Wanneer u aansluitend naar de BioVak gaat, moet u zelf zorgen voor een toegangskaart.

Lezing prof. Pablo Tittonell

Bent u bij Skal aangesloten als boer of tuinder en ontvangt u onze tweewekelijkse digitale nieuwsbrief nog niet? Stuur dan een mailtje naar info@biohuis. org. U blijft dan op de hoogte van alle belangrijke kwesties waarvoor het Biohuis zich inzet. De nieuwsbrief is ook gratis voor niet-leden.

De Alliantie Verduurzaming Voedsel roept 2014 uit tot *Jaar tegen Voedselverspilling*. De Alliantie wil hiermee bedrijven stimuleren om nóg krachtiger voedselverspilling tegen te gaan en zo ook de consument bewuster te maken. Veel bedrijven nemen al jaren

Biohuis update Kom naar het Biohuis op de BioVak!

Ook in 2014 gaat het Biohuis er weer flink tegenaan om de belangen van alle biologische boeren en tuinders in Nederland te behartigen. Op de BioVak is er volop gelegenheid om met bestuurders van het Biohuis en alle 15 dragende organisaties te spreken. We hopen dat u daar gebruik van gaat maken: kom naar onze stand en vertel ons wat u bezig houdt. Het Biohuis heeft zich ook dit jaar ingespannen om de BioVak een inhoudelijk interessant programma mee te geven. In dit nummer van Ekoland vindt u daarover alle informatie. We vragen hieronder uw bijzondere aandacht voor de twee bijeenkomsten voorafgaand aan de officiële opening. EKOLAND | januari – 2014

biohuis Biohuis Ledenvergadering op de BioVak

Op woensdag 22 januari vanaf 10.00 uur houdt het Biohuis een algemene ledenvergadering in Zwolle. Hier wordt verslag gedaan van de resultaten van het afgelopen jaar. Ook wordt er een nieuwe voorzitter gekozen. Dit gedeelte is alleen toegankelijk voor leden. Dus als u lid bent van één van de dragende organi-

Aansluitend op de ledenvergadering van het Biohuis op 22 januari is er een openbare lezing van Pablo Tittonell. Vanaf 11.30 is er koffie en om 12.00 start de lezing. Sinds 2012 is Pablo Tittonell hoogleraar biologische

Gratis Biohuis e-mail Nieuwsbrief

handel & afzet

Lekker eten en tegelijk de ecologische voetafdruk verkleinen?

Milieuwinst op het Menu Voedsel bepaalt ruim dertig procent van onze milieu belasting. Daarmee is voedsel één van de belang rijkste sleutels tot een klimaatvriendelijkere levensstijl en tot het verminderen van onze impact op het milieu. Zes Flevolandse instellingen brachten samen met het Centrum Biologische Landbouw de ecologische voetaf druk van de catering in kaart en maakten een stappenplan om deze te verbeteren. De ‘voedselvoetafdrukmeetlat’ van de Kleine Aarde maakt het thema bespreekbaar. Voor cateraars is het een manier om zich te profileren naar opdrachtgever en consument. Tekst Didi van Dijk | Illustratie Centrum Biologische Landbouw | Foto Ekoland

tappenplan voor een kleinere schoenmaat. Cateraars kunnen de voedselvoetafdruk verkleinen door in te zetten op:

1 2 3 4 5 6 7 8

Meer uit het seizoen Minder dierlijke eiwitten Meer biologisch Minder verwerking Minder bewaring Minder transport Minder verpakking Minder verspilling

De grootste invloed op de voetafdruk wordt bepaald door dierlijke eiwitten en transport. Andere factoren, zoals verpakking, hebben relatief weinig invloed. Af hankelijk van de ambities en mogelijkheden kunnen cateraars grote of kleine stappen zetten. Belangrijk is om aan te sluiten bij de wensen van de doelgroep, zoals de wens om meer te weten over de herkomst van het product, of de wens om gezond te eten. Dit is heel goed te koppelen aan acties om de voedselvoetafdruk te verkleinen, zoals lokaal inkopen en minder dierlijke eiwitten te gebruiken. Voetafdrukken kleiner dan verwacht. Vijf van de zes instellingen scoorden bij de nulmeting beter dan de gemiddelde cateraar. Ze scoorden vooral beter op sei zoensgebondenheid en biologisch. Gedurende de pro jectperiode werd de kleinste voetafdruk gerealiseerd door Gemeente Almere. “Door specifiek de mogelijk EKOLAND | januari – 2014

heid tot regionaal inkopen mee te nemen als aanbe stedingseis kon Stadhuis Almere overstappen op een cateraar die meer ruimte biedt voor lokaal en regionaal inkopen,” vertelt Helen Spierings, Manager Facilitaire Zaken van Stadhuis Almere. “Regionale biologische producten worden voornamelijk ingekocht via Mijn Boer. In de winkel kunnen klanten ook lokale biologi sche producten kopen, zoals van Almeerse Weelde en Biobrass, maar dit moet nog meer gaan leven onder de klanten,” aldus restaurant manager Lex van Teeffelen. Deelnemer fietsenfabriek Giant Europe had aan vankelijk de grootste voetafdruk, maar heeft ook de grootste winst behaald. “Ik had nog veel meer willen doen,” zegt Kees Gerritsen, eigenaar van Pronto be drijfscatering, “maar je moet ook kijken wat haalbaar is.” Voor groente en fruit is Gerritsen overgestapt op Gert Koekoek, die zoveel mogelijk groente en fruit le vert uit Flevoland. “Hij kan me precies vertellen wat er regionaal en uit het seizoen komt, en ik kan kiezen of ik biologisch neem of niet.” Meer weten? Kom dan op de BioVak naar de workshop. Neem vooral ook de chefkok, inkoper of cateraar mee waaraan u nu al uw producten levert of wil leveren! De brochure ‘Milieuwinst op het Menu’ is te down loaden via www.biologischelandbouw.org

workshop •M ilieuwinst op het Menu: concrete handvatten voor een duurzamere catering wo 14.30 | Meerhal 1 | p 29 51

handel & afzet

Combinatie van breed aanbod en moderne communicatie geeft boerenmarkt omzetimpuls

Stuur klant van kraam naar kraam

De Biologische Boerenmarkt staat voor biologische boeren die in de stad hun zelfgeteelde en geproduceerde producten verkopen. Handelaren verbreden het assortiment met producten die niet in Nederland worden geteeld, of verzamelen producten van meerdere producenten slim in één kraam. Dat biedt boerin en kaasmaakster Magda Scholte een basis voor lekkere recepten, die de kraamhouders van de boerenmarkt Utrecht het afgelopen jaar met succes uitdeelden aan klanten. “Lekker, en het stuurt de klant van kraam naar kraam.” Tekst Maria van Boxtel | foto’s Dick Boschloo 52

januari – 2014 | EKOLAND

handel & afzet Magda Scholte maakt naast Stroese Dame kaas ook ver rassende recepten voor op de markt

Tijdens de paasmarkt realiseerden we onze hoogste omzetten ooit.

Freek van een Pure Nootzaak breidt het assortiment op de boerenmarkt uit met noten en zuidvruchten

p de circa veertig Biologische Boerenmarkten in Nederland zijn bijzondere producten te koop die rechtstreeks van de boerderij komen. Met het directe contact tussen producent en consument onder scheidt de boerenmarkt zich van de vele streekmarkten die Nederland inmiddels ook rijk is. Kraamhouder Freek van de Pure Nootzaak heeft geen eigen boerderij, maar verkoopt met succes biologische noten en zuidvruchten op de Biologische Boerenmarkt in Utrecht. “Tien jaar geleden werd ik geraakt door milieuvriendelijke oplossingen in de notenteelt.” Inmiddels is hij een ecologische noten-expert geworden. “We branden de noten in zuivere arachideolie.” Klanten komen graag even bij zijn kraam kletsen. Druk bewegend brandt zijn noten, helpt hij zijn klanten, fixt hij even de weegschaal en vertelt hij tegelijkertijd over duurzaamheid en biologische notenhandel en over de initiatieven die nodig zijn om die internationale handel ‘puur’ te krijgen. De kraam van Pure Nootzaak vormt zo een mooie aanvulling op de boerenproducten zoals kaas, groenten, vlees en ambachtelijke verwerkte producten zoals brood en vleeswaren. De nieuwste aanvulling in Utrecht is de rijdende keuken van De Boergondiërs. Kim den Burger en John Diekema bieden met hun foodtruck kant en klare maaltijden van hoge kwaliteit. “Het is hard werken, maar het geeft veel voldoening. We koken zelf, vaak slow cooking. Door het eten ter plekke te bereiden, bieden we iets nieuws, waardoor we direct toegang tot de markt kregen. Op de zondagmarkten, maar ook op de vrijdagmarkt in Utrecht draaien we gewoon goed.” Met recept in de hand van kraam naar kraam. Een Biologische Boerenmarkt is een uitste kende gelegenheid voor sommige boeren en tuinders om hun producten in de stad te verkopen. De markt kan zelfs een belang rijke inkomstenbron zijn. Marktverkoop als geheel kent dalende omzetten, maar de meeste boerenmarkten draaien goed. Vast houden van klanten is dan cruciaal. De kraamhouders van de Biolo gische Boerenmarkt Utrecht zoeken naar manieren om oude en nieuwe klanten te binden. Ze doen dat bijvoorbeeld met sei zoensrecepten. Magda Scholte, zelf boerin en kaastmaakster op de Groote Stroe, stelde het afgelopen jaar ook recepten samen voor de markt in Utrecht, waar haar man Harry van Wenum haar smaak volle geitenkaas verkoopt. “Recepten bij een seizoens markt zoals de Kerstmarkt

werken goed. We maken een menu met bijzondere ingrediënten uit het seizoen en letten erop dat in de recepten van elke kraam een product gebruikt wordt.” Afgelopen kerst merkte kaasmaakster Magda dat het plankje met streekkazen en membrillo een hit was. “Membrillo is een kweeperenpasta volgens traditioneel Portugees recept. Het is echt heel lekker in combinatie met oude kazen.” Ook de pompoensoufflé, rode biet jes met pesto en de chocolade-sinaasappeltaart bleken een succes. “De recepten worden een week van tevoren uitgedeeld aan de kramen, met en handig boodschap penlijstje van de ingrediënten onder het recept ge print. De klanten moeten hiervoor verschillende kra men af. Zo bevorderen we dat de klant van de kraam met brood en banket ook boodschappen doet bij de kraam met schapenkaas.” Naast de papieren versie aan de kraam staan de recepten natuurlijk ook op de Facebook- en webpagina van de markt en twitteren de kraamhouders erover. “Het verzamelen van de moge lijke ingrediënten en daarmee het specifieke seizoens aanbod van elke kraam is nog het lastigst. Niet elke kraamhouder weet wat hij over twee of drie weken in het seizoen en daarmee in de aanbieding heeft.” In voorgaande jaren hingen de aanbiedingen bij bijzon dere markten op geprinte A4tjes aan de kraam. Nog steeds, maar nu zijn de aanbiedingen ook verwerkt in recepten en komen de klanten er via verschillende kanalen mee in aanraking. “Zo geef je de moderne klanten wat te doen met de aanbiedingen, en leren ze van ons wat ze ermee kunnen koken.” Het succes met de recepten en aanbiedingen wisselt wel. “Tijdens de paasmarkt realiseerden we onze hoogste omzetten ooit. Met de smaakmarkt na de zomervakantie was het wat moeilijker om de mensen aan de geitenkaas te krijgen. Wel komen ze ervoor terug.” Seizoensmarkten met lekkere recepten: het werkt. “Op de BioVak delen we graag onze ervaringen met klantenbinding in de workshop, liefst met inbreng van andere ondernemers.” Naast de workshop op woensdag specifiek voor geïnteresseerden in de boe renmarkt, biedt het workshopprogramma rondom het streekplein nog meer interessante uitwisselingsmo gelijkheden: bijvoorbeeld over webverkoop of social media. Maria van Boxtel is partner in Land & Co. Biologische boeren, tuinders en handelaren van de Boerenmarkt Utrecht, Van Eigen Erf en Land & Co werken samen in het Praktijknetwerk Boer-opstreek-markt. Dit praktijknetwerk wordt mede mogelijk gemaakt door Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling: Europa investeert in haar platteland.

Workshops • Biologische Boerenmarkt: klantenbinding wo 16.30 | Meerhal 1 | p 29 •S ocial media voor de biologische b oerderij: Let’s talk bio! do 14.30 | Meerhal 2 | p 35 53

Het Biohuis is de vereniging van biologische boeren en tuinders. Uniek en cruciaal. Het is de enige organisatie voor alle Nederlandse biologische boeren en tuinders, ongeacht bedrijfstak of regio. Het Biohuis versterkt, verbindt, beschermt en inspireert de biologische landen tuinbouw.

Samen sterk met het Biohuis Het is voor uw bedrijf van het grootste belang dat u ook meedoet. Voor een goede biologische boterham, nu en in de toekomst.

Meld u aan als lid op www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

biohuis

Samen hebben we meer invloed op marktontwikkeling, regelgeving en onderzoek: • Biologisch in de media

• PR en crisiscommunicatie (EHEC!)

• Nieuwe promotiecampagnes

• Skal controle en certiﬁcering

• Overheidsmiddelen voor onderzoek

• Samenwerking in de afzetketen

• EU wetgeving en regelgeving

• Verder ontwikkelen van duurzaamheid

• Aanpak 100% biologisch mestgebruik

• Genetische Modiﬁcatie en Cisgenese

• Herziening Europees Landbouwbeleid

• Biologisch uitgangsmateriaal

• EKO keurmerk

• Europese samenwerking via IFOAM, EU

Voor meer informatie: www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

handel & afzet

What’s in a name?

Van Rey in bio Lou van Rey bemiddelt al jaren bij de handel in biologische aardappelen, groenten en fruit. Sinds kort doet hij dit samen met acht medewerkers onder de naam ‘BioRey’. De markt vraagt om continuïteit in aanbod, daarom kijkt hij ook over de grens naar biologische telers die de gaten opvullen. Ekoland treft Lou van Rey een paar dagen voor kerst op zijn kantoor in Andijk. Tekst & foto’s | Leen Janmaat

Hoe bent u in de bio handel terecht gekomen? Lou van Rey: “Mijn pad leidde me na mijn studietijd naar Proserpina, toenmalig verdeelcentrum in BD verswaren. Naast in- en verkoop binnen het leveringsge bied, ben ik daar begonnen met export. Na Proserpina kwam ik eerst bij Odin en daarna bij Nautilus terecht. Daar in Le lystad heb ik de onstuimige groei meege maakt. Nu rijd ik dagelijks via de dijk tus sen Lelystad en Enkhuizen naar Andijk, dat ritje is een mooie overgang van privé naar werk en andersom.” Waarom een naamsverandering? “Hortica handelt vooral in gangbare groenten, daarnaast hadden we Hortica Organics als biologische poot. Hortica Organics wordt snel ingekort tot Hortica en dan is een misverstand snel geboren. Per augustus 2013 zijn de activiteiten van Hortica Organics overgegaan in BioRey bv.”

Op welke markten richt BioRey zich? “Onze producten zijn bestemd voor de versmarkt en industriële verwerking tot o.a. babyvoeding, conserven en diepvries. Daarnaast bemiddelen we in versproduc ten zoals uien, peen, kolen en pompoe nen. Om aan de aanvullende eisen van onze klanten te voldoen hebben we on langs ons computersysteem zo aangepast dat de productstromen altijd traceerbaar zijn. Verder werkt BioRey samen met bio dynamische telers omdat dit de acceptatie in Duitsland en Zwitserland vergroot. De ophef over CMS-hybriden van het afgelo pen jaar maakt wel duidelijk dat je proble men beter kunt voorkomen.” Waar komen jullie producten vandaan? “De basis ligt bij de Nederlandse biologi sche telers, maar voor een continu aanbod van pompoenen gaan we ook naar Israël, Egypte, Argentinië en Spanje. De pom poenen worden geschoond, gesorteerd en

verpakt door Fokke Jonkman. Fokke reist meerdere keren per jaar af naar het bui tenland. Het ondersteunen van de pom poenteelt in Egypte doen we ook vanuit betrokkenheid. Voor de groenten voor de industrie werken we in poolverband met Nederlandse telers.” Wat brengt het komende jaar? “Naast het uitbouwen van de bestaande productlijnen, zoeken we naar nieuwe producten. We zien wel mogelijkheden voor afzet van kasgroen ten, maar ook nieuwe varianten zoals snack worteltjes gaan we proberen. Elk jaar geeft wel wat verschuivingen in de markt, maar overall gezien, groeien we ge staag door.

De ophef over CMS-hybriden maakt wel duidelijk dat je problemen beter kunt voorkomen.

Het ondersteunen van de pompoenteelt in Sekem doen we ook vanuit betrokkenheid.

EKOLAND | januari – 2014

Met respect voor de natuur

Rijk Zwaan is een internationale specialist in het creĂŤren van hoogwaardige groenterassen; ook voor de biologische markten. Met respect voor de natuur. U kunt uw markten optimaal bedienen met ons brede assortiment biologisch geteelde of niet-chemisch behandelde groentezaden. rijkzwaan.com.

RZN-adv-187bx126h-wt-140110.indd 1

10-01-2014 11:47

handel & afzet

Webwinkel voor producten en pakKetten

Een eigen webwinkel voor boerenproducten en paketten: verzamelsite Locafora biedt die marktplaats. De Utrechtse Biologische Boerenmarkt is de eerste gebruiker van Locafora. Met het ‘lokaal pakket’ wil Locafora nu uitbreiden. Laa je informeren op de BioVak. Tekst Iris van de Graaf | foto’s Dick Boschloo

ocafora is een verzamelsite van webwinkels waar ambachtelijke producenten hun aardappelen, groente en fruit, boter kaas en eieren, honing en confituren heel gemakkelijk via internet kunnnen aanbieden. Tuinder en boerenmarktkoopman Ravi van Marissing is positief: “We bouwden geen kostbare eigen webwinkel, maar konden op Locafora direct starten.” Locafora wil nu het systeem verder uitbreiden met een ‘lokaal pakket’ systeem. Mede-initiatiefnemers Jan Belon en Billy Schonenberg zijn enthousiast: “We zien kansen. Een ‘lokaal pakket’ is een geheel nieuw bestelsysteem, gebaseerd op het systeem van het ‘Fleurop’ bosje bloemen. Dat werkt als volgt: een centraal via het web bestelde bos bloemen wordt geleverd door de lokale bloemist in de stad van de ontvanger. Landelijk besteld, lokaal geleverd. Locafora wil hetzelfde doen voor voeding. Een centraal via Locafora besteld pakket wordt geleverd door de meest lokale boer.” Een goed cadeau of leuke introductie voor biologische producten. Gezamenlijke promotie. De marktkooplieden in Utrecht werken met hun nieuwe webwinkel. Hoewel het tijd kost, kijken de marktkooplieden vooruit. Harry van Wenum, geitenhouder en marktkoopman:

EKOLAND | januari – 2014

“We trekken nieuw doelgroepen, jongeren die de com munity-functie leuk vinden en drukke mensen die snel willen afhalen en niet bij 12 kramen in de rij wil len staan. Waarom? De markt voor webverkoop groeit met zo’n 10% per jaar, dus daar moet je bij zitten.” Op internet zijn zogenaamde ‘communities’ of gemeen schappen steeds belangrijker: mensen delen via sociale media hun voorkeuren. De gezamenlijke webwinkel Locafora gebruikt deze vorm van online marketing door klanten een profiel te bieden. In dit profiel kun nen ze laten zien wat zij lekker vinden, recepten delen en een verzameling van favoriete producten maken. Zo verzorgen je klanten online jouw promotie.” Biologische boeren, tuinders en handelaren van de Boerenmarkt Utrecht, Van Eigen Erf en Land & Co startten het Praktijknetwerk Boer-op-streek-markt. Het ‘Lokaal Pakket’ is onderdeel van het praktijknetwerk ‘Zeldzaam lokaal’ Beide praktijknet werken worden mede mogelijk gemaakt door Europees Landbouwfonds voor plattelands ontwikkeling: Europa investeert in haar platteland.

Workshop • L ocafora, je eigen webwinkel voor producten en pakketten do 11.00 | Meerhal 1 | p 33 57

Trekkers Te Koop: Elec Wiedbed 0615027104 T.K. stroverdeler in hefinrichting, uitworp rechts, merk cacquevelle turbobenne 1607, voor ronde en vierkante pakken, werpt zeker 12 meter ver. 1250,- euro. Drachtige vaarzen FH gehoornd, best karakter, allen Holwerda

bloed, vanaf februari kalvend. Kudde AB-vrij, celgetal 190.000. John Arink 0544465538 of info@ekoboerderijarink.nl TE KOOP: 2 Petrus silo’s van elk 50 ton tarwe met ringen, sluiskast, ventilator en 1 uithaalvijzel. Tel. 06 22508462.

Advertentietekst per e-mail, sturen naar:

trekkers@ekoland.nl

www.ekoland.nl

€ 87,49 - Tijdschrift abonnement, € 49,99 - iPad abonnement

VAN GORP

BIOLOGISCHE VOEDERS BV

voeders e h c is g lo io b in t s li ia c e De sp De biologische voeders worden apart geproduceerd in onze fabriek te Schalkwijk en zijn leverbaar in de gehele BENELUX Informatie: Tel. 0416-315770 - Fax 0416-315779 Zomerdijkweg 2 - 5145 PK Waalwijk NL info@van-gorp.com - www.van-gorp.com

Kijk op www.kopersporen.nl voor een uitgebreide catalogus

PKS-tuingereedschap van nature beter! PKS-tuingereedschap van brons werkt gemakkelijker, roest niet en is beter voor de grond Kopersporen • Sparrenlaan 5 • 9401 RA Assen • tel: 0592-319402 BF14_90_5x258_NL_Ekoland_4c.indd 1

18.11.13 06:52