Ekoland 1/2017 by Ecology and Farming

2017 SCH

IN BIO

VATIEPR I

E LAN

BEURSSPECIAL 2017

No.

1/2017

Een uitgave van Uitgeverij van Westering Losse verkoop â&#x201A;¬ 9,49

www.ekoland.nl

Bio-beurs special met plattegrond, exposantenen workshopoverzicht

De drie genomineerden voor de Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2017

EKOLAND

januari | nummer 1 – 2017

s neker e Wen i l i m a ar - F Ekov

Boomgaardei - Joost & Suzan Slingenbergh

Inhoud Ekoland Innovatieprijs

8 De genomineerden van 2017 We stellen u voor: Fam Wennekers, Fam Slingenbergh en Gerjan Snippe

Interview

12 Rogier Schulte volgt Pablo Tittonell op Biologische landbouw heeft absoluut een gidsfunctie, maar er is meer…

onderzoek

14 ‘De plant voedt ook de bodem’ I nzicht in bodem-plantrelaties gunstig voor bodemvitaliteit en productkwaliteit 17 Veelbelovende resistente tafelaardappelrassen Resultaat op biologisch proefveld

bio-beurs Katern 18 Nieuws over de pleinen 20 Workshop-overzicht 22 Workshop-programma woensdag 28 Workshop-programma donderdag 34 Plattegrond en Exposantenoverzicht

interview

38 Hester Maij: “Transitie naar duurzaamheid nodig” Bodemvruchtbaarheid, gezondheid en biodiversiteit centraal in Overijssels landbouwbeleid

bedrijfsvoering

40 Tuinbouw draait mee in de vruchtwisseling Ekoboerderij de Lingehof biedt ruimte aan tuinderij de Stroom

handel & Afzet

43 Benchmark, opleiding & winkelcertificering Instrumenten voor onderscheidend vermogen biowinkels?

bedrijfsvoering

45 Maak je erf groen! Een mooi groen erf is het visitekaartje van de agrarische ondernemer 46 Regels & wetten - Deel 28 Hoe om te gaan met (nieuwe Europese) regelgeving Hanteer je eigen spelregels

Biohuis vaste Rubrieken Editoriaal Nieuwsberichten Marktberichten Biohuis update Trekkers

EKOLAND | januari – 2017

5 6 56 57 66

47 Vijf jaar Biohuis Voor en door biologische boeren en tuinders

Interview

48 Biologisch tussen hoop en vrees Van Marlen: biosector dreigt oorspronkelijke visie te verliezen

Biobrass - Gerjan S nippe

bedrijfsvoering

50 Is de biotoeslag wel toereikend? Neventakken en overige opbrengsten vitale aanvulling op de melkprijs

Bodem

53 Vitaal voedsel vergt meer geduld De meerwaarde van goede afrijping

Bedrijfsvoering

54 Wordt vervolgd - Deel 62 Bedrijfscontinuïteit in de biologische landbouw Succesfactoren van bedrijfs opvolging

lifestyle

59 Samenwerken met Slow Food Wat wil de bio-consument? Meer

aanbiedingen of smakelijke streekproducten?

Onderwijs

60 Bezorgen is cool! Studenten uit Zwolle bedenken

slimme oplossingen voor moderne bezorgproblemen

Landbouw

63 Meerjarig en multifunctioneel Permacultuur als ontwerptraject van lange adem

onderwijs

65 Associate Degree Biologische Melkveehouderij Van Hall Larenstein start biologische opleiding op Hbo-niveau 3

Het begint met de beste zaden van de beste rassen RIGHT FROM THE START Bezoek ons op de Biobeurs - Standnummer D178 18 en 19 januari in Zwolle

Bejo Zaden B.V.

Trambaan 1, 1749 CZ Warmenhuizen

T 0226 - 39 61 62

E info@bejo.nl

voor woord

2017: Verdeel de Weelde Mijn zoon heeft de Quote 500 gekocht. Hij vind het erg interessant wie hoeveel geld heeft en waarmee hij/zij dat verdiend heeft. Nou, hij is aan zijn trekken gekomen, editie 2016 van de Quote 500 is vernieuwd en laat nu de vermogens zien van de 1000 rijkste Nederlanders! Nummer 1000 (Andre Rieu) heeft een vermogen van 25 miljoen en nummer 1 (Frits Goldschmeding van Randstand) van 3.5 miljard. De trend is dat er meer rijken komen en ook nog eens dat ze steeds meer bezitten! Dat is niet alleen een trend in Nederland maar in de hele wereld. Ik had een boekje over Dierenrechten gekocht (door DirkJan Verdonk, 2016). Voor maar € 9,95 had ik een rijkdom aan verhalen en inzichten over het begin van een universele verklaring van de rechten van het dier. Rijkdom zit in een klein hoekje. Een verhaaltje uit dat boek wil ik graag met u delen: De Cree-indianen in Canada beschouwen het doden van dieren als een vorm van regeneratie. De jager neemt het vlees. Daardoor wordt de geest van het dier bevrijd, die zich later in een ander dier hult en zich op zijn beurt ‘aanbiedt’ aan de volgende Cree-jager. Maar dat zal alleen gebeuren

als de Cree-indianen zich houden aan een aantal regels: het vlees moet worden gedeeld met de hele gemeenschap, er mag niets worden verspild en het doden moet echt noodzakelijk zijn. Het nakomen van deze regels is een investering in het toekomstige jachtsucces. In moderne woorden: het gaat hier om een duurzame link tussen People, Planet en Profit. Of in de woorden van vogelliefhebber en akkerbouwer Louis Dolmans: koester de aarde, koester de mens en verdeel de weelde. Verdeel de weelde. Daaraan ontbreekt het in Nederland. Of gaan we in 2017 echt aan de slag om in onze sector de weelde te verdelen over alle partijen in de keten, van boer tot burger. Laten we beginnen op de Biobeurs! Dat is weer een weelde aan mensen, kennis en inzichten. Een prachtig begin van het jaar. Nu de verdeling van de weelde nog…

Kees van Veluw hoofdredacteur

colofon ISSN: 0926-9142

Uitgever Jaap van Westering

Hoofdredacteur Kees van Veluw

Eindredactie Bernard Faber

Redactie Maria van Boxtel Eline de Bot Christoffel den Herder Leen Janmaat

Bladmanager Annemieke Praamstra

Vormgeving Vilarrica, Baarn

37ste jaargang nr 1

Aan dit nummer werkten mee

Advertentieacquisitie

Abonnementen

Derk van Balen, Dick Boschloo, Maria van Boxtel, Miriam van Bree, Peter Brul, Maria Buitenkamp, Iris van de Graaf, Marc van Heel, AliJetske Hoogland, Goaitske Iepema, Leen Janmaat, Joris van der Kamp, Klarien Klingen, Romée Marchand, Geertje Schlaman, Mariska Slot, Edward Timmerman, Kees van Veluw, Fransjan de Waard, Kees Water, Merel Water, Helmer Wieringa, Arend Zeelenberg

Uitgeverij van Westering, Baarn T 035-8873531 | E sales@ekoland.nl

Ekoland verschijnt 11x per jaar. Een jaarabonnement kan elke maand ingaan en kost € 99,49 (NL) inclusief BTW. Het abonnement wordt s tilzwijgend verlengd, tenzij twee maanden voor het verstrijken van het lopende abonnementsjaar schriftelijk (bij voorkeur via de website www.ekoland.nl) wordt opgezegd. Indien niet anders is overeengekomen wordt jaarlijks een factuur ter betaling van het abonnementsgeld toegezonden. Adreswijzigingen s.v.p. vier weken van tevoren schriftelijk opgeven aan de abonnementenadministratie o.v.v. het oude adres (via de adresdrager of www.ekoland.nl, zie abonnee service).

Redactie-adres Postbus 16, 3740 AA Baarn T 035-8873531 E redactie@ekoland.nl

Abonnementenadministratie Uitgeverij van Westering Vof Postbus 16, 3740 AA Baarn T 035-8873531 E abonnementen@ekoland.nl ©2017. Het geheel of gedeeltelijk overnemen van artikelen en/of illustraties is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever. De redactie noch de uitgever aanvaardt enige verantwoor delijkheid voor schadelijke gevolgen die kunnen ontstaan na gebruikmaking van gegevens uit dit blad.

Ekoland is een uitgave van Uitgeverij van Westering Vof

Druk

Los nummer € 9,49

Drukkerij Veldhuis Media, Raalte

www.ekoland.nl EKOLAND | januari – 2017

Het volgende nummer van Ekoland verschijnt op 17 februari 2017 @vakbladekoland

Ekoplaza lanceert app Ekoplaza lanceert een app waarmee een biologische leefstijl voor iedereen, die bewust en gezond wil leven en inkopen, eenvoudig bereikbaar wordt. Om deze biologische leefstijl voor iedereen zo bereikbaar mogelijk te maken, lanceert het bedrijf de Ekoplaza-app. Met deze app kun je natuurlijk boodschappen bestellen, maar óók producten scannen op verborgen E-nummers, plastics en chemicaliën. Bewust en gezond kiezen wordt zo een stuk eenvoudiger. Bewuste consumenten willen graag weten wat ze eten. Ekoplaza staat daar helemaal achter en heeft als ondersteuning een ingrediëntenscanner in de Ekoplazaapp geïntegreerd. Alle verborgen E-num-

Twee nieuwe kazen en nieuwbouw voor Aurora

Al vier jaar heeft Aurora een vestiging vlak over de grens in Kranenburg. Vanaf het begin was het de bedoeling om daarnaast een nieuwe kaasmakerij te bouwen en dat gaat dit jaar gebeuren. Met een flinke subsidie van de EU en het ministerie van landbouw in Duitsland heeft het familiebedrijf de kans gegrepen haar plannen te realiseren. Dit jaar wordt begonnen met de bouw en medio 2018 zal de nieuwe kaasmakerij in gebruik worden genomen. De kaasmakerij zal zoveel mogelijk CO2 neutraal gaan produceren met gebruik van zonnestroom en verschillende vormen van energiebesparing en warmteterugwinning. Op de Bio-Beurs stelt Aurora

mers, plastics en chemicaliën in producten van alle supermarkten worden overzichtelijk via stoplichtkleuren weergegeven. Zo kan je producten van verschillende merken beoordelen en beter kiezen. Verder kun je met de app boodschappen doen en afhalen bij een van de 95 afhaalpunten of thuis laten bezorgen. De supermarktketen zet zich in om iedereen de kans te geven om een gezonde leefstijl aan te meten. Daarom zijn in de app wekelijks nieuwe aanbiedingen te

haar nieuwe regionale bio kazen voor. Het bedrijf speelt hiermee in op de toenemende belangstelling van de consument naar authentieke regionale producten. Net als in Nederland is de belangstelling voor authentieke bio-streekproducten in Duitsland groot. Aurora betrekt al jarenlang haar Nederlandse melk uit de Achterhoek en haar Duitse melk uit de aangrenzende Niederrhein. Voor de Duitse markt is voor Niederrheinisch Määdje gekozen en voor de Nederlandse markt is het Achterhooks Dearntjen geworden. Beide namen zijn een combinatie van regioaanduiding en een dialectwoord voor meisje, wat slaat op de koeien die de melk voor de kaas leveren.

Ecosys: meer met minder Na tien jaar advies- en praktijkervaring met ecologische landbouw, wil Ecosys met haar klanten naar een completer niveau van ecologisch- of natuurlijk geïntegreerd telen. Het adviesbedrijf biedt telers die naar chemiearm of zelfs chemieloze landbouw willen een nagenoeg kostenneutraal

vinden, die een gebalanceerd en gevarieerd voedingspatroon garanderen. Zonder onnodige geur-, kleuren smaakstoffen of conserveringsmiddelen. Dit is in het belang van de gezondheid, maar ook omdat Ekoplaza ervan overtuigd is dat biologische voeding bijdraagt aan een betere, schonere en gezondere wereld.

Vlamings lanceert nieuwe webshop Handelsonderneming Vlamings BV levert producten voor de landen tuinbouw en brengt voor de biologische teelt een exclusief productenpakket op de markt. Zoals de gekorrelde meststoffen van

programma waarbij er met een minimaal risico voor opbrengst en inkomen er met natuurlijke middelen de bodemvruchtbaarheid werkenderwijs beter in balans wordt gebracht. Dit resulteert in een bodem die nagenoeg vrij is van onkruid, ziekten en plagen. Opbrengsten zullen op minimaal hetzelfde niveau liggen, maar zijn op termijn naar verwachting zelfs 10-30 procent hoger. De productkwaliteit en -houdbaarheid zijn beter en constanter. Uw bedrijfskosten liggen uiteindelijk 20-40 procent lager dan in vergelijkbare gangbare teelten. Verliezen door onkruiddruk, ziekten, plagen en in de bewaring zullen afnemen met 10-30 procent. Dit alles wordt bereikt door intelligente combinaties van natuurlijke meststoffen, gewas- en bodemversterkers.

Memon en bijvoorbeeld vinasse. Het bedrijf heeft onlangs de webshop vlamingsbio.nl gelanceerd waarop alle informatie over de biologische meststoffen beschikbaar is. Tegelijkertijd kan er een bestelling op geplaatst worden. Bestaande klanten kunnen direct inloggen via de website, andere klanten moeten zich eerst te registreren. Daarvoor is o.a. een Skal nummer noodzakelijk en een KvK nummer. Op de webshop zijn de verschillende meststoffen onderverdeeld in NPK, stikstof, fosfaat, kali en gesteentemeel januari – 2017 | EKOLAND

nieuwsberichten om zo snel en gericht naar de gewenste meststof te kunnen zoeken. Over elk product is er een korte samenvatting over bestanddelen, gehaltes en bijvoorbeeld korrelgrootte. Voor vragen en adviezen: neem contact op met een van de teeltadviseurs.

Nieuw pand voor KA Havelaar & Zn K.A. Havelaar & Zn is verhuisd naar een nieuw pand in Bleiswijk. Op de nieuwe locatie is een modern, representatief

en efficiënt pand gebouwd, dat bestaat uit een bedrijfshal van 1500 m2 met een multifunctionele kantoorruimte/showroom van 500 m2 op twee verdiepingen. Bijzonder aan het nieuwe pand is voornamelijk het duurzame, energiezuinige karakter. Het is voorzien van ledverlichting, alles is hoogwaardig geïsoleerd (HR++) en volledig voorzien van vloerverwarming. De locatie is centraal gelegen op het bedrijventerrein ‘Prisma’ aan de A12 en de N209. haknl.com

Consument verkiest eigen keurmerk boven Europees keurmerk Met de introductie van het Europees keurmerk (het bekende groene blaadje) zou een eind komen aan de vele keurmerken die de biologische landbouw kent. Maar keurmerken als KRAV, Bio

Suisse, Soil Association, Naturland, Bioland, AB Logo lijken een betere positie te hebben dan ooit. Door zich te richten op een speciale doelgroep of te beperken tot een regio, blijken ze aanvullend beleid te hebben gemaakt. Een groot aantal Nederlandse bedrijven heeft naast de reguliere

Skal certificering ook een of meer aanvullende standaarden. Hetzelfde geldt voor de Amerikaanse biologische standaard ‘National Organic Program’. Een aantal jaar geleden kwamen de Europese en Amerikaanse overheden overeen om elkaars

Advertentie

biologisch gecertificeerde producten zonder aanvullende voorwaarden te accepteren. De praktijk blijkt echter weerbarstiger te zijn dan voorzien. Veel Amerikaanse inkopers verkiezen nog steeds een NOP certificaat, boven een equivalentie verklaring. In de toekomst zal de BREXIT zeker leiden tot een eigen UK biologische standaard. Het is de vraag of de onderhandelingen/erkenningen tussen de EU en de UK in de praktijk kunnen voorkomen dat Nederlandse biologische producenten niet opnieuw hun productie moeten laten certificeren voor een aanvullende standaard. Control Union speelt in op deze ontwikkelingen in de markt en biedt een pallet aan keurmerken, waaruit gekozen kan worden, afhankelijk van de markt waar een producent zijn producten wil gaan afzetten.

VATIEPR I

OU D

SCH

E LAN

SCH

E LAN

2017

BIO

2017

BIO

VATIEPR I

Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2017

Nominaties nominaties

Ook voor de 10e Ekoland Innovatieprijs heeft onze vakjury weer een aantal mooie bedrijven bezocht. De bedrijven werden beoordeeld op de criteria innovatie, originaliteit, effectiviteit, algemene toepasbaarheid, maatschappelijke acceptatie en duurzaamheid. De jury van de Ekoland Innovatieprijs 2017 bestaat uit Gea Bakker, Jan Bokhorst, Maria van Boxtel, Jan Jonkman, Geertje Schlaman en Kees van Veluw.

Boomgaardei - Joost & Suzan Slingenbergh

Uit de aangemelde kandidaten heeft de jury uiteindelijk drie bedrijven geselecteerd. Innovaties in automatisering, productie- en kostenbeheersing en een nauwkeurige afstemming tussen teelt, verwerking en aflevering maakten veel indruk op de jury. De financiële bijdrage van de Rabobank geeft de Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw nog eens extra zeggingskracht. De jury hoopt dan ook dat mede daardoor ook andere boeren de innovaties van deze drie prijswinnaars zullen overnemen. De koperen schep van Kopersporen is in de biologische landbouw inmiddels een begrip geworden.

Biobrass - Gerjan S nippe

U bent van harte welkom bij de prijsuitreiking in de Hanzezaal op woensdag 18 januari om 20.00 uur. Tekst Maria van BoxteL, Kees van Veluw & Geertje Schlaman

Ekovar - Famili e Wennekers

Workshop 19 De drie boeren presenteren zich op: Wo 18 jan | 17.45 - 18.45 uur | Meerhal B Joost & Suzan Slingenbergh, Gerjan Snippe en Familie Wennekers presenteren hun innovatie. Ze vertellen hoe zij tot de innovatie gekomen zijn, hoe het hun bedrijf verbeterd heeft en wat de financiele consequenties zijn. Mmv Kees van Veluw.

januari – 2017 | EKOLAND

Ekoland Innovatieprijs 2017

2017 SCH

Nominaties

IN BIO

VATIEPR I

E LAN

Ekovar Familie Wennekers

Dijkstallen en weidevogelbeheer Ekovar Familie W ennek

ers

“Het systeem bepaalt de voergroep, met als resultaat betere vleeskwaliteit, een hoger rendement en minder CO2-uitstoot.”

et bedrijf van de familie Wennekers ligt aan de historische Westfriese Omringdijk met veel wandelaars en fietsers. De nieuwe dijkstallen sluiten hier op aan. De familie ontwikkelde het idee voor de dijkstallen in 2011. “Via een prijsvraag van de Provincie werden we uitgedaagd om met Faro architecten een stal te ontwerpen die geïntegreerd is in het landschap.” Tegen de achterkant van de serie stallen is een aarden wal opgeworpen die een tweede ‘dijk’ om het erf vormt. Bezoekers kunnen via ramen in de ‘dijk’ een kijkje nemen. Het wandelpad is met een trekveer afgescheiden van de varkenswei. “We hebben een vriendelijke leefruimte voor de varkens gerealiseerd. Het is allemaal ruim opgezet en in de stallen is het altijd prettig vertoeven, met sprinklers in de uitloop. De massa van de wal zorgt dat temperatuurschommelingen in de stal kleiner zijn dan voorheen.” Ekovar is het eerste Nederlandse biologische varkensbedrijf met meerdere Nedap-voerstations, gekoppeld aan een automatisch weegsysteem. Het systeem wordt nog uitgebreid met individuele dieridentificatie. Jan: “Het systeem weegt de varkens en bepaalt de voergroep, met als resultaat betere vleeskwaliteit, een hoger rendement en minder CO2-uitstoot.” Met de nieuwe stalinrichting is het afleveren van het juiste varkensgewicht veel gemakkelijker geworden en dat betekent

EKOLAND | januari – 2017

meer bonussen en minder werk. Sinds vijf jaar fokt de familie Wennekers op eigen dieren. “Wij zoeken naar een harder en weerbaarder varken, dat niet al te veel biggen werpt en relaxed in gedrag is.” Ekovar houdt de vleesvarkens van boven de 35 kilo in grote groepen tot wel 200 dieren in één groepsstal. De dieren hebben relatief veel ruimte en kunnen elkaar gemakkelijk ontwijken. Ekovar ruilt met acht akkerbouwers mest voor stro. Verder is het bedrijf succesvol met weidevogelbeheer. Ekovar is een technisch en qua landschaps- en bedrijfsinrichting modern en duurzaam bedrijf met uitstekende ondernemers dat een goede toekomst biedt aan de opvolgers. Lida en Ruud, zoon Jan en schoondochter Francisca Wennekers runnen samen Ekovar in het NoordHollandse Schagen. Het bedrijf omvat 24 hectare grasland aan huis, waarvan 4,8 hectare plas-dras, plus 6 hectare hooiland bij Den Helder. Ekovar levert 4.200 varkens per jaar, vanwege ziekte-insleep steeds in groepen van zo’n 200 dieren oftewel één vrachtwagen.

2017 SCH

Nominaties

IN BIO

VATIEPR I

E LAN

Boomgaardei Joost en Suzan Slingenbergh

Niet met de grote bups meedoen! Joost en S uzan Sli ngenberg h

We kunnen nu 20 procent van het standaard legvoer vervangen door bewerkt grasklaverbrok.

oost Slingenbergh wil niet met de grote bups meedoen en is naar eigen zeggen bezig om zich op allerlei manieren te onderscheiden. Op 3.5 ha grond rondom zijn nieuwe stal zijn een paar jaar geleden hoogstam fruitbomen geplant. “De fruitoogst is bijzaak, de 430 bomen en hagen zijn vooral geplant om de kippen een bos te geven. Maar de bomen voorkomen ook dat er ganzen op mijn grasland neerstrijken.” Een norm in de bio-pluimveehouderij is dat 20 procent van het voer regionaal (binnen Europa) geteeld is. Joost: “Ik wil geen eiwit uit soja gebruiken en ben daarom begonnen om het eiwit uit grasklaver, wat deels onder de bomen groeit, beschikbaar te maken voor mijn kippen. In samenwerking met het Bolk Instituut, Milieudefensie, Van Gorp en de Has in Dronten hebben we grasklaver gedroogd en een bewerking toegepast, waarmee de inhoud van de cel ter beschikking komt van de kippen. Het resultaat is dat we 20 procent van het standaard legvoer kunnen vervangen door bewerkt grasklaverbrok, bij gelijkblijvende productie en kosten. Eiwit uit klaver kan dus op termijn eiwit uit soja vervangen. Ik teel nu circa 20 ton ds. van de circa 600 ton voer die ik jaarlijks nodig heb zelf. Het is nu ook interessant om met een akkerbouwer een koppelbedrijf te vormen.” Een ministromachine, aan rails boven de stal, verdeelt niet alleen stro maar ook snijmaïs, als groenvoer voor de kippen.

| januari – 2017 EKOLAND 10

Ze lusten het graag en alles wat de kippen niet opeten komt in het strooisel en bindt daar stikstof en fosfaat op een organische manier zodat de mest een betere kwaliteit heeft. Een aansprekende uitvinding is een doosje met eieren in vier kleuren. In het door een student ontworpen doosje zitten eieren van vier legrassen, bruine van de Lohman Brown+, donerrode van het ras Marans, lichtblauwe van de Araucanakip en witte van de Lohman White. Joost Slingenbergh heeft in zijn 6 jaar jonge carrière als bio-pluimveehouder veel aangepakt. Niet alleen ten gunste van zichzelf maar juist ook voor zijn collega pluimveehouders en de bio-landbouw. Joost Slingenbergh heeft samen met zijn vrouw Suzan een biologisch pluimveebedrijf van 6 hectare in Siebengewald. Ze kochten het bedrijf zes jaar geleden en hebben nu 14.500 legkippen. Slingenbergh komt van de Overijsselse zandgrond en moest wennen aan 50 cm klei met zand eronder. “Maar de hoogstambomen en het gras groeien er goed op.”

10 januari – 2017 | EKOLAND

Ekoland Innovatieprijs 2017

2017 SCH

Nominaties

BIO

VATIEPR I NO

E LAN

Biobrass Gerjan Snippe

Grootschalige specialist Gerjan S nippe

- Biobrass

Samen maak je grote stappen”

erjan Snippe: “Samen maak je de grote stappen die je alleen niet maakt. Dit is een nieuwe manier van boeren waarbij we over de eigen erfgrenzen heen zijn gestapt. Bij de start leverden we 100 procent aan Engelse retailers. We wilden niet concurreren op de Nederlandse markt, maar een nieuwe markt neerzetten. Momenteel leveren we voor circa 50 procent aan het binnenland. Effectief verbinden in de keten is het vertrekpunt, innovatieve producten en processen het gevolg. Bio Brass past het teeltplan aan op dagverse levering van kwalitatief goede producten aan de retail. “Geen halve pallets,” verduidelijkt Gerjan. “De kracht van Bio Brass zit in de nauwkeurige afstemmingsmogelijkheid tussen teelt, verwerking en aflevering. Door de grootschalige teelt kunnen we een specialist zijn in de verwerking en aflevering van dagverse producten, die indien mogelijk al op het land worden verpakt. Optimaal telen voor de versmarkt is belangrijker dan de maximale oogst.” De grootschaligheid maakt een minimale gewasrotatie van 1 op 6 mogelijk en ook het investeren in machines, faciliteiten en mensen. Een nieuwe onderneming richt zich volledig op het verwerken en vermarkten van rode bietenproducten. Met innovatieve productontwikkeling wordt de bietenconsumptie bevorderd en de grondstof beter en vollediger benut. Zo

EKOLAND | januari – 2017

heeft de kleine biet nu een plek in de markt als baby bietjes. Reststromen vinden hun weg als veevoer en sluiten daarmee weer aan bij de nutriëntenkringloop binnen de bedrijven. In een unieke samenwerking met grondpartners heeft Bio Brass in 10 jaar tijd een innovatieve manier van telen, verwerken en afzetten gerealiseerd. Hierdoor liggen biolo gische producten voor relatief lage meerkosten in het schap. Dit zet aan tot uitbreiding van de biologische teeltmogelijkheden in Nederland. Daarnaast is Bio Brass een voorbeeld voor andere groepen bedrijven in de biologische sector. Bio Brass is een zelfstandige onderneming, ontstaan in 2006 en uitgegroeid tot een samenwerking van vier grondpartners en tevens aandeelhouders met een totaal teeltoppervlakte van circa 2.000 hectare grond. Binnen dit areaal verzorgt Bio Brass de teelt van bloemkool, broccoli en slasoorten. De samenwerkende partners zijn Gerjan Snippe, Douwe Monsma (Landbouwbedrijven NZ27), Piet van Andel (BD bedrijf maatschap Van Andel en Norder) en Jaco Burgers (BV ERF).

Biologische landbouw heeft absoluut een gidsfunctie, maar er is meerâ&#x20AC;Ś

Rogier Schulte volgt Pablo Tittonell op Rogier Schulte wordt per 1 februari 2017 professor van de leerstoel Farming Systems Ecology aan de Wageningen Universiteit. Hij is de vijfde professor na Jan Diek van Mansvelt, Eric Goewie, Ariena van Bruggen en Pablo Tittonell. Op de Biobeurs zal hij een kennismakingspresentatie geven over zijn werk en zijn kijk op de biologische landbouw maar vooral ook over zijn vragen aan de biologische landbouw. Hier alvast een voorproefje. Tekst | Kees van Veluw

Duurzame landbouwontwikkeling wordt teveel aan de marktwerking overgelaten.

januari â&#x20AC;&#x201C; 2017 | EKOLAND

Interview

ogier Schulte is in 1974 geboren in Twello. Hij studeerde biologie aan de Wageningen Universiteit en is in 1997 afgestuurd als bioloog met de specialisatie Ecological Agriculture. Het meest inspirerende college was voor hem het vak van Gerard Oomen: Analyse en ontwerp van gemengde bedrijfssystemen (Ekoland besteedde hier aandacht aan in de editie 10/2016). Schulte slaagde Cum Laude. Daarna vertrok hij naar Ierland voor zijn doctoraalonderzoek naar de stabiliteit van grasklaverweiden op het biologische experimenteerbedrijf van Teagasc. Dat is de Ierse overheidsautoriteit voor landbouw- en voedselontwikkeling, dat niet alleen het wetenschappelijke landbouwonderzoek verzorgd, maar ook de agrarische opleidingen. Teagasc is geen afkorting maar is het Ierse woord voor ‘Instructie’ of ‘Pad’. Na zijn PhD, ook weer Cum Laude, is Rogier in Ierland gebleven en heeft hij zich onderscheiden door vele onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten naar een duurzame landbouw en speciaal een duurzame melk-en vleesveehouderij, zeer belangrijk voor Ierland. In 2012 werd hij Professor Duurzame Voedsel Productie in Teagasc. Zijn rol daarbij was het bij elkaar brengen van alle partijen om samen aan een duurzaam landbouwbeleid voor Ierland te werken. Na bijna 20 jaar is nu de WUR, zijn moederuniversiteit, weer op zijn pad gekomen en keert hij terug als Professor Farming Systems Ecology. Ontspannen en met een open houding antwoordt Schulte op onze vragen. Op de vraag hoe ‘biologisch’ hij is, volgt een doordacht en genuanceerd antwoord: ”Ik zie een boerderij altijd in de eerste plaats als een ecosysteem. Dat komt door mijn opleiding als bioloog. Ik kijk in eerste instantie niet agronomisch naar een boerderij maar vooral naar de samenhang van het bedrijf met de natuur, met de wetgeving en met de economie. Ik kijk ook op een praktische manier naar de eindigheid van veel grondstoffen. Als we doorboeren zoals we dat nu doen, gaat het mis. Met de optiek van vandaag is het rationeel te verklaren dat we zoveel kunstmest, bestrijdingsmiddelen, ggo’s, neonicotinoides enzovoort gebruiken maar dat kan niet de optiek van morgen zijn. Het moet anders, veel mensen weten dat ook. Maar de vraag is hoe. Ik vind biologische landbouw absoluut een gidsfunctie vervullen voor het landbouwecosysteem van morgen maar ik wil oplossingen vinden voor alle boeren en vooral ook samen met boeren, zowel in Nederland als internationaal, want we kunnen veel van elkaar leren.” Hoe wilt u dat bereiken? “Ik vind IFOAM’s visie ‘Organic 3.0’ erg inspirerend. Organic 1.0 was pionieren, Organic 2.0, de jaren 19802010, was een professionaliseringsslag, vooral ook in de certificering, maar met Organic 3.0 wil IFOAM verder kijken dan certificering. Er zijn in de wereld

EKOLAND | januari – 2017

‘Ik wil oplossingen vinden voor alle boeren en vooral ook samen met boeren.’

Workshop Professor Rogier Schulte geeft op woensdag 18 januari om 14.00 uur de lezing: een visie op duurzame landbouw

veel initiatieven die parallel lopen met de biologische landbouw. Ik wil graag kijken welke goede ontwikkelingen samen kunnen gaan. Duurzaamheid is moeilijk te definiëren en vast te leggen in certificering. Daar is duurzaamheid een veel te elastisch begrip voor. Daarbovenop zie ik veel in het concept ‘Closing the thinkdo gap’. Het gat tussen wel weten hoe het moet maar het moeilijk in de praktijk kunnen brengen. Het moet makkelijker worden om echt duurzaam te produceren. Certificering moet zo zijn dat het innovatie stimuleert en dat de duurzaamheid zich ontwikkelt.” Wat is het Lighthouse-concept waar u in Ierland aan hebt gewerkt? “Lighthouses zijn bedrijven die de ruimte krijgen om een duurzame bedrijfsvoering te ontwikkelen en daarmee een voorbeeld kunnen zijn voor de volgende generatie boeren. Zo is het proefbedrijf van Teagasc als experimenteer- en opleidingsinstituut een Lighthouse geworden voor het klimaatneutraal produceren van melk en vlees. Circa 2.000 studenten per jaar volgen deze opleiding, die tevens een vereiste is voor als ze als toekomstige boeren gebruik willen maken van EU-subsidies. Onderdelen van de opleiding zijn de verbetering van managementpraktijken zoals het beter voeren, beter beweiden enzovoort, maar het Lighthouse laat de jonge boeren ook kennis maken met een andere opzet van de energievoorziening en het terugbrengen van de menselijke uitwerpselen in het bedrijf. Bijvoorbeeld door deze niet te gebruiken voor voedselgewassen, maar voor wilgenplantages. Het hout vormt zo een duurzame energiebron voor de landbouwschool. Zo moet de think-do gap kleiner worden. Glanbia, de grootste Ierse melkverwerker is over de brug gekomen met de financiering voor een nieuwe wetenschappelijke duurzaamheidscoördinator voor het instituut en voorlichters van Glanbia doen veel ideeën op die ze weer meenemen naar melkleveranciers.” Wat ziet u als uw belangrijkste rol als professor in Wageningen? “Ik zie me vooral als verbinder en inspirator tussen wetenschap, overheid, bedrijven, maatschappelijke organisaties, onderwijs en boeren, met als doel om samen oplossingen te zoeken. Ik vind dat de duurzame landbouwontwikkeling nu teveel aan de marktwerking overgelaten wordt. Daar moet de overheid een grotere en faciliterende rol in spelen. In het buitenland vindt men het vreemd dat juist Nederland geen ministerie van landbouw heeft. Maar ik wil eerst goed kennismaken met alle partijen in Nederland voordat ik een visie neerleg. En ik ga eerst aan de slag met mijn medewerkers en de vele studenten van de leerstoelgroep Farming Systems Ecology in Wageningen.” Meer op de Biobeurs! 13

Inzicht in bodem-plantrelaties gunstig voor bodemvitaliteit en productkwaliteit

‘ De plant voedt ook de bodem’

Een belangrijk uitgangspunt van biologische landbouw is dat de bodem de plant voedt. Maar het omgekeerde is ook waar. Aandacht voor variatie in gewassen en groenbemesters kan de bodem helpen verbeteren. Het is een van de zaken waar WUR-onderzoekers tijdens de BioBeurs op inzoomen in een serie workshops over de bodem. Tekst Wijnand Sukkel foto’s Wageningen University & Research 14

‘T

oekomstbestendig boeren in een extremer klimaat’, is de titel van een van de workshops van WUR. Het zal niet verbazen dat de bodem hierin een centrale rol speelt, zowel bij het aanpakken van de klimaatverandering als het inspelen op de gevolgen ervan. De wateroverlast in Zuidoost Nederland van afgelopen voorjaar zit nog vers in het geheugen en heeft het belang van goed bodembeheer weer eens onderstreept. Niet alleen de waterschappen hebben een belangrijke rol bij de afvoer van hemelwater. Als het regenwater moeilijk de grond in kan, dan is dat dweilen met de kraan open. Niet voor niets staat de aandacht voor een veerkrachtige bodem ook in de gangbare landbouw hoog op de agenda. Een van de manieren om de grond te wapenen tegen klimaatextremen, is stoppen met ploegen. Hierdoor blijft de organische stof in de toplaag, worden poriën

stabieler en wordt het bodemleven zo min mogelijk verstoord. WUR heeft hier langjarig onderzoek naar gedaan, onder meer binnen het vergelijkend onderzoek op de Broekemahoeve, in het project Basis. De meerjarige conclusies hiervan sluiten aan bij andere experimenten met nietploegen. Er is onder andere een snellere toename te zien van de hoeveelheid organische stof in de bodem dan bij ploegen. Naast de landbouwkundige voordelen die hier mee samenhangen, draagt dit positief bij aan de CO2-balans. De waarde van biodiversiteit is een onderbelicht thema als het om de bodem gaat, zowel in het bodemleven als in de gewassen. Hoewel de bouwplannen van biologisch bedrijven bewust gevarieerd zijn, blijft de kwetsbaarheid van een monocultuur een punt van aandacht. Mengteelt of strokenteelt bieden een alternatief. Onderzoek van WUR heeft aanjanuari – 2017 | EKOLAND

onderzoek

Een manier om de grond te wapenen tegen klimaatextremen, is stoppen met ploegen. getoond dat het afwisselen van gewassen in stroken een betere en ook langdurigere schuilplaats biedt aan natuurlijke vijanden. Die kunnen plagen hierdoor beter onder de duim houden. Ook verloopt de uitbreiding van gewasziekten trager wanneer waardplanten worden afgewisseld door niet-waardplanten. Door perceelsdimensies te veranderen, bijvoorbeeld door meerdere gewassen door elkaar te telen in stroken van anderhalf, drie of tien meter breed, zou je als teler gebruik kunnen ma-

ken van deze voordelen. De mechanisatie voor strokenteelten of mengteelten is nog wel een uitdaging. In een nieuwe Publiek Private Samenwerking (PPS) rond robotisering en lichtere mechanisatie komt de strokenteelt echter nadrukkelijk terug als optie, dankzij het gebruik van machines met kleinere werkbreedtes. Mengsels van verschillende planten beïnvloeden hun groeiplaats direct. Door bijvoorbeeld groenbemestermengsels slim samen te stellen, valt optimaal gebruik te maken van verschillen in bewortelingsdiepte en -intensiteit. Naast een verschillend effect op de bodemstructuur, hebben de wortels van de planten ieder hun eigen interactie met de directe wortelomgeving. Daar hoort ook de mineralenvoorziening bij. Bekend voorbeeld zijn de stikstofbindende planten, zoals klavers, wikke en luzerne, maar er zijn ook planten die met behulp van het bodemleven fosfaat kunEKOLAND | januari – 2017

nen vrijmaken. Daarnaast levert een bont mengsel van planten een rijkere variatie aan bodemleven op. Dit draagt bij aan de bodemvruchtbaarheid en een betere ziektewerendheid. Recent onderzoek naar mengsels heeft bijvoorbeeld laten zien dat schimmelziekten op die manier actief onderdrukt worden, volgens het principe: waar al een goedaardige schimmel groeit, is geen plek voor een pathogeen exemplaar. Wat dat voor andere bodempathogenen betekent, zal verder onderzoek moeten uitwijzen. We kunnen kortom, slimmer gebruik maken van de diverse manieren waarop planten de bodem beïnvloeden Voor de variatie binnen een gewas geldt dat ook. Onderzoek naar rasverschillen in raaigrassen laten bijvoorbeeld grote verschillen zien in drogestofproductie van de ondergrondse delen. Door jarenlange focus op de grasopbrengst, is die eigenschap onderbelicht gebleven. Bij eenzelfde bovengrondse productie kan de wortelproductie ruim twee ton verschillen tussen rassen. Die extra twee ton drogestof betekent meer voedingstoffen die voor uitspoeling worden behoedt, meer organische stof in de bodem, meer poriën en andere positieve functies die de wortelmassa vervult. Ook in andere gewassen valt er voor veredelaars nog een wereld te winnen. Wie op een slimme manier gebruik maakt van bodem-plantrelaties, haalt het meeste uit zijn gewas en zorgt tegelijkertijd voor een weerbare en veerkrachtige bodem. Daarvoor zijn systeemveranderingen nodig, die WUR graag samen met biologische telers verkent. De biologische

landbouw heeft misschien niet altijd de beste papieren als het gaat om de emissie van broeikasgassen per kilogram product. Maar door te werken aan een gezonde bodem zijn er nog flinke stappen te zetten in termen van stabielere opbrengsten, broeikasgasemissie, koolstofopslag en weerbaarheid tegen klimaatverandering. Het is een kwestie van teeltsystemen optimaal vormgeven en benutten. ir Wijnand Sukkel is onderzoekscoördinator biologische teeltsystemen en duurzaam bodembeheer bij Wageningen Plant Research

Workshops 31- Verander de bodem met minimale inspanning Wo 18 jan | 15.15 - 16.15 uur | Meerhal D Derk van Balen 33- Naar maximale plantendiversiteit in akkerbouw en groenteteel Wo 18 jan | 17.45 - 18.45 uur | Meerhal D Met Wiepie Haagsma en Sander Bernaerts 36- De invloed van gewas en bodemleven op bodemkwaliteit Do 19 jan | 12.30 - 14.00 uur | Hanzezaal Met Joeke Postma & Wijnand Sukkel 38- Toekomstbestendig boeren in een extremer klimaat Do 19 jan | 16.15 - 17.45 uur | Hanzezaal Met Pier Vellinga, Wijnand Sukkel, Roos de Adelhart Toorop en Kees van Veluw 51- Strokenteelt: strookt het wel met de praktijk? Do 19 jan | 10.30 - 11.30 uur | Meerhal C Met Dirk van Apeldoorn

“Oog in oog met onze bio toppers toppers... Jerseyhoeve Schorren

BIO.nl Meststoffen

Gewasbescherming

Zaai- & pootgoed

Nieuwe meststoffen webshop voor de biologische teler

LEKKERSTE KAAS TER WERELD!

M`ekkerstee Belegen

M`ekkerstee Fenegriek ...welkom in stand 207 op de Biobeurs”

Piet den Herto g

Hofdijksweg 34 • Ouddorp (ZH) • t 0187 68 40 50

18 & 19 januari IJsselhallen Zwolle

Bezoek ons op de BIOBEURS!

STAND

C155

Laat tijdens de beurs uw e-mailadres achter op onze stand en ontvang een leuk cadeau!

Teelt- & bedrijfsartikelen

onderzoek

Resultaat tot nu toe op biologisch proefveld:

Veelbelovende resistente tafelaardappelrassen De biologische agf-keten heeft de ambitie om bioaardappelen te produceren en het winkelschap te vullen met goede kwaliteit biologische consumptieaardappelen. Dat vergt de komende jaren de nodige inspanning. Kwekers werken aan verruiming van het assortiment resistente rassen. Telers zorgen voor goed resistentiemanagement. Winkels gaan het aanbod aanpassen en kiezen voor sterke rassen. Jaarlijks worden de aardappelrassen getest op vatbaarheid, productie en kwaliteit. De infectiedruk was afgelopen jaar hoog. Hoe hebben de rassen gepresteerd? Tekst Derk van Balen & Leen Janmaat | foto Leen Janmaat ras

<28

28-60

> 60

groeisch

Agria

163

Alouette

rot

misvormd

Totaal netto

Totaal bruto

kg/ha

19481

837

5022

kg/ha kg/ha 78

267

kg/ha

20481

296

32237

18600

1630

422

51133

25848 53185

Bionica

215

30889

5752

8881

244

36856

45981

Carolus

422

36644

8148

2022

252

144

45215

47633

CMK 2006 070 005

185

24785

29407

393

444

548

54378

55763

Connect

207

24763

27252

1519

948

52222

54689

D08-12-10

215

28111

6763

17548

211

600

35089

53448

Ditta

296

21904

256

1800

167

344

22456

24767

Miss Malina

363

22911

193

2807

178

233

23467

26685 52648

Twinner

230

26837

19496

4015

948

1122

46563

Vitabella

230

32904

15333

719

326

48467

49511

VOS-2006001-001

452

44259

3963

556

489

533

48674

50252

p proefbedrijf Broekemahoeve van Wageningen Plant Research in Lelystad is een proefveld aangelegd met 12 aardappelrassen. De rassen zijn door de kwekers geselecteerd op meerwaarde voor de biologische teelt. Afgelopen jaar vormden Agria en Ditta de referentierassen. Voor het poten heeft het pootgoed een warmtestoot gehad, maar de poters zijn niet voorgekiemd. Het poten gebeurde op 4 mei. Hierbij is een pootafstand van 25 cm aangehouden en is gebruikgemaakt van potermaten 35-50 en 35-55 mm. De eerste meldingen van phytophthora kwamen al binnen rond de langste dag. In het proefveld was toen nog niks te zien. Twee weken later, op 2 juli vonden de onderzoekers de eerste vlekken in de rassen Agria, Ditta en Miss Malina. Op 18 juli volgde Vitabella, s amen met Alouette en VOS-2006001-001, die beide een zeer

EKOLAND | januari – 2017

geringe aantasting hadden. De snelheid waarmee phytophthora een ras aantastte varieerde sterk en dit is één van de manieren waarop een ras zich tegen deze ziekte weert. Uiteindelijk is het proefveld in 4 etappes gebrand, de laatste keer op 25 augustus. Op deze datum waren in alle rassen aantastingen van phytophthora infestans ontdekt. Bij de opbrengstbepaling komen grote verschillen naar voren. De bruto opbrengsten varieerden van 24,7 tot 55,7 ton per hectare. Maar kwaliteitsproblemen zoals groeischeuren en rot zorgden voor uitval van 4,2 tot 1,3 ton per hectare. Enkele rassen hadden relatief veel bovenmaatse knollen (>60 mm). Deze hadden achteraf gezien eerder gebrand kunnen worden. In de proef was echter de aantasting door phytophthora leidend, dit kan een verkeerd beeld geven van de opbrengstprestaties van de verschillende rassen. In de tabel zijn de resultaten weergegeven. Op verzoek van de kweekbedrijven zijn er nog kwaliteitsbepalingen gedaan, zoals het onderwatergewicht, een bakproef en een oriënterende smaakproef. De referentierassen Agria en Ditta scoorden beide laag in het onderwatergewicht, wat ook niet verwonderlijk is omdat deze als eerste gebrand zijn. In de bakproef scoorde Carolus het hoogst, gevolgd door VOS 2006001-001 (Sevilla), Alouette en Twinner. Als laatste op dit onderdeel eindigde Vitabella. Dit jaar zal het areaal met resistente aardappelrassen zich verder uitbreiden. Dit lijkt mooi, maar vraagt ook zorgzaamheid van kwekers en telers. Om doorbraak van resistentie te voorkomen blijft veldcontrole noodzakelijk. Wanneer aantasting wordt vastgesteld moeten ook deze rassen zo snel mogelijk worden gebrand, opdat het gewas volgend jaar niet weer infecteert. Kortom aardappeltelers: Blijf alert! Derk van Balen is werkzaam bij Wageningen UR, Leen Janmaat werkt bij het Louis Bolk Instituut.

Workshop 61- Hoe krijgen we meer phytophthora resistente aardappelrassen op het bord? Do 19 jan | 15.30 - 16.30 uur | Meerhal D Met Derk van Balen, Peter Dijk, Edith Lammerts van Bueren en Thijs Geerse

Biobeurs Groen Bloeit! Succesvol zijn met biologisch Twee dagen lang inspiratie en zaken doen; stands, workshops en ook de pleinen op de Bio-beurs bezoeken! In deze en de hieropvolgende pagina’s geven een vooruitblik op wat er allemaal te doen is op de Biobeurs 2017. Te beginnen met nieuws over een aantal pleinen.

Bovendien gaat de Bio-Beurs voor de derde keer een samenwerking aan met Landstede MBO uit Zwolle. Een groep enthousiaste leerlingen van de Horecaopleiding draait twee dagen lang mee met de chefs op het Foodplein.

Foodplein: Topkoks in actie

Streekplein: ‘Verrot Lekker’

Het Foodplein is dé plek waar horeca en biologische producenten elkaar ontmoeten en inspireren. Laat u verleiden door nieuwe smaken, bereid door topkoks in de keuken van Bakker Vakkeuken. Proef en geniet! Diverse chefs maken deel uit van de Chefs Slow Food Alliantie. Dat is een verbond van chefs die zich op hun eigen manier inzetten voor de Good, Clean and Fair idealen van de mondiale Slow Food beweging. In hun restaurants wordt

Het Streekplein is opgebouwd als een aantrekkelijke en gezellige biologische boerenmarkt. Standhouders presenteren hun bijzondere producten, zoals geitenkaas en geitenvlees van Hansketien, ijs van boerderij Sonneclaer, rundvlees van oud Hollandse rassen van de Natuurboer uit de buurt en bijzondere eieren, granen en via. Op het middenterras kan men even zitten en hapjes proeven, bereid door koks Christian Weij, bekend van het kookboek

Kijk voor Chefs, tijden en onderwerp op het blokkenschema op pagina 34-35

seizoensgebonden en regionaal gekookt, maar deze chefs gaan een flinke stap verder in het onderhouden van direct contact met hun kleinschalige producenten.

Advertenties

‘Verrot Lekker’ en door Anouk Stokhof van ‘Alles Zelf Maken’. Bezoekers met innovatieve plannen kunnen bovendien terecht bij de stand van AgriFoodInnovatie, waar innovatie-adviseurs beschikbaar zijn om vernieuwingen van slimme productinnovaties tot nieuwe technieken marktgericht verder te helpen. Bezoekers kunnen ook kennismaken met Locafora, Van Eigen Erf, het Netwerk Biologische InfoCentra of SPN, de organisatie voor streekproducten in Nederland.

Biobeurs nieuws

Het Streekplein op de Bio-Beurs 2017 is dé bestemming voor iedereen met vakmatige interesse in bijzondere en zeldzaam lekkere biologische producten.

Pluimveeplein: Voor Meerwaarde Het Pluimveeplein biedt pluimveehouders met biologisch pluimvee en verder alle geïnteresseerden de mogelijkheid om kennis te maken met de biologische pluimveeketen van het begin tot het eind.

Demeterplein: ‘Barstensvol leven’ De vitaliteit van ons landbouwsysteem en de producten die hieruit voortkomen is verbonden met onze menselijke fysieke en mentale gezondheid komt helder naar voren in het boek ‘Barstensvol Leven’ van Paul Doesburg en Petra Essink. Dit nieuwe boek

over de relatie tussen voeding en gezondheid staat daarom centraal op het Demeterplein op de Bio-Beurs. Op het plein wordt gedemonstreerd hoe biologischdynamische boeren en tuinders samenwerken met de natuur door zich hierin te spiegelen en zo te werken aan vitale voeding. Met proeverijen van melk en appelsap in diverse kwaliteiten, waaronder natuurlijk Demeter, kunnen bezoekers met de auteurs en met natuurvoedingsdeskundigen in gesprek komen over voedselkwaliteit, smaak en vitaliteit. Het Demeterplein heeft veel aandacht voor de bijen als onze leermeesters op het gebied van vitaliteit middels de presentatie van de uitkomsten van een meerjarig project van het Louis Bolk Instituut naar de invloed van (her) introductie van bijen op biodynamische boerderijen.Zoals ieder jaar is er veel aandacht voor het rijke aanbod aan scholingsmoge-

helpen bij kennisvragen en kennisoverdracht, is een ruimte waar korte lezingen gegeven worden. Doelgroep zijn scholieren en studenten, maar ook andere belangstellenden zijn van harte welkom.

Programma Woensdag

lijkheden om via de biologisch-dynamische opleidingen te werken aan verdere ontwikkeling van een vitale en levende landbouwcultuur. Of om vanuit de biologische landbouw door te schakelen naar biologisch-dynamisch met het Demeter keurmerk.

Kennispein: Speakers Corner Op de Bio-Beurs is voor de eerste keer een Speakers Corner ingericht. Op het Kennisplein, dat plaats biedt aan instellingen die

12.00 - AD, Bio melkveehouderij Met Goaitske Iepema en Ali-Jetske Hoogland (Van Hall Larenstein) 14.00- SEKEM Met Ellen Winkel (De Schrijfwinkel) 16.00 - Bio in een laboratorium Met Michel Witmer (Agrocontrol) 18.00 - Webshops in (org) food Met Martin Bongers (Iceberg)

Programma Donderdag

12.00 - Marktkansen voor bio Met Gea Smit-Bakker (Rabobank) 14.00 - Bio voor dummies Met Marian Blom (Bionext) 16.00 - Bokashi Met Simone Vos (Agriton) 18.00 - Bio in de supermarkt Met Henk Gerbers (Gerbers consult)

Advertentie

‘Verrot lekker’ op het Streekplein

workshop-overzicht Bio-beurs workshops en activiteiten woensdag 18 januari 2017, 11.00 - 21.00 uur 10:00- 10:15- 10:30- 10:45- 11:00- 11:1510:15 10:30 10:45 11:00 11:15 11:30

Hanze zaal

inloop

11:30- 11:45- 12:00- 12:15- 12:30- 12:45- 13:00- 13:15- 13:30- 13:45- 14:00- 14:15- 14:30- 14:45- 15:0011:45 12:00 12:15 12:30 12:45 13:00 13:15 13:30 13:45 14:00 14:15 14:30 14:45 15:00 15:15

1) Jaarvergadering Biohuis

3) Lezing: een visie op duurzame landbouw - Prof Rogier Schulte

2) Oei, ik groei - Ronald van Marlen

Meerhal A

7) Top bodemkwaliteit - Leen Janmaat, Leen Jan Reedijk, Piet van IJzendoorn

8) Omschakelen melkveehouderij - Kees Water, Edith Finke

9) Kansen en knelpunten voor kalveren bij de koe - Bert van Ruitenbeek, Margret Wenker

Meerhal B

14) Diversiteit op je bord - Henny de Lint

15) Online verkoopkansen voor bioboeren - Martin Bongers

16) Verduurzaming winkels via EKO certificering - Marian Blom, René Heusschen

Meerhal C

21) Biologische boerenmarkt: dichtbij de klant - Magda Scholte, Veronica Groot

22) Lammeren opfokken bij de moedergeit - Harry van Wenum

23) Slim bezorgen, innovatieve verpakkingen - Studenten Windesheim, Webshop-boeren

Meerhal D

28) Omschakelen naar biologische teelt - Sander Bernaerts, Gerrit de Regt

29) Groente direct van de teler voor de topkok Sprekers: Jeroen Hak, Jonathan Zandbergen

30) Toegestane meststoffen en gewasbeschermings middelen - Ingeborg de Groot

Food plein

OPENING Matthijs Bierman Triodos Bank

Peter Gast (’t Schulten Hues) - Sappen & sauzen -

Willem Schaafsma (Eindeloos ) - Bokkig

AD Biologische melkveehouderij

Speakers Corner (F 225)

Jonathan Zand bergen (Merlet) en Jeroen Hak* - Met zorg en passie SEKEM

Bio-beurs workshops en activiteiten donderdag 19 januari 2017, 10.00 -19.00 uur 10:00- 10:15- 10:30- 10:45- 11.00 - 11:1510:15 10:30 10:45 11:00 11.15 11:30

Hanze zaal

11:30- 11:45- 12:00- 12:15- 12:30- 12:45- 13:00- 13:15- 13:30- 13:45- 14:00- 14:15- 14:30- 14:45- 15:0011:45 12:00 12:15 12:30 12:45 13:00 13:15 13:30 13:45 14:00 14:15 14:30 14:45 15:00 15:15

35) Permacultuur introductie: Multifunctionele bomen en struiken - Mariska Slot, Louis Dolmans, Kees van Veluw, Fransjan de Waard

36) De invloed van gewas en bodemleven op bodemkwaliteit - Joeke Postma, Wijnand Sukkel

37) Landmarkt: geef ruimte - Jos van Le

Meerhal A

39) Biologische melkveehouderij van de toekomst - J Broenink, J Groothedde, B Boon, P de Nooij

40) Nieuwe veredelingstechnieken - Michel Haring, Bart Kuin, Maaike Raaijmakers

41) Omschakelen melkveehouderij - Kees Water, Edith Finke

42) Goed grasklaver telen, wat houdt dat in? - Sander Bernaerts

Meerhal B

45) Overheerlijk, vermarkten van regionale producten - Simone Koggel, Ivo Boerdam

46) Bio- academy - A v Nieuwenhuyzen, J Roosien , M v Boxtel, C den Herder

47) Boerderijeducatie ,hoe vertel je het biologische verhaal? - Francien Hanenberg

48) Gezonde bodem voor nieuw onderwijs! - Goaitske Iepema, Ali-Jetske Hoogland

Meerhal C

51) Strokenteelt: strookt het wel met de praktijk? - Dirk van Apeldoorn

52/53) Grip op diergezondheid op het bio melkveebedrijf - Mariska van der Voort & Felix van Soest

Meerhal D

57) Omschakelen naar biologische teelt Christoffel den Herder, Marc Versprille

Food plein Speakers Corner (F 225) 20

Josua Oechies (Vivendi) Bistronomie uit het Vechtdal

58) Community Supported Agriculture: hoe doe je dat? - Yolande Koot Daniël Saat*** (Spirit) - Sushi met groenten Marktkansen biologisch

59) Learning from other countries, how to promote - Petra Tas, Helene Birk, Arend Zeelenberg Bio-beurs Held Nel Schellekens** - Van kop tot kont, van schil tot pit

54) Zo richt u uw bedrijfs processen in op bio - Arno Berg 60) Oefenatelier agro forestry en permacultuur - Fransjan de Weerd Michael v Belle en Freek vd Vlist (op Hodenpijl) - Uit eigen tuin Bio voor dummies

januari – 2017 | EKOLAND

Femke van (VIP health & beste medicij

15:15- 15:30- 15:45- 16:00- 16:15- 16:30- 16:45- 17:00- 17:1515:30 15:45 16:00 16:15 16:30 16:45 17:00 17:15 17:30

17:30- 17:45- 18:00- 18:15- 18:30- 18:45- 19:00- 19:15- 19:30- 19:45- 20:00- 20:15- 20:30- 20:4517:45 18:00 18:15 18:30 18:45 19:00 19:15 19:30 19:45 20:00 20:15 20:30 20:45 21:00

(6) Prijsuitreiking Ekoland Innovatieprijs 2017 en Beste Biowinkel

5) Farmers Film Festival, over biologisch eten met een goed verhaal

4) EKO-keurmerk: nieuwe positioneringskansen voor de speciaalzaak en biologische merken - Kitty Koelemeijer 10) bedrijfsopvolging, hoe doe je dat? - Maria van Boxtel, Helmer Wieringa

11) Biologisch produceren: bouwen op een stevig fundament - Heike Vogt

12) Optimale vruchtwisseling en grond bewerkingstijden - Hans Bruinsma

13) Bio-kippen vangen en laden, het kan beter! -Monique Slee, Madelaine Looije

17) Kruiden en natuur producten, gereedschap voor de toekomst - Maria Groot

18) Hazelnoten in Grathem, Limburg - Frans van Poppel, Xavier Sangiorgi

19) Presentatie van de drie genomineerden voor de Ekoland Innovatie prijs Kees van Veluw

20) Verkiezing Beste biologische winkel 2017 - Paul Soeterbroek

24) Maak je erf groen, aantrekkelijke erven in het buitengebied - Sander Nijhuis

25) Voor ambachtelijke bedrijven: biologische wetgeving - Akke Menno Horstman, Dennis Verbij

26) Bio Open: welke ge gevens kan Skal delen - Rob Velders

27) Welke kansen ziet de Rabobank voor de biologische markt? - Gea Bakker-Smit

31) Verander de bodem met minimale inspanning - Derk van Balen

32) Campagne voeren voor biologisch - Miriam van Bree, Henk Gerbers, Peter van Kampen

33) Naar maximale plantendiversiteit -Wiepie Haagsma, Sander Bernaerts

34) Biotrust: tool voor keten-integriteit - Arjon Kalter

Bio-beurs Held Nel Schellekens** - Van kop tot kont, van schil tot pit

Jeroen van Deursen (Rhederoord) - Ode aan het regionale product

Webshops in (organic) food

Biologisch in een laboratium

** Bio-Beurs Held Nel Schellekens *** Bio-Beurs Held Daniël Saat

17:00- 17:15- 17:30- 17:45- 18:00- 18:1517:15 17:30 17:45 18:00 18:15 18:30

38) Toekomstbestendig boeren in een extremer klimaat - Wijnand Sukkel, Roos de Adelhart Toorop, Kees van Veluw 44) wAardegesprek - Anne Gentenaar, Jurrien Roossien

49) Lekker naar de Boer 2017 - Marleen Meijers

50) Top Voedselkwaliteit, Barstensvol Leven - Leen Janmaat, Paul Doesburg

55) De levenskracht in je eigen bedrijf versterken - Joke Bloksma

56) Bio Open: welke gegevens kan Skal delen - Rob Velders

61) Phytophthora resistente aardappelrassen - D v Balen, P Dijk, E Lammerts van Bueren, T Geerse

62) Welke kansen ziet de Rabobank voor de biologische markt? - Gea Bakker-Smit

Bokashi

EKOLAND | januari – 2017

Peter van Berckel (Groene Kookaca demie) - Tsukémono uit de pickelpers

Uitreiking Favoriete Bio-product 2017

IJsselhallen Zwolle Rieteweg 4, 8011 AB Zwolle

BIO

n de Heuvel & nutrition) - Het jn is goed eten!

wo 18 januari: 11.00 tot 21.00 uur do 19 januari: 10.00 tot 19.00 uur

Biologisch in supermarkt

VATIEPR I

43) Kans voor bio: - Kees de Pater, Klaas de Lange

Bio-beurs 2017

2017 SCH

e aan een nieuwe boer eussen

18:30- 18:4518:45 19:00

16:4517:00

*Bio-Beurs Held Jeroen Hak

15:15- 15:30- 15:45- 16:00- 16:15- 16:3015:30 15:45 16:00 16:15 16:30 16:45

Natascha Rothengatter - Smakelijke schimmels

Peter-Paul van den Breemen (Food from the Woods) - Wordt wild

E LAN

Hanzezaal wo 18 januari 20.00 uur 21

workshop-programma Hanzezaal 10.15 Jaarvergadering Biohuis Spreker: Kees van Zelderen

12.00 Oei, ik groei! 2 Spreker: Ronald van Marle Mmv: Kees van Zelderen (Biohuis) De presentatie gaat over de grote verandering waarin biologisch zich begeeft. Van een beweging naar een grote markt. Hoe zorgen we ervoor dat we in de grote maatschappelijke veranderingen weer een beweging worden welke waarde gedreven is. Dat is noodzakelijk om door te ontwikkelen en te vechten voor onze identiteit en authenciteit. Ronald van Marle vertelt dit met grote passie en gedrevenheid wat iedereen motiveert en een spiegel voorhoudt: wat ga jij daaraan doen? 14.00 Lezing Rogier Schulte, vanaf 1 februari de 3 nieuwe hoogleraar Farming Systems Ecology: een visie op duurzame landbouw Spreker: Rogier Schulte (WUR) Mmv: Kees van Zelderen (Biohuis) Wat is Duurzame landbouw en welke rol heeft landbouw op klimaatverandering? 4 15.30 EKO-keurmerk: nieuwe positioneringskansen voor de speciaalzaak en biologische merken Sprekers: Kitty Koelemeijer (Universiteit Nyenrode), Bavo van den Idsert (Bionext) Mmv: Leen Janmaat (Louis Bolk Instituut) Naast het EU-logo voor biologische producten, wordt ook nog steeds het EKO-merk gebruikt. Wat kan het EKO-merk anno 2017 betekenen voor de in de snel veranderende winkellandschap? Kitty Koelemeijer is professor Marketing & Retailing en geeft een beeld van de kansen voor de biologische speciaalzaken. Aansluitend vertelt Bavo van den Idsert namens stichting EKO wat de kansen en ambities zijn voor alle ketenpartijen binnen de EKO community. Hoe hoog leggen we de lat?

17.45 5 Farmers Film Festival, over biologisch eten met een goed verhaal Met onder andere ‘De Graanrepubliek’ en ‘Een Waardig Jersey Stierenleven’ Mmv: Iris van de Graaf (Van Eigen Erf) Een korte film is een goed medium om het maatschappelijke verhaal over jouw bedrijf en je passie te vertellen. Dan blijken mensen bovendien bereid een meerwaarde te betalen voor je product. Laat je inspireren door verschillende korte films en stel je vragen aan de ondernemers die in de films te zien zijn. Natuurlijk kan er ook geproefd worden van de producten. Première van de film ‘De Graanrepubliek’ over de verschraling van het landschap en hoe het telen van oude graansoorten dit kan voorkomen.

20.00 Prijsuitreiking Ekoland Innovatieprijs 6 en de Beste Biowinkel Sprekers: De genomineerde bedrijven Bekendmaking van de winnaar van de Ekoland Innovatieprijs en de winnaars van de verkiezing van de Beste Biowinkel, categorie boerderijwinkel, webwinkel, middelgrote winkel en grote winkel.

Meerhal A 11.30 Top Bodemkwaliteit 7 Sprekers: Leen Janmaat (Louis Bolk Instituut), bioboeren Leen Jan Reedijk, Piet van IJzendoorn Mmv: Petra Derkzen (LBI / Stichting Demeter) Goed bodembeheer vraagt inzicht en (bodem)kunde. Door koolstof en stikstof op de juiste manier met elkaar te verbinden ontstaat er balans als voorwaarde voor gezonde gewasgroei. Wat wil je als boer bereiken en hoe werk je daar naartoe? Aan de hand van bodemprofielen en concrete bedrijfssituaties komen we tot passende maatregelen voor een vruchtbare bodem en rijke toekomst.

8 12.45 Omschakeling melkveehouderij Sprekers: Kees Water (Ekopart), Edith Finke (DLV Rundvee Advies) Technische en bedrijfseconomische perspectieven van omschakeling naar een biologische bedrijfsvoering. Waar liggen uw kansen en aandachtspunten voor omschakeling. Is uw bedrijfsstructuur geschikt, wat wordt uw strategie en op welke onderdelen moet u uw management aanpassen. - Met overzicht van technische/economische resultaten biologische melkveehouderij. - Voorbeeld Omschakeling- strategie voor een bedrijf met een extensieve bedrijfsvoering - Voorbeeld Omschakeling- strategie voor een bedrijf met intensieve een bedrijfsvoering - Wat zijn de marktperspectieven voor Bio-melk, i.s.m. met Eko Holland 9 14.00 Kansen en knelpunten voor kalveren bij de koe Sprekers: Bert van Ruitenbeek & Margret Wenker (Stichting Demeter) Kalveren bij de koe houden is een veel bediscussieerd onderwerp, maar wat zijn nu de voordelen en waar moet aandacht aan besteed worden om het succesvol te laten slagen in de praktijk? Wat zeggen (ervaren) melkveehouders en onderzoek over dit onderwerp? In deze workshop zullen kansen en knelpunten worden gepresenteerd, gevolgd door een discussie waarin samen met het publiek over oplossingen voor huidige problemen wordt gebrainstormd. Na afloop zijn hopelijk veel beren uit de weg geholpen en zijn nieuwe ideeën ontstaan om praktijkproblemen aan te pakken. januari – 2017 | EKOLAND

Woensdag 18 januari

10 15.15 Bedrijfsopvolging: hoe doe je dat? Sprekers: Opvolgers en overlaters Mmv: Maria van Boxtel & Helmer Wieringa (Landgilde) Bedrijfsopvolging: leuk en lastig? Hoe kom je als starter aan een volwaardig bedrijf? Binnen of buiten je familie, met een ideaal én bedrijfsrendement. In deze workshop voorbeelden van boeren die meewerken en ervaring opdoen. En voorbeelden van opvolgers – in stappen. Plus boeren die hun bedrijf overlaten aan een nieuwe generatie. Welke afspraken maak je dan, waar moet je aan denken? Maria van Boxtel en Helmer Wieringa delen de ervaringen in Landgilde, de verbinder tussen nieuwe en ervaren biologische boeren. 11 16.30 Biologisch produceren: bouwen op een stevig fundament Sprekers: Heike Vogt (Précon Food Management) Wat betekent biologisch produceren voor een verwerker of een levensmiddelenbedrijf. De ins- en outs van praktisch produceren conform de eisen van biologische weten regelgeving. De toegevoegde waarde van een risico-analyse en een kwaliteitssysteem. 12 17.45 Optimale vruchtwisseling en grondbewerkingstijden Sprekers: Hans Bruinsma (Agrikos Advies), John van den Berg (Stichting Agrikos) In deze workshop ontdek je hoe aan de hand van de elementaire groeiwijze de kwaliteit, gewasgezondheid en opbrengst van landbouwgewassen te verbeteren zijn. Door middel van oefeningen zie je hoe gewassen in een meest optimale rotatievolgorde te zetten zijn. Tevens zie je hoe slecht wisselende gewassen en rassen door betere alternatieven vervangen kunnen worden. Je neemt een schema mee naar huis, waarmee je kunt zien welke gewassen op jouw grond het best door ondersteunende grondbewerkingstijden te optimaliseren zijn. 13 19.00 Bio-kippen vangen en laden - het kan beter! Sprekers: Monique Slee & Madelaine Looije (Eyes on Animals) De manier waarop kippen nu gevangen worden, past niet bij de filosofie van de biologische sector. Het moet en kan anders. Eyes on Animals is daarom gestart met het geven van cursussen aan vangploegen om kippen op een diervriendelijke manier te vangen, namelijk rechtop en niet aan de poten. Laten we er samen voor zorgen dat een bio-kip niet alleen een goed leven heeft gehad, maar dat deze ook op een respectvolle manier gevangen wordt.

EKOLAND | januari – 2017

Meerhal B 14 11.30 Diversiteit op je bord Sprekers: Henny de Lint (diëtist en natuurvoedings kundige Kraaybeekerhof Academie) De praktijk: met klimaatbestendige natuurvoeding diversiteit op je bord, belicht vanuit de volgende vragen: - Zijn de voedingsadviezen van veel voedingsgoeroe’s divers genoeg of juist niet? - Is voeding volgens de Antroposofische driegeleding vanuit biologisch-dynamische landbouw beter voor deze diversiteit? - Is het aanbod in bio-supermarkten divers genoeg of is het schijndiversiteit? 15 12.45 Online verkoopkansen voor bioboere Spreker: Martin Bongers (Iceberg Webshop Hands BV) Food wordt steeds meer online verkocht. Vooral ‘bio’, ‘lokaal’ en ‘vers’ zijn de toverwoorden waar het publiek op reageert. Dat betekent dat er commerciële kansen zijn voor bio-producenten en ketenpartners, zoals groothandels en retailers. Maar hoe werkt dat? Hoe zorg je dat de verse entrecote, de verse yoghurt en de sla nog vandaag bij de klant arriveren? Koel of diepvries? Iceberg weet het antwoord, op basis van veel ervaring. In een half uurtje bent u bijgepraat over de praktische kanten van de bio-foodcommerce. 16 14.00 Verduurzaming winkels via EKO winkelcertificering en e-opleiding Sprekers: Marian Blom (Bionext), René Heusschen (EKOkeurmerk) Concurrentie tussen winkels bij biologische producten wordt sterker. Biologische winkels kunnen zich onderscheiden door duurzaamheid, maar hoe maak je zo’n wereldomvattend begrip concreet? Het EKO-Keurmerk winkel certificeringsprogramma is de eerste stap. We tonen de nieuwste versie. Daarnaast is training van staf en personeel belangrijk. In deze workshop tonen we een e-learning platform voor bio-winkelpersoneel. We willen graag in gesprek om te horen op welke manier deze e-learning voor ùw winkel of winkelformule kan werken. 17 15.15 Kruiden en natuurproducten, gereedschap voor de toekomst Sprekers: Maria Groot (RIKILT Wageningen University and Research) Stalboekjes geven informatie over management en natuurlijke middelen om dieren gezond te houden. Oorspronkelijk waren de stalboekjes voor de biologische veehouderij, maar nu ook uitgebreid en ge-update met veel nieuwe middelen en ook voor toepassing in de gangbare veehouderij. Informatie voor veehouder en dierenarts om medicijngebruik te verminderen. Daarnaast bijlagen met informatie over kruiden, wetenschappelijk onderzoek naar middelen en lijsten met kruiden en leveranciers.

workshops 18 16.30 Teelt, resultaten, verwerking en verkoop van hazelnoten in Grathem, Limburg. Sprekers: Frans van Poppel, Xavier Sangiorgi Plantaardige eiwitten zijn steeds belangrijker in het menu. Noten zijn daarbij een belangrijk ingredient. Hoe zorgen we er met elkaar voor dat deze eiwitten ook dicht bij huis geproduceerd worden? De eerste biologische notentelers zijn gestart. Welke kansen liggen er voor Nederlandse boeren en telers om een bijdrage te leveren aan de eiwitrijke teelten? 19 17.45 De drie boeren genomineerd voor de Ekoland Innovatie prijs 2017 presenteren zich Sprekers, de drie genomeerden: Joost & Suzan Slingenbergh (Boomgaardei), Gerjan Snippe (Biobrass), Familie Wennekers (Ekovar) Mmv: Kees van Veluw De drie genomineerde boeren voor de Ekoland Innovatie prijs voor de biologische landbouw presenteren hun innovatie. Ze vertellen hoe zij tot de innovatie gekomen zijn, hoe het hun bedrijf verbeterd heeft en wat de financiele consequenties zijn. 20 19.00 Verkiezing Beste biologische winkel 2017 Sprekers: De 12 genomineerde winkels voor de verkiezing Beste Biowinkel 2017 presenteren zich. Mmv: Paul Soeterbroek (Biowinkelvereniging) De genomineerden voor de verkiezing van de beste biologische winkel 2017 vertellen hun verhaal. Grote winkels: EkoPlaza Alkmaar, Natuurwinkel Amersfoor en, Estafette Alkmaar; Middelgrote winkels: Estafette Bos en Lommer, Ekoplaza Schoorl en EkoPlaza Utrecht-Zadelstraat; Webwinkels: Ekonoom.nl, Hofwebwinkel.nl en Beterbio. nl. Boerderijwinkels: ‘t Schop Hilvarenbeek, Heerlijkheid Mariënwaerdt Beesd en Kleinlangevelsloo Raalte. In korte pitches vertellen ze hoe zij hun winkel runnen. Speciale nadruk ligt op transparantie: wat vertel je over de producenten van de producten die in je winkel liggen?

Meerhal C 21 11.30 Biologische Boerenmarkt: dichtbij de klant Sprekers: Magda Scholte (veehoudster en kaasmaakster de Stroese Dame), Veronica Groot (Biologische Boerenmarkt Almere) Mmv: Maria van Boxtel (Land & Co) Verkopen op de Biologische Boerenmarkt biedt goede kansen, dichtbij de klanten in de stad. Magda Scholte maakt de overheerlijke Stroese Dame geitenkaas, die haar man Harry van Wenum verkoopt op de Biologische Boerenmarkt in Utrecht. Hoe vertellen zij hun verhaal en hoe halen zij goed rendement? Veronica Groot startte een nieuwe onderneming: de Geitenhof. Zij deed ervaring op met de boerenmarkt in Almere en wil daar ook haar nieuwe producten gaan verkopen, zoals panir en verse zuivel. Laat je inspireren door haar enthousiasme. Hoe sluiten Magda en Veronica aan bij de wensen van de moderne klant?

EKOLAND | januari – 2017

Woensdag 18 januari

22 12.45 Lammeren opfokken bij de moedergeit Spreker: Harry van Wenum (De Groote Stroe) Mmv: Heleen Klinkert (Bionext) Harry van Wenum houdt de lammeren 3 maanden bij de geit. Dit heeft veel voordelen. De lammeren zijn sterk en gezond en ze groeien veel beter dan wanneer ze poedermelk krijgen. Maar het brengt ook uitdagingen met zich mee. Je moet goed opletten of het lam wel drinkt. En de lammeren moeten ook wennen aan de boer. Dus er moet veel geknuffeld worden met de lammeren. Hoe krijg je de voor- en nadelen in balans op het bedrijf? 23 14.00 Slim bezorgen, innovatieve verpakkingen voor vers thuisbezorgen Sprekers: Studenten Windesheim en boeren met een webshop Mmv: Iris van de Graaf (Van Eigen Erf) Steeds meer consumenten kopen biologisch vers online. Hoe bezorg je bestellingen op een efficiënte en duurzame manier, waarbij de kwaliteit van het product goed blijft als de klant niet thuis is? Studenten van Hogeschool Windesheim presenteren verbeterde ontwerpen voor thuisbezorgen. Van gekoelde tassen op afhaalpunten, tot duurzame (vlees)verpakking met stro erin. Online verkopers geven daarbij tips en tricks vanuit de praktijk. Laat je inspireren door het nieuwe verkopen. 24 15.15 Maak je erf groen; aantrekkelijke erven in het buitengebied Spreker: Sander Nijhuis (Stichting Landschapsbeheer Gelderland) Mmv: Maaike Raaijmakers (Bionext) Een mooi landschappelijk ingericht erf is hét visitekaartje voor de agrarische ondernemer. Deelnemers aan deze interactieve workshop ontvangen informatie over de kansen en mogelijkheden voor de inrichting van hun ontwikkeling of versterking van het streekeigen erf met streekeigen landschapselementen. Een streekeigen erf is aantrekkelijk om te zien en daarbij ook zeer waardevol voor behoud en versterking van biodiversiteit. De workshop richt zich naast de aanleg van erfbeplanting ook op het beheer van de aanwezige groene erfelementen. 25 16.30 Voor ambachtelijke bedrijven: biologische wetgeving in de praktijk Sprekers: Akke Menno Horstman & Dennis Verbij (Skal Biocontrole) Kleine ambachtelijke bedrijven (bv. bakkers, kaasmakers en slagers) moeten aan dezelfde eisen voldoen als grote biologische productiebedrijven. In deze workshop geven we voorbeelden hoe u als ambachtelijk bedrijf kunt aantonen dat u aan de bio-wetgeving voldoet.

workshops 26 17.45 Bio Open: welke (inspectie)gegevens kan Skal delen om de sector nóg betrouwbaarder te maken? Spreker: Rob Velders (consultant Velders & Novák namens Skal Biocontrole) Skal Biocontrole overweegt om meer toezichtinformatie openbaar te maken. Voor betrouwbaarheid is openheid essentieel. Openbaarmaking kan de naleving verhogen, tegemoetkomen aan de wensen van (een deel van) de biologische sector en het past in de maatschappelijke trend van meer transparantie. Maar: welke informatie over haar toezicht per bedrijf moet Skal delen en welke informatie juist niet? Denk mee over welke gegevens Skal openbaar zou moeten maken om de sector nóg betrouwbaarder te maken. 27 19:00 Welke kansen ziet de Rabobank voor de biologische markt? Spreker: Gea Bakker-Smit (Rabobank Nederland) Initiatieven van de supermarkten zijn steeds vaker van doorslaggevend belang voor verdere marktontwikkeling van biologisch. Schaalvergroting, specialisatie en professionalisering van de keten zullen leiden tot een grote efficiency in productie, verwerking en logistiek. Een toename van het productvolume maakt tevens een betere afstemming van vraag en aanbod mogelijk. Ketenconvenanten en ketenafzetovereenkomsten zijn een belangrijke katalysator in het omschakelingsproces.

Meerhal D 28 11.30 Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt Sprekers: Sander Bernaerts (Naturim), Gerrit de Regt (Boerderij Eemshoeve) Vorig jaar vertelde Gerrit de Regt in de workshop omschakelen waarom hij de stap naar biologisch heeft gemaakt. Afgelopen jaar heeft hij voor het eerst verschillende akkerbouw en groentegewassen geteeld. Hoe is dit eerste biologische teeltseizoen voor hem geweest? Sander Bernaerts (Naturim) vult het verhaal aan met zijn visie op de perspectieven en teelttechniek. 29 12:45 Groente direct van de teler voor de topkok Sprekers: Jeroen Hak (teler Noorderhoeve), Jonathan Zandbergen (chef-kok Merlet) Mmv: Andre Brouwer (Stichting Eko-keurmerk) Groentes direct van de biologische boer is een onderscheidend horecaconcept. Maar niet veel ondernemers durven dit aan. Bio-beursheld en teler Jeroen Hak van de Noorderhoeve teelt voor Jonathan Zandbergen van sterrenrestaurant Merlet. Wat betekent dit voor de bedrijfsvoering van zowel teler als kok? Waar loop je tegenaan en hoe los je de meest voorkomende problemen op? Met tips en tricks. Aansluitend kun je hapjes proeven van Jonathan op het Foodplein om 14.15 uur.

EKOLAND | januari – 2017

Woensdag 18 januari

14.00 Toegestane meststoffen en gewasbeschermings 30 middelen: zo werkt de nieuwe inputlijst van Skal Spreker: Ingeborg de Groot (Skal Biocontrole) In december publiceert Skal Biocontrole de eerste inputlijst met toegestane meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen. In deze presentatie laat Skal zien hoe de inputlijst werkt en vertelt zij over wat de inputlijst betekent voor biologische boeren. Ook in de biologische sector worden de te gebruiken inputs steeds complexer. Om u beter van dienst te zijn publiceert Skal eind 2016 een overzicht (inputlijst) met producten die geëvalueerd zijn en gebruikt mogen worden. Deze lijst biedt een transparant overzicht van middelen die gebruikt mogen worden in biologische teelten in Nederland. De lijst met inputs beperkt zich tot meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen.

31 15.15 Verander de bodem met minimale inspanning Spreker: Derk van Balen (Wageningen Plant Research) Kun je de bodemkwaliteit verbeteren door te stoppen met ploegen op een biologisch akkerbouwbedrijf? Welke veranderingen in de bodem vinden er plaats en pakt dit positief uit? 16.30 Campagne voeren voor biologisch: hoe benut je 32 de biologische promotiecampagne optimaal? Sprekers: Miriam van Bree (Bionext), Henk Gerbers (Bio + en klankbordgroep campagne), Peter van Kampen (webwinkel Ekonoom) Mmv: Arend Zeelenberg (Bionext) De biologische promotiecampagne #achterbio heeft een succesvol eerste jaar achter de rug. Steeds meer mensen herkennen het biologisch keurmerk. Ook zorgt de campagne voor een flinke omzetgroei tijdens de Bio10daagse. Merkartikel Bio+, webwinkel Ekonoom en biologische speciaalzaak Ekoplaza vertellen hoe zij zijn aangehaakt bij de campagne en wat het hen heeft opgeleverd. Laat je inspireren en haak dit jaar ook aan. Informatie over de campagne is verkrijgbaar op stand D 170 (Bionext).

33 17.45 Naar maximale plantendiversiteit in akkerbouw en groenteteelt Sprekers: Wiepie Haagsma (Wageningen Plant Research), Sander Bernaerts (Naturim) Een ruime vruchtwisseling met verschillende plantensoorten is goed voor bodem en gewas. Maar ook binnen een rotatie kun je plantendiversiteit een “boost” geven. Dit kan bij de rustgewassen en groenbemesters. Wiepie Haagsma (Wageningen Plant Research) vertelt vanuit het onderzoek welke effecten zijn gevonden bij het mengen van plantensoorten. Sander Bernaerts (Naturim) vertelt over de mogelijkheden de plantendiversiteit te maximaliseren en over ervaringen in de praktijk. 34 19.00 Biotrust: tool voor keten-integriteit Spreker: Arjon Kalter (Bionext) Biotrust is een online tool, die bedrijven in staat stelt in een beveiligde omgeving op een uniforme en betrouwbare manier de risico’s op het gebied van de biologische integriteit bij leveranciers en producten in kaart te brengen. Tijdens deze workshop wordt deze tool, ontwikkeld door Bionext samen met het bedrijfsleven, aan u worden geïntroduceerd.

workshop-programma Hanzezaal 35 10.30 Permacultuur introductie – Multifunctionele bomen en struiken Sprekers: Mariska Slot & Louis Dolmans & Kees van Veluw (Stichting Van Akker naar Bos), Fransjan de Waard (De Waard Eetbaar Landschap) Een interactieve oriëntatie op opties om bomen en struiken - ‘meerjarige houtige gewassen’ - als integrale onderdelen van agro-ecosystemen. Met onze input vanuit agroforestry en veehouderij brengen we gezamenlijk in kaart welke functies en meerwaarden bomen en struiken gaandeweg aan een plek toevoegen. Denk aan windkering en microklimaat, biomassa en CO2-vastlegging, biodiversiteit en habitat, ziekte- en plaagbestrijding, waterbeheer, bodemleven en nutriëntenbeheer, voedselproductie voor mensen en dieren. Een quick&dirty permacultuur-ontwerpoefening brengt het nog meer tot leven. 36 12.30 De invloed van gewas en bodemleven op bodemkwaliteit Sprekers: Joeke Postma & Wijnand Sukkel (Wageningen University & Research) Mmv: Peter Baltus & Arno Peekel (LTO) De bodem voedt de plant is in de biologische landbouw een belangrijk uitgangspunt. Maar andersom voedt ook de plant de bodem. Planten beïnvloeden de bodemstructuur, maken actief nutriënten vrij uit de bodem en beïnvloeden het bodemleven. Hoe kunnen we gewassen, groenbemesters en specifieke rassen benutten om van dit mechanisme gebruik te maken en onze bodemvruchtbaarheid te verbeteren? Zijn er verschillen in rassen in de invloed van de plant op de bodem? In een weerbare bodem worden ziekteverwekkers geremd in hun ontwikkeling en is de schade aan het gewas beperkt. Bodemleven speelt hierbij een belangrijke rol. Hoe kan dit bodemleven gestimuleerd worden en levert dit een weerbaardere bodem op? Hoe zetten we deze kennis om in effectieve maatregelen waarmee telers hun bodemweerbaarheid kunnen verhogen? 37 14.30 Landmarkt: geef ruimte aan een nieuwe boer Spreker: Jos van Leussen (Zwolse Stadslanderijen) Mmv: Mariska Slot (Toekomstboeren), Maria van Boxtel (Landgilde) Landmarkt: nieuwe boeren zijn enthousiast om te werken in de landbouw en ervaren ondernemers willen best graag bieden voor nieuwe initiatieven. De nieuwe manier om te starten: inbreien! Nieuwe boer start op land van bestaand bedrijf, met een nieuwe tak. Of start op grond van gemeente en andere eigenaren, zoals de Zwolse Stadslanderijen. Want samenwerken kan ook. Doe mee met de inspirerende bijeenkomst over ruimte voor nieuwe boeren. In deze workshop aansprekende voorbeelden van nieuwe boeren en tuinders – nieuwe opvolging, eigen start en innovatieve bedrijven. Na de workshop om 16 uur: borrel in de IJsselbar. Ontmoet je eigen toekomstboer of ervaren ondernemer waar je kan starten. Kom ook speeddaten en stel je vragen aan de toekomstboeren.

38 16.15 Toekomstbestendig boeren in een extremer klimaat Sprekers: Wijnand Sukkel (WUR PPO), Roos de Adelhart Toorop & Kees van Veluw (WUR) Mmv: Bert van Ruitenbeek (stichting Demeter) ‘Parijs’ is duidelijk: we gaan aan de slag met het klimaatvraagstuk. Ons landbouwsysteem en ons voedselpatroon dragen ook bij aan de klimaat wijziging. Op weerbaarheid tegen klimaatverandering doet biologische landbouw het vaak wel goed. Biologische landbouw scoort op het terrein van broeikasgasemissie niet altijd even goed. Hoe kun je als biologisch boer beter presteren op klimaataspecten? Is er een ander verdienmodel mogelijk om toekomstbestendig te gaan produceren? Na de presentaties gaan we interactief aan de slag om enkele bedrijven toekomstbestendig te ontwerpen.

Meerhal A

10.30 Biologische melkveehouderij van de toekomst: melk en vlees als totaalconcept Sprekers: Jan Broenink & Jos Groothedde (Natuurboeren uit de buurt), Bart Boon (Eco Fields), Peter de Nooij (Natuurweide). Mmv: Heleen Klinkert, (Bionext) De productie van melk en vlees is onlosmakelijk met elkaar verbonden. Boeren gaan in gesprek over rundvlees afkomstig uit de melkveehouderij: hoe brengen we deze twee takken weer dichter bij elkaar? Hoe zorgen we ervoor dat we het stierkalf als volwaardig en waardevol onderdeel een plaats krijgt in de melkveehouderij? En hoe smaakt het? Aansluitend proeverij met Nel Schellekens op het Foodplein.

40 11.45 Nieuwe veredelingstechnieken, wat betekenen ze voor de biologische sector? Sprekers: Michel Haring (UVA), Bart Kuin (Bejo, namens zaadbedrijven), Maaike Raaijmakers (namens IFOAM EU) Mmv: Maaike Raaijmakers, (Bionext) De kranten staan er vol mee, CRISPR/CAS 9 en andere nieuwe veredelingstechnieken. Technieken die veel preciezer werken dan de “oude” GMO technieken en die nu echt de beloftes van gentechnologie zullen gaan waarmaken, zo hopen veel wetenschappers. Tegelijkertijd zijn er zorgen omdat deze technieken nog niet gereguleerd zijn. Is er straks nog wel keuzevrijheid? Wat doen deze technieken precies en wat betekenen ze voor de biologische sector? Dit en meer vragen komen aan de orde in deze informatieve workshop . januari – 2017 | EKOLAND

donderdag 19 januari

41 13.00 Omschakeling melkveehouderij Sprekers: Kees Water (Ekopart), Edith Finke (DLV Rundvee Advies) Technische en bedrijfseconomische perspectieven van omschakeling naar een biologische bedrijfsvoering. Waar liggen uw kansen en aandachtspunten voor omschakeling. Is uw bedrijfsstructuur geschikt, wat wordt uw strategie en op welke onderdelen moet u uw management aanpassen - Met overzicht van technische/economische resultaten biologische melkveehouderij. - Voorbeeld Omschakeling- strategie voor een bedrijf met een extensieve bedrijfsvoering - Voorbeeld Omschakeling- strategie voor een bedrijf met intensieve een bedrijfsvoering - Wat zijn de marktperspectieven voor Bio-melk, i.s.m. met Eko Holland 42 14.15 Goed grasklaver telen, wat houdt dat in? Spreker: Sander Bernaerts (Neutkens zaden BV) Grasklaver krijgt niet altijd de aandacht, die het verdient. Door het te leren beschouwen als een teelt kan het rendement omhoog. In deze workshop staat vooral het beheer van grasklaver centraal. Wat moet je als boer of loonwerker doen om een kwalitatief goed product en veel opbrengst te halen? Over maaihoogte, tijdstip van maaien, bemesting, sturen in de balans gras versus klaver, machinekeuze en manier van inkuilen. 15.30 Kans voor bio: onderscheidend op biodiversiteit 43 Sprekers: Kees de Pater (Vogelbescherming Nederland), Klaas de Lange (Weerribben Zuivel) Mmv: Heleen Klinkert (Bionext) Vogelbescherming Nederland gaat in gesprek met de biologische pluimvee-, varkens-, geiten- en rundveehouderij over de vraag: Hoe kunnen we elkaar versterken en de biodiversiteit op bedrijven vergroten? Weerribben Zuivel werkt al samen met Vogelbescherming aan het verbeteren van vogelbeheer op melkveebedrijven en vertelt over de meerwaarde die dat oplevert.

44 16.45 wAardegesprek Sprekers: Anne Gentenaar, Jurrien Roossien Mmv: Henk Kloen (werkgr Bio1000 - wAardegesprekken) Een wAardegesprek is een manier om met elkaar in gesprek te komen over lokaal duurzaam geproduceerde voeding. Dit is al succesvol toegepast in Ede en Barneveld. Tijdens de workshop leer je meer over een wAardegesprek en kun je elementen van een wAardegesprek ervaren. EKOLAND | januari – 2017

Meerhal B 45 10.30 OverHeerlijk: vermarkten van regionale producten Sprekers: Simone Koggel (De Vechtdalhoeve), Ivo Boerdam (BOERDAM) Mmv: Ferenc van Damme & Hanna van Vonderen (Provincie Overijssel) Simone Koggel van de Vechtdalhoeve deelt haar ervaringen met directe verkoop vanaf de Vechtdalhoeve, waarbij ze nieuwe concepten als de koe-safari en samenwerking met culinaire initiatieven succesvol vormgeeft. Ivo Boerdam introduceert met BOERDAM ‘digitaal geluk’, hij bedenkt, ontwerpt en ontwikkelt ambitieuze, digitale concepten die de wereld een tikkeltje mooier te maken. Zoals de publiekscampagne IJ&Overijssel, gekozen tot de tot meest inspirerende, innovatieve en impactvolle vorm van publiekscommunicatie van het afgelopen jaar en winnaar van de prestigieuze Galjaardprijs 2016. 11.45 Bio Academy: Groen bloeit door samenwerking 46 en verbinding Sprekers: Adri van Nieuwenhuyzen (bestuurslid Bio Academy in oprichting), Jurrien Roosien (DO-IT), Maria van Boxtel (zelfstandig adviseur Land & Co), Christoffel den Herder (Delphy) Mmv: Jan Groen (Green Organics, Voorzitter BioNederland/VBP) Welke meerwaarde heeft de Bio Academy voor de ontwikkeling van jullie bedrijf? Na de kick-off in 2016 gaan we in 2017 van start met het vormgeven van een platform voor een levenslang leren en ontwikkelen. Er is gewerkt aan een platform wat mensen verbindt, kennis deelt, de kwaliteit bewaakt en borgt door verbinding. Ontwikkeling van de Bio Academy staat niet los van individuele ontwikkeling als persoon, bedrijf en sector. De Bio Academy presenteert de meerwaarde toegelicht vanuit drie verschillende bedrijven.

47 13.00 Boerderij-educatie: hoe vertel je het biologische verhaal? Spreker: Francien Hanenberg (biologisch melkveehoudster, Bio1000-werkgroep educatie) Mmv: Geertje Schlaman (Biologisch netwerk, Bio1000werkgroep educatie) Als je scholen ontvangt op je biologische boerderij, wil je natuurlijk het verhaal goed vertellen. Hoe doe je dat? Welk materiaal is er beschikbaar? De Bio1000 werkgroep heeft materiaal gemaakt voor biologische boeren dat gepresenteerd wordt. Tijdens de workshop delen we graag ervaringen en materiaal met andere boeren die ook aan boerderij-educatie doen. Neem je eigen materiaal mee! 48 14.15 Gezonde bodem voor nieuw onderwijs! Sprekers: Goaitske Iepema & Ali-Jetske Hoogland, (Van Hall Larenstein Leeuwarden) Komend schooljaar start bij Van Hall Larenstein de AD Biologische melkveehouderij. Tijdens deze workshop vertellen wij meer over onze plannen. Wij zijn ook op zoek naar ervaringen van omschakeling en van ex-studenten. Bijvoorbeeld, wat heb je gemist in je opleiding en waar loop je nu in het werkveld tegen aan?

Bio-Beurs Zwolle , woensdag 18 en donderdag 19 januari 2017

Ruud Hendriks ‘Mijn hypothese is dat gewassen afkomstig van veerkrachtige bodems, ook een mens veerkracht kunnen bieden’

Demeter-plein ‘Barstensvol leven’ • Proeverijen van melk en appelsap in diverse kwaliteiten • Bijen als onze leermeesters op het gebied van vitaliteit • Info over scholing, opvolging en doorschakelen naar Demeter • Het boek ‘Barstensvol leven’ met korting verkrijgbaar

Het Demeter plein wordt georganiseerd door Stichting Demeter, de BD vereniging, Warmonderhof, Kraaybeekerhof in samenwerking met de Vereniging van Natuurvoedingskundigen, BD Grondbeheer en Landgilde. Het Demeter-plein wordt mede mogelijk gemaakt door Green Organics • Odin • Nature & More • Udea en Zuiver Zuivel

workshops

donderdag 19 januari

49 15.30 Lekker naar de Boer 2017 Spreker: Marleen Meijers (Bionext) Leer in 60 minuten hoe je met minimale middelen en inspanning een fantastische open dag neer kunt zetten voor de biologische consument. 50 16.45 Top Voedselkwaliteit, Barstensvol Leven Spreker: Leen Janmaat (LBI), Paul Doesburg (Crystal Lab) Mmv: Petra Derkzen (stichting Demeter) Zorgzame biologische teelt vraagt ook om zorgvuldige verwerking van de geoogste producten. Welke bewerkingen houden de kwaliteit in stand en welke hulpstoffen zijn gewenst of juist ongewenst. Hoe kan een bereider de toegevoegde waarde behouden of versterken. Wat betekent voedingskwaliteit voor het bereiden van biologisch voedsel. Paul Doesburg van Crystal Lab laat zien hoe voedingskwaliteit wordt gemeten. Een pleidooi voor vitale voeding: Barstensvol Leven.

Meerhal c

52 53 11.45 Grip op diergezondheid op het tot bio melkveebedrijf 14:00 Sprekers: Mariska van der Voort & Felix van Soest (WUR) Mmv: Heleen Klinkert (Bionext) Presentatie uitkomsten IMPRO onderzoek waarin tools voor het verbeteren van de diergezondheid op het melkveebedrijf zijn onderzocht met melkveehouders en hun dierenartsen en een discussie met de zaal over wat er nodig is om de diergezondheid verder te verbeteren.

10.30 Strokenteelt: strookt het wel met de praktijk? Spreker: Dirk van Apeldoorn (WUR, Farming Systems Ecology) Mmv: Wijnand Sukkel (PPO) In 2010 is Wageningen Plant Research (voormalig PPO Lelystad) gestart met het strokenteelt experiment “weerbare en robuuste systemen”. Voordelen van minder ziekten en plagen werden snel duidelijk en in 2014 is ook in Wageningen een strokenteelt experiment opgezet. Resultaten lijken robuust, maar over de praktische uitvoering van strookbreedte, goede strookcombinaties en mechanisatie blijven nog veel vragen. In 2015 hebben de ERF bv en Nz 27 de eerste praktijkervaring opgedaan met strokenteelt. In 2017 gaan Wageningen en ERF bv experimenteren met verschillende strookbreedtes en combinaties met speciale aandacht voor de praktische uitvoering. Welke uitvoeringsproblemen lopen we tegenaan. Waar lopen we vast met huidige mechanisatie. Kan er efficiënt gewerkt worden? Kunnen we de stroken ook praktisch inzetten als rijpad voor oogstmachines etc. In deze presentatie laten we kort de resultaten zien van de afgelopen 6 jaar om vervolgens in te gaan op de problemen waar we tegenaan gelopen zijn en de nieuwe praktijk experimenten te presenteren.

54 14.15 Voor nieuwe bio-bedrijven verwerking en handel: zo richt u uw bedrijfsprocessen in op bio Spreker: Arno Berg (Skal Biocontrole) Skal-inspecteur Arno Berg legt uit hoe u uw bedrijfsprocessen inricht om te voldoen aan de bio-wetgeving. Ook legt hij uit hoe u uw Skal-inspectie goed voor kunt bereiden. Specifiek bedoeld voor vervaardigers en handelaren/ importeurs. 55 15.30 De levenskracht in je eigen bedrijf versterken Spreker: Joke Bloksma (BD vereniging) Mmv: Joke Bloksma (BD vereniging) Hoe herken en versterk ik de levenskracht in mijn bedrijf? Deze vraag staat centraal met als uitgangspunt dat persoonlijke ontwikkeling aan de basis staat van een bloeiend bedrijf, van creativiteit en innovatie. Het landbouwbedrijf als spiegel van de mensen die haar vormgeven. Met de interactieve werkvormen uit het project BD beroepsontwikkeling werken we in kleine groepjes aan ieders eigen vraag. Na afloop is er gelegenheid tot vragen over deelname aan BD beroepsontwikkeling. 56 16.45 Bio Open: welke (inspectie)gegevens kan Skal delen om de sector nóg betrouwbaarder te maken? Spreker: Rob Velders (Velders & Novák namens Skal Biocontrole) Skal Biocontrole overweegt om meer toezichtinformatie openbaar te maken. Voor betrouwbaarheid is openheid essentieel. Openbaarmaking kan de naleving verhogen, tegemoet komen aan de wensen van (een deel van) de biologische sector en het past in de maatschappelijke trend van meer transparantie. Maar: welke informatie over haar toezicht per bedrijf moet Skal delen en welke informatie juist niet? Denk mee over welke gegevens Skal openbaar zou moeten maken om de sector nóg betrouwbaarder te maken.

EKOLAND | januari – 2017

workshops Meerhal d

donderdag 19 januari

10.30 Omschakeling naar biologische akkerbouw/ groenteteelt Sprekers: Christoffel den Herder & Marc Versprille (Delphy BV) Biologische akkerbouw is een innovatieve sector die elk jaar blijft groeien. Delphy heeft veel expertise en praktijkkennis op dit gebied en begeleidt jaarlijks veel omschakelende bedrijven en vele ervaren biologische ondernemers. Bij vragen over omschakelen, het doorrekenen van de mogelijkheden en het jaarrond begeleiden van de ondernemer en zijn gewassen heeft Delphy ervaren biologische bedrijfsadviseurs in huis. Deze omschakelworkshop is erop gericht in korte lijnen alle kansen en aandachtspunten van de biologische landbouw én marktontwikkeling te tonen

58 11.45 Community Supported Agriculture: hoe doe je dat? Spreker: Yolande Koot (De Nieuwe Akker) Mmv: Maria van Boxtel (Land & Co) CSA: Community Supported Agriculture. Burgers dragen mee in jouw bedrijf, door van te voren te betalen voor een deel van de oogst. Yolande Koot is tuinster en actief vrijwilligster op de Nieuwe Akker in Haarlem: samen met de ondernemer Erik de Keulenaar en vele vrijwilligers op Stadstuinderij WTG voorziet zij ruim 300 leden van verse groenten. CSA blijkt bij voldoende leden een goed verdienmodel. Hoor in deze workshop meer over de manier van werken op Stadstuinderij WTG, je open en communicatieve houding als tuinder en het plezier van CSA. Werken met betrokken burgers, die meekijken in je begroting: hoe werkt dat? Kan je met burgers samen een bedrijf starten? Is CSA ook mogelijk met dieren? Laat je inspireren! 59 13.00 Learning from other countries: how to promote organic in Denmark and Vlaanderen? Sprekers: Petra Tas (Bioforum - België), Helene Birk (Organic Denmark), Arend Zeelenberg (Bionext) Mmv: Marleen Meijers (Bionext) In Nederland promoot Bionext biologisch onder de noemer #achterbio. Bionext vertelt kort wat over de acties en de resultaten. Ook in de rest van Europa worden biologische producten collectief gepromoot. Organic Denmark en Bioforum Vlaanderen nemen ons mee in hun promotiecampagnes. Wat werkt bij hen? Hoe spreken zij de verschillende doelgroepen aan en met welk resultaat? De workshop is deels in het Engels. Informatie over de Nederlandse campagne is verkrijgbaar op stand D 170 (Bionext). 60 14.15 Oefenatelier agroforestry en permacultuur: ‘quick & dirty’ ontwerparena Spreker: Fransjan de Waard (De Waard Eetbaar Landschap) Samen aan de ontwerptafel onderzoeken we praktijkopties aan de hand van concrete vragen en uitdagingen uit het veld. Deelnemers kunnen een plattegrond van hun locatie meenemen, of die ter plekke schetsen. Het wordt ‘quick & dirty’, als kennismaking met het proces waarop je integraal ontwerpt, op basis van de ontwerpprincipes van de permacultuur. Daarbij doorlopen we de respectievelijke EKOLAND | januari – 2017

processtappen, kijken in elk daarvan de relevante vragen en overwegingen aan, en proberen een aantal handige en creatieve tools met elkaar uit. Deelnemers die hun casus inbrengen kunnen naar huis met ideeën en inzichten, terwijl iedereen elkaar prikkelt om nieuw naar de eigen situatie te kijken. Al doende krijgen deelnemers ook ruimer zicht op hun vragen, door input vanuit diverse expertises en interactie met elkaar en met het materiaal. Vragen als: wat is er nodig voor een zinnig ontwerp? Welke hulpbronnen en vaardigheden ontbreken er bij mij nog? Welke afwegingen zijn op mijn plek het belangrijkst? Hoe kan ik mijn volgende stappen gaan zetten?

61 15.30 Hoe krijgen we meer phytophthora resistente aardappelrassen op het bord? Sprekers: Derk van Balen (Wageningen Plant Research), Peter Dijk (Agrico), Edith Lammerts van Bueren (LBI), Thijs Geerse (BDEKO, ketengroep akkerbouw) Mmv: Bavo van den Idsert (Bionext) De biologische sector heeft krachtig ingezet op onderzoek naar mogelijkheden om de aardappelziekte phytophthora de baas te worden. Inmiddels zijn er diverse phytophthora resistente aardappelrassen beschikbaar en de resultaten van de rassenproef in 2016 zijn bemoedigend. Maar hoe krijgen we de handel en de consument zover dat ze overstappen op deze nieuwe rassen? Bionext werkt met de sector aan een convenant om deze ontwikkeling vorm te geven.Tijdens deze workshop hoort u meer over de stand van zaken en kunt u meedenken over de noodzakelijke vervolgstappen. 62 16.45 Welke kansen ziet de Rabobank voor de biologische markt? Spreker: Gea Bakker-Smit (Rabobank Nederland) Biologisch boeren staat steeds meer in de belangstelling bij agrarische ondernemers en consumenten. Hier liggen mooie kansen, maar sommige ondernemers onderschatten de stap naar biologisch. Omschakelen vereist ondernemerskwaliteiten en inzicht in de keten. Weet u voor wie u gaat produceren? Hoe regelt u uw afzet? En welk concept hanteert u? Graag neem ik u mee in dit traject. Ook hoort u hoe de Rabobank deze specifieke financieringsaanvragen behandelt.

plattegrond

naar de Workshops In/uitgang beursvloer

exposanten-overzicht 2Food

M 340

Ayda bvba

P 248

Biohuis

2organics B.V

L 319

Bakkerij Bulthuis

A 103

Bioitalia Nederland B.V.

F 223

AB Oost

D 181

Bakkerij Verbeek

A 103

Biojournaal

A 110

ABZ Diervoeding

G 242

Bastiaansen & Rouveen

B 133

Biologische & vegan

P 247

Actimin gesteentemeel

K 314

BDEKO (bioboeren Flevopolder)

D 171

Biol. Bakkerij Ad van der Westen

D 189

Agrico

A 119

BD-Totaal

M 346

Biologische kastelers

D 171

Agrifirm

B 137

BD-Vereniging

L 335

Biol. Pluimveehouders Vereniging

D 171

Agrikos Advies

H 326

Bejo Zaden B.V.

D 178

Biol. Pluimveehouders Vereniging

G 242

Agrisun

A 112A

Belvas

M 351A

Biol. promotiecampagne #achterbio

D 171

Agriton

F 218

Bergerkaas

P 259

BiomeerwaardeEi

G 242

AgriVer B.A.

P 250

Better Candy

F 212

Biomeerwaardekip

G 242

Agromix

G 242

Bingenheimer Saatgut AG

E 200

Biomühle + Kräuterfutter GmbH

A 101

AgruniekRijnvallei

G 242

Bio Academy

D 171

Biomygreen BV

C 160

Alles zelf maken

M 342

Bio bakker van Esch

M 342

BioNederland (VBP)

D 171

Amaizin

M 354

BIO PLANÈTE

D 172

Bionext

D 171

Andela Techniek & Innovatie

H 302

Bio World B.V.

C 154

Biosano bvba

E 200

Aqua Aurora

C 156

Biobite LKKR

L 336A

BioSpirits

L 318

Asbestdesk.nl

M 343

Bio-Center ZANN

B 130

Biowad

D 171

Aurora

A 105

Bioco BVBA

D 175

Biowinkelvereniging (BWV)

D 171

AviVet

G 242

BioFreshi

A 111

Bivano

G 236

D 171

januari – 2017 | EKOLAND

Biobeurs Plattegrond

vindt u in stand 214 Wijzigingen en zetfouten voorbehouden. Lijst en plattegrond zijn het laatst bijgewerkt op30-12-16 FP= Foodplein Bloesem Remedies Nederland

G 240

Corn Candies BV

G 226

De Mèkkerstee

F 207

Bo Weevil

P 332

Crehumus B.V.

G 239

De Natuurboeren

M 342

Boerderij Slagerij Van Lieshout BV

M 342

Cruydt-Hoeck Wildebloemenzaden

F 210

De Nieuwe Band

B 123

Boerderijs

M 346

CWA B.V.

D 169

De Nijborg Agri B.V.

G 227

Bos Benelux B.V.

C 152

D-Drinks

De Peuleschil

FP-C

Boso Hygienisch papier

M 346

De BioStee

F 207

De Smaakspecialist

FP-P

Bountiful natuurproducten

M 347

De Bolster

A 118

De Smaakspecialist

De Budelse b.v.

B 127

De Weerd Specerijen

Brix Food

FP-F

FP-E

FP-R G 229

Brons Voorthuizen

G 242

De Eendracht

G 242

De Zaai-Ster

A 122

Bubbles

L 336E

De Eng

D 167

Deli France

M 346

Carel Bouma

A 106

De Graanrepubliek

M 342

Deli Harmony

E 243

Carl Siegert

M 346

De Groene Geit

D 171

Delisouth

P 256

De Groene Griek

P 327

Delphy

F 225

Chikko Not Coffee

FP-M

Choco & Things

L 336H

De Groene Kookacademie

ChufaNederland

L 336G

De Groene Weg

Coenecoop

M 346

Commandeur Eko Vlees b.v.

F 208

Compostdoek

Demeterplein

L 335

D 182

Demetris Diergezondheid

G 242

De Grote Kamp B.V.

K 315

Den Hartigh

C 164

De Guijt

F 219

Den Ouden Groenrecycling BV

E 198

H 304

De Halm

D 174

Deor Foods Bvba

M 359

Control Union Certifications B.V.

B 139

De Hobbit

D 166

DetaSoft Automatisering B.V.

H 303a

Coöp. Telersver. De Schakel UA

F 211

de Kemp plantenkwekerij

G 231

DIGI

F 222

EKOLAND | januari – 2017

FP-B

exposanten-overzicht Vervolg Dobio

C 147

Farm Brothers

DO-IT Dutch Org. Intern. Trade

M 354

Fervena

L 336C

Happy Goat

E 196

Dr. Antonio Martins Coco

M 353

Fish4Ever

B 132

Havelaar & HAK

A 121 E 197

Drie Sterren biol. smaakmakers

FP-T

Hansketien

M 342

FP-X

Florentin

B 142

Hazera

Duni Benelux BV

D 179

Florentin

M 346

Heerema Agri-Service - imp CombCut

E 206

Dutch Cranberry Group

P 249

Floris Recycled Stationery BV

P 329

het Kempisch Landvarken

M 342

Eco Fields B.V.

M 346

Frenchtop Natural Care Products

B 126

Hevel Vacuum

A 108

Eco warehouse - Bee’s wrap

L 336D

FrieslandCampina

A 120

Hoaf

H 300

EcoFinia GmbH

L 322

Fris Gedroogd Fruit

B 135

Holland Pharma

E 191

Eco-Groothandel

F 221

FZ Organic Food

B 136

Horizon Natuurvoeding BV

G 237

Ecologische Landb. Proj. Ghana

M 350

Gemeente Dronten

P 328

HUILNORD-Societe huiles nord Tunisie M 357

Ecolonie

M 342

Gewoonorigineel

C 148

Ecolunchbox

P 333

Ghee Easy

ECOstyle BV

H 306

Global Feedmill

Eko-Holland

C 245

Goede Vissers

Ekokeurmerk

D 171

GOOD-FRY International n.v.

Ekoland

F 214

Ekoplaza

D 186

El Sauco

FP-M

HUILNORD-Societe huiles nord Tunisie

FP-G

I Just Love Breakfast

P 258

G 242

ID Agro BV

M 345

M 342

IDorganics

P 260

L 336F

Illimani

M 346

Gouchi

G 230

Imkerij de Traay

B 140

Gourmet BV

E 195

Isana Naturfienkost GmbH & CoKG

E 201

L 336B

Green Griek

P 327

Jentschura International GmbH

K 312

ELPG

M 350

Green Organics BV

L 316

JetDrinks

E 193

Elshof Organic Fruit

C 162

Green People

P 247

Joannusmolen

Engie Refrigeration B.V.

A 116

GreenAge

D 188

Jongerius

G 230A

Eosta B.V.

D 170

GroeiBalans T & O BV

M 356

Kaasmakerij Abdij OLV v Koningshoeven

M 342

Extract

C 150

Groen Agro Control

D 176

Kebili

F 220

Fair Tales BV

L 336E

Groene veredeling

F 225

KemperKip BV

G 228

Fakkert Biologische Voeders

A 107

Haneman Biofruit

M 342

Kennisplein

F 225

FP-D

Advertenties

Voor al uw (bio)certificaten!

@vakbladekoland Wij inspecteren en/of certificeren o.a. GlobalG.A.P., Bio Suisse, KRAV, USDA NOP, FSSC22000, ISO en IPM rattenbestrijding. Ook kunt u bij ons terecht voor de CO2 NO

SCH

Woensdag 18 januari 2017 om 20:00 uur in de Hanzezaal

2017

BIO

VATIEPR I

10e uitreiking Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw

prestatieladder en het berekenen van uw voetprint.

E LAN

Ekoland is er altijd, overal, al 37 jaar! Onafhankelijk, kritisch en betrokken, iedere maand weer. Control Union Certiﬁcations B.V. Eerik Schipper, 038 426 01 00 Postbus 161, 8000 AD Zwolle certifications@controlunion.com www.controlunion.com

F 214

www.ekoland.nl

Kennispoort

M 342

Newway Retail Solutions

A 112

Stichting Demeter

Kiemrad.nl

G 232

Nice fruitijsjes

P 253

Stichting Grondbeheer

L 335

Kistenmevrouw

G 233

Noble House

C 149

Stichting Natuurboer uit de Buurt

M 342

Klean Kanteen

P 333

O.D.I. De Dageraad

A 105

Stoker Holland

A 104

Kleinlangevelsloo - Supermarkt ih Bos

M 342

Odin groothandel

L 317

Streekplein

M 342

FP-A

Kleinstesoepfabriek Kommer Biopharm

L 335

Ondernemersplein

L 336

Superfoodies

P 257

H 305

onoff spices! BV

C 161

Team ecosys

G 232

Koolen Champignons B.V.

L 320

Organic Flavour Company B.V.

D 187

Ter Heerdt

G 242

Kopersporen

H 303

Organic Goat Milk Cooperatie U.A.

E 205

TerraSana B.V.

B 141

Kramer bv

H 309

Organico

B 132

The Ferment Company

Kroon Biologische verswaren

B 131

Orgapower Bodemverbeteraars

P 254

The Muesli Up Company

la BIO IDEA

M 354

OTC-Holland B.V.

A 100

TonS mosterd

F 215

La vie est Belle

D 168

Pandriks BioBrot

M 352

Topas GmbH

C 159

Laarakker BIO BV

E 199

Paperwise

B 127

Traiteur De Oorsprong

Laars en Co

M 344

Phyto Plus CBD

M 356A

Triodos Bank NV

LadyCup & LadyPad

P 247

Pireco

H 305

Tulper, Ecobottles and bags

K 313

Land & Co

M 342

Plant Health Cure BV

E 202

Udea

D 186

FP-V G 235

FP-H D 170

Landgilde

L 335

Plantera

K 310

Unipharma Gezonder Ondernemen

B 124

Landgoed Kraaybeekerhof

L 335

Platform Natuurlijke Veehouderij

M 342

Urtekram International A/S

A 115

Lankerenhof

M 342

Plein productverkiezingen

M 338

Van Arkel & Zn

M 351

Lemonaid & ChariTea

M 355a

Pluimveeplein voor meerwaarde

G 242

Van den Broek

A 109

Level One Uitzendbureau

B 125

Polderkol

M 342

Van Eigen Erf

M 342

LH Packaging

F 224

Pommily biologische aardappelen

C 145

Van Gorp Biologische Voeders BV

B 246

Lima

B 134

Pooling Partners

E 194

Van Teun

H 323

Little Ondine

P 247

Précon Food Management BV

C 153

Verbeek Bio Europe

G 242

LLTB

D 171

Premium Foods

Vereinigte Hagel

A 102

Locafora

M 342

Prisma

D 171

Ver. Biol. Varkenshouders (VBV)

D 171

Loonbedrijf Transmefo

G 242

ProfytoDSD

H 305

Ver. v biol. boeren Zuid West

D 171

Louis Bolk Instituut

F 225

ProLaTerre

B 129

Verrot Lekker

M 342

LoveChock

C 146

Provincie Drenthe

M 342

VinoDot

L 336I

LTO Noord

D 171

Provincie Gelderland

M 342

Vitalis Biologische Zaden B.V.

D 184

Machandel

M 355

provincie Overijssel

M 342

vitiv

G 241

Macon

H 307

PRP

H 305

VIVANI / iChoc

L 332

Madal Bal

B 135

PureBlu blauwe bessen

P 253

VKON

M 342

Man@Machine

H 308

Puur By Marc

Vlamings BV

C 155

Marcel’s Green Soap

L 336J

Q-cape bv

D 177

Vleesvee Integratie Twente bv

K 313A

Margan Europe

P 331

Rabobank

L 321

Voerwaarts BV

H 325

Martho Flexwerk

M 358

Raw Milk Company (RauwPower)

E 192

W.v.d. Meer

G 242

Mattisson Healtstyl

K 311

Reesink Technische Handel B.V.

D 190

Waddendelicatessen

F 215

MCH Angus s.r.o.

H 323

Retailpoint DeKassa

C 163

Wageningen Plant Research

F 225

Mertens

P 251

Reudink BV

D 183

Warmonderhof

L 335

Mertens

P 252

Rijk Zwaan Nederland B.V.

E 203

Webshop plein

M 337

molenmes - solinger.nl

M 339

Rineke Dijkinga

F 213

Weerribben Zuivel

D 180

Mont Blanc Foods B.V.

P 255

Savon de Provence

P 334

Wessanen

B 138

Mooij Agro

G 233

Scheria

G 242

West Plant Limburg BV

C 144

Nanne Kooiman

H 300

Schulp Vruchtensappen

D 173

Westerveld Wijnen

P 330

Natrada B.V.

A 114

Simon Lévelt B.V.

A 113

Wild Thing

B 132

Natucos

F 209

Skal Biocontrole

D 244

World Wide Cheese b.v.

F 208

Natudis

B 131

sLandsBeste BV

C 158

World Wide Food Trade

G 242

Naturelle

F 216

Slow Food Nederland

M 341

Yarrah Organic Petfood BV

C 151

Nature’s House

G 234

Smaakmakkers

C 165

Yogi Tea GmbH

B 128

Natuurboeren

M 342

Smart en Zo

C 157

Your Well

H 324

Natuurweide

D 171

Soiltech

E 204

Zadencampagne tegen octrooien

D 171

Nautilus Organic

D 185

Sonett GmbH

B 143

Zespri International (Europe) NV

A 117

Necap Pallets & Kisten b.v.

H 301

FP-S

FP-O

Sonneclaer

M 342

ZLTO

D 171

Ned.Ver.Prof.Melkschapenhouders (NVPM) D 171

Spako

G 238

Zonnemaire

D 189

Nesco champignons

F 217

SPN

M 342

Netwerk Biologische InfoCentra

M 342

SPNA

F 225

EKOLAND | januari – 2017

Bodemvruchtbaarheid, gezondheid en biodiversiteit centraal in Overijssels landbouwbeleid

“Transitie naar duurzaamheid nodig” Hester Maij heeft als gedeputeerde van de provincie Overijssel de portefeuille landbouw, cultuur en natuur. Een belangrijke portefeuille, want landbouw en natuur samen beslaan bijna het hele oppervlak van deze provincie. Bovendien is de provincie met ingang van 2017 verantwoordelijk voor het natuurbeheer. Boeren en provincie hebben dus wat te verhapstukken. Wat is het beleid van de provincie op het gebied van landbouw en duurzaamheid? Tekst Bernard faber | Foto’s Provincie Overijssel

H “Agroen food sector die sociaal, economisch en ecologisch gezond produceert heeft toekomst.”

ester Maij schetst het grote plaatje: “Agro en Food is voor Overijssel sociaal en economisch heel belangrijk. Deze sector genereert tien procent van het inkomen, zorgt voor 15 procent van de werkgelegenheid en werkt op 70 procent van het oppervlak van de provincie. Dat vraagt om langetermijnbeleid. Daarom hebben we het Trendbureau Overijssel gevraagd in beeld te brengen hoe de landbouw in onze provincie er in 2030-2050 voor staat. Uit dat onderzoek blijkt dat er een omslag, een transitie naar duurzaamheid nodig is. Bodemvruchtbaarheid, gezondheid en biodiversiteit zijn daarin de grote thema’s die mensen belangrijk vinden. Ik sprak laatst een boer met een regulier landbouwbedrijf die me vertelde dat hij de eerste generatie in zijn familie is die het land minder vruchtbaar overdraagt aan de volgende generatie. En daar maakt hij zich zorgen over. Aan de andere kant van het spectrum zien we de ontwikkeling van de precisielandbouw en de sterk veranderende markten. De wereldmarkt zal groeien, terwijl de Europese markt verder krimpt. De vraag voor de provincie is hoe je op dit complexe gegeven met beleid inspeelt. Ons antwoord is dat we zowel verduurzaming als innovatie willen bevorderen.” Hoe geeft de provincie vorm aan dat beleid? “Dit jaar is er een nieuw, 3-jarig Agro & Foodprogramma gestart met een budget van 12 miljoen euro. Met dit programma willen we maatschappelijke vraagstukken zoals bodemvruchtbaarheid, gezondheid, natuur en het draagvlak voor landbouw laten onderzoeken door vertegenwoordigers van bedrijfsleven, kennisinstituten en overheid. We doen dat in inno-

vatielabs. De bedoeling is om gezamenlijk tot nieuwe ideeën te komen, die kunnen helpen om de vraagstukken op te lossen. De provincie faciliteert het proces en co-financiert pilots.” “In december hadden we als onderdeel van het innovatielab ‘vruchtbare voedselbodem’ een netwerkwerkbijeenkomst. De ruim 55 aanwezigen, van producenten, boeren en ambtenaren tot adviseurs van kennisinstellingen, ketenpartijen en maatschappelijke organisaties, pitchten zeven concrete ideeën aan elkaar voor het verbeteren van de voedselbodem. Deze ideeën worden samen met de betrokken partijen verder uitgewerkt, met als doel om tot een pilot te komen.” Staat dit beleid niet haaks op de noodzaak tot schaalvergroting voor agrarische ondernemers? “Vergroten levert lang niet altijd meer winst op. Een agroen foodsector die sociaal, economisch en ecologisch gezond produceert heeft de toekomst. Dat geldt voor de hele keten van primaire producent, verwerker en detaillist tot en met de consument. Wat volgens ons onderzoek wel meer oplevert is beter aanleveren, een strakker georganiseerde keten en diervriendelijkheid. Dit gaat over de drie P’s van Profit, People en Planet. Dit vraagt wel energie en tijd. Een probleem is dat een deel van de gangbare sector het zwaar heeft. En als je niet verdient, heb je begrijpelijkerwijs geen aandacht voor ‘People’ en ‘Planet’. Maar ook voor die boeren is het innovatielab. Zo gingen zeven boeren uit Zuid-Twente mee op een studiereis naar Frankrijk en Italië om te daar kennis te nemen van lokale goed functionerende ketenstructuren. Wat ze gezien hebben, proberen ze nu te vertalen in mogelijkheden voor hun eigen lokale situatie.” januari – 2017 | EKOLAND

interview

Innovatielabs rond zes thema’s In het agro&food programma gaat het om zes thema’s: gezond produceren (antibioticareductie), duurzame voedselbodem (versterken van de veerkracht van de bodem, mestverwerking en precisielandbouw), de stal van de toekomst (stallen toegepast op de natuurlijke behoeften van het dier), waardevolle voedselketens (nieuwe eiwitten, korte afzetketens), natuurrijk ondernemen (natuurinclusieve landbouw) en de boer als buur. Ondernemers, onderzoekers, onderwijs en overheden dagen elkaar uit om in innovatielabs oplossingen voor vraagstukken op deze zes terrein te ontwikkelen. In een innovatielab staat een duurzaamheidsvraagstuk centraal, willen ondernemers koploper worden en is kennisdeling de standaard. De provincie faciliteert en is co-financier. De innovatielabs worden ondersteund door partijen uit het bestaande innovatie-ecosysteem, kennispoort regio Zwolle, Oost NV, het Veterinair Kenniscentrum Oost Nederland en Natural Lifestockfarming.

Welke rol ziet u specifiek voor de biologische landbouw in Overijssel? “Om te beginnen wil ik opmerken dat het jammer is dat de biologische sector met een aandeel van twee procent nog zo klein is in Overijssel, terwijl de markt voor bio zo sterk groeit. Ik zeg er overigens gelijk bij dat ondernemers daar wel op inspelen. Terugkomend op de vraag, op 1 januari 2017 gaat de nieuwe wet Natuurbescherming in, waarmee de provincie verantwoordelijk wordt voor het beleid. Voor een deel betaalt de provincie gewoon het onderhoud, maar we zoeken ook partners voor het beheer. Dat biedt mogelijkheden voor bio-boeren omdat die vaak natuurbeheer in hun bedrijfsvoering willen en kunnen integreren. Dat hoeft niet perse op een kleine schaal. Een aansprekend EKOLAND | januari – 2017

Weerribben

“Jammer dat de biologische sector nog zo klein is in Overijssel.”

Foto Bernard Faber

“Een mooi voorbeeld van keteninnovatie is het Overijsselse Wroetvarken. Dit is een samenwerking van zes varkenshouders, slagers en een voerleverancier uit Den Ham, met als gezamenlijk doel het produceren en vermarkten van diervriendelijk geproduceerd varkensvlees van hoge kwaliteit. De overheid heeft geholpen met het bij elkaar brengen van ketenpartners en kennisinstituten. Een ander aansprekend voorbeeld is Ben & Jerry’s. Alle Ben & Jerry’s ijs voor Europa wordt in een fabriek in Twente gemaakt van duurzame Caring Dairy-melk. Het Caring Dairy-programma is voor Nederland doorontwikkeld in samenwerking met CONO Kaasmakers. Het is gericht op het verduurzamen van de hele keten van koe tot ijs en kaas. Nog een laatste voorbeeld van goede ketensamenwerking is Rouveen kaasspecialiteiten, die ook biologische kaas maakt.”

voorbeeld vind ik Weeribben Zuivel. Dat bedrijf is in de afgelopen decennia enorm gegroeid in omvang en omzet, mede dankzij hun samenwerking met Natuurmonumenten en Staats Bosbeheer. Een ander voorbeeld is de Natuurderij die een deel van het natuurbeheer in het IJsselgebied heeft geïntegreerd in de bedrijfsvoering. In het combineren van productie en natuurbeheer liggen misschien ook kansen voor startende jonge bio-boeren zonder land, maar daar ken ik nog geen voorbeelden van.” Hoe is provincie aanwezig op de BioBeurs? Samen met het Agro en Food Innovatie Cluster regio Zwolle en het Veterinair Kenniscentrum Oost Nederland staan we op het Streekplein. Mijn collega Eddy van Hijum komt op 18 januari tussen ’s middags tussen vier en vijf langs. Om burgers van Overijssel te betrekken bij landbouw organiseerden we afgelopen zomer een wedstrijd wie het lekkerste ijsje kan maken. Op de BioBeurs gaan we op 19 januari in de workshop OverHeerlijk de aftrap geven voor een nieuwe wedstrijd. Workshop 45- OverHeerlijk: vermarkten van regionale producten Do 19 jan | 10.30 - 11.30 uur | Meerhal B Met Simone Koggel, Ivo Boerdam. 39

Ekoboerderij de Lingehof biedt ruimte aan tuinderij de Stroom

Tuinbouw draait mee in de vruchtwisseling Met een hele club Warmonderhoffers worden we door André Jurrius meegenomen op de platte kar. Dat heeft hij wel vaker gedaan, mensen mee het land op nemen. Hij vertelt hoe hij hier is neergestreken: “Eigenlijk wilden we in het buitenland beginnen. Via allerlei omzwervingen, in Canada en als assistent-bedrijfsleider op het grootste gangbare akkerbouwbedrijf van Nederland, kwamen we hier terecht, min of meer toevallig vlak naast mijn geboortegrond.” Tekst Klarien Klingen, Romée Marchand foto’s Joris van der Kamp

e Lingehof is een biologisch akkerbouwbedrijf, waar op ongeveer 100 hectare meer dan dertien gewassen worden verbouwd. Een bijzonder onderdeel van de vruchtwisseling is Tuinderij De Stroom, ook wel ‘de groentemeiden’ genoemd. Drie dames pachten drie hectare land van André. Elk jaar verhuizen ze de tuinderij. Het is een bijzonder gezicht om tussen de enorme kuubskisten en big bags met oogst van De Lingehof ook kleine kistjes, groentetassen en zelfs losse groenten te koop te zien in het winkeltje. André wil ondanks de schaal van zijn akkerbouwbedrijf liefst zoveel mogelijk lokaal afzetten. “Mijn lokale afzet is eigenlijk geheel geregeld via de tuinderij. Zij pakken de producten uit de schuur, ik heb er geen omkijken naar.” Maar de belangrijkste reden om samen te werken is de gezelligheid. “In het begin was het hier redelijk eenzaam als biologisch producent, ik zocht wat steun. Die meiden zochten een stukje land en wij hadden land genoeg. Dat was 1+1=3, gewoon doen. Samenwerken. Volgens mij worden we er alleen maar sterker van.” In eerste instantie zaten de groentemeiden niet op het bedrijf, maar gebruikten januari – 2017 | EKOLAND

bedrijfsvoering

ze alleen land van de boerderij. Toen de schuur klaar was, is al snel besloten dat ze erbij mochten komen. Iemand vraagt of André ook bloemrijke randen heeft op zijn bedrijf. “Wil je natuurlijke vegetatie zien?” Lachend neemt hij ons mee naar het stuk grond van de groentemeiden, dat er wat minder strak bijligt dan zijn eigen akkers. “Heeft het samenwerken ook nadelen? Ja, soms wel. Je kunt elkaar ook in de weg zitten. De tuinderij maakt over het algemeen meer onkruid dan wij akkerbouwmatig doen, dus er komt altijd wel een beetje ‘verleden’ naar boven. Maar dat is het mij wel waard. Het samenwerken zorgt ervoor dat je bedrijfsvoering makkelijker loopt. Als zij een keer iets hebben ben ik er voor hen, en andersom. En als je koffie gaat drinken heb je een ruimte vol mensen. Anders zit je daar maar in je eentje op een leeg stel banken.” Vastgoedontwikkelaar Jos van Leussen studeerde ooit aan de WUR, maar 15 jaar later was in zijn leven weinig groens meer te bespeuren. Jos hernieuwde zijn passie voor groen via de deeltijdopleiding van de Warmonderhof. “Ik wilde boer worden. Ik ging minder werken, en vertelde iedereen in mijn netwerk dat ik buiten aan de slag wilde. Zo kreeg ik het idee om mijn ervaring als projectontwikkelaar te combineren met mijn opleiding.” Rond zijn woonplaats Zwolle liggen veel gronden die zijn aangekocht voor woningbouw, maar veel van die huizenbouw is uitgesteld of zelfs afgesteld. De eigenaren – gemeente, banken en projectontwikkelaars – verpachten met losse, eenjarige pacht. “Dat leidt niet echt tot duurzame landbouw,” weet Jos. Hij had een ander idee: zet de gronden in voor biologische stadslandbouw, en wel op flinke schaal. “Vastgoedontwikkelaar BPD bracht al 32 hectare in, de gemeente Zwolle liet ondernemers inschrijven voor

80 hectare, Rabobank en Overijsels Landschap investeren mee.” Jos en een samenwerkingsverband van biologische boeren waaronder melkveehouder Henk Pelleboer dingen ook mee. “We komen dit jaar met de eerste producten onder de naam de Zwolse Stadslanderijen. Spannend, om op zo’n nieuwe manier te starten. Maar het ziet er goed uit, en in dat geval kan ik uit dit project een inkomen genereren.” Ook boerenzonen maken soms een switch, zoals Rob Kleinlangevelsloo met zijn waterbuffels. Rob groeide op het melkveebedrijf van zijn ouders op, maar omdat zijn vader al jong erg ziek werd, is het melken op het bedrijf afgestoten en bleef alleen de kalveropfok. Toen Rob oud genoeg was om het bedrijf voort te zetten, was melken niet meer mogelijk. Dus koos de jonge ondernemer andere wegen. “We zijn gestart met waterbuffels. Daarvoor konden we goed overeenkomsten sluiten met natuurbeheerders en andere grondeigenaren hier in de buurt van Raalte, en zo beheren we de gronden biologisch met een groeiende kudde buffels.” Naast de buffels startten Rob en zijn vrouw Henrieke met de opfok van een eigen kudde koeien om toch weer te gaan melken, kaasmaken en begonnen ze een goedlopende boerderijwinkel. “Met de verkoop van onze kaas, vlees van waterbuffels en andere biologische producten halen we een goed inkomen. En wonnen we vorig jaar op de Bio-beurs de prijs voor beste biologische boerderijwinkel,“ vertelt Rob trots.

Die meiden zochten een stukje land en wij hadden land genoeg.

Op de komende Bio-beurs delen zowel André, Jos als Rob graag hun ervaringen tijdens de Landmarkt. Kom je ook? Meer lezen? Download Dynamisch Perspectief 2016-1, de Special ‘Land, ruimte voor nieuwe boeren’ van www.toekomstboeren.nl of www.bdvereniging.nl/ruimte

Kom ook speeddaten! Na de workshop om 16 uur: borrel in de IJsselbar. Ontmoet je eigen toekomstboer of ervaren ondernemer waar je kan starten. Kom speeddaten en stel je vraag. De ‘Landmarkt, geef ruimte aan een nieuwe boer’ wordt georganiseerd door de Toekomstboeren, Landgilde, St. van Akker naar Bos, het NAJK en de Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding. Geef je op via www.toekomstboeren.nl en maak kans op een vrijkaartje voor de Bio-Beurs.

Workshop 37- Landmarkt, geef ruimte aan een nieuwe boer Do 19 jan | 14.30 - 16.00 uur | Hanzezaal Met Jos van Leussen, Rob Kleinlangevelsloo en Andre Jurrius Plus de Groentemeiden, Mariska Slot en Maria van Boxtel Aansluitend borrel en speeddaten in de IJsselbar

EKOLAND | januari – 2017

E 243

handel & Afzet

Instrumenten voor onderscheidend vermogen biowinkels?

Benchmark, opleiding & winkelcertificering Biologische winkelformules en zelfstandige biowinkels sluiten de gelederen. Er bestaat een gezamenlijke behoefte om de positionering van biologische speciaalzaken scherp en herkenbaar te maken. Het EKO-winkelprogramma stelt minimale eisen op zes gebieden van duurzaamheid, zoals winkelassortiment, energieverbruik, gezondheid en sociaal & eerlijke bedrijfsvoering. Daarnaast willen winkeliers van elkaar leren en ontdekken waarin ze goed of minder goed scoren. Tekst Leen Janmaat

omende jaren gaat het gehele winkellandschap sterk veranderen. Dat is de overtuiging van hoogleraar Marketing Kitty Koelemeijer. Door de beschikbaarheid van computers en digitale hulpmiddelen verandert het gedrag van de consument. Het aantal webwinkels groeit sterk waardoor stenen winkels omzet inleveren. Hoewel deze verschuiving vooral in andere retailsectoren speelt, zal ook de voedingssector hiermee te maken krijgen. Ook biologische winkels zullen op deze verandering moeten inspelen. Een kernvraag daarbij is hoe je als biologische winkelier klanten kunt ontzorgen en aan je winkel kunt binden.

‘Het EKOwinkel programma biedt consumenten acht zekerheden.’

Duits onderzoek heeft laten zien dat biologische winkels zich – in Duitsland althans – kunnen onderscheiden door verduurzaming. Dit onderzoek diende als inspiratie voor vernieuwing van het EKO-winkelprogramma. Dit is een gezamenlijke inspanning van de drie grote winkelformules, de Biowinkeliersvereniging en enkele zelfstandige winkeliers. Het nieuwe programma biedt consumenten acht zekerheden. Het gaat om zekerheden inzake zes duurzaamheidsthema’s, waaronder energie, afval, gezondheid en sociaal & eerlijk. Doormiddel van het EKO-winkelcertificaat kunnen winkeliers aan hun klanten laten zien dat zij hun verantwoordelijkheid nemen in duurzaamheid. Het EKO-keurmerk voorziet in borging door controle en certificering,

EKOLAND | januari – 2017

Prof. dr. ir. Kitty Koelemeijer is hoog leraar Marketing en leidt het Marketing and Supply Chain Management Cluster aan Nyenrode Business Universiteit. Hiernaast vervult Koelemeijer een aantal commissariaten. Ze is een regelmatige spreker op conferenties en zakelijke bijeenkomsten. Zo ook op de Biobeurs 2017

waarmee het vertrouwen van de consument gewonnen kan worden. Opleiding en training van staf en personeel is een ander belangrijk instrument voor verduurzaming. Inmiddels is er een e-learning platform voor biowinkelpersoneel beschikbaar. Het e-learning programma wordt beheerd door Bionext en is het resultaat van een internationaal samenwerkingsproject vanuit het Erasmusfonds. Een benchmark helpt winkeliers om te bepalen welke volgende stappen zij kunnen zetten in duurzaamheid. De benchmark vergelijkt de prestaties van de eigen winkel met de gemiddelde prestaties van andere winkels. Deze vergelijking geeft een heldere onderbouwing voor het kiezen en communiceren van het onderscheidend vermogen van de winkel op vlak van duurzaamheid. Workshops 4- EKO-keurmerk: nieuwe positioneringskansen voor de speciaalzaak en biologische merken Wo 18 jan | 15.30 - 17.00 uur | Hanzezaal Kitty Koelemeijer en Bavo van der Idsert. 16- Verduurzaming winkels via EKO winkel certificering en e-opleiding Woe18 jan | 14.00 - 15.00 uur | Meerhal B Rene Heusschen en Marian Blom 43

Een mooi groen erf is het visitekaartje van de agrarische ondernemer Een bloeiende fruitboom, een meidoornhaag of een lijsterbes op het erf. Wie wil dat niet? Groen ingerichte erven geven ons landschap sfeer en kleur. En ze zijn het visitekaartje van elke boer-ondernemer. Stichting Landschapsbeheer helpt boeren met het vergroenen van hun erf en het bijkomende onderhoud. Tekst Edward Timmerman Foto’s St Landschapsbeheer Gelderland

Maak je erf groen! D ‘Het is belangrijk om autochtone bomen en struiken te planten.’

e kunst is om een streekeigen erf zo in te richten met bomen en struiken dat het een eenheid vormt met het omringende landschap. Zo vind je op een erf in het Overijsselse kampenlandschap veelvuldig de eik aan, terwijl in het rivierengebied de es de meer beeldbepalend is. Het aansluiten van de erfinrichting bij het landschap helpt om het landschap begrijpelijker en leesbaarder te maken. Op die manier draagt het nadrukkelijk bij aan het versterken van de identiteit. Mensen voelen zich beter in een passend en aantrekkelijk landschap. Boerenerven kunnen de parels zijn in een streekeigen landschap. Elk boerenerf is anders maar in grote lijnen is de opbouw hetzelfde. Ieder erf bestaat uit een boerderij met daaromheen bijgebouwen, schuren en stallen. Met een opslag voor mest en kuilvoer, machines en een parkeerplaats ogen veel boernerven tegenwoordig nogal rommelig. Het aanplanten van heggen, bomen en struiken levert echter een aantrekkelijke inpassing van het bedrijf in de omgeving. Een traditioneel kenmerk van het boerenerf is de scheiding tussen ‘voor’ en ‘achter’. Deze scheiding had te maken met de taakverdeling tussen de boer en de boerin. Oorspronkelijk was de vrouw verantwoordelijk voor

het erf rondom het woongedeelte en de man zwaaide de scepter in het gedeelte waar het boerenbedrijf gerund werd. De voor- en achterkant worden nog altijd door een denkbeeldige lijn tussen de verschillende gebouwen van elkaar gescheiden en zijn zichtbaar in het voorkomen van beplantingselementen. Vroeger was er vaak een moestuin, een boomgaard, een bleek en een weide voor jongvee. De verschillende onderdelen werden van elkaar gescheiden door meidoornhagen. De doornen daarvan hielden ongewenste gasten buiten, of het vee juist binnen. Grote bomen gaven schaduw. Zo hebben heggen, houtwallen, elzensingels en poelen allemaal een verhaal. De rij knotbomen leverde de boer niet alleen hout, maar diende ook als grensafscheiding. De walnoot voor het huis gaf schaduw, maar hield ook muggen op afstand. Het geriefhoutbosje leverde (en levert!) brandhout maar ook hout voor de stelen van gereedschap, bezems en rijshout voor de bonen in de moestuin Zo had ieder element op het boerenerf een functie. Deze kenmerken vormen ook tegenwoordig nog de basis voor een hedendaagse inrichting. Behalve ‘streekeigen’ zijn ook ‘autochtone herkomst’ en ‘biologisch’ belangrijke criteria voor het bestellen van plantmateriaal. Het is belangrijk om bij aanschaf januari – 2017 | EKOLAND

bedrijfsvoering

Foto Mirjam Langelaar

Mensen voelen zich beter in een passend en aantrekkelijk landschap. Foto Han Bouwmeester

SLG zorgt vanaf 1987 voor een landschap waarin zowel mens, plant als dier zich prettig voelen. Dit doet zij samen met 8000 vrijwilligers en bewoners in het buitengebied die hun erf willen inrichten. SLG is onderdeel van LandschappenNL, de koepel van alle provinciale stichtingen landschapsbeheer.

van nieuwe bomen en struiken autochtoon plantmateriaal te gebruiken. Autochtoon wil zeggen bomen en struiken die van nature voorkomen in een bepaald gebied. Het belang van autochtoon plantmateriaal is dat de zaden waaruit het plantmateriaal wordt gekweekt ook daadwerkelijk in het oorspronkelijke leefgebied van die soort worden geoogst. Daardoor bloeit een struik bijvoorbeeld precies op het moment dat de insecten die gebruik maken van die bloei in optimale hoeveelheden aanwezig zijn. Een perfect samengaan dus van plant en dier en een versterking van de biodiEKOLAND | januari â&#x20AC;&#x201C; 2017

versiteit. De stichtingen voor landschapsbeheer kunnen boeren hierover adviseren en ook de helpen bij de bestelling van het plantmateriaal. Het beheren en onderhouden van de aangeplante erf,- en landschappelijke beplanting kan best arbeidsintensief zijn. Wanneer het gaat om beplanting die de landschappelijke en biodiversiteitswaarde van de boerderij extra versterkt dan kan dat aanleiding zijn om het beheer samen met vrijwilligers op te pakken. De regionale stichtingen voor landschapsbeheer hebben veel ervaring met het werven en trainen van vrijwilligers en helpen hierbij graag. Met medewerking van Yvonne Bloemena en Sander Nijhuis van de Stichting Landschapsbeheer Gelderland (SLG). SLG vertelt tijdens de workshop op de Bio-beurs over de waarde van een landschappelijk ingericht erf en over de manier waarop vrijwilligers kunnen helpen om het op de juiste manier te onderhouden.

Workshop 24- Maak je erf groen; aantrekkelijke erven in het buitengebied Wo 18 jan | 15.15 - 16.15 uur | Meerhal C Met Sander Nijhuis en Maaike Raaijmakers

bedrijfsvoering

Biologische bedrijfsopvolging

Regels & wetten Deel 28 Hoe om te gaan met (nieuwe Europese) regelgeving

Hanteer

je eigen spelregels Overlaten, opvolgen of starten: het is een heel proces. Er is geen wetgeving die opvolging belemmert. Het ‘spel’ van bedrijfsopvolging vereist wel spelregels. Neem dan je eigen spelregels, want met een sectorgerichte aanpak geef je biologische grond graag en goed door. Tekst Helmer wieringa | Foto Ekoland

Ik wil opvolgen, maar kom van buiten de landbouw. Hoe kom ik aan drie ton of meer om een bedrijf over te nemen? Ook bij een pachtboerderij is er geld nodig voor vee of een eigen stal van de pachter. Belangrijk is om onderscheid te maken tussen exploitatie, wonen en grond met gebouwen. Elk onderdeel heeft namelijk een eigen wijze van financiering. Voor de exploitatie is geld nodig voor machines, vee of plantmateriaal. Hier spreken we van kortetermijnkrediet, voorfinanciering met abonnementen of crowdfunding met beloning in natura of een klantenkaart. Je organiseert dit met je klanten, leveranciers, beperking van je leefgeld bij de start en krediet bij de bank. Voor grond en gebouwen regel je geld via (kapitaal)leningen of participaties. Dat kan bijvoorbeeld via crowdfunding in kapitaal, of met stichtingen en banken. De banken lenen tegenwoordig bijna nooit 100% van de beheeft u een vraag? Mail die dan naar: kopij@ekoland.nl of hwieringa@landco.nl. Uw vraag blijft anoniem! Voor eerdere en meer antwoorden zie: www.landregels.nl

nodigde kapitaalsinvestering in grond en gebouwen, maar een beperkt percentage van bijvoorbeeld 50 tot slechts 30 procent. De centrale vraag is: wil je zelf eigendom en zeggenschap? De woning kun je apart bekijken. De Nederlandse belastingdienst ziet de eigen woning als ‘privé’: je mag de hypotheekrente van je privé-inkomsten aftrekken. Ook in 2017 mogen ouders of grootouders, tot 100.000 euro belastingvrij schenken voor de koop van een woning. Kortom: knip de vraag van drie ton op in kleinere brokjes, en meestal komt er dan wel een oplossing. Maar geeft die bank dan wel 30 procent? Banken en andere geldschieters zien graag dat je een serieuze en geldzekere ondernemer bent. Vanuit Landgilde bepleiten we daarom dat je snel start als zzp-ondernemer. Je hebt dan tenminste een bedrijf. Je leert je eigen geld te organiseren voor je exploitatie. Je leert omgaan met de geldstroom en met het verschil tussen zakelijke en privéopnames. En je krijgt ‘bedrijfsmiddelen’ zoals machines, vee, bezorgbus of kuubskisten. Een bank of geldschieter snappen dat je bedrijfsplan

voor opvolging of grondaankoop geen papieren plan is. Met een jaarrekening van je eigen bedrijf waarop eigen vermogen in machines of vee is opgenomen, zijn banken veel eerder bereid jou als een serieuze ondernemer te zien en je geld te lenen. Het bedrijf waar ik denk te gaan opvolgen wil me in loondienst nemen. Wat is het voordeel van loondienst? Bedrijven willen graag medewerkers in loondienst, vooral voor de zekerheid van arbeid en ‘gezag’. Voor de medewerker – jou dus - is loondienst gemakkelijk: je krijgt regelmatig geld op je bankrekening, en een ziekteverzekering en pensioen. Wil je ondernemer worden? Durf dan zzp’er te zijn. Mislukt je ondernemerschap, dan kun je altijd nog in loondienst. Andersom is lastiger. Helmer Wieringa is partner in Land & Co

Workshop 10- Bedrijfsopvolging, hoe doe je dat? Wo 18 jan | 15.15 - 16.15 uur | Meerhal A Met Helmer Wieringa en Maria van Boxtel januari – 2017 | EKOLAND

Biohuis

Voor en door biologische boeren en tuinders

biohuis

vijf jaar Biohuis

In maart 2012 werd het Biohuis opgericht. Het doel was om de belangenbehartiging van de biologische primaire sector in één landelijke organisatie te bundelen. Hoe vertegenwoordigt Biohuis de biologische boeren? Tekst Maria Buitenkamp | FOTO Arend Zeelenberg

iohuis is een vereniging, waarvan alleen biologische boeren en tuinders lid kunnen worden. Op de algemene ledenvergadering (ALV) stellen de leden elk jaar het beleid vast. De ALV vindt meestal plaats aan het begin van de Bio-beurs. De leden benoemen het bestuur, dat momenteel bestaat uit zes bestuursleden. Alle bestuursleden van het Biohuis runnen zelf ook een biologisch landbouwbedrijf.

land zijn aangesloten bij het Biohuis en doen mee in de Bioraad. Van Groene Geit tot Biovarken, van biologische ZLTOleden tot Biowad. Veel uitvoerend werk wordt gedaan door het Biohuisbestuur en secretaris Arend Zeelenberg, vaak in samenwerking met bestuurders, leden en medewerkers van de aangesloten organisaties. Ketenorganisatie Bionext doet veel uitvoerend werk voor de hele sector (zie hieronder).

De Bioraad is het centrale adviesorgaan van het Biohuis en vormt de basis voor het werk van het Biohuis door het jaar heen. Het Biohuisbestuur overlegt meerdere malen per jaar met de Bioraad over de aanpak van belangrijke vraagstukken in de biologische sector. Bijna alle sectorale en regionale organisaties van biologische boeren en tuinders in Neder-

Een deel van de Biohuisleden is zowel lid van een biologische sectororganisatie, zoals Natuurweide, Prisma of BPV, als ook van LTO. De afspraak is dat het Biohuis de centrale rol vervult in de biologische belangenbehartiging voor alle boeren en tuinders, waaronder ook alle biologische LTO-leden. Biohuis is een onafhankelijke organisatie met eigen contacten naar bui-

ten, zoals met Kamerleden. Het werk van LTO bestrijkt de hele landen tuinbouw, Biohuis kan daarom desgewenst hulp inroepen van LTO-medewerkers. Verder nemen Biohuisbestuurders deel aan de overleggen van LTO Dier en LTO Plant, om ook daar de biologische belangen in te brengen. Na vijf jaar zijn dus feitelijk alle belangen van biologische boeren en tuinders binnen het Biohuis gebundeld. Bijna alle Biohuisleden betalen hun contributie via de aangesloten organisatie. Een kleine groep leden is niet lid van een aangeslo-

‘De inbreng van de Bioraad vormt de basis voor het werk van het Biohuis.’ ten organisatie en betaalt de contributie rechtstreeks. Op woensdag 18 januari a.s. zijn alle leden welkom op de jaarlijkse ALV van het Biohuis in Zwolle. Uniek voor de biologische sector is de samenwerking tussen de verschillende schakels in de keten via ketenorganisatie Bionext. Bionext wordt bestuurd en mede gefinancierd door de boeren van het Biohuis, de handelaren van BioNederland (Voorheen VBP) en de winkeliers van de Biowinkelvereniging. Medewerkers van Bionext voeren taken uit voor deze drie organisaties op het gebied van beleid, voorlichting, onderzoek en regelgeving. Bionext organiseert ook consumentenacties en is aanspreekpunt voor iedereen die iets wil met biologisch, van consument tot journalist. Via de rubriek Biohuis Update in Ekoland en de digitale Biohuis Nieuwsbrief blijft u op de hoogte van de activiteiten van het Biohuis. www.biohuis.org www.bionext.nl

Op de foto v.l.n.r. Kees Scheepens, Jaco Burgers, Maria Buitenkamp, Jan Jaap Jantjes, Douwe Monsma, Kees van Zelderen EKOLAND | januari – 2017

Van Marlen: biosector dreigt oorspronkelijke visie te verliezen

Biologisch tussen hoop en vrees In juni hield Ronald van Marlen een indrukwekkende presentatie voor de leden van Bio Nederland. Tijdens de komende Biobeurs spreekt hij voor de boeren van het Biohuis. Het zal opnieuw een wakeup-call zijn, omdat hij bezorgd is over de ontwikkeling en positionering van biologisch in de maatschappelijke context. Ekoland sprak alvast met Van Marlen, die waarschuwt voor zelfgenoegzaamheid nu biologisch een stevige groei doormaakt. Tekst Leen Janmaat | foto Bionext

Wat baart je zorgen? “Waar ik me druk om maak is de ideële erosie die nu plaatsvindt. Dat de markt voor biologische producten groeit, daar kunnen we blij om zijn. Dit voelt comfortabel, maar sust de sector ook in slaap. Vandaar mijn oproep om bewust te worden van datgene waarvoor we tot nu toe hebben gestreden en wat ons eigenlijke bestaansrecht vormt. Dat is niet alleen maar omzetgroei, maar veel meer de behoefte om iets te veranderen vanuit onze eigen missie en visie. Nu de grotere bedrijven biologisch omarmen en opnemen, raken we de verbinding met onze oorsprong kwijt. Waar is het ons om te doen? Dat brengt ons bij de waarden die ooit ten grondslag lagen aan de EU-regels die zijn opgesteld en die nu de randvoorwaarden vormen. Deze wetgeving gaat vooral over Ethiek wordt keurig verpakt ecologie, andere waarden zijn hierdoor naar de achterin certificeringsschema’s, grond gedrukt. Biologisch regelgeving en keurmerken. kan nog steeds op steun rekenen van burgers omdat ze denken dat biologisch staat voor een breder spectrum van waarden naast duurzaamheid ook op sociaal en economisch terrein. In de praktijk laat biologisch het op deze waarden echter vaak afweten, er ligt achterstallig onderhoud te wachten.” 48

Is de pioniersfase niet voorbij? “Pioniers hebben een ondankbare rol omdat zij zich niet aanpassen aan bestaande regimes, ze worden als verstorend gezien. Een biologische boer met visie zit zelf niet te wachten om deel te nemen in een commissie van het ministerie van EZ omdat hij of zij juist staat voor verandering van de structuur. Ze willen ook op maatschappelijk en economisch gebied iets anders. Door zelf mee te werken in het bestaande regime bevestig je de handelswijze van het systeem dat je juist wilt veranderen. In onze neoliberale tijd wordt marktwerking heilig verklaard, andere niet-economische waarden worden door het bedrijfsleven terzijde geschoven. En als de consument vraagt om ethiek en maatschappelijk verantwoord gedrag, wordt dit keurig verpakt in ceratificeringschema’s, regelgeving en keurmerken. Hiermee vrijwaren bedrijven zichzelf om vanuit eigen waarden te handelen met als resultaat onethisch gedrag en streven naar meer groei, meer volume en meer winst. Wat mij opvalt is dat vooral de bio-pioniers vaak vasthouden aan de eigen visie en hun eigen weg zoeken naar de consument. Kortere ketens en participatie van consumenten in het bedrijf, geven antwoord op een anonieme en niet-transparante keten. Ik wijs mijn toehoorders regelmatig op het feit dat we een grote groep burgers achter de waarden van januari – 2017 | EKOLAND

Interview

biologisch hebben staan. Deze zogenaamde cultural creatives laten zich echter niet sturen door regels, conventies en merken. Deze doelgroep loopt dwars door sociale barrières zoals opleidingsniveau en inkomen heen. Er ligt een uitdaging om met deze verontruste groepen aansluiting te vinden.”

Laat je niet inkapselen door bedrijven die niet onze waarden delen.

Waar vinden deze veranderingen al plaats? “Op kleine schaal ontstaan in Nederland initiatieven waarbij boeren en burgers samen optrekken. Maar in landen waar het economisch minder goed gaat, ontstaat meer sociale strijd om het huidige economische regime te veranderen. Dat verzet zie ik in Latijns Amerika en Spanje, men is zich daar bewust dat het huidige systeem onrechtvaardig is en veel mensen buiten spel zet. De pijn die neoliberalisme met zich meebrengt, wordt hier sterker gevoeld. Als we in Nederland niet alert zijn, worden we in slaap gesust. Biologische producten komen volop in het schap van de supermarkt, maar dan maximaal 10 procent duurder dan de reguliere producten. Dit leidt natuurlijk tot grootschaligheid om efficiënt biologische producten te fabriceren. Mijn waarschuwing is: laat je niet inkapselen door bedrijven die niet onze waarden delen. IFOAM werkt als overkoepelende beweging aan de ontwikkeling en vernieuwing van onze waarden. Persoonlijk heb ik wat moeite met de uitgave van Organic 3.0 omdat dit leidt tot innovaties in de richting van de huidige geldstromen. Het

EKOLAND | januari – 2017

erij

houd

At mo sfe

Vee

Biodiversiteit

em Bod

ate W

OORDING • EC TW

Tr & ansp Ra ar pp an or tie tag e Parti cipa tie

uw n-vro n ma te h c e jke r Geli

Goed bestaansniveau Arbe

idsre

ilig

p ha sc en me Ge heid eilig it e dselv Voe evereinit & So

1. A culture of innovation 2. Continuous improvement towards best practice 3. Diverse ways to ensure transparent integrity 4. Inclusive of wider sustainability interests 5. Holistic empowerment from farm to final consumer 6. True value and fair pricing

Productkwaliteit

The 6 key features one by one

al/ l/Afv n riaa Mate minante t ta en Con em ag n a hM sc sti i l Ho

BEST PRACTICE LANDBOUW & HELE WAARDEKETEN

gie

MAATSCHAP PI J

Markt & Handel

MIE • ECOL OG NO O

• IE

es ter ing Loca le Ec &V eerk onomie rach t

LTUUR • VE CU RA

Inv

•

Sustainable Food & Farming Systems

chte

gië

laat de maatschappelijke vraagstukken ongemoeid. De biologische landbouw heeft zich inmiddels sterk ontwikkeld en krijgt erkenning en acceptatie, maar levert in op oorspronkelijke uitgangspunten. Over groei hoeven we ons nu geen zorgen te maken, die zet zich wel door. We zijn echter vergeten de economische groei en wetmatigheden te beschouwen vanuit een breder sociologisch perspectief. Wetenschappers die met een sociologische bril kijken, zien vaak iets anders. Binnen het bolwerk van Wageningen is weinig ruimte voor sociologen omdat het vaak niet aansluit bij het bestaande regime. Wij kijken meer hoe bedrijven en de mensen daarbinnen zich gedragen en dat draagt ook een waardencomponent in zich. Sociologen kunnen ons waarschuwen voor wat er gebeurt als je meegaat in de mores van de huidige markt. Nogmaals als biologische sector hebben we ook een maatschappelijke en sociale verantwoordelijkheid, die dreigen we nu los te laten.” Ronald van Marlen is socioloog en heeft zijn eigen adviesbedrijf, hij vervult bestuursfuncties in Bio Nederland en Stichting Demeter en is actief betrokken bij IFOAM waaronder de Organic World Leadership Course. Hij geeft regelmatig presentaties voor bedrijven en organisaties.

Workshop 2- Oei, ik groei Wo 18 jan | 12.00 - 13.00 uur | Hanzezaal Met Ronald van Marlen 49

Neventakken en overige opbrengsten vitale aanvulling op de melkprijs

Is de biotoeslag wel toereikend? De biologische melkveehouderij kende in 2016 een explosieve ontwikkeling. Bij Skal werden zo’n honderd nieuwe melkveebedrijven voor omschakeling geregistreerd. Aanleiding vormden de val van de reguliere melkprijs, de aangekondigde fosfaatwetgeving en de schijnbaar hoge melkprijs voor biologische melk. Maar hoe stevig is eigenlijk het verdienmodel? Tekst Kees Water | Foto Merel Water

kopart verzamelde samen met DLV-Rundvee Advies voor het vijftiende jaar op rij boekhoudrapporten van de biologische melkveehouderij. Dit biedt een verrassende en intieme inkijk in de financiële structuur en de ontwikkeling van deze bio-sector. Zo is bijvoorbeeld mooi te zien op welk moment de biologische veestapel overstapte van krachtvoer met 80 procent biologische grondstoffen naar 100 procent. Tot 2008 waren de gemiddelde krachtvoerkosten nog geen 5 cent per kg melk, om daarna snel te groeien naar 7 à 8 cent. De laatste drie jaar zijn de krachtvoerkosten verdubbeld tot bijna 10 cent per kg melk. De gemiddeld uitbetaalde biomelkprijs was in de periode 2002-2008 nog maar 37,0 cent per liter. Na 2008 werden de hogere voerprijzen in de prijs redelijk gecompenseerd. De toeslag op de biologische melk

werd in 2013 losgekoppeld van de reguliere melkprijs. Dat is goed zichtbaar geworden in de behaalde resultaten. De laatste drie jaar ligt de gemiddeld uitbetaalde biomelkprijs op 49,8 cent per liter. Er worden gemiddeld ongeveer twee koeien gehouden om te voorzien in melk voor de opfok van het jongvee. Nu het quotum weggevallen is komt dit neer op ongeveer 7.000 euro aan melkomzet per jaar. De ontwikkeling van een biologische vleesmarkt is eveneens goed zichtbaar. Bij de verkoop van biologisch vee kan nu gerekend worden op een goede biotoeslag. Daarmee is in vijftien jaar de omzet en aanwas van de biologische melkveehouders ruim verdubbeld van 2,2 tot bijna 5,0 cent per kg melk. Illustratief is ook dat de extensieve manier van werken leidt tot hoge bewerkingskosten. Dat zijn de kosten voor arbeid en vooral de loonwerk- en mechanisatiekosten. Deze liggen met 10 tot 12 cent per kg melk aanzienlijk hoger dan bij de reguliere collega’s. Wat blijft er onderaan de streep eigenlijk over voor de biologische melkveehouder? Is de biotoeslag wel toereikend? Met een gemiddelde kasstroom van 100.000 euro over de laatste tien jaar blijkt dat biologische boeren een redelijk rendement realiseren. Kijk je wat verder naar de resultaten, dan levert dit toch een heel dubbel gevoel op. De laatste vijf jaar is de kasstroom zelfs iets gegroeid tot € 110.000 per jaar. Na aftrek van privébestedingen, inkomstenbelasting, aflossing en reservering voor vervanging van werktuigen blijft hier ongeveer € 10.000 tot 15.000 van over. Dat is de reserve januari – 2017 | EKOLAND

bedrijfsvoering

en/of ruimte voor ontwikkeling van het bedrijf. Grofweg is dat ongeveer 2,5 cent per kg melk. Eigenlijk niet eens zo veel als je bedenkt dat de ondernemer daarmee tegenslagen op moet kunnen vangen. Zie bijvoorbeeld de muizenschade in Friesland in 2015. Het break-even van de biologische melkprijs ligt bij dit rekenvoorbeeld op gemiddeld 46 cent per kg melk. Analyseren we de resultaten van de biologische boeren nog iets beter, dan valt op dat de gemiddelde overige opbrengsten en neventakken een aanzienlijk deel uitmaken van de omzet. De laatste vijf jaar levert dit samen 15 cent per kg melk op. Deze omzet wordt traditioneel gerealiseerd met inkomsten uit: • inkomenstoeslagen; • vergoeding natuurbeheer (incl. schade faunafonds); • het verleasen van melk (tot vorig jaar); • aangevuld met vergoedingen, verkoop, verhuur en andere incidentele zaken. De neventakken zijn zeer divers, waaronder zorg, recreatie, loonwerk, paardenpensions en schapen. Eerlijkheid gebied te vermelden dat de kosten voor de neventakken veelal niet apart gespecificeerd zijn en dus in de kosten voor de melk meegenomen worden. De Financieel Resultaat, excl BTW (ct per kg melk) Melkgeld Omzet en aanwas Overig Totale opbrengst melkvee

Bio- melkvee, gem/ 5 jr 48,4 5,1 9,9 63,5

Bron: Ekopart en DLV-Rundvee Advies

Totaal voerkosten Veekosten Landkosten Totaal toegerekende kosten Saldo melkvee

11,7 3,8 1,0 16,5 47,0

Saldo neventak Saldo bedrijf

3,7 50,6

Bewerkingskosten Grond en Gebouwen Overige algene kosten Afschrijvingen Totaal niet toegerekende kosten Productieresultaat

11,2 7,1 7,5 8,8 33,3 17,4

Rentekosten Winst van het bedrijf Afschrijvingen Kasstroom

-5,1 12,3 8,8 21,1

Kasstroom totaal bedrijf

€ 109.175

Gemiddelde bestedingsruimte en reserve Kasstroom

Bron: Ekopart

Berekende aflossing: Reservering vervanging werktuigen Prive bestedingen en belasting Reserve Ruimte in het melkgeld (in ct per kg melk) Break even (in ct. per kg melk) EKOLAND | januari – 2017

“Kijk je wat verder naar de resultaten, dan levert dit een heel dubbel gevoel op.”

Per jaar €109.175 €30.000 €15.000 €45.000 3,70 44,71

€90.000 €19.175

toeslagrechten zijn nu gekoppeld aan het GLB-beleid. Bedoeld om verduurzaming te versterken. Toch betreft dit een generieke maatregel waardoor de biologische melkveehouder slechts beperkt wordt bevoordeeld. Het verleasen van melk diende als een extensiveringsmaatregel, maar is komen te vervallen. Natuurinclusieve landbouw, zoals de moderne term luidt, brengt voor biologische melkveehouders weinig nieuws mee. Door het extensieve beheer wordt er binnen het bedrijf reeds veel ruimte voor ontwikkeling van natuur geboden. De huidige biotoeslag dekt deze kosten voor een deel af. Voor meer bijzondere natuur wordt de bedrijfsvoering vaak al gecombineerd met agrarisch of particulier natuurbeheer. Vergoeding gekoppeld aan voorgeschreven natuurdoelen is van wezenlijk belang om dit beheer bedrijfsmatig te kunnen continueren. Geconcludeerd kan worden dat biologische melkveehouders veel ballen in de lucht houden om een goed bedrijfsrendement te kunnen realiseren. Zonder overige opbrengsten en neventakken zou de gemiddelde biologische melkprijs met circa 10-15 cent moeten groeien tot 60-65 cent per kg melk om hetzelfde resultaat te kunnen realiseren. Het gemiddelde verdienmodel binnen de biologische melkveehouderij is tot nu toe vooral gericht op de (bio)diversiteit en in mindere mate op de melkproductie. Voor de biologische melkveebedrijven die zich volledig willen richten op het produceren van melk zal een andere kostenverhouding dan gemiddeld nodig zijn om hetzelfde rendement te realiseren. De aandacht voor en onderscheidbaarheid door duurzame producten blijft onverkort toenemen. Hiermee kan het biologisch product zich goed positioneren. Er zijn dus veel kansen in de markt. Kwaliteitsborging en transparantie zijn daarbij belangrijke sleutelwoorden. Zorgen zijn er ook. Het huidige overheidsbeleid bereidt regelgeving voor waar biologische melkveehouders veel last van kunnen krijgen. Als bij uitvoering van de fosfaatwetgeving de latente ruimte van biologische bedrijven wordt afgenomen, zal dit vooral omschakelende melkveebedrijven, startende bedrijven en bedrijven die in de bedrijfsovername zitten, in een lastig parket brengen. Ook een voorgenomen maatregel om de stikstofproductie van biologisch melkvee forfaitair te gaan toerekenen zal tot productiebeperking kunnen noodzaken. Hoe kansen en bedreigingen concreet gaan uitpakken zal wellicht al deels duidelijk worden in dit nieuwe jaar. Workshop 8+41- Omschakeling melkveehouderij Wo 18 jan | 12.45 - 13.45 uur | Meerhal A Do 19 jan | 13.00 - 14.00 uur | Meerhal A Met Kees Water, Edith Finke 51

om op de lk e w te r a h U bent van

18 en 19 januari, IJsselhallen, Zwolle

Bodem

De meerwaarde van goede afrijping

Vitaal voedsel vergt meer geduld We zijn afhankelijk van wat de bodem ons geeft. Een levende bodem levert levenskrachtige producten en iedere bodem heeft zijn eigen capaciteiten en gebruiksaanwijzingen. Van de zandgrond komen de lekkerste peentjes en kleigrond geeft doorgaans een langere bewaarduur. De opbouw van bodemvruchtbaarheid vraagt echter tijd en geduld. Tekst & FOTO’s Leen Janmaat

an oudsher speelde compost een belangrijke rol in de verzorging van landbouwbodems. De kennis en kunde van het composteren heeft het landbouwbedrijf verlaten. Tegenwoordig verwerken grootschalige compostbedrijven organisch afval tot velerlei soorten compost. In de biologische landbouw wordt groencompost aangemerkt als biologische A-meststof. Gelukkig zijn er nog biologische bedrijven die het composteren als vak beheersen en toepassen. De kwaliteit van compost wordt bepaald door het ingangsmateriaal en het composteringsproces. De hoge temperaturen die compostbedrijven hanteren, hebben te maken met de hygiënisatie: doden van onkruid en ziektekiemen. Iets lagere temperaturen geven meer kans op overleving van zaden, maar komen doorgaans de uiteindelijke kwaliteit ten goede. Daarnaast vraagt het afrijpen van compost de nodige aandacht.

3 jun

16 jun

9 jul

Compostbedrijven hebben meestal onvoldoende geduld en tijd om compost te laten rijpen. De rijpingsfase (zie schema) kan bij voorkeur oplopen tot een half jaar of meer. Er zijn ook tuinbouwbedrijven die compost van minimaal een jaar oud gebruiken. Geduld is ook noodzakelijk in de teelt van voedingsgewassen. Onderzoek toont aan dat in de allerlaatste fase van afrijping er veel verandert in het gewas; er worden dan geur- en smaakstoffen en antioxidanten zoals flavonoïden aangemaakt. Een wortel die niet goed afrijpt is eenvoudiger machinaal te oogsten omdat het loof nog groen is; ook heeft de geoogste wortel een langere bewaarduur. Maar bij het niet voltooien van rijping blijft de kenmerkende peensmaak op de achtergrond. Naast grondslag heeft ook bemesting invloed op de afrijping en de smaak van winterwortel.

23 jul

4 sept

4 okt

Ontwikkelingsfasen van winterpeen onder verschillende bodemomstandigheden. Bron: Jan Bokhorst (LBI/Gaiabodem)

3 jun

16 jun

10 jul

EKOLAND | januari – 2017

25 aug

Over smaak valt niet te twisten, maar hoe ligt dat bij voedselkwaliteit? Vanuit wetenschappelijk perspectief kijken we voornamelijk naar inhoudstoffen. Brixwaarden, vitaminen en andere metingen geven informatie over deze inhoudstoffen. Maar er bestaan nog meer specifieke stoffen met een gunstig effect op onze gezondheid. Hoe meer positieve stofjes zoals antioxidanten, hoe gezonder het product, is de redenering. Er zijn ook nog andere methoden die bijdragen aan kwaliteitsbeoordeling. ViaLight Research meet vooral de lichtkwaliteit. Hoe meer lichtenergie (biofotonen) het voedsel heeft, hoe breder het frequentiespectrum van ons voedsel. Dit vertaalt zich naar voedzaamheid, ofwel: hoe lichtrijker ons voedsel is, hoe meer energie eruit voortkomt. Ook de kristallisatiemethode geeft inzicht in de vitaliteit van voedsel. De kristallisatiepatronen en -vormen geven uitdrukking aan de aanwezige vormkrachten in het product. Biodynamische landbouw gaat ervan uit dat voeding het resultaat is van levensprocessen. Voeding is meer dan een verzameling stofjes. Om voedselkwaliteit te bepalen is het meten van alleen stoffen onvoldoende. Immers, haal je een appel uit elkaar dan weet je de samenstelling in stoffen, maar die stoffen kunnen niet meer worden samengevoegd tot een appel. Het gaat er ook over hoeveel energie je eruit haalt en hoe je je voelt na het eten van (lichtrijk) voedsel. En iedere tuinder weet dat licht de bepalende factor is voor groei en rijping van gewassen. Voor het creëren van een evenwichtige groei met ruimte voor afrijping is goed gerijpte compost een oplossing. Als de bodem op orde is, is ook de plant die erin groeit weerbaar. Leen Janmaat is werkzaam bij het Louis Bolk Instituu

Workshops 7- Top bodemkwaliteit Wo 18 jan | 14.00 - 15.00 | Meerhal A Met Leen Janmaat, Leen Jan Reedijk, Piet van IJzendoorn

1 sept

20 sept

50- Top Voedselkwaliteit, Barstensvol Leven Do 19 jan | 16.45 -17.45 uur | Meerhal B Met Paul Doesburg en Leen Janmaat. 53

Deel 62

Wordt vervolgd Bedrijfscontinuïteit in de biologische landbouw

Succesfactoren van bedrijfsopvolging Bedrijfsopvolging, er komt van alles bij kijken. Opvolgers in de familie of juist buiten de familie nodig? Tijdig het gesprek aangaan, al eerder samenwerken met stagiaires, medewerkers of ZZP’ers en planmatig zoeken blijken succesfactoren. Bij dat zoeken en je bedrijf overdraagbaar maken, helpt de checklist van Landgilde. Op de Bio-Beurs meer ervaringen. Tekst Helmer Wieringa & Maria van Boxtel foto Dick Boschloo

il je je bedrijf overdragen en zoek je of heb je een potentiële opvolger, waarmee je actief in gesprek wil over bedrijfsoverdracht? Dan helpt het om te weten wat je wilt en om de basisgegevens van je bedrijf op orde te hebben. Ook als starter is het handig om te weten wat je wilt of wat je samen met je partner wilt. Landgilde ontwikkelde een checklist voor opvolging voor beide partners apart en gezamenlijk, zodat je gezamenlijk het gesprek aan kan gaan. Waarom doet Landgilde dat? Landgilde is een samenwerking van de BD-Vereniging met haar begeleiders van BD beroepsontwikkeling, de Warmonderhof, Land & Co (coördinatie) en specialisten en andere partijen zoals accountants, notarissen, Stichting BD Grondbeheer en Landwijzer. Al deze partijen willen graag dat biologische bedrijven succesvol worden

voortgezet. Het doel van Landgilde is dus dat overlater en opvolger elkaar weten te vinden op zo´n manier dat het een succes wordt. Dit geldt ook voor starters op nieuwe grond. Zowel de overdrager als de overnemer kunnen zelf als voorbereiding over de vragen nadenken en de benodigde infor-

Het doel van Landgilde is het realiseren van een succesvolle match. matie verzamelen, eventueel met hulp van een begeleider en met inzet van specialisten zoals accountants. Met de checklist maken ze een uitgangsdocument. Dit document stuurt de verwachtingen. Met januari – 2017 | EKOLAND

bedrijfsvoering

Termijnen met beslispunten geven rust en richting aan het proces van opvolging.

Demeterplein 2015

twee uitgangsdocumenten maak je samen het document voor samenwerking of overdracht. Belangrijke onderwerpen uit de checklist van Landgilde voor bedrijfsopvolging zijn: • De kernwaarden: wat zijn de kernwaarden van het bedrijf die je wilt doorgeven? Wat zijn de nieuwe kernwaarden? • Wonen: wil je perse in de bedrijfswoning blijven wonen en welke consequenties heeft dit dan? Wat zijn de woonwensen en -mogelijkheden van opvolgers? Wanneer, waar en voor welke prijs? • Verdienen: hoe gaan jullie het bedrijf exploiteren? Proefperiode, geleidelijk afbouwen, abrupt stoppen? Wie is wanneer verantwoordelijk. Boekhouding helder, op orde en gezamenlijke beginen eindbalans vaststellen. Wat is de prijs voor exploitatiezaken zoals machines en dergelijke? EKOLAND | januari – 2017

• Vermogen: zijn privéfinanciën opgeschoond en zijn de verwachtingen betreffende waarde (agrarische waarde, marktwaarde) helder voor de hele familie? Bereid om overdracht te faseren? Pensioenverwachtingen, ook te faseren? Taxatie en rentabiliteitswaarde helder voor opvolger? Prijs bepalen en even tueel faseren. • K lanten en maatschappij: vasthouden klanten en relaties in de keten, wat is belangrijk en wanneer overdragen? • Financiering en fiscus: recente balans helder, privéfinanciën opgeschoond? Overdrachtswaardering voorleggen aan accountant of fiscus, dit moet kloppen. • Juridische en fiscale vormgeving: mogelijk tijdelijk gezamenlijk bedrijf in exploitatie (bijv. in een maatschap), fiscale consequenties. • Check daarnaast nog de risico’s van gezondheid, markt en afzet, ervaring. • Maak spelregels voor het gesprek: wie nemen wanneer deel, wat is vertrouwelijk, wanneer adviseurs en accountants inschakelen. • Communicatie: moet je zoeken buiten de eigen familie? Maak dan afspraken over de termijn van werving en selectie, gespreksronden en proefperiode plus vertrek. Bespreek wanneer je wat aan wie vertelt. En vergeet niet successen te vieren! Naar onze ervaring - met een drietal bedrijven op deze wijze overgedragen in 2016 en op dit moment zo’n 10 bedrijven in begeleiding - helpt het erg om rust en richting aan opvolging te geven via termijnen met beslispunten, zowel voor de overdrager als overnemer. Alsof je voor een niet-agrarisch bedrijf een nieuwe directeur zoekt met een sollicitatieprocedure. Bij overlaters is een eerste actie het bedrijf gereed te maken voor overdracht. Klopt alle informatie, dan is je familie ´afgetikt´. Om scherp te krijgen wat de mogelijkheden zijn, adviseren wij opvolgers of starters het voeren van een intakegesprek. Is je bedrijf overdraagbaar, dan kan openbaar of besloten worden gezocht. Op www.landgilde.nl kan iedereen een oproep plaatsen. Jij als ondernemer en de

Kom ook speeddaten. Na de workshop Landmarkt om 16 uur: borrel in de IJsselbar. Ontmoet je eigen toekomstboer of ervaren ondernemer waar je kan starten. Kom peeddaten en stel je vraag. De ‘Landmarkt, geef ruimte aan een nieuwe boer’ wordt georganiseerd door de Toekomstboeren, Landgilde, St. van Akker naar Bos, het NAJK en de Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding. Geef je op via www.toekomstboeren.nl en maak kans op een vrijkaartje voor de Bio-Beurs.

begeleider zoeken dan samen naar een passend bedrijf en starten gesprekken met als beoogd eindresultaat een samenwerkingsovereenkomst. Tijdens de samenwerking of als je je bedrijf runt: neem deel aan de intervisiegroepen van BD beroepsontwikkeling, ze zijn er voor jongeren en ervaren ondernemers. Of kom naar de workshops over bedrijfsopvolging op de Bio-beurs, want tijdig beginnen verhoogt de kans op een succesvolle voortzetting van je biologische bedrijf. Maria van Boxtel en Helmer Wieringa zijn partner in Land & Co en mede-initiatiefnemers van Landgilde Zoek je opvolging of mensen voor je biologische bedrijf? Kijk op www.landgilde.nl of sluit je aan op Facebook.com/bioboeren land en co voor directe uitwisseling. Bezoek Landgilde op het Demeterplein, ook op afspraak met Helmer Wieringa via hwieringa@landco.nl.

Workshops 10- Bedrijfsopvolging, hoe doe je dat? Wo 18 jan | 15.15 – 16.15 uur | Meerhal A Met Maria van Boxtel en Helmer Wieringa

58- Community Supported Agriculture: hoe doe je dat? Do 19 jan | 11.45 – 12.45 uur | Meerhal D Met Yolande Koot en Maria van Boxtel

37- Landmarkt, geef ruimte aan een nieuwe boer Do 19 jan | 14.30 - 16.00 uur | Hanzezaal Met Jos van Leussen, Rob Kleinlangevelsloo en Andre Jurrius Plus Mariska Slot, Maria van Boxtel en de Groentemeiden Aansluitend borrel en speeddaten in de IJsselbar

Ketenregie is en blijft noodzakelijk

Rabobank: bio-perspectief gunstig Bioboeren merken de toenemende vraag naar biologische producten al jaren. Deze groei betekent naast goede marktvooruitzichten voor de retail, ook groeiende afzet voor de biologische landbouwers. Voorwaarde is wel dat de groei van vraag en aanbod op elkaar afgestemd blijft. Dat concludeert de Rabobank. GfK consumentenonderzoek concludeerde onlangs dat de bewuste consument vooral kiest voor biologisch vanwege het gezondheidsimago en het milieuaspect. De consument vertrouwt erop dat producten met een keurmerk eerlijke en verantwoord zijn geproduceerd. 68% van de Nederlanders kocht het afgelopen half jaar biologische producten, waardoor de afzetmarkt voor biologische boeren in Nederland groeit. Dat maakt biologisch ondernemen populair vanuit idealistische én financiële motieven. Eind 2015 waren er ongeveer 1.500 gecertificeerde biologische bedrijven. Dat jaar zijn er nieuwe 137 landbouwbedrijven bijgekomen. Dit terwijl het aantal gang-

Call Core Organic Cofund geopend

Core Organic is een samenwerkingsverband tussen 19 landen die streven naar goed Europees onderzoek voor de biologische landbouw en voeding. Nederland neemt hier aan deel en heeft bijna een miljoen euro ingelegd in de pot van meer dan 14 miljoen. De helft daarvan heeft het Ministerie van EZ toegekend, het NWO de andere helft. Het geld zal worden toegekend aan internationaal onderzoek dat de biologische landbouw en voeding in de EU ten goede 56

bare landbouwbedrijven juist krimpt. De groei van het bio-areaal zet dit jaar door tot 60.000 hectare, inclusief bio-areaal in omschakeling. Melkveehouders vormen de grootste groep ondernemers die omschakelen naar biologische landbouw. De meeste bedrijven bevinden zich in de Flevolandse gemeenten Dronten en Noordoostpolder. Op een derde en vierde plek staan de Gelderse gemeenten Ede en Barneveld. De locaties Flevoland zijn aantrekkelijk voor biologische boeren vanwege geschikte grond en een positieve houding van de lokale politiek ten opzichte van biologische landbouw. In Gelderland speelt de bedrijfsomvang een rol. Als schaalvergroting

komt. Voorstellen kunnen tot 1 maart via de website www. eracall.eu worden ingediend door consortia met partners uit minstens vijf van de deelnemende landen. Het bijzondere aan dit samenwerkingsverband is dat de selectie van projecten gezamenlijk gebeurt, maar dat de onderzoekers door de eigen nationale overheden worden betaald. Voor onderzoekers en geïnteresseerden is het daarom belangrijk om, naast de Core Organic-eisen ook de nationale voorwaarden voor financiering goed te lezen. Meer op www.coreorganic.org.

Bescheiden marktaandeel bio in Vlaanderen Volgens een eerste meting is de markt aan duurzaam voedsel in Vlaanderen in 2015 goed voor minstens 418 miljoen euro. Daarmee neemt duurzaam voedsel een marktaandeel van bijna

niet meer mogelijk is, kan omschakelen naar biologisch een aantrekkelijk alternatief zijn. Zoals gezegd is het marktperspectief voor biologische landbouw gunstig. De populariteit van biologische landbouwbedrijven blijkt ook uit het stijgende aantal financieringsverzoeken dat de Rabobank ontvangt. Toch is ongebreidelde groei van dit biologische landbouw niet gewenst. Ketenregie is en blijft noodzakelijk om vraag en aanbod goed op elkaar af te laten stemmen. Een te groot aanbod is nadelig voor de prijsvorming. Bovendien is enkel omschakelen vanuit economische motieven riskant.

5% in de totale voedingsmarkt in. Ter vergelijking: in Nederland, waar de meting al langer gebeurt, bedraagt het aandeel in 2015 8%. De vraag naar bio neemt toe, maar het marktaandeel blijft met 2% voorlopig zeer klein. Dat blijkt uit de studie Dagelijkse kost, duurzame kost?,

een achtergrondrapport bij het Landbouw- en Visserijrapport 2016, dat onlangs onder de titel Voedsel om over na te denken is verschenen. Duurzaam voedsel wordt gedefinieerd als ‘voedsel waarbij tijdens de productie en verwerking meer rekening is gehouden met milieu, dierenwel-

zijn en/of sociale aspecten dan wettelijk verplicht is.’ Duurzame consumptie kan een hefboom zijn voor de verduurzaming van het gehele voedselsysteem. De duurzaamheid van onze voedselconsumptie in kaart brengen, is een eerste logische stap. Omdat er in Vlaanderen geen structurele, periodieke opvolging van duurzame voedselkeuzes bestaat, lanceert het Departement Landbouw en Visserij een ontwerp van monitoringsinstrument en een nulmeting van duurzame voedselkeuzes in Vlaanderen anno 2015. De Nederlandse Monitor Duurzaam Voedsel van de Universiteit Wageningen is een belangrijke bron van inspiratie geweest.

Bio-bedrijven willen restafval nuttig inzetten Geert Sol van Aeres Hogeschool Dronten wil een verdienmodel voor restafval van pompoenen, januari – 2017 | EKOLAND

marktberichten aardappelen, wortel en uien. Dat meldt De Drontenaar. Met dit ‘afval’ kan volgens hem best geld verdiend worden. Hij hoopt de afvalstromen om te zetten naar hoogwaardige producten. Vier bedrijven hebben hun medewerking al verleend aan het project, waarvan drie uit Biddinghuizen: Aalderink (biologische uien), Kees van Woerden (biologische akkerbouwbedrijf) en Schaap Holland (biologische en conventionele aardappelproducten). Ook sorteerbedrijf in voornamelijk uien Gebroeders van Liere levert een bijdrage. In juni volgend jaar hopen de deelnemers een werkbaar verdienmodel te hebben.

Wordt biologisch de norm in Frankrijk? De verkoop van biologische voeding in Frankrijk is enorm gestegen, met een toename van wel 20% in 2016. Dat meldt Ecosalon. Frankrijk was de grootste gebruiker van gewasbeschermingsmiddelen, met wel 78.000 ton fytosanitaire

Bast was eerder onder andere Financieel Directeur van Tree of Life en heeft brede ervaring en kennis van de levensmiddelensector. Met het benoemen van een nieuwe Algemeen Directeur zet De Nieuwe Band een volgende stap om de organisatie verder te versterken en de ambities van de biologische groothandel te verwezenlijken. producten op de Franse velden. De verkoop van biologische producten zal dit jaar 6,9 miljard euro bereiken. Het biologische landbouwoppervlak is toegenomen tot 1.570.000 hectare, dit is 5,8% van het totale landbouwoppervlak. In de eerste helft van dit jaar openden wel 200 gespecialiseerde biologische winkels hun deuren.

Arie Bast nieuwe directeur De Nieuwe Band Arie Bast is vanaf 1 februari 2017 de nieuwe Algemeen Directeur van coöperatieve groothandel De Nieuwe Band. Arie

‘It’s the food, my friend!’ 2017 Voor de achtste keer op rij komt er dit voorjaar een serie landbouw- en voedseldialogen in de Rode Hoed in Amsterdam onder de titel It’s the food, my friend! Dit jaar gaat het over de transitie van ons voedselsysteem: vernieuwers aan het woord. Landbouw en voedsel worden in verband gebracht met grote maatschappelijke problemen zoals verlies van bodemvruchtbaarheid en biodiversiteit, uitstoot van broeikasgassen, sociale desintegratie en naast honger ook welvaartsziekten. Toch zijn

er ook hoopgevende initiatieven en ontwikkelingen. In deze nieuwe, achtste serie landbouw en voedseldialogen wordt ruimte gegeven aan inspirerende denkers en doeners die het grotere plaatje zien en oplossingen zien of al in praktijk brengen. Meer informatie op de website van de Rode Hoed.

Deense bio-export breekt weer record De Deense export heeft wederom een record gebroken. In 2015 had de Deense biologische export een waarde van 270 miljoen euro, 15% hoger dan het voorgaande jaar. Hiermee wordt voor het tiende jaar op rij het record verbroken. Dat meldt The Copanhagen Post. Prognoses voor 2020 zijn 67 miljoen euro hoger bijgesteld naar 470 miljoen euro. De vraag naar biologische producten neemt wereldwijd toe en steeds meer retailers en groothandelaren richten zich op Denemarken.

Biohuis update Nieuwe aanpak met Skal input lijst Biohuis heeft intensief overleg gevoerd met Skal over de zogenaamde ínputlijst’. Sinds enige tijd kunnen leveranciers hun producten, ‘inputs’ zoals meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen, laten beoordelen door een onafhankelijk instituut, FiBl Zwitserland. Dat moet vanaf april 2017 leiden tot één voor iedereen toegankelijke lijst met goedgekeurde ‘inputs’. Daarna kunnen producten die niet op de inputlijst staan, niet meer gebruikt worden - tenzij de gebruiker zelf aantoont dat het product aan alle criteria voldoet. De lijst zal periodiek een update krijgen. EKOLAND | januari – 2017

Leveranciers moeten voor 10 februari 2017 een aanvraag indienen. De ‘inputlijst’ moet meer duidelijkheid en zekerheid geven. Maar in de overgangssituatie zullen er ongetwijfeld vragen en problemen opdoemen. Biohuis houdt hierover nauw contact met haar aangesloten organisaties en Skal, zodat mogelijke problemen tijdig worden gesignaleerd en opgelost.

Kleine bedrijven tarieven Hebt u een 100% biologisch klein bedrijf, dan kunt u korting op het Skal tarief krijgen. U moet dit ieder jaar opnieuw aanvragen! Dat moet vóór 15 januari 2017 met een formulier op de Skal

website. Ook het Biohuis heeft een contributie regeling voor kleine biologische bedrijven. Neem daarvoor contact op met Biohuis of uw biologische sectororganisatie. Zie www.biohuis.org/organisatie.

Red de biokoe Zoals bekend stemde de Tweede Kamer in december over de fosfaatwetgeving, waarbij grondgebonden bedrijven zouden worden ontzien. Voorstellen om bioboeren geheel te ontzien, haalden geen kamermeerderheid. Wel werd een amendement aangenomen voor knelgevallen, waarbij biologische bedrijven expliciet genoemd werden. De Natuurweide en Biohuis richten zich nu op de Eerste

Kamer die er in februari over gaat spreken. Ook gaan Biohuis en Natuurweide kijken hoe de sector biologische knelgevallen kan helpen. Bent u melkveehouder en komt u in de knel door de fosfaatregels en de ‘fosfaatdeal’ van de zuivelindustrie, mail dan naar info@biohuis.org en gerbenbraakman@denatuurweide.nl. Het bestuur van de Natuurweide geeft biologische melkveehouders daarnaast in overweging om hun samenwerking met plantaardige bedrijven in de vorm van een pachtcontract te gieten. Voor vragen daarover kunt u contact opnemen met De Natuurweide. De petitie blijft nog online, zie reddebiokoe.petities.nl. 57

H 308

De Treffler eg, egt de beste!

K 310

(pas op voor levertijden, bestel snel)

Jeroen Hak - biodynamische zorgtuinder

Laat je inspireren op de bio-beurs 18 & 19 januari 2017 IJsselhallen Zwolle

Kijk op www.kopersporen.nl voor een uitgebreide catalogus

PKS-tuingereedschap van nature beter! PKS-tuingereedschap van brons werkt gemakkelijker, roest niet en is beter voor de grond Kopersporen • Sparrenlaan 5 • 9401 RA Assen • tel: 0592-319402

Producten direct van de biologische boer is een onderscheidend horecaconcept. Teler Jeroen Hak en sterrenkok Jonathan Zandbergen zijn hiervan een prachtig voorbeeld. Nieuwsgierig waar jouw kansen liggen?

Koop nu je tickets op www.bio-beurs.nl

lifestyle

Wat wil de bio-consument? Meer aanbiedingen of smakelijke streekproducten?

Samenwerken met Slow Food

Bio als geheel plust, maar natuurvoedingswinkels blijven achter. Biologisch alleen biedt blijkbaar onvoldoende aantrekkingskracht. Bovendien ligt bio voor het grijpen in de supermarkt en nog voor lagere prijzen ook. Kunnen winkeliers het tij keren door samen te werken met de Slow Food beweging? Tekst Peter Brul | FOTO’s Marc van Heel

io zit behoorlijk in de plus, maar veel natuurvoedingswinkels zaten het afgelopen jaar nogal in de min en winkeliers verwachten nog niet veel beters voor 2017. Ze maken zich daar natuurlijk zorgen over en op de hoofdkantoren van ketens in Veghel, Gorinchem en Harderwijk wordt ongetwijfeld driftig nagedacht over mogelijkheden om het tij te keren. De natuurvoedingsbranche vertegenwoordigt ruim een kwart van de markt en is daarmee een belangrijke schakel. Het is voor de biologische telers ook niet perse een voordeel als die rol steeds kleiner wordt ten faveure van het supermarktkanaal. De biologische supermarkten zelf worden na een lange

EKOLAND | januari – 2017

“Zo krijg je smaak volle, authen tieke producten met een herken bare herkomst in je winkel.”

periode van min of meer gestage groei gedwongen om nu over hun positie na te denken. De groei van bio bij AH, Jumbo, de COOP, Plus en andere retailers zet door en qua prijs kunnen ze daar eigenlijk nooit van winnen. Men probeert nu onder andere door sterker in te zetten op biologisch-dynamische producten, zeg maar de echte ‘Bio plus’. Dat is goed voor de biologisch-dynamische sector en het biedt een serie mooie, interessante bedrijven een behoorlijke markt, maar dit is zeker niet voldoende om het tij te keren. Daar komt Slow Food in beeld. Ik ben er van overtuigd dat natuurvoedingswinkels alleen maar een rol van betekenis kunnen blijven spelen, misschien zelfs wel alleen kunnen overleven, als ze zich meer onderscheiden met authentieke, ambachtelijke en smaakvolle producten uit de regio. Producten die er voor zorgen dat de winkel smoel krijgt en zich echt onderscheidt van de supermarkt. Zoals biologisch brood dat voornamelijk gebakken wordt met tarwe, rogge en spelt uit de streek in plaats van met grondstoffen van de wereldmarkt en heel misschien nog een beetje uit Nederland. Natuurvoedingswinkels of biologische supermarkten zouden dan goed kunnen samenwerken met een grote en groeiende groep van hotels en restaurants die met dat soort producten wil werken. In Nederland zijn nu zo’n 60 chefs aangesloten bij de ‘Slow Food Chefs Alliantie’ en er staan genoeg chefs in de rij om lid te worden. Door daar naar op zoek te gaan, kun je wat kleinschaliger bedrijven, die met bijzondere rassen werken, een goede markt bieden. Zo krijg je smaakvolle, authentieke producten met een herkenbare herkomst in je winkel en blijft ook de afstand tussen producent en consument heel kort. Hiermee spreek je een grote groep consumenten aan voor wie het aspect biologisch alleen niet genoeg reden is om naar de natuurvoedingswinkel te gaan.

op de biobeurs • I s Slow Food actief: Met een stand naast het Streekplein, met chefs die op het Foodplein demonstraties geven en met een aantal evenementen in de IJsselbar, zoals de oprichting van het genootschap van warme stokers. Ook is er een bijeenkomst van kleinschalige producenten van bijzondere producten en chefs. De stand wordt gebruikt voor matchmaking, bijvoorbeeld door bakkers te verbinden met boeren die zeldzame rassen voor hen willen verbouwen, kleine vissers met restaurants die met hun producten willen werken, en imkers met een specialist die de communicatiestrategie wil helpen verbeteren. Stand M341! 59

Studenten uit Zwolle bedenken slimme oplossingen voor moderne bezorgproblemen

Bezorgen

is cool! In Zwolle werken drie studenten van Hogeschool Windesheim aan een vershoudtas en een 100 procent composteerbare vleesverpakking. Dit zijn slimme verpakkingen om groente, fruit, zuivel, vlees en andere verswaren gekoeld te bezorgen en te bewaren. Ik bezocht studenten Maarten, Daniel en Bram in hun studio aan de Koestraat in Zwolle. Tekst Iris van de Graaf | foto’s studenten Windesheim

ls ik de Koestraat in Zwolle inloop, zie ik van verre het zilverkleurig geschubde eivormige dak van museum de Fundatie boven de middeleeuwse daken uitsteken. Ik loop voorbij het museum en zie op de hoek van de Praubstraat een middeleeuws gebouw met daarop het bord Industrieel Product Ontwerpen, afgekort IPO. Als ik de grote zware houten deur open duw en naar binnen ga, ben ik allesbehalve terug in de tijd. Dit gebouw is het innovatieve hart van Hogeschool Windesheim. Tussen de antieke muren bruist het van nieuwe ideeën voor het verbeteren van koffiezetapparaten, koptelefoons, windmolenonderdelen en verpakkingen. Ze worden door studenten omgevormd tot prototypes met behulp van 3D-printen, lasersnijden en andere moderne technieken. Hier werken de studenten Maarten Marks, Daniel Drobinski en Bram Beugels aan innovatieve verpakkingen om verswaren van de biologische boer gekoeld aan huis te bezorgen. “Maar dan zonder snoer,” zegt Bram. “Dus niet met actieve koeling via bijvoorbeeld elektriciteit.” Op de deur van hun werkruimte hangt een bordje ‘conceptLab’. Binnen zie ik een tafel vol tekeningen, koffie, tassen en laptops. “Wat is jullie ontwerpuitdaging?” vraag ik. “Consumenten bestellen steeds meer groente en fruit maar ook zuivel en zelfs vlees online,” legt Daniel uit. “Denk aan Hello Fresh, Bee Box, Hofwebwinkel en Locafora, de marktplaats voor lokaal eten. Als je de boodschappen vervolgens niet snel genoeg kunt ophalen, staan de producten daar vaak onbemand en ongekoeld. Bram en ik hebben daarom een speciale vershoudtas ontworpen. Maarten heeft een verpakking ontworpen om vlees gekoeld te bewaren. Bovendien hebben we onderzocht hoe we natuurlijke en composteerbare materialen kunnen gebruiken.”

Storyboard 100 procent composteerbare Vleesverpakking

Waarom de ‘Vershoudtas’ een slim idee is, legt Daniel enthousiast uit: “Online boodschappen bij de boer doen en de volgende dag ophalen bij het dichtstbijzijnde afhaalpunt? Maar wat nou als dat pas mogelijk is aan het eind van de middag of avond omdat je de hele dag aan het werk bent? Vanaf nu is dat geen probleem meer dankzij de nieuwe Vershoudtas.” Bram vertelt hoe de tas werkt: “Je bestelt je producten online en deze worden door de leveranciers naar een verdeelpunt gestuurd. Hier worden al je producten samengevoegd en bewaard in speciaal ontworpen kartonnen isolerende dozen die zowel vers, gekoeld maar ook diepgevroren voedsel gedurende de dag op de juiste temperatuur en ventilatie kan houden. Deze dozen gaan samen in de Vershoudtas die je mee krijgt januari – 2017 | EKOLAND

Onderwijs

Na opening kan de gehele verpakking op de composthoop.

Studenten Windesheim ontwerpen de Vershoudtas. De speciaal ontworpen isolerende kartonnen dozen gaan in de tas

geleverd. Ben je op de fiets of lopend? Geen probleem! De tas kan op de rug gedragen worden. De tas is verstelbaar naar het aantal dozen dat nodig is voor je bestelling en is bij iedere grootte gemakkelijk mee te nemen.” “En het materiaal?” vraag ik. “We hebben de eerste tas gemaakt van jute omdat jute een relatief milieuvriendelijk en natuurlijk materiaal is,” vertelt Bram. “Maar omdat de jute nogal stoft en omdat we willen dat de tas waterafstotend is, gaan we nu een prototype van canvas maken.” Ook Maarten heeft veel aandacht besteed aan het materiaal voor zijn verpakking voor vers en diepgevroren vlees. Hij zocht naar een composteerbare verpakking. Steeds meer vleesverpakkingen zijn gemaakt van biobased plastic. Een voorbeeld hiervan is PLA, een plastic dat wordt gemaakt van rietsuiker. Naast het feit dat PLA biobased is, is het ook biodegradable (composteerbaar). Maar helaas geldt dit niet, wanneer je het thuis op de composthoop gooit. Voor dit composteringsproces moet er namelijk een temperatuur van 50 à 60 °C behaald worden. Maarten legt uit dat zijn doel is om een verpakking te ontwerpen, die volledig composteerbaar is. Een verpakking die niet thuis EKOLAND | januari – 2017

in de afvalbak beland, maar gewoon op de composthoop gegooid kan worden en zichzelf afbreekt. Maarten: “De vleesverpakking die ik heb ontworpen, is een plastic 100 procent composteerbare zak gemaakt van zetmeel (TPS). TPS is een volledig Vleesverpakking composteerbaar product, waarbij het composteringsproces plaats kan vinden in een normaal milieu. Deze plastic zak wordt aan de onderzijde gevuld met hooi en vervolgens geseald. Hooi is een 100 procent natuurlijk isolerend product. Het vacuüm verpakte vlees kan in een opening aan de bovenzijde geplaatst worden. Hierdoor wordt het vlees middenin het hooi geplaatst. Na opening kan de gehele verpakking op de composthoop worden gegooid.” Kan een boer deze verpakking zelf maken? “Daar is het ontwerp juist voor Workshop bedoeld,” zegt Maarten. “Het hele 23- Slim bezorgen, innovaproduct kan met een eenvoudige tieve v erpakkingen voor sealer en met hooi op de boerderij vers thuisbezorgen’ gemaakt worden.” Wo 18 jan | 14.00 - 15.00 | Meerhal C De verpakkingen zijn te zien op het Streekplein en in de workshop op de Bio-beurs.

Met Studenten Windesheim, Webshopboeren en Iris van de Graaf 61

Tot 7,5 % kor ting

De Gezond LevenVerzekering Een gezonde levensstijl loont!

De zorg wordt in Nederland steeds duurder. Het verlagen van de zorgkosten begint bij een gezonde levensstijl, zoals gezond en Deen zorg in Nederland steeds duurder. Het verlagen Invan dehebben zorgkosten begint biologisch eten, doorwordt meer gebruik te maken van complementaire geneeswijzen. 2014 de Vereniging Homeo bij en een gezonde zoals gezond ennieuwe biologisch eten. Daarom is de er Gezond nu eenLeven pathie, EkoPlaza Avéro Achmea levensstijl, de handen ineengeslagen en een zorgverzekering opgestart: Verzekering. De eerste zorgverzekering die een gezonde levensstijl beloont. zorgverzekering die een gezonde levensstijl beloont: de Gezond Leven Verzekering.

Deze verzekering vergoedt zaken die passen bij uw gezonde levensstijl. Minder klachten Uit onderzoek onder klanten van EkoPlaza bleek dat ze zich aanzienlijk gezonder voelen en een beduidend lagere BMI (23,3) hebben dan het gemiddelde van de Nederlandse bevolking (25,5). Ze doen meer aan sport dan de gemiddelde Nederlander, met name aan Uw voordelen wandelen, fietsen en hardlopen, en hebben veel minder vaak last van overgewicht en obesitas. Voor de meeste medische klachten • Totproblemen € 180 vergoeding voor hoge preventief voedingsadvies zoals hartklachten, met ademhalen, bloeddruk en hoog cholesterol, maar ook voor klachten zoals hoofdpijn en verkoudheidsklachten geldt dat de consumenten van biologische producten zeen minder vaak ervareninclusief: dan de Nederlandse bevolking. • Hoge vergoedingen voor alternatieve geneeswijzen homeopathie Gemiddeld maken ze zo’n 30% minder gebruik van ziekenhuiszorg en gebruiken ze 25% minder medicijnen. • € 50 extra vergoeding voor het eerste consult van een alternatief geneesheer of • € 50 voor alternatieve geneesmiddelen die niet geregistreerd zijn in de G-standaard. Lagere zorgkosten Uit een ander • onderzoek (Kooreman en Baars) onder en artsen aanvullend Met onze Zorgversneller© heeftreguliere u altijdhuisartsen snel toegang totdie dezich beste zorg hebben geschoold in complementaire zorg, bleek dat de zorgkosten voor mensen met een complementair werkende huisarts maar liefst 10,1% lager liggen • Second Opinion Service door internationale topspecialisten dan die voor mensen die een normale huisarts bezoeken. Dit komt vooral door lagere kosten voor farmaceutische zorg en ziekenhuis• 10% op zowel deopbasisals de aanvullende verzekering zorg. De Gezond Levenkorting Verzekering speelt in deze ontwikkelingen en vergoedt zaken die passen bij jouw gezonde levensstijl. Jouw voordelen Daarnaast ontvangt u € 50 boodschappentegoed bij EkoPlaza • Extra vergoeding voor diëtist of voedingsconsult. lidmaatschap bij de Vereniging Homeopathie. • Hoge vergoedingen voor alternatieve geneeswijzen en homeopathie, inclusief: • € 50,- extra vergoeding voor het eerste consult, óf: • € 50,- voor alternatieve geneesmiddelen die niet geregistreerd zijn in de G-standaard. Meer weten? Ga naar www.gezondlevenverzekering.nl • Second Opinion Service door internationale topspecialisten. • 5% korting op de basisverzekering en 7,5% korting op de aanvullende verzekering.

en een jaar lang gratis

Daarnaast word je een jaar lang gratis lid van de Vereniging Homeopathie. Meer weten? Ga naar www.gezondlevenverzekering.nl

De Gezond Leven verzekering is een initiatief van:

multifunctionele Landbouw

Permacultuur als ontwerptraject van lange adem

Meerjarig en multifunctioneel Permacultuur is voor velen wellicht een stap te ver. Toch biedt het als ontwerpdiscipline interessante en innovatieve oplossingen voor het krachtiger en veerkrachtiger maken van onze agro-ecosystemen. En dat tegen lagere kosten. Tekst Fransjan de Waard & Mariska Slot | Foto Fransjan de Waard

ermacultuur is niet een bepaalde vorm van landbouw, maar een ontwerpdiscipline. Via een gestructureerde benadering ontwerp je op een bepaalde plek een functioneel en productief geheel: een levend systeem (= samenstel). Dat is bij uitstek maatwerk, waarbij je uitgaat van de hulpbronnen, kwaliteiten en behoeften van een specifieke plek en zijn omgeving, inclusief zijn

‘menselijke elementen’ - de eigenaars, bewoners en gebruikers. Tegelijk zet je zoveel mogelijk universele principes in, die je je leven lang kunt leren aflezen aan de ecologische, economische en sociale werkelijkheid. Een klassiek voorbeeld is de kip, die zich als gedomesticeerd boshoen ‘vanzelf’ thuis voelt in een bosachtige habitat, zoals een boomgaard. Daar doet zij zich bovendien tegoed aan de larven van eventuele plaaginsecten: een plus voor het geheel. In het ontwerpen zelf stoei je met typische ‘tools’ als elementen, relaties, functies, zonering, randen en successie, en in de ontwikkeling in de praktijk die daarop volgt blijf je altijd observeren: wat zie ik gebeuren? Hoe kan ik nieuw inzicht integreren? Permacultuur bestrijkt een veel ruimer terrein dan we gewoonlijk met landbouw associëren, want bomen en struiken zijn onmisbare elementen in permacultuurontwerpen. Als categorie vervullen bomen

en struiken een enorm arsenaal aan functies, waaraan we over de hele linie inmiddels grote behoefte hebben: langdurige vastlegging van CO2, diepe doorworteling en netto opbouw van de bodem, symbiose met mycorrhizae, habitat voor biodiversiteit, beschutting tegen wind en regulering van microklimaat. En dan zijn er nog vele fysieke producten die meerjarige houtige gewassen kunnen leveren. Zoals voedsel voor mens en dier (vruchten, zaden, noten, blad, bloemen), bouw-, brand- en geriefhout, vezels en ander organisch materiaal, hars, nectar, stuifmeel en sap. Relevante ontwerpvragen in dit kader zijn bijvoorbeeld: hoe kan ik nu en later kosten besparen door bomen en struiken te integreren? Welke functies en producten kan ik hierdoor toevoegen aan mijn systeem? Agroforestry vormt zo een boeiend en waardevol uitbreidingsterrein voor de bestaande landen tuinbouw, en de permacultuur biedt een veelzijdige gereedschapskist om daar concreet handen en voeten aan te gaan geven. Dat kan overigens niet zonder een nieuwe waardering voor de factor tijd. Uiteraard zijn bomen en struiken blijvende elementen van een systeem, en daarom spelen zij een belangrijke rol in elk ontwerp dat de toekomst omvat. Op die weg lijkt nog veel winst haalbaar. Fransjan de Waard is eigenaar van De Waard Eetbaar Landschap, Mariska Slot is adviseur Natuurlijke Landbouw

Workshops 35- Permacultuur introductie, Multifunctionele bomen en struiken Do 19 jan | 10.30 - 12.00 uur | Hanzezaal Met Mariska Slot, Louis Dolmans, Kees van Veluw en Fransjan de Waard 60- Oefenatelier agroforestry en permacultuur: ‘quick & dirty’ ontwerparena Do 19 jan | 14.15 - 15.15 uur | Meerhal D Met Fransjan de Waard EKOLAND | januari – 2017

Eko-Holland is een coöperatie van ruim 180 biologische melkveehouders verspreid over heel Nederland. De melk die gezamelijk wordt geproduceerd, wordt voornamelijk verwerkt in ons eigen land, maar er gaat ook een klein deel over de grens. De melk wordt verwerkt door een tiental verwerkers tot overheerlijke biologische zuivel. De melkveehouders achter deze biologische producten verstaan hun vak goed. Het zijn stuk voor stuk enthousiaste ondernemers die gaan voor duurzaam ondernemen. Vaak hebben ze binnen hun bedrijf nog een tweede tak wat hun onderneming toegankelijker maakt. Eko-Holland heet nieuwe leden die biologische melk willen leveren van harte welkom. De melk moet uiteraard voldoen aan de certificeringsen kwaliteitseisen die gelden voor biologische productie. Heeft u interesse om lid te worden van Eko Holland Melk op Maat, neem dan contact op met René Cruijsen, rccruijsen@eko-holland. nl (voorzitter) of Leen van der Graaf, lvandergraaf@eko-holland.nl (aanname beleid) voor een kennismakingsafspraak. U bent ook van harte welkom op onze stand op de Biobeurs, 18 en 19 januari, standnummer C 245.

w w w. e k o - h o l l a n d . n l

Onderwijs

Van Hall Larenstein start biologische opleiding op Hbo-niveau

Meer melk

Associate degree Biologische Melkveehouderij Van Hall Larenstein start in het komende schooljaar in Leeuwarden met een Associate Degree (Ad) voor Biologische Melkveehouderij. Een Associate Degree is een tweejarige opleiding op HBO-niveau met een erkend diploma. Tot op heden is er in Nederland nog geen biologische opleiding op HBO-niveau. Daar komt nu verandering in. Tekst Ali-Jetske Hoogland | Foto’s Goaitske Iepema

an Hall Larenstein sluit met deze opleiding aan bij actuele ontwikkelingen. De biologische sector is de pioniersfase voorbij en is uitgegroeid tot een volwaardig onderdeel van de sector. De vraag naar jonge mensen die biologisch zijn geschoold, is groot. Dit blijkt uit een recent gehouden werkveldbijeenkomst met betrokkenen uit de sector. Ook het Ministerie van Economische Zaken benadrukt het belang van ‘groen’ in het onderwijs. En de consument vraagt steeds

“In de eindopdracht onderzoekt de student zijn eigen toekomst in de biologische sector.” vaker om biologisch. Met de start van de opleiding Biologische Melkveehouderij reageert Van Hall Larenstein op al deze ontwikkelingen. EKOLAND | januari – 2017

Vakmanschap staat centraal binnen de nieuwe opleiding. Als bio-boer moet je nog meer vakman zijn dan een gangbare boer, je kunt immers niet bijsturen met middelen of andere kunstgrepen. Daarnaast is er met vakken als adviesvaardigheden, productafzet en marketing veel aandacht voor de ondernemers- en adviseursrol. Van Hall Larenstein leidt studenten op tot zelfstandig ondernemer, adviseur of verkoper. Een belangrijk uitgangspunt in de opleiding is de bodem. Ook de kringloop en de biologische beginselen lopen als een rode draad door de opleiding. Studenten leren de samenhang tussen de verschillende processen op het bedrijf te herkennen en ermee te werken. Ze leren hoe ze theoretische wetenschappelijke kennis in de praktijk toe kunnen passen. Het onderwijs is modulair, projecten vormen de basis van de modules. Alle theorielessen in de module zijn toegespitst

op de praktische uitwerking van zo’n project. Studenten werken vraagstukken uit voor of op biologische bedrijven. In het eerste jaar gaan de studenten op buitenlandse stage bij een biologisch bedrijf. In het tweede jaar volgt een verdieping van het eerste jaar in de vakken bodem, diergezondheid, financieel management en biologische bedrijfsvoering. In de eindopdracht onderzoekt de student zijn eigen toekomst in de biologische sector. Kortom, Ad Biologische Melkveehouderij is een complete opleiding voor studenten die zich willen verdiepen in de biologische landbouw. Ali-Jetske Hoogland is als docente biologische landbouw verbonden aan Van Hall Larenstein Leeuwarden

Workshop 48- Gezonde bodem voor nieuw onderwijs! Do 19 jan | 14.15 - 15.15 uur | Meerhal B Met Goaitske Iepema en Ali-Jetske Hoogland

Trekkers Aangeboden. Goed tehuis voor biologische melkveekudde. Dag en nacht voor uw koeien klaar gestaan maar geen opvolger? Wij zijn op zoek naar kudde biologische melkkoeien voor ons biologische bedrijf. Op deze manier kan uw levenswerk toch worden voortgezet. 06 12399038 info@schutkooi.nl

VAN GORP

Boer Zoekt Boer! Ik ben Nick Heubacher een jonge ondernemer en al 7 jaar werkzaam in de melkveehouderij. Ik heb heel veel passie voor de biologische melkveehouderij en ik wil heel graag in de toekomst mijn eigen onderneming starten. Wilt u, uw bedrijf heel graag voortzetten maar heeft u geen opvolger? Dan ben ik de gene die u zoekt. Interesse? Stuur dan een mail naar: nicky547@live.nl

Gratis - Advertentietekst per e-mail, sturen naar:

trekkers@ekoland.nl

BIOLOGISCHE VOEDERS BV

voeders e h c is g lo io b in t s li ia c e De sp De biologische voeders worden apart geproduceerd in onze fabriek te Schalkwijk en zijn leverbaar in de gehele BENELUX Informatie: Tel. 0416-315770 - Fax 0416-315779 Zomerdijkweg 2 - 5145 PK Waalwijk NL info@van-gorp.com - www.van-gorp.com

Ontwikkelaars voor een sterk en levendig platteland • Beleidsadvisering landbouw • Versterking verbrede activiteiten • Omschakeling naar biologisch ondernemen

Helmer Wieringa: 06 – 53 44 77 70 Taco IJzerman: 06 – 13 10 26 98 Maria van Boxtel: 06 – 53 59 31 88

www.landco.nl

Het Biohuis is de vereniging van biologische boeren en tuinders. Uniek en cruciaal. Het is de enige organisatie voor alle Nederlandse biologische boeren en tuinders, ongeacht bedrijfstak of regio. Het Biohuis versterkt, verbindt, beschermt en inspireert de biologische landen tuinbouw.

Samen sterk met het Biohuis Het is voor uw bedrijf van het grootste belang dat u ook meedoet. Voor een goede biologische boterham, nu en in de toekomst.

Meld u aan als lid op www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

biohuis

Samen hebben we meer invloed op marktontwikkeling, regelgeving en onderzoek! • Media, PR & crisiscommunicatie

• Skal controle en certiﬁcering

• Promotiecampagnes

• Samenwerking in de afzetketen

• Overheidsmiddelen voor onderzoek

• Verder ontwikkelen van duurzaamheid

• Nationale & EU weten regelgeving

• Biologisch uitgangsmateriaal

• Biologisch mestgebruik

• Europese samenwerking in de bio sector

Voor meer informatie: www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

D.171