Gezond Bouwen & Wonen nr 1/2010 by Ecology and Farming

Gezond Bouwen & Wonen

• De visie van Victor de Leeuw van EGM architecten • Claudia Bouwens en Peter Fraanje over het Lente-akkoord • Organisch bouwen

nr. 1, april 2010

Thema: Bestaande bouw

Duco Comfort System ‘Plug & Play’ met Vraaggestuurde Ventilatie

IQ Unit

DucoBox

0,21

Cwinst

E P 14% A

Energie besparing

‘ZR’ Rooster

RH Sensor

Eenvoudig te installeren “natuurlijk” woningventilatiesysteem. Ideaal voor nieuwbouw en renovatie. Ventileert op basis van luchtkwaliteit (CO2) en relatieve vochtigheid (RH). Meet in diverse ruimtes, dus direct bij de bron. Communiceert draadloos via Z-wave protocol. De zelfregelende CO2 Sensor

13-15

A P R IL

toevoerroosters garanderen een optimaal comfort. EPC-winst tot 0,21.

RENO-ZONE STAND 201/202 info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

NATURAL COMFORT INSIDE

CO2 Sensor

Maart 2010

INHOUD 10

14 De bewoner centraal

Interview

Bestaande bouw

Een nieuw lente voor duurzaamheid

De aanpak van de bestaande woningvoorraad is een belangrijke peiler in het klimaatbeleid van veel gemeenten. Wat moeten gemeenten doen om woningeigenaren te verleiden op grote schaal energiebesparende maatregelen te treffen?

Claudia Bouwens en Peter Fraanje werken op dit moment bij respectievelijk de Neprom en Bouwend Nederland, twee organisaties die mede aan de basis staan van het Lente-akkoord. Dit akkoord moet stapsgewijs leiden tot energieneutrale nieuwbouwwoningen en commercieel vastgoed in 2020.

Bestaande bouw

Goed, mooi en gezond ventileren

Bij de aanpak van bestaande complexen vraagt de ventilatie van de woningen om bijzondere aandacht. De ventilatievoorzieningen zullen alleen werken als ze goed op elkaar zijn afgestemd en zo een systeem vormen. In dit artikel: de geïntegreerde visie van een adviseur en een architect.

Architectuur

Een intuïtieve kijk op een organische wereld

De organische architectuur, een stroming binnen de bouwkunst die haar inspiratie ontleent aan de levende natuur, speelt een belangrijke rol in het werk van Michel Post. De architect neemt ons mee naar de oorsprong van de organische architectuur en naar de ‘top-down’ en ‘bottomup’ benadering van vandaag.

En verder… Colofon 5 Editoriaal 5 Marktberichten 6 Recensie 8 Column Chris Zijdeveld 17 Interview: Victor de Leeuw 18 Praktijkdag energiebesparing bestaande bouw 22 Column Robin Zwarteveen 25 Energielabelsystematiek 26 Building Holland 2010 44 Bouw & Woonwijzer 48 Agenda 50

40 32 Den Haag: Groene stad met stevige ambities Wijken Met een dunnere isolatieplaat met meer isolerend vermogen per dikte kan dunner gebouwd waardoor in bestaanDworden, e gemeente Den Haag heeft destevige gebouwen een om goede de ambitie in 2050 detaillering gewaarborgd een klimaatneutrale stad teblijft. zijn. De kadernota ‘Op weg naar een Duurzaam Den Haag’ van juni 2009 vormt het vertrekpunt van alle gemeentelijke uitvoeringsprogramma’s en zorgt voor samenhang van lopende en nieuwe duurzame initiatieven.

Cover: Malburgen, Arnhem. (foto Koopmans bouw b.v.)

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Conferentie

Hof van Saksen, Nooitgedacht

Drenthe biedt ruimte aan energie. Meld je nu aan voor de Grounds for Change conferentie. • • • • • • • •

4 dagen 1000 bezoekers 1 locatie 4 excursies 16 workshops 1 marktplaats 4 ontwerpateliers 2 hoofdthema’s: Ruimte en Energie

Le ve ns la ng Levenslange bescherming van houten gevelelementen www.lamikon.nl

Portret

Door Hanny Sprangers

Regelmatig vraag ik me af waarom ‘Buitenland’

is van alles te doen, en toch komt het niet druk

mij zo aantrekt. Heeft het te maken met het

over (eenheid/harmonie): de bebouwing bestaat

gevoel van vrijheid (vakantie, ik hoef niets) en

voornamelijk uit stenen en andere materialen

ruimte (100 kilometer tot de plaats van bestem-

uit de omgeving en wordt niet ontsierd door

ming is ‘in de buurt’, in Nederland ben je dan

schreeuwerige winkelpuien en aanduidingen als

vier steden en tien dorpen verder) of zit het meer

‘hondenuitlaatzone’ of ‘let op: situatie gewijzigd’

in het onbevooroordeeld kunnen aanschouwen

(spannend/ontdekken: je moet goed zoeken

en ervaren van alles om je heen? Alsof je in een

waar die ene wandelkaart te koop is). Weer op

museum bent.

doorreis is in de verte een bergplateau te zien,

Wat maakt dat ik sommige portretten voorbij

dat - eenmaal beklommen - uitzicht biedt op de

loop, terwijl anderen me triggeren? Belangrijker

grote lijnen en vlakken in het landschap: rivieren,

dan de stijl, de geportretteerde of de gebruikte

steden, bos- gras- en landbouwgebieden, de

technieken is het handschrift van de schilder.

horizon. Kennelijk leeft men hier van het bos,

Hoe worden de karakteristieken van de gepor-

want in het volgende dorp is steen verruild voor

tretteerde neergezet? Zijn contrasten, kleuren,

hout (eigenheid). Deze reis blijft boeiend, daagt

hoofdlijnen en details in harmonie met elkaar

uit om steeds verder te kijken.

gebruikt? Blijft het spannend om naar te kijken, is er nog iets te ontdekken?

De werkelijkheid is gelukkig genuanceerder dan

Vertaald naar landschap, zie ik in Nederland

deze zwart-wit schets.

vooral een opeenhoping van details: bebou-

Laten we van Nederland een mooi portret maken

wing, geregisseerd groen, wegen, wegwijzers,

en onze energie steken in de dingen die er toe

(reclame)borden. Contrastwerking en harmonie

doen. De rest regelt zichzelf wel.

zijn vreemde begrippen in deze kakafonie van informatie en bijbehorende regelgeving. Weinig plekken bieden de mogelijkheid om een uurtje prikkelloos te mijmeren om vervolgens de details weer te kunnen registreren en waarderen. Heel anders is het over de grens: daar is letterlijk en figuurlijk meer ruimte. Steden worden gescheiden door flinke lappen natuur (contrast). Na een uur glooiend landschap, heb je zin in een stad met al haar eigen aardigheden (details). Er

Een uitgave van Uitgeverij van Westering bv Jaargang 24, nr 1–2010 Hoofdredactie Ir Anne Ubbels

COLOFON Gezond Bouwen & Wonen is een tijdschrift voor mensen die streven naar een gezonde woon- en werkomgeving, in combinatie met respect voor natuur en milieu. Gezond Bouwen & Wonen verschijnt vier maal per jaar.

Eindredactie

Elzemarie Karsdorp

Redactieadviesraad: Martijn Arets (Nuon), Wim Berns (Senter Novem), Theo van Es (Gemeente Apeldoorn), Erik Franken (Stichting Passief Huis), Willem Grotenbreg (VIBA), Niels Ruyter (Bouwend Nederland), Martine Straver (Nefit), Truus Sweringa (Oost Flevoland Woon diensten), André Thomsen (OTB), Harm Valk (Adviesbureau Nieman) en Mieke Weterings (GGD Rotterdam)

Aan dit nummer werkten mee Jan Pieter van Dalen, Martin Dubbeling, Frank Geurts, Clairette Gitz, Arjan Gooijer, Frans Kuenen, Robin Leever, Marjo van Lierop, Michaël Meijer, Michel Post, Fanny Sterrenburg, Harm Valk, Annemarie Weersink, Chris Zijdeveld, Robin Zwarteveen

Uitgever Bart van Ommeren

Anne Ubbels Hoofdredacteur

Directie

Jaap van Westering

Vormgeving en Lithografie Vilarrica bv, Baarn

Advertenties

Uitgeverij van Westering bv telefoon: 035-5423281 fax: 035-5424119 e-mail: sales@gezondbouwenenwonen.nl

Redactie-adres

Uitgeverij van Westering bv Postbus 16, 3740 AA Baarn telefoon: 035-5423281 telefax: 035-5424119 e-mail: redactie@gezondbouwenenwonen.nl internet: www.gezondbouwenenwonen.nl

Druk

Drukkerij van Amerongen, Amersfoort

Abonnementen

Abonnementenadministratie GB&W Postbus 16, 3740 AA Baarn telefoon 035-5423281; telefax 035-5424119 e-mail: abonnementen@gezondbouwenenwonen.nl Abonnement € 59,50 per jaar, los nummer € 15,-. Het abonnement kan op elk gewenst moment ingaan en

wordt automatisch verlengd, tenzij tenminste 2 maanden voor het einde van de jaargang schriftelijk bij de uitgever is opgezegd. Vibaleden ontvangen dit tijdschrift uit hoofde van hun lidmaatschap. (Prijzen incl. 6% BTW). Niets uit deze uitgave mag worden gerepro duceerd door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere methode dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever noch de redactie aanvaardt enige verantwoordelijkheid voor schadelijke gevolgen die kunnen ontstaan na gebruikmaking van gegevens uit dit blad.

(113) © 2010 GB&W ISSN 0921-4550 Het binnenwerk van dit tijdschrift is gedrukt op elementair chloor- en zuurvrij papier. GB&W wordt naast de reguliere verspreiding toegezonden aan alle Viba leden. Viba, Vereniging Integrale Bio-Logische Architectuur Correspondentieadres: De Ronde 4 5683 CZ Best e-mail: bestuur@vibavereniging.nl

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

xpositie: Particulier E opdrachtgeverschap aan de duinvoet Tot en met 25 april is in het ABC Architectuurcentrum in Haarlem een bijzondere expositie te zien. De tentoonstelling ‘Particulier opdrachtgeverschap aan de duinvoet’ bestaat uit een zestigtal ontwerpen van exclusieve villa’s. Het betreft hier schetsen en impressies die architecten hebben gemaakt naar aanleiding van een prijsvraag voor het realiseren van woningen op een aantal vrije bouwkavels op Park Brederode te Bloemendaal. Doel van de ontwerpvraag, uitgeschreven door Park Brederode CV, is om particuliere opdracht gevers te tonen wat op de bouwkavels gerealiVan links boven met de klok mee: Min2 bouw-kunst, Architectenbureau Ron Spanjaard, Blanca architecten en van den Oever, Zaaijer & Partners.

seerd zou kunnen worden.

ndy van den Dobbelsteen: ‘Stadsgebouwen A moeten samenwerken als een levend organisme’ “Technisch is het nu al mogelijk om volledig duurzame steden te bouwen. Wat vooral ontbreekt, is (politieke) wil.” Dat zei prof. Andy van den Dobbelsteen onlangs in zijn intreerede als hoogleraar Climate Design and Sustainability aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. “In de stad is ieder gebouw nu te zien als een ziekenhuispatiënt die verbonden is met verschillende ‘infusen’: water, elektriciteit, riolering, kabel-tv, enzovoorts. Die situatie is niet noodzakelijk slecht, maar er wordt onvoldoende onderkend dat het ‘afval’ van de ene ‘patiënt’, van nut kan zijn voor een andere. Als steden echt duurzaam willen worden, zullen ze een intelligent systeem moeten hebben voor de uitwisseling van diverse stromen, net zoals een natuurlijk organisme. Geen enkel stadsgebouw zou als een individu moeten functioneren, maar de unieke mogelijkheden die de stad biedt, moeten aangrijpen.”

ethe aardwarmtewisselaar N biedt meer rendement DCA Aardwarmtesystemen brengt de Nethe op de markt. Nethe staat voor Netherlands Earth Turbulent Heat Exchanger, een aardwarmtewisselaar in combinatie met een warmtepomp en LTV-verwarming. Deze multifunctionele warmtewisselaar is gemaakt van hoogwaardige materialen en kan eenvoudig in de bodem worden geplaatst voor de temperatuuruitwisseling met de warmtepomp. Door de primaire werking van de warmtewisselaar essentieel te veranderen, is het met de Nethe mogelijk om vele graden te laten toenemen. Dit grotere temperatuurverschil zorgt ervoor dat het rendement van de warmtepomp explosief zal stijgen. Volgens TNO onderzoek ligt het rendement boven de 100 procent.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Peter Heek van DCA Aardwarmte systemen toont een stukje (open gewerkte) warmtewisselaar.

Foto Anne Ubbels

de temperatuur en het temperatuurverschil in de wisselaar met

markt berichten

Voor wie van hout houdt Houtliefhebbers kunnen zich tegenwoordig behoorlijk uitleven: massief,

En dan de levering in inkoop van duurzaam hout en houtproducten? Er

skelet, gestapeld, demontabel . . . , de markt biedt volop mogelijkheden.

zijn talloze sites die hierover informeren: www.inkoopduurzaamhout.

Enkele ecologische, energiezuinige en geluidsarme houtbouwsystemen

nl biedt informatie over inkoopcriteria, welke certificaten aan de criteria

uitgelicht:

voldoen, duurzaam bosbeheer, duurzaam geproduceerd hout, tips en

Holz100 van Thoma (www.thoma.at) is een snel en demontabel bouwsy-

handreikingen om het inkopen van duurzaam geproduceerd hout zo

steem. De massief houten elementen worden in de fabriek zonder lijm

voorspoedig mogelijk te laten verlopen. De site linkt door naar www.

en spijkers gefabriceerd. Op de bouw worden standaard gevel-, daken

houtdatabase.nl, een database met informatie over eigenschappen en

vloerelementen aangeleverd, waardoor bijvoorbeeld een woonhuis (150

toepassingsmogelijkheden van verschillende houtsoorten en plaatma-

vierkante meter) in één dag kan worden gebouwd. In Noorwegen en

terialen voor toepassingen in de woningen utiliteitsbouw en grond-,

Oostenrijk zijn enkele Holz100-hotels gerealiseerd. Het systeem is inmid-

wegen waterbouw. De database bevat een groot aantal infobladen met

dels ook in Nederland verkrijgbaar. Info: www.bouwpuur.nl.

achtergrondinformatie. Snel een leverancier vinden? www.goedhoutda-

Het HIB-systeem bestaat uit hanteerbare prefab houten bouwblokken,

tabank.nl biedt een overzicht van hout en papier uit goed beheerd bos en

die onder verstek gestapeld kunnen worden. Eén houten ‘bouwsteen’ be-

de aanbieders hiervan.

staat uit stijlen en rechthoekige platen en is - afhankelijk van de functie gevuld met een houtspaan-leem-kalk-mengsel, houtvezelplaten, hennep of kiezelstenen. Voor de montage is geen kraan nodig, wat het systeem geschikt maakt voor zelfbouw. Info: www.hib-systeem.nl. Casa Prima, bio-ecologisch houtskeletbouwer bij onze zuiderburen, heeft een passiefhuis variant aan het assortiment toegevoegd, bestaande uit een basis draagstructuur en een aanpasbaar deel, wat het mogelijk maakt variabele isolatiediktes toe te passen. Het systeem is toegespitst op de Belgische markt, wetgeving en bouwnormen voor houtskeletbouw. Info: www.casaprima.be en het ‘dossier bio-ecologische innovaties’ in WmdN-53 van VIBE.

Met Holz100 kan een woonhuis in één dag worden gebouwd

Biobuild: vooruitstrevend in duurzaamheid Biobuild is sinds kort erkend bouwparter bij Vibe, het Vlaams Instituut voor Bio-Ecologisch bouwen en wonen. Biobuild bvba is als geregistreerd aannemer ruwbouw- en isolatiewerken actief op het gebied van ecologische, energie-efficiënte en betaalbare woningen. Als bouwpromotor komt Biobuild de woonverlangens van vandaag en morgen tegemoet en anticipeert zij het (her)gebruik van duurzame materialen en technologieën. Daarnaast biedt het Belgische bedrijf energieadvies (eap) en kan het worden ingeschakeld voor het opmaken van het EnergiePrestatieCertificaat (epc). Bijzonder aan Biobuild is de combinatie van bio-ecologisch bouwen en passiefhuisbouw. Daarbij speelt het gebruik van duurzame materialen een belangrijke rol.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

RECENsIE

Kleur in de hedendaagse architectuur Clairette Gitz

tart aardwarmteS boring in Den Haag Zuidwest Aardwarmte verwarmt straks via een distributienet vierduizend woningen en 20.000 vierkante meter bedrijfsruimte in Den Haag Zuidwest. Het project is een initiatief van Aardwarmte Den Haag, een samenwerkingsverband van de gemeente Den

Ondanks de belangrijke rol die kleur speelt in de architectuur, is over dit onderwerp slechts weinig gepubliceerd. Het boek ‘Kleur in de hedendaagse architectuur’ brengt hier verandering in. Het bevat beschrijvingen van zestien moderne projecten, essays en een tijdlijn die de periode van 1800 tot heden bestrijkt. Hiermee brengt het de belangrijkste benaderingswijzen van kleur in architectuur bijeen.

Haag, de energiebedrijven Eneco en E.ON Benelux en de woningcorporaties Staedion, Vestia en Haag Wonen. Dit aardwarmteproject is uniek in Nederland, omdat niet eerder op deze schaal aardwarmte werd benut voor de verwarming van woningen en bedrijven. Naar verwachting worden de eerste woningen in 2011 van aardwarmte voorzien.

De zoektocht naar toepassing van kleur in architectuur is een onderdeel van stu-

Een belangrijk doel van het aardwarmteproject is

die naar de betekenis van een gevel, muur of massa volgens het boek ‘Kleur in de

om de uitstoot van CO2 terug te dringen. Door de

hedendaagse architectuur’. Susanne Komossa betoogt in de inleiding dat het boek

nieuwbouw in Den Haag Zuidwest met aardwarm-

een bijdrage wil leveren aan een beter begrip van kleur in architectuur, maar tevens

te te verwarmen, wordt jaarlijks 5.000 ton minder

geeft zij aan dat waarneming hiervan een zeer complex fenomeen is, dat moeilijk

CO2 uitgestoten. De gemeente Den Haag wil in

te systematiseren valt. Dat is waarschijnlijk de reden dat het boek een soort collage

2050 CO2-neutraal zijn. Den Haag Zuidwest zet met

is geworden, een naslagwerk met essays en bijbehorende projecten, een tijdlijn en

dit project een flinke stap in het bereiken van dit

manifesten.

doel. De realisatie van het totale project kost onge-

Het inleidende essay van Liisa Aholainen en Bas Gremmen beschouwt kleur in de

veer 50 miljoen euro. Voormalig minster van VROM

gepresenteerde projecten van deklaag tot materiaalkleur en beschrijft wat kleur met

Jacqueline Cramer gaf begin maart in het bijzijn

vorm doet. Zij stellen de vraag, wat het doel is dat een kleurontwerp met een project

van Marnix Norder, wethouder Bouwen en Wonen,

wil bereiken en beweren dat kleur niet alleen een uitdrukking is van de architectuur

en vertegenwoordigers van de samenwerkende

op zich, maar evolueert tot het zenden van boodschappen aan de waarnemer. Vol-

partijen het officiële startsein voor de boring.

gens Mark Pimlott beïnvloedt samenwerking van architecten met kunstenaars voor het toepassen van kleur het architectonische object ingrijpend. Duisternis en witheid, doorschijnendheid en schaduw is een vertelling over een Japans theehuis en hedendaagse toepassingen van dit principe van licht door Kazu Blumfeld Hanada. Michiel Riedijk bekijkt de verwantschap van Venturi met pop-art,vooral wat betreft de beïnvloeding van de waarneming. Belangrijk zijn de teksten van Gottfried Semper over het ‘Prinzip der Bekleidung’, waarin kleur onafscheidelijk is verbonden met bekleding. Hij trekt van leer tegen het witte classicisme als oorsprong van de architectuur naar aanleiding van de ontdekking van de polychromie van Griekse tempels. Voor een ontwerper is het van belang de ruimtelijke effecten van kleur te kennen. Heide Hinterthür ging al schetsend kleur in de gebouwde omgeving verkennen en analyseren. Vervolgens zet zij het in als communicatiemiddel voor concepten. Kees Rouw wijst erop hoe de zwart -wit fotografie de beeldvorming over kleurgebruik in de architectuur heeft beïnvloed. De manifesten vormen de diepgang van het boek. Verhelderend is het kleurgebruik van Koolhaas eind twintigste eeuw over de veranderde technische mogelijkheden van de kleurtoepassingen. ’Kleur in de hedendaagse architectuur’ zet aan tot het bewuster toepassen van kleur in de bebouwde omgeving en is een doorsnede van opvattingen over kleurtoepassing in architectuur vanuit het gedachtegoed van de modernisten.

Kleur in de hedendaagse architectuur: projecten/essays/tijdlijn/manifesten. Redactie: Susanne Komossa, Kees Rouw en Joost Hillen. Uitgever: SUN Architecture. Verkoopprijs: € 49,50. ISBNnummer: 9789085065746

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

oonhuis 2.0 ontvangt eerste W Keurmerk PassiefBouwen

markt berichten

Begin maart is in Amsterdam het allereerste PassiefBouwen Keurmerk uitgereikt aan Faro architecten. Het bureau mocht het keurmerk in ontvangst nemen voor het Woonhuis 2.0, een energieneutrale en C2C woning op het Amsterdams Steigereiland. Om Woonhuis 2.0 energie neutraal te maken, is de woning op passiefhuis niveau gebracht met een isolatiewaarde van Rc=10, drievoudige beglazing, volledige kierdichting en een WTW installatie. Lucht wordt voorgekoeld of verwarmd door een Sole warmtewisselaar twee meter onder de woning. De resterende benodigde energie wordt geleverd door warmwater collectoren voor ruimteverwarming en tapwater. Deze zijn in de kroonlijst van de gevels geïntegreerd. De temperatuur wordt Foto: Hans Peter Föllmi

zo nodig opgevoerd door middel van een houtkachel. Elektra wordt geleverd door twee DonQi windturbines (mits de gemeente hiervoor een vergunning verleend) en 6 m2 PV panelen. Regenwater wordt hergebruikt voor toiletten en wasmachine. De houten gevel is niet geïmpregneerd maar gebrand.

Accoya-hout behaalt Cradle to Cradle-certificaat Het Accoya-hout heeft als ‘gold standard’-product de prestigieuze Cradle to Cradle (C2C)-status bereikt. Het behalen van de C2C Gold-certificering bevestigt volgens producent Titan Wood B.V. dat Accoya unieke milieuvriendelijke eigenschappen heeft. Accoya is een duurzame en stabiele houtsoort, die op nietgiftige wijze wordt behandeld op basis van een gepatenteerd acetyleringsproces. Doordat Accoya een niet-giftig houtproduct is dat geproduceerd wordt uit snelgroeiende boomsoorten, past het uitstekend in de C2C biologische cyclus en voldeed het ruimschoots aan de strenge C2C Gold-certificeringseisen. Accoya-hout wordt in Nederland geproduceerd door Titan Wood B.V., een dochteronderneming van het Britse Accsys Technologies PLC. Paul Clegg, Chief Executive Officer van Accsys, is trots op het feit dat het bedrijf als eerste in Europa het prestigieuze C2C Gold-certificaat in ontvangst mag nemen: “Wij waarderen de erkenning voor ons harde werk om Accoya-hout zo milieuvriendelijk mogelijk te produceren. Door het certificaat zullen we in staat zijn om onze positie als wereldleider in houttechnologie te verstevigen. Bovendien kunnen we hiermee een belangrijke bijdrage blijven leveren aan het duurzaam bouwen.”

Rectificatie In de vorige uitgave van Gezond Bouwen & Wonen is helaas een twee-

Een brug van Accoya-hout in Sneek

rimeur voor Lightfresh: P luchtzuiverende LED lamp

tal fouten geslopen. In het artikel ‘Het 14e symbiosesymposium’ staan

Energiezuinige verlichting en zuivere lucht. Deze combinatie biedt de

twee verkeerde namen. Het was niet

nieuwe, luchtzuiverende LED lamp van Lightfresh. De lamp is zuinig en

Michiel Haas die sprak over ‘smart

milieuvriendelijk en zuivert de lucht met behulp van een zogenoemde

renovation’, maar Michiel Ham. Daar-

ionisator. Met slechts één lamp per 45 kubieke meter wordt een ruimte

naast was het niet Pieter de Jong die

binnen drie uur tot 92 procent gezuiverd van rook, fijnstof, bacteriën,

het ‘belastingkantoor’ als voorbeeld

pollen en geurtjes. Als de luchtvervuilende deeltjes samensmelten met

noemde van een integrale benade-

de negatieve ionen die geproduceerd worden door de Lightfresh pro-

ring, maar Sander de Jonge (Pieter de

ducten, slaan deze gecombineerd neer en wordt de lucht gezuiverd van

Jong was er wel, maar had het over

deze verontreinigingen. Lightfresh is gespecialiseerd in de ontwikkeling

een ander onderwerp)

en productie van luchtzuiverende en energiezuinige lampen.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Op weg naar energieneutrale nieuwbouw in 2010

Een nieuwe lente voor duurzaamheid Martin Dubbeling

Claudia Bouwens: â&#x20AC;&#x153;Je ziet dat de grotere bouwbedrijven werken conceptenâ&#x20AC;?

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Foto Karin de Rooy fotografie

aan vernieuwende

Interview

Claudia Bouwens en Peter Fraanje zijn nagenoeg hun volledige loopbaan actief op het gebied van energiezuinig en duurzaam bouwen. Ze werken op dit moment bij respectievelijk de Neprom en B ouwend Nederland, twee organisaties die mede aan de basis staan van het Lente-akkoord. Dit akkoord moet stapsgewijs leiden tot energieneutrale nieuwbouwwoningen en commercieel vastgoed in 2020.

e twee brancheverenigingen voor de bouw en de grote ontwikkelaars

ven. Omdat het aannemersbloed door mijn aderen stroomt, weet ik snel

zijn in toenemende mate actief op het gebied van vooruitstrevend

contact te leggen met bouwers. Ik kan in deze rol veel meer bijdragen aan

energiezuinig en duurzaam bouwen. In de huidige tijden van crisis en

een duurzamere en een meer innovatieve bouwsector.”

krimp zou je verwachten dat de bouwwereld zich massaal zou afwenden van het lastige en nog niet marktconforme duurzaam bouwen. “Niets is

Naar energieneutrale nieuwbouw

minder waar,” zegt Claudia Bouwens. “Ik merk niet alleen een enorme

Claudia Bouwens werkt vanuit de Neprom met andere adviseurs en kennis-

behoefte aan kennis en concrete praktijkervaring, maar ook aan visionaire

makelaars aan de realisatie van het Lente-akkoord. “Het Lente-akkoord is

concepten en inspirerende voorbeelden uit de eigen branche. De knop is

een afspraak tussen de Rijksoverheid en marktpartijen om in stappen steeds

definitief omgezet. Het besef is doorgedrongen dat er in de nabije toe-

energiezuiniger te gaan bouwen. Dit komt ten goede aan woonlasten, het

komst alleen nog maar energieneutraal gebouwd kan worden.”

klimaat en het besparen van eindige brandstoffen. Het Lente-akkoord is

Peter Fraanje heeft een vergelijkbare indruk. “De crisis heeft de bouwwereld

in het voorjaar van 2008 getekend door de Minister voor Wonen, Werken

flink opgeschud. Verschillende bedrijven werken nu hard aan nieuwe con-

en Integratie, de Minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en

cepten en aan nieuwe verdienmodellen. Als je in deze tijden duurzame

Milieu en de brancheorganisaties Neprom, NVB en Bouwend Nederland”,

meerwaarde biedt, val je op en haal je nog werk binnen. Als de vraag weer

zegt Claudia. In oktober 2008 heeft ook Aedes, de koepel van woning-

aantrekt, hebben innovatieve bouwers een voorsprong op de rest.”

corporaties, de ambities onderschreven. “De partijen zijn gezamenlijk ver-

Aannemersnest

antwoordelijk voor het terugdringen van de CO2-uitstoot en het beperken van het gebruik van eindige energiebronnen. Wij streven ernaar om via een

Claudia Bouwens en Peter Fraanje hebben beiden de rol van kennismake-

EPC van 0,6 in 2011 en 0,4 in 2015 uiteindelijk in 2020 energieneutrale

laars bij de twee brancheorganisaties. Claudia is verantwoordelijk voor het

nieuwbouwwoningen en commercieel vastgoed te realiseren.”

Lente-Akkoord en Peter voor de BouwLokalen. De twee blijken tot hun bei-

De Neprom (62 aangesloten grote projectontwikkelaars), de NVB (twee-

der verrassing nog meer gemeen te hebben: ze komen allebei uit een aan-

honderd aangesloten middelgrote ontwikkelende regionale bouwonder-

nemersnest. Ze zijn dochter en zoon van de oprichters van de familiebedrij-

nemingen) en Bouwend Nederland (vijfduizend aangesloten bedrijven in

ven Gebroeders Bouwens Bouwbedrijf uit Schiedam en Aannemingsbedrijf

de bouwnijverheid, infrastructuur en toeleverende industrie) zijn, samen

Fraanje uit Lewedorp (Zeeland). Ze geven aan dat ze zich door deze

met Aedes, nagenoeg de gehele ontwikkelende en bouwende bouwsector

achtergrond goed kunnen verplaatsten in de gedachtewereld van bouwers

in Nederland.

en aannemers. Peter Fraanje had daardoor weinig moeite om van rol te

“Het Lente-akkoord werkt van binnenuit,” vervolgt Claudia. “Feitelijk zijn

wisselen. “Van externe deskundige naar intern beleidsmedewerker lijkt

we bezig om van binnenuit verschillende wegen te verkennen naar een

een kleine stap, maar het is een grote overgang om vanaf de zijlijn te

energieneutraal gebouwde omgeving. Het gaat verder dan het sleutelen

roepen hoe het moet naar het op de werkvloer meedenken met de bedrij-

aan een lage EPC met driedubbel glas en balansventilatie. Het gaat niet

Claudia Bouwens

Peter Fraanje

Ir. Claudia Bouwens (1965) is bouwkundige en heeft zich de afgelopen twintig jaar verdiept in duurzaam bouwen, gezond bouwen, duurzame stedenbouw, intensief ruimtegebruik en stedelijke vernieuwing. Ze houdt zich vooral bezig met de vraag hoe men stimuleert dat de kennis en ervaringen van voorlopers breed worden toegepast. Ze is initiator en hoofdredacteur van de publicaties Duurzaam bouwen, duurzaam wonen (2002), Duurzame stedenbouw, een bestuurlijke handreiking voor gemeenten (2003), Weldadige woningen (2004), Handleiding duurzaam slopen (2005) en vijftien VROM-publicaties over stedelijke vernieuwing. Sinds augustus 2008 is ze werkzaam als programmaleider kennisoverdracht en stimulering voor het Lente-akkoord (www.lente-akkoord.nl). Daarnaast is ze programmabegeleider Energie & Duurzaamheid bij de Neprom, de branchevereniging voor de grotere projectontwikkelaars in Nederland. Eerder werkte Claudia bij SEV en BOOM.

Dr. ing. Peter Fraanje (1961) is innovatiemanager bij Bouwend Nederland, de brancheorganisatie van meer dan vijfduizend bouwen infrabedrijven. Hij ondersteunt en adviseert bouwbedrijven op het vlak van innovatie, klimaatneutraal en C2C bouwen. Tevens werkt hij aan nieuwe verdienmodellen in de bouw. Sinds 2002 organiseert Peter Fraanje samen met SBR BouwLokalen (www.bouwlokalen.nl) een regionale op ondernemers en innovatie gerichte kennisoverdrachtsformule, waarmee al tienduizenden bouwprofessionals zijn bereikt. Eerder werkte hij bij TNO en W|E duurzaam bouwen adviseurs. In 1998 is Peter Fraanje gepromoveerd aan de Universiteit van Amsterdam op het toepassen van vernieuwbare grondstoffen in de bouw.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

In het project Enschotsebaan in Echt heeft AM warmte-/koudeopslag (WKO) toegepast. Hierdoor is de energielast beduidend lager, is het binnenmilieu gezonder en neemt het wooncomfort toe.

Peter Fraanje: “Een paar jaar geleden hadden we nog niet kunnen denken dat we nu al energieneutrale wijken kunnen bouwen” alleen om techniek, maar ook om betaalbaarheid, slimme concepten en inspelen op de behoeften van de klant. Je ziet dat alle grote bedrijven inmiddels groene, vernieuwende concepten aanbieden. Zo biedt VolkerWessels Climate Ready-woningen aan met een EPC tussen 0,6 en

ClimateReady is Volker Wessels Vastgoed duurzaamheidsconcept om duurzaam bouwen nu en in de toekomst mogelijk te maken. De woningen worden standaard 10% zuiniger dan de huidige weten regelgeving gebouwd.

de 0,2, Dura Vermeer bouwt PCS Hybride-woningen met een EPC van 0,4, terwijl BAM hoge ogen gooit met W&R Green en PassiefHuizen. De Toolkit Duurzame Woningbouw, die BAM Vastgoed heeft ontwikkeld, wordt intensief gebruikt in tal van energiezuinige projecten.”

BouwLokalen “Belangrijk voor het succes van het Lente-akkoord is kennisoverdracht”, vertellen Peter Fraanje en Claudia Bouwens. Samen verzorgen ze de kennisoverdracht binnen het Lente-akkoord. Peter richt zich op de bouwers, Claudia op de ontwikkelende partijen. Claudia Bouwens programmeert de

In het schema staan de elementen die de woning tot W&R Groenwoning maken. Daarbij voldoet de W&R Groenwoning van de BAM al ruim aan de normen voor 2015, EPC is 0,32.

thema’s naar aanleiding van actuele vragen die in de achterban leven. Het afgelopen jaar lag de focus op het leggen van een bodem in de kennis van de ontwikkelende partijen betreffende energiezuinige technieken en concepten. Claudia Bouwens: “Omdat de datum van 1 januari 2011 nadert, ligt het komend jaar de focus op woningbouw en de wensen van de klant. Hoe verleid je de koper of huurder om energiezuinig te willen wonen? Want als de klant het niet wil, dan faalt de businesscase.” De afgelopen twee jaar heeft Bouwend Nederland in het kader van het Lente-akkoord tientallen bijeenkomsten, zogenaamde BouwLokalen, georDe warmtepomp in het PCS Hybride concept van Dura Vermeer, gevoed door een individuele bron, verwarmt (en koelt in de zomer) de woning via vloerverwarming. Dit wordt gecombineerd met een CO2-gestuurd ventilatie systeem waarmee warmte verlies wordt beperkt.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

ganiseerd rond het thema (op weg naar) Klimaatneutraal bouwen. “Hierin wisselen we veel praktische informatie uit en laten we geslaagde voorbeelden zien van energiezuinige concepten en klimaatneutrale projecten. Op deze manier hebben we al meer dan duizend ondernemers bereikt. Dit jaar staat het onderwerp Goed Isoleren centraal. Een goed isolerende gebouwschil is de basis van klimaatneutraal bouwen.” BouwLokalen zijn gratis toegankelijk voor ontwikkelaars, bouwers, architecten, installateurs en alle andere betrokkenen bij de bouw. Claudia vult Peter aan. “Het heeft

Interview

Central Post heeft een Greencalc Label met een A-score (MIG 252). Het gebouw is benoemd tot meest duurzame monument van Nederland en is tevens het meest duurzame grote gebouw. Ten opzichte van het Bouwbesluit van 2007 is de CO2-uitstoot van het gebouw met 40% gereduceerd. Hiermee wordt voldaan aan de ambitieuze doelstellingen uit het Lente-akkoord en het convenant met de gemeente Rotterdam.

De IQ woning is een voorbeeld van een vernieuwende concepten dat door grote partijen wordt ontwikkeld. Hierbij wordt winst geboekt op onder andere kwaliteit comfort, bouwtijd en overlast. Bron: IQ woningen

geen zin om als een schoolmeester te zeggen hoe het moet. Wij helpen

Groene Lente Festival

bedrijven om zelf de slag te maken. We verzamelen en verspreiden infor-

De Neprom organiseert op 20 mei samen met de BNA en VNG het

matie over geslaagde projecten en over vernieuwende benaderingen, zoals

Groene Lente Festival. “Groen ontwikkelen is dé opgave waar ontwik-

energiezuinige technieken en concepten, duurzame gebiedsontwikkeling

kelaars, ontwerpers, corporaties en overheden samen met gebruikers de

en financieringsconstructies voor duurzame energie.”

komende jaren mee aan de slag moeten. Hoe creëren we een gebouwde omgeving waar we ons thuis voelen en die geen roofbouw pleegt op

Bouw levert duurzame energie

onze toekomst en op die van onze kinderen? Op dit congres willen we

Het pionieren met energieneutrale gebouwen en het zelf leveren van

in de volle breedte van duurzame gebiedsontwikkeling en duurzame

plaatselijk opgewekte duurzame energie heeft partijen in beweging gezet,

ontwikkeling van vastgoedprojecten laten zien welke wegen er zijn

meent Peter Fraanje. “Ik voorzie dat de bouw een belangrijke speler wordt

om onze professie te vergroenen,” zegt Claudia Bouwens. “Duurzaam

als het gaat om het leveren van duurzame energie. Men beseft dat er

ontwikkelen komt alleen van de grond als het ook financieel rendement

verder gekeken moet worden dan het gebouw. De bouwwereld is bezig

oplevert. Het draait om duurzame businesscases. Duurzaamheid en

met het maken van een serieuze sprong van projectmatige invuloefeningen

ondernemerschap gaan samen op en energieneutraal bouwen wordt

naar integrale gebiedsontwikkeling. Ontwikkelaars en bouwbedrijven zul-

simpelweg rendabel.”

len zich meer dan voorheen bezig houden met het beheer van gebouwen, infrastructuur en de openbare buitenruimte. Dit vergt een hogere inves-

Nieuwe bouwcultuur

tering in het begin, maar het betaalt zich in de loop der jaren dubbel en

Bouwend Nederland zou graag zien dat de financiële sector meedenkt

dwars terug in de vorm van een aantrekkelijke en veilige woon- en werk-

over een groene all-in-one hypotheek voor particulieren. “Deze hypotheek

omgeving en laag energiegebruik waarvan een belangrijk deel duurzaam

combineert de woonlasten en maandlasten waardoor het aantrekkelijker

wordt opgewekt. Er kan een wereld gewonnen worden wanneer we met

is om te investeren in energiebesparing en energieopwekking, aldus Peter

klimaatneutrale gebouwen beter zijn opgewassen tegen schommelingen

Fraanje. “De bouw biedt steeds vaker klantgerichte en duurzame oplos-

in de energieprijzen.”

singen. Een paar jaar geleden hadden we nog niet kunnen denken dat we

Volgens Peter Fraanje werkt het werken aan energieneutrale gebou-

nu al energieneutrale wijken kunnen bouwen. Technisch kan het gewoon

wen door in bouwsystemen en de wijze waarop woningen en kantoren

als we maar vroeg betrokken worden in het proces en als we op prestaties

gebouwd gaan worden. “Ik zie dat bouwbedrijven mede door het zoeken

worden uitgedaagd, in plaats van in het keurslijf van een bestek te moeten

naar energiezuinige en energieproducerende bouwmethoden geneigd zijn

opereren. Energieneutraal kan eigenlijk niet meer op de oude manier met

om te kiezen voor prefab en hybride bouwsystemen. Dit zijn gebouwen

wisselende spelers en veel versnippering. Alleen in een nieuwe bouwcul-

met een betonnen of steenachtige onderbouw en een opbouw in hout-

tuur met co-makers, echte partners, kan de bouw dergelijke prestaties

skelet, afgewerkt met geprefabriceerde klimaatgevels. Het is een slimme,

leveren.”

droge en een snelle wijze van bouwen. Dit vergt een ander proces dan voorheen.”

ir Martin Dubbeling is senior stedenbouwkundige bij SAB in Arnhem

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Energiebesparing bij particuliere woningen

De bewoner centraal Annemarie Weersink

De aanpak van de bestaande woningvoorraad is een belangrijke peiler in het klimaatbeleid van veel gemeenten. Gemeenten sluiten convenanten met woningcorporaties die de uitvoering ter hand nemen. De aanpak van bestaande particuliere woningen is een ander verhaal want er is geen centraal aanspreekpunt. Wat moeten gemeenten doen om woningeigenaren te verleiden op grote schaal energiebesparende maatregelen te treffen?

Grootschalige, collectieve wijkaanpak energiebesparing kan schaalvoordeel opleveren. Zowel beleidsmatig, organisatorisch als financieel.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

THEMA Bestaande bouw

Stel bij maatwerkadvisering voor particuliere woningen de bewoner centraal. Ook bij wijkaanpak. Het gaat om begrijpelijke adviezen voor de bewoner en een advies dat aansluit bij de behoefte van de bewoner.

De energetische aanpak van particuliere woningen is een belangrijke

is hierin energieadviseur en Nieman Consultancy levert een bijdrage aan

opgave waar veel gemeenten voor staan. Er zijn in Nederland maar liefst

de procesondersteuning.

3,9 miljoen particuliere eigenaren tegen 2,4 miljoen corporatiewoningen.

De resultaten van het onderzoek van Milieu Centraal worden in dit wijk-

Ongeveer driekwart van de Nederlandse woningen is gebouwd voor 1980

project ter harte genomen. De gemeente Dalfsen heeft een faciliterende rol

en in deze categorie woningen valt nog veel energie te besparen, zelfs

waar het gaat om bewoners (bijna) moeiteloos energie te laten besparen.

met eenvoudige maatregelen. Het energiegebruik van deze woningen

Belangrijke onderdelen: ontzorgen van de bewoners en de communicatie

is gemiddeld het dubbele van woningen die na 1990 zijn gebouwd. Het

over energiebesparing. Elke bewoner ontvangt van de gemeente een brief

doel van de overheid is dat in 2020 2,4 miljoen bestaande woningen/

waarin de wijkaanpak energiebesparing wordt aangekondigd Ook wordt

gebouwen dertig procent energiezuiniger zijn. Energiedoelstellingen

hierover gecommuniceerd in huis-aan-huisbladen. Bewoners reageren

bepalen is de eerste stap, de volgende stap is bepalen hoe deze behaald

doorgaans heel positief op het gemeentelijke initiatief, in de trant van ‘de

kunnen worden.

gemeente doet nu wat voor de burgers!’. Tijdens de eerste bewonersavond krijgen woningeigenaren informatie die

Verleidingsstrategieën

is toegespitst op hun eigen situatie. Geen lange verhalen over energiebe-

Particuliere woningeigenaren kunnen (nog) niet verplicht worden om

leid, energielabels en dergelijke, maar herkenbare voorbeelden uit de eigen

energiebesparende maatregelen aan hun woning te treffen; hoe lek die

wijk vergelijkbaar met de eigen ‘thuissituatie’. Daarvoor wordt gebruik

woningen ook zijn. Maar wanneer zijn woningeigenaren te bewegen om

gemaakt van vooraf geselecteerde (referentie)woningen uit hún wijk, die

energiebesparende maatregelen te treffen?

door Adviesburo Nieman aan een energieonderzoek zijn onderworpen.

Milieu Centraal heeft dit in januari 2009 onderzocht onder ruim 800 con-

Maatregelen en de effecten op energiebesparing en -kosten worden

sumenten. De conclusie van dit onderzoek luidde: ‘Huiseigenaren steken

toegelicht. Tijdens deze eerste informatieavond worden de bewoners zich

pas geld in energiebesparende maatregelen als die niet teveel moeite kos-

ervan bewust dat de energiekosten de afgelopen zes jaar verdubbeld zijn

ten, voldoende comfort opleveren en als bovendien het financiële plaatje

en dat de maandelijkse energielasten geen te verwaarlozen lastenpost zijn

helemaal klopt. De combinatie van deze drie factoren geeft de doorslag.’

ten opzichte van hun hypotheeklasten en dat dit ook zo zal blijven omdat

De ondervraagde huiseigenaren vinden energiebesparing (zeer) belangrijk,

de energiekosten de komende jaren zullen blijven stijgen. Verder wordt

vooral omdat ze er geld mee kunnen besparen. De tweede reden is het

toegelicht dat energiebesparende maatregelen tevens comfortverbetering

sparen van het milieu. Ook comfortverhoging wordt genoemd, zij het dat

kunnen opleveren: minder tocht, minder koude voeten, minder koudestra-

dit bij huurders meer speelt. Veel huiseigenaren die nog geen dakisolatie

ling van ramen en minder condens op ramen. Ook wordt ingegaan op de

en geïsoleerde verwarmingsleidingen in hun woning hebben, schrikken

kwaliteitsverbetering van de woning door aanpassingen aan de bouw-

terug voor de hoge investeringskosten. De opbrengst van de maatregelen

technische staat van de woning, bijvoorbeeld het vervangen van ramen/

en de terugverdientijd schatten ze te laag in. Het aanbrengen van dubbel

kozijnen en het isoleren van het dak. Voor een aantal maatregelen wordt

glas is een opvallend populaire maatregel, ondanks de lange terugver-

de uitvoering verduidelijkt, zoals spouwmuurisolatie en vloerisolatie.

dientijd. Dubbel glas verhoogt het comfort van een woning enorm en dat

Tijdens de eerste bewonersavond komt een vertegenwoordiger van een

speelt mee.

recent opgerichte lokale (belangrijk!) ondernemersvereniging aan het woord, die vertelt over de wijze waarop zij kunnen zorgen voor vrijblij-

Pilotproject wijkaanpak

vende offertes en subsidieaanvragen. Via één (door de bewoners zelf te

Veel gemeenten nemen hun verantwoordelijkheid om energiebesparing te

kiezen) loket van de ondernemersvereniging coördineren zij alle werk-

stimuleren bij particuliere woningeigenaren. De gemeente heeft dan vaak

zaamheden. De bewoner kiest dus zelf de ondernemer die het best bij

een initiërende/faciliterende rol. Inmiddels is in verschillende gemeentes

hem/haar past en alles voor hem/haar regelt. Met één handtekening zijn

ervaring opgedaan met de wijkaanpak. Dit is een methode om op grotere

de aannemer, installateur en glaszetter geregeld. Er is geen verplichte win-

schaal energiebesparing te bereiken. Bijvoorbeeld in de gemeente Dalfsen,

kelnering; bewoners zijn vrij om ook andere ondernemers te benaderen of

waar is gestart met het pilotproject Duurzaam (T)huis. Adviesburo Nieman

zelf te gaan verbouwen. Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

THEMA Bestaande bouw

In jaren zeventig woningen is energetisch gezien het na-isoleren van gevels en daken en verbetering van naad- en kierdichting rondom ramen en kozijnen interessant. Dit leidt tot de grootste energiebesparingen en kortste terugverdientijden. Voor het grootschalig uitvoeren van deze maatregelen biedt een wijkaanpak energiebesparing kansen.

Tabel 1 Elementen van moeiteloos energie besparen Ontzorgen

- Organiseren van het totale proces voor bewoners (van maatwerkadvies t/m subsidieaanvraag en uitvoering) - Centraal aanspreekpunt voor bewoners - Samenwerkingsverbanden organiseren (bedrijfsleven en overheid-bedrijfsleven); éénloketfunctie

Comfort verhogen (keuze maatregelen)

- Adviseren over de juiste maatregelen - Advies op maat (wensenpakket bewoners)

Financiering (investering, terugverdientijd)

- Adviseren over verhouding van kosten/baten - Financieringsconstructies - Subsidiemogelijkheden - Indicatie van terugverdientijden - Afspraken met energiebedrijven (spoedig aanpassen voorschotnota na treffen van energiebesparende maatregelen)

Aanbod van de gemeente

Daarbij past dat wordt aangesloten op de specifieke wensen en behoeften

De gemeente laat zien dat zij energiebesparing serieus neemt en biedt

van de individuele eigenaren (en de energetische/bouwtechnische staat

tijdens de bewonersavond alle bewoners gratis maatwerkadviezen aan en

van de woning). Als verbouwen aan de orde is, dan is dit het moment om

een energiepakket voor snelle aanvragers. Bijzonder is de duurzaamheids-

het op een energiezuinige manier te doen. Daarbij kunnen maatwerkad-

lening van de gemeente. Alle particuliere woningeigenaren kunnen een

viezen zeker een steun in de rug zijn en kunnen bewoners op weg gehol-

duurzaamheidslening aanvragen om hiermee energiebesparende en duur-

pen worden door subsidiemogelijkheden, zoals een laag btw-tarief voor

zame maatregelen in de eigen woning te financieren. De gemeenteraad

energiebesparende maatregelen (bijvoorbeeld isolatie van gevels, daken

van Dalfsen heeft hiervoor in totaal €500.000 beschikbaar gesteld en heeft

en vloeren), subsidie op HR++-glas en een stimuleringssubsidie voor één

dit in het Duurzaamheidsfonds gestort. De provincie Overijssel heeft dit

of twee sprongen verbetering van het energielabel.

bedrag daarna verdubbeld. Voor deze pot geldt: op is op. Dit fonds moet

De adviezen laten zien dat isolatiemaatregelen aan gevels en daken een

bewoners stimuleren om energiebesparende maatregelen op korte termijn

relatief korte terugverdientijd hebben en deze tot forse subsidie kan leiden

uit te voeren. Te allen tijde kunnen bewoners terecht bij het gemeentelijke

van 25 procent en incidenteel zelfs tot vijftig procent. Maatregelen als

energieloket. In Dalfsen zijn de lijnen kort; de gemeentelijk energiecoördi-

HR++ glas en isolatie van de begane grondvloer hebben lange terugver-

nator woont zelf in de pilotwijk.

dientijden, maar leiden wel tot comfortverhoging. Het woord is nu aan de ondernemersvereniging om offertes neer te leggen passend bij een

Advies op maat

grootschalige aanpak.

Na de eerste informatieavond heeft de helft van de woningeigenaren zich

Verhoging van energiekosten en de koude wintermaanden zijn misschien

aangemeld voor een gratis maatwerkadvies, uit te voeren door Adviesburo

wel een heel goede stimulans voor de bewoners om tot energiebesparende

Nieman Zwolle. Het maatwerkadvies gaat vergezeld van een beknopte

maatregelen over te gaan.

notitie in eenvoudige Jip-en-Janneke-taal. Daarin staan de geadviseerde maatregelen op een rij, de investeringskosten, subsidiemogelijkheden en

Stimulans

energiebesparingshoeveelheden. Tijdens een tweede bewonersavond wor-

Maar wat als al deze mooie verleidingsstrategieën onvoldoende effectief blij-

den de resultaten plenair besproken en krijgen de bewoners de mogelijk-

ken? Moeten we een minimale energiezuinigheid van de bestaande woning-

heid om individueel vragen te stellen over het advies voor hun woning en

bouwvoorraad gaan afdwingen? Het woord is aan politiek Den Haag.

het vervolgtraject via de ondernemersvereniging. Hierbij probeert men te

Vooralsnog heeft verleidelijk Dalfsen vanwege het grote succes van de

voorkomen dat een energieadvies te technisch en onbegrijpelijk wordt, om

wijkpilots besloten om in februari 2010 nieuwe wijken van een gratis

vervolgens in een diepe la te verdwijnen. Dit is een berucht ‘baat het niet

maatwerkadvies te voorzien. Grootschalige wijkaanpak van de energiebe-

dan schaadt het niet’-gevaar achter gratis maatwerkadviezen. Om dit te

sparing met voldoende ruimte voor individuele wensen en behoeften van

voorkomen is een goede follow-up na het afgeven van de maatwerkadvie-

woningeigenaren.

zen van essentieel belang. Energiebesparing moet tussen de oren komen van eigenaren en ‘beklijven’.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Ir. A.M.S. (Annemarie) Weersink is senior consultant Energie & Duurzaamheid bij Nieman Consultancy te Utrecht. www.niemanconsultancy.nl

Belachelijk Column Chris Zijdeveld Ongeveer vijftien jaar geleden besloot de overheid dat er aan de energieprestatie van nieuwe gebouwen eisen moesten worden gesteld. Niets zou gemakkelijker zijn geweest dan het opstellen van een bouwfysische berekening op basis waarvan de energiebehoefte van een te bouwen casco gemakkelijk kan worden vastgesteld. Er werd echter gekozen voor het opstellen van een norm, de Energie Prestatie Norm (EPN), op basis waarvan de Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) zou moeten worden berekend. Daarna zou de overheid een minimum waarde vast stellen die deze EPC zou moeten halen. Dat lijkt onschuldig, maar er zijn onaangename, eigenlijk ongewenste consequenties aan verbonden.

“De overheid zou het voortouw moeten nemen onder het motto: beter na vijftien jaar keren dan voortdurend dwalen.”

Normen worden opgesteld door een normalisatiecommissie en daar begint de ellende. Een ieder die meent een belang te hebben, kan a raison van ongeveer tweeduizend euro per jaar een plaats in een dergelijke commissie kopen. En vanaf die verworven plaats kan geprobeerd worden het eigen product zo goed mogelijk in de ontwerp norm te krijgen. Dat gaat uiteraard gepaard met hevige discussies, toepassing van trucs, kuiperijen en handjeklap. Het eerste resultaat was er dan ook naar. Op een merkwaardige wijze werden de eigenschappen van casco en installatie door elkaar gemengd tot een ondoorzichtige brij. Geen consequente werkwijze waarbij de energievraag door een zo goed mogelijk casco (de meest bepalende component met de langste levensduur) zo laag mogelijk werd gemaakt en daarna een passende installatie werd gekozen. Het was dan ook niet verbazend dat door het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) kort na het bekend worden van de EPN een vernietigend rapport werd uitgebracht met de naam ‘De Energie Prestatie Norm, geen indrukwekkende prestatie’ (voor de volledigheid: ik was één van de auteurs). Maar EPN en EPC bleven gehandhaafd. De praktijk werd nog slechter doordat een ieder met mooi briefpapier voor de meest exotische oplossingen zogenaamde gelijkwaardigheidverklaringen kon afgeven die EPC voordeel gaven. Zo werd de voorspellende waarde van de opgegeven EPC voor het werkelijke energiegebruik van een gebouw nog geringer dan bij de invoering al kon worden voorzien. Inmiddels nam het maatschappelijke gemor over het gehaspel met de EPC toe. Er zou een nieuwe norm komen voor het voorspellen van de Energie Prestatie van Gebouwen (EPG). Daaraan wordt inmiddels hard gewerkt zodat voorspeld kan worden dat het iets wordt van ‘oude wijn in opgepoetste zakken’. Van een fundamentele verbetering zal geen sprake zijn en de ‘handjeklapcommissie’ is al druk aan de gang. In feite is het een schande dat op een dergelijke wijze uiteindelijk bindend publiekrecht tot stand komt. Inmiddels is vorig jaar augustus weer een belangwekkend ECN rapport verschenen: ‘Passiefhuis en EPN (ECN-E—09-504)’. Dit rapport is opgesteld omdat er indicaties waren dat de EPC totaal foute getallen kan opleveren voor gebouwen die echt energiezuinig zijn. Het slechte nieuws uit het rapport was dat de EPC inderdaad niet deugt als voorspeller van het energiegebruik van echt energiezuinige huizen. De in Duitsland opgestelde PHPP methode doet daarentegen wel uiterst betrouwbare voorspellingen en daarmee is de cirkel weer rond. Want die Duitse methode is gebaseerd op een strikt bouwfysische benadering zonder commerciële of politieke interventies. Die Duitse PHPP methode is inmiddels in het Nederlands en naar de Nederlandse bouwpraktijk vertaald en kan dus worden gebruikt. Want waarom zouden we in Nederland het buskruit opnieuw uitvinden als dat in een buurland al grondig is gebeurd en als bovendien die oplossing in meerdere andere landen al succesvol wordt gebruikt? Als we allen die PHPP methode zouden gaan gebruiken hebben we eindelijk een betrouwbare maat voor het toekomstig energiegebruik van een ontworpen gebouw. In feite zou de overheid hier het voortouw moeten nemen onder het motto: beter na vijftien jaar

Ir. Chris Zijdeveld vervulde en vervult meerdere bestuursfuncties die te maken hebben met milieu, energiebesparing en duurzaamheid. Hij is directeur van Bureau Duurzame Toekomst.

keren dan voortdurend dwalen. Maar we kunnen er ook allen voor kiezen de PHPP te gaan gebruiken en pro forma het verplicht berekende EPC (en later EPG) getal er naast vermelden. De belachelijkheid van EPN, EPC en EPG zullen dan vanzelf breed duidelijk worden. Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

De visie van Victor de Leeuw

Alles draait om evenwicht Clairette Gitz

Victor de Leeuw

Victor de Leeuw van EGM architecten is een man met een duidelijke visie op bouwen, duurzaamheid en economie. Gezond Bouwen & Wonen sprak met hem over onder meer ontwerpkeuzes, de veranderingen in het maatschappelijke klimaat en over enkele aansprekende voorbeeldprojecten.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

interview

Foto’s EGM architecten

Stadsdeelkantoor LeidschenveenYpenburg

ictor de Leeuw ontving in 2008 de Best Practice Award voor het stads

gebouw duurzaam dat kan blijven functioneren doordat het aanpasbaar

deelcomplex Leidschenveen-Ypenburg. Tijdens het vierde nationale

en flexibel is en culturele waarde heeft.

congres Gezond Binnen prees de jury de integratie van de maatregelen

Bij opdrachtgevers in de publieke sector is de drive aanwezig om gebou-

voor een gezond binnenklimaat met energiebesparing in het architectoni-

wen te laten ontwerpen die duurzaam en energiezuinig zijn. Er zijn veel

sche ontwerp. Nieuwsgierig gemaakt door een lezing die Victor de Leeuw

beleidsvoornemens in deze richting. Maar in de praktijk blijken bij Europese

onlangs hield over natuurlijke ventilatie in Leidschenveen-Ypenburg betre-

aanbestedingen tegenstrijdige eisen te worden gesteld. De vraag rijst ook

den we het met klimop begroeide kantoor van EGM in Dordrecht waar

altijd of de opdrachtgever de financiële consequenties van bepaalde eisen

Victor de Leeuw partner is.

overziet. De kennis aan de kant waar de vraag wordt gespecificeerd, blijkt

EGM architecten ontwerpt gebouwen die een actieve rol spelen in de

vaak te beperkt. Wil je tot een C2C, energieneutraal en ook nog energie-

samenleving. Dat betreft alle soorten gebouwen van wieg tot graf, zowel

opwekkend gebouw komen, dat innovatief is, dan kan dat alleen door

huizen als ziekenhuizen, scholen, kantoren waaronder veel bestuursgebou-

integrale samenwerking van partijen. Als adviseurs later worden toege-

wen, verzorgingshuizen, maar ook kerken en crematoria.

voegd, maak je beperkt gebruik van elkaars kennis.

Victor de Leeuw ziet de architect als eindgebruiker; je maakt een gebouw

“Je kunt stellen”, aldus Victor de Leeuw, “dat het totale maatschappelijke

voor jezelf, want van alle genoemde gebouwen ben je zelf ook de gebrui-

klimaat verandert. De documentaire ‘An Inconvenient Truth’ van Al Gore

ker. Ontwerpen gaat dwars door een organisatie heen. Het is belangrijk

werkt voor veel mensen als eyeopener en voor anderen geldt dit voor de

je in te leven waarom mensen iets op een bepaalde manier doen in een

documentaire ‘afval is voedsel’. De documentaires hebben we hier ook

gebouw. Ontwerpkeuzes belichten altijd verschillende kanten van een

op kantoor vertoond. Briljant, maar het enige nieuwe eraan is het onder-

proces, van een handeling, van een organisatie.

scheiden van kringlopen in termen van een natuurlijke en een technische

Louter esthetische keuzes zijn wat Victor de Leeuw betreft gereserveerd

kringloop, waar bij het up-cyclen een positieve boodschap inhoudt, er van

voor musea. In een gebouw moeten de ruimtelijke beleving, de vormge-

uitgaande dat het energie-/CO2 vraagstuk is opgelost.

ving, de organisatie, de zeer uiteenlopende aspecten als geheel kloppen.

Het idee van ‘sustainability’ was in het alternatieve milieu in Nederland al

“Je formuleert kwaliteit met jezelf als beginpunt”, aldus Victor de Leeuw,

op een zeker niveau gekomen.”

“en deze kwaliteit wordt in het ontwerpproces getoetst aan gebruikers-

Victor de Leeuw zat zelf al in de jaren tachtig in een werkgroep duurzaam-

groepen behorend bij het desbetreffende niveau van schetsontwerp tot

heid om in Dordrecht een ‘duurzaam bouwen’ project van de grond te krij-

bestek.”

gen. Wat betreft stedenbouw blijkt bouwen in een bestaande wijk, wat uit duurzaamheids opzicht te verkiezen is boven een nieuwe, duurder dan het

Economie en ecologie

uit de grond stampen van een nieuwe wijk. Het bouwen in een bestaande

Bouwen is een economische daad, er wordt niet gebouwd naar de

wijk wordt economisch aantrekkelijk als er verdicht wordt, wat vaak ten

behoefte aan woningen of kantoren. Het is handel in producten. Daarom

koste gaat van de open ruimten in de wijken uit de vijftiger en zestiger

betekent duurzaamheid alles wat er toe bijdraagt dat een gebouw lang

jaren, hetgeen juist een onderdeel van de kwaliteit van deze wijken is.

in gebruik is, want een gebouw dat snel af te breken is, past niet in de

Alles beweegt om geld. Op basis van idealisme beweegt er weinig. De over-

vastgoed- gedachte. Maar gebouwen en woningen zijn ook consump-

heid is de enige die de maatschappelijke tijdsgeest gebaseerd op idealisme kan

tiegoederen. Vinex-locaties zou je moeten kunnen oprollen, die hebben

laten bewegen. Zij kan katalisator zijn voor onderzoek of voor toepassen of

hoogstens een levensduur van dertig jaar. Volgens Victor de Leeuw is een

informatie verschaffen over al bestaande kennis over duurzaam bouwen. Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

het Waterschapshuis Hollandse Delta in Ridderkerk is het precies andersom. Het atrium is de centrale ontmoetingsplek in het gebouw, waar omheen alle kantoorvertrekken zijn geplaatst. Het is belangrijk voor de daglicht toetreding want de kantoorzones zijn gemiddeld vijftien meter diep. Deze zijn flexibel ontworpen zodat in de toekomst verschillende kantoorconcepten passen. Als energiezuinige oplossing is betonkernactivering in combinatie met warmte en koudeopslag in de bodem toegepast. De kavel waarop het gebouw staat, is ingericht als polder. Een dijk, poldersloot en natuurvriendelijke oevers vormen een mooi natuurgebied rondom. Het pastoraal centrum de Ark in Hendrik-Ido-Ambacht kreeg een eervolle vermelding bij de Houtprijs 2008. Bij de entree van de wijk De Volgerlanden, vol kastelen en woeste wanden, is gekozen voor een stil gebouw, want in een lawaaierige omgeving valt een stil gebouw op. De lichtdoorlatende materialen van de wanden zijn gecombineerd met zeer dun berkentriplex. Overdag schijnt zacht goud gekleurd licht naar binnen en ‘s avonds is de kerk een stralende doos. Er was nauwelijks budget en dit was naast het spirituele aspect bepalend voor de materiaalkeuze. Elk jaar nodigt het cement&betoncentrum ontwerpers uit om te experimenteren en in 2008 was de casestudy Prefab Beton -Groen Beton. Victor de Leeuw en Caspar Smeets probeerden de energetische eigenschappen van beton te verbeteren, onder andere door de toepassing van magnetiet als toeslagmateriaal wat een toename in volumieke massa van ongeveer 63 procent ten opzichte van ‘normaal’ beton levert. Prototypes worden in samenwerking met een betonfabriek uitgewerkt en voor Thermocrete was dat bij Decomo. Met energiebesparing valt wat betreft duurzaamheid op dit moment nog de grootste winst te behalen.

Op kantoor Waterschapshuis Hollandse Delta in Ridderkerk

Op het architectenbureau hebben de medewerkers met elkaar een werkgroep gezond-bouwen opgericht. Verandering moet op de werkvloer beginnen en niet worden opgelegd. Er is binnen de organisatie veel kennis

Voorbeelden

aanwezig van duurzaam bouwen en ze hebben een eigen adviseur die het

Aan de hand van enkele gebouwen geeft Victor de Leeuw aan welke

programma Greencalc draait.

aspecten van hetmilieu- en mensvriendelijk bouwen hij belangrijk vindt. In

Ook binnen de bestekschrijving zijn de mogelijkheden bekeken voor het

het Stadsdeelcomplex Leidschenveen-Ypenburg zijn politie, brandweer en

toepassen van milieuvriendelijke materialen, alleen is de discussie in de

andere kantoorfuncties gehuisvest. Voor ventilatie wordt gebruik gemaakt

praktijk bij de uitvoering weerbarstig. Zo is FSC hout wel verkrijgbaar,

van een ‘Gek’. Deze schoorsteenkap in de vorm van een ooievaar zorgt

maar moet het op tijd worden besteld. Er is op het bureau niet een ver

voor onderdruk, waardoor het gebouw 85 procent van de tijd zonder

doorgevoerd milieubeleid. Hun bouwopgave is doorgaans omvangrijk

extra energie natuurlijk wordt geventileerd door middel van geregelde

en complex en dan is er minder ruimte voor experiment. Maar door een

ventilatieroosters.

jarenlange ervaring en interesse in bouwfysica en constructie is er ruim

De noordgevel heeft grote ramen met daaromheen een transparante huid,

kennis aanwezig om goed te overleggen met adviesbureaus op het gebied

die als een klimaatgevel dienst doet als extra thermische schil en tevens

van duurzaamheid.

dient voor geluidsreductie van de rijksweg A12. In de bovenlichten van de zuidgevels stuurt okasolar beglazing, dubbel glas met reflecterende

Uiteindelijk draait alles om evenwicht. Als het bouwvolume te groot wordt

lamellen, het daglicht dieper de ruimten in. Hierdoor ontstaat variatie in

ten opzichte van de vraag naar materialen dan is het evenwicht verstoord

de lichtsituatie en er wordt tevens energie bespaard. Het is een turn-key

en is de voorraad niet regenereerbaar. Als het gebouw zo groot wordt dat

project, dus de (duurzame) opdrachtgever Kanters Projektontwikkeling is

de gebruiker de weg kwijt raakt, omdat er niet voldoende informatie voor

niet de uiteindelijke huurder. Desondanks is er enorm geïnvesteerd in duur-

handen is om hem onbewust te leiden, als een wijk geen eigenheid meer

zame oplossingen en installaties, terwijl deze opdrachtgeversconstructie

heeft, maar overal in het land herhaald wordt om de kosten te drukken,

doorgaans (negatieve) consequenties heeft voor het realiseren van instal-

dan is het evenwicht zoek.

laties met een exploitatie voordeel voor de huurder.

Dat soort evenwicht is een van de principes van de ontwerpen van Victor

Was aanvankelijk het uitgangspunt bij het bovengenoemde stadsdeelcom-

de Leeuw.

plex dat de gebruiker aan de buitenzijde rond de kantoren kon lopen, bij

Meer informatie:www.egm.nl

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

interview

Pastoraal Centrum De Ark in Hendrik-Ido-Ambacht Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

De Praktijkdag energiebesparing bestaande bouw

Ketenintegratie voor succesvolle renovatie Jan Pieter van Dalen en Frank Geurts

‘Pak energiebesparing integraal aan.’ Dit was de belangrijkste boodschap op de Praktijkdag energiebesparing bestaande bouw: willen we de energetische verbeteropgave voor bestaande bouw kunnen behappen, dan zullen we toe moeten naar goed doordachte en samenhangende concepten.

Dagvoorzitter ir. Harm Valk is de Praktijkmiddag gestart met een inleiding over de context van renoveren. ‘Denk aan alles’ is zijn devies. Hij pleit voor een stapsgewijze aanpak met daarbij behorende reële doelstellingen. Startpunt daarbij is de kennis van het bestaande casco, gecombineerd met visie op de toekomst en een stapsgewijze aanpak. Een belangrijke strategie hierbij is de toepassing van de Trias Energetica: 1 Beperk de vraag 2 Gebruik duurzame bronnen 3 Gebruik niet-duurzame bronnen efficiënt Hij wijst ook op valkuilen die vooral in de bestaande bouw kunnen optreden: • Laaghangend fruit: uit het verleden blijkt dat het treffen van (beperkte) energetische maatregelen de bottleneck kan zijn voor het uitvoeren van nieuwe maatregelen. Voorbeelden: • Als voor een complex in het verleden 40 mm dakisolatie is toegepast, beperkt dit de haalbaarheid van dakvervanging en wordt daarmee de kans op toepassing van een significante isolatiedikte (bijv. 120 mm) verkleind. van HR++-glas nu niet rendabel is en dus niet wordt toegepast. . Daarnaast is door deze maatregelen het huidige besparingspotentieel minder in vergelijking met een volledig nog ongeïsoleerde woning. Zijn boodschap is dan ook: pak een renovatie in zijn geheel goed aan. Voorkom dat er maar gefragmenteerd wordt gerenoveerd en er binnen twintig jaar een nieuwe verbeterslag moet volgen, waarbij we ‘last’ hebben van de

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Foto’s Koopmans bouw b.v.

• Plaatsing van ‘normaal dubbel glas’ kan ertoe leiden dat toepassing

Resultaat van grootschalige verbetering in Malburgen, Arnhem

THEMA bestaande bouw

Duurzame renovatie van het voormalige belastingkantoor in Almelo (project in voorbereiding). Het gebouw uit de jaren zestig krijgt na de revitalisering het energielabel A

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

THEMA bestaande bouw

Woningverbetering (90 woningen) aan De Zoom in Ede.

keuzes van het heden. • Overambitieus: ambitie en enthousiasme zijn noodzaak, echter onhaalbaarheid demotiveert. Het komt nog te vaak voor dat op directieniveau

• mechanische ventilatie functioneert alleen bij voldoende toevoer in de vorm van gevelroosters en van overstroomvoorzieningen zoals een kier onder de deur of een rooster.

wordt besloten tot aanpak van complexen die technisch of bouwfysisch

Daarom is het opmerkelijk dat de installatie bij veel renovatie-ingrepen niet

gezien grote knelpunten bezitten die tot onevenredige kosten leiden.

in samenhang wordt meegenomen. Door de installatie als integraal onder-

Gevolg is een gefrustreerd werkapparaat dat zo nodig onder (publieke)

deel mee te nemen vanaf het bepalen van het niveau van de ingreep, kan

druk deze ambities moet waarmaken.

de te realiseren woonkwaliteit aanzienlijk worden verhoogd. Hier ligt ook

• Stel de bewoner centraal: zeker bij collectieve aanpak is het van belang

een taak voor de opdrachtgever, die in zijn beheer in veel gevallen bouw-

dat bewoners worden betrokken bij de verbeterplannen. (Hierop wordt

en installatietechniek gescheiden heeft. In de initiatieffase moet daarom

nader in gegaan in het artikel op pagina 14 van deze uitgave van Gezond

niet alleen beoordeeld worden op de bouwen woontechnische kwaliteit,

Bouwen & Wonen.)

maar zeker ook op installatietechnische aspecten.

Samenhang bouwen installatietechniek

Ketenintegratie

Als bij een renovatieproject al installatietechnische zaken worden aange-

Ing. Frank Geurts van Rémonde heeft op de Praktijkdag uitgelegd dat - wil-

pakt, worden deze in een laat stadium voorbereid, vaak door de inmiddels

len we renovatie in de realisatiefase succesvol laten zijn - we de traditionele

gecontracteerde installateur. In andere situaties wordt een vervanging of

organisatiestructuur van aannemer met onderaannemers los moeten laten

renovatie van de woning- of gebouwinstallatie vaak uitgevoerd zonder

en actief met ketenintegratie aan de slag moeten. In zijn lezing lichtte hij

een wijziging aan het bouwkundige casco. In beide situaties wordt geen

de visie op deze denkwijze nader toe.

optimale kwaliteit gerealiseerd. De samenhang tussen bouwkundige en

Energetische gebouwverbetering is een complexe vorm van renoveren,

installatietechnische aspecten bij renovatie blijkt uit twee veel voorko-

zeker vanuit de visie dat er de komende decennia nog veel gaat verande-

mende voorbeelden:

ren. Dit komt door economische factoren (stijgende brandstofprijzen door

• de mate van isolatie bepaalt het warmteverlies en daarmee de benodigde

schaarste), maatschappelijke factoren (bescherming van de leefomgeving)

afmetingen van radiatoren;

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

en demografische factoren (begrensde woonlasten).

“In België moet men ook de broekriem aanhalen”

Renovaties die nu worden uitgevoerd, moeten jaren mee kunnen. Hiermee komen we op het snijvlak van de onderhavige problematiek; investering versus rendement. Geen sinecure, omdat de beschikbare middelen in veel gevallen beperkt zijn en de overheid hierin een beperkte rol speelt. Tijd dus voor de opdrachtgever en de opdrachtnemer om de handen ineen te slaan en zelf te zoeken naar goede mogelijkheden.

De praktijk Energetische renovatie is de opgave van de komende jaren. Onze bijdrage daarin is het creëren van het juiste ontwerp tegen zo laag mogelijke kosten. Integraal samenwerken is een mogelijkheid om deze doelstelling te behalen. Op deze wijze passen we alle aanwezige (praktijk)ervaring toe en kunnen we processen optimaal op elkaar afstemmen. Mooie woorden,

Column Robin Zwarteveen

Kijk over de heg en leer

maar hoe pakt dit nu uit in de praktijk? Een team van de opdrachtgever, de uitvoerende bedrijven, adviseurs en

In Nederland gaat het slecht in de bouw. De verwachtingen

liefst ook gebouwgebruikers gaat samen werken aan een plan dat voor

zijn dat er in 2010 meer dan 30.000 mensen in de bouwsec-

de opdrachtgever en gebruiker het beste resultaat geeft. De expertise van

tor hun baan zullen verliezen. Faillissementen zullen volgen.

de uitvoerende partijen en adviseurs leidt tot het optimaal vertalen van de

Bouwend Nederland smeekt om crisismaatregelen, maar er

ambitie, waardoor we gezamenlijk wel in staat zijn de gewenste techni-

gebeurt nauwelijks iets. Is dit nou typisch een Nederlands

sche doelstellingen te realiseren. Geen discussie meer over het bestek, alle

probleem, Europees, of ‘global’?

aandacht voor de kwaliteit van het gewenste resultaat.

Ach, laten we het dicht bij huis houden. In België moet men

Ketenintegratie is geen mooi verpakte vorm van een bouwteamconstruc-

ook de broekriem aanhalen, maar zijn de verwachtingen in

tie. Ketenintegratie betekent procesafstemming, kennisdeling, openheid,

de bouw minder pessimistisch. Hoezo? In België gaat het

gelijkwaardigheid en het optimaal benutten van ervaring en kennis. De

toch altijd slechter dan bij ons? Daar is alles verouderd en

uitvoerende bedrijven werken in een gekantelde bouwkolom op duur-

slechter georganiseerd? Waarom kijken we altijd naar de Belgen met zo’n meewarige blik? Onze vooringenomenheid staat ons niet toe om echt te kijken, en te leren van onze zuiderburen. De Belgen zeggen: ‘in slechte tijden gaan onze eigen mensen voor’. Die spirit is hier ver te zoeken. De Belgen hebben vergaande maatregelen getroffen om de bouw te ondersteunen. Dit gaat van subsidies en belastingverminderingen voor energiebesparende maatregelen, tot een belastingverlaging van 21 naar 6 procent voor te renoveren woningen. Onder het motto ‘een energiezuinige woning voor iedere Vlaming in 2020’ zijn versneld stimuleringsprojecten opgestart voor de bouwsector. De meeste van deze premies cumuleren waardoor het kan oplopen tot een teruggave tussen de 40 en 50 procent van de investeringen. Ook aan gezondheid en leefmilieu wordt gedacht. Zo adviseert het Hoofdstedelijk Gewest Brussel te kiezen voor materialen die ‘het milieu noch de gezondheid schaden’. Er zijn

Het Lang Enschede

zelfs subsidies voor het gebruik van ecologische materialen! Dit alles stimuleert, want het loont de moeite! Het is begrij-

zame wijze met elkaar samen. Op basis van vertrouwen en met de focus

pelijk en interessant: geef € 100,- uit, krijg er ongeveer € 50,-

op de wensen van de klant. Werken op deze wijze beperkt de advies-

direct weer terug en bespaar langdurig op de energiekosten.

kosten, versnelt het proces in ontwerp, uitvoering en nazorg en verlaagt

We kunnen in Nederland nog veel leren van onze buren aan

de faalkosten (bouwplaatskosten, ontwerpfouten, begeleidingskosten,

de andere kant van de heg. Wellicht kunnen we zo onze

leegloopuren).

onbegrepen Nederlandse stimuleringsregeling MMM, Meer

Meer informatie: Ing. Jan Pieter van Dalen is senior projectleider bij Adviesburo Nieman te Zwolle. Ing. Frank Geurts is directeur van Koopmans Service & Onderhoud en mede-initiator van Rémonde. Sheets van de Praktijkdag energiebesparing bestaande bouw kunt u terugvinden op: www.praktijkdagbestaandebouw.nl. Voor meer informatie over Rémonde, zie www.remonde.nl

met Minder, toch nog succesvol maken?

Drs. Ing. Robin Zwarteveen is jarenlang werkzaam als zelfstandig bouwadviseur en is directeur Pavatex benelux b.v.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Wijzigingen zorgen voor significante verbeteringen en mogelijkheden

De vernieuwde energielabelsystematiek in een notendop Jan Pieter van Dalen

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

THEMA bestaande bouw

Per 1 januari 2010 is de energielabelsystematiek vernieuwd: naast een nieuwe lay-out is ook de berekeningssystematiek aangepakt. Dit heeft geresulteerd in een aantal significante verbeterslagen en mogelijkheden die de systematiek ons nu biedt. Dit artikel vat de belangrijkste wijzigingen samen en geeft enkele praktijkvoorbeelden weer.

De energielabelsystematiek is niet zomaar vernieuwd. Er is bij de consu-

database. Bij het bepalen van het energielabel mag uitsluitend gebruik

menten een negatief beeld ontstaan over het oude label. Dit energielabel

worden gemaakt van goedgekeurde verklaringen.

is in onder meer Radar en Zembla bekritiseerd en diverse brancheorgani-

• In de nieuwe systematiek is het ook mogelijk om meerdere isolatietypen

saties hebben veel commentaar gehad. Voormalig minister Van der Laan

en isolatiediktes groter dan 160 millimeter in te voeren. Ook hiermee

(Wonen, Wijken en Integratie) heeft daarom begin vorig jaar besloten tot een grondige herziening. Dit heeft betrekking gehad op: • De lay-out van het energielabel • De splitsing van het primaire energieverbruik • Actualisatie van de bepalingsmethodiek (vastgelegd in vernieuwde ISSO 75 en 82-publicaties)

wordt beter aangesloten bij de realiteit. • De invoer van decentrale mechanische ventilatie en nieuwe innovatieve installatietechnieken, zoals micro WKK, is mogelijk gemaakt. • Uit het oogpunt van reproduceerbaarheid is nadrukkelijk gemeld dat onomstotelijk vast moet liggen welk uitgangspunt wordt gehanteerd en hoe de informatie is verkregen.

• Verbetering van de opnamemethodiek

Verbetering opnamemethodiek Lay-out

Voor de procescontrole is de BRL 9500 van kracht. Deze is eveneens per

De lay-out van het vernieuwde energielabel is bepaald met de hulp van

15 januari 2010 aangescherpt. Het gehele proces dient nu door een EPA-

consumentenpanels waarbij is nagegaan op welke manier de informatie

adviseur met diploma te worden uitgevoerd: oftewel, de vakbekwaam-

het beste over komt. Ook is het zogenaamde handelingsperspectief

heid is vooraf getoetst. Daarnaast is het opnameprotocol en het aantal

sterk verbeterd. Oftewel: het label moet uitnodigen om verbeterstap-

controles hierop aangescherpt. Het aantal interne controles is nu gelijk

pen te gaan zetten. Je wordt nu als het ware geprikkeld om dichter bij

aan het aantal controles voor een externe audit. Hiermee hoopt men

A uit te gaan komen.

dat de reproduceerbaarheid van het energielabel (dezelfde uitkomst als

Splitsing van het primaire energieverbruik

Voorbeeld binnenmilieuprofiel

De uitkomst wordt nu ook in m3 gas en kWh elektra uitgedrukt. Deze uitdrukkingsvorm is herkenbaar, maar kan in de praktijk ook tot verwarring gaan leiden. Dit omdat alleen het gebouwgebonden energieverbruik volgens het model wordt berekend. Elektra voor bijvoorbeeld de televisie en overig huishoudelijk gebruik wordt niet meegenomen. De gepresenteerde verbruiken en het werkelijk verbruik komen in de praktijk dus niet met elkaar overeen.

Actualisatie bepalingsmethodiek Kort samengevat zijn de volgende wijzigingen doorgevoerd: • Met een duidelijk stappenplan is onderstreept hoe de totstandkoming van het energielabel moet verlopen. • Er is onderscheid gemaakt in woningtypen, omdat je de energielabels alleen per woningtype onderling kunt vergelijken. Het woningtype wordt ook op het energielabel weergegeven. • Het begrip onverwarmde zolder gaf in het verleden verwarring, maar is nu beter gedefinieerd. • Diverse bestaande energietechnieken zijn hergewaardeerd. Een belangrijke verbetering is dat vanaf heden kwaliteitsverklaringen en gelijkwaardigheidsverklaringen opgenomen gaan worden in de systematiek. Dit houdt in dat de waardering van diverse technieken dichter bij de realiteit komt te staan. Een eerste kwaliteitsverklaring is al opgenomen. Het betreft de toepassing van reflecterende foliesystemen voor vloeren. Er is een onafhankelijke commissie ingesteld om de verklaringen te toetsen. Indien akkoord worden deze opgenomen in de hiervoor aangemaakte Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

THEMA bestaande bouw

Welk label zou dit huis krijgen?

Voorbeeld energielabel

een andere adviseur een berekening van dezelfde woning maakt) beter

Sanctionering?

gegarandeerd is.

Momenteel worden de meeste energielabels in de huursector afgegeven

Verder is er een onafhankelijke geschillencommissie in het leven geroepen.

(in opdracht van professionele opdrachtgevers, zoals woningcorporaties en

Deze wordt aangesproken op het moment dat een klant en een proces-

beheerders). De particuliere markt blijft achter, ondanks het formeel ver-

gecertificeerde adviseur of een klant en de certificerende instantie er niet

plichte karakter. EPA-adviseurs en gemeenten zien graag dat het afgeven

meer uit komen met elkaar.

van een energielabel bij mutatie (verkoop of nieuwe verhuur) ook gesanctioneerd wordt. Het komt nu nog te vaak voor dat met onderling goedkeu-

Van beleid tot praktijk

ren van de kopende en verkopende partij er geen energielabel komt. Als de

Op de Praktijkdag energiebesparing bestaande bouw in november heeft Jan

nieuwe energielabelsystematiek zichzelf in de komende maanden bewijst,

Pieter van Dalen aan de hand van diverse voorbeelden duidelijk gemaakt

overweegt het ministerie van WWI/VROM sancties te gaan opleggen. Maar

dat de systematiek ook goed bruikbaar is om tot afwegingen te komen.

zover is het nu nog niet.

Steeds vaker wordt de ambitie van de verbetering van de gebouwvoorraad uitgedrukt in het te bereiken energielabel, of te realiseren labelsprongen.

Nieuwe norm

Met een scenarioanalyse is het goed mogelijk om inzicht te krijgen in het

Deze verbetering is eigenlijk een eerste verbeterstap. Een tweede wordt

effect van diverse maatregelen en/of maatregelpakketten op de Energie

begin volgend jaar verwacht met de komst van de NEN 7120. Deze norm

Index. Afhankelijk van de restant levensduur en het beoogde investerings-

vervangt de huidige energieprestatie normen en bevat de (kern van de)

niveau kan op een zeer concrete wijze met behulp van de energielabelsy-

EPA-systematiek. Op dit moment wordt hieraan de laatste hand gelegd. De

stematiek inzicht worden gegeven. Door daarbij tevens de bouwfysische

verwachting is dat deze norm per 1 januari 2011 aangestuurd wordt.

consequenties en mogelijk extra flankerende maatregelen aan te geven (denk onder andere aan koudebrugvoorzieningen), ontstaat een goed kader waarin corporaties weloverwogen keuzes kunnen maken. De boodschap van de Praktijkdag is geweest: pak een project in één keer goed aan. Een integrale aanpak waarbij het binnenmilieu centraal staat (extra aandacht voor ventilatie, koudebruggen, thermisch comfort, geluidsisolatie, etc.) is onontbeerlijk. Dit sluit dan ook mooi aan bij het initiatief van ISSO en Meer met Minder om – voortbordurend op de uitkomst van de energiesystematiek – ook het binnenmilieu hierbij te betrekken. Met een ogenschijnlijk eenvoudige scan is het mogelijk om dit aspect te kwantificeren. Koppeling met een bouwfysisch onderzoek ligt natuurlijk voor de hand.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Ing. Jan Pieter van Dalen is senior projectleider bij Adviesburo Nieman te Zwolle. Hij heeft namens de AvEPA zitting in de normcommissie NEN 7120 en geeft vanuit zijn functie leiding aan een team van energieadviseurs. De focus ligt hierbij op de energetische totaalaanpak van woningbouwcomplexen. Meer informatie: Tijdens de Praktijkdag energiebesparing bestaande bouw op 19 november 2009 zijn de wijzigingen in de energielabelsystematiek toegelicht door ing. Jan Pieter van Dalen van Adviesburo Nieman en voorzien van diverse praktijkvoorbeelden. Een nadere toelichting is door onder meer Agentschap NL (voorheen: SenterNovem), stichting KBI en het ministerie van Wonen, Werken en Integratie (WWI/VROM) gegeven op de adviseursdag op 20 januari 2010 in de jaarbeurs te Utrecht. Voor hand outs van de presentatie op het congres van 20 januari: www.energielabel2010.nl. Meer informatie over de vernieuwde energielabelsystematiek: www.energielabelgebouw.nl. Voor hand outs van de Praktijkdag energiebesparing bestaande bouw: www.praktijkdagbestaandebouw.nl.

Integrale aanpak levert optimaal ventilatiesysteem op

Goed, mooi en gezond ventileren Arjan Gooijer en Harm Valk

tuur en er op een vanzelfsprekende manier mee geïntegreerd zijn. Daarom in dit artikel de geïntegreerde visie van een adviseur en een architect.

Foto’s Arjan Gooijer en Harm Valk

van belang dat de ventilatievoorzieningen mee-ontworpen zijn in de architec-

De Dudokhaken in Amsterdam

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

THEMA bestaande bouw

Links: Schematische weergave van luchtstromen in de galerij woning Dudokhaken: suskast in terugliggende pui. Rechts: Detail suskast bij dakwoning.

“V

entileren is een werkwoord”. Dit lijkt taalkundig een open deur, maar in de bestaande bouw geldt dat zeker niet. De bewoner van een ongeïsoleerde bestaande woning hoeft bijna niets te

doen voor voldoende ventilatie: door de grote hoeveelheid naden en kieren is er gemiddeld genomen voldoende verse lucht aanwezig en worden vervuilende stoffen afgevoerd. Daarbij werd er vroeger vaak aanvullend gelucht zodra dat nodig was. Bijvoorbeeld als er condens op de ramen kwam. Wel is er in dit soort woningen veelal sprake van een slecht comfort: klachten ten gevolge van tocht en koudeval komen vaak voor en er gaat veel energie verloren in de vorm van warmte. Maar pas na een onderhoudsingreep waarbij de thermische schil is aangepakt en de kierdichtheid is verbeterd, merkt een bewoner dat de lucht ondanks nieuwe ventilatievoorzieningen niet zonder meer vers blijft. Vaak zijn er na oplevering klachten over een muffe lucht, of melden bewoners zelfs gezondheidsproblemen. Een aanzienlijk deel van die klachten is terug te voeren op het ventilatiesysteem, of beter gezegd: op het ontbreken daarvan. Want een aantal losse componenten maakt nog geen systeem. Een ander deel is terug te voeren op de onbekendheid van bewoners met de voorzieningen. Hun huis is veranderd, maar zij niet. En eerlijk gezegd: dat zou toch ook niet nodig moeten zijn. Mensen weten niet dat zij ook bewust moeten ventileren, dat betekent nu: roosters open laten staan, ventilator in stand 2 of 3, roosters af en toe reinigen, etc. Het is bijna onmogelijk dat bewoners helemaal niks hoeven doen aan hun ventilatie maar systemen die gekenmerkt worden door eenvoud en duidelijkheid, of waarbij bewoners als het ware ‘ontzorgd’ worden door sensorsturing zijn een duidelijke meerwaarde voor de praktijk.

Ventileren in balans

Welk ventilatiesysteem men ook kiest, altijd is de toe- en afvoer in balans

Ventileren is in essentie het vervangen van gebruikte vervuilde lucht door verse buitenlucht. Er komt iets in en er gaat iets uit; die hoeveelheden zijn altijd in balans, onafhankelijk van het systeem of de drijvende kracht daarvan. Ventileren is ook een continu proces. Gedurende de verblijftijd van een persoon in een ruimte moet die ruimte voortdurend voorzien worden van verse lucht die de gebruikte lucht vervangt. Een raam is een spuivoorziening: bedoeld om in korte tijd veel lucht te kunnen vervangen, bijvoorbeeld om geurtjes af te voeren. Dat is in alle (verblijfs)ruimten nodig, maar spuien is niet hetzelfde als ventileren. Ventileren moet 24 uur per dag. Voor een ventilatiesysteem zijn daarom aparte toe- en afvoervoorzieningen nodig. Een ventilatierooster in de gevel is ontworpen als toevoervoorziening. Zonder een ‘voorziening voor afvoer’, zoals het in Bouwbesluit- en normentaal heet, ontstaat er geen ventilatie. Die afvoervoorziening kan een bouwkundig kanaal voor natuurlijke afvoer zijn, maar dat levert bij enige

De spleet onder de deur is een essentieel onderdeel van de meeste ventilatiesystemen.

wind op de gevel vaak grote ventilatiehoeveelheden op. Dat is niet comfortabel (tochtklachten) en niet energiezuinig, omdat er warme binnenlucht verdwijnt. Bij veel projecten kiest men daarom voor mechanische afvoer. De toe- en afvoer zijn zelden in dezelfde ruimte aanwezig. Bij slaapkamers is dit nooit het geval. Dan zijn overstroomvoorzieningen nodig, om een ventilatiestroom (en dus ventilatie) te laten ontstaan. De kier onder de slaapkamerdeur is een integraal onderdeel van het ventilatiesysteem! Zonder overstroom zijn zowel het ventilatierooster als de mechanische afvoer zinloos. Sterker nog: ze geven de indruk van een voorziening, maar die zal in de praktijk niet werken. Gezamenlijk vormen toevoerrooster, spleet onder de deur en mechanische afvoer het ventilatiesysteem. Er zijn systemen waarbij een spleet onder de deur niet noodzakelijk is. Bijvoorbeeld bij lokale gebalanceerde ventilatie in combinatie met een radiator of bij een systeem met afzuigroosters in alle slaapkamers. Maar in de veruit de meeste projecten wordt gekozen voor een systeem dat een variant is op systeem C volgens NPR 1088: natuurlijke toevoer via de gevel en mechanische afvoer via de natte ruimten. Bij al dergelijke systemen is de spleet essentieel. Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

De Latherusbuurt, een tuindorp in Amsterdam Noord

Roosters en gevelbeeld In het overgrote deel van de renovaties wordt gekozen voor een ventilatiesysteem met mechanische afzuiging en toevoer via roosters. Daarmee ligt er een opgave op het terrein van de architectuur. Hoe zijn de roosters op een goede manier te integreren in het gevelbeeld? Soms wordt dit probleem scherper gesteld door eisen vanuit monumentenzorg of welstand die roosters, zichtbaar vanaf de straat, simpelweg verbieden. Los van deze eisen: op geluidsbelaste locaties zijn al snel grote suskasten nodig. Deze zichtbaar in de kozijnen opnemen is vaak sowieso niet acceptabel uit oogpunt van architectuur. Afbeelding en detail van het raam na de renovatie in de Latherusbuurt

Al met al vormt het ventilatiesysteem dus een essentieel onderdeel van de ontwerpopgave: welke effecten heeft het te kiezen systeem op de kwaliteit van het uiteindelijke plan? De wijze waarop met deze opgave kan worden omgegaan lichten we toe met behulp van een aantal voorbeelden:

Latherusbuurt (jaren twintig) In de renovatie van de Latherusbuurt, een tuindorp in Amsterdam Noord, stond men voor de opgave een heel gemixt programma te organiseren achter uniforme, traditionele straatgevels. Doordat het buurtje een beschermd stadsgezicht is, waren roosters in de straatgevels niet toegestaan. Uiteindelijk is dit opgelost door de hoofdmoot van de vereiste roosters in de achtergevel te organiseren. Omdat dit niet afdoende was, hebben de kozijnen in de voorgevel een kleine ventilatievoorziening gekregen door een rooster/sleuf in de bovenregel van het kozijn. Het is een middel wat vaker wordt toegepast. Geschikt mits de situatie geen grote geluidbelasting heeft en er van elders wat extra toevoer kan worden georganiseerd.

Vissenkommen (jaren vijftig) Deze ‘monumenten van wederopbouw’ in Pendrecht, Rotterdam, zijn op een restauratieve manier gerenoveerd. Architectonisch springt vooral de plint in het oog, die door middel van glazen puien en uitgekiende verlichting beter beheerbaar is geworden, maar de oorspronkelijke transparantie heeft behouden. De bestaande portiekwoningen zijn gerenoveerd. De gevel is aan de binnenzijde geïsoleerd (voorzetwanden), alle kozijnen zijn vervangen (hout, dubbel glas), de woningen kregen een ventilatiesysteem met mechanische afzuiging en toevoer via de gevel. Hoewel roosters in de kozijnen ongewenst waren, is daar toch voor gekozen. Vooral vanuit een afweging van belangen: • Hergebruik van de bestaande gevelroosters in de metselwerk gevel was ingewikkeld en architectonisch ongewenst. Om het maximaal te laten spreken, is ervoor gekozen om het metselwerk zoveel mogelijk tot een aaneengesloten vlak te maken. De vroegere open ventilatie-voegen zijn dan ook dichtgezet. • Voor de indeling van de nieuwe kozijnen is zo precies mogelijk de oorspronkelijke indeling gevolgd. Dat betekende buitenbeglazing en naar buiten draaiende ramen. Het toepassen van draai-kiep ramen, die in sommige gevallen als alternatief voor roosters worden geaccepteerd, was dus onmogelijk. Uiteindelijk is ervoor gekozen in deze kozijnen simpelweg een rooster op te nemen, boven het groot glasvlak. Doordat dit rooster overal terugkomt en alle kozijnen identiek zijn, verstoren ze het gevelbeeld nauwelijks. De kleurkeuze helpt daaraan mee: om het rooster niet teveel te laten samenvallen met het kozijn is de kleur blank geanodiseerd.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

THEMA bestaande bouw

Foto S. Brakké

Vissenkommen in Pendrecht, Rotterdam

Bij de puien aan de balkons is er wel een alternatief voor de roosters toegepast. Van de oorspronkelijke bovenlichten zou bij toepassing van een rooster slechts een klein reepje glas overblijven. Op deze plekken is gekozen voor klepraampjes die traploos bedienbaar zijn en daardoor als gelijkwaardig aan een rooster worden beschouwd.

Deliplein (1880-1900) Foto S. Brakké

De woningen aan het Deliplein in Rotterdam zijn op een complex en hoog niveau gerenoveerd. In de plint komen nieuwe voorzieningen, op het dak worden dakdozen verbouwd tot penthouses. De tussengelegen woningen worden deels samengevoegd, maar deels ook in bewoonde staat gerenoveerd. De aanpak van de gevels verschilt sterk. De gevel aan het plein wordt hoogwaardig, restauratief aangepakt (nieuwe kozijnen, gevelreiniging). De achtergevel van het blok, gelegen aan een binnen-

Vissenkommen nieuwe situatie

gebied, krijgt een minimale aanpakt. Zichtbare roosters in de voorgevel waren niet toegestaan, mede omdat het hier suskasten zou betreffen. Dat betekende dat er een kozijn moest worden ontwikkeld waarin in één klap verschillende punten zouden worden opgelost: een verdekte ventilatievoorziening, een detaillering ook uit te voeren in bewoonde staat (dus effectieve randafwerking), een kozijn wat qua profilering voldoet aan de (strenge) eisen van welstand, indeling van binnenuit bewasbaar. Uiteindelijk is hier een kozijn ontwikkeld waarin een suskast achter het (nieuwe) tegelpaneel is weggewerkt. De luchttoevoer gaat via een sleuf in de bovenregel. Door het kleurgebruik is deze sleuf vanaf straat nauwelijks zichtbaar.

Dudokhaken (jaren zestig) De Dudokhaken in Amsterdam (Aalbersestraat en omgeving) worden op een hoog niveau getransformeerd. Ook hier wordt de gevel aan de binnenzijde geïsoleerd (voorzetwanden) en zit er achter de uniforme gevel door samenvoegingen en herindelingen een complex programma van verschillende woningtypen. In het standaard-kozijn is steeds een kort rooster opgenomen, zodat alle achterliggende ruimten kunnen worden voorzien van voldoende luchttoevoer. Deze oplossing bood alleen langs

Vissenkommen oude situatie

de buurtring geen soelaas. De hier benodigde suskasten zouden het gevelbeeld te zeer verstoren en zouden ook onvoldoende capaciteit leveren. Op deze plekken is ervoor gekozen de toevoer op een minder in het oog springende plek te maken: suskasten in het terugliggende kozijn aan de loggia. Via ‘overflow’ komt de extra luchttoevoer in de slaapkamer via de deuropening in de woonkamer terecht. Om dit goed te laten functioneren, moet de kier onder de deur natuurlijk wel voldoende zijn!

Resumerend Grofweg zijn er bij renovaties drie architectonische benaderingen te onderscheiden in het omgaan met roosters in de gevel: 1 Opnemen in de kozijnen en dan rekening houden met kleur en vlakverdeling 2 Verdekt detailleren en/of slim plaatsen 3 Toepassen van alternatieven als kozijnsleuven, draaikiep- of klepramen. In alle gevallen geldt natuurlijk dat het systeem moet werken en dat alternatieven gelijkwaardig zijn Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

THEMA bestaande bouw

Foto S. BrakkĂŠ

Interieur dakwoning Deliplein, met detailtekeningen ventilatiesysteem

Het Deliplein in Rotterdam

en worden toegestaan. Uiteindelijk gaat het er tenslotte om dat het gebouw niet alleen schoonheid ademt, maar dat ook de nieuwe, gerenoveerde gevelhuid zodanig ademt dat een gezond en comfortabel binnenmilieu gewaarborgd is. Om dat te bereiken is het noodzakelijk de bouwfysica (en dus ook het ventilatiesysteem) mee te nemen als een integraal en samenhangend onderdeel van het project. Als dat niet gebeurt, bestaat er het gevaar van een opeenstapeling van losse, onsamenhangende onderhoudsingrepen met soms desastreuze gevolgen voor binnenklimaat en beeld. Deze samenhang moeten de betrokken opdrachtgevers en adviseurs echter wel zelf bevechten. Externe instrumenten die zoâ&#x20AC;&#x2122;n integrale benadering bijna als vanzelf afdwingen (denk aan de voor nieuwbouw verplichte EPC-berekening), zijn er voor renovaties (nog) niet.

Rekening houden met het gebruik Uiteindelijk is er de bewoner, voor wie we het in essentie allemaal doen. Zij komen terug in een huis dat erg lijkt op het oude vertrouwde, maar van karakter is veranderd na de renovatie, het groot onderhoud, de upgrading, de energetische verbetering, of hoe de ingreep ook mag heten. Van een woning waarin je moeite moest doen om het niet te veel te laten tochten, naar een woning waarin je enige moeite moet doen om te ventileren. Het helpt dan als de nieuwe voorzieningen duidelijk zijn en op een vanzelfsprekende manier aansluiten bij het dagelijks gebruik. Een gevelrooster waaraan je duidelijk kunt zien of het open of dicht staat bijvoorbeeld. Dat rooster blijft ook open staan als het zelfregelend is: als het de doorlaat verkleint bij meer winddruk. Gelukkig worden dergelijke roosters Voor de bewoner is in een oogopslag te zien of het rooster open of dicht staat. Foto: Duco ventilation and sun control

momenteel al bijna als standaard gezien. Een positieve ontwikkeling is de steeds grotere beschikbaarheid van sensorsturing op het ventilatiesysteem. De maatgevende grootheid voor ventilatie is de hoeveelheid CO2 in de lucht. Loopt deze op ten opzichte van de buitenlucht dan zijn er personen aanwezig en is dus ventilatie nodig. Met een CO2-sensor is dit eenvoudig te registreren en wordt de ventilatiebox aangestuurd. De plaats van de sensoren is daarbij wel van belang. Zowel in de dag als in de nachtsituatie moet de aanwezigheid van personen waargenomen kunnen worden. Er is echter een ruimte waarin bij uitsluitend CO2-sturing onvoldoende geventileerd wordt: de badkamer. In een sensorgestuurd ventilatiesysteem is een vochtsensor voor de badkamer dus een belangrijke toevoeging. Als alternatief kan een pulsschakelaar worden toegevoegd. Als deze werkt

Ventilatiesysteem met CO2- en vochtsensor. Hier worden ook de gevelroosters aangestuurd, dat is niet strikt noodzakelijk. Bron: Duco ventilation and sun control.

via radiogolven is geen extra bedrading nodig.

Integraliteit levert kwaliteit Bij de aanpak van een bestaand complex vragen de ventilatievoorzieningen aandacht in het ontwerpproces. Een goede inpassing van de voorzieningen leidt tot een hoge beeldkwaliteit. Geen project is daarbij gelijk, er is altijd sprake van maatwerk. Als de voorzieningen daarbij deel uitmaken van een samenhangend en duidelijk ventilatiesysteem heeft de bewoner de beste mogelijkheden voor een gezond binnenmilieu. Sensorsturing ontzorgt de bewoner en wordt daarom een steeds belangrijker hulpmiddel. Een dergelijke integrale aanpak leidt tot kwaliteit in architectuur, techniek en comfort. Ir Arjan Gooijer werkt voor Van Schagen Architekten in Rotterdam Ir Harm Valk is werkzaam voor Adviesburo Nieman BV

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

passieve vloerverwarming Toch prettig dat de beste oplossing ook zo milieuvriendelijk is

Sinds die man hier was hoeven ze mij niet meer van de bank te jagen.

Thermoskussen zeer hoog gewaardeerd in het Energielabel (Rc=3,80) Mooi schoon, licht, sterk en handig isolatiemateriaal. Ook die stevige bodemfolie is een uitkomst.

Bodemfolie

De perfecte aanpak voor Nederlandse kruipruimtes: een kurkdroge kruipruimte en een warme vloer TONZON Vloerisolatie maakt de vloer nog warmer dan de lucht erboven zonder dat hiervoor kunstmatige warmte wordt gebruikt. Hoe dat kan, is nu te zien in een animatie, die o.a. te zien is op www.tonzon.nl. De warme vloer gaat zelfs de lucht onderin de kamer opwarmen, waardoor een gelijkmatig binnenklimaat ontstaat. Puur wooncomfort waarmee u bovendien veel energie bespaart. Huisstofmijten krijgen nauwelijks nog kans, omdat het ook onder de meubels en langs de randen een stuk warmer en daardoor droger wordt. De stevige folie op de bodem stopt de verdamping van vocht volledig. Dat betekent een kurkdroge kruipruimte en geen muffe geur meer. Het beschermt houten vloeren tegen houtrot en stopt zelfs betonrot. Ook de corrosie van leidingen en ophangbeugels wordt gestopt. TONZON Vloerisolatie telt zeer hoog mee in het EnergieLabel (Rc=3,80 mÂ˛K/W). Vergelijk; een halve meter dikke bodemisolatie telt slechts mee voor Rc=0,90 en de nieuwbouwnorm is met Rc=2,50 mÂ˛K/W ook nog veel lager.

TONZON BV I P/b 1375 I 7500 BJ Enschede I KvK 06044102 I tel. 053-4332391 I www.tonzon.nl

Atelier ORIO architecten

Organische architectuur in heden en verleden

Een intu誰tieve kijk op een organische wereld Michel Post

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Architectuur

Voorbeelden van Biomimicry van Eugene Tsui

De organische architectuur, een stroming binnen de bouwkunst die haar inspiratie ontleent aan de levende natuur, speelt een belangrijke rol in het werk van M ichel Post. De architect neemt ons mee naar de oorsprong van de organische architectuur en naar de ‘top-down’ en ‘bottom-up’ benadering van vandaag.

ijftien jaar geleden kwam ik voor het eerst in aanraking met het begrip

ten, vaak uitgevoerd met de modernste constructiemethoden. Krachtige

organische architectuur en voor mij was het toen niet meer dan een

gebogen vormen en geometrie vormen zijn expressie om de goddelijke

bepaalde vormentaal waar een enorme aantrekkingskracht vanuit ging.

eenheid in de natuur weer te geven. Wellicht zijn bekendste werk is het

Begrippen als ‘beweging’, ‘vloeiende ronde vormen’, ‘fraaie lijnen’ en

Fallingwater in Pennsylvania waarbij de natuur letterlijk het gebouw bin-

‘expressie’ vormden vanaf dat moment het kader waarbinnen ik architec-

nenstroomt.

tuur wilde bedrijven. Dat deze vorm van architectuur veel meer is dan een

Antoni Gaudí ontwikkelde, vaak na overleg met arbeiders, veel van zijn

uiterlijke expressie, daar kwam ik pas later achter.

ideeën pas tijdens de bouw. Door middel van omgekeerde constructies van

Organische architectuur is aan het eind van de negentiende eeuw ontstaan

hangende touwtjes kreeg hij inzicht in de krachtafdracht in een constructie

en is een stroming binnen de bouwkunst die haar inspiratie ontleent aan

en was hij in staat om met een minimum aan materiaal een maximale

de levende natuur. De relatie die de mens heeft met de natuur en de

expressie te bereiken. Door creatief gebruik te maken van plaatselijke en

invloed die dit heeft op zijn eigen welbevinden vormen de rode draad die

relatief goedkope materialen zoals baksteen en keramiekscherven ontston-

alle vormen van organische architectuur met elkaar verbindt. De nieuwste

den gebouwen met een duidelijke handtekening die door iedereen onmid-

bouwtechnische mogelijkheden worden ingezet om een zo expressief

dellijk herkend worden. De Sagrade Familia in Barcelona is ongetwijfeld

mogelijke vormentaal te creëren die zo dicht mogelijk bij de functie en de

zijn belangrijkste bouwwerk en trekt miljoenen mensen naar de stad.

schoonheid van de levende natuur komt.

Rudolf Steiner was ervan overtuigd dat een gebouw moet groeien en niet puur rationeel opgezet kan worden. Rechte hoeken moeten te allen tijde

Grondleggers

worden voorkomen en kleuren en vormen zijn van grote invloed op de

Pieter van der Ree noemt in zijn boek Organische Architectuur vier pioniers

gevoelswereld van de gebruiker. De antroposofische leer ontwikkelde dan

die ieder voor zich een bepaalde betekenis hebben gegeven aan het begrip

ook speciale kleurschema’s die de gemoedstoestand van iemand in een zo

organische architectuur. Deze grondleggers waren Louis Sullivan, Frank

harmonisch mogelijke staat zouden brengen. Door middel van decoraties

Lloyd Wright, Antoni Gaudí en Rudolf Steiner. Zij legden de fundamenten

liet Steiner vormen overlopen zodat het groeiproces inzichtelijk werd en de

voor de hedendaagse organische architectuur.

kijker zelf de beweging tussen de vormen moest ontdekken.

Louis Sullivan benaderde architectuur vanuit de functie. Hij was de bedenker van de term ‘form follows function’ waarbij het uitgangspunt altijd

Top-down of Bottom-up

de functie van het gebouw is, waarna de vorm vanzelf volgt. Hier is dan

Al deze verschillende uitingen van organische architectuur vallen allen onder

ook de directe link met de natuur te zien. Naast dit functionele aspect

dezelfde noemer en kennen sinds het ontstaan ervan vele volgelingen. De

gebruikte Sullivan versieringen om aan het publiek te laten zien hoe de

nieuwste technieken, vrije vormgeving en de relatie tussen mens en natuur

vorm aan de functie was aangepast.

schijnen de kenmerken te zijn om te kunnen spreken van een organische

Frank Lloyd Wright, een voormalig werknemer van Sullivan, liet zich

architectuur. Toch is er een wezenlijk verschil in de uitwerking ervan.

sterk inspireren door de natuur en de traditionele Japanse architectuur.

Tijdens een bezoek aan een aantal ‘organische’ architecten in Amerika

Kenmerkend voor zijn architectuur zijn een geometrische vormentaal, een

leerde ik het verschil kennen tussen de top-down en de bottom-up

horizontale opbouw en een ruimtelijke versmelting van binnen en bui-

benadering. Een relatief bekend architect van de top-down benadering is Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Architectuur Eugene Tsui, die de natuur letterlijk als inspiratiebron gebruikt en hierbij

materiaalgebruik. Daar waar de top-down methode uitgaat van techniek

gebouwen ontwerpt alsof de natuur ze zelf gemaakt zou kunnen heb-

en de vorm gegenereerd wordt door de menselijke gedachte of computer,

ben. De bestudering van de structuur, de processen en de elementen die

gaat de bottom-up methode uit van een harmonie tussen verschillende

voorkomen in de natuur, met als doel hier inspiratie uit te putten om

materialen en de directe omgeving. De eerste benadering zal elk materiaal

duurzame oplossingen te vinden voor menselijke uitdagingen, heet bio-

gebruiken om de gewenste expressie mogelijk te maken, de tweede doet

mimicry.

dit absoluut niet.

Kenmerkend voor deze vorm van architectuur is dat hij ontstaat vanuit

Uit onderzoek is gebleken dat als men mensen een keuze geeft, slechts

het intellect. Het gebouw ontstaat in het hoofd en wordt dan letterlijk op

tien procent de voorkeur geeft aan de top-down benadering. De andere

aarde neergezet. Hoe aantrekkelijk zo’n vorm ook mag zijn, hij zal nooit

negentig procent voelt zich prettiger bij de meer natuurlijke benadering.

de aansluiting vinden met de omliggende omgeving, of dit nu de levende

Hoe vreemd is het dan dat veel gebouwen die momenteel worden

natuur is of de bebouwde omgeving. Bij een bezoek aan zo’n gebouw

gebouwd, architectonische hoogstandjes genoemd kunnen worden, maar

klopt alles. Het gevoel, de verhoudingen, de beweging door de verschil-

geen enkele aansluiting vinden met de gebruiker ervan? Gelukkig vinden

lende ruimtes, maar het blijft altijd ‘een vreemde eend in de bijt’.

steeds meer organische architecten de weg naar de meer natuurlijke en

De bottom-up benadering gaat uit van het omgekeerde. Hier vormt de

gezondere materialen en daarmee naar de directe relatie tussen mens en

directe omgeving de inspiratie voor het gebouw. Een bekend voorbeeld

de natuur. Hoe aantrekkelijk onze omgeving ook lijkt te zijn… het gaat

hiervan zijn de gebouwen van James Hubbell in de heuvels van San Diego.

uiteindelijk om het gebruik ervan.

De gebouwen zijn zo ontworpen dat de omliggende natuur maximaal tot

Architect Michel Post is eigenaar van Orio architecten bna in Maarssen

zijn recht komt en waarbij de gebouwen een onderdeel zijn gaan vormen van het terrein. De zoektocht naar de optimale spanning tussen verschillende materialen heeft een architectuur laten ontstaan die op een plaatje aantrekkelijk is, maar pas bij een bezoek tot leven gaat komen. In plaats van het intellect vormt de intuïtie en de communicatie met de omliggende omgeving de belangrijkste basis voor het ontwerpen van zo’n gebouw. Hierdoor ontstaat een architectuur die ook organisch is, maar die niet per definitie expressief hoeft te zijn. Het intellect zorgt voor de uiteindelijke uitwerking, maar is in deze van ondergeschikt belang. Architecten die deze vorm van architectuur bedrijven, zijn per definitie sensitief en ontwerpen vanuit hun gevoel en intuïtie. Deze vorm van architectuur noem ik dan ook organische gevoelsarchitectuur. Vanuit vormgeving bekeken is er weinig verschil. Beiden zijn een expressie binnen de organische architectuur. Het grote verschil zit hem in het

Atelier en studio van James Hubbell (San Diego)

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

De échte natuurlijke isolatie

Daken, gevels, vloeren, hsb-elementen en passiefhuizen kunnen met PAVATEX houtvezel-isolatieplaten snel én eenvoudig worden geïsoleerd. Ideaal voor nieuwbouw én vooral voor renovaties! De drukvaste én flexibele PAVATEX houtvezel-isolatie biedt, naast bescherming tegen de kou, een unieke bescherming tegen de zomerhitte, heeft een uitstekende geluidsisolatie, is dampdiffusie-open en reguleert de vochtigheidsbalans van de constructie. Aan PAVATEX worden geen vervuilende producten toegevoegd en de platen worden gebonden met het houteigen lignine. Dus PAVATEX is zowel natuurlijk in samenstelling als in kleur! PAVATEX, voor aangenamer en gezonder wonen, het hele jaar door!

thermische isolatie in de winter

bescherming tegen zomerhitte

geluidsisolatie

brandveiligheid

diffusieopen

ecologie/ cradle to cradle

duurzaam bouwen/ swiss made CO² reductie

Zwitserse houtvezelisolatie Materialen uit de natuur

www.pavatex.nl - Pavatex Benelux b.v. - Telefoon +31 (0)53 433 17 69 “Leverancier van

natuurlijke

-isolatie aan emen voor na e gevels st sy rm e h et Natur oleerd e van ongeïs de binnenzijd

stucmaterialen afmeting: 132x190mm(bxh) en

isolatie-systemen”

cmyk: 60; 0; 80; 0

Stukie van Technostuc

Technostuc is gespecialiseerd in afwerkings- en isolatieproducten voor een aangenaam en gezond binnenklimaat. Leem en kalk, en ook houtvezelisolatie, voorkomen schimmel, reguleren de luchtvochtigheid en zijn duurzaam. Oude materialen voor moderne en gezonde oplossingen.

conluto

quick-mix

tubag

natureflex

Voor meer informatie: Technostuc systemen - Robing Design b.v. - T: +31 (0)53 433 03 60

Kijk op: www.technostuc.nl

naturetherm

ng met: in samenwerki

n onder wone tie voor gez

binnenisola

diffutherm

Nature therm

sono

wem

conlino

Verstand van stucwerk

Zonder natuurbeleving is zelfs een klimaatneutrale stad niet leefbaar

Den Haag: Groene stad met stevige ambities Michaël Meijer, Frans Kuenen en Marjo van Lierop

olgens het college van Burgemeester en Wethouders van de gemeente Den Haag staat duurzaamheid definitief op de maatschappelijke agenda. Door duurzame investeringen in mensen, economie

en leefomgeving wil Den Haag haar vitaliteit en weerbaarheid vergroten. Dit werd eind vorig jaar op het congres ‘De Groene Stad, Een Gezamenlijke Opdracht’ in Den Haag nog eens benadrukt en aangevuld. Den Haag is nadrukkelijk ook een stad van lanen, parken en natuurlijk groen. De kadernota getuigt van ambitie. Er moet een omslag worden gemaakt in de huidige manier van leven omdat dit grote gevolgen heeft voor het leefmilieu van mens, plant en dier. De duurzame plannen van Den Haag vragen echter ook om het maken van de nodige - moeilijke - keuzes en de vraag rijst of de hoge klimaatambities uit de kadernota niet botsen met de bestaande natuur-

waarden in en om Den Haag. Daar liggen namelijk drie bijzondere natuurgebieden, zogenaamde Natura 2000-gebieden, waar planten en dieren op Europees niveau beschermd worden. Dit beschermingsregime blijft onverkort van kracht, ook al zouden demissionair premier Balkenende en demissionair minister Verburg dit graag anders zien, zoals onlangs is gebleken. Gelukkig zijn er ook kansen voor het samen gaan van deze ogenschijnlijk tegengestelde belangen.

Energie versus natuur Het duurzaam opwekken van energie is voor de stad een absolute noodzaak om in 2050 klimaatneutraal te kunnen zijn. Het opwekken van energie met grote windturbines is in Den Haag waarschijnlijk niet haalbaar doordat dit botst met de belangen van bewoners en de Natura 2000-gebieden waar Den Haag als het ware in ligt ingeklemd. Hier biedt het decentraal en locaal opwekken en uitwisselen van energie met zonnepanelen, kleine (stille) windmolens, warmtekrachtkoppeling en opslag van warmte of koude in diepere bodemlagen uitkomst. Dit kan namelijk ook zonder dat de instandhoudingsdoelstellingen van de nabij gelegen Natura 2000-gebieden worden aangetast. Sterker nog, de overstap naar duurzame ontwikkeling, in brede zin, is een voorwaarde om uiteindelijk de doelen die zijn gesteld voor het Natura 2000-netwerk ook daadwerkelijk te halen. Wanneer de ruimte- en milieudruk op deze gebieden afneemt, krijgen populaties de kans om uit te groeien tot levensvatbare groottes waardoor de duurzame instandhouding van biodiversiteit wordt gewaarborgd.

Rood en groen in balans Maar ook de stedenbouw speelt een grote rol bij het duurzaam in stand houden van de groene stad. Tijdens het congres ‘De Groene Stad’ gaf Elco Brinkman, voorzitter van Bouwend Nederland, al aan dat wijken met een tekort aan groen en blauw (water) vaak ook wijken zijn waar het niet zo goed mee gaat. De huizen zijn er minder waard en er is vaak sprake van sociale misstanden. Het combineren van functies kan leiden tot een succesvol samenspel van economische en ecologische belangen. De vraag is volgens Rabin Baldewsingh, oud-wethouder leefbaarheid van de gemeente Den Haag, hoe de groene en rode opgaven goed met elkaar in balans blijven. Deze opgaven wrijven soms met elkaar. ‘Out of the box’ denken is nodig om meer groen in de stad te realiseren. Een voorbeeld van de kansen die er zijn zit onder andere in de gebieden waar geen bebouwing of diepkunnen bloem- en kruidenrijke verbindingszones worden gecreëerd voor kleine zoogdieren en insecten. Zulke verbindingszones zijn relatief onderhoudsvrij en zijn vaak al aanwezig. Dit kan worden aangevuld met groene daken en levende gevels. Het ontwikkelen van dergelijke zones legt geen extra ruimtebeslag op en kunnen goed gecombineerd worden met bestaande functies.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Foto Hans Dijkstra

wortelende beplanting mogelijk is. Door op dergelijke plaatsen een gefaseerd maaibeheer toe te passen,

Wijken

De gemeente Den Haag heeft de stevige ambitie om in 2050 een klimaatneutrale stad te zijn. Deze ambitie staat, samen met andere ambities op het gebied van klimaat en duurzaamheid, verwoord in de kadernota ‘Op weg naar een Duurzaam Den Haag’ van juni 2009. De kadernota vormt het vertrekpunt van alle gemeentelijke uitvoeringsprogramma’s en zorgt voor samenhang van lopende en nieuwe duurzame initiatieven.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Wijken

Foto Harrie van Berkel

Plattegrond van de ecologische verbindingszones in de gemeente Den Haag en omgeving. Vrijwel het hele oppervlak van de gemeente is bebouwd of bestaat uit Natura 2000-gebieden en parken.

Bron: Gemeente Den Haag, 2008, Stedelijke ecologische hoofdstructuur

Bomenlanen Het is uiteraard heel moeilijk om volledig functionele ecologische verbindingen door de stad aan te brengen die grotere zoogdieren in staat stellen om ongestoord van het ene gebied naar het andere gebied kunnen trekken. Toch zijn kleinere of lichtere EVZ’s wel degelijk van groot belang om planten en dieren de kans te geven zich in de stad te vestigen. De kleinere verbindingen zorgen voor een goede verspreiFoto Henk Post

ding van de stadse soorten (vleermuizen, vogels, insecten en kleine grondgebonden zoogdieren). Ook bomenlanen vervullen een belangrijke functie als ecologische verbindingszone in de stad volgens Tuin- en Landschapsarchitect en boomchirurg Jørn Copijn. In zijn lezing op het congres ‘De Groene Stad’ benadrukte hij dat deze soms meer dan twee honderd jaar oude lanen ook de geschiedenis van de stad laten zien. Een grote bedreiging voor historische boom- en groenstructuren in stad en land is volgens Copijn nog altijd de voortgaande verdichting en uitbreiding van de stad en de toename van het asfalt. “Kijk bijvoorbeeld naar historische bomenlanen langs smalle wegen. Gebruik deze wegen alsjeblieft als fietspad, in plaats van de weg te verbreden en de bomen te kappen. Juist langs dit soort lanen moeten stedelingen de kans krijgen het buitengebied in te trekken.” Foto Meindert Boskma

Natuurbeleving Door straatbeplanting en verticale tuinen aan bepaalde eisen te laten voldoen (minimale afstand, aansluiting op geschikt leefgebied) kunnen geschikte migratieroutes worden gecreëerd voor vleermuizen. De aanleg van daktuinen (ingeplant met mos, grassen, kruiden of zelfs bomen) zorgt voor een tweede maaiveld waar veel insecten en zangvogels van kunnen profiteren. Groene daken die gecombineerd worden De stad kan, met kleine ingrepen, een goed leefgebied vormen voor beschermde diersoorten.

met zonnepanelen blijken ook nog eens ecologisch interessanter te zijn door de afwisseling van zon en schaduw op de beplanting. Bebouwing kan met kleine ingrepen een goed leefgebied vormen voor bijvoorbeeld vleermuizen en gier zwaluwen wat een enorme stimulans kan vormen voor deze beschermde soorten. Op de lange termijn kan dit leiden tot een opwaartse trend in de populatieontwikkeling waardoor de beschermde status kan worden opgeheven. In dat geval hoeft deze soort geen beperking meer te vormen voor de ontwikkeling van nieuwe projecten. Dit betekent nog niet dat bij nieuwe projecten de aandacht voor de natuur in de stad achterwege gelaten kan worden. Groen en natuur dragen in hoge mate bij aan de leefbaarheid van

Michaël Meijer, Frans Kuenen en Marjo van Lierop werken respectievelijk als landschapsontwerper en planoloog, ecoloog en landschapsontwerper bij SAB in Arnhem.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

de stad. Een groene stad biedt bewoners en vooral kinderen ook de mogelijkheid om in contact te komen met natuur. Zonder een gezonde natuurbeleving - en daarmee draagvlak voor natuur en milieu - heeft zelfs de meest duurzame stad geen toekomst.

Hét totaalevenement voor woningbouw, utiliteitsbouw en openbare ruimte

ril p a 5 1 t e 0 uur tot en m

.00 – 0 1 n a v s elijk

dag

18.0

2010

Visie op de toekomst van de gebouwde omgeving

Mis het niet

• Een nieuw totaalevenement op het gebied van woningbouw, utiliteitsbouw en openbare ruimte • Hét innovatieplatform met focus op het ontwerpproces • Interessante congressen, seminars, workshops en themapleinen bieden volop informatie, visies en inzichten • Veel nieuwe exposanten met verrassende oplossingen

Registreer nu met deze code BH400001 voor gratis toegang.

Building Holland is opgebouwd uit drie toonaangevende deelevenementen:

Reis per trein voor € 7,50

Het vakevenement voor architectuur, concepten en materialen voor zowel woning- als utiliteitsbouw

Registreer en bestel meteen het NS-dagretour 2e klas naar Amsterdam RAI.

Het nieuwe platform voor innovaties in gebouwsystemen en -installaties

Het vakevenement op het gebied van inrichting en beheer van openbare ruimte

Mediapartner

Ondersteund door

www.buildingholland.nl

Duurzaamheidspaviljoen

Totaalevenement voor bouwend Nederland

Building Holland 2010 Building Holland 2010 is een nieuw totaalevenement voor woningbouw, utiliteitsbouw en openbare ruimte. Het omvat de deelevenementen BouwRAI, Urban Design en Gebouwtechniek en is daarmee aantrekkelijk voor heel bouwend Nederland, van opdrachtgevers en architecten tot adviseurs, bouwers en eindgebruikers. Ook op het gebied van duurzaamheid is er veel te beleven.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Beurs

an 13 tot en met 15 april presenteren zo’n driehon-

platform voor presentaties, workshops en seminars met een

derd exposanten hun nieuwste producten en diensten

duurzaam karakter. In samenspraak met Kingspan Duurzame

op Building Holland. Daarnaast biedt de beurs een uitge-

Bouwsystemen worden interessante sprekers vanuit kenniscen-

breid inhoudelijk programma van debatten, workshops, het

tra, brancheorganisaties en universiteiten gemobiliseerd.

openingscongres ‘Nederland Bouwt Anders!’ en de SSA Conference. De beste innovaties worden bekroond met de

SVE-paviljoen

Building Holland Award. De BouwRAI is dit jaar opgedeeld in

De SVE Expositie is ook in 2010 weer op de BouwRAI aan-

verschillende themapleinen en paviljoens: Integraal Bouwen,

wezig. In het SVE-paviljoen kunnen bezoekers op de honderd

Groen en Stad, Duurzaamheidspaviljoen, Themaplein Veiligheid

vierkante meter kennismaken met een selectie van leveranciers

en SVE Paviljoen.

en fabrikanten van duurzame, gezonde en zelfs gezondheidsbevorderende bouwproducten, diensten en installaties.

Duurzaamheidspaviljoen

Opvallend is het aantal deelnemers dat producten aanbiedt

Bezoekers die zich willen laten informeren op het gebied van

die zijn gemaakt van natuurlijke materialen. Deelnemers in het

duurzaamheid, kunnen terecht in het Duurzaamheidspaviljoen.

SVE-paviljoen zijn: Group4Wellness, Timmerfabriek Overbeek,

Hier worden innovatieve en duurzame bouwsystemen tentoon-

Warmteplan, Rivusol, Bouwtotaal Onderhoud, Ecoboards en

gesteld voor gevels, vloeren en daken. Aan de orde komen

Navos.

aspecten op het gebied van licht-, integraal-, industrieel- en ‘future proof’ bouwen zoals prefabricage, IFD, luchtdichtheid en BREEAM. Het paviljoen is gedurende drie dagen het

Building Holland vindt plaats van 13 tot en met 15 april in Amsterdam RAI, Hal 9, 10 en 11. De beurs is geopend van 10.00 tot 18.00 uur. Meer informatie: www.buildingholland.nl

Grootschalige renovatie Pudelko Vijzel- en Funderingstechniek realiseert funderingswerkzaamheden door middel van een combinatie van een computergestuurd hydraulisch systeem en segmentpalen (onder andere Pudelko telescooppalen). Het gebruik van de nieuwste technieken waarborgt veiligheid, efficiëntie, snelheid en betrouwbaarheid. Dit stelt Pudelko in staat de volgende werkzaamheden volledig gecontroleerd uit te voeren. Stabiliseren van gebouwen door het aanbrengen van een Pudelko paalfundering; Rechtzetten van gebouwen op de bestaande fundering; Rechtzetten van gebouwen op een nieuwe Pudelko paalfundering; Optillen van gebouwen ten behoeve van verhoging bouwlaag of creëren nieuwe bouwlaag; Laten zakken van gebouw(vloeren) ten behoeve van verhoging bouwlaag; Optillen van daken ten behoeve van verhoging bouwlaag of creëren nieuwe bouwlaag; Verplaatsen van gebouwen ter voorkoming van sloop.

www.pudelko-vft.com

Hal 10, stand 700

Duco: Integrale ventilatieoplossingen voor renovatie Duco pakt tijdens Building Holland uit met een ‘reno-zone’. Bezoekers kunnen hier uitgebreid kennismaken met Duco’s innovatieve totaaloplossingen op het vlak van ventilatie en zonwering voor renovatie. Het bedrijf toont onder meer het Duco Comfort System waarmee met een minimale investering en installatie voor een gezonde binnenlucht worden gezorgd. En met een energiewinst van meer dan 14 procent zorgt het vraaggestuurde ventilatiesysteem doorgaans voor een stijging van het EPA label met minstens één niveau. Het gebruik en het onderhoud van het Duco Comfort System vergt zo goed als geen inspanning van de bewoners. Hal 10, stand 202

CO2 sensor van het Duco Comfort System

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Van Vliet Daktuinen: duurzame leefbaarheid Van Vliet Daktuinen richt zich op de duurzame leefomgeving. Het bedrijf doet dit vanuit het idee dat daktuinen meer zijn dan de groene longen van de stad en neemt ook waterberging, multifunctioneel gebruik en milieu- en sociale aspecten in de stad mee in een integrale aanpak van projecten. Op deze manier ontstaan er innovatieve, uitvoeringsgerichte oplossingen die meerwaarde creëren voor de toekomst. Om deze visie te versterken, is Eduard van Vliet samen met Arjan van der Hout een nieuw advies- en ontwerpbureau in de ruimtelijke ordening gestart onder de naam BuroTulp. De combinatie van beide bureaus schept duurzame leefbaarheid! Hal 9, stand 221

SVE-paviljoen Ecoboard Europe B.V. 11.318A Rivusol B.V. 11.318C Bouw Totaal Onderhoud B.V. 11.318D Warmteplan 11.318F Timmerfabriek Overbeek B.V. 11.318G Navos 11.318H SVE Expositie 11.318I Lescrauwaet Holding & Management B.V. 11.318I

Duurzaamheidspaviljoen

Tonzon: Maximaal effect met minimale middelen De kruipruimte isoleren: De één zweert bij bodemisolatie, de ander meent dat PUR-schuim de oplossing is. Het vernieuwde energielabel schept hier duidelijkheid en schrijft de isolatiewaarden voor die aan verschillende oplossingen toegekend mogen worden. De hoogste isolatiewaarde wordt toegekend aan het systeem met Tonzon Thermoskussens. Het Thermoskussen, een Nederlandse uitvinding, bereikt een maximaal effect met een minimale hoeveelheid materiaal en energie. Het Thermoskussen, waarin drie luchtkamers worden opgesloten, weegt 60 gram per m² (lichter dan krantenpapier), maar biedt toch een respectabele isolatiewaarde van minimaal Rc = 3,80 m²K/W. Het is het enige vloerisolatiemateriaal dat het Dubo-keur heeft verworven. Hal 10, stand 414

Standnummer 11.502 Deelnemers: Agrob Buchtal Cape Cod CRH Clay Solutions Dakteam Dak en Tuin De Groot & Visser Derbigum Dion WPS Eternit Euramax Eurosafe Solutions Felspartners Green Label Investments Icopal Metadecor Recystel Reppel B.V. Royal Mosa Sabic Innovative Plastics Sapa Building System Sika NV Sorba Projects Trespa International Uzimet VELUX Nederland VMZINC Umicore Co-founders: An Archi Ahrend ASK Romein Ballast Nedam bbX Desso Business Tapijt Duurzaam Gebouwd Equi Expo Group IMd Ingenieursbureau Justimax B.V. Sterkos | Kwartspil Unique Lights Initiatiefnemer: Kingspan Duurzame Bouwsystemen

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

Beurs plattegrond

Hét totaalevenement voor woningbouw, utiliteitsbouw en openbare ruimte

ril p a 5 1 t e 0 uur tot en m 18.0

.00 – 0 1 n a v GezondeBouwen & Wonen s k dagu inlijhal vindt 10,

2010

standnummer 10.401

het vakblad voor professionals die kiezen

Visie op de toekomst van de gebouwde omgeving Gezond voor een duurzaam gebouwde omgeving • Een nieuw totaalevenement op het gebied van woningbouw, Bouwen utiliteitsbouw en openbare ruimte &• Wonen Hét innovatieplatform met focus op het ontwerpproces

Mis het niet Registreer nu met deze code

Beursaanbieding! BH400001 voor gratis toegang. Neem nu voor 2 jaar een abonnement • Interessante congressen, seminars, workshops en themapleinen bieden en ontvang de eerste twee nummers gratis! volop informatie, visies en inzichten

Mail uw gegevens naar: Thema’s: • Veel nieuwe exposanten met verrassende oplossingen beursaanbieding@gezondbouwenenwonen.nl • Binnenmilieu Of stuur de bon naar: • Gezondheid Uitgeverij van Westering bv, Abonnementenadministratie GB&W • Materialen Antwoordnummer 16, 3740 VB Baarn Reis per trein voor € 7,50 • Building Energie Holland is opgebouwd uit drie toonaangevende deelevenementen: Registreer enop bestel meteen Ja, ik maak gebruik van deze aanbieding en abonneer mij voor twee jaar • Milieu het NS-dagretour 2e klas naar Gezond Bouwen en Wonen. De eerste twee nummers ontvang ik gratis.* • Wijkbeheer Amsterdam RAI. Het vakevenement voor architectuur, concepten en materialen voor zowel woning- als utiliteitsbouw Bedrijf: Naam: • Stedenbouw • Bestaande bouw Adres: Het nieuwe platform voor innovaties in gebouwsystemen en -installaties • Nieuwbouw Postcode: Woonplaats: • Utiliteitsbouw Email: Het vakevenement op het gebied van inrichting en beheer van openbare ruimte Telefoon:

Mediapartner

www.buildingholland.n

* Een abonnement kost € 59,50 per jaar en geldt tot wederopzegging. Bij deze aanbieding betaalt u voor het eerste jaar slechts € 29,75 (incl BTW). Deze aanbieding geldt alleen voor Nederland en loopt tot en met 30 juni 2010.

Ondersteund door

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

RUBRIEKSADVERTENTIES Per regel (43 mm, kapitaal: max. 25 tekens, onderkast: max. 35 tekens) € 7,50exclusief 19% BTW. Minimaal 4‑regels, uitsluitend op jaarbasis voor 4 nummers (min. € 120,- exclusief19% BTW). Tekst wijziging per nummer mogelijk. Nieuwe advertenties en wijzigingen opsturennaar: Uitgeverij van Westering Bart van Ommeren telefoon: 035 - 54 23 281 telefax: 035 - 54 24 119 bart@gezondbouwenenwonen.nl

Aannemers VEERDONK EN MULDER BOUWBEDRIJF Goed in duurzaam ambachtelijk verbouwen restauratiewerk Leemptstraat 34, 6512 EN Nijmegen T: 024-3222925 www.veerdonk-mulder.nl kantoor@veerdonk-mulder.nl

Adviesbureaus ANNE UBBELS ENERGIE EN DUURZAAM BOUWEN Advisering nieuwbouw en bestaande bouw. Hoofdredactie GBW en Kennisbank DuBo. Tel: 06-11277755 edb@anneubbels.nl Viba lid Boom Onderzoek en advies in bouwen, stedebouw en installaties Delft/Maastricht Tel: 015-2123626 / 043-3560398 www.boomdelft.nl Group4Wellness-LHM B.V. Metingen, advies, producten en projectbegeleiding voor vitaliteitverhogende woon enwerkomgevingen volgens bouwbiologische richtwaarden. Tel: 020-6704352 info@group4wellness.com Viba lid/SVE lid/DGBC lid Nederlandse instituut voor bOuwbiologie en Ecologie bv Advies- en onderzoeksbureau voor milieuvriendelijk en gezond bouwen Tel: 035-6948233 info@nibe.org Viba lid/Viba expo

Architecten Acanthus, ir. Piet Tuin Organische architectuur Kromsteeg 4, 5331 AK Kerkdriel Tel: 0418-634306 www.ArchitectenbureauAcanthus.nl Viba lid/Viba Expo

Archi Service BV Renz Pijnenborgh ‘s-Hertogenbosch Bio-Ecologisch architect Tel: 073-6415709 www.archiservice.nl Viba lid Architectuur design bna viba www.Architectuur-Design.nl Architectonisch Dynamisch Vormgeven Westwal 48, 5211 DC ‘s Hertogenbosch AM.deVrieze@Architectuur-Design.nl Viba lid/Viba Expo Eco-design Architectuur Met meerwaarde voor mens en milieu Ir. Sjap Holst, architect Viba/BNA De Raadstraat 1, 5666 EA Geldrop Tel: 040-2863792 www.arTchitecture.nl Grotenbreg Architecten Architectenbureau voor duurzame architectuur en stedebouw Rhienderinklaan 21, 7232 DB Warnsveld Tel: 0575-527478 www.grotenbreg-architecten.nl Viba lid/ Viba expo Architecten- en ingenieursbureau Kristinsson Prof.ir. Jon Kristinsson Milieuvriendelijke ontwerpen, ontwikkelingen en onderzoeken Noordenbergsngl. 10, 7411 SE Deventer Tel: 0570-615035 Fax: 0570-611606 www.kristinsson.nl Viba lid/ Viba expo

Groendaken EKOGRAS DAKBEGROEIING Ook ‘Doe-het-zelf’ pakket leverbaar www.ekogras.com info@ekogras.com Tel: 0418-512927, Zaltbommel Viba lid

Inspectiebedrijven De Woonbioloog-LHM B.V. De Werkbioloog-LHM B.V. Inspecties en metingen van woon en werkomgevingen conform bouwbiologische richtwaarden o.a. straling, licht, water en luchtkwaliteit. Tel: 020-6704352 info@dewoonbioloog.nl Viba lid/SVE lid/DGBC lid

Interieurarchitecten Atelier Jan Franssen Geeft vorm aan duurzaam wonen en werken Hoenveldsestraat 5-a, 6665 NB Driel Tel: 026-4437583 Fax: 026-3705786 info@atelierfranssen.nl www.atelierfranssen.nl

ORIO architecten bna Ecologische en Organische Gevoelsarchitectuur Tel: 0346-551173 info@orioarchitecten.nl www.orioarchitecten.nl VIBA lid/Strobouw Nederland/Owaze VORTEX ARCHITECTEN BNA Duurzame architectuur en renovatie: wonen en werken. Groningen Tel: 050 312 14 00. www.vortex-architecten.nl

Isolatiematerialen Goldshell Duurzame vloerisolatie met geselecteerde waddenschelpen Reitdiepskade 21, 9974 PJ Zoutkamp Tel: 0595-447141 Fax: 0595-401414 info@goldshell.nl www.goldshell.nl ISOSCHELP Onkwetsbare vloerisolatie voor gezond/droog binnenklimaat Fuchsialaan 12, 4401 HV Yerseke Tel: 0113-571249 Fax: 0113-573774 info@isoschelp.nl www.isoschelp.nl Isovlas Oisterwijk b.v. Warmteaccumulerend, vochtregulerend en verwerkingsvriendelijke Isolatie en dakelementen Postbus 348, 5060 AH Oisterwijk Tel:013 52 10 858 Fax: 013 52 10 862 info@isovlas.nl www.isovlas.nl

Standnummer 09.221 Vancouver, Canada

Van Vliet Daktuinen staat op de Urban Design beurs van 13 t/m 15 april 2010 RAI Amsterdam

WPP Kol architekt BNA scholen - woningbouw - kantoren G. Noodtstraat 4, 6511 SW Nijmegen Tel: 024-3607751 Fax: 024-3607693 scholen - woningbouw - kantoren wpp.kol@planet.nl Viba lid

Bouwmaterialen Groenebouwmaterialen.nl De ecologische online bouwmarkt; Isolatie, wandverwarming, leem, natuurverf, hout, enz. www.dubomat.nl Isolatie, hout, pleisters, leem, verf, terracotta tegels, wandverwarming, kurktegels, vloerbedekking, Isocell

Coolsingel, Rotterdam

Kom naar dé daktuinspecialist van Nederland. Groen op niveau van tramhalte tot skyscraper...

www.dakt uinen.com

Gezond Bouwen & Wonen 1-2010 VanVliet 1-4.indd 1

26-03-2010 17:36:06

bouw & Woon wijzer WARMTEPLAN B.V. Renovatie: Isofloc, geblazen cellulose-isolatie Homatherm Q11 houtvezel binnen isolatieplaat Homatherm Q11 leemstucplaat Homatherm Twindak, buitendaks Pro clima winddichting Pro clima variabele damprem Nieuwbouw en prefabricage: Swelite I-liggers Homatherm Flex isolatieplaten uit cellulose- en hout Homatherm Q 11 koudebrugonder brekende beschotplaten Pro clima winddichting en vochtregulering Sprayplan+ akoestisch esthetische spuitcellulose Tel: 0575-564805 www.warmteplan.nl info@warmteplan.nl

Kachels (accumulerend) Tigchelaar Tegelkachels Bouwt het warme hart van uw huis Haedstrjitte 26, 9008 SR Reduzum Tel: 0566-602171 Fax: 0566-601971 www.tigchelkachels.nl info@tigchelkachels.nl

keukens

Natuurverven

DE NIEUWE KEUKEN... ... natuurlijk mooi én duurzaam. Bernhagen Natuurkeukens Traay 196-198 3971 GV Driebergen-Rijsenburg Tel: 0343-755006 Fax: 0343-755007 www.natuurkeukens.nl

Aglaia natuur- en Beeck mineraalverven www.natuurlijk-kleurrijk.nl info@natuurlijk-kleurrijk.nl Tel: 06 - 41852557 (VIBA expo) FarvoCOLOR bv natuurverven Tel: 0511-425628 Fax: 0511-421396 info@farvocolor.com www.farvocolor.com Viba lid/ Viba expo

Leembouw Livingearth Company Leemstucwerk met LivingEarth leemstucprodukten, leembouw, warmtewanden met leem, Stucco Lustro en Tadelakt Tel. 035-685 4008 www.livingearth.nl Sebunga leembouw Na-isolatie, warmtewanden, leemkachels, leem, kalk en tadelact stucwerk Tel; +31-(0)6-53581928 info@sebunga.nl sebunga.nl Viba lid / Viba expo Trepein Leembouw advies-projektontwikkeling-leveringuitvoering-herstel Tel: 033-4701598 Fax: 033-4701914 www.trepeinleembouw.nl info@trepeinleembouw.nl Viba lid

Riolering TWEBO TUBES B.V. ENSCHEDE Duurzame PP-leidingsystemen Postbus 1360, 7500 BJ Enschede Tel: 053-4340205 Fax: 053-4340415 Viba lid/ Viba expo

Warmtemuren WARMTEPLAN B.V. Comfort Vite prefab wandverwarming Eco-Brick massieve wandverwarming Stukiso voorzet wandverwarming Tel: 0575-564805 www.warmteplan.nl info@warmteplan.nl

WEM wandverwarming Drie systemen één principe. wem@wandverwarming.nl wandverwarming.nl

Water BrinkVos Water BV Individuele Behandeling Afvalwater Kiwa gecertificeerde IBA systemen o.a. Helofytenfilters. Tevens zwem-, vijver- en regenwaterhergebruik. Tel: 0522-482090 Fax: 0522-480777 info@brinkvoswater.nl www.brinkvoswater.nl

Winkels www.WOONWINKELATRIUM.nl Biologisch bouwen en wonen Arnhem, Nijmegen www.VANBINNEN.com Natuurlijk wonen Rotterdam

Advertenties

Recreatiecentrum "Ter Spegelt" Eersel

Rozenbogerd 2 - 5301 KD Zaltbommel Tel. 0418 - 512 927 - Fax. 0418 - 515 277

www.ekogras.com Tevens leverbaar als DOE-HET-ZELF pakket Gezond Bouwen & Wonen 1-2010

agenda

APRIL

MEI

22 april

JUNI

Seminar: Het realiseren van

14, 15 en 21 april

een gezond, flexibel en

8 mei

1 juni

Cursus: Duurzaam bouwen

energiezuinig schoolgebouw

Excursie: Geloven in

Symposium: Duurzaam onder-

Plaats: La Place (Rijnkade), Utrecht

Plaats: Haagse Hogeschool, Delft

architectuur

nemen en C2C

www.geoplan.nl

www.dwa.nl

Plaats: Rotterdam

Plaats: Martiniplaza, Groningen

www.mensenarchitectuur.nl

www.office4life.nl

21 april

23, 24 en 25 april

Congres: Limburgse Dag van

Beurs: Good! Duurzame

15 mei

3 juni

de Nieuwe Energie

consumentenbeurs

Lezing: Houtskeletbouw:

Viba-café: Transitiontowns,

Plaats: Open Universiteit, Heerlen

Plaats: Naast Bataviastad, Lelystad

energiezuinig en gezond

‘Transitiontowns de Pijp’ en

www.dagvandenieuweenergie.nl

www.goodlelystad.nl

Plaats: Westerlo (België)

Gerard Muller (OST)

www.vibe.be/agenda

Plaats: SVE, Den Bosch

22 april

24 april

Workshop: C2C, Be ready

Congres: OWAZE netwerkdag

20 mei

Plaats: Centraal in Nederland

Plaats: SVE, Den Bosch

Festival: Groene lente

8 t/m 10 juni

www.bebeneficial.nl

www.sveweb.nl

Plaats: Cruise Terminal, Rotterdam

Beurs: Provada

www.groenelente.nl

Plaats: Rai, Amsterdam

www.vibavereniging.nl

22 april

28/29 april

Congres: Nederlandse

Congres: Nederland

27/28 mei

zonne-energie conferentie

Duurzaam 2010

Masterclass: Duurzame

10 juni

Plaats: Mediaplaza, Utrecht

Plaats: MECC, Maastricht

gebiedsontwikkeling

Studiedag: Bewoners in

www.solarplaza.com

www.nederlandduurzaam2010.nl

Plaats: Hotel New York, Rotterdam

gebiedsontwikkeling

www.geoplan.nl

Plaats: Kade, Amersfoort

Kijk voor een uitgebreide agenda op: www.gezondbouwenenwonen.nl/agenda

www.provada.nl

www.nirov.nl Advertentie

KOW duurzaam, veelzijdig en gedreven Amsterdam / Den Haag / Eindhoven / Rotterdam / Shanghai - www.kow.nl

Ad KOW GB&W.indd 1

26-3-2010 12:41:15

SAB adviesgroep is een onafhankelijk ontwerpen adviesbureau dat zich richt op vraagstukken met betrekking tot stedenbouw en ruimtelijke ordening. Met haar brede kennis en ervaring wil SAB een bijdrage leveren aan de inrichting van de openbare en private ruimte. Kwaliteit en haalbaarheid staan hierbij voorop. SAB is zich nadrukkelijk bewust van de verantwoordelijkheid die zij draagt bij het inrichten van de ruimte. Vanuit dit bewustzijn streeft SAB ernaar de publieke en private markt in Nederland te voorzien van creatieve ontwerpen en onafhankelijke adviezen, die in elk opzicht realistisch en doordacht zijn. Adviezen waaruit respect blijkt voor natuur, cultuur en leefomgeving. SAB wil zo zorgvuldig mogelijk met de inrichting van de ruimte omgaan. De werkwijze van SAB is gebaseerd op drie kernwaarden: gedegenheid, flexibiliteit en betrouwbaarheid. In een wereld die steeds complexer wordt, wil SAB creatieve en kwalitatief hoogstaande oplossingen bieden. Oplossingen, die met de tijd meegaan en zo een brug vormen tussen het hedendaagse erfgoed en de toekomstige inrichting en ordening van de ruimte om ons heen.

www.sab.nl Amsterdam | Arnhem | Eindhoven

adviseurs in ruimtelijke ontwikkeling

Nuon WoonOptimaal

Energiezuinig en comfortabel wonen.

Nuon WoonOptimaal helpt u met het energiezuinig maken van woningen. Dit start met een maatwerkadvies en loopt door tot en met de realisatie van de juiste energiebesparende maatregelen, inclusief de nazorg. Daarmee zorgen we er samen met u voor dat uw bewoners energiezuinig, gezond en comfortabel kunnen wonen.

Nuon helpt. Stimuleren betrokkenheid bewoners.

Wijkgerichte aanpak.

Met een speciaal ontwikkeld

Een complete aanpak, gericht op

communicatietraject vergroot Nuon

kopers en huurders, samen met

de betrokkenheid van bewoners.

gemeenten en woningcorporaties.

Advies op maat.

Uitvoering in één hand.

Ons maatwerkadvies geeft u een

Nuon coördineert de uitvoering

helder inzicht in het rendement van

van maatregelen door gespecia-

energiebesparende maatregelen.

liseerde bedrijven om de kwaliteit te kunnen waarborgen.

Meer weten? Kijk op www.nuon.nl/professionelewoningmarkt of bel 020 892 02 18.