Gezond Bouwen & Wonen nr 1/2011

Gezond Bouwen & Wonen nr. 1, JUlI 2011

• Duurzaam renoveren kan!

• Mijnwater voorziet CBS kantoor Heerlen in warmte en koeling • Barrières zijn er om te doorbreken

Bouwen met leem

Een gezond binnenklimaat met ‘natuurlijke’ ventilatie Ventileren volgens Systeem C

Natuurlijke toevoer Natuurlijke doorvoer Mechanische afvoer

NIEUW!

Duco Comfort System

DucoTronic System

‘Natuurlijk’ eenvoudig ventileren

‘Plug & Play’ met Vraaggestuurde Ventilatie

De ultieme vorm van ‘Natuurlijke’ Ventilatie

De DucoBox wordt gestuurd op basis van

Eenvoudig te installeren Vraaggestuurd

Vraaggestuurd

‘VNV’. Stuurt de luchttoevoer en -afvoer

Natuurlijk

Ventilatiesysteem

CO2 metingen in de leefruimte. Dit maakt

Natuurlijk Ventilatiesysteem ‘VNV’. Ideaal voor

het eenvoudig, efficiënt en budgetvriendelijk.

renovatieprojecten. Ventileert op basis van

Voor de toevoer is een uitgebreid gamma

CO2 en RH (vochtmeting). Meting aan de bron.

zelfregelende roosters beschikbaar.

Communiceert draadloos via Z-wave protocol.

e Communiceert draadloos via Z-wave protocol.

Keuze uit compleet gamma ZR roosters.

Keuze uit compleet gamma elektronische Cwinst

e C

0,24

winst

e C

volledig automatisch op basis van e °C,0,07 CO2

Cwinstbron. en RH (vochtmeting). Meting aan de 0,06

toevoerroosters.

0,24

winst

We inspire at www.duco.eu info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

e

0,28 Cwinst

C

C

FIX

T

system

NATUUURLJKE VENTILATIE

Duco CO2 System

omfort

system

ronic

system

C

lassic

system

t

m

m

c

m

Juli 2011

INHOUD 10

14

PROJECT

ENERGIE

De geruisloze duurzaamheid van Nieuw Spoorwijk

Energiebedrijf is keuze voor de lange termijn Steeds meer woningcorporaties ontdekken de mogelijkheden van de eigen Energie BV als instrument om de onrendabele top van renovatieprojecten te verkleinen. De ervaring leert echter dat het behalen van een robuust exploitatierendement hoge eisen stelt aan integraal­ ontwerpen gericht op optimali­ satie in de exploitatieperiode.

Duurzaamheid lijkt een wat versleten ambitie te worden.

Een ambitie die plichtmatig aan het programma van eisen wordt toegevoegd. En dan wordt gereduceerd tot Materiaal­ politiek of EPC-wedstrijd. In Spoorwijk is er bewust gewerkt aan een zo breed mogelijke betekenis van duurzaamheid.

22

Duurzaam renoveren kan RENOVEREN

Meer dan zestig procent van de bestaande Nederlandse woningen scoort energielabel D of slechter. Maar ook de kwaliteit en het comfortniveau van deze bestaande woning­ voorraad laat veel te wensen over. Dit moet en kan veel beter. De vraag is alleen: Hoe?

glasaftrek

80

is prachtig

Brandwerend

79

min.

30

Bouwen met leem

MATERIAAL

In Nederland groeit het aantal projecten waarin leem wordt toegepast. Wat 25 jaar geleden begon onder antroposofen/milieu­ freaks vindt momenteel navolging onder een breed publiek. Reden om op 17 maart jl. het Nationaal Congres Bouwen met Leem te organiseren en nu de wetens­ waardigheden met u te delen.

En verder…

Colofon 5 Editoriaal 5 Marktberichten 6 Column Martin Dubbeling 17 Barrières zijn er om te doorbreken 18 Energiebesparing integreren 26 Column Chris Zijdeveld 35 Bouwen met voorzorg 42 Haal opgelucht adem met OxyGreen 46 Bouw & Woonwijzer 48 Agenda 50

36 32 M ijnwater voorziet in

warmte en koeling

PROJECT Met een dunnere isolatieplaat met meer isolerend vermogen per dikte kan dunner gebouwd waardoor bestaanInworden, 1978 vestigde het in CBS zich in de gebouwen een goede een nieuw gebouw in Heerlen. detaillering gewaarborgd blijft.

Een kwarteeuw later was deze huisvesting sterk verouderd geraakt. De gerealiseerde nieuw­ bouw is zeer goed in zijn omge­ ving verankerd. Dit geldt met name voor de parkachtige inrich­ ting van de buitenruimte en de unieke benutting van mijnwater uit het onderaardse gangenstelsel.

Cover: Bouwen met leem • Foto Charles Thuijls

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

3

WA A R H A A L D E N WA A R H A A L D E N HERZOG & DE MEURON HERZOG & DE MEURON DE ZACHT GEKLEURDE DE ZACHT GEKLEURDE LEEMSTUC VOOR LEEMSTUC VOOR MUSEUM MUSEUM KÜPPERSMÜHLE? KÜPPERSMÜHLE? Interieur Museum Küppersmühle für Moderne Kunst, Duisburg. Architekten Herzog & de Meuron.

Interieur Museum Küppersmühle für Moderne Kunst, Duisburg. Architekten Herzog & de Meuron.

In Duisburg hebben de gelauwerde architecten Herzog & de Meuron een voormalig pakhuis In Duisburg hebben de gelauwerde architecten Herzog & de Meuron een voormalig pakhuis getransformeerd tot een schitterend museum. Voor de grote muuroppervlakken kozen zij Tierrafino getransformeerd tot een schitterend museum. Voor de grote muuroppervlakken kozen zij Tierrafino Leemfinish. Om verschillende redenen: het is kleur en stuc in één, het komt in zachte natuurlijke Leemfinish. Om verschillende redenen: het is kleur en stuc in één, het komt in zachte natuurlijke kleuren en het eindresultaat is adembenemend mooi. kleuren en het eindresultaat is adembenemend mooi.

Tierrafino Leemfinish is in 1991 ontwikkeld door Carl Giskes, de oprichter van Leembouw Tierrafino Leemfinish is in 1991 ontwikkeld door Carl Giskes, de oprichter van Leembouw Nederland. Op zijn lange reizen door Afrika belandde hij in Djenné en zag daar de imposante lemen Nederland. Op zijn lange reizen door Afrika belandde hij in Djenné en zag daar de imposante lemen huizen. Terug in Nederland besloot hij het bouwen met leem hier in Nederland te introduceren. huizen. Terug in Nederland besloot hij het bouwen met leem hier in Nederland te introduceren.

Hij was ook de man die het prachtige natuurlijke kleurenpalet van leem naar Europa haalde, een Hij was ook de man die het prachtige natuurlijke kleurenpalet van leem naar Europa haalde, een reeks nieuwe leemproducten bedacht en de toepassing van dit duurzame bouwmateriaal in een reeks nieuwe leemproducten bedacht en de toepassing van dit duurzame bouwmateriaal in een stroomversnelling heeft gebracht. stroomversnelling heeft gebracht.

Tierrafino Leemfinish heeft in twintig jaar zijn kwaliteit ruimschoots bewezen. Als u gaat voor Tierrafino Leemfinish heeft in twintig jaar zijn kwaliteit ruimschoots bewezen. Als u gaat voor schoonheid, kwaliteit en duurzaamheid (en wij denken dat u daarvoor gaat), dan is het gebruik van schoonheid, kwaliteit en duurzaamheid (en wij denken dat u daarvoor gaat), dan is het gebruik van Tierrafino een logische beslissing. Het zijn niet de minste architecten die deze logica onderschrijven.

Tierrafino een logische beslissing. Het zijn niet de minste architecten die deze logica onderschrijven. x De Tierrafino producten: • Leemfinish (kleur- en- leemstuc in één) • Duro (kleur- en- leemfijnstuc in één) • Listro (leem-glansstuc) (echteproducten: marokkaanse tadelakt) •(kleurI-painten(ecologische • T-paint leem-structuurverf) • (leem-glansstuc) Base (basisleem) Tierrafino • Leemfinish leemstuc inleemverf) één) • Duro (kleur-(decoratieve en- leemfijnstuc in één) • Listro x •DeStone • Stone (echte marokkaanse tadelakt) • I-paint (ecologische leemverf) • T-paint (decoratieve leem-structuurverf) • Base (basisleem)

Tierrafino Tierrafino

Archangelkade 23 1013 BE Amsterdam Archangelkade 23 Tel. 689 25 15 1013020 BE –Amsterdam Fax Tel. 020 020 –– 616 689 58 25 43 15 www.tierrafino.nl Fax 020 – 616 58 43 info@tierrafino.com www.tierrafino.nl info@tierrafino.com

Duurzaam subsidiëren De stimuleringregelingen ten behoeve van energiebesparing

bijvoorbeeld buitenzonwering/begroeiing of nachtventilatie

zijn talrijk, ondoorzichtig en – door gebrek aan continuïteit –

om het ’s zomers lekker koel te houden binnen zie ik niets

willekeurig. Bijvoorbeeld: de pot voor de rijkspremieregeling.

langskomen in de (dure) spotjes op TV.

Foto Liesbeth Dingemans

Meer met Minder (MMM) was in november 2010 ineens

Met trots presenteer ik u de eerste uitgave van Gezond Bouwen en Wonen van 2011! We hebben een zware periode achter de rug, waarin moeizaam budget is vergaard, waarin de uitgever is verhuisd en waarin we tot ons verdriet te horen kregen dat een collega zeer ernstig ziek is.

We hopen op uw begrip en vertrouwen erop dat u de volgende drie nummers die dit jaar nog verschijnen met net zoveel plezier leest als dat wij ze maken!

leeg. In februari jl. werd bekend dat nog één keer 10 miljoen

Gebruik duurzame bronnen: zoals zonne-/windenergie en

euro MMM ter beschikking wordt gesteld. Dat wil zeggen:

biogas. Voor veel mensen is investeren in zonnepanelen,

woningeigenaren kunnen nog één jaar rijkssubsidie aanvra-

een zonnecollector of een klein windmolentje een rib uit het

gen voor het uitvoeren van energiebesparende maatregelen

lijf. Met de huidige rendementen is de terugverdientijd (te)

aan de woning. Daarna moeten ‘slimme marktinitiatieven en

lang. Bovendien meten de energiebedrijven met twee maten:

meer handhaving via de Wet Milieubeheer zorgen voor het

1 kWh kopen kost nog steeds meer dan wat je krijgt wanneer

jaarlijkse doel van 2% energiebesparing’. Enne... als de pot

je 1 kWh levert.

weer leeg is, heb je gewoon pech.

Het subsidiepotje ten behoeve van investeren in duurzame energie is eens per jaar toegankelijk en diezelfde dag alweer

Laten we het doel van deze regelingen – energiebespa-

leeg; geen reële optie dus in het kostenplaatje. Als dat geld

ring – niet uit het oog verliezen. We willen immers minder

beschikbaar zou zijn voor innovaties -subsidie gekoppeld aan

CO2-uitstoot en lagere energielasten. Is deze manier van

prijs/prestatie eisen- dan stimuleer je de markt om duurzame

subsidiëren dan wel zo duurzaam? Ik haal de stappen van de

technieken betaalbaar te maken. En dat levert wel wat op:

Trias Energetica maar weer eens uit de kast.

het wordt voor iedereen aantrekkelijk te investeren in een toekomst waarbij je grotendeels onafhankelijk bent van de

Beperk energieverbruik, bijvoorbeeld door isoleren, minder/

nukken van de energiebedrijven. Besluit tegelijk om geen

zuiniger apparaten, zonwering in zomersituatie. Naïsolatie

kerncentrale te bouwen en investeer de staatssteun die

wordt gesubsidieerd. Maar let op: laat je besparende maatre-

daarvoor gereserveerd is in echte duurzame energie met

gelen uitvoeren door een bedrijf? Haast je dan, want de BTW

technieken die – mocht het toch een keer mis gaan – geen

gaat op 1 juli 2011 weer van 6% naar 19%.

verstrekkende gevolgen voor de

Het ontwikkelen van zuiniger apparaten wordt niet gesubsidi-

volksgezondheid hebben.

eerd. Dat wordt immers aan ‘de markt’ overgelaten; lijkt mij een gemiste kans. Tel uit je winst als zuiniger apparaten goed-

En (het beperken van de inzet van)

koper worden dan die van de energievretende concurrent.

eindige brandstoffen? Die hebben

Voorlichting over energiebesparing focust vooral op spaar-

we niet meer nodig als we echt

lampen en zogenaamde ‘slimme meters’ (beiden verwerpelijk

duurzaam subsidiëren, dus effec-

vanuit gezondheidsoverwegingen), maar over het belang van

tief investeren!

Een uitgave van Van Westering Groep bv Jaargang 25, nr 1–2011 Hoofdredactie Ir Anne Ubbels

COLOFON Gezond Bouwen & Wonen is een tijdschrift voor mensen die streven naar een gezonde woon- en werkomgeving, in combinatie met respect voor natuur en milieu. Gezond Bouwen & Wonen verschijnt vier maal per jaar.

Eindredactie Bernard Faber

Redactieadviesraad: Wim Berns (Senter Novem), Martin Dubbeling (SAB), Theo van Es (Gemeente Apeldoorn), Peter Fraanje (Bouwend Nederland), Erik Franke (Stichting Passief Huis), Willem Grotenbreg (VIBA), Martine Straver (Nefit), Truus Sweringa (Oost Flevoland Woondiensten), André Thomsen (OTB), Harm Valk (Adviesbureau Nieman) en Mieke Weterings (Gemeente Den Haag).

Aan dit nummer werkten mee Juri Czabanowski, Jan Pieter van Dalen, Elma Durmisevic, Laila Ghait, Paul Kengen, Koos Kok, Hans van der Maas, Michaël Meijer, Jurgen van der Ploeg, Harm Valk, Jetse Vink, Ad de Vrieze, Annemarie Weersink en Chris Zijdeveld.

Uitgever Jaap van Westering

Vormgeving en Lithografie Vilarrica bv, Baarn

Advertenties

Van Westering Groep bv telefoon: 035-8873531 fax: 035-5424119 e-mail: sales@gezondbouwenenwonen.nl

Redactie-adres

Van Westering Groep bv Postbus 696, 3740 AP Baarn telefoon: 035-8873531 telefax: 035-5424119 e-mail: redactie@gezondbouwenenwonen.nl internet: www.gezondbouwenenwonen.nl

Druk

Drukkerij van Amerongen, Amersfoort

Abonnementen

Van Westering Groep bv Abonnementenadministratie GB&W Postbus 696, 3740 AP Baarn telefoon 035-8873531; telefax 035-5424119 e-mail: abonnementen@gezondbouwenenwonen.nl Abonnement € 59,50 per jaar, los nummer € 15,-.

Het abonnement kan op elk gewenst moment ingaan en wordt automatisch verlengd, tenzij tenminste 2 maanden

Anne Ubbels Hoofdredacteur­

voor het einde van de jaargang schriftelijk bij de uitgever is opgezegd. Viba-leden ontvangen dit tijdschrift uit hoofde van hun lidmaatschap.

(Prijzen incl. 6% BTW).

Niets uit deze uitgave mag worden gerepro­ duceerd door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere methode dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever noch de redactie aanvaardt enige verantwoordelijkheid voor schadelijke gevolgen die kunnen ­ontstaan na gebruikmaking van gegevens uit dit blad.

(114) © 2011 GB&W ISSN 0921-4550 Het binnenwerk van dit tijdschrift is gedrukt op elementair chloor- en zuurvrij papier.

GB&W wordt naast de reguliere verspreiding toegezonden aan alle Viba leden.

Viba, Vereniging Integrale Bio-Logische Architectuur.

Correspondentieadres: Postbus 357 5680 AJ Best e-mail: bestuur@vibavereniging.nl

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

5

Koude zone onderin de woning, zichtbaar gemaakt met infrarood technologie

Na isolatie met Thermoskussens, egaal warm

Tonzon vloerisolatie Ongeïsoleerde beganegrondvloeren in Nederland zijn koud. Onderin

fen vloertemperaturen veel lager zijn dan men op grond van de huidige

deze woningen heerst een koude, klamme zone. Veel mensen ervaren dit

inzichten zou verwachten.”

dagelijks aan den lijve en het feit is wetenschappelijk vastgesteld door onderzoekers van de TU-Delft en TNO. Nieuw is dat deze koude zone nu

Tonzon houdt zich al 31 jaar bezig met vloerisolatie in Nederland en is

voor het eerst zichtbaar is gemaakt. Het Nederlandse bedrijf Tonzon is er

de uitvinder van het eerste opvouwbare isolatiemateriaal ter wereld,

in geslaagd een opname te maken waarin is te zien dat er onderin wonin­

het Tonzon Thermoskussen. Met deze Nederlandse uitvinding komen

gen een koudere zone heerst.

beganegrondvloeren wel op kamertemperatuur, zoals te zien is op een infrarood foto die is gemaakt na het aanbrengen. En dit spectaculaire

De opname (zie op www.tonzon.nl) is gemaakt op 6 januari 2011. Buiten

effect wordt bereikt met een materiaalgebruik van slechts 60 gram/m2.

is het 4 ºC. In de bejaardenwoning wordt royaal gestookt. ‘s Nachts wordt

Voor veel bouwkundigen is het nog steeds een raadsel hoe met zo weinig

de verwarming teruggezet op 18 ºC. Overdag staat de thermostaat op

materiaal (gewoon printerpapier weegt al 80 gram/m2) een veel beter

22ºC. Ondanks de 1 cm dikke isolatieplaat onder het laminaat is het on­

effect wordt bereikt dan met een dikke laag wol of schuim. Het bedrijf

derin de kamer na 6 uur stoken nog steeds koud. Ook de onderzoekers

verwacht bovendien in wetenschappelijke kringen opzien te baren met

van TU-Delft en TNO stellen dit effect vast in het praktijkonderzoek ‘Een

een experiment waarbij aangetoond wordt dat het mogelijk is op een

kruipruimte thermisch doorgemeten’ (SBR-publicatie 118, blz 7): “Eén van

passieve manier de vloer warmer te krijgen zonder de Rc-waarde van de

de meest opvallende resultaten van het onderzoek is dat de aangetrof­

vloer te wijzigen.

Cafés Cafés, kleinschalige bijeenkomsten in

de problemen. Joost Valk (Vital Places,

daglicht (aangevuld met full spectrum

het teken van kennisuitwisseling en

www.vitalplaces.eu) stipte het belang

kunstlicht), fijnstofabsorberende vloer­

netwerken, zijn een groot succes. Zo

van een vitaliserende omgeving aan –

bedekking en gevitaliseerd water. Valk

vinden reeds zes jaar de VIBA-cafés

een omgeving die levert en zuivert. De

zoekt de oplossing in samenwerken in de

plaats (zie www.vibavereniging.nl). Dit

pijlers energie, water, lucht en materiaal

bouwketen vanuit een gedeelde visie op

jaar hebben vier bedrijven (Koninklijke

staan daarbij centraal. Als voorbeeld liet

‘het maken van zo veel mogelijk vitale

Ahrend, Desso, Koninklijke Mosa en

hij een ‘vitaal schoollokaal’ zien met on­

plaatsen’. Voor data cafés zie agenda

Van Gansewinkel) de koppen bij elkaar

der andere luchtzuiverende planten, veel

GB&W.

gestoken en een reeks C2C-cafés georga­ niseerd. Onlangs vond het tweede C2Ccafé plaats bij Desso in Waalwijk. Giel Linthorst (Ecofys) deed een boekje open over het binnenklimaat van scholen.

Praktijkervaringen met de renovatieaan­ pak bij 160 basisscholen in Amsterdam kwamen uitvoerig aan bod. Linthorst benadrukte het belang van een goede samenwerking tussen alle betrokkenen en het in één keer goed aanpakken van

6

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

Bamboe kozijn

markt berichten

Timmerfabriek Helwig in Geleen maakt bamboe kozijnen. Een van de re­ denen om bamboe te gebruiken is om een steentje bij te dragen aan een duurzame wereld. ‘Bamboebossen hebben een zeer hoge CO2 opname (5x keer hoger dan een gewoon bos) en voorkomen landerosie door de dichte wortelstructuur. Bamboe groeit snel (tot 60 cm p/dag) en is binnen vijf jaar geschikt voor de kap. Anders dan bij bomen blijven na de kap de wortels intact waaraan de nieuwe scheuten ontspruiten’, laat de firma

weten op zijn website www.helwig.nl. Bamboe is een grassoort. De kozij­ nen worden geperst uit bamboevezels. Ze zijn sterk, onderhoudsarm en hebben de eigenschappen en uitstraling van hardhout. Om ervaring op te doen met dit materiaal, laat woningcorporatie Wonen Limburg bij een renovatieproject in Montfort een aantal woningen voorzien van bamboe kozijnen. Tegelijk worden kozijnen van vuren en accoya geplaatst.

Manifest restauratieambacht De instroom van vakmensen in het restauratie­

met behulp van certificering. Invoering van de

ambacht is zorgwekkend gedaald. Dat betekent

titel ‘Meester in het restauratieambacht’ draagt

dat de kwaliteit van restauraties onder druk

bij aan erkenning en herkenbaarheid van de

komt te staan. Dit bedreigt het behoud en de

ambachtelijke opleiding. Daarmee kan de zo

conservering van ons erfgoed. Zo waarschu­

noodzakelijke instroom van leerlingen worden

wen het Hoofdbedrijfschap Ambachten en het

versterkt.

Platform Restauratie in hun Restauratie Mani­ fest, dat op 14 april jl. werd overhandigd aan directeur-generaal Judith van Kranendonk van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en We­ tenschappen. Het manifest roept eigenaren van cultureel erfgoed, restauratiebedrijven, bran­ cheorganisaties, overheden en opleidingen op tot een meer structurele en transparante wijze van samenwerken. Een beter imago van de be­ roepsopleiding en brede consensus over begrip­ pen als ‘kwaliteit’ en ‘vakkundigheid’ zijn nood­ zakelijk. Een van de andere actiepunten is de verdeling van de kosten van het praktijkleren tussen overheid, bedrijven en onderwijsinstel­ lingen. Ook bepleit het manifest verdergaande professionalisering van het ondernemerschap

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

7

RECENsIE Anne Q. Ubbels

he Hub, een concept T dat bijdraagt aan een betere wereld ‘The Hub’ is een werk- en ontmoetingsplek voor gelijkgestemde, sociale ondernemers. Veel mensen hebben ideeën over hoe je de wereld beter/mooier/ duurzamer kan maken en er worden volop indivi­ duele initiatieven ontwikkeld. De kracht van The Hub (centrum/middelpunt) zit hem in synergie.

‘Vorm geven aan stedelijk water’ ‘Vorm geven aan stedelijk water’ laat zien hoe je stedelijke gebieden minder kwetsbaar kunt maken door vormgeving, natuurfuncties en techniek te integreren. Het resultaat is een boost aan voorbeelden die aantonen dat een aantrekkelijke, klimaatbestendige leefomgeving gerealiseerd kan worden zonder meerkosten.

Door elkaar te ontmoeten, inspireer je elkaar, deel je kennis, bespreek en ontwikkel je innovaties, waardoor het uiteindelijke resultaat meer is dan de somder delen.

‘Vorm geven aan stedelijk water’ is een vervolg op ‘Zichtbaar, tastbaar, zinvol, de integratie van natuur en techniek in de vormgeving van stedelijk water’ (1998). De inhoud is vergelijkbaar, maar de focus verschilt. Waar in 1998 nog een mate van vrijblijvendheid en welwillendheid mogelijk was, is het nu nood­

Jonathan Robinson richtte de eerste Hub op in

zakelijk geworden het hoofd te bieden aan klimaatveranderingen.

London. Nu zijn er wereldwijd 26. In 2008 werd

De auteurs nemen de lezer mee langs een dertigtal aansprekende projecten in

de eerste Nederlandse Hub Shop geopend aan de

binnen- en buitenland. De nadruk ligt op vormgeving. Tegelijkertijd worden

Nieuwe Binnenweg in Rotterdam, waar – in de

uitdagingen, de wateropgave en tal van begrippen toegelicht. De succesfacto­

lijn der verwachting bij een stad met een wereld­

ren -integrale aanpak, maatwerk en participatie- komen bij elk geslaagd project

haven – allerlei producten worden verkocht. Aan

aan bod, telkens vanuit een ander perspectief, zodat van herhaling absoluut

de Heemraadsingel is The Hub, waar leden gebruik

geen sprake is.

kunnen maken van vergader- en werkruimtes, er

Het boek is praktisch. De tekst is duidelijk, veel en prachtig beeldmateriaal

is een café en er worden lezingen, films en muziek

-principeschema’s, foto’s, tekeningen- heeft een toegevoegde waarde. Achterin

georganiseerd.

toont een overzicht per project de uitgewerkte (water)thema’s, het schaalni­ veau en type landschap. Interessant voor de nieuwsgierigen onder ons: bij de projectbeschrijvingen zijn behalve plaatsnamen ook straatnamen en contactge­ gevens opgenomen. Praktische tips helpen de lezer op weg.

Bij de beschrijving van de Speeldernis in Rotterdam wordt bijvoorbeeld aange­ geven hoe de erosie van de oevers (door golfslag en kinderen) wordt voorko­ men, hoe veiligheid is vormgegeven en welke vergunningen moesten worden aangevraagd. Ook wordt ingegaan op het draagvlak voor, en het beheer van, de waterspeeltuin.

Amsterdam volgde in 2009 met vergelijkbare voor­

Een ander voorbeeld is de stadsvernieuwingswijk Hammarby Sjöstad in Stock­

zieningen in een voormalig schoolgebouw in de

holm, waar afvalwater lokaal wordt gezuiverd en alleen duurzaam opgewekte

Westerstraat.

elektriciteit wordt gebruikt; nieuwe typen brandstofcellen, zonnecellen en

Duurzaamheid staat voorop in The Hub. Zo worden

zonnepanelen worden in deze wijk getest. Een lokaal milieucentrum voorziet in

bestaande gebouwen als huisvesting gebruikt,

informatie over de wijk. Om bewoners bewuster te maken van hun gedrag kun­

afgewerkt met veelal gerecyclede materialen. Ook

nen zij hun energie- en watergebruik volgen op internet.

worden alleen eerlijke producten verkocht en ge­ bruikt. Door dit principe trekt The Hub ook derden

‘Vorm geven aan stedelijk water’ is een sprankelend, prettig geschreven en

aan, die bijvoorbeeld hun gasten in een aantrekke­

mooi vormgegeven boek. Een must voor elke beleidsmaker, ontwerper, techni­

lijke duurzame plek willen ontvangen.

cus, opdrachtgever en burger, die met stedelijk water aan de slag wil.

Lid worden van The Hub of er zelf een oprichten?

Zie www.the-hub.net.

Vorm geven aan stedelijk water, synergie van natuur, techniek en esthetiek.

Auteurs: Hiltrud Pötz en Pierre Bleuzé. Uitgever: SUN. Verkoopprijs: € 39,50.

ISBN-nummer: 978 94 6105 0021 Hardcover, 216 pagina’s, 225 x 225 mm.

8

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

Keramisch passief woonzorgcomplex

markt berichten

Aan project Nimmerdor in Grijpskerke is het keurmerk PassiefBouwen toege­ kend voor het ontwerp. Het eerste ‘passieve’ woonzorgcomplex in Nederland bestaat onder meer uit 23 huur- en 7 koopwoningen, een zaal en enkele commerciële ruimten. In het project wordt nauw samengewerkt tussen op­ drachtgever, ontwikkelaar, ontwerpers/adviseurs, aannemer en leveranciers.

Nimmerdor is ontworpen voor een traditionele bouwwijze met gebruik van hoogwaardige producten: keramische binnenmuurelementen (PWS van Wie­ nerberger), gevelbakstenen en spouwisolatie met hoge isolatiewaarde (Recti­ cel Insulation met λ = 0,023 W/mK). Ook de detaillering krijgt extra aandacht.

Zo zijn de kozijnen dieper in de gevel gesitueerd, zodat ze beter aansluiten op de spouwisolatie. Alle appartementen zijn comfortabel, hebben minimaal drie kamers en een balkon op het zuiden of westen. De eerste oplevering staat gepland najaar 2011. Via de weblog www.keramischpassief.nl is het project te volgen.

Gezonde straling Allemaal kennen we de weldaad van de eerste warme voorjaarszon. Infrarood stralingswarmte is in staat om levende wezens en objecten te verwarmen zonder de lucht eromheen te verwarmen. Fabrikanten van ver­ warmingssystemen maken dankbaar gebruik van dit effect; het biedt de mogelijkheid om gezond en zuinig te verwarmen. Gezond omdat deze manier van verwar­ ming geen luchtcirculatie veroorzaakt, waardoor stof en bacteriën niet worden verspreid. Zuinig omdat een ruimte bij een lagere luchttemperatuur al comfortabel aanvoelt, wat energie bespaart. De Romeinen maakten met hun vloerverwarming al gebruik van dit principe.

Tegenwoordig zijn er moderne varianten op de markt in de vorm van stralingspanelen. Dit zijn losse, ener­ giezuinige panelen die gemakkelijk kunnen worden gemonteerd en snel effect opleveren. Bijvoorbeeld de strakke Plezura panelen van Li-Tech Comfort Heating.

Deze stralingspanelen zijn leverbaar in een breed scala van modellen. De panelen zijn onderhoudsarm, verplaatsbaar, nemen weinig plek in en worden een­ voudig ‘ingeplugd’ in het stopcontact. Geschikt voor toepassing op het werk, in woningen en – omdat ze voldoen aan de hoogste hygiëne- en gezondheidsnor­ men – speciaal in zorginstellingen.

Rectificatie In het artikel ‘De levende stad ís een proces’ van Elma van Beek en Michiel Brouwer (GB&W 2010-4) stond bij de afbeeldingen op de pagina’s 29 en 30 geen/verkeerde bronvermelding.

ELMA stedenbouw heeft zowel de ­figuren geleverd als de foto’s (fotograaf: Elma van Beek).

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

9

Grootschalige herstructurering in achterstandsgebied Den Haag

De geruisloze duurzaamheid van Nieuw Spoorwijk Laila Ghait en Koos Kok

Duurzaamheid lijkt inmiddels een wat versleten ambitie te worden. Een ambitie die vaak plichtmatig aan het programma van eisen wordt toegevoegd. En dan wordt gereduceerd tot materiaalpolitiek of een EPC-wedstrijd. In Spoorwijk hebben de auteurs bewust willen werken aan een zo breed mogelijke betekenis van duurzaamheid. Het gaat om een lange levensduur van gebouwen en woonomgeving (het streven is 100Â jaar).

Dat wil zeggen over hoe een project in het leven staat, hoe het gebruikt wordt, hoe het veroudert en hoe het verzorgd en gewaardeerd wordt. Ook over 30 jaar of 50 jaar.... Wat vaak wordt vergeten in die lange technische processen is dat het bouwen aan de stad een daad van cultuur is.

Fase 1

10

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

PROJECT

H

et bestaande Spoorwijk was onderdeel van

inclusief de redelijk complexe aardwarmte-

gegeven waren de versmalde bouwblokken

het uitbreidingsplan van Berlage uit 1908.

installaties op buurtniveau zijn binnen de plan-

van 30 meter diep. Deze boden onvoldoende

De wijk is destijds opgezet als een tuindorp,

ning en het budget gehaald. Het geheim van

ruimte om woningen met tuinen op te nemen.

een vriendelijke groene woonomgeving met

het succes was vooral het heldere en open

Door alle fasen heen zijn hier oplossingen voor

tuinen voor de woningen. Rond 1920 zijn in de

proces. Als ontwerpers viel ons van meet af

bedacht: in fase 1 en 3 een kwartslag gedraaide

planvorming de straatprofielen en bouwblok-

aan een

vertrouwenspositie ten deel. Deze

verkaveling met hoven, in fase 2 bijzondere

ken versmald en in de loop der jaren zijn de

erkenning van het belang van de ontwerpregie

woningtypen en de realisatie van een extra groenstrook door het laten vervallen van een bouwblok (3 oude tegen 2 nieuwe). Deze inven-

“Als ontwerpers viel ons van meet af aan een vertrouwenspositie ten deel. Deze erkenning van het belang van de ontwerpregie blijkt uiteindelijk efficiënt te zijn, iets waar ‘de markt’ met haar veronderstelde doelmatigheid moeilijk aan wil.”

tiviteit heeft geleid tot een levendige en duurzame variatie in buitenruimten en profielen.

Nieuwe hoven in Spoorwijk De Haagse hofjes staan bekend om hun pittoreske kwaliteit. Deze referentie gaf de doorslag voor het model met geluidsluwe hoven achter een 4-laagse appartementenwand langs het spoor. Doordat de hovenverkaveling een

meeste voortuinen in Spoorwijk verdwenen. De

blijkt uiteindelijk efficiënt te zijn, iets waar ‘de

kwartslag gedraaid werd ten opzichte van het

staat van achterstallig onderhoud aan wonin-

markt’ met haar veronderstelde doelmatigheid

oude stratenpatroon kon een nieuwe maat-

gen en openbare ruimte vormde het decor

moeilijk aan wil.

voering wordenuitgezet die ruimte bood aan gezinswoningen met tuinen. Van groot belang

van een onveilige buurt. Rond 1997 ontstond bij woningbouwvereniging Vestia Den Haag

Tuinstad Spoorwijk

voor de hoven is de mate van openbaarheid.

ZuidOost het idee dat zij in actie moest komen

De nieuwe stedenbouwkundige opzet is geba-

De toegangen vanuit de buurt zijn daarom iets

en wel op een grotere schaal dan tot dan toe.

seerd op de oorspronkelijke kwaliteiten van het

versmald zodat er een hofruimte ontstaat. Nog

Samen met de Gemeente Den Haag is hier een

tuinstedelijke Spoorwijk, zoals de gebogen ver-

belangrijker zijn de poorten in de wand langs

kader voor geformuleerd waarbij Vestia de regie

kaveling en het tuinstadkarakter. Door de verka-

het spoor: daarmee ontstaan routes door de

kreeg om 1350 kleine gebrekkige woningen

veling in samenhang met het parkeervraagstuk

hoven en worden ze meer publiek. De hoven

te slopen en er circa 750 nieuwe voor terug te

op te lossen ontstond er ruimte voor ruime,

worden pas echt hoven op het moment dat ze

bouwen.

groene straatprofielen met voortuinen of open-

autovrij zijn. Het parkeren voor de hofwoningen

bare groenstroken. Het belangrijkste ontwerp-

is opgenomen onder de 4-laagse wand langs

Open ontwerpregie Naast deze ambities op het fysieke vlak is van

Stedenbouwkundig overzicht

1998 tot en met 2009 intensief samengewerkt tussen Vestia (regievoering), de Gemeente Den Haag (toetsing), de klankbordgroep (bewonersvertegenwoordiging) en de architecten (ontwerp). Met een open houding en een zichtbare ambitie lukte het de buurt te overtuigen van de noodzaak van de grootschalige ingreep.

Belangrijk was daarbij de opdeling in drie realisatiefasen die het voor bewoners mogelijk maakte op te schuiven naar nieuwe woningen in het gebied, op het moment dat hun woning werd gesloopt. Door de betrokkenheid van de klankbordgroep bij de ontwerpstappen is het fundament gelegd voor een jarenlange probleemloze herstructurering. De belofte dat iedereen die dat wilde in Spoorwijk kon blijven, is waargemaakt. Vrijwel alle doelstellingen, Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

11

het spoor. Het nieuwe front van Spoorwijk lost

pen. De woningen op de begane grond hebben

Een groot aantal nieuwe bomen en vogelnes-

in één groots en duurzaam gebaar de parkeer-

een voordeur aan de straat. Vanuit dezelfde

telstenen voor een bomen- en vogelrijke buurt.

druk en de geluidsbelasting van het achterlig-

gedachte hebben de gezinswoningen grote

De hoven hadden naar onze mening groener

gende woongebied op.

ramen gekregen die goed zicht bieden op de

mogen zijn. Het blijkt in de praktijk lastig om

omgeving. De overgang van de woning naar

ieder te overtuigen van het belang van groen in

Overgangen, openbare ruimte

de straat is gebufferd met groen: de traditie

de leefomgeving. Ondergrondse kabels en lei-

van voortuinen in Spoorwijk is in ere hersteld

dingen en de afdeling beheer van de Gemeente

Bij de tuinstedelijke ambitie is een zorgvuldige

en dat geeft de straten weer een aangenaam

winnen het vaak van groen en wortels.

overgang van privé naar openbaar gebied van

groener karakter.

bijzonder belang. De achterliggende gedachte

Aan de hoven hebben de woningen ‘tuindeu-

Hoge dichtheid

is dat het wonen betrokken moet zijn op de

ren’ aan de voorzijde. In de bestrating is langs

Waar de Vinex-wijken gemiddeld 20 tot

straten in de buurt. Dit zou moeten leiden tot

de voorgevel een iets verhoogde strook bestra-

40 woningen per hectare hebben, is dat in

een minder anonieme en een veiliger woon-

ting opgenomen (een ‘delftse stoep’). Deze bui-

Spoorwijk voor de verschillende fasen respec-

omgeving. Ook de appartementengebouwen

tenruimte kunnen de bewoners zich toeëigenen

tievelijk 67, 61 en 78 woningen per hectare.

– die over het algemeen anoniemer in de stad

om de hoven als een verlengde van hun woning

De kunst was om deze dichtheid te combineren

staan – werden vanuit deze gedachte ontwor-

en als tweede buitenruimte te gebruiken.

met een ontspannen openbare ruimte. In het nieuwe Spoorwijk zijn de nieuwe woonstraten

Spoorwijk fase I heeft de Nieuwe Stadsprijs 2004 van Den Haag gewonnen. Uit het juryrapport: “In het doorgaans moeizame proces van Stedelijke vernieuwing is de realisatie van Nieuw-Spoorwijk een oppepper van formaat. Het proces waarmee de vernieuwing van Spoorwijk is ingezet verdient alle lof!

Hier is met veel acceptatie in de wijk in een redelijk hoog tempo een mijlpaal bereikt in de aanpak van Spoorwijk. De mate waarin architect en opdrachtgever op kwaliteit en detaillering hebben gelet – nog afgezien van hun zorg voor het milieu – verdient navolging bij soortgelijke woningbouwcomplexen.”

12

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

ruimer en aangenamer ingericht. Dit is mede mogelijk door de menging van laagbouw(koop-) woningen en stapelbouw met huurappartementen. En door de toepassing van de eerder genoemde parkeergarages. Veel aandacht is

PROJECT

Juryrapport: “Het proces waarmee de vernieuwing van Spoorwijk is ingezet verdient alle lof! De mate waarin architect en opdrachtgever op kwaliteit en detaillering hebben gelet – nog afgezien van hun zorg voor het milieu – verdient navolging bij soortgelijke woningbouwcomplexen.”

Neggen van raamopeningen zijn bewust geva-

Geruisloze duurzaamheid

rieerd en de gevels zijn terughoudend gema-

In het plan heeft duurzaam bouwen een belang-

terialiseerd. Deze verfijning op kleine schaal is

rijke plaats gehad. Uniek voor die tijd waren de

gecombineerd met een rustig beeld op grote

helder geformuleerde ambities die ruim hoger

schaal. Waar de gezinswoningen onnadrukkelijk

lagen dan de toenmalige regelgeving. Te noe-

geparceleerd zijn, zijn de appatementenblokken

men zijn: een gehele wijk voorzien van vlam-

over de lengte van bijna 600 meter geordend

loze energie, betere energieprestaties, zowel

door de grote poorten. Daartussen zijn de

op gebouw- (EPC) als wijkniveau (EPL), hogere

gevels geritmeerd door de buitenruimten (serres

waarden voor geluidsisolatie tussen woningen,

en de balkons).

hogere verdiepingshoogten dan geëist en een duurzame materialisering.

Fase 2

besteed aan een vanzelfsprekende aansluiting van de appartementen op het laagbouwgebied.

Het stedenbouwkundig uitgangspunt was 4 à 5 lagen voor de rand en maximaal drie lagen

Projectinfo

De woningen zijn voorzien van warmtepom-

Het stedenbouwkundig plan is ontwikkeld door Dienst Stedelijke Ontwikkeling Den Haag i.s.m.

KuiperCompagnons (Laila Ghait en Koos Kok) Fase 1: Projectarchitect Laila Ghait (toen KuiperCompagnons, nu Laila Ghait Architecten, www.lailaghait.nl) Opgeleverd 2004 Adviseur duurzaam bouwen: W/E adviseurs Adviseur bouwfysica: Mobius Consult Aannemer: Ballast Nedam Bouw west Fase 2 en 3: Projectarchitect Koos Kok, (MASSA bureau voor architectuur, www.massasite.nl) Opgleverd resp. 2007, 2009 Adviseur duurzaam bouwen: W/E adviseurs Adviseur bouwfysica: Mobius Consult Aannemer: Ballast Nedam Bouw west

pen voor ruimte- en tapwaterverwarming gecombineerd met grootschalige aardwarmteinstallaties. Zonnecollectoren zorgen voor de noodzakelijk opwarming van de aardbronnen.

Naast een lage EPC-waarde bieden de installaties ongekend comfort: in de zomer worden de woningen zonder energiekosten gekoeld door koud water te laten stromen door de leidingen van de vloerverwarming. Deze duurzaamheid is exemplarisch voor het hele plan: een aangenaam rijk geschakeerd woongebied met een onnadrukkelijke, bijna geruisloze kwaliteit.

voor het binnenwijkse deel.

Architectuur

Fase 3

Bij de vormgeving van de woningen is getracht met metselwerk een onderscheidende architectuur neer te zetten. Een eigentijdse architectuur met rustige, ingetogen gevels van overwegend rood-bruine baksteen en houten kozijnen.

Hieraan zijn accenten toegevoegd in de vorm van dakoverstekken, luifels, penanten en erkeromrandingen in staal, hout en metselwerk.

Een verwantschap met het oude Spoorwijk is de aandacht voor het detail en de plastiek. In elke fase is gewerkt met mogelijkheden die metselwerk kan bieden: verdiept liggende en uit-stekende metselwerkvlakken en lijnen in fase 1, ritmering met penanten in fase 2 en in fase 3 de ordening met fijne metselwerkribben.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

13

Inzet van een Energie BV bij renovatieprojecten

Energiebedrijf is keuze voor de lange termijn Hans van der Maas en ir. Paul Kengen (Msc)

Steeds meer woningcorporaties ontdekken de mogelijkheden van de eigen Energie BV als instrument om de onrendabele top van renovatieprojecten te verkleinen. De ervaring leert echter dat het behalen van een robuust exploitatierendement hoge eisen stelt aan integraalontwerpen gericht op optimalisatie in de exploitatieperiode. Dit artikel is gebaseerd op de ervaringen van duurzame energievoorziening vanuit Patrimonium Energie BV in Veenendaal.

In Veenendaal ontwikkelde Patrimonium woonstichting de Oranje(woon)toren, een toren met 74 appartementen verdeeld over tien verdiepingen. Voor de exploitatie van het duurzame CO2-vrije energieopwekking足 systeem voor de woontoren, de houtpelletketel, richtte de woningcorporatie een aparte BV op, Patrimonium Energie BV.

14

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

energie

D

e Energie BV is een echt bedrijf en dient ook als bedrijf behandeld te

die het na oplevering in eigendom krijgt. Hieronder volgen een aantal

worden. Alvorens te starten met een Energie BV is het daarom aan te

aandachtspunten, die zijn gebaseerd op de ervaringen bij Patrimonium

bevelen een bedrijfsplan op te stellen. Dat is belangrijk omdat niet alleen

Energie BV.

investeringen een rol spelen, maar ook wet- en regelgeving, financiering en de gevolgen voor de eigen organisatie. Een bedrijfsplan maakt inzich-

Wet- en regelgeving

telijk welke factoren een rol spelen, hoe rollen en verantwoordelijkheden

Houd bij oprichting en inrichting van de Energie BV rekening met

verdeeld worden, welke risico’s er aangegaan worden en in hoeverre het

relevante wetgeving. Denk hierbij aan: Warmtewet, Elektriciteitswet,

opzetten van een eigen Energie BV ook werkelijk de beste keuze is.

Energiebelasting, (fiscale) subsidies en werkdomein woningcorporaties en de DAEB discussie.

Onderbrengen van een project Als de BV eenmaal is opgericht kunnen er projecten aan toegevoegd wor-

Keuze van adviseur en installateur

den. De verschillende aspecten die aandacht behoeven bij het ontwerp

De markt voor duurzame installaties is groeiende en iedereen wil er een

van een duurzame energievoorziening en de exploitatie ervan zijn niet los

graantje van meepikken. Het komt nog te vaak voor dat er een instal-

van elkaar te zien en dienen op elkaar afgestemd te worden. Dit begint

latieadviseur of installateur wordt gekozen die onvoldoende (of geen!)

in de ontwerpfase. Juist in deze fase wordt de basis gelegd voor een suc-

kennis of ervaring heeft met duurzame installaties. Dit kan leiden tot een

cesvolle exploitatietermijn. De Energie BV, als toekomstige eigenaar, dient

ontevreden opdrachtgever, of erger nog een ontevreden bewoner. Maak

in deze fase eisen te stellen aan het ontwerp van de energievoorzieningen

het aanleveren van drie relevante referentieprojecten onderdeel van de keuze voor adviseur en installateur.

Case: Patrimonium Energie BV In Veenendaal ontwikkelt Patrimonium woonstichting een aantal nieuwbouw- en renovatieprojecten met duurzame energievoorzieningen. Voor de exploitatie van deze systemen (warmte en elektriciteit), richtte de woningcorporatie een Energie BV op. Patrimonium Energie BV levert energie aan de bewoners. In de ontwikkelingsfase is veel aandacht besteed aan het afstemmen van het ontwerp op de eisen tijdens de exploitatie fase. Tevens is er gebruik gemaakt van de groenfinancieringsfaciliteit en is er Energie Investering Aftrek aangevraagd. Patrimonium houdt rekening met de lokale beschikbaarheid van biomassa als brandstof.

Patrimonium Energie BV heeft ervoor gekozen om het exploitatiemanagement uit te besteden. Op deze wijze houdt men zeggenschap over de energiekosten voor bewoners zonder de eigen organisatie te belasten met de bijbehorende werkzaamheden. Nieuwe projecten die toegevoegd worden aan de Energie BV maken gebruik van de bestaande leveringscontracten en reeds opgestelde processen en procedures.

Optimalisatie investeringen Deze stap dient in de Schets- of Voorlopig Ontwerpfase gestart te worden op basis van een integraal exploitatiemodel. Optimalisatie tussen investeringen in energiebesparing en investeringen in energieopwekking is van groot belang voor het realiseren van een renderende exploitatie. Het energieverbruik van bewoners is bepalend voor de exploitatieopbrengst van de Energie BV. Meerinvesteringen in bouwfysische (energiebeperkende) maatregelen moeten resulteren in minderinvesteringen voor de installaties.

Kortom: de installatie moet precies aansluiten op de energievraag van het gebouw. Met exploitatieberekeningen dient het optimum gezocht te worden van benodigde investeringen, exploitatiewaarden en de budgettaire kostenverdeling tussen de stichtingkosten vastgoed en de Energie BV. Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

15

ENERGIE

De exploitatiefase Het succes van de Energie BV draait, net als bij ieder ander bedrijf, om

Management inhuren

een efficiënte bedrijfsvoering met tevreden klanten. Dit vraagt om goed

Wanneer ervoor wordt gekozen om het exploitatiemanagement als profes-

exploitatiemanagement. Onder exploitatiemanagement verstaan we de

sionele dienst in te kopen, heeft de corporatie direct beschikking tot rele-

activiteiten die nodig zijn om de Energie BV goed te laten functioneren en

vante kennis en ervaring van energieontwikkeling en energie-exploitatie.

renderen bij een laag en beheersbaar risico-

De corporatie wordt volledig ontzorgd en

profiel. Alle activiteiten dienen er op gericht

kan ervoor kiezen om de vergoeding voor

te zijn dat de technische, financiële, juridische

het exploitatie management prestatiegericht

en administratieve risico’s maximaal afgedekt

te contracteren. Op deze wijze wordt het in

worden bij de partij die de meeste invloed op

het belang van de exploitatiepartij om de

dat punt kan uitoefenen.

exploitatie optimaal in te richten en maxi-

Het exploitatiemanagement kan door de

maal te laten renderen.

woningcorporatie zelf ingevuld worden, maar

Bij het contracteren van exploitatiemanage-

een (regionale) samenwerking met andere

ment is het aan te bevelen om aandacht te

corporaties of het inhuren van het exploi-

besteden aan het moment dat men afscheid

tatiemanagement als dienst behoren ook

van elkaar wil nemen. In dat geval wil de

tot de mogelijkheden. Het zelf voeren van

woningcorporatie direct toegang hebben

exploitatiemanagement van een Energie BV

tot alle relevante gegevens om de exploitatie

is eigenlijk alleen aan te bevelen als er (op

ongestoord voort te kunnen zetten.

termijn) voldoende volume omgaat binnen het opdoen en borgen van kennis en ervaring

Conclusies en aanbevelingen

per aansluiting te hoog.

De keuze voor het oprichten van een ener-

de Energie BV. Anders worden de kosten voor

giebedrijf dient zorgvuldig overwogen te

Gezamenlijk exploitatiemanagement

worden. Het is een keuze voor de lange ter-

Om bovenstaande kosten te beperken kan

rechtvaardigen als er voldoende projectvo-

er voor gekozen worden om het exploi-

lume in de Energie BV wordt ondergebracht.

tatiemanagement gezamenlijk met andere

Ieder project dat aan de Energie BV wordt

woningcorporaties in de regio in te richten.

toegevoegd dient integraal te worden ont-

mijn. De inspanning en kosten zijn alleen te

Op dit moment loopt er een 2-tal initiatieven

worpen op basis van eisen vanuit de Energie

waarbij woningcorporaties op regionaal niveau de krachten bundelen op

BV en te worden beoordeeld op basis van exploitatieberekeningen met

het gebied van energieontwikkeling en energie-exploitatiemanagement.

een exploitatiemodel. Inzet van bewezen kennis en ervaring t.a.v. integraal

Op deze wijze is het mogelijk binnen de eigen organisatie specifieke kennis

ontwerpen van duurzame projecten is daarbij van groot belang.

en ervaring op te bouwen, terwijl de kosten met een aantal deelnemers

De exploitatiefase is een langjarige fase waarin er met regelmaat aandacht

worden gedeeld.

nodig is voor de bedrijfsvoering van de Energie BV. De te realiseren kwaliteit van exploitatie is sterk afhankelijk van de inrichting (contracten, proces-

Een eigen Energie BV en renovatie

sen, rollen en verantwoordelijkheden) van de Energie BV en het aanwezige

Op basis van het strategisch voorraadbeleid is besloten om de woningen in een flat grondig te renoveren. Uit de analyse van de integrale woonlasten voor en na de renovatie blijkt dat de bewoners na renovatie een aanmerkelijk lagere energierekening zullen hebben. Gezien het feit dat er een aanzienlijke onrendabele top bestaat op de renovatie-investeringen besluit de woningcorporatie om een eigen Energie BV in te zetten om de onrendabele top te verlagen door middel van energielevering aan de bewoners. Door inzet van een eigen Energie BV hebben bewoners vergelijkbare integrale woonlasten voor en na renovatie en profiteert de woningcorporatie van een additioneel terugverdieneffect door energielevering.

Op het moment dat het nieuwe WWS (woningwaarderingsstelsel) van kracht wordt is er nog verdere optimalisatie mogelijk tussen huur- en energiekosten. (red: Om te kunnen bepalen of een huurprijs of huuraanpassing redelijk is, moet het puntental van de woning bekend zijn. Met het woningwaarderingsstelsel kan de kwaliteit van de woning (grootte, voorzieningen e.d.) in punten worden uitgedrukt.)

kennis-en ervaringsniveau op het gebied van technisch, administratief

16

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

en commercieel beheer op basis van prestatieafspraken. Het voeren van professioneel exploitatiemanagement is cruciaal voor het realiseren van de gewenste rendementen en een acceptabel risicoprofiel. Voor Energie BV’s met een beperkte omvang is het vanuit het oogpunt van kosten en risico aan te bevelen om het exploitatiemanagement uit te besteden aan een professionele partij of aan te sluiten bij een initiatief van regionaal samenwerkende woningcorporaties.

Hans van der Maas is manager Bedrijfsdiensten bij Patrimonium woonstichting te Veenendaal. In die hoedanigheid heeft hij Patrimonium Energie BV opgericht. ir. Paul Kengen (Msc) is partner bij LOCAL (localcompany.nl). Local ondersteunde bij de oprichting en inrichting van Patrimonium Energie BV en verricht het exploitatie management van de Patrimonium Energie BV.

Column

Terug naar de oudere woonwijken

Martin Dubbeling

E

r zijn grote verschillen tussen woonwijken uit de jaren vijftig, zestig, zeventig, tachtig en aansluitend de Vinex-achtige woonwijken uit de jaren negentig van de vorige en begin deze eeuw. Popmuziek, mode en design zijn typische en herkenbare elementen uit de afgelopen decennia. We leggen heel makkelijk het verband tussen The Beatles, Jimmy Hendrix en de jaren zestig en de opkomst van Punk en Nederpop en de jaren tachtig. Het onderscheid tussen de verschillende generaties woonwijken is bijna net zo scherp te duiden als de verschillen in personenauto’s en popmuziek uit de laatste helft van de vorige eeuw, alleen met een jaar of tien vertraging. Zolang duurt het om een beetje woonwijk te ontwikkelen, te ontwerpen en aan te leggen.

De wederopbouwwijken uit de jaren vijftig zijn sober, streng van opzet en introvert van karakter. De jaren zestig wijken zorgden voor een explosie van ruimte en strakke lijnen. Flats werden hoger, pleinen en groenvoorzieningen groter, de supermarkt maakte zijn intrede. Woonwijken uit de jaren zestig van de vorige eeuw staan voor het ontdekken van een zekere vorm van optimisme, ontspanning, vrijheid en openheid. De straten en pleinen uit de jaren zestig swingen nog niet als The Beatles. Dat zie je pas terug in de woonwijken van de jaren zeventig.

Woonwijken uit de jaren zeventig moesten vooral gezelliger worden, in een menselijke maat en schaal. De invloed van de flowerpower en de psychedelische muziek vertaalden zich in kronkelende woonstraten en woonerven.

zoals geïntroduceerd in Kattenbroek in Amersfoort, maar ook van de opkomst van nostalgie en retrostijlen zoals in Brandevoort in Helmond.

Hele woonbuurten zijn opgetrokken in woningen met kenmerken uit de jaren dertig uit de vorige eeuw; klassieke gevelindeling met donkere stenen, daken met kappen en grote overstekken en (nep) schoorstenen. In de afgelopen jaren is deze massaproductie van woningen hardhandig tot stilstand gekomen. Angstvallig veel Vinexachtige woonwijken kunnen mogelijk niet meer worden volgebouwd en afgerond. Er is simpelweg te veel van hetzelfde en met te weinig toegevoegde waarde gebouwd op plekken buiten de stad.

Anno 2011 hebben overheden hele andere opgaven, ambities en rollen dan dertig, twintig en zelfs tien of vijf jaar geleden.

Waterschappenschappen zoeken naar ruimte voor meer waterberging in de bestaande stad. De Nederlandse bevolking vergrijst in een rap tempo. De sociale problemen in de oudere woonwijken houden aan.

En bovendien wil Den Haag een klimaatneutrale stad zijn in 2050, Amersfoort een energieneutrale stad in 2030, Assen een CO2-neutrale stad in 2020, om maar een paar ambities te noemen. Er is dus werk aan de winkel. Niet in nieuw te bouwen uitbreidingswijken, maar in de bestaande woonwijken. Anders gaan we dit niet redden.

Het onderscheid tussen de verschillende generaties woonwijken is bijna net zo scherp te duiden als de verschillen in personenauto’s en popmuziek uit de laatste helft van de vorige eeuw, alleen met een jaar of tien vertraging

De woonwijken uit de jaren tachtig zijn zakelijker en eenvormiger van opzet.

Nederland kwam toen net uit de vorige heftige financiële crisis met hypotheekrentes van ruim boven de 10%. Onder invloed van ‘Het Nieuwe Bouwen’ staan de buurten en straten in een strak en herkenbaar ritme. Architecten en stedenbouwkundigen voerden onderling heftige discussies of nieuwbouwwoningen nou platte daken of schuine daken met pannen moesten hebben. De nieuwbouwwijken IJ-plein in Amsterdam-Noord en Corpus den Hoorn in Groningen zijn gave voorbeelden uit deze tijd.

De Vinex-woonwijken uit de jaren negentig en daarna zijn uitingen van wat wij later zullen herkennen als woonwijken uit de twee gouden decennia rondom de millenniumwisseling. De economie groeide als kool, Nederlanders konden zich nieuwe en grotere woningen en auto’s permitteren. Het was een vlucht uit de stad en uit de oudere woonwijken. Het was een uitbundige tijd van fantasie en metaforen

De verschillen tussen de generaties woonwijken zijn groot, evenals de mogelijkheden om deze woonwijken te verduurzamen. Gelukkig hebben de jaren zestig woonwijken nu veelal een goede ligging ten opzicht van het centrum, voorzieningen en openbaar vervoer.

Gunstig voor de aankomende grijze golf. De ruimtelijke opzet maakt dat ze flexibel zijn om toekomstige veranderingen op te vangen.

Volop ruimte voor waterberging en het lokaal opwekken van duurzame energie. De woonwijken uit de jaren zeventig lopen, demografisch gezien, binnenkort leeg. Wat vrijkomt zijn de starterswoningen van de komende decennia. Deze woonwijken zijn in de meeste gevallen voorzien van ruime zones met veel groen en water en kleine centra met voorzieningen. Net zo aantrekkelijk voor jonge gezinnen als vroeger. De stedenbouwkundige opzet biedt weinig ruimte voor verandering, het zal dus neerkomen op het toekomstbestendig maken van de woningen. En de meer recente woonwijken? Laten we hopen dat die hun waarde, kwaliteit en bewoners weten vast te houden.

Ir. Martin Dubbeling is stedenbouwkundige en adviseur duurzame stedelijke ont­ wikkeling. Hij is werkzaam bij SAB in Arnhem en hij is (mede) voorzitter van de BNSP+NVTL Werkgroep Duurzame Stedelijke Ontwikkeling en een van de auteurs van het voorbeeldenboek ‘Duurzame Stedenbouw, The Next Step, Perspectieven en voorbeelden’.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

17

Energiebesparing en duurzaamheid in de bestaande voorraad

Barrières zijn er om te doorbreken ir. Jurgen van der Ploeg en ir. Harm Valk

‘Barrières doorbreken’ was het thema van de tweede Praktijkdag Bestaande Bouw die op 18 november 2010 in Utrecht is gehouden. De initiatiefnemers lieten met praktische voorbeelden zien dat er weliswaar barrières zijn die de aanpak van de bestaande woningvoorraad belemmeren, maar dat deze te doorbreken of te omzeilen zijn. In dit artikel gaan we op een aantal voorbeelden nader in. Een tip van de sluier lichten we vast op: een belangrijke succesfactor is integrale aandacht voor kwaliteit.

W

e moeten energie besparen in de

Hoe lang wil de corporatie het complex doorex-

corporatie Openbaar Belang waren voor de

bestaande voorraad. Dit gaat nog niet

ploiteren? Voor welke doelgroep? Zijn er alter-

ingreep technisch nagenoeg identiek. Bij het

snel, er zijn veel barrières. Als we het verkrijgen

natieven? Wat zijn de sterke en zwakke kanten

voorbereiden van de ingreep in de derde flat

van financiering en dergelijke zaken buiten

van het complex? Kortom: op welke manier kan

waren al verbruiksgegevens beschikbaar van de

beschouwing laten, blijven er genoeg hinder-

een complex bijdragen aan de huisvestingsvra-

verbeterde situatie van de eerste flat. De beoog-

nissen over die eerst genomen moeten worden.

gen van de komende jaren? Daaruit volgen als

de besparing bleek ruimschoots gerealiseerd en

Te noemen zijn: de 70% deelname van bewo-

het goed is zaken als het beoogde energielabel.

kon gepresenteerd worden in ‘harde euro’s’. Dit

ners, onduidelijkheid over kosten en opbrengs-

maakte de voorspellingen geloofwaardig.

ten voor huurder en corporatie, twijfels over

Bewijs de besparing

de toekomstkansen, slechte ervaringen uit het

Bij de gesprekken met bewoners komt al snel

Winters besprak hoe bewoners met relatief een-

verleden, twijfels over het binnenmilieu, en de

de te bereiken energiebesparing aan de orde.

voudige middelen tussentijds informatie over

(on)mogelijkheid een huurverhoging te vra-

Een lastig onderwerp, omdat de rekenmodellen

hun energieverbruik krijgen. Het verbruik wordt

gen in verband met onduidelijkheid over het

uitgaan van gemiddelden. Voor een bewoner

op drie manieren vergeleken: met dat in de

woningwaarderingssysteem. Barrières te over.

is de eigen jaarafrekening na de ingreep de

oude situatie, met het voorspelde verbruik op

Tijd voor hoopgevende praktijkvoorbeelden.

maatstaf. Om uit dit dilemma te komen is het

basis van de huidige cijfers, en met het gemid-

nodig om te beschikken over betrouwbare

delde verbruik van de buren. Als zich bijzondere

Techniek als voorwaarde

referentiegegevens, bewezen besparingen en

afwijkingen voordoen, is dat aanleiding voor

De aanpak van een bestaand complex wordt

de instrumenten daartoe. Daarmee kunnen

een gesprek. Dan zijn hele praktische adviezen

in veel gevallen geïnitieerd vanuit een meerja-

bewoners worden geïnformeerd over hun indi-

op maat mogelijk hoe het energieverbruik

renonderhoudsprogramma. Dat is een goede

viduele situatie.

omlaag te brengen, bijvoorbeeld over de manier

uitgangssituatie. Er is budget gereserveerd en

van ventileren en verwarmen. Op maat gesne-

er is een zeker draagvlak. Voor een echt goed

Op de Praktijkdag gaf Arjon Winters van

den advies, gestaafd met harde eigen verbruiks-

project is wel meer nodig. Daarvoor moet aan-

TriaCon een toelichting op de ervaringen bij

cijfers, blijkt effectief en vergroot het succes van

tal factoren in het project opgenomen worden.

drie galerijflats in Zwolle. Deze galerijflats van

de ingreep.

18

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

verslag

In de huidige situatie van de openbare ruimte is er een overmaat aan verkeersruimte en zijn er veel schrale materialen gebruikt.

Scenario 1: Shared space: meer tuin, hoogwaardiger bestratingen en erfscheidingen.

Scenario 2: Meer tuin, hoogwaardiger bestratingen en erfscheidingen.

Kopgevels worden voorgevels.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

19

Budget als een notenmix inzetten door op selectieve plekken echte verbeteringen te realiseren

70%-eis anders benaderen

Denk zo integraal mogelijk

kost in eerste instantie wellicht meer geld, maar

Succesvolle praktijkervaringen op een ander

Duurzaamheid is een containerbegrip gewor-

genereert meerwaarde. De praktijk is nu dat

vlak leverde Arno Oldenmenger van woning-

den. De meesten denken eerst aan besparen van

investeringen in dit type buurten als pindakaas

corporatie De Woonplaats. Hij gaf twee voor-

energie en bewust toepassen van materialen.

worden uitgesmeerd over veel kleine posten die

beelden hoe is omgegaan met de eis van 70%

Maar er is meer dat op de lange termijn bepaalt

geen waarde toevoegen. Voor de wijk Batau

akkoordverklaringen van zittende bewoners.

of iets duurzaam is of niet. Een te sterke focus

Zuid in Nieuwegein bedacht FARO samen met

Het eerste voorbeeld betrof vijf identieke flat-

op een enkel aspect heeft het gevaar in zich dat

VGG/ Middelkoop en Mitros een alternatieve

gebouwen in Enschede. Aanvankelijk bestond

cruciale zaken over het hoofd worden gezien.

ontwikkelstrategie. Hun les: investeer niet vol-

slechts in twee flats een 70% meerderheid voor

Voor een ontwerper begint duurzaamheid en

gens de pindakaasmethode maar kies voor de

een energiebesparingsplan. De corporatie zocht

toekomstwaarde bij het nadenken over de

notenmix – gebruik het geld voor selectieve

de publiciteit en maakte nadrukkelijk kenbaar

stedenbouw. Een foute ketel vervangen we

kwaliteitsinjecties.

welke flats verbeterd zouden gaan worden. Op

binnen vijftien jaar, maar een fout in de ste-

de kopgevels van de flats werden billboards

denbouw is zelden recht te zetten. Er is veel

Vergeet beeldkwaliteit niet

aangebracht. De publiciteit leidde ertoe dat

waarde vastgelegd in de stedenbouw. Met het

Naast een hoge kwaliteit van de openbare

bewoners van twee andere flats zelf een actie

oog daarop moeten keuzes zorgvuldig worden

ruimte is de beeldkwaliteit van de architec-

zijn gestart om handtekeningen te verzame-

gemaakt. Een groot deel van de bestaande

tuur een belangrijke factor die de waarde

len. Nu wordt in vier flats een verbeteringreep

woningvoorraad bevindt zich in wijken met een

en de houdbaarheid van een buurt bepaalt.

uitgevoerd, met trotse bewoners als bijkomend

laagwaardige stedenbouwkundige erfenis. Een

Analyses uit twee internetonderzoeken van

resultaat.

bekend voorbeeld zijn de ‘bloemkoolwijken’ uit

FARO bevestigen dit (zie architectuursmaaktest.

Een andere benadering past De Woonplaats toe

de jaren ’70 en ’80. De waardeontwikkeling van

nl en smaaktesthaarlem.nl). De combinatie van

in een deel van haar laagbouwcomplexen. Daar

het vastgoed in deze buurten is achtergebleven

de beeldkwaliteit van de architectuur en van

kiest de corporatie voor mutatiegerichte verbe-

ten opzichte van het gemiddelde in Nederland.

de openbare ruimte heeft een sterk effect op de waardering van woonconsumenten. Steeds

tering: voor een verbeterde woning met bijpassende huurprijs wordt een nieuwe bewoner

Notenmix

blijkt dat schraalheid een zeer negatief effect

geworven. Aan deze aanpak kleven ook nade-

Bij het investeren in dergelijke buurten is het

heeft op de vastgoedwaarde. In buurten met

len, zoals de versnippering binnen een complex.

zeer verstandig om naar meer dan alleen ener-

een hoge consumentenwaardering is de trots

Dit bezwaar is echter niet onoverkomelijk.

giebesparing te kijken. Een integrale benadering

van bewoners af te lezen aan de zorg voor indi-

20

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

verslag

Proefwoning De Kroeven. Nieuwe isolatieschil biedt kans op een ingrijpende energetische en architectonische verbetering.

Bijzonder is dat de bewoners geen wisselwoning nodig hadden en dat deze make-over in 15 dagen gerealiseerd is.

viduele geveltuintjes en erfscheidingen. Trots

geslagen worden: mooier en zuiniger! Een

Nu is dit in de planvorming vaak een blinde vlek,

zijn op je buurt is een eerste voorwaarde voor

bekend voorbeeld is het project De Kroeven in

mede door het ontbreken van regelgeving en

duurzaamheid. Mooie dingen zijn per definitie

Roosendaal.

goede en praktische richtlijnen. Op dat vlak is

duurzaam; die sloop je niet zomaar. Voor de ver-

nog veel te winnen en veel te leren. Een thema

duurzaming van naoorlogse architectuur biedt

Binnenmilieu

dit enorme kansen om barrières te doorbreken.

Bij een integrale afweging hoort ook de zorg

Juist in de lelijkste buurten kan een dubbelslag

voor een goed en comfortabel binnenmilieu.

voor een volgende Praktijkdag?

Integrale kwaliteit Terugkijkend op de Praktijkdag Bestaande Bouw constateren we dat veel barrières te slech-

Bij ingrijpende verbetering moet beoordeeld worden of de stedenbouw ook voor de lange termijn nog goed is.

ten zijn. De gepresenteerde praktijkervaringen bewijzen dat. Het kan gaan om het omzeilen van het 70%-dilemma, het aantonen van berekende besparingen of het integraal bekijken van kwaliteit. Kwaliteit vertegenwoordigt waarde en dat is de basis voor een gezonde exploitatie in de toekomst.

Opvallend bij succesvolle projecten is dat het de betrokkenen steeds is gelukt om over de grenzen van eigen vakgebied en ervaring heen te kijken. Door integraal te analyseren waar kwaliteit toegevoegd kan worden, ontstaan verrassende mogelijkheden.

Ir. Jurgen van der Ploeg is partner bij FARO Architecten en was spreker op de Praktijkdag Bestaande Bouw. Ir. Harm Valk is senior adviseur Energie en Duurzaamheid bij Adviesburo Nieman en trad op als dagvoorzitter.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

21

D

Twee mogelijkheden

een slechte energieprestatie en een matig comfort- en kwaliteitsni-

Om deze problemen op te lossen moet de huidige woningvoorraad

veau. Maar liefst 64 procent van de totale woningvoorraad scoort ener-

getransformeerd worden naar een voorraad met een betere energiepresta-

gielabel D of slechter (VROM, 2009). Met name woningen in de sociale

tie en een hoger kwaliteits- en comfortniveau. Er zijn twee mogelijkheden

huursector worden gekenmerkt door een slechte energieprestatie en een

om dit transitieproces te bewerkstelligen: sloop en (meer) nieuwbouw en

nog lager kwaliteitsniveau. Door energieprijsstijging kan deze situatie

duurzaam renoveren.

er binnen 10 jaar al voor zorgen dat bewoners van woningen met een

Sloop en (meer) nieuwbouw wordt gekenmerkt door een aantal nadelen.

slechte energieprestatie meer betalen aan energieverbruik dan aan huur.

De vraag naar grondstoffen en materialen stijgt, de productiesnelheid ligt

Daarnaast heeft het energieverbruik in woningen een grote invloed op het

laag en de sociale waarde die wordt vertegenwoordigd door de bestaande

totale wereldwijde energieverbruik (en daarmee op de voorraad fossiele

gebouwde omgeving wordt vernietigd. Duurzaam renoveren van de

brandstoffen) en de CO2-uitstoot.

bestaande gebouwde omgeving kent deze nadelen niet. Er is slechts een

22

e bestaande woningvoorraad in Nederland kent over het algemeen

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

RENOVEREN

Levensduurprestatie van duurzame renovatieconcepten

Duurzaam renoveren kan Jetse P. Vink MSc en dr. ir. Elma Durmisevic

Meer dan zestig procent van de bestaande Nederlandse woningen scoort energielabel D of slechter. Ook de kwaliteit en het comfortniveau van deze bestaande woningvoorraad laat veel te wensen over. Dit moet en kan beter. De vraag is alleen: Hoe? Om de besluitvorming omtrent duurzame woningrenovatie eenvoudiger te maken heeft Local in samenwerking met Universiteit Twente een model ontwikkeld dat de levensduurprestatie van duurzame renovatieconcepten voor woningen inzichtelijk en vergelijkbaar maakt.

beperkte vraag naar nieuwe materialen, sociale waarde blijft behouden en duurzaam renoveren draagt bij aan de snelheid van het beoogde transitieproces.

• focussen op nieuwbouw en daardoor niet of minder bruikbaar voor zijn renovatie; • incompleet zijn of; • niet de gehele levensduur van een woning in ogenschouw nemen.

Bestaande modellen voldoen niet

Het model dat hierna gepresenteerd wordt, speelt in op bovenstaande

Een onbeantwoorde vraag binnen de renovatieopgave van de bestaande

problemen. Het ontwikkelde model is:

woningvoorraad in Nederland is hoe de prestatie van duurzaam reno-

• toegespitst op renovatie en bruikbaar voor renovatie;

veren inzichtelijk en vergelijkbaar gemaakt kan worden. De bestaande

• volledig en compleet (alle belangrijke aspecten met betrekking tot

duurzaamheidmodellen zijn onbruikbaar voor het verkrijgen van een goed inzicht in de prestatie van renovatieconcepten. Het probleem is dat de voor handen zijnde modellen:

besluitvorming op levensduurprestatie zijn geïntegreerd); • ontworpen om inzicht te geven in de prestatie van duurzaam renoveren over de gehele levensduur van een gebouw.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

23

Figuur 1: Levensduur Prestatie Evaluate Model

Figuur 2: Drie geĂŤvalueerde renovatieconcepten

24

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

RENOVEREN

Het succesvolle model

De hoofdfactoren levensduur kosten en levensduur milieu-impact worden

Op basis van literatuuronderzoek, een analyse van bestaande modellen,

grotendeels beïnvloed door het energieverbruik. Een goede energiepresta-

interviews met experts en een model testfase is het ‘levensduur-prestatie-

tie leidt tot een betere prestatie op deze twee hoofdfactoren.

evaluatie-model’ voor duurzame renovatieconcepten ontwikkeld. Het

De grootste invloedsfactor van de milieu-impact van WarmBouwen is het

model bestaat uit vijf hoofdfactoren welke worden opgebouwd door 43

materiaalverbruik en niet het energieverbruik. Dit komt doordat het ener-

subfactoren. Figuur 1 geeft dit model weer.

gieverbruik van de woning na ‘WarmBouwen renovatie’ zeer laag is. Dit

De geïdentificeerde hoofdfactoren zijn:

geeft aan dat het belang en de impact van materiaalgebruik groter wordt

Levensduur kosten

(LCC);

naarmate een woning minder energie verbruikt. Het materiaalgebruik is

Levensduur opbrengsten

(LCY);

dus zeer bepalend voor de prestatie op levensduur milieu-impact van een

Levensduur milieu impact

(LCEI);

woning, zeker naarmate het energieverbruik meer daalt door innovatieve

Kwaliteit (Q);

toepassingen. In de toekomst zal meer focus moeten komen te liggen op

Energieprestatie

het materiaalgebruik van een renovatieconcept.

(EPC)

Tevens zijn 4 grensfactoren geïdentificeerd: kader, referentie gebouw, levensduur van het gebouw, levensduur van elementen. Deze grensfactoren zijn erg belangrijk omdat ze inzicht geven in het gedrag van een renovatieconcept tijdens de levensduur van de woning. Juist het gedrag van woningen tijdens de levensduur is in grote mate bepalend voor de prestatie van het toegepaste renovatieconcept.

De prestatie van een duurzaam renovatieconcept wordt dus bepaald door de prestatie op de invloedsfactoren milieu-impact, kwaliteit, financiële haalbaarheid (combinatie van levensduurkosten en -opbrengsten) en energieprestatie. Hierbij moet de totale levensduur van de woning in ogenschouw worden genomen.

Ingrijpend renoveren versus niets doen Om de toepasbaarheid van het model te kunnen beoordelen is het model toegepast op een case, waarbij verschillende inputwaarden voor de grensfactoren zijn doorgerekend. Een standaard Nederlands rijtjeshuis is in de case als referentiegebouw geselecteerd. Op basis van deze toepassing is de prestatie van drie renovatieconcepten geëvalueerd. Figuur 2 geeft de geëvalueerde renovatieconcepten en hun karakteristieken weer.

Figuur 3: Output na modeltoepassing

Resultaten van de modeltoepassing De case heeft aangetoond dat het ontwikkelde model toepasbaar is. Figuur groter het spindiagram, hoe beter de prestatie.

Bijdrage aan besluitvorming omtrent renovatie

Inhoudelijk heeft de case tot de volgende conclusies geleid:

Dit onderzoek verschaft inzicht in de aspecten waarover besluitvor-

• Geen renovatie scoort het slechtst op de hoofdfactoren kwaliteit,

mers moeten nadenken bij het toepassen van duurzame renovaties.

3 geeft de output na modeltoepassing weer. Voor Figuur 3 geldt; hoe

levensduur milieu impact, energieprestatie en levensduur opbrengsten.

• Standaard renovatie scoort beter dan geen renovatie op de hoofd-

Onderstaande opsomming beschrijft de belangrijkste bevindingen uit dit onderzoek.

factor levensduur kosten als de exploitatietermijn van de woning 50

Selecteer uw renovatievoorraad. Duurzaam renoveren is niet altijd het

jaar of langer is.

meest aantrekkelijke alternatief. Als eigenaar van een vastgoedportefeuille

• WarmBouwen renovatie scoort beter dan Geen renovatie en

moet u scheiding aanbrengen tussen vastgoed waarbij het wel of niet

Standaard renovatie op de hoofdfactoren: Levensduur opbrengsten,

wenselijk is om duurzame renovatie toe te passen.

Levensduur milieu impact, Kwaliteit, Energieprestatie.

Definieer de beoogde exploitatieperiode na renovatie. Een lange (>25 jaar)

• WarmBouwen renovatie scoort beter dan Standaard renovatie op de hoofdfactor levensduur kosten.

• WarmBouwen renovatie scoort beter dan Geen renovatie op de

exploitatieperiode rechtvaardigt een ingrijpende renovatie.

Definieer de belangrijkste invloedsfactoren voor uw organisatie. Zorgt dat u weet wat uw speerpunten zijn. Een maximale financiële prestatie gaat

hoofdfactor levensduur kosten als de exploitatietermijn van de woning

niet altijd samen met een maximale prestatie op kwaliteit, comfort en

25 jaar of langer is.

milieu impact.

Analyse van de resultaten van de case heeft tevens geleid tot de volgende conclusies:

Jetse Vink is junior-adviseur bij LOCAL (localcompany.nl) in Amsterdam.

Elma Durmisevic is bestuurslid van Booosting en docent, onderzoeker en leerstoel­ houder bij de Universiteit Twente, afd. Construerende Technische Wetenschappen.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

25

Stappenplan voor woningcorporaties

Energiebesparing integreren in strategisch voorraadbeleid Ir. A.M.S. Weersink en ing. J.J.P. van Dalen

Steeds meer woningcorporaties voeren de laatste jaren actief energie- en duurzaamheidsbeleid. Verduurzaming van de woningvoorraad past in het strategisch voorraadbeleid van corporaties. Corporaties worden aangesproken op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. Woningen moeten betaalbaar blijven. Beperken van de woonlasten door energiebesparing wordt daarom steeds belangrijker, zeker in een situatie van toenemende huur- en energielasten. Bovendien is het treffen van energiebesparende maatregelen een kans om de woningkwaliteit integraal te verbeteren.

26

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

BELEID

A

an de vrijblijvendheid om woningen ener-

is het wenselijk het energiebeleid onderdeel

Soms voldoen woningen niet aan minimum-

getisch te verbeteren lijkt stap voor stap

van het strategisch voorraadbeleid te maken.

eisen uit het Bouwbesluit, bijvoorbeeld op

een einde te komen. Na de verplichting om de

Koppeling van de uitvoering van energiebe-

het gebied van brandveiligheid of ventilatie.

woningvoorraad van een energielabel te voor-

sparende maatregelen aan de uitvoering van

Dan is de corporatie verplicht om deze situ-

zien, stemde de Tweede Kamer op 8 maart

regulier onderhoud en renovatiewerkzaamhe-

atie te verbeteren. Integrale oplossingen die

jl. in met het voorstel om het energielabel

den biedt veel technische, organisatorische en

tevens energiebesparend zijn leveren dan veel

aan het woningwaarderingsstelsel (WWS) te

financiële voordelen. Dit kan een stimulans zijn

winst op. Zeker nu er een koppeling van het

koppelen. Op termijn kan dit voor wonin-

voor duurzaam woningbeheer. Een voordeel is

huurprijsbeleid en energiebesparing aan zit

gen met de slechtste labels huurprijsverlaging

ook dat bewoners niet vaker worden lastigge-

te komen, is het raadzaam energiebeleid te

betekenen en voor woningen met zeer goede

vallen voor het uitvoeren van werkzaamheden

integreren in het strategisch voorraadbeleid.

energielabels huurprijsverhoging. Het woord is

dan noodzakelijk is.

De stap naar duurzaam renoveren is dan niet

nu aan de Eerste Kamer.

groot meer.

Het meest kostenefficiënt is het om energie-

Strategisch voorraadbeleid

Maatregelen per complex

besparende maatregelen te koppelen aan de

Strategisch voorraadbeleid houdt zich bezig

Energiebeleid is gericht op energielastenbe-

onderhoudsplanning van woningen. Nieman

met kwaliteit en kwantiteit van de woning-

heersing voor bewoners en het treffen van

Consultancy B.V. ontwikkelde samen met

voorraad van een corporatie. Doel is om de

bouwkundige en installatietechnische maat-

Adviesburo Nieman B.V. een methode om de

voorraad verhuurbaar te houden, aan te laten

regelen aan woningen. Energiebeleid vertaalt

woningvoorraad van corporaties energetisch

sluiten bij de wensen en eisen van bewoners

zich vaak in concrete ambitieniveaus. In navol-

door te lichten en haalbare, kostenefficiënte

en tevens invulling te geven aan overheidsbe-

ging van het convenant energiebesparing cor-

maatregelenpakketten per complex of de

leid. En dat alles op een voor de corporatie

poratiesector (Aedes) wordt in het energie-

volledige woningvoorraad vast te stellen. In

financieel verantwoorde wijze, nu en in de

beleid regelmatig 20% energiebesparing in

dit artikel geven we een toelichting op deze

toekomst. Sloop, verkoop, onderhouds- en

10 jaar voor de bestaande woningvoorraad

eenvoudige methode die gebaseerd is op

renovatiemaatregelen zijn hierbij te maken

opgenomen. Dit wordt vertaald in een energe-

reeds beschikbare gegevens van energielabel­

keuzen.

tische verbetering met gemiddeld twee energielabelsprongen of het optillen van de gehele

berekeningen, de EPA-systematiek en een Bewoners verlangen een woning die een

woningvoorraad naar niveau energielabel B.

bepaalde kwaliteit heeft tegen een bijbe-

Het energielabel is een maat voor energiezui-

Bestaande voorraad

horende acceptabele prijs. Indeling, uitstra-

nigheid, A=zuinig, G=onzuinig.

Nederland telt ongeveer 6,3 miljoen wonin-

ling, comfort, maar ook energiezuinigheid zijn

De volgende stap naar verduurzaming van de

gen, waarvan ongeveer 2,4 miljoen corpo-

enkele kwaliteitsaspecten van een woning.

woningvoorraad is het omzetten van beleid

ratiewoningen. Driekwart van de voorraad

Bij strategisch voorraadbeleid wordt bepaald

naar specifieke maatregelen per woningcom-

is gebouwd voor 1980. Het energiegebruik

welke maatregelen voor welke doelgroep in

plex. Welke maatregelenpakketten leiden tot

van deze woningen is gemiddeld het dub-

welk complex wenselijk zijn, wanneer de

20% verlaging van het energiegebruik voor

bele van woningen die gebouwd zijn na 1990.

uitvoering moet plaatsvinden en wat het kost.

verwarming en warm tapwater? Welke maat-

Innovatieve nieuwbouwprojecten ten spijt,

Veel energiebesparende maatregelen leiden

regelenpakketten leiden tot een verbetering

valt de grootste klimaatwinst te behalen in

ook tot comfortverhoging. Denk bijvoorbeeld

van het energielabel met twee stappen, of

het energetisch verbeteren van de bestaande

aan isolatie en hoogrendementsglas waardoor

tot label B? Welke maatregelenpakketten zijn

woningvoorraad. Het aantal nieuwbouwwo-

koude voeten en koudeval minder optreden.

daarvan het meest kostenefficiënt?

ningen steekt immers schril af tegen het aantal

Of hoe naad- en kierdichting tot minder

Ook andere afwegingen kunnen van doorslag-

bestaande woningen. Corporaties zijn zich

tochtklachten en hoe voorverwarming van de

gevende betekenis zijn, zoals de signaalfunctie

bewust van de enorme opgave die er voor

ventilatielucht tot minder klachten over koude

naar de omgeving (zichtbaar duurzaam) of de

hen ligt. Om grote stappen te kunnen maken

luchtstroming leiden.

imagoverbetering van een corporatie (inno-

kansenkaart.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

27

7-stappen plan

Bovenstaande aanpak is vervat in een 7-stappenplan: 1 inventarisatie energiegebruik wooncomplexen en bepaling (technisch) logische maatregelenpakketten gebaseerd op EPA (energielabel) berekeningen 2 berekening kosteneffectiviteit afzonderlijke maatregelen 3 berekening kosteneffectiviteit van maatregelenpakketten 4 bepaling kosten van het maatregelenpakket met optimale energiebesparing 5 opstellen kansenkaart per project op basis van vigerend strategisch voorraadbeleid (onderhoudsplanning/ sloopplanning) aangevuld met kosteneffectiviteit energiebesparende maatregelen 6 haalbaarheidsscenario’s, overzichten van investeringskosten en planning 7 eindresultaat

28

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

Foto’s Nieman Consultancy bv

De methode van Nieman is gebaseerd op de berekeningsmethode van de energielabelsystematiek en de achterliggende EPA-berekeningen. Omdat corporaties verplicht hun woningvoorraad hebben gelabeld, is de benodigde basisinformatie voorhanden. Daardoor kan in korte tijd een analyse van maatregelenpakketten worden uitgevoerd.

De verhouding tussen de investeringskosten en de energiebesparing is een maat voor de kostenefficiëntie. Het onderzoek start met een overleg met de corporatie. We brengen in kaart welke bouwkundige en installatietechnische maatregelen relevant of wenselijk zijn. Hierbij zoeken we aansluiting bij het strategisch voorraadbeleid.

Vervolgens onderzoeken we welke maatregelenpakketten kostenefficiënt zijn en hoeveel energiebesparing en energielabelsprongen ze opleveren.

De projecten worden op een kansenkaart gezet om te beoordelen welke maatregelenpakketten een hoge haalbaarheidsscore hebben en veel energiebesparing opleveren. De volgende stap is het opstellen van haalbare energiescenario’s voor de gehele woningvoorraad. Hierbij worden kosten en besparingshoeveelheden uitgezet in de tijd. De planning wordt, waar mogelijk en wenselijk, gekoppeld aan planmatige onderhouds- en renovatiewerkzaamheden.

Voor elk scenario wordt de totale energiebesparing per complex en over alle complexen samen berekend. Per complex zijn bijbehorende maatregelen bekend. Tussen complexen onderling kan het maatregelenpakket verschillen. Verder zijn de investeringskosten per jaar bekend en de totale investering in energiebesparende maatregelen. Daarna maakt de corporatie haar keuze voor het scenario dat het beste past bij haar duurzaamheidsdoelstellingen.

BELEID

vatief duurzaam). Dit geldt bijvoorbeeld voor

dens met een inkomen boven € 33.614. Voor

PV-cellen, zonnecollectoren of groene daken.

deze groep nemen de woonlasten flink toe.

Kosteneffectiviteit is in dat geval niet het

Duizenden huurders kunnen hierdoor in de

belangrijkste selectiecriterium bij de vaststel-

kou komen te staan.

ling van het maatregelenpakket.

Corporaties wordt gevraagd hun maatschappelijke verantwoordelijkheid te nemen.

Kostenefficiënte afweging

Daartoe hoort beheersing van de energielas-

Een energiedoelstelling kan worden bereikt

ten door het treffen van energiebesparende

met verschillende maatregelenpakketten. De

maatregelen. De risicogroepen waar het hier

kosten kunnen onderling sterk verschillen.

om gaat wonen vaak in woningen met een

De door Nieman Consultancy en Adviesburo

slechte energetische kwaliteit. Voor deze doel-

Nieman ontwikkelde methode voor een

groepen is het wenselijk om de woonlasten

kostenefficiënte afweging van maatrege-

niet verder te laten stijgen. Dat betekent dat

lenpakketten heeft drie uitgangspunten: a)

de eventuele huurverhoging na het treffen van

zoveel mogelijk energie besparen binnen het

energiebesparende maatregelen niet hoger is

beschikbare budget; b) beperken van ver-

dan de bewoner aan energielasten bespaart.

dere toename van woonlasten voor bewoners;

De te treffen maatregelen en het financiële

c) aansluiten bij de energiedoelstelling en

beleid van de corporatie dienen daarop afge-

de onderhoudsplanning van de corporatie.

stemd te zijn. Een van de mogelijkheden is een

Kortweg gaat het erom zoveel mogelijk te

woonlastengarantie aan bewoners.

besparen op de energierekening van bewoaan te sluiten bij geplande werkzaamheden.

Slimme, integrale oplossingen

Corporaties die tweesporenbeleid voeren,

Duurzaam woningbeheer wordt door een paar

waarbij ze naast kostenefficiënte maatrege-

serieuze obstakels bemoeilijkt. Het betreft

len ook enkele innovatieve energieprojecten

kosten, capaciteit, kennis en acceptatie door

willen realiseren, kunnen met deze methode

huurders (huurverhoging en overlast van

evenzeer uit de voeten. De methode bestaat

werkzaamheden). Het koppelen van energie-

uit een stappenplan (zie kader). De input

besparende maatregelen aan het strategisch

wordt verkregen uit de energielabelsystema-

voorraadbeleid van de corporatie komt een

tiek en de doorrekening van maatregelenpak-

deel van deze obstakels te boven. Met name

ketten op energiebesparing en kosten.

financieel en organisatorisch valt er grote

ners tegen zo laag mogelijke kosten en hierbij

winst te boeken. Voor woningen die niet

Woonlasten beheersen

voldoen aan wettelijke eisen, zoals ventilatie-

De laatste jaren zijn de woonlasten (maan-

eisen en brandveiligheid, biedt energiebespa-

delijkse kosten voor huur en energie) door

ring bovendien een uitgelezen kans. Slimme,

de stijgende trend van de energieprijzen fors

integrale oplossingen kunnen in één verbete-

toegenomen. Doordat de inkomens verhou-

ringsslag meerdere problemen de wereld uit

dingsgewijs minder snel zijn gestegen, kan

helpen.

verdere stijging van de energiekosten voor bepaalde doelgroepen met lagere inkomens een groot probleem worden. Daar komt bij dat

Ir. A.M.S. Weersink is senior consultant bij Nieman Consultancy B.V. in Utrecht. Ing. J.J.P. van Dalen is senior projectleider bij Adviesburo Nieman B.V. in Zwolle.

corporaties sinds 1 januari 2011 geen socialehuurwoningen mogen verhuren aan huishouGezond Bouwen & Wonen 1-2011

29

Wat, hoe, waarom en waar gaat het naartoe?

Bouwen met leem Foto Charles Thuijls

Charles Thuijls

eem is te vinden op verschillende plaatsen in Nederland. Door afzetting

L

ONDERZOEK

van de grote rivieren hebben we een constante aanvoer van dit mate-

In het Forschungslabor fur Experimentelles Bauen te Kassel wordt sinds

riaal. Het materiaal kent verschillende toepassingen in de bouw: leemstuc

eind jaren ’70 wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de mogelijkheden

(bijvoorbeeld in combinatie met wandverwarming), leemstenen, stroleem,

en eigenschappen van leem. Gernot Minke presenteerde de resultaten

en stampleem voor wanden of vloeren. Inmiddels is een groep gespeciali-

en liet allerlei vormen van leembouw zien, waaronder koepelbouw met

seerde bedrijven ontstaan die in de groeiende vraag voorziet.

behulp van leemstenen. Hij illustreerde hiermee dat leembouw tegenwoor-

Om leembouw in al haar facetten te tonen, heeft een aantal leemspecia-

dig geen hobby meer is, maar een wetenschap.

listen in samenwerking met SBR het Nationaal Congres Bouwen met Leem

Michiel Haas ging in op de milieukosten van leem. Aan de hand van de

georganiseerd*). ’s Ochtends waren er lezingen, ’s middags stond een

zogenaamde levenscyclusanalyse (LCA) heeft hij een berekeningsmetho-

aantal workshops op het programma en -afsluitend- een leemcafé waar

diek ontwikkeld om de milieukosten van materialen te bepalen. Leem is

ideeën werden uitgewisseld en discussies werden gevoerd.

een materiaal met een relatief geringe milieubelasting; dit wordt gede-

30

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

Lezingen

Workshops

Leemcafé

In Nederland groeit het aantal projecten waarin leem wordt toegepast. Ook de omvang van de projecten wordt steeds groter. Groeiend milieubewustzijn en een grotere bekendheid van het materiaal bij architecten hebben ertoe bijgedragen dat leem steeds vaker in bestekken wordt opgenomen. Wat 25 jaar geleden begon onder antroposofen/milieufreaks vindt momenteel navolging onder een breed publiek. Reden om op 17 maart jl. het Nationaal Congres Bouwen met Leem te organiseren en nu de wetenswaardigheden met u te delen.

Leem krimpt tijdens de droging en klinkt in. Bij de aansluiting van de leemwand op de (starre) betonnen vloer was een dilatatie in de wand noodzakelijk. De architect wilde echter niet dat de horizontale belijning door een zichtbare verticale dilatatie doorkruist zou worden. Deze is dan ook achter een pui weggewerkt.

monstreerd door de milieukosten van leem te vergelijken met andere

fundering/trasraam tot 40 cm boven het maaiveld (de laarzen). Andere

bouwmaterialen. De tabel op pagina 28 laat zien dat leem, afhankelijk van

aandachtspunten zijn:

de toepassing, (een van) de laagste milieukosten heeft.

• (stro)leem muren mogen niet van een dampremmende laag worden voorzien. Om capillair optrekkend vocht te voorkomen moet tussen fun-

DETAILLERING In de workshops van Sjap Holst en John Olie was speciale aandacht voor het detailleren met leem. De gulden regel in de leembouw luidt: bouwwerken van leem moeten van boven beschermd worden tegen inregenen en van onderen tegen optrekkend/opspattend vocht.

Dit betekent een ruim overstekend dak (de hoed), een buitenmuur met een afwerking die tegen erosie en slagregens bestand is (de jas) en een

dering en leemwand wel een waterkerende laag worden aangebracht; • om aan het bouwbesluit te voldoen moeten massieve leem of stroleem buitenwanden aan de buitenkant worden nageïsoleerd; • leem kan geen trek- en schuifkrachten opnemen, alleen druk. Houd daar met ontwerp en bouw rekening mee; • leem is zacht. Voorkom bij massieve leembouw puntlasten door de oplegging over een groot oppervlak te verdelen.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

31

Foto’s SBR

MATERIAAL ENERGIE

Toepassingen

milieukosten (€/m2)

Binnenspouwblad leemstenen

2,14

kalkzandsteenelementen

3,20

kalkzandsteenmetselwerk

3,65

beton (0% puingranulaat, gewapend)

8,10

baksteenmetselwerk

17,42

Buitenspouwblad

STAMPLEEM XL In het nieuwe stadskantoor van Coevorden heeft architectenbureau Rau een imposante lemen muur van 14(b)*8(h)*0,3(d) m3 in het ontwerp opgenomen. In Nederland uniek in zijn omvang. Rau heeft deze stampleem muur om een aantal redenen in het ontwerp opgenomen. De massieve lemen muur verwijst naar de oude vestingmuur die hier eens aanwezig was en symboliseert op deze wijze de historie van de stad. Maar ook de kenmerkende eigenschappen van leem, zoals het grote vocht- en warmteaccumulerend vermogen, spelen een zeer belangrijke rol. Leem draagt

logs (gelamineerd, duurzame bosbouw)

1,86

op deze manier bij aan een stabiel en aangenaam binnenklimaat. Leem

leemsteenmetselwerk

2,13

als low-tech airconditioning! Charles Thuijls lichtte de haken en ogen toe

betonsteenmetselwerk

4,57

die bij dit project hebben gespeeld en benadrukte het belang van het

kalkzandsteenmetselwerk

4,87

vroegtijdig inwinnen van informatie bij een deskundige op het gebied van

17,42

stampleem. Zo kunnen in de uitvoering tijdrovende en dure oplossingen

baksteenmetselwerk Pleisterwerk (12 mm)

worden voorkomen.

leemstuc

0,49

cement

1,96

EN ANDERE VOORBEELDEN

kalkstuc

3,23

In 1998 werd in Terneuzen een nieuw duurzaam kantoor gebouwd voor

rogips

5,76

Rijkswaterstaat, naar een ontwerp van opMAAT. Anno 2011 is dit nog

natuurgips

5,86

steeds één van de koplopers op het gebied van duurzaamheid en daarom

bron: NIBE’s Basiswerk Milieuclassificaties bouwproducten

recent genomineerd voor het duurzaamste bedrijfsgebouw van Nederland 2011. Pierre Bleuzé vertelde over het lage energieverbruik door de hoge

De muur sloot aan op een reeds bestaand plafond. Naarmate de ruimte tussen de bovenkant van de leemmuur en het plafond kleiner werd, werd werken met een grote pneumatische stamper lastiger. Met kleiner gereedschap en uiteindelijk handmatig kon tot 30 cm onder het plafond worden door gestampt.

thermische isolatie, gecombineerd met lage temperatuurverwarming in wanden en vloeren, warmteterugwinning uit oppervlaktewater, de zonneboiler, PV-panelen en het gebruik van natuurlijke ventilatie. Ook aan het materiaalgebruik zijn hoge eisen gesteld. Shingles en trappen van hergebruikte meerpalen, lariks (buiten) en grenen kolommen (binnen), celluloseen kurk isolatie, leemsteenwanden afgewerkt met leemstuc, en natuurverf.

Dit leidt tot een gebouw met een zeer aangenaam binnenklimaat dat door de medewerkers als zeer behaaglijk en comfortabel wordt ervaren.

Energetisch interessant zijn ook de kaswoningen van KWSA, waarbij een kas aan de woning wordt gebouwd. De kas fungeert als buffer en creëert een tussenklimaat dat gunstig is voor de energiehuishouding. De extra ruimte van de kas verhoogt ook de flexibiliteit van de woning en maakt functiemenging mogelijk. Daarnaast wordt licht en lucht de woning ingebracht, waardoor er meer contact is met buiten. KWSA heeft kaswoningen gebouwd in Culemborg, een drijvende kaswoning te Rotterdam en een kasvilla in Bilthoven.

stampleem

Foto’s Charles Thuijls

De techniek van stampleem is zeer oud en in essentie zeer eenvoudig.

Grove, aardvochtige leem (met grind en stenen) wordt in lagen van 12 cm in een bekisting geschud en aangestampt. Vroeger gebeurde dit stampen handmatig, momenteel met pneumatische stampers. Daardoor wordt de leem verdicht tot een laag van 8 cm en krijgt het de dichtheid van beton, ongeveer 2000 kg/m3. Nadat een laag verdicht is, wordt er een nieuwe laag in de bekisting geschud, weer aangestampt, enz. Zo wordt naar boven toe gewerkt. Voor de bekisting wordt een traditionele betonbekisting gebruikt, met dat verschil dat de wand niet in een keer helemaal bekist wordt, maar dat de bekisting ‘meegroeit’ naar boven toe. Als de gewenste hoogte van de muur bereikt is, kan de bekisting verwijderd worden. Op deze manier kunnen massieve lemen muren worden gemaakt van 30 tot 60 cm dik. Het proces van stampen in lagen, geeft een stampleem muur zijn karakteristieke, monolithische uiterlijk met een duidelijk zichtbare aardse gelaagdheid.

32

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

Droge stampleem heeft een grotere draagkracht dan aardvochtige. Een wand hoger dan 3 m kan pas worden doorgestampt, nadat het eerste deel enigszins gedroogd is. Om in de strakke bouwplanning van de aannemer geen onnodige ‘droogtijd’ te verliezen, werd de 8 m hoge wand in 4 segmenten verdeeld, waardoor ononderbroken kon worden doorgewerkt. Begonnen werd rechtsonder, daarna linksonder (onder de verdiepingsvloer, linksboven (boven op de vloer) en als laatste rechtsboven (doorstampen op segment 1).

EIGENSCHAPPEN • leem is een mengsel van klei, silt en zand en varieert van samenstelling. Leemarme zandgronden hebben een laag klei-aandeel (<10%), vette leemgronden bevatten meer dan 50% klei; • leem is een materiaal met geringe milieubelasting; • de specifieke korrelgrootteverdeling (zeeflijn) van een leemsoort bepaalt de eigenschappen: naarmate de leem vetter is, is de veegvastheid hoger en de krimp tijdens droging groter (grote kans op scheurvorming); • de eigenschappen van leem kunnen worden verbeterd met toeslagstoffen. Leem is niet watervast, maar kan met bepaalde toeslagstoffen waterafstotend worden gemaakt; • leem beïnvloedt het binnenklimaat. Het stabiliseert de temperatuur en luchtvochtigheid in ruimten. Naarmate meer leem is toegepast, is het effect op het binnenklimaat groter; • leem is zwaar en is zeer geschikt om lichte gebouwen massa te geven en daarmee het warmte accumulerend vermogen te vergroten.

TOEKOMST De dag werd afgesloten in het leemcafé. Onder leiding van dagvoorzitter Christoph Maria Ravesloot werd kennis gedeeld en gebrainstormd over nieuwe ideeën om leem te promoten.

Genoemd werd onder andere een subsidie op het gebruik van leem of een BTW-voordeel op materialen die in de Nationale Materialen Database het beste scoren. Meer wetenschappelijk onderzoek doen en de zichtbaarheid

verhogen door bijvoorbeeld opname in de SBR-referentiedetails, TNOtesten en certificering. En er was ook aandacht voor opleidingen. In onderwijsprogramma’s op TU’s, HBO’s en ROC’s zou een module leembouw moeten worden opgenomen om studenten kennis te laten maken met het bestaan van leem en de mogelijkheden daarvan in de bouw.

Maar de meest gehoorde wens was het oprichten van een leemvereniging of brancheorganisatie met daaraan gekoppeld een centraal kenniscentrum leem. Dit kenniscentrum zou bijvoorbeeld een platform-site als leem.startpagina.nl kunnen beheren met daarop alle relevante kennis en informatie.

Er is inmiddels een initiatief om binnen de VIBA een werkgroep leembouw op te richten. De eerste klus voor de werkgroep ligt er: het organiseren een jaarlijks terugkerend congres Bouwen met Leem!

Charles Thuijls studeerde Milieuhygiëne aan de Landbouw Universiteit Wageningen Nederland. Hij is gespecialiseerd in leembouw. Charles Thuijls werkte op dit gebied voor diverse bouwprojecten in het buitenland en richtte in 1998 eigen bedrijf op met de naam Euroleem: stro- en leembouw. In 2007 startte hij samen met Maarten Oudshoorn de firma Leemwerk: advies en uitvoering van leembouwprojecten. thuijls@leemwerk.nl *) Organisatie en bijdragen congres: Sjap Holst (EcoDesign), Catherina Giskes (Tierrafino), Charles Thuijls (Leemwerk), SBR, prof. Gernot Minke (Forschungslabor fur Experimentelles Bauen), prof. Michiel Haas (NIBE & TU Delft CT Materials & Sustainability), Peter Wienberg (KWSA), Pierre Bleuze (opMAAT), John Olie (Joint Origin) Zie voor meer informatie http://www.sbr.nl/terugblik_events/nationaal_congres_bou­ wen_met_leem/n.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

33

Column

‘Junk in junk uit’

Chris Zijdeveld

H

et is nog niet zo lang geleden dat de eerste voorlopers zich bewust

peren, druiven, perziken, pruimen, tomaten en bosbessen als de maker van

werden van de milieubelasting van bouwen. Het maken van bouw-

het programma dit niet van zijn eigen wegingsvoorkeuren heeft voorzien.

materialen, het bouwen op zich en het gebruiken en bewonen van gebou-

We zagen Ecoquantum, Greencalc, de EPL, de EPN, BREAM, het (oude

wen hadden, elk op hun eigen wijze, ook een negatieve milieucomponent.

wijn in nieuwe zakken) ‘cradle to cradle’ en waarschijnlijk nog veel andere

Het was gemakkelijk om iets in het algemeen vast te stellen. Veel moeilijker

programma’s het gezonde denken uitschakelen. Ontwerpen werden weer

was het om daaraan weloverwogen en verstandig iets te doen. Ging het

onnadenkend gemaakt en als het ontwerp klaar was mocht de jongste

om energiegebruik en zo ja welk energiegebruik? Het energiegebruik van

bediende net zo lang met wat variabelen spelen tot er een gewenste

het gebouw of het energiegebruik tijdens de productie van de bouwmate-

computerscore uit kwam.

rialen? Werden er misschien chemicaliën gebruikt die tijdens de productie,

Ik heb van die aanpak de grootste ongelukken gezien. Soms doordat een

het gebruik of bij een eventuele sloop ongewenste effecten hadden?

leverancier van een onterecht geslachtofferd product mijn hulp inriep,

Werd de natuur onaanvaardbaar beschadigd door de winning van de

soms doordat een bouwproject moest worden gered waarbij men zich

gebruikte grondstoffen of veroorzaakte de bouw op zich een ongewenste

ecologisch had rijk gerekend aan een component die de EPL verlaagde

aantasting van de natuur? Al snel bleek dat de voorlopers in het klassieke

(zonder dat de wijk er overigens iets beter van werd), maar die onverwacht

probleem waren beland van appels met peren vergelijken. Het was alleen

wegviel en soms gewoon uit belangstelling.

veel gecompliceerder en kwam neer op het vergelijken van appels met peren, druiven, perziken, pruimen, tomaten en bosbessen, om de beeld-

Je moet je dan verdiepen in de programma’s, de opstellers en de gebruikers

spraak door te zetten.

ervan. En hoewel dat in zekere zin vermakelijk is, is het vooral schokkend.

Een stagiaire had de wegingsfactoren ingevuld voor een product dat

Soms was het maken van een keuze gemakkelijk.

daarmee van de markt werd gevaagd, hoewel een

Tropisch hardhout werd in die jaren op een zodanig

nadere analyse leerde dat het ecologisch superieur

voor de natuur destructieve wijze gewonnen dat het eenvoudig was om het gebruik van dit product vrijwel categorisch te verbieden. Bij het gebruik van verf lag dit al veel moeilijker. De in die jaren gebruikelijke verven waren chemisch niet onomstreden. Er ontstond een discussie, die voor mijzelf nog steeds niet is beslecht, over alternatieven als water gedragen verf of natuurverven. Wel heb ik het gevoel dat het onschuldig klinkende water als oplosmiddel

Appels met peren, druiven, perziken, pruimen, tomaten en bosbessen vergelijken

was. Een gemeente rekende de ecologische winst van een bijzondere energiecentrale toe aan de woningen die in een wijk zouden worden gebouwd en zat met inferieure woningontwerpen toen die centrale wegviel. Landschapsschade bij de winning van grondstoffen werd in het ene geval ten onrechte niet en in het andere geval ten onrechte wel toegerekend. Uiteindelijk is mijn oordeel hard. Dit soort computerprogramma’s of rekenvoorschriften sluit

volstrekt ten onrechte de natuurverven op afstand

het denken uit, vermindert het inzicht in wat er echt

heeft gezet.

gebeurt en leidt tot de grootste ongelukken. En

De al lastige keuze voor kozijnen, die wel of geen toekomstige schilder-

terwijl ik dit schrijf wordt er weer gewerkt aan programma’s die de zoge-

beurten nodig hadden, werd uiteraard door de lopende verfdiscussies

naamde rendabele aanpak voor verbeteringsmaatregelen aan woningen

verder gecompliceerd. De gevoerde discussies droegen in hoge mate bij

kunnen vaststellen.

aan het vergroten van het inzicht van alle bij de bouw betrokkenen. Maar omdat het vergelijken van appels met peren en al die andere vruchten ook

Het lijkt geheel vergeten dat een zelfde aanpak in het verleden al eens

een onvermijdelijke persoonlijke smaakcomponent heeft, hadden niet alle

heeft geleid tot het weglaten van isolatie bij terreinleidingen voor blokver-

opdrachtgevers dezelfde voorkeuren. En dat werd door sommige toeleve-

warming en tot duizenden woningen die slechter waren geïsoleerd dan

ranciers, instituten en dienstverleners als hinderlijk ervaren.

eigenlijk wenselijk was, omdat de sommetjes aangaven dat isoleren duurder was dan de energieverliezen nemen. Gebruik uw hersens, verdiep uw

De grootste ramp die toen is geschied en die nog steeds niet is uitgewoed,

kennis en inzicht en laat u niet verleiden tot het geloof dat een computer

was de introductie van computerprogramma’s, zogenaamd om de keuzes

voor u kan denken. Het is nog steeds ‘junk in junk out’ en ik heb er teveel

te objectiveren. Dat dit slechts een schijnexercitie was, met schijnexactheid

rotzooi in zien stoppen. Zet daar visie voor in de plaats!

als uitkomst, drong tot veel te weinigen door. Nog minder was men zich

Die stomme programma’s komen mijn computer in elk geval niet in, ik

ervan bewust dat de oude regel ‘junk in junk uit’ in alle hevigheid gold. In

vertrouw liever op mijn gezonde verstand.

dit geval betekende het dat de afwegingen van de opstellers van de programma’s ondoordacht werden overgenomen door de gebruikers ervan.

En niemand stond erbij stil dat een computer niet kan kiezen tussen appels,

Ir. Chris Zijdeveld vervulde en vervult meerdere bestuursfuncties die hebben te maken met milieu energiebesparing en duurzaamheid. Hij is directeur van Bureau Duurzame Toekomst.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

35

CBS-kantoor CBS-kantoor bovenop bovenop de de Oranje-Nassau Oranje-Nassau II

Mijnwater voorziet in warm Michaël Meijer

In december 1974 sloot de Oranje-Nassau I in Heerlen als laatste van vier mijnen haar deuren. Om de werkloosheid in de streek te beperken besloot de rijksoverheid om bedrijvigheid uit de Randstad naar het zuiden te verplaatsen. In 1978 vestigde het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) zich in een nieuw gebouw in Heerlen. Ruim een kwarteeuw later was deze huisvesting sterk verouderd geraakt en ook te groot geworden voor de afgeslankte organisatie. Bovendien had het CBS behoefte aan een kantoorgebouw dat zijn kernwaarden – transparant, open en midden in de samenleving – onderstreept. De nieuwbouw voor de duizend medewerkers in Heerlen is zeer goed in zijn omgeving verankerd. Dit geldt met name de parkachtige inrichting van de buitenruimte en de unieke benutting van mijnwater uit het onderaardse gangenstelsel.

36

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

project ENERGIE

te en koeling

Het Stedenbouwkundig plan van Meyer & Van Schooten Architecten voor kantoor Zeswegen geeft het idee van de parkomgeving voor de kantoren duidelijk weer.

H

300 parkeerplaatsen die grotendeels onder

te denken over de nieuwbouw. Via offer-

het gebouw liggen. In plaats van het gebouw

kelingen kan een glooiend parklandschap met

teaanvragen werden partijen gezocht om het

aan de randen van de kavel te plaatsen, zoals

wandelpaden vormgegeven worden. Centraal

plan op te stellen. Voor de nieuwbouw stelde

aangegeven door de gemeente, koos archi-

in het gebied zal dan een groene ruimte lig-

de gemeente een prominente locatie beschik-

tect Roberto Meyer voor een centrale ligging

gen waarop alle gebouwen zich oriënteren. Dit

baar in het stadspark Oranje Nassau, bovenop

bovenop de oude mijnschacht. Een voorschrift

groene hart biedt levendigheid en ruimte voor

de oude schacht van de Oranje-Nassau I. De

luidde dat rond de mijnschacht – in 1975 afge-

ontmoeting en recreatie. Ook omwonenden

nieuwe locatie ligt op loopafstand van het

dicht met beton en leisteen – in een straal van

kunnen daar gebruik van maken.

centrum van Heerlen en dichtbij het NS-station.

25 meter geen constructieve elementen aange-

De strijd om de opdracht, waar 21 partijen

bracht mochten worden. Na grondonderzoek

Mijnwaterenergiecentrale

op inschreven, werd in 2006 gewonnen door

kon deze beperking worden teruggebracht tot

Het CBS-gebouw is in mei 2009 opgeleverd en

IPMMC Vastgoed en LSI project investment

6 meter. Dit maakte het ontwerp van Meyer

werd als eerste utiliteitsgebouw op het zoge-

met een ontwerp van Meyer & Van Schooten

uitvoerbaar.

naamde mijnwaterproject aangesloten. De oude

Architecten. De inzending gooide hoge ogen

Precies op de oude mijnschacht staat een impo-

mijnen zijn in de loop der jaren volgelopen met

door de aansprekende architectuur en het mul-

sant kunstwerk van Ellen Brouwers dat naar de

grondwater dat verwarmd wordt door de aarde.

tifunctionele karakter van het ontwerp waarin

geschiedenis verwijst. Het kunstwerk van 15

Daardoor ligt er een grote energiebron onder

de menselijke maat centraal staat. In janu-

meter hoog bevindt zich midden in een groot

Heerlen die benut kan worden voor de verwar-

ari 2007 werd de samenwerkingsovereenkomst

overdekt glazen atrium dat de vijf vleugels van

ming en koeling van gebouwen (zie kader). De

getekend waarna de bouw nog hetzelfde jaar

het gebouw verbindt. Het ontwerp is verre van

mijnwaterenergiecentrale, in 2008 geopend,

van start ging.

een gesloten bouwblok, maar een stervormig

is de eerste ter wereld. Het CBS-gebouw is

transparant gebouw in een parkachtige omge-

lang niet de enige gebruiker van deze unieke

Bouwen rond mijnschacht

ving. De inrichting van de buitenruimte met

energiebron. Op de centrale zijn verder 200

Het project omvat 22.000 vierkante meter

veel groen en water is naar een ontwerp van

woningen, een aantal winkels, een bibliotheek

kantoorruimte (bruto vloeroppervlak) en bijna

West 8 Urban Design & Landschap Architecture.

en een stadsdeelkantoor aangesloten.

38

et CBS vroeg de gemeente Heerlen mee

Tegelijk met de omliggende kantoorontwik-

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

Detail kunstwerk in Atrium

project

Warmte en koude uit mijnwater Het mijnwaterproject is een initiatief uit 2003 van projectleider nieuwe energie Elianne DemollinSchneiders en wethouder Riet de Wit van de gemeente Heerlen. Het mijnwaterproject kreeg ondersteuning van de Europese Unie via het Interreg IIIB-programma. Daarin is in 2005 en 2006 met andere oude mijnsteden uit Duitsland, Frankrijk, Engeland en Schotland en samen met woningcorporaties en gespecialiseerde bedrijven gekeken naar de haalbaarheid van het project. Vervolgens is de pilot in Heerlen gestart. Na het sluiten van de mijnen zijn deze met grondwater volgelopen. Grondwater wordt door de aarde verwarmd. Hierbij geldt hoe dieper het grondwater, hoe hoger de temperatuur. Gebouwen zijn te koelen of te verwarmen door het water van verschillende dieptes op te pompen. De mijnwaterenergiecentrale in Heerlen bezit vier bronnen: twee op een diepte van 700 meter voor warm water (30 - 32 graden Celsius) en twee op 250 meter diepte voor koud water (16 - 18 graden). Een vijfde buis brengt het gebruikte water terug in de gangen op 400 meter diepte. Gebruik van energiezuinige pompen houdt het rendement zo hoog mogelijk. De energie van het mijnwater wordt met een warmtewisselaar in een energiecentrale overgebracht op het leidingensysteem dat de warmte of koude bij de gebruikers aflevert. Daar draagt het via low-exergy klimaatsystemen bij aan een aangenaam leefklimaat.

Detailopname van het kunstwerk van Ellen Brouwers in het Atrium van het CBS-gebouw.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

39

PROJECT

Visualisaties van de inrichting van de buitenruimte...

...en het atrium van het nieuwe CBS-gebouw

Het Mijnmuseum naast het oude CBS-gebouw.

Het CBS-gebouw verhoogt zijn duurzaam-

Terug op de kaart

heid met mogelijkheden voor flexibele inrich-

Naast de locatie van het CBS werkt IPMMC aan

gebouw met een EPC van 0,56 en een CO2-

ting en multifunctioneel gebruik. Zo zijn de

kantoor Zeswegen, dat ook op het mijnwater

reductie van 45%.

vijf gebouwvleugels afzonderlijk te verhuren.

wordt aangesloten. Dit project kreeg in 2010

Wat het mijnwaterproject en de kantoorontwik-

Ook is een lagetemperatuurinstallatie geïn-

subsidie uit het Unieke Kansen Programma

kelingen in het centrum van Heerlen bovenal

stalleerd die samen met de verlichting via

‘Naar energieneutrale scholen en kantoren’.

tonen is een rotsvast vertrouwen in de toekomst

aanwezigheidssensoren wordt gestuurd. Het

Dit is een rijksprogramma voor projecten die

van deze door krimp uitgedaagde streek. De

CBS haalt in de GreenCalc+ een A-label(MIB)/

zich onderscheiden door energiezuinigheid,

kolenmijnen waren decennia lang de belang-

B-label(MIG). De CO2-reductie bedraagt 40%.

duurzaamheid en organisatorische innovaties

rijkste energieleverancier van Nederland. Na een

Voor het oude onderkomen zoeken gemeente

in de bouwkolom. Aanvullende duurzame

lange periode van vergetelheid zet het mijnwa-

en Rijksgebouwendienst een nieuwe bestem-

maatregelen in Zeswegen zijn onder andere

terproject Heerlen opnieuw op de kaart.

ming. Een van de plannen die zijn geopperd

de goed geïsoleerde gebouwschil, driedubbel

is om in het pand groenten te gaan telen met

glas, betonkernactivering, mechanische venti-

behulp van led-verlichting. Voorlopig biedt het

latie met warmteterugwinning, gevels op het

gebouw plek aan bedrijfjes en kunstenaars.

zuiden en 1500 vierkante meter zonnepanelen.

40

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

Tezamen moet dit in 2012 resulteren in een

Michaël Meijer werkt als landschapsontwerper en pla­ noloog bij Adviesbureau Haver Droeze in Amersfoort en als docent Urban planning and design aan Hogeschool Rotterdam.

Gelamineerd Vuren hout in 377 kopmaten direct leverbaar Gelamineerd hout voor uw constructies, in diverse houtsoorten Projecten in gelamineerd hout; ontwerp, levering en montage Vilam速 Lariks en Vuren voor ramen, deuren, kozijnen en trappen Vilam速 Sandwich; geisoleerd kozijnhout met koudebrug onderbreking Vilam速 Lariks is leverbaar met DUBOkeur en PEFC of FSC certificaat

www.withagenhoutprodukten.nl Withagen Houtprodukten BV is in het bezit van een FSC certificaat, met nummer SGS-COC-2385 en PEFC-certificaat, met nummer SGS-PEFC/COC-0929 SGS-COC 2385

Withagen Houtprodukten BV De Haven 1 - 9468 CP Annen Tel 0592 - 27 42 80 - Fax 0592 - 27 32 09 info@withagenhoutprodukten.nl

VISIE

VIBA´s integrale recept voor duurzame woning- en stede(n)bouw

Bouwen met voorzorg Juri Czabanowski en Ad de Vrieze

Een kritische observatie van de markt toont dat het begrip duurzaamheid in de bouw een dynamisch en rekbaar begrip is. Duurzaamheid is volop in ontwikke-

D

uurzaamheid is complex. Een goede invulling vraagt kennis, kunde en lef. Daarnaast is diep inzicht nodig in de complexe en lange termijn

samenhangen in een tijd met razendsnelle veranderingen. De Vereniging Integrale Bio-logische Architectuur (VIBA) heeft zich van begin af aan de complexiteit voor ogen gesteld. De vereniging hield zich al met duurzaam-

ling. Het kan op verschillende manieren worden geïn-

heid bezig toen het nog niet zo werd genoemd. De benadering die zij vanaf

terpreteerd of uitgewerkt. De keerzijde is dat het soms

het huidige cyclisch denken en doen (C2C). Zij stelde de gezondheid en het

1976 ontwikkelde gaat verder dan alleen energiebesparing en verder dan

door onkunde of onwil als dekmantel wordt gebruikt

milieu centraal door integraal bio-logisch of humaan-ecologisch te bouwen

om er bij te horen. Iedereen ‘doet’ aan duurzaam-

met de gezondheid van alle mensen en met de vitaliteit van het leven om

heid. VIBA houdt zich al vijfendertig jaar bezig met duurzaamheid. In haar integrale benadering staan gezondheid en milieu centraal. Dit artikel zoemt in op de waarde van doelstelling en principes voor de actuele problematiek.

(zie kader). Die benaderingen verbinden overleven met ethiek en esthetiek, ons heen – het milieu. Daarbij wordt niet volstaan met enkele bijzondere oplossingen voor de korte termijn en voor een kleine groep mensen. Het gaat om de main stream. Om deze aanpak overdraagbaar te maken werden de uitgangspunten vastgelegd in de zogenaamde VIBA-principes.

Principes De markt reageert vaak pas op wettelijk voorschrift. De aanpak van VIBA is in de eerste plaats gebaseerd op het voorzorgprincipe – voorkomen is beter dan genezen. Ten tweede gelden de voorwaarden die worden gesteld in het CIB-rapport ‘Vision of a Sustainable Smart Eco Building in 2030 and Requirements’. Gezondheid – lichamelijk, psychisch en sociaal-cultureel

42

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

Foto’s Frans van de Werf

Meanderhof Zwolle (2008) • particulier initiatief van burgers • 51 woningen: 33 koop- 18 huurwoningen, deels sociale woningbouw • 100 – 210 m2, voor verschillende inkomens en samenlevingsvormen • visuele eenheid eigen en gemeenschappelijke tuinen • gemeenschappelijke ontmoetingsruimte • zongeoriënteerd gebouwd met hoogwaardige isolatie • lagetemperatuurverwarming (optioneel) • warmte en elektriciteit uit zonlicht • info: Vereniging MMWZStadshagen (www.mmwz.nl)

‘Humaan-ecologisch georiënteerde woningbouw beantwoordt aan de huidige noodzakelijke vraag, door de mens en het milieu centraal te stellen: op een gezonde, ethische en esthetische wijze, door de mogelijkheden van alle volkeren en gerechtvaardige vraag van toekomstige generaties niet te beperken, maar te voorzien in de voorwaarden van hun behoefte aan huisvesting door elke vorm van overbodige verspilling tegen te gaan.

De wisselwerking tussen de vitaliteit van het milieu en de gezondheid van de mens wordt in de humane ecologie onderzocht.’ (Proefschrift Juri Czabanowski, TU/e 2006).

welbevinden (logos) – is daarom gekoppeld aan het in juiste mate prikkelen van onze zintuigen in een ervaarbare kwaliteit en aanvaardbare kwantiteit

Holistische participatie De methode holistische participatie (MHP) is bij uitstek geschikt voor opti-

van de gebouwde omgeving. Deze definitie van gezondheid hanteert ook

malisatie bij complexe ontwerpopgaven zoals huisvesting. De complexiteit

de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO).

betreft zowel het groot aantal participanten (overheden, onderzoeksinstituten, stedenbouwkundige bureaus, architectenbureaus en vooral marktpartijen) als het grote aantal aspecten. De optimalisatie is holistisch

De dynamiek van het menselijk leven (bios) en de levenslopen (ecocycli) vraagt om een vitale architectuur en stede(n)bouw die meegroeit, verandert en krimpt. Eén van de belangrijke eisen is het zoeken naar een

omdat elk aspect binnen de methode een specifieke plaats krijgt toebedeeld. De methode bestaat uit een speciale vorm van teamwork, waarbij afwisselend in subteams wordt gewerkt en plenair in het grote team wordt gecommuniceerd. ‘Het ‘geheim’ van de methode is dat het geniale

harmonisch evenwicht tussen een geborgen en behaaglijk binnenruimte

idee door het gehele team tot stand komt en niet ergens in het team. Of

en een contactvriendelijke en stimulerende buitenruimte. Privé en publiek

Leren creëren, A.G.J.W. Proveniers.)

conform de Zen filosofie: ‘de weg en het doel zijn één’.’ (Bron: proefschrift

domein worden gescheiden.

Naast het resultaatgericht rechtlijnig denken is het noodzakelijk om het procesmatig cyclisch denken (waaronder C2C) te integreren in het gehele

bouwwerken met optimale vormgeving zijn daarvan afgeleid, bijvoorbeeld

ontwerp- en bouwproces. Betrokkenheid van de participanten is daarbij

biomimicry. Een architectuur die natuur en technologische wetmatigheden

belangrijk. Het bevordert inzichtelijk gedrag en adequaat handelen, leidt

verbindt door het minimumprincipe in de natuur te onderzoeken en die

tot experimentele huisvesting en stimuleert vaak technische vernieuwing.

daardoor de gezondheid van de mens en de draagkracht van de natuur in

De methode holistische participatie (MHP) is een goede manier om betrok-

acht neemt, verdient de kwalificatie ecologisch.

kenheid te stimuleren (zie kader).

VIBA-leden, onder andere in de werkgroep Harmonicale Ellips, benadrukken de spirituele en harmonische aspecten van leven, bouwen en wonen.

Spirituele en harmonische aspecten

Zij houden rekening met subtiele aspecten, zoals fijngevoeligheid. De

Voor een optimale constructie biedt de natuur ons voorbeelden, met

patronentaal van Christopher Alexander c.s. biedt bijvoorbeeld een hand-

name structuren en weefsels. Sommige lichtgewicht, low- en hightech

zame methode om dit te communiceren.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

43

VISIE

Dit artikel is het eerste van de reeks ‘Bouwen met voorzorg’. Deze reeks is gebaseerd op de resultaten van een twee jaar durende studie van de werkgroep ‘VIBA-visie’, waaraan de auteurs deelnamen. De werkgroep nam in die periode aan twee prijsvragen deel: ‘Duurzaam Almere’ en ‘Zo wil ik wonen’. In de komende nummers wordt aan de hand hiervan geïllustreerd hoe de VIBA-visie in ontwerpen is vertaald. In GB&W 2011-4 komt ‘bouwen voor de toekomst’ aan de orde, met handreikingen om aan de slag te kunnen.

Zo ontstaat een communicatieve en contemplatieve balans tussen fysieke, psychologische en spirituele realiteiten op basis van langetermijnverantwoordelijkheid.

Non-verbale communicatie In deze tijd van een explosie aan communicatiemiddelen lijken wij paradoxaal genoeg steeds moeilijker van mens tot mens te kunnen communiceren. Door digitalisering neemt de snelheid van verkorte boodschappen toe en verdwijnt de nuance, de lichaamstaal, de affectie. Door misvattingen krijgen emoties geheel andere, ongewenste en onbedoelde wendingen. VIBA-leden daarentegen is de (non-verbale) communicatie eigen: luisteren en kijken naar elkaar om de achterliggende bedoelingen zo goed mogelijk te ontdekken. Het is een succesvolle en noodzakelijke manier van werken, een wisselwerking.

‘De integrale bio-logische architectuur stelt dat het (af-)bouwen in overeenstemming met de gezondheidsaspecten voltrokken moet worden.

Architectuur is zoals altijd het samenvoegen van delen tot een harmonisch nieuw integraal geheel.’ (Inaugurele rede Peter Schmid TU/e 1975).

De uitdaging De uitdaging waarvoor wij ons geplaatst zien, is het herstellen van de koppeling van, en het evenwicht tussen, economie en ecologie. Een gezonde economische groei is afhankelijk van een ecologisch herstel. Deze groei is esthetisch en ethisch verantwoord en waarborgt stabiliteit op lange termijn. Oplossingen voor actuele problemen moeten worden gevonden door de verbanden tussen die problemen serieus te nemen. Denk aan klimaatverstoring, kredietcrisis, sociale ontsporingen en het sick building syndrome. Dat kan alleen door bij ontwikkelingen en ontwerpen te inves-

©Juri Czabanowski, DUBO+ Model, verbeterd Nijmegen 2008

teren in kwaliteit.

Bezoekerscentrum Mijl op Zeven (2001) • voornamelijk hout als bouwmateriaal • hout met FSC-keur en grotendeels onbehandeld • zongeoriënteerd gebouwd met serre • veel daglichttoetreding • hoogwaardige isolatie en –glas • schuimbetonnen vloer • PV-cellen en windmolen t.b.v. elektriciteitsopwekking • vegetatiedak • verwarming en koeling met warmtepomp (grondwater) • recycling en zuivering van afvalwater (geen aansluiting op riool) • luchtbevochtiging d.m.v. watergootje • info: www.staatsbosbeheer.nl / www.nationaal-parkdegrootepeel.nl

Hoog geconcentreerd bouwen Bij de VIBA-aanpak wordt geprobeerd zes vragen integraal te beantwoorden: wie, wat, waar, wanneer, waarom en hoe?

Goede voorbeelden hiervan zijn open bouwen, band- of ringsteden en waterwonen. Historische voorbeelden van gezonde en vitale (steden) bouw functioneren en floreren zo uitstekend dankzij hun integrale opzet, ligging, situering en oriëntatie van de woningen. Dit zijn nog steeds geldige uitgangspunten voor een duurzame (steden)bouw. Transitie behoort tot de mogelijkheden om moedwillige sloop uit winstoogpunt te stoppen. Verdichting van bestaande steden, door enerzijds compactere en hoog geconcentreerde woningbouw en anderzijds de bevordering van

44

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

Foto‘s Archi Service

Maatwerk voor een schone, biodiverse en vitale leefomgeving

diversificatie (woningen, winkels, kantoren en bedrijven), is behalve wen-

stichtingskosten wegen mee in het gehele bouw- en woonmanagement.

selijk ook noodzakelijk. Hoog geconcentreerd bouwen helpt om bewezen

Evenals rekening houden met beheer, verandering en veroudering op

kwaliteiten en waarden te koesteren en om tegelijkertijd kwantitatieve

termijn. Zonder gebruik van twijfelachtige materialen, mét toepassing van

normen na te streven.

toxisch neutrale stoffen, in bezit van een optimaal binnenklimaat – het loont om gezond te bouwen met voorzorg.

Toekomst De toekomst vraagt om een integrale benadering op alle schaalniveaus, van globaal tot detail. Zij vraagt om inzicht in onderlinge samenhangen, om communicatie en coöperatie. Zij vraagt ook om een integrale gebouwde omgeving die gezondheid en welzijn bevordert en die de waarden van natuur en mens respecteert, als een (be)leefmilieu. Deze architectuur is geënt op veranderbaarheid, met kritische toepassing van nieuwe technologie. Kortom, het gaat om maatwerk voor een schone, biodiverse en vitale leefomgeving.

Bouwen voor minimaal vijftig tot honderd jaar impliceert degelijkheid en flexibiliteit met een zekere overmaat. Exploitatie-, onderhouds- en

Juri Czabanowski is kunst- en architectuurhistoricus en schreef in 2006 zijn proef­ schrift ‘Humaan-Ecologisch Georiënteerde Woningbouw’. Ad de Vrieze is zelfstandig architect lid BNA, zie www.architectuur-design.nl.

Meer lezen?

- Frei Otto, Duits architect en ingenieur, pionier in lichtgewicht tentconstructies en textiele membranen, oprichter in 1964 van het Institut für Leichte Flächentragwerke.

Frans van der Werf, Open ontwerpen, 1993, met een voorwoord door John Habraken.

- Christopher Alexander c.s., Een Patroontaal, 1977/1995, met een Ten Geleide door Peter Schmid.

- Juri Czabanowski, Humaan-Ecologisch Georiënteerde Woningbouw, Een architectuurhistorische studie (1945-2000), met Aanbevelingen voor duurzame Woningbouw, Duwob+model en Memorie-toets, Bouwstenen 99, 2006.

- CIB rapport Vision of a Sustainable Smart Eco Building in 2030 and Requirements, april 2010.

- Michel Post, Biomimicry, GB&W 2010-1.

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

45

PRODUCT

Eenvoudig en energiezuinig ventilatiesysteem

Haal opgelucht adem met OxyGreen De regelgeving stelt eisen aan de energieprestatie van nieuwbouw woningen.

Maar ook binnen de bestaande bouw worden energiezuinige maatregelen gestimuleerd. Energiezuinige woningen zijn goed voor het milieu en de portemonnee.

Maar zijn ze ook goed voor de gezondheid van de bewoners? OxyGreen laat zien dat energiezuinig ventileren prima samengaat met een gezond binnenklimaat.

R

uim tachtig procent van onze tijd brengen

lijk voor de luchtkwaliteit in de woning. Een

Het OxyGreen Light systeem van Aralco is

we binnenskamers door, thuis of op het

oplossing voor deze veelvoorkomende situatie

zo’n systeem. Door de combinatie van vraag-

werk. De kwaliteit van de binnenlucht is dus

is een automatisch werkend ventilatiesysteem.

gestuurde afzuiging en zelfregelende toevoer-

minstens even belangrijk voor onze gezond-

Maar wel één die de bewoner begrijpt en

roosters vormt OxyGreen Light een intelligent

heid als die van de buitenlucht. En toch blijkt

waar hij eenvoudig zelf tijdelijke invloed op

ventilatiesysteem dat in nieuwbouwwoningen

uit testen dat de buitenlucht twee keer schoner

uit kan oefenen. Uiteraard zo energie-efficiënt

een EPC-winst oplevert van maar liefst 0,21.

is dan de binnenlucht. Een alarmerend cijfer

mogelijk.

In de bestaande woningen leidt de verbetering

dat de nood aan een degelijk ventilatiesysteem

van de energie-index tot een labelverbetering

duidelijk maakt. Die nood zal in de toekomst trouwens alleen maar toenemen door de steeds

van één stap. Ten opzichte van een gemiddelde

Fijnstof

woning met een standaard ventilatiesysteem is

strenger wordende energieprestatie-eisen.

een besparing op het energieverbruik mogelijk

Een ventilatiesysteem draagt op diverse manie-

tot 13%.

ren bij tot een betere luchtkwaliteit. Zo voert het niet alleen het geproduceerde vocht en schadelijke stoffen af die gezondheidsklachten kunnen veroorzaken, maar het zorgt tevens voor de toevoer van verse lucht via toevoerroosters.

Intelligent Bewoners hebben een grote invloed op het functioneren van het ventilatiesysteem en daarmee op het binnenmilieu. Het belang van ventilatie wordt door bewoners nog onvoldoende ingezien waardoor ze verkeerd omgaan met de systemen. Vanuit de aanname dat ventileren enkel energie kost, wordt de ventilatie vaak continu in de laagste stand gezet. Dit is kwa-

46

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

Fijnstof is een vorm van luchtvervuiling. Het gaat om in de lucht zwevende deeltjes kleiner dan 10 micrometer (PM10). De deeltjes zijn verder van verschillende grootte, herkomst en chemische samenstelling. Uit onderzoek blijkt dat fijnstof bij inademing schadelijk is voor de gezondheid. In Nederland sterven duizenden mensen eerder door blootstelling aan fijnstof. Chronische blootstelling aan fijnstof verergert de symptomen bij mensen met luchtwegaandoeningen en hart- en vaatziekten en het belemmert de ontwikkeling van de longen bij kinderen. De normen voor fijnstof worden in Europa op veel plaatsen overschreden, vooral langs drukke wegen.

OxyGreen Light regelt de ventilatiecapaciteit op basis van de aanwezigheid van CO2 in de woning. De mens ademt CO2 uit. Dit maakt CO2 een goede indicator voor menselijke aanwezigheid. Hierdoor wordt er voldoende geventileerd voor een gezond binnenklimaat wanneer de bewoners aanwezig zijn. Zijn ze uit huis dan wordt de ventilatiehoeveelheid verminderd. Dit voorkomt energieverlies.

Op ventilatie is een energiebesparing tot 13% mogelijk

1. DC-afzuigventilator 2. Afvoerkanaal 3. Afzuigventiel 4. Zelfregelend ventilatierooster 5. CO2-sensor (radiografisch) 6. Handbediening (radiografisch) 7. Vochtsensor (optie)

Werkingsprincipe

lende toevoerroosters de voorkeur. Hiermee

dig te vervangen. Dit verhoogt de levensduur en

In de woonkamer wordt een CO2-sensor

blijft de toevoercapaciteit gelijk onafhankelijk

reduceert de exploitatiekosten.

geplaatst die zijn informatie radiografisch door-

van het drukverschil over het rooster. Een klep in

stuurt naar de ontvanger in de ventilatie-unit.

het rooster sluit zich (mechanisch) wanneer het

Deze CO2 sensor past op eenvoudige wijze in

drukverschil groter wordt. Bijvoorbeeld zodra

het stopcontact. Afhankelijk van de gemeten

het harder gaat waaien. Dit is energiezuinig

concentratie CO2 wordt de capaciteit van de

omdat het over-ventilatie tegengaat. Maar min-

ventilatie-unit aangepast. In de keuken en/of de

stens zo belangrijk is dat het tochtproblemen

badkamer wordt een handbediening geplaatst

voorkomt.

die de ventilatie tijdelijk (timer) naar hoogstand kan sturen. Bijvoorbeeld tijdens koken of douchen. Met de handbediening wordt ook de

Fijnstoffilter

‘nachtstand’ bediend. Tijdens de nachtperiode

Buitenlucht is niet altijd zo gezond als het lijkt. In

werkt het ventilatiesysteem een ingesteld aantal

het voorjaar is er een hoge concentratie pollen

uren op verhoogd debiet. Zo blijft het binnen-

in de lucht die via de toevoerroosters de woning binnenkomen. Dat is zeer vervelend voor mensen

klimaat gezond.

OxyGreen Light wordt standaard ‘plug and

EasyClean

met hooikoorts. Kwalijker is de aanwezigheid

play’ geleverd. Optioneel is een vochtsensor

Vervuiling beperkt een goede werking van

van fijnstof in de lucht in binnenstedelijk gebied

die er automatisch voor zorgt dat het vochtge-

toevoerroosters en de kwaliteit van de bin-

en nabij snelwegen en industrie. Fijnstof is zeer

halte in de badkamer op een gezond peil blijft.

nenlucht. Het binnenrooster is vaak eenvoudig

schadelijk voor de gezondheid. Dit wil iedereen

Dit voorkomt schadelijke schimmelvorming. De

te reinigen, maar na verloop van tijd zal zich

liever buiten de deur houden. Aerofil is een

eenvoud van installatie en bediening maakt het

binnen het mechanisme van het rooster ook vuil

uniek fijnstoffilter dat geplaatst kan worden in de

systeem uitermate geschikt voor toepassing bij

afzetten. Hierdoor kan het rooster vast komen

meeste typen ventilatieroosters. Hiermee wordt

vervanging en renovatie.

te zitten zodat het niet meer te bedienen is. De

ongeveer 90% van het fijnstof en de pollen uit de

ventilatieroosters van Aralco zijn voorzien van

buitenlucht gefilterd voordat die woning binnen

Luchttoevoer

het unieke EasyClean principe. Het binnenwerk

komt. Toegepast in het energiezuinige OxyGreen

Voor een comfortabele en energiezuinige toe-

is volledig uitneembaar. Hierdoor is het rooster

Light is het dubbel opgelucht adem halen.

voer van verse buitenlucht verdienen zelfrege-

grondig te reinigen en zijn onderdelen eenvou-

Meer informatie: www.oxygreen.nl, www.aerofil.nl

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

47

RUBRIEKSADVERTENTIES Per regel (43 mm, kapitaal: max.

25 tekens, onderkast: max. 35 tekens) € 7,50­ex­clusief 19% BTW. Minimaal 4‑regels, uitsluitend op jaarbasis voor 4 nummers (min. € 120,- exclusief­19% BTW). Tekst­ wij­zi­ging per nummer mogelijk.

Nieuwe advertenties of wijzigingen kunt u e-mailen­ of faxen naar: E sales@gezondbouwenenwonen.nl F 035 - 54 241 19

t.a.v. Jaap van Westering Bellen kan ook: T 035 - 88 735 31

Aannemers VEERDONK EN MULDER BOUWBEDRIJF Goed in duurzaam ambachtelijk verbouw- en restauratiewerk Leemptstraat 34, 6512 EN Nijmegen T: 024-3222925 www.veerdonk-mulder.nl kantoor@veerdonk-mulder.nl

Adviesbureaus ANNE UBBELS ENERGIE EN DUURZAAM BOUWEN Advisering nieuwbouw en bestaande bouw. Hoofdredactie GBW en Kennisbank DuBo. Tel: 06-11277755 edb@anneubbels.nl Viba lid Boom Onderzoek en advies in bouwen, stedebouw en installaties Delft/Maastricht Tel: 015-2123626 / 043-3560398 www.boomdelft.nl Group4Wellness-LHM B.V. Metingen, advies, producten en projectbegeleiding voor vitaliteitverhogende woon enwerk­omgevingen volgens bouwbiologische richtwaarden. info@group4wellness.com www.group4wellness.com Viba lid/SVE lid/DGBC lid Nederlandse i­­­nstituut voor bOuwbio­logie en Ecologie bv Advies- en onderzoeksbureau voor milieuvriendelijk en gezond bouwen Tel: 035-6948233 info@nibe.org Viba lid/Viba expo

Architecten Acanthus, ir. Piet Tuin Organische architectuur Kromsteeg 4, 5331 AK Kerkdriel Tel: 0418-634306 www.ArchitectenbureauAcanthus.nl Viba lid/Viba Expo

48

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

Archi Service BV Renz Pijnenborgh ‘s-Hertogenbosch Bio-Ecologisch architect Tel: 073-6415709 www.archiservice.nl Viba lid Architectuur design bna viba www.Architectuur-Design.nl Architectonisch Dynamisch Vormgeven Westwal 48, 5211 DC ‘s Hertogenbosch AM.deVrieze@Architectuur-Design.nl Viba lid/Viba Expo Eco-design Architectuur Met meerwaarde voor mens en milieu Ir. Sjap Holst, architect Viba/BNA De Raadstraat 1, 5666 EA Geldrop Tel: 040-2863792 www.arTchitecture.nl Grotenbreg Architecten Architectenbureau voor duurzame architectuur en stedebouw Rhienderinklaan 21, 7232 DB Warnsveld Tel: 0575-527478 www.grotenbreg-architecten.nl Viba lid/ Viba expo Architecten- en ingenieurs­bureau Kristinsson Prof.ir. Jon Kristinsson Milieuvriendelijke ontwerpen, ontwikkelingen en onderzoeken Noordenbergsngl. 10, 7411 SE Deventer Tel: 0570-615035 Fax: 0570-611606 www.kristinsson.nl Viba lid/ Viba expo

Groendaken EKOGRAS DAKBEGROEIING Ook ‘Doe-het-zelf’ pakket leverbaar www.ekogras.com info@ekogras.com Tel: 0418-512927, Zaltbommel Viba lid

Inspectiebedrijven De Woonbioloog-LHM B.V. De Werkbioloog-LHM B.V. Inspecties en metingen van woon en werkomgevingen conform bouwbiologische richtwaarden o.a. straling, licht, water en luchtkwaliteit.

Tel: 020-6704352 info@dewoonbioloog.nl www. dewoonbioloog.nl Viba lid/SVE lid/DGBC lid

Interieurarchitecten Atelier Jan Franssen Geeft vorm aan duurzaam wonen en werken Hoenveldsestraat 5-a, 6665 NB Driel Tel: 026-4437583 Fax: 026-3705786 info@atelierfranssen.nl www.atelierfranssen.nl

VORTEX ARCHITECTEN BNA Duurzame architectuur en renovatie: wonen en werken. Groningen Tel: 050 312 14 00. www.vortex-architecten.nl

Bouwmaterialen Groenebouwmaterialen.nl De ecologische online bouwmarkt; Isolatie, wandverwarming, leem, natuurverf, hout, enz. www.dubomat.nl Isolatie, hout, pleisters, leem, verf, terracotta tegels, wandverwarming, kurktegels, vloerbedekking, Isocell

Goldshell Duurzame vloerisolatie met geselecteerde waddenschelpen Reitdiepskade 21, 9974 PJ Zoutkamp Tel: 0595-447141 Fax: 0595-401414 info@goldshell.nl www.goldshell.nl ISOSCHELP Onkwetsbare vloerisolatie voor gezond/droog binnenklimaat Fuchsialaan 12, 4401 HV Yerseke Tel: 0113-571249 Fax: 0113-573774 info@isoschelp.nl www.isoschelp.nl Isovlas Oisterwijk b.v.

Warmteaccumulerend, vochtregulerend en verwerkingsvriendelijke Isolatie en dakelementen Postbus 348, 5060 AH Oisterwijk Tel:013 52 10 858 Fax: 013 52 10 862 info@isovlas.nl www.isovlas.nl

Wilt u net zo goed geïnformeerd zijn als uw bouwpartners?

ORIO architecten, ir. Michel post Ecologisch & strobouw architect Pauwenkamp 45, 3607 GC Maarssen Tel: 0346-551173 www.orioarchitecten.nl VIBA lid / Strobouw Nederland

WPP Kol architekt BNA scholen - woningbouw - kantoren G. Noodtstraat 4, 6511 SW Nijmegen Tel: 024-3607751 Fax: 024-3607693 scholen - woningbouw - kantoren wpp.kol@planet.nl Viba lid

Isolatiematerialen

Dan wordt het toch echt tijd voor een abonnement... €59, 50 p/jr (4 nummers)

Surf naar www.gezondbouwenenwonen.nl

bouw & Woon wijzer WARMTEPLAN B.V. Renovatie: Isofloc, geblazen cellulose-isolatie Homatherm Q11 houtvezel binnen­ isolatieplaat Homatherm Q11 leemstucplaat Homatherm Twindak, buitendaks Pro clima winddichting Pro clima variabele damprem Nieuwbouw en prefabricage: Swelite I-liggers Homatherm Flex isolatieplaten uit ­cellulose- en hout Homatherm Q 11 koudebrugonder­ brekende beschotplaten Pro clima winddichting en vochtregulering Sprayplan+ akoestisch esthetische spuitcellulose Tel: 0575-564805 www.warmteplan.nl info@warmteplan.nl

Kachels (accumulerend) Tigchelaar Tegelkachels Bouwt het warme hart van uw huis Haedstrjitte 26, 9008 SR Reduzum Tel: 0566-602171 Fax: 0566-601971 www.tigchelkachels.nl info@tigchelkachels.nl

keukens

Natuurverven

DE NIEUWE KEUKEN... ... natuurlijk mooi én duurzaam.

Bernhagen Natuurkeukens Traay 196-198 3971 GV Driebergen-Rijsenburg Tel: 0343-755006 Fax: 0343-755007 www.natuurkeukens.nl

Aglaia natuur- en Beeck ­mineraalverven www.natuurlijk-kleurrijk.nl info@natuurlijk-kleurrijk.nl Tel: 06 - 41852557 (VIBA expo) FarvoCOLOR bv natuurverven Tel: 0511-425628 Fax: 0511-421396 info@farvocolor.com www.farvocolor.com Viba lid/ Viba expo

Leembouw Livingearth Company Leemstucwerk met LivingEarth leemstucprodukten, leembouw, warmtewanden met leem, Stucco Lustro en Tadelakt Tel. 035-685 4008 www.livingearth.nl Sebunga leembouw Na-isolatie, warmtewanden, leemkachels, leem, kalk en tadelact stucwerk Tel; +31-(0)6-53581928 info@sebunga.nl sebunga.nl Viba lid / Viba expo Trepein Leembouw advies-projektontwikkeling-levering-­ uitvoering-herstel Tel: 033-4701598 Fax: 033-4701914 www.trepeinleembouw.nl info@trepeinleembouw.nl Viba lid

Riolering TWEBO TUBES B.V. ENSCHEDE Duurzame PP-leidingsystemen Postbus 1360, 7500 BJ Enschede Tel: 053-4340205 Fax: 053-4340415 Viba lid/ Viba expo

Warmtemuren WARMTEPLAN B.V. Comfort Vite prefab wandverwarming Eco-Brick massieve wandverwarming Stukiso voorzet wandverwarming Tel: 0575-564805 www.warmteplan.nl info@warmteplan.nl

WEM wandverwarming Drie systemen één principe. wem@wandverwarming.nl wandverwarming.nl

Water BrinkVos Water BV Individuele Behandeling Afvalwater Kiwa gecertificeerde IBA systemen o.a. Helofytenfilters. Tevens zwem-, vijver- en regenwaterhergebruik.

Tel: 0522-482090 Fax: 0522-480777 info@brinkvoswater.nl www.brinkvoswater.nl

Winkels www.WOONWINKELATRIUM.nl Biologisch bouwen en wonen Arnhem, Nijmegen www.VANBINNEN.com Natuurlijk wonen Rotterdam

Advertenties

Recreatiecentrum "Ter Spegelt" Eersel

Rozenbogerd 2 - 5301 KD Zaltbommel Tel. 0418 - 512 927 - Fax. 0418 - 515 277

www.ekogras.com Tevens leverbaar als DOE-HET-ZELF pakket Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

49

agenda

Juli

augustus

14 t/m 16 september

oktober

Studiereis steden met een

4 t/m 6 oktober

12 t/m 26 juli

22, 23, 24, 25 augustus en 1 september

warmtenet

Milieu 2011

15 daagse cursus permacultuur

Summercourse Duurzame

Locatie: Kopenhagen, Helsingør

Totaalbeurs voor milieu

Locatie: de Twaalf Ambachten in

Energie

(Denemarken) en Malmö (Zweden)

Locatie: Brabanthallen, Den Bosch

Boxtel

Locatie: F&B Training Center te

Inschrijven: www.koudeenwarmte.

Info: www.milieuvakbeurs.nl

Info & (z.s.m.)inschrijven:

Hilversum

com/index.php?menu=Nieuws&id=296

info@aardwerk.org

Info: www.fbbv.nl

24 juli t/m 14 augustus

4 t/m 6 oktober

september

23/24 september

Energie 2011

De Nationale Akoestiekdag

Vakbeurs voor optimaal besparen

Vienna Summer University on

1 september

2011

Locatie: Brabanthallen, Den Bosch

sustainable building

Excursie VIBA

Locatie: Service-instituut VIBA Expo

Info: www.energievakbeurs.nl

‘Alle ecologische kennis en bou-

Locatie: Buitenkans, Almere

(De Gruijterfabriek) gebouw B,

wexpertise uit eerste hand: zes

Info: www.vibavereniging.nl

Veemarktkade 8, Den Bosch

Oostenrijkse universiteiten bunde-

Info: www.vibaexpo.nl

november

23 t/m 24 november

len al hun kennis in een program-

3 september

ma van 3 weken.’

Lezing Autarkie, hergebruik en

28 t/m 29 september

Beurs voor slimme technologische

Locatie: Wenen

passiefbouw

Nationale Dubodagen

toepassingen en diensten voor de

Info: www.summer-university.com

Locatie: Wapserveen

‘Join the green movement’

Woon-, leef- en zorgomgeving.

Info: www.leefgemeenschap-

!De Nationale Dubodag is ver-

Locatie: Evoluon, Eindhoven

dehobbitstee.nl/activiteiten/

nieuwd. Het jaarlijkse fenomeen

Info: www.beursdomoticaenslim-

Lezingencyclus.htm

duurt voortaan twee dagen!

wonen.nl

www.gezondbouwenenwonen.nl

Domotica & Slim Wonen 2011

Locatie: Expo Houten Inschrijven: www.dubodagen.nl Advertentie

bureau voor hedendaagse architectuur

Het is onze ambitie bijzondere gebouwen te maken.

Mét en vóór bijzondere mensen.

U staat daarbij centraal.

info@willemsenu.nl

50

Gezond Bouwen & Wonen 1-2011

www.willemsenu.nl

040 246 69 92