Gezond Bouwen & Wonen nr 2/2011 by Ecology and Farming

Gezond Bouwen & Wonen nr. 2, oktober 2011

• Ecosysteemdiensten • Groen en blauw de visie van Hiltrud Pötz • Biobased & de bouwwereld

Thema: Groen

TONZON

de unieke en milieuvriendelijke oplossing voor een warme vloer “Muffe geur en optrekkende kou is weg. De vloer is comfortabel en droog, dus veel minder huisstofmijten en geen schimmel meer.”

Veel beganegrondvloeren in Nederland zijn koud. Vooral aan het eind van de winter. De ‘koude zone’ onderin de woning blijkt eenvoudig te verhelpen met een unieke Nederlandse uitvinding. Bijzondere isolatietechniek

stoken om comfortabel te wonen. Bij vloeren met vloerverwarming

TONZON heeft een unieke isolatietechniek ontwikkeld, waarbij lucht

is de besparing nog hoger. De verwarming kan eindelijk goed

wordt gebruikt die overal gratis aanwezig is. Het opvouwbare

geregeld worden.

isolatiemateriaal (Thermoskussen) ziet eruit als een flexibele thermosfles. De Thermoskussens blokkeren de permanente

Bewezen resultaat

uitstraling van de vloer naar de koude grond onder ons huis.

Dat de TONZON techniek fantastisch werkt, is wetenschappelijk

Hierdoor komt de vloer eindelijk op kamertemperatuur en koelt

onderbouwd. Het telt zeer hoog mee in het label en de milieu-

’s nachts maar weinig af. Het effect is verbluffend en niet te

belasting is minimaal.

vergelijken met andere isolaties!

Comfort voor u én voor het milieu.

Extra kostenbesparend

Wilt u meer weten over TONZON isolaties? Kijk voor meer informatie

TONZON bespaart veel meer energie dan een gewone vloer-

of een offerte op www.tonzon.nl en bekijk de video’s op YouTube

isolatie. Het stookseizoen wordt korter en u hoeft minder heet te

kanaal TONZONHR.

TONZON BV • Enschede • T: 053 - 433 23 91 • E: info@tonzon.nl • www.tonzon.nl • YouTube: TONZONHR

oktober 2011

thema GROEN

INHOUD

thema GROEN

project

Beleid

Ecologisch en levensloopbestendig woonhuis

Ecosysteemdiensten maken waarde natuur inzichtelijk

In de ecologische woonwijk De Buitenkans komen auto’s komen niet verder dan de parkeerplaats aan de ingang van de wijk. Zeven kavels zijn hier in Particulier Opdrachtgeverschap uitgegeven. Op één daarvan ontwierp ecologisch architect Daan Bruggink van ORGA architect een woonhuis.

Er wordt de komende jaren fors bezuinigd op natuur en landschap. Dit zal deels door burgers moeten worden opgevangen. Ondanks dat veel mensen natuur belangrijk vinden, neemt de betrokkenheid met natuur en landschap echter af. Wat hebben we eigenlijk aan natuur? thema GROEN

ontwerp

Succesvol stedelijk groen vraagt om doordacht ontwerp Vele publicaties en nieuwsberichten melden dat groen in de woonomgeving bijdraagt aan gezondheid, klimaatbestendigheid en de vitaliteit van wijken. Een groen gebouw of ontwerp is echter niet vanzelfsprekend een duurzame verbetering van de stad. Op welke manier verbetert groen de stad en hoe pas je groen toe in een duurzaam ontwerp?

Techniek

Biobased architectuur De overheid wil van Nederland een topland maken op de gebieden van windenergie, zonnepanelen en de biobased economy. Biobased betekent een transitie van een op aardolie gebaseerde economie naar een economie gebaseerd op plantaardig materiaal, zoals restmateriaal van de landbouw, algen, wieren en plantaardige oliën. Wat betekent biobased in de bouwwereld? Over vorminspiratie en biomimetica.

En verder… Colofon 5 Editoriaal 5 Marktberichten 6 Column Martin Dubbeling 25 Column Chris Zijdeveld 25 De Ring van Holland 30 Strobouw in de belangstelling 38 Daylight in a human p erspective 42 Bouw & Woonwijzer 44 Agenda 46

thema GROEN

34 32 Zeven redenen voor

interview Met een dunnere isolatieplaat met meer isolerend vermogen meer groen en blauw per dikte kan dunner gebouwd Architectenbureau opMAAT uit worden, waardoor in bestaanDelft propageerteen de toepassinde gebouwen goede gen van meer gewaarborgd groen en water in detaillering blijft. de stad. Directeur en oprichter Hiltrud Pötz wil de verharding in de steden terugdringen en de bewoners meer aarde en water teruggeven. De stedenbouw staat voor een grote uitdaging.

Cover: De Korte Houtstraat in Haarlem • Foto Anne Q Ubbels

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Gelamineerd Vuren hout in 377 kopmaten direct leverbaar Gelamineerd hout voor uw constructies, in diverse houtsoorten Projecten in gelamineerd hout; ontwerp, levering en montage Vilam速 Lariks en Vuren voor ramen, deuren, kozijnen en trappen Vilam速 Sandwich; geisoleerd kozijnhout met koudebrug onderbreking Vilam速 Lariks is leverbaar met DUBOkeur en PEFC of FSC certificaat

www.withagenhoutprodukten.nl Withagen Houtprodukten BV is in het bezit van een FSC certificaat, met nummer SGS-COC-2385 en PEFC-certificaat, met nummer SGS-PEFC/COC-0929 SGS-COC 2385

Withagen Houtprodukten BV De Haven 1 - 9468 CP Annen Tel 0592 - 27 42 80 - Fax 0592 - 27 32 09 info@withagenhoutprodukten.nl

Wereldveranderaars Het overlijden van Apple-topman Steve Jobs heeft

vaardigheden. Mitra zette een zogenaamde ‘Granny

veel pennen en tongen losgemaakt. (Dag)bladen

Cloud’ op, een netwerk van Britse vrijwilligers, die

overtroffen elkaar en zichzelf in uitputtende analy-

de kinderen als trotse oma’s aanmoedigen. Wekelijks

ses van de persoon, het concept, de succesformule.

worden verhalen, ideeën en complimentjes uitgewis-

Matthijs van Nieuwkerk initieerde een Nederlandse

seld via skype.

versie van de door Jobs gebruikte ‘Think Different’

Foto Liesbeth Dingemans

commercial.

BioCouture

‘Think different’ vind je ook terug bij de koplopers

Men neme wat microbacteriën, zet deze op kweek

in de bouw, degenen die ‘groen’ fundamenteel

en in een week tijd groeit een leerachtig materiaal

weten vorm te geven in beleid, advies en gebouwen.

waarmee kleding gemaakt kan worden. De natte lap

Getuige dit (e.a.) nummer(s) van GB&W. Maar ook

wordt rond een paspop gemodelleerd en gedroogd.

niet direct aan de bouw gerelateerde items zijn lezens-

Handwerk is niet nodig: uiteinden/naden groeien aan

waardig. Twee daarvan wil ik graag met u delen.

elkaar tijdens het drogingsproces. Een kledingstuk met een scheur groeit zichzelf dicht in een bad suiker-

Hole in the Wall

water met groene thee.

Om aan te tonen dat kinderen zichzelf kunnen leren

Suzanne Lee is modeontwerpster. In 2003 deed

met computers te werken, metselde Sugata Mitra

ze onderzoek naar textielinnovaties. Het idee van

een computer in een muur in een sloppenwijk in India.

groeiend materiaal ontstond tijdens een interview

Het werkte: de kinderen leerden zichzelf en elkaar hoe

met bioloog David Hepworth. Zij is overtuigd van de

de computer werkte, hoe ze konden chatten, mailen,

noodzaak om nieuw materiaal te ontwikkelen: tegen-

browsen, gamen, surfen, muziek downloaden, video’s

gas tegen de huidige kledingindustrie, die de laatste

bekijken, etc.. En om dát te kunnen, leerden ze en

jaren alleen in negatieve zin is veranderd. BioCouture

passant Engels. Na vijf jaar onderzoek en bewezen

moet nog verder worden ontwikkeld – een project

effect werd het product commercieel op de markt

van zo’n 3 jaar – in samenwerking

gezet. India telt intussen honderden computers op

met biochemici, microbiologen en

plaatsen waar geen regulier onderwijs mogelijk is.

andere wetenschappers.

Ook Cambodja en een paar Afrikaanse landen zijn van

BioCouture van Suzanne Lee is onder-

‘The Hole in the Wall’ voorzien.

deel van de tentoonstelling ‘Power

Een vervolgexperiment wees uit dat aanmoediging

of Making’ in het Victoria & Albert

de kinderen extra stimuleert tot het aanleren van

Museum in Londen (tot 2-1-2012).

Een uitgave van Van Westering Groep bv Jaargang 25, nr 2–2011 Hoofdredactie Ir Anne Q. Ubbels

COLOFON Gezond Bouwen & Wonen is een tijdschrift voor mensen die streven naar een gezonde woon- en werkomgeving, in combinatie met respect voor natuur en milieu. Gezond Bouwen & Wonen verschijnt vier maal per jaar.

Eindredactie Bernard Faber

Redactieadviesraad:

Wim Berns (Senter Novem), Martin Dubbeling (SAB), Theo van Es (Gemeente Apeldoorn), Peter Fraanje (Bouwend Nederland), Erik Franke (Stichting Passief Huis), Willem Grotenbreg (VIBA), Martine Straver (Nefit), Truus Sweringa (Oost Flevoland Woondiensten), André Thomsen (OTB), Harm Valk (Adviesbureau Nieman) en Mieke Weterings (Gemeente Den Haag).

Aan dit nummer werkten mee

Daan Bruggink, Juri Czabanowski, Martin Dubbeling, Jean Frantzen, Clairette Gitz, Sanita Jansen, Marjo van Lierop, Michaël Meijer, Peter Schmid, Anne Q. Ubbels, Jasper Wolters en Chris Zijdeveld.

Uitgever

Jaap van Westering

Vormgeving en Lithografie Vilarrica bv, Baarn

Advertenties

Van Westering Groep bv telefoon: 035-8873531 fax: 035-5424119 e-mail: sales@gezondbouwenenwonen.nl

Redactie-adres

Van Westering Groep bv Postbus 696, 3740 AP Baarn telefoon: 035-8873531 telefax: 035-5424119 e-mail: redactie@gezondbouwenenwonen.nl internet: www.gezondbouwenenwonen.nl

Druk

Drukkerij van Amerongen, Amersfoort

Anne Q Ubbels, hoofdredacteur

voor het einde van de jaargang schriftelijk bij de uitgever is opgezegd. Viba-leden ontvangen dit tijdschrift uit hoofde van hun lidmaatschap. (Prijzen incl. 6% BTW). Niets uit deze uitgave mag worden gerepro duceerd door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere methode dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever noch de redactie aanvaardt enige verantwoordelijkheid voor schadelijke gevolgen die kunnen ontstaan na gebruikmaking van gegevens uit dit blad.

Abonnementen

Van Westering Groep bv Abonnementenadministratie GB&W Postbus 696, 3740 AP Baarn telefoon 035-8873531; telefax 035-5424119 e-mail: abonnementen@gezondbouwenenwonen.nl Abonnement € 59,50 per jaar, los nummer € 15,-. Het abonnement kan op elk gewenst moment ingaan en wordt automatisch verlengd, tenzij tenminste 2 maanden

GB&W wordt naast de reguliere verspreiding toegezonden aan alle Viba leden. Viba, Vereniging Integrale Bio-Logische Architectuur. Correspondentieadres: Postbus 357 5680 AJ Best e-mail: bestuur@vibavereniging.nl

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

RECENsIE Anne Q. Ubbels

riemaal DUBOkeur® D voor PVC buizen Tijdens de DuBodagen in Houten zijn drie DUBOkeur® certificaten uitgereikt voor PVC leidingtoepassingen. Op 29 september jl. kende directeur Michiel Haas van het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie (NIBE) de certificaten toe aan hemelwaterafvoerbuizen van 80 mm, binnenrioleringbuizen van 75 mm en buitenrioleringbuizen van 315 mm. De buizen

Permacultuur als inspiratiebron

worden geproduceerd door de vijf leden van BureauLeiding. Het is voor het eerst dat het prestigieuze keurmerk wordt toegekend aan PVC

De heruitgave van ‘Tuinen van overvloed’ komt op het goede moment. De samenleving is nu rijp voor dit prachtige boek. Het beschrijft uitvoerig de principes van de permacultuur en laat zien hoe vanzelfsprekend die zijn. Voorbeelden uit de hele wereld illustreren op aansprekende en uitnodigende wijze hoe je met deze teeltwijze aan de slag kunt. Auteur Fransje de Waard was bij de oorspronkelijke uitgave in 1996 haar tijd ver vooruit. Op dat moment was de ontkoppeling van ecologie, economie en sociaal welzijn nog gewoon. Intussen is de samenleving een andere weg ingeslagen en valt dit boek in goede aarde (zie ook het artikel ‘Stadslandbouw’ uit GB&W 4-2010).

producten. Het logo van DUBOkeur® geeft aan dat een bouwproduct tot de meest milieuvriendelijke producten in een bepaalde toepassing behoort. Zo krijgen inkopers en bestekschrijvers helder zicht op de duurzaamheidkwaliteiten van bouwproducten. Het NIBE beoordeelt als onafhankelijk kennisinstituut de milieubelasting van bouwproducten op basis van 17 criteria. Dit varieert van broeikaseffect tot hergebruik of verwerking van het afval, gedurende alle fasen van de levenscyclus van een product. Naast de drie certificaten had BureauLeiding op

‘Tuinen van Overvloed’ leest als een goede roman: je blijft geboeid tot het

de DuBodagen nog een primeur: de BIS big bag

eind, wordt aan het denken gezet en gaat op zoek naar dwarsverbanden en

voor kunststofleidingafval. Dit als uitbreiding

mogelijke oplossingen. Tegelijkertijd is het boek informatief en praktisch. Je

op het in 1991 gestarte Buizen Inzamel Systeem.

komt veel te weten over de maatschappelijke context waarin verschillende

Naast het zelf wegbrengen van kunststofleiding-

ontwikkelingen kunnen worden gezien. Meer en minder ingewikkelde

afval naar een van de ruim vijftig inzamelpunten

(mondiale) problemen en lastige begrippen worden vertaald naar voor-

in Nederland of het huren van een 30-kuub con-

beelden die iedereen kan begrijpen (maar niet bedenkt): ‘Milieuproblemen

tainer, is de BIS big bag een praktische oplossing

worden nogal eens verklaard uit ‘greed’ of hebzucht… Maar besteden we

voor kleinere hoeveelheden.

misschien niet gewoon te weinig aandacht aan onze werkelijk ‘needs’ of behoeften?’ Voorbeelden in het boek spreken tot de verbeelding. Een plantenkas als ‘nieuw geschapen gemeenschappelijke ruimte’ van een bestaand flatgebouw. Door Fransje de Waard getypeerd als ‘geslaagd experiment in de sociale ecologie’. Aan bod komen ook simpele technieken als het kweken van aardappelen in oude autobanden. Waarom zou je niet aan de slag gaan? ‘De mogelijkheden om te spelen met water en met eerbaar landschap zijn onuitputtelijk. Het enige dat ons beperkt is ons idee van wat kan of niet kan. Onze meest verwaarloosde hulpbron is zonder meer onze verbeeldingskracht.’ Fransje de Waard is er goed in geslaagd om – zoals ze het zelf verwoordt – de principes aan te bieden in de taal van de ecologie ‘en ik mag hopen dat de lezer in die taal gaat dromen. Ik denk namelijk dat dat helpt om het eventuele idee los te laten dat ecologie een zaak is voor deskundigen, waar ‘gewone mensen’ geen verstand van hebben… De ecologie is de leer van de samenhang in het leven en iedereen die leeft kan daarmee overweg – of zou niet leven.’ Tuinen van overvloed, permacultuur als inspiratie voor een duurzaam leven op aarde. Auteur: Fransje de Waard. Uitgever: Jan van Arkel. Verkoopprijs: € 14,95. ISBN-nummer: 978 90 6224 508. Paperback met foto’s in kleur en zwart-wit, 240 pagina’s.

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

markt berichten

Duurzaam+ kantoorgebouw

Met de uitbreiding en verbouwing van haar kantoor-

afdekking voorzien. Als isolatiemateriaal is houtvezelplaat gebruikt. In

pand wil Van Helvoirt Groenprojecten BV in Berkel-

het interieur kan het hout zichtbaar blijven. Dit bespaart afwerkingsma-

Enschot een van de duurzaamste kantoorgebouwen

teriaal. Een aantal objecten (leemkachel en ontvangstbalie) is afgewerkt

van 2011 realiseren. Duurzaamheid is breed opgepakt.

met leemstuc.

Dit levert een energieneutraal gebouw op. Bij de keuze

Het gebouw is ontworpen om de warmte- en koudevraag zo laag moge-

van materialen wogen de aspecten van gezondheid en hergebruik zwaar. Innovatief is de manier waarop het gebouw zijn eigen afvalwater zuivert.

lijk te houden. Het installatiepakket kan daardoor klein en simpel blijven. Extra warmte wordt opgewekt door de leemkachel en extra elektriciteit door PV-panelen (280 m2) op het dak. Hierdoor is het gebouw energieneutraal. Het systeem van water(her)gebruik en waterzuivering is innovatief. Voor

De vernieuwbouw is in juni gestart. De bouw vindt plaats onder leiding

de toiletspoeling wordt gebruikgemaakt van ‘grijs’ regenwater. Uit het

van een Bouwteam+. Daarin zijn veertien betrokken partijen vertegen-

afvalwater wordt de urine gefilterd en afgevoerd naar een installatie die

woordigd. Door de bouw zo te organiseren kan iedereen – opdrachtge-

er struviet van maakt, een waardevolle toevoeging aan meststof. Het res-

ver, architect, adviseurs, uitvoerende bedrijven – over de grenzen van zijn

terende, van urine gezuiverde afvalwater wordt over het helofytenfilter

eigen vakgebied of belang heenkijken, om in onderling overleg tot een

op het schuine dak geleid. Het begroeide dak vermindert tevens de koel-

optimaal resultaat te komen.

last. Alles bij elkaar kan Van Helvoirt Groenprojecten zich beroemen op

Het ontwerp is simpel: kantoren, kantine, leslokalen en vergaderruimtes

een uitstekend duurzaam gebouw.

liggen aan een brede gang. De gang ligt op het zuiden en buffert de warmte in de zomer. De zuidgevel heeft een natuurlijke zonwering door

www.duurzaamkantoor2011.nl

middel van klimplanten. Door de overmaat is de gang veel meer dan een gang. De medewerkers kunnen er werken of elkaar ontmoeten. Er is een leemkachel geplaatst die brandt op het snoeiafval Van Helvoirt Groenprojecten. In de winter verzamelen de medewerkers zich bij de kachel om zich te koesteren aan de aangename stralingswarmte. Het gebouw bestaat zoveel mogelijk uit cradle-to-cradle materialen. Hout is het belangrijkste bouwen afwerkingmateriaal. Er is gebruik gemaakt van houten dragende dakelementen en volhouten wanden. Ook de gevelbekleding is van hout. De houten kozijnen zijn van een aluminium

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

C onferentie Duurzaam renoveren van historische gebouwen Twaalf workshops, twee stands, een spreekuur én tijd voor netwerken! De stichting ‘Duurzaam renoveren van historische gebouwen’ is er in geslaagd deze combinatie op één ochtend aan te bieden. De animo was groot, de financiële drempel laag; dankzij de inzet van veel enthousiaste professionals. GB&W was erbij. Foto CornbreadWorks

Een kleine greep uit het aanbod. Beate Bouwman van Ecoscala hield het duidelijk: bio-ecologische bouwen levert de prettigste gebouwen op. Toch gebeurt het te weinig en worden materialen in de bouwfysica ondergewaardeerd. Bio-ecologisch bouwen gaat uit van een schil die van binnen naar buiten steeds dampopener wordt. Budget moet altijd in relatie tot de ambitie (of het doel) worden gezien, ook bij renovaties. Gaat het om behoud, revita-

De villa in Driebergen (foto boven) en het ervaringshuisje (links en rechts) dat inzicht biedt in de uitgevoerde renovatie.

lisatie, het energievraagstuk of het meest duurzame gebouw? Pas dan kun je keuzes maken.

buskerk in Utrecht die tot een strakke en zeer

Energieneutrale villa

Goed nieuws is dat er vooruitgang wordt ge-

lichte woning is verbouwd. De tussenvloer,

Topper was de presentatie over het eerste ener-

boekt in de productontwikkeling van bio-eco-

die in de jaren ’90 was gemaakt toen de kerk

gieneutrale monument in Nederland: een ge-

logische materialen, waardoor gebruik goed-

als meubelopslag dienst deed, is gedeeltelijk

renoveerde villa in Driebergen (architect ZECC,

koper wordt. Bouwman: ‘Neem een materiaal

weggehaald om zichtlijnen te herstellen en om

energieconcept OPAi). De villa is gerenoveerd

daglicht binnen te halen. Bij het kantoor van

met gebruik van natuurlijke materialen. Het

communicatiebureau Heldergroen in Haarlem

toegepaste energieconcept bestaat uit wand-

worden aan het einde van de werkdag alle

verwarming en duurzame energieopwekking

werkplekken met computer en al opgehesen

door middel van warmtepomp, aardwarmte,

in het plafond. Hiermee ontstaat ruimte voor

zonnepanelen en zonnecollectoren. Deze

clinics, yogalessen of beurzen. De werkplekken

spraakmakende villa is inzichtelijk gemaakt in

zijn aan de onderkant voorzien van akoestisch

een maquette, een ervaringshuisje. Het huisje

plafondmateriaal.

is eigendom van de gemeente Utrechtse Heuvelrug. Geïnteresseerden kunnen het ervarings-

Foto links: Lichte binnenwand van houtvezelplaten en honingraatkarton. Leempleister kan direct op de houtvezelplaat worden aangebracht. Foto rechts: Prefab leemplaat (l) en leemblok (r).

huisje lenen voor bijeenkomsten, lezingen en tentoonstellingen. Voorwaarde is dat er geen commercieel belang mee wordt gediend.

van 2 à 3 cm worden toegepast. Dat heeft een lange droogtijd en is daardoor duur. Door het gebruiken van prefab platen (>14mm) kan een grote (tijd)winst worden behaald.’ Er werden verder verschillende producten getoond.

Werkplekken opgehesen Marnix van de Meer (ZECC Grounded Architecture) kwam met interessante ‘Nieuwe ideeën voor oude gebouwen’. Hierbij zijn flexibiliteit, duurzaamheid, communicatie en/of esthetiek de belangrijkste aandachtspunten. Van de Meer toonde onder andere beelden van de St. Jako-

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Foto CornbreadWorks

Alles bij elkaar een geslaagde conferentie met als leem. Voor positieve effecten moet een laag

een hoog informatiegehalte. Duurzaam renoveren van historische gebouwen ontwikkelt zich door.

markt berichten

Als eerste 100% FSC

eubels van M No Waste hout

TimmerSelekt Doornenbal BV is de eerste producent van houten kozijnen, ramen, deuren

Ge-upcycled en gerecycled houten

en trappen die volledig overgaat op het ge-

meubels van meubelmakerij Herso uit

bruik van FSC. Daarmee draagt het timmerbe-

Loosbroek vinden steeds meer aftrek.

drijf uit Veenendaal zijn steentje bij aan duur-

Onder meer in de directiekamers van

zaam verantwoord ondernemen. Alleen door

Agentschap.NL, de wachtruimtes van

te kiezen voor hout uit duurzaam beheerde

het Jeroen Bosch ziekenhuis in Den Bosch en bij interieurinrichter

bossen, kunnen wij de natuur, het milieu en

Projectum in Houten zijn deze verrassende meubels te vinden.

zeker ook volgende generaties een goede

Stuk voor stuk prachtige, duurzame producten van ecologisch en

toekomst garanderen. Het fantastische bouw-

economisch verantwoord No Waste hout.

materiaal hout blijft duurzaam beschikbaar.

Het cradle-to-cradle-principe wordt vrijwel sluitend toegepast.

Kozijnen gemaakt van FSC hout zijn niet per

Voor elke tafel, gemaakt uit afval, plant Herso een nieuwe boom

se duurder dan die gemaakt van gewoon

aan op een bomenpark in Heeswijk. Het afvalhout dat wordt

hout. Van groot belang is het gebruik van het

hergebruikt voor nieuwe meubels komt van afvalverwerker Van

juiste hout op de juiste plaats. Dus hardhout

Kaathoven uit Uden. Deze neemt op zijn beurt houtrestanten van

gebruiken op de meest kwetsbare plaatsen

de meubelmakerij mee en vermengt dat met GFT-afval tot een

van een kozijn. Voor de binnenkant en andere

nieuw product: gepatenteerde kattenbakvulling. De vervuilde

delen die nauwelijks bloot staan aan de ele-

kattenbakvulling wordt weer teruggehaald en vermengd met het

menten, zijn lichtere houtsoorten uitstekend

fijnste schuurstof van Herso. Zo ontstaat luxe plantencompost.

bruikbaar. Tien jaar geleden introduceerde

Het zaagsel wordt omgezet in technische alcohol en lignine, dat

TimmerSelekt Doornenbal het COMBI-kozijn:

weer gebruikt kan worden als bindmiddel of lijm. De pulp die res-

een voorbeeld van een juiste toepassing van

teert wordt gecomposteerd tot basismateriaal voor biobrandstof.

houtsoorten.

Herso gebruikt voor de onderstellen van de tafels gerecycled

Met de keuze voor FSC toont het timmerbe-

metaal. Dat is afkomstig van varkens- en kippenstallen die afgebroken worden omdat ze niet meer voldoen aan de Europese eisen. De meubelmaker blijft zich vernieuwen. Samen met de toeleveranciers en afnemers zoekt Herso manieren om het cradle-

Kleine ovalen tafel met metalen onderstel

drijf zich wederom een innovatieve onderneming, die steeds voorop loopt met nieuwe ontwikkelingen binnen de timmerindustrie. Het Veenendaalse bedrijf is gespecialiseerd

to-cradle-principe verder vorm te geven. Ook streeft

in innovatieve oplossingen voor houten

het bedrijf ernaar om binnen

kozijnen, ramen, deuren, hefschuifpuien en

vijf jaar CO2-neutraal te

trappen. De belangrijkste uitgangspunten

produceren. Meer weten?

hierbij zijn: duurzaam, energiebesparend, on-

Zie www.herso.nl.

derhoudsvriendelijk en optimaal leefcomfort. Verder richt TimmerSelekt Doornenbal op het vingerlassen en lamineren van niet-tropisch en Europees hardhout.

Hand(sloop)werk Deelgemeente Hoogvliet zet in op â&#x20AC;&#x2DC;slim slopenâ&#x20AC;&#x2122;:

Het concept is eenvoudig. Werklozen zijn er-

vorig jaar zijn 3 flats handmatig gesloopt. In

mee geholpen (en vergroten hun kans op de

plaats van lawaaierige sloopmachines zijn lang-

arbeidsmarkt), evenals het milieu, de oren (min-

durig werklozen ingezet. Dat wil zeggen, daar

der geluidsoverlast) en de omwonenden (geen

waar dat veilig kon en waar het tot een beter

onnodig heen en weer gerij van vrachtwagens

resultaat leidde. Zij ontdeden steenachtige

met bouwmateriaal en sloopafval). Uiteraard

constructies van hout en kunststoffen en verza-

wordt er rekening mee gehouden dat dit niet

melden de materialen in aparte containers ten

ten koste van reguliere banen in deze sector

behoeve van hergebruik. Met het steenachtige

gaat. Het ingenieursbureau van Gemeentewer-

puin is een fundering gemaakt voor de nieuwe

ken Rotterdam heeft uitgerekend dat door de

wegen in de wijk. Rotterdam is zo enthousiast

inzet van 1000 uur menskracht ongeveer 27.000

dat zij dit concept vaker toe wil passen.

kg CO2 wordt bespaard (3000 liter diesel). Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

RECENsIE

Kringlooplandbouw in het oude Azië

Clairette Gitz

De wereld zag er honderd jaar geleden heel anders uit en men bezag de wereld vanuit een geheel ander perspectief. Dat gold helemaal voor een westerling die het Verre Oosten bezocht. Verwondering en bewondering stroomt door het hele boek dat F.H. King schreef over zijn reis in dat werelddeel. Hij maakte kennis met landbouwmethoden en grondbewerkingen die in het Amerika van zijn tijd volstrekt onbekend waren of door de opkomst van kunstmest verloren waren gegaan.

L evende stad, stad om in te leven

In ‘Vierduizend jaar kringloopland-

De uitgave van deze titel van Elma van Beek (Olden-

bouw’ voert King je, door zijn kleurrijke

zeel, Vlaanderen) wordt begin 2012 verwacht. Het

en observerende manier van kijken,

boek beschrijft een levende stad als een stad waarin

mee naar een andere manier van leven.

mensen zich met elkaar, in en met hun omgeving, kun-

In 17 dagen reisde hij van Seattle via

nen ontwikkelen. Centraal staat daarbij een goede

Japan naar China en bezocht op de

interactie tussen de mens en het stedelijk systeem.

terugtocht Korea en Japan. Hij reisde

Ontwerpen, bouwen en veranderen van de stad ge-

per boot, trein, koets en riksja. King

beurt voortdurend. Alleen als die veranderingen ver-

schetst de arbeidende mens met het

beteringen zijn, is een ingreep duurzaam. Om dat te

sterke lichaam, de menselijke arbeid

bereiken is het essentieel om inzicht te hebben in hoe

op het land en in de stad, en het

de stad functioneert en welke invloed zij heeft op de

eten. ‘Hun brandstof is rijst’ en ‘hun

mensen die er dagelijks wonen, werken en recreëren.

gemoedstoestand de glimlach’. De

Met de combinatie van een wenkend perspectief, een

landbouw die hij aantrof draaide om bemesting met men-

integrale benadering, cyclisch denken en praktische

selijke fecaliën en urine, die dagelijks werden ingezameld. Ook in de steden.

oplossingsrichtingen wil dit boek de weg vrijmaken

Er bestonden strikte hygiënische regels voor de verwerking ervan. Rioolstel-

voor brede toepassing van duurzaamheid in ruimte-

sels kende men niet, wel waterafvoeren en irrigatiesystemen.

lijke ordening en stedenbouw. Meer informatie kunt u

De les die wij nu kunnen leren over de oosterse landbouwmethode uit die

vinden op www.delevendestad.nl.

tijd is dat wij door de huidige manier van scheiden van reststoffen veel waardevolle stoffen in de rivier en de zee dumpen. Binnenkort krijgen we gebrek aan die stoffen, zoals stikstof, fosfor en natrium. Het boek vertelt ook over het nut van micro-organismen en wisselteelt, waardoor de grond niet uitgeput raakt en toch meer opbrengst geeft. Chinese boeren waren nooit gehaast, vervulden hun taak beheerst en gingen te

rvaar de E frisse school

werk volgens lang bestaande plannen en tijdsschema’s.

‘Schoollokalen moeten allemaal veilig en gezond zijn,

Vertaler en bewerker Sietz Leeflang trekt het geschiedenisverhaal naar deze

en niet slechts gemiddeld veilig en gezond.’ Citaat van

tijd en verrijkt de inhoud met commentaar en toelichting per bladzijde.

Atelier Rijksbouwmeester. ‘Frisse scholen’ (en al wat

Zoals over de Hemelse landman, Shen Nung, die de wisselteelt uitvond en de

verder gaat) houdt de gemoederen nog steeds bezig.

ploeg. Over de hedendaagse nonolet, een hygiënische vervanging van het

Technisch is van alles mogelijk, maar hoe voelt het nu

spoeltoilet, die is ontwikkeld op initiatief van De Twaalf Ambachten. En over

echt? Vital PlaceS in Nieuw-Vennep ontwikkelde samen

de stelling dat hedendaagse biologische landbouw in het Westen geënt is

met ouders, docenten en schooldirectie ‘Vitaal Lokaal’.

op de oude landbouwmethoden in China, Korea en Japan. In de bewerking

Van bedompte scholen worden vitale leeromgevingen

van Leeflang eindigt het boek met een manifest voor Kringlooplandbouw.

gemaakt. Belangrijkste opbrengst: vitale leerlingen

Dit bestaat uit 10 stellingen over: uitputting van grondstoffen, herstel van

en leerkrachten en betere resultaten. Vitaal Lokaal

de bodemstructuur, biodiversiteit, regionaal opererende boeren, eerlijke

sluit zowel aan op het Frisse Scholen-beleid als op het

betaling, kleinschaligheid van voedselverwerking en distributie, en dieren-

programma Energieke Scholen; het gaat zelfs een stap

welzijn.

verder. Op locatie Zwanenbloem in Haarlemmermeer

‘Vierduizend jaar kringlooplandbouw’ is ook een prettig informatief blader-

is het mogelijk om zelf te ervaren wat Vitaal Lokaal

boek met veel boeiende wetenswaardigheden.

inhoudt. In één middag wordt u geïnformeerd over het onderzoek en de toegepaste technieken en u leert hoe

Vierduizend jaar kringlooplandbouw, F.H. King; Vertaald en bewerkt door Sietz Leeflang; Stichting De Twaalf Ambachten, www.12ambachten.nl; ISBN/EAN:987-90-70412-28-9

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

u Vitaal Lokaal kunt toepassen in de eigen leeromgeving. Voor meer informatie zie www.vitaallokaal.nl.

markt berichten

Limburg met zeven projecten in Green Deal Met de zeven concrete initiatieven stelt Limburg zich in de lan-

een opstap naar andere toepassingen van restwarmte. Cheme-

delijke Green Deal - met in totaal 59 projecten - behoorlijk op de

lot wil zich op dit gebied dan ook nadrukkelijk profileren door

voorgrond. Niet alleen qua aantal maar ook qua diversiteit. Er

een voortrekkersrol te spelen op het gebied van restwarmte.

zijn slimme energiebesparende projecten bij, maar ook projecten die innovatief hoogstaand en goed zijn voor de Limburgse

Rijk en provincie steunen dit initiatief.

•

Ook op het bedrijventerrein De Beitel in Heerlen – met 117

economie. Deze dienen als voorbeeld voor andere gebieden

verschillende bedrijven en 132 hectare groot – wordt gezocht

in Nederland. ‘Ondanks de bezuinigingen waar we voor staan,

naar mogelijkheden tot efficiënter energiegebruik. Onder

kunnen we toch belangrijke stappen zetten in Limburg als het

meer door restwarmte te verkopen op het bedrijventerrein

gaat om een duurzamere maatschappij,’ aldus gedeputeerde Van der Broeck. ‘De Green Deal laat zien dat duurzaamheid en groei

zelf of aan afnemers in de nabije omgeving.

•

G rote beleggers in Limburg denken na over een energiefonds

hand in hand gaan.’ Limburg is één van de weinige provincies die

voor vastgoed in de zorgsector. Voor veel zorginstellingen

voor enkele initiatieven reeds concrete steun en financiële mede-

geldt dat ze weinig aandacht voor energiebesparing hebben.

werking van het Rijk is toegezegd. De zeven projecten zijn:

Via dit fonds kan dit worden gestimuleerd. Als dit fonds lande-

• De bouw van twee energiecentrales in Venlo en in Maastricht door Imtech Nederland. Uit wind, zon, biomassa en waterkracht zullen de centrales stroom opwekken voor 66.000 huis-

Limburg zet grote stappen met het vergroenen van haar energiesector en de verduurzaming van haar de economie. Gedeputeerde Patrick van der Broeck presenteerde op 3 oktober jl. in IJsselstein samen met minister Verhagen en staatssecretaris Atsma zeven projecten die passen in de zogeheten Green Deal van het Rijk. Essentie van de Green Deal is dat groen en groei elkaar niet hoeven te bijten.

houdens, circa 13% van de Limburgse huishoudens. De bouw start volgend jaar en zal in 2015 in bedrijf zijn.

• Het Groene Net is een project waarin de restwarmte van bedrijven op het bedrijventerrein Chemelot gebruikt wordt voor het verwarmen en koelen van 30.000 woningen in Sittard-Geleen, Stein en Beek. Het net wordt volgend jaar aangelegd en vergt een investering van € 82 miljoen. Er wordt jaarlijks 26 miljoen kubieke meter aardgas bespaard. Het project biedt werk aan enkele tientallen mensen. De rijksoverheid steunt dit initiatief met een garantstelling van € 10 miljoen.

•

Het restwarmtenet Maastricht werkt op precies dezelfde wijze. Samenwerkende bedrijven als Sappi, Mora en Mosa, O-I Maastricht en NedTrain gaan hun restwarmte verkopen in

lijk wordt uitgerold kan dat € 115 miljoen aan energiekosten

Maastricht-Oost. Eind volgend jaar is de aanleg gepland. Het

besparen. Komende herfst op een conferentie worden de mo-

Rijk betaalt voor maximaal € 300.000 mee aan het net.

•

Een nog betere energieverdeling en energiegebruik op bedrij-

gelijkheden bekeken.

• Grootschalige energieopslag via een zogeheten ondergrondse

venterrein Chemelot in Sittard-Geleen is mogelijk. Chemelot

pomp accumulatie centrale (Opac) kan de onbalans in vraag en

is nu in Limburg absolute grootverbruiker van aardgas en

aanbod van energie opvangen. In België, Duitsland en Scandina-

stroom. De zeventig bedrijven zijn jaarlijks goed voor 5%van

vië wordt Opac al op grote schaal toegepast, maar in Nederland

het totale Nederlandse aardgasverbruik en maar liefst 40%

nog niet. In Zuid-Limburg kan zo’n centrale ondergronds worden

van het totale Limburgse stroomverbruik. Door deelname aan

aangelegd. Dat levert veel werk op tijdens de bouw. Het Rijk

het Groene Net wordt op Chemelot al tien procent van de rest-

levert mankracht om dit project verder te begeleiden en zoekt

warmte benut. Maar dat percentage kan nog behoorlijk worden opgekrikt. Deelname aan dit net wordt dan ook gezien als

samen met de provincie Limburg naar financiële steun in Brussel. Bronnen: www.limburg.nl

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Ecologisch en levensloopbestendig woonhuis Daan Bruggink

In de ecologische woonwijk De Buitenkans in Almere zijn 48 houtskeletbouw woningen in Collectief Particulier Opdrachtgeverschap gebouwd. De vormgeving kenmerkt zich door vloeiende lijnen, schuine daken en vriendelijke kleuren. De natuur is alom aanwezig en er is veel sociale samenhang. Auto’s komen niet verder dan de parkeerplaats aan de ingang

et is een smalle kavel aan de entree van de wijk, perfect zuidgericht en met uitzicht over de groene gemeenschappelijke tuin. In de vorm-

van de wijk wat zorgt voor een rustige, veilige

geving zagen de opdrachtgevers graag twee specifieke punten terug:

woonsfeer. Zeven kavels zijn in Particulier

Daarnaast uiteraard ecologische materialen en duurzame bouwmethodes.

Opdrachtgeverschap uitgegeven. Op één daarvan heeft ecologisch architect Daan Bruggink dit woonhuis ontworpen.

een spannende en opvallende daklijn en mooie zichtlijnen in het huis. Daarmee is de architect aan de slag gegaan. Het smalle kavel zorgde ervoor dat een wat langgerektere vorm veel beter zou passen. Daardoor werd de tuin kleiner, maar aangezien die overgaat in gemeenschappelijk groen en een vijver was dat niet bezwaarlijk. In eerste instantie wilden de opdrachtgevers, net als de kinderen, boven slapen. Echter door de langgerektheid zou een grote eerste verdieping een te groot blok gaan vormen. Door op de eerste verdieping slechts twee kleinere slaapkamers, een badkamer en een logeerkamer te plaatsen

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

THEMA project

Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Jasper Wolters

Projectgegevens Project: Ecologisch woonhuis Zijlstra en Van Breugel in de wijk De Buitenkans te Almere Opdrachtgever: Marc Zijlstra en Madeleine van Breugel Ontwerp: ORGA architect, Nijmegen Projectarchitect: Ir. Daan Bruggink Aannemer: Gebr. Van der Netten Van Stigt Leverancier houtskelet: ScanaBouw Houtbouwsystemen B.V. Adviseur constructie: ScanaBouw Houtbouwsystemen B.V. Adviseur installaties: Installatiebureau Lijnberg, Almere Adviseur akoestiek: Isolatie Warmteplan

Bovendien biedt dit uitstekende gelegenheid voor passieve zonne-energie. De noordkant ligt juist tegen de parkeerplaats en is daardoor meer dicht gehouden. Enerzijds past het huis qua vormgeving en materiaal goed bij de andere woningen in De Buitenkans en anderzijds weet het zich door het specifieke en persoonlijke ontwerp architectonisch goed te onderscheiden.

Dampopen droogbouw en de ouderslaapkamer op de begane grond, is het woonhuis niet alleen

Het woonhuis is gebouwd in prefab houtskeletbouw. Het is een dampo-

levensloopbestendig geworden, maar staat het ook veel beter op zijn plek.

pen, droogbouw opbouw. Alle gebruikte materialen zijn dampopen en de

Het woonhuis ligt aan de ingang van de wijk en begeleidt nu de bewoners

materialen en bouwdelen zijn zoveel mogelijk mechanisch verbonden en

en bezoekers als het ware de wijk in. De daklijn die aan de entreezijde naar

dus niet verlijmd, gemetseld of geplakt, waardoor er weinig vocht in de

beneden wijkt, versterkt dit beeld door te eindigen in een scherpe punt aan

woning zit (droogbouw) enÂ de woning ook te demonteren is. Bovendien

de zuidkant. Hier heeft het woonhuis veel ramen en kijkt uit op het groen.

vindt daardoor nauwelijks emissie van bouwmaterialen plaats waardoor Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Alle gebruikte materialen zijn dampopen en de materialen en bouwdelen zijn zoveel mogelijk mechanisch verbonden en dus niet verlijmd, gemetseld of geplakt, waardoor er weinig vocht in de woning zit (droogbouw) enÂ de woning ook te demonteren is.

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

THEMA project

ongezonde lijmluchten het binnenmilieu niet kunnen vervuilen. Er zijn

betekent dat het gebouw kan ademen. Vocht en damp kunnen door de

zoveel mogelijk natuurlijke materialen gebruikt, zoals houtvezel, vlas, leem

gevel heen. De binnenzijde van de buitenwand is minder dampopen dan

en schelpenisolatie. Waar dat niet mogelijk was, is er gekozen voor zo

de buitenzijde van de buitenwand zodat damp (vocht) in de gevel altijd

milieuvriendelijk mogelijke oplossingen, zoals puingranulaat in het beton

naar buiten gaat i.p.v. naar binnen. Binnen moet er dan uiteraard wel

(in plaats van grind), polypropeen riolering (in plaats van PVC), EPDM met

voldoende worden geventileerd. Deze installatiezone is voorzien van een

vegetatiedak en milieuvriendelijk verduurzaamde producten (plato hout in

extra isolatielaag van houtvezel, stijl- en regelwerk, fermacellplaten en

plaats van gewolmaniseerd hout). De gevelafwerking bestaat uit hout en

is afgewerkt met leem. De isolatiewaarden (RC-waarden) van de gehele

een ecologisch stuc足systeem. Het gebruik van metalen in de bouw is zoveel

woning (vloer, gevel en dak) zijn daardoor minimaal 7,0 m2 K/W.

mogelijk voorkomen.

Wandverwarming Isolatie en luchtdichting

Op het dak liggen zonnecollectoren en de gehele woning is voorzien

Vanuit energetisch oogpunt zijn er diverse maatregelen genomen. Zoals

van Lage Temperatuur Verwarming in de vorm van wandverwarming. De

boven omschreven zijn de leefruimten in het woonhuis op het zuiden

warmwaterleidingen liggen volledig in het leem, waardoor de massa van

gericht en is de noordzijde, waar de slaapruimtes zich bevinden zoveel

het leem de uitstraling van de warmtewanden versterkt. Volledig natuur-

mogelijk gesloten gehouden. Het grote dakoverstek zorgt aan de zuidkant

lijke ventilatie voorziet in de ventilatiebehoefte. Frisse lucht komt recht-

voor passieve zonne-energie. Als de zon in de zomer hoog staat zorgt het

streeks van buiten naar binnen door verdekte roosters boven de kozijnen,

dakoverstek voor zonwering. Naarmate de gaat dalen, schijnt hij steeds

de afvoer vindt plaats door middel van de multivent. Dit is een afvoer op

meer binnen, totdat de zon op zijn laagste stand volledig binnenschijnt

het dak die gebruik maakt van de natuurlijke drukverschillen rond een

en het woonhuis opwarmt. Het woonhuis is optimaal ge誰soleerd. De vloer

gebouw en daardoor altijd afzuigt. Gezonde natuurlijke ventilatie zonder

heeft naast zijn traditionele isolatie een schelpenlaag van 30 cm, wat extra

storend gezoem van een ventilator.

isolatie oplevert. Bovendien is de schelplaag een bodemafsluiter, wat vocht en bodemgassen tegenhoudt. De lucht boven de schelpen hoeft dan niet

Gemakkelijk aanpasbaar

geventileerd te worden (anders verlies je uiteraard ook de isolatiewaarde

Een ondergewaardeerd aspect van duurzaam bouwen is de aanpasbaar-

van de schelpen), waardoor een kruipruimte niet nodig is, wat weer een

heid. Houtskeletbouw is uit zichzelf aanpasbaar. Dit woonhuis is bovendien

kostenbesparing oplevert. De wanden hebben naast de houtvezelisolatie

levensloopbestendig door beneden een slaapkamer met eigen douche te

in de houtskeletbouw frames aan de buitenzijde een doorlopende hout-

maken. Ook zijn er extra mantelbuizen in het woonhuis aangelegd voor

vezelisolatielaag, wat een koudebrugonderbreking rondom het woonhuis

toekomstige uitbreiding van het elektriciteitsnet en is er zelfs vast een aan-

vormt. De OSB platen aan de binnenzijde van de frames hebben een con-

sluitingsmogelijkheid voor een elektrische auto aangebracht.

structieve functie en vormen bovendien een dampscherm. Extra luchtdichting wordt gerealiseerd door de naden met tape af te plakken. Overigens

Ecologisch architect ir Daan Bruggink is werkzaam bij ORGA architect

is luchtdicht iets anders dan dampdicht. Dampopen (dampdiffuus open) Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Een groene leefomgeving is een prettige en dus geliefde leefomgeving wat terug is te zien in hogere woningprijzen.

Afgelopen jaar is het Planbureau voor de Leefomgeving gestart met een nieuwe natuurverkenning. In de Natuurverkenning 2011 wordt gekeken naar de toekomst van natuur en landschap in Nederland. Er wordt de komende jaren fors bezuinigd op natuur en landschap. Dit zal deels door burgers moeten worden opgevangen. Ondanks dat veel mensen natuur belangrijk vinden, neemt de betrokkenheid met natuur en landschap echter af. Duidelijk is dat natuur en landschap beter moeten gaan aansluiten bij wensen vanuit de maatschappij. Wat hebben we eigenlijk aan natuur? Wat is de waarde van natuur voor ons?

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

THEMA Beleid

Verkenning van de relatie tussen mens en natuur

Ecosysteemdiensten maken waarde natuur inzichtelijk Marjo van Lierop

atuur ondersteunt ons bestaan door het bieden van diverse diensten

bestaat om natuur en landschap beter aan te sluiten bij wat de samenle-

zoals waterzuivering, recreatie, voedsel en CO2-opslag. Deze zoge-

ving belangrijk vindt, is het een logische stap om te kijken wat de waarden

naamde ecosysteemdiensten hebben een grote invloed op onze leefom-

van natuur en landschap voor ons zijn. Het concept van ecosysteemdien-

standigheden. Per ecosysteem, per regio en per cultuur kan de invloed ver-

sten is daarom één van de bouwstenen van de Natuurverkenning 2011.

schillen naar gelang de ecosysteemdiensten en de waarden die we eraan toekennen. Hoe belangrijk de voordelen zijn, is ook afhankelijk van de

Het concept koppelt ruimtelijke structuren en natuurlijke processen

schaal waarop diensten worden geleverd en de positie van de diensten ten

aan waarden in onze samenleving en aan wat wij waardevol vinden.

opzichte van de eindgebruikers. Natuur levert diensten op zowel lokale als

Ruimtelijke structuren en natuurlijke processen zorgen dat een ecosysteem

globale schaal. Bossen bijvoorbeeld leveren wereldwijd zuurstof en leggen

zo functioneert dat het diensten levert die mensen gebruiken of waarde-

CO2 vast, terwijl ze lokaal hout en ruimte voor recreatie leveren. Eén enkel

ren. Daardoor kan het concept voor iedereen begrijpelijk worden gemaakt,

ecosysteem kan dus meerdere diensten leveren. Anderzijds kan één ecosy-

ondanks de complexiteit die erachter schuil gaat. Iedereen kan bedenken

steemdienst door verschillende ecosystemen worden geleverd. Een bos is

wat hij belangrijk vindt. Hierbij gaat het niet alleen om materiële waarden.

niet het enige ecosysteem dat CO2 vastlegt, ook veengebieden doen dit.

Natuur biedt immers ook immateriële diensten als mentale en fysieke gezondheid en culturele identiteit.

De waarde van natuur Het concept van ecosysteemdiensten maakt de relatie tussen mens en

De natuur vormt ons natuurlijke kapitaal. Ecosysteemdiensten hebben eco-

natuur duidelijk en laat zien dat natuur belangrijk is voor ons eigen welzijn.

nomische waarde en het verlies van ecosysteemdiensten brengt vaak hoge

Het inzichtelijk maken van de waarden van de natuur voor de mens is een

kosten met zich mee. Van veel van deze ecosysteemdiensten maken we

van de kernpunten van het ecosysteemdienstenconcept. Wanneer de wens

onbewust gebruik. Dit zorgt dat kosten en baten van natuur en landschap

Natuurlijke zones tussen akkerland dragen bij aan de natuurlijke plaagregulatie van gewassen

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Foto Michael Meijer

Park Sonsbeek is onderdeel van de Arnhemse culturele identiteit, trekt recreanten en toeristen en draagt ook bij aan de gezondheid van Arnhemmers.

vaak nauwelijks inzichtelijk zijn en krijgen natuurlijke waarden onvoldoen-

Een check voor natuur en landschap

de gewicht in besluitvorming. Met het concept ecosysteemdiensten wordt

Ecosystemen zijn vaak met elkaar verbonden en veranderingen in een

geprobeerd de waarde van natuur in monetaire termen uit te drukken.

ecosysteem kan negatieve gevolgen, maar ook positieve gevolgen hebben voor andere ecosysteemdiensten. Sommige diensten kunnen goed met

Geen heilmiddel maar een hulpmiddel

elkaar worden gecombineerd terwijl andere diensten vragen om verschil-

Het uitdrukken van de waarde van ecosysteemdiensten in kwantificeerbare

lende ruimtelijke structuren. Van belang is dus om meerdere diensten mee

termen is een aantrekkelijke manier om de kosten en baten van natuur en

te nemen in planning en besluitvorming over onze leefomgeving en deze

landschap te vergelijken met andere kosten en baten, waardoor ze een

met elkaar af te stemmen. Hierbij moet niet alleen worden gekeken naar

gelijkwaardigere partner worden in besluitvorming. Maar ook is er het

bekende ecosysteemdiensten, maar ook minder bekende zoals plaagregu-

besef dat het uitdrukken in geld slechts een deel van de waarde laat zien.

latie en bestuiving. Een checklist van ecosysteemdiensten kan helpen om

Natuur en landschap hebben ook intrinsieke waarden, zoals culturele iden-

alle diensten in acht te nemen. Het kan helpen om in kaart te brengen

titeit. De economische waarde is slechts een hulpmiddel, geen doel op zich.

welke ecosysteemdiensten al aanwezig zijn in een gebied, welke juist worden gemist en welke mogelijk zijn. De checklist kan ook helpen met het

Een veel gehoorde kritiek op het concept van ecosysteemdiensten is dat

maken van keuzes voor combinaties van specifieke ecosysteemdiensten.

het niets nieuws is en dat het concept allang gebruikt wordt. Het idee dat de natuur diensten levert aan de mens is ook niet nieuw. De mens is altijd

Het concept legt de relatie tussen onze natuurlijke omgeving en de sociaal-

afhankelijk geweest van de natuur en het is daarom ook niet verwonderlijk

culturele en economische waarden in onze samenleving, met datgene wat

dat ecosysteemdiensten altijd deel hebben uitgemaakt van onze geplande

wij belangrijk vinden. Hierdoor biedt het concept de mogelijkheid om alle

of ongeplande leefomgeving. De afgelopen decennia is echter duidelijk

betrokkenen te betrekken in planvorming. Op wie hebben veranderingen

geworden dat de manier waarop wij ingrijpen in onze omgeving een grote

in ecosysteemdiensten een effect? Wie heeft er baat bij de ecosysteem-

invloed heeft op ecosystemen en hun vermogen om ecosysteemdiensten

diensten en wie draagt de kosten voor het behoud van ecosysteemdien-

te leveren. Waar het vaak misging, en nog steeds misgaat, is dat we vaak

sten? Dit biedt niet alleen kans om nieuwe relaties te leggen tussen natuur

maar naar één ecosysteemdienst kijken en deze ‘optimaliseren’, terwijl we

en landschap en zijn gebruikers, maar ook tussen betrokken gebruikers.

de andere diensten uit het oog verliezen. Het verhogen van de voedselpro-

Zo kunnen nieuwe allianties en financieringsmogelijkheden ontstaan

ductie in de afgelopen eeuw ging ten koste van andere ecosysteemdien-

voor natuur en landschap. De voordelen van natuur en landschap, ons

sten. Met als gevolg dat ecosystemen niet meer in staat waren om diensten

groen kapitaal, kunnen duidelijk worden gemaakt voor betrokkenen en

te leveren voor ons welzijn.

hen helpen keuzes te maken. De kennis van ecosysteemdiensten biedt de

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

THEMA Beleid

Een voorbeeld van een checklist met ecosysteemdiensten

De directe omgeving van Freiburg biedtÂ diensten alsÂ habitat, esthetica, recreatie en toerisme en hetÂ verbouwen van voedsel zoals druiven

mogelijkheid om landschappen beter aan te laten sluiten bij de wensen van gebruikers. Wanneer duidelijk is welke waarden betrokkenen belangrijk vinden en welke ecosysteemdiensten de voorkeur hebben, kan de kennis van ecosysteemdiensten worden ingezet om een ruimtelijke structuur te ontwikkelen die deze waarden oplevert met behoud van ecologische waarden.

De kracht van integraliteit Ecosysteemdiensten kunnen een hulpmiddel zijn om betrokkenen te helpen de best mogelijke oplossing voor problemen en veranderingen te ontwikkelen. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van alternatieven met verschillende ecosysteemdiensten of met verschillende ruimtelijke structuren die dezelfde diensten leveren. Het concept ecosysteemdiensten kan helpen duurzaam gebruik te maken van de natuurlijke omgeving terwijl ook rekening wordt gehouden met de wensen van gebruikers. De kracht van het concept zit in het koppelen van ecologische, sociaal-culturele en economische waarden, wat zorgt voor een meer integrale benadering van veranderingen in het landschap. Er bestaat al veel kennis over ecosysteemdiensten zowel in theorie als in praktijk. De kunst is nu om door samenwerking van verschillende disciplines deze kennis integraal toe te passen in de praktijk. Ing Marjo van Lierop is landschapsarchitect bij SAB in Arnhem. Onlangs heeft zij haar masteropleiding Landscape Architecture aan Wageningen Universiteit afgerond met een thesis over ecosysteemdiensten in landschapsarchitectuur.

Gevelgroen helpt bij luchtzuivering en lokale klimaatbeheersing in de stad, maar biedt ook habitat voor dieren en de esthetica van de seizoenen voor inwoners.

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Succesvol stedelijk groen vraagt om doordacht ontwerp

Groen in de woonomgeving MichaĂŤl Meijer

De aandacht voor het belang van groen in de stad houdt al geruime tijd aan. Vele publicaties en nieuwsberichten melden dat groen in de woonomgeving bijdraagt aan gezondheid, klimaatbestendigheid en de vitaliteit van wijken. Een groen gebouw of ontwerp is echter niet vanzelfsprekend een duurzame verbetering van de stad. Op welke manier verbetert groen de stad en hoe pas je groen toe in een duurzaam ontwerp?

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

THEMA ontwerp

Foto Roel de Vringer

Foto Haver Droeze

De binnenhof van Weltevreden boven de parkeerkelder is gedimensioneerd op vrachtverkeer zoals hulpdiensten en verhuisautoâ&#x20AC;&#x2122;s. De bevestigingen van buitenruimte-elementen op dakconstructies zijn kwetsbaar. Daarom staan de plantenbakken en de speeltoestellen constructief volledig los van het dek. Ontwerp en besteksuitwerking: Adviesbureau Haver Droeze.

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Foto A.Q. Ubbels

Architectenbureau STAR won met haar project O’ Mighty Green, waar deze fotobewerkingen deel van uit maken, één van de drie vermeldingen (Mention) op het Internationale Architectuur Festival EME3 in Barcelona.

De Korte Houtstraat in Haarlem was een achterbuurt maar is nu, mede dankzij het vele groen een prettige verblijfplaats geworden.

andschapsarchitecten, hoveniers en kwekers benadrukken samen met

dit inderdaad het geval is, zal hij ook pal staan voor de instandhouding

hun belangenverenigingen het nut van groen in de woonomgeving. Zij

van dit groen. In oude binnensteden van bijvoorbeeld Utrecht en Haarlem

worden daar in gesteund door resultaten van onderzoek. Grote gemeenten

vind je prachtige voorbeelden van huizen waar de bewoners de gevel

zoals Rotterdam en Den Haag stimuleren de aanleg van groen met beleid en

en een deel van de stoep opsieren met geveltuinen. Aan deze positieve

subsidies. De technische mogelijkheden - en daarmee de betaalbaarheid - voor de aanleg van bijvoorbeeld daken gevelgroen hebben een grote vlucht genomen. In de boekhandel vind je boeken over eco-design, green architecture, urban agriculture en zelfs guerrilla gardening die aansprekende of ludieke voorbeelden geven van de vergroening van de stad. Wat maakt een groen ontwerp een duurzaam ontwerp? De toevoeging van groen betekent niet automatisch een verbetering van de stad of een effectieve inzet van schaarse ruimte en middelen. Zo lijkt de toevoeging van groen aan gevels soms niets meer dan mode te zijn of zelfs een middel om een nieuw gebouw als duurzaam aan te kunnen prijzen (greenwashing). Architectenbureau STAR uit Rotterdam drijft met het project O’ Mighty Green met onder andere een fotobewerking van een Eco-kerncentrale en het Eco-Pantheon

vorm van toe-eigening van de openbare ruimte

Een aantrekkelijke en bruikbare groene buitenruimte krijgt veel meer aandacht van gebruikers dan de grauwe versteende gebieden die je helaas nog vaak tegenkomt in de stad.

de spot met deze groene trend in de architectuur. Bij

is geen architect te pas gekomen, maar enkel de gemeente die dit gebruik oogluikend toestaat en daarmee ruimte laat voor spontaniteit in de stad. In dit geval is de instandhouding van het groen gewaarborgd omdat de bewoners het zelf hebben aangelegd en er de verantwoording voor nemen. Wanneer men groen planmatig ontwerpt en aanlegt, is het belangrijk dat de omwonenden en gebruikers goede uitleg krijgen van de plannen, dat ze er op kunnen reageren en zich zo betrokken voelen bij het groen in hun buitenruimte. Dit helpt om verloedering tegen te gaan. Een aantrekkelijke en bruikbare groene buitenruimte krijgt veel meer aandacht van gebruikers dan de grauwe versteende gebieden die je helaas nog vaak tegenkomt in de stad. Een mooi voorbeeld van de aanpak van een

een gedegen groene inrichting van de stad gaat het om meer dan gevel-

dergelijke steenwoestijn is te vinden in de Utrechtse wijk Lunetten, waar

groen. Een groen ontwerp staat ten dienste van de gebruiker, komt voort

de gemeente een initiatief van de bewoners van appartementencomplex

uit een visie op de vitaliteit van de stad, verbindt belangen en functies, past

Coppelwethe ondersteunde vanuit het leefbaarheidsbudget. Het resultaat

de juiste materialen toe en is duurzaam in stand te houden.

is een aantrekkelijke buitenruimte voor bewoners en omwonenden. In de inbreidingslocatie Weltevreden aan de Kersenbaan in Amersfoort is

Mens en leefomgeving

een mooi voorbeeld van stedelijk groen bovenop een parkeerkelder. Het pri-

De eerste vraag die centraal staat bij het ontwerp van stedelijk groen is of

vate terrein tussen de woningen functioneert als publiek domein en vormt zo

de stedeling er gebruik van gaat maken, of hij er ‘wat aan heeft’. Wanneer

een toevoeging aan de buurtgroenstructuur. De buitenruimte is zo ontwor-

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

THEMA

Haver Droeze

ontwerp

Rechts: Studie naar landschapstypen en recreatie rond Amersfoort. Dit gevarieerde pallet landschappen kan met een goed geplande route (rode lijn) optimaal beleefd worden. Het Spoor- Eem- en Isseltpad (gele lijn) door het Soesterkwartier verbindt de stad met bestaande routes in het Nationaal Landschap (blauw). Bronnen: Topografische kaart Nederland en Google maps, bewerking Adviesbureau Haver Droeze.

pen dat er ook echt ‘geleefd’ kan worden. Naast het groen zorgen banken,

natuur en recreatie hun plaats nabij de stad behouden. De toepassing van

speelelementen en pergola’s voor een bruikbare, besloten haast intieme

groen maakt de compacte stad leefbaar, vitaler en aantrekkelijker. Zo zou

ruimte waar zowel jonge als oudere bewoners veel gebruik van maken.

je kunnen zeggen dat groen in de stad ten dienste staat van het groen buiten de stad. Deze strategie werkt het best als de wijken, parken, pleinen

Visie

en tuinen van de stad met paden en robuuste groen- en waterstructuren

Een visie op de ontwikkeling van de stad in samenhang met de omgeving

aan elkaar en aan het buitengebied gekoppeld zijn. Dit geeft de stedeling

is belangrijk voor een nuttige toepassing van groen in de stad. Compacte

de mogelijkheid om het buitengebied gemakkelijk te bereiken, Het trekt

steden blijken op aspecten zoals vervoer en CO2-uitstoot, het meest duur-

natuur(beleving) de stad in en biedt vooral veel aangename verblijfsruimte

zaam te zijn. Compacte steden voorkomen ook dat er een groot beslag

in de stad.

wordt gelegd op het buitengebied zodat (groene) functies als landbouw,

Een groen ontwerp legt verbindingen en integreert groen in het stedelijke weefsel. Landschappelijk en cultuurhistorisch onderzoek kan hiervoor een

Een andere maatregel voor de infiltratie van hemelwater, die tevens een groener beeld geeft, is de toepassing van halfopen verharding. Ontwerp en besteksuitwerking Adviesbureau Haver Droeze.

goede basis voor zijn. Vanuit een studie naar de landschapstypen rond Amersfoort is een voorstel gedaan voor een nieuwe recreatieve route die de verbinding tussen stad en land legt op basis van landschapsbeleving. Een concrete uitwerking van de verbinding tussen stad en land is te vinden rond het Soesterkwartier in Amersfoort. (zie ook GB&W 4-2010, artikel ‘Het wordt groen achter het spoor’). Vanuit deze woonwijk kwam het initiatief om een wandelpad door de wijk aan te leggen. Het initiatief kreeg steun van de gemeente, het waterschap en de woningbouwvereniging en resulteerde in de realisatie van het Spoor- Eem- en Isseltpad.

Verbind belangen, combineer functies Groen biedt een oplossing voor tal van stedelijke problemen. Denk aan het infiltreren, vasthouden en bergen van water of aan schaduw door beplanting en verdamping van water tegen stedelijke hitte. In welke vorm je dit groen aanlegt in de stad hangt steeds af van de beoogde ontwikkeling en Foto Haver Droeze

van de locatie. Met een integrale planvorming zijn belangen en functies te combineren waardoor ook de meervoudige voordelen van groen in de stad tot hun recht kunnen komen. Vanuit een samenhangende en ambitieuze visie zijn de beschikbare middelen ook efficiënter en effectiever in te zetGezond Bouwen & Wonen 2-2011

THEMA

Foto’s: Bewonerscommissie Coppelwethe

ontwerp

Het stenige plein bij appartementencomplex Coppelwethe in Utrecht voor en na de aanleg van het groen in 2010

ten. Een helder betoog hiervoor staat in het boek ‘Het nieuwe maaiveld.

realisatie en materialisatie. Het gebruik van de juiste, doorgaans inheemse,

Bouwstenen voor de verticale stad’ (Blauwdruk 2011) van landschaps

beplanting garandeert niet alleen de groei maar ook de ecologische

architect Jeroen de Vries. In zijn boek laat hij met tal van voorbeelden zien

waarde van het groen. Een goede uitvoering en materialisatie garanderen

hoe de compacte stad door meervoudig ruimtegebruik ook zeer leefbaar

de instandhouding op lange termijn. Vraag je als ontwerper vanaf het

en groen kan zijn.

begin af hoe het groen zou functioneren als er voor lange tijd slechts

Een praktisch voorbeeld van het combineren van belangen en functies

weinig middelen voor onderhoud beschikbaar zouden zijn. Bezuinigende

is te vinden in de nieuwe woonwijk Dolderse Duinen in Den Dolder. De

overheden proberen momenteel het beheer van openbaar groen al aan

wijk is gebouwd op oude voetbalvelden aan de rand van het dorp, tegen

bewoners over te laten, wat, zeker op de lange termijn, zeer wisselende

de bossen van het Utrechts Landschap aan. Een eis aan het ontwerp was

resultaten geeft. Met een integraal ontwerp waarbij naast de vormgeving

dat al het hemelwater binnen het plangebied geborgen en geïnfiltreerd

ook de plantkeuze, aanleg en beheer in overleg met de groenvoorziener

moet worden. In dit soort ‘open’ eisen liggen kansen voor ontwerpers.

besproken wordt, is veel geld te besparen zonder aan beeldkwaliteit in te

De standaard oplossing is het aanleggen van een infiltratieriool onder

boeten. Als stelregel voor een duurzaam ontwerp geldt dat hoe dichter

de wegen. In het ontwerp voor Dolderse Duinen is juist voorgesteld het

de processen uit de natuur benaderd worden (biomimicry) hoe goedkoper

hemelwater aan de oppervlakte af te voeren naar een infiltratievijver in een

en milieuvriendelijker het ontwerp is. Wanneer met geavanceerde gevel

open ruimte in de bosrand. De aanleg van de vijver inclusief de verdichting

begroeiing lelijke blinde muren op zijn te fleuren, iets wat de leefbaarheid

van de bodem en de aankleding er omheen kon ruimschoots gefinancierd

in wijken sterk kan verbeteren en gebruiksduur van gebouwen met jaren

worden uit de besparing op het infiltratieriool. Het resultaat geeft beleef-

kan verlengen, moet je dat natuurlijk doen.

baar water in een gevarieerdere bosrand, sterk verhoogde ecologische

Groen ontwerp vraagt vooral dat de vormgever kansen benut en voor-

waarden, verminderd materiaalgebruik en per saldo een besparing op de

waarden schept zodat een gebied ook op lange termijn goed kan blijven

aanleg van het hemelwaterriool.

functioneren. Kennis van ruimtelijke systemen en natuurlijke kringlopen en draagvlak van gebruikers zijn daarbij essentieel.

Materiaalgebruik en beheer De duurzame instandhouding van stedelijk groen zit naast een goed ontwerp en de betrokkenheid van bewoners vooral in de betaalbaarheid van het beheer. Dat laatste wordt grotendeels bepaald door de juiste

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Michaël Meijer werkt als landschapsontwerper en planoloog bij Adviesbureau Haver Droeze in Amersfoort en als docent urban planning and design aan Hogeschool Rotterdam. Daarnaast is hij de secretaris van de BNSP | NVTL werkgroep Duurzame Stedelijke Ontwikkeling.

Column Martin Dubbeling

Harmonious With Nature

et is zeer de moeite waard om rond te dwalen door Chinese steden. Ik ben net terug van een derde bezoek aan dit land en ik ben nog dieper onder de indruk geraakt van de omvang en het tempo

waarin steden uit de grond worden gestampt. Het staat in geen vergelijk met stadsontwikkeling in

Europa, laat staan in Nederland. Na het vanzelfsprekende bezoek aan Shanghai denk je dat de rest van China wel meevalt, maar dan kom je in de miljoenen steden zoals Suzhou, Nanjing en Wuhan die elk meer inwoners hebben dan onze Randstad en dan heb je nog maar een heel klein stukje van verstedelijkt China gezien. Al deze steden hebben schitterende maquettes en audiovisuele presentaties met verlokkelijke vergezichten, visionaire beelden en ronkende teksten. Wat bijblijft is dat over alles is nagedacht en dat duurzaamheid zonder uitzondering een leidend thema is. Vooral de term ‘Harmonious With Nature’ valt opvallend veel. Dit staat in schril contrast met wat je buiten ziet en ervaart, maar het lijkt wel of mijn Chinese collega’s groen en natuur in de stad steeds meer serieus nemen. Niet alleen het tempo en de

Het zou mij helemaal niets verbazen wanneer China zich in de nabije toekomst als een gidsland voor Europa en de rest van de wereld zal gaan ontwikkelen.

angstaanjagende omvang van de bouwproductie valt op, ook het vermogen om plannen en ambities tussentijds bij te stellen maken indruk. In Nederland ligt de bouwproductie nagenoeg stil, op enkele laat gestarte grote bouwprojecten na. Projecten gekoppeld aan herstructurering van infrastructuur, zoals het verdiept aanleggen van het spoor in Delft en de A2 in Maastricht, gaan vast door volgens vooropgezet plan. In Chinese steden zie je dat de planvorming net zo snel wijzigt als dat er gebouwd wordt. De honger naar kennis is enorm, het lerend vermogen van mijn Chinese collega’s is bewonderenswaardig. De Wereldtentoonstelling in Shanghai in 2010 met het motto ‘Better City - Better Life’ heeft heel veel invloed gehad op de stadsplanning in China. Ik ben ervan overtuigd dat door het enorme tempo waarin steden zich ontwikkelen en waarin kennis wordt ontwikkeld, de Chinese steden steeds beter en steeds duurzamer worden. Het zou mij helemaal niets verbazen wanneer China in de nabije toekomst zich op dit gebied als een gidsland voor Europa en de rest van de wereld zal gaan ontwikkelen. Thema’s als Low Carbon Cities, Climate Change Challenge, Reliable, Safe, Risk-Free Cities, Ecological Spatial Systems en Harmonious With Nature worden in China buitengewoon serieus genomen. Op het oog lijkt het of alle steden in China een eigen en onafhankelijke ontwikkeling doormaken. Niets is minder waar. We kunnen zondermeer spreken van het in zeer hoog tempo verstedelijken van de strook tussen Shanghai, Hangzhou en Wuhan en het ruim 1.500 kilometer noordelijk gelegen Beijing en Tianjin. Dit is een vorm van stadsontwikkeling waar we ons nauwelijks iets bij kunnen voorstellen. Getallen doen er even niet toe, maar de kwantitatieve en kwalitatieve doelen zijn dan ook van een heel andere orde dan Utrecht 2030 of Amsterdam 2040. Het gaat hierbij overigens niet om alleen uitbreidingsgebieden in hele hoge dichtheden, maar ook om rigoureuze stadsvernieuwingsoperaties waarin bestaande stadsdelen worden gesloopt en de inwoners naar nieuwe uitleggebieden worden verplaatst. Het valt op dat de Chinese steden in een hoge mate van stedelijkheid worden gebouwd. Hoge dichtheden gaan samen met multifunctionaliteit en hoogwaardig openbaar vervoer. Sommige steden leveren elk jaar (!) een compleet nieuwe metrolijn op. Ook de creatieve economie komt heel erg sterk op. Je ziet dat in de bestaande stedelijke gebieden voormalige fabrieken en leegstaande kantoren heel snel nieuwe functies krijgen. Je ziet ook voorbeelden van hergebruik en tijdelijk gebruik. Feitelijk is alles tijdelijk in Chinese steden. Parken en stedelijke ruimtes in Chinese steden zijn groots en meeslepend. Afwisselend ruim opgezet en zeer compact ingericht voor jong en oud maar bovenal buitengewoon intensief gebruikt. Je ziet rijen met fitness toestellen en groepen ritmisch bewegende en dansende ouderen. Vooral boulevards langs rivieren trekken drommen flanerende mensen. Ook hier treedt een zekere mate van schaalvergroting op.

Ir. Martin Dubbeling is stedenbouwkundige en adviseur duurzame stedelijke ontwikkeling. Hij is werkzaam bij SAB in Arnhem en hij is (mede) voorzitter van de BNSP+NVTL Werkgroep Duurzame Stedelijke Ontwikkeling en een van de auteurs van het voorbeeldenboek ‘Duurzame Stedenbouw, The Next Step, Perspectieven en voorbeelden’.

De hoge mate van stedelijkheid legt een grote druk op de openbare ruimte. Groengebieden, parken, pleinen worden steeds groter en het belang om te voorzien in groene leefomgeving wordt steeds meer serieus genomen. Voor een nieuw aan te leggen parkje van zo’n 50 tot 60 vierkante kilometer (!) in een beetje snel groeiende megastad schrikt men er niet voor terug om zo’n 30.000 à 40.000 huishoudens uit te plaatsen. Yes, Harmonious With Nature. Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

â&#x20AC;&#x2DC;Als er een betere oplossing te vinden is, dan heeft de natuur deze ongetwijfeld al gevonden.â&#x20AC;&#x2122; Aristoteles

Biobased architectuur

Foto Gregory Burgess Architects

Daan Bruggink

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Techniek

Onlangs is bekend geworden dat de overheid van Nederland een topland wil maken op de gebieden van drie duurzame technologieën: windenergie, zonnepanelen en de biobased economy. Biobased betekent een transitie van een op aardolie gebaseerde economie naar een economie gebaseerd op plantaardig materiaal, zoals restmateriaal van de landbouw, maar denk ook aan algen, wieren, plantaardige oliën, enz. Ook in de bouwwereld wordt de natuur vaak als basis gebruikt. Biobased in de bouwwereld is op drie vlakken te onderscheiden: vorminspiratie, biomimetica en materialisering.

Vorminspiratie De natuurlijke evolutie zoekt altijd naar de meest praktische oplossingen en is tegelijkertijd een briljant ontwerper. In esthetisch opzicht zijn er in de natuur talrijke vormen en structuren te vinden die een plezier zijn voor het oog. Beroemde architecten hebben veel van deze vormen in hun ontwerpen verwerkt. Iedereen kent de schelpvormige daken van het Sydney Opera House van de Deense architect Jørn Utzen. Ook Antoni Gaudí keek veelvuldig naar de natuur voor inspiratie. Hij leende maten, hoeken en vormen uit de natuur waardoor sommige delen van zijn ontwerpen sterk lijken op elementen uit de natuurlijke omgeving. Zo wordt het gewelf van de Sagrada Família basiliek bijvoorbeeld ondersteund door een woud van boomachtige betonnen zuilen. De natuur kan ook wat minder direct als bron van inspiratie gelden. Een mooi voorbeeld hiervan is het Uluru Kata-Tjuta Cultural Centre van Gregory Burgess Architects in de Northern Territory in Australië. Het gebouw is ontworpen als uitdrukking van de Aboriginal cultuur. Deze wordt gekenmerkt door een levenswijze waarin harmonie met de natuur centraal staat. Deze harmonie is terug te zien in het ontwerp. Door het gebruik van vormen uit de Aboriginal kunst en het in ruime mate toepassen van duurzame materialen gaat het gebouw volledig op in zijn natuurlijke omgeving.

Uluru Kata-Tjuta

Sydney Opera

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Waarschijnlijk zullen de komende jaren duurzame materialen uit de natuur en natuurlijke restproducten uit de landbouw op steeds grotere schaal gebruikt worden.

Biomimetica: The Spire

Biomimetica

Materialisering

De natuur heeft gedurende duizenden jaren van evolutie steeds effec-

Waarschijnlijk zullen de komende jaren duurzame materialen uit de natuur

tiever en economischer leren bouwen. Daarbij bepaalt de functie van

en natuurlijke restproducten uit de landbouw op steeds grotere schaal

een organisme de ‘uitvoering’, net zoals de functionele eisen aan een

gebruikt worden. Er zijn in principe twee manieren om tot biobased

gebouw de vorm en werking van de architectuur (zouden moeten) aan-

bouwmateriaal te komen: rechtstreeks uit de natuur of via een scheikun-

sturen. Omdat alleen de meest optimale en efficiënte vorm in de natuur

dig proces. Veel materialen die uitermate geschikt zijn om gebruikt te

overleeft, kunnen er technieken, structuren en mechanismen gevonden

worden in de architectuur komen op een duurzame manier uit de natuur.

worden die leiden tot materiaal- en energiebesparing.

Hout is uiteraard een veel gebruikt en zeer praktisch natuurlijk materiaal

Soms stuit de architect tijdens het ontwerpen op technische beperkingen,

mits het op een duurzame manier gewonnen wordt. Bamboe is een

het is goed mogelijk dat de evolutie van de natuur daar al een oplossing

natuurlijk materiaal dat enigszins ondergewaardeerd wordt. Het is gemak-

voor heeft gevonden.

kelijk op grote schaal te verbouwen en te kappen want het groeit zeer

Santiago Calatrava keek bij het ontwerpen van The Chicago Spire naar de

snel (het wordt daarom ook wel ‘bovengrondse CO2-opslag’ genoemd).

gedraaide vorm van Nautilusschelpen. Hoge, rechthoekige wolkenkrab-

Constructief gezien is het zeer bruikbaar vanwege de sterkte en buigzaam-

bers kunnen door de werking van de wind gaan zwaaien. De gedraaide

heid. Een ander voorbeeld zijn de vele plantaardige vezels, zoals die bij-

vorm die Calatrava inspireerde biedt niet alleen meer structurele stevig-

voorbeeld in hennep. In de tijd van de VOC waren hennepvezels onmisbaar

heid maar zorgt er ook voor dat de wind langs het gebouw geleid wordt

voor de scheepvaart (canvas komt van het woord cannabis).

zoals het stromende water langs de schelp vloeit. En dat resulteert in een

Er zijn ook allerlei methodes om via scheikundige processen zeer bruik-

lagere winddruk op het 610 meter hoge bouwwerk. Overigens is het

bare biobased varianten van veelgebruikte bouwmaterialen te fabriceren.

door de economische recessie niet zeker dat The Spire gebouwd gaat

Recyclede natuurlijke materialen of restproducten uit de landbouw dienen

worden.

daarbij vaak als grondstoffen. Zo zijn er natuurvezelcomposieten voor het bekleden van de gevel of als onderlaag op het dak. In schuimbeton wordt

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Techniek

Materialisering: Houtbouw woonhuis

het cement deels vervangen door natuurlijke eiwitten. Ook worden er

In een ideaal biobased ontwerp worden vorminspiratie, biobased bouwma-

biobased polymeren ontwikkeld die schadelijke plastics kunnen vervan-

teriaal en biomimetische technieken gecombineerd. Tijdens het ontwerp-

gen en zijn er geleidende polymeren die gebruikt kunnen worden voor

proces vindt er een constante wisselwerking plaats tussen vorminspiratie

het elektriciteitsnetwerk in plaats van metalen zoals bijvoorbeeld koper.

en materiaalkeuze. Sommige materialen lenen zich beter voor bepaalde

Uit het feit dat Biofoam de Nederlandse bouwprijs gewonnen heeft, valt

vormen en andersom. De invloed van biomimetica ligt meer parallel aan

duidelijk af te leiden dat er grote interesse is voor dergelijke â&#x20AC;&#x2DC;scheikundigeâ&#x20AC;&#x2122;

het proces in die zin dat het in alle fasen van een bouwproject van invloed

biobased materialen.

kan zijn. Vanaf de eerst schetsen kan de architect kijken naar natuurlijke

Schematische weergave van de wisselwerking tussen vorminspiratie, biomimetica en materialisering gedurende het gehele bouwproces.

geĂŤvolueerde technieken maar ook in latere fasen kunnen mechanismen uit de natuur van nut zijn bij het oplossen van problemen in materiaal en uitvoering. Het staat vast dat biobased architectuur een grote toekomst heeft gezien groeiende aandacht voor milieuproblematiek. De biobased materialen en technieken zijn er, ze moeten alleen op grotere schaal gebruikt gaan worden. De uitdaging ligt dus vooral in het mainstream maken van deze aanpak en mensen ervan te overtuigen dat biobased architectuur op geen enkele wijze onderdoet voor de traditionele benadering, maar wel resulteert in een gezondere en meer duurzame leefomgeving. Ir. Daan Bruggink is werkzaam bij ORGA architect

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Column Chris Zijdeveld

Groen

roen is een verwarrend begrip, vooral in politieke zin. In het ene land zijn groene partijen voor een vooruitstrevend milieubeleid; in een ander land steunen ze een neoliberale politiek en het

zenden van militairen naar Afghanistan. Ik zal dus niet proberen om iets als groene politiek uit te diepen om te voorkomen dat ik me groen en geel erger. Wie zich vol verbazing afvraagt hoe hij zijn extreem vervuilende vliegreis ‘groen kan maken’ door een paar euro over te maken naar een vaag doel, valt waarschijnlijk ten prooi aan dezelfde verwarring als degene die een reclame hoort waar een overmaatse auto van het type SUV als groen wordt aangeprezen, omdat de aandrijflijn wat zuiniger is dan gebruikelijk voor auto’s van eigenaren met een overgecompenseerd minderwaardigheidscomplex. Overigens is het begrip groen milieubeleid ook multi-interpretabel sinds een nieuwbouwwijk als groen in de markt kan worden gezet en gehouden, terwijl de in het vooruitzicht gestelde tramlijn er waarschijnlijk nooit zal komen en de wegen naar het stadscentrum veranderd zijn in brede asfaltrivieren waarover stinkende dieselbussen rijden. Kortom er is te veel ‘camouflagegroen’, dat noodzaakt tot onverhuld formuleren. Geïnspireerd door de eerder genoemde SUV moeten we vaststellen dat de verontreiniging door autoverplaatsingen door bedrijven doorgaans grotelijks onderschat wordt. Dat begint met de keuze voor de vestigingsplaats. Bedrijven met een vestiging op een ‘zichtlocatie’ langs een rijksweg moeten dus met enig wantrouwen worden bezien. Ook of juist als ze zichzelf groene etiketjes opplakken. Dat wantrouwen wordt minder als hun locatie goed met openbaar vervoer bereikbaar is. Het wordt veel minder als hun gebouw meerdere etages telt en niet als een platte pannenkoek is ‘vormgegeven’. En het verdwijnt helemaal als hun vertegenwoordigers zich verplaatsen in auto’s van het type Smart of Fiat 500. Dat mogen dan best luxueus uitgevoerde cabrio-uitvoeringen zijn, maar dikke statusmerken zijn uit den boze. Want het A-label dat daarop kan zitten is gewoon misleidend, ik zal daar later nog wel eens op terug komen.

De mooiste bijdrage aan een groen bedrijf is een tramhalte of een station voor de deur.

Bij het Energie Onderzoek Centrum Nederland in Petten is het al vele jaren mogelijk om bij aankomst op het werk te douchen en om te kleden. Niet omdat hun medewerkers vies zouden zijn, maar om forensenverkeer per fiets te bevorderen. Dergelijke douches, gecombineerd met een fietsenstalling en opbergmogelijkheden voor regenkleding, zijn een bijdrage aan een groene bedrijfsvoering die doorgaans over het hoofd wordt gezien of met lacherigheid wordt afgedaan. Parkeerplaatsen bij bedrijven zijn ook een aardige indicatie voor de groene inborst van de leiding. Zwart asfalt laat regenwater meteen naar de riolering afvloeien en verhoogt de polderbelasting of draagt bij aan overstroming. In de zomer absorbeert het alle zonnewarmte en draagt de parkeerplaats een grote steen bij aan het ‘urban heat island’. Voor parkeerplaatsen geldt: hoe beter waterdoorlatend en hoe kleiner hoe beter. De mooiste bijdrage aan een groen bedrijf is een tramhalte of een station voor de deur. Een groen dak op het bedrijf voorkomt diezelfde snelle afloop van regenwater als op die asfalt parkeerplaats. En als het warmer wordt, kan een deel van het vastgehouden water verdampen, zodat dit samen met de beschermende planten op het dak opwarming van de etages onder het dak kan voorkomen. Ook dat is weinig bekend. Een architect ontwierp ooit een theater met een groot begroeid plat dak. Een zogenaamde kostendeskundige bezuinigde tijdens de bouw het begroeide dak weg en moest op het laatste moment extra koeling installeren om zomerse oververhitting te voorkomen. Hier was dus het groen zowel letterlijk als figuurlijk verdwenen. Heeft u er wel eens aan gedacht dat goed gekozen loofbomen aan de zuidkant van een gebouw automatisch de ongewenste warmte van de zomerzon kunnen buiten houden, terwijl ze de in de winter gewenste zonnestraling vrij toegang geven? Dat kan zo misschien zelfs een energie verslindende koeling voorkomen. Het loont vaak echt om groen te denken! Het zal u duidelijk zijn dat ik dit echte groene denken en handelen veel hoger waardeer dan een door het zoveelste simplistische verbond uitgereikt label. Soms vertelt dit label niet meer dan dat alle vereiste formulieren op de juiste plaats in de juiste ordner en zelfs in de juiste kast waren opgeborgen. Zoiets als

Ir. Chris Zijdeveld vervulde en vervult meerdere bestuursfuncties die hebben te maken met milieu energiebesparing en duurzaamheid. Hij is directeur van Bureau Duurzame Toekomst.

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

ISO gecertificeerd dus. Laat u niet in die formulierenkast opsluiten, maar denk na. Iedereen kan creatief nadenken. Een groen hart en wat navragen en naslaan kunnen veel meer bereiken dan ingevulde formulieren of een sticker naast de deur.

visie

Afbeelding 1. Kaart van de Ring van Holland.

Humaan-ecologische ruimtelijke planning, een duurzame integrale oplossing voor wonen, werken en recreĂŤren

De Ring van Holland Juri Czabanowski en Peter Schmid

Een groep van architecten en een architectuurhistoricus van de Nederlandse Vereniging Integrale Bio-logische Architectuur (VIBA) in Den Bosch ontwikkelde voorstellen voor toekomstige stedenbouwkundige en planologische concepten volgens de Methode Holistische Participatie (MHP).

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Dit artikel is het tweede van de reeks ‘Bouwen met voorzorg’. Deze reeks is gebaseerd op de resultaten van een twee jaar durende studie van de werkgroep ‘VIBAvisie’, waaraan de auteurs deelnamen. De werkgroep nam in die periode aan 2 prijsvragen deel: ‘Duurzaam Almere’ en ‘Zo wil ik wonen’. In dit en het volgende nummer wordt aan de hand hiervan geïllustreerd hoe de VIBA-visie in ontwerpen is vertaald. In GB&W 2011-4 komt ‘bouwen voor de toekomst’ aan de orde, met handreikingen om aan de slag te kunnen.

Afbeelding 2. VIBAuitgangspunten voor humaan en ecologisch bouwen. In hoeken de vier elementen Bodem, Water, Atmosfeer en Energie.

ecennia reeds streeft de VIBA naar het realiseren van humaanecologisch bouwen. Dat wil zeggen bouwen dat zowel de integratie

van de gezondheid van de bewoners als het behoud van de vitaliteit van het milieu centraal stelt. Hoe dit functioneert is op de permanente tentoonstelling VIBA-EXPO, die wereldwijd als een van de grootste in zijn soort geldt, te zien. Hier worden gezonde én milieuvriendelijke materialen en dienstverleningen getoond. Enkele van de VIBA-architecten werkten de laatste twee jaren samen om het beoogde streefdoel volgens de laatste stand van zaken in kaart te brengen en aan de hand van illustraties praktijkgerichte mogelijkheden aan te reiken.

Concrete aanleiding In Nederland wordt duurzame ontwikkeling opnieuw op de politieke agenda gezet. Naast energiebesparing moet het cradle to cradle-(C2C)principe een grotere rol spelen. Verder worden concepten gezocht die passen bij een stijgende zeespiegel, zodat bewoning in de lage landen (Nederland) mogelijk blijft. Concreet worden meerdere prijsvragen uitgeschreven zoals een duurzame uitbreiding van groeistad Almere. Almere en omgeving ligt 2 tot 4 meter onder Nieuw Amsterdam Peil (NAP). Voor VIBA-architecten is deze situatie aanleiding om aan de hand van de basis van de 16 VIBA-pictogrammen (zie afbeelding 2) oplossingsmogelijkheden te concipiëren.

Werkmethode Om van alle deelnemers geaccepteerde oplossingen voor de complexe opgave te bereiken, werd volgens de reeds eerder beproefde Methode Holistische Participatie (MHP) gewerkt. Drie kleine werkgroepen hebben zich onderzoekend en ontwerpend in

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Afbeelding 3. Drijvende huizen (‘Almeerder’ aken), Willem Grotenbreg. Afbeelding 4. Drijvende steden, Peter Schmid. Vergelijkbaar met in het Verre Oosten voorkomende ‘Floating Cities’.

visie

Afbeelding 5 (links). Lucht- en modelopname van een bebouwingsvoorstel op het Markermeer. Afbeelding 6 (boven). Lucht- en modelopname van een bebouwingsvoorstel langs de Ring van Holland

Wonen, werken en recreëren worden als een eenheid beschouwd, derhalve dringt het groen en water in de woon, commerciële of industriële en recreatieve zones. In alle woongebieden bevinden zich plaatsen van ontmoeting. Het culturele leven speelt zich af in de buurt van openbaar vervoer: trein- en busstations. Het stedelijk wonen ontwikkelt zich over land en eveneens over water o.a. bij dammen en dijken, maar ook op pijlers en zelfs drijvend zodat het zich aan de stijgende zeespiegel kan aanpassen. Afbeelding 3 en 4 tonen een groep van grotendeels drijvende wooneenheden in een model.

Eetbare modellen De door de VIBA-architecten geconcipieerde voorstellen houden zich bezig met de actuele situatie in het land en zijn, hoewel gebaseerd op beproefde VIBA grondbeginselen, toch verfrissend en vernieuwend. In de modelopeen afwisselend rollenspel met de volgende thema’s bezig gehouden:

name (afbeelding 5 en 6) kan men langs de Ring geordende gebouwen,

• verzorging, ontsluiting en ontlasting van regio en verkeer in samenklank

gebouwcomplexen en gebieden herkennen. Afbeelding 5 toont een wijk

met de natuur;

gelegen aan het Markermeer. Afbeelding 6 laat een indruk van een bebou-

• invulling buurtschap met werkateliers en culturele instellingen;

wing op het land zien, ingebed in functioneel groen.

• ontwerp privé wooneenheden inclusief bouwtechniek en detaillering.

Bij de bouw van de stedelijke modellen werden dezelfde principes toegepast als bij het bouwen in de realiteit: vernieuwbare en hernieuwbare

De synthese

materialen, die na de voltooiing van de modelfoto’s grotendeels opgegeten

Het uitgebreide voorstel wordt gekarakteriseerd door de zogenaamde Ring

konden worden. De reeds in de jaren ‘70 van de 20ste eeuw gepropa-

van Holland (zie pagina 31 afbeelding 1: kaart van de Ring van Holland).

geerde Eatible City (eetbare stad) is hier ten minste op de schaalgrootte van

Deze Ring werkt als een parelketting. Hij verbindt Amsterdam (links) met

een model consequent gerealiseerd. Met dank aan Gabriella Schmid-Pàl

de in de vorige eeuw gestichte stad Almere (rechts) en enige nieuw te

voor hulp bij het beeldmateriaal.

bouwen ‘kernsteden’ en wateroverloopgebieden en plassen in de polder. Hij dient ook als ringweg van het openbare en privé verkeer.

Prof.em. M.A. Dr.h.c. Peter Schmid is o.a. architect en de oprichter van de VIBA. Dr. Juri Czabanowski is architectuur- en kunsthistoricus.

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Hof van Heden Hoogvliet, zestig koop- en huurwoningen rondom een gemeenschappelijke en ecologisch beheerde binnentuin

Op zoek naar de ideale stad

Zeven redenen voor meer groen en blauw Clairette Gitz

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

THEMA interview

Foto’s opMAAT

Het architectenbureau opMAAT uit Delft propageert de toepassingen van meer groen en water in de stad. Directeur en oprichter Hiltrud Pötz wil de verharding in de steden terugdringen en de bewoners meer aarde en water teruggeven. Dat is van belang omdat de helft van alle aardbewoners in de steden woont. De stedenbouw staat

e inrichting van de steden moet anders georganiseerd worden, er is teveel verharding en te weinig water en groen. Dit is een van de

statements die terugkeren in de lezingen van Hiltrud Pötz. De band die zij heeft met ‘de aarde’ is ontstaan in het landschap en de gemeenschap waarin zij opgroeide en speelde. Er werd uit de tuin gegeten, varkens werden geslacht, composthopen in stand gehouden en het bos zorgde voor genoeg hout om warm de winter door te komen. Haar ouderlijk huis bezat

voor de grote uitdaging veilige, gezon-

een houten vakwerkgevel gevuld met leem. Het landschap was een grote

de, leefbare en aantrekkelijke steden

en rust. Ze ging graag naar deze oplaadplekken. ‘Moeder aarde geeft’,

te ontwerpen en in te richten.

speeltuin voor beweging, maar bood ook genoeg ruimte voor bezinning heeft ze toen al ervaren. Hiltrud Pötz had de vrijheid om te spelen waar ze wilde. In de moestuin lagen de verse aardbeien voor het oprapen en in de verse sla proefde ze de kracht van de aarde. Maar de moderne kunststoffen bereikten ook het platteland. Tot haar grote ontzetting werden houten Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

hekken vervangen door plastic exemplaren en dat voelde niet lekker aan.

Hittestress

Kruiden heetten plotseling onkruiden. Alleen de verwarming in het huis

Een ander negatief effect van teveel verharding is dat regenwater niet in

was wel fijn. Haar ouders hebben altijd een klein winkeltje aangehouden,

de bodem kan trekken. Door een tekort aan buffermogelijkheden wordt

met voornamelijk milieuvriendelijke producten en natuurlijke materialen.

hemelwater ook niet opgeslagen en behouden voor hergebruik in tijden

“De aarde heeft een huid”, verkondigt Hiltrud Pötz, “en onnodig asfalt

dat er minder water is. Dit leidt dan tot hittestress doordat bomen en plan-

voelt als een kras, die de huid onnodig kwetst.”

ten, en vijvers, grachten en singels in de stad minder water verdampen. En verdamping zorgt voor verkoeling.

De ideale stad Alles wat zij in haar jeugd beleefde en als goed heeft ervaren, probeert

Energietransitie

Hiltrud Pötz op een eigentijdse manier te vertalen naar een concept van de

Door toename van de wereldbevolking nadert het gebruik van fossiele

ideale stad. Met een meer groen-blauwe stedenbouw kunnen we zeven

brandstof het punt waarop serieuze tekorten ontstaan. De omschakeling

vliegen in één klap slaan, is haar stelling. Dit betreft de onderwerpen bio-

naar duurzame energiebronnen wordt noodzaak. De energie-consume-

diversiteit, watermanagement, hittestress, luchtkwaliteit, grondstoffenver-

rende steden moeten transformeren naar energie-producerende steden.

bruik, sociale betrokkenheid van bewoners en voedseltekorten. De helft van alle mensen op aarde woont in de bestaande steden. Zij moeten

Geur en geluid

ook de mogelijkheid krijgen zich op te laden in de natuur. Er is meer grond

De visie van opMAAT is gericht op de gehele stedelijke leefomgeving. Het

verhard met betonstenen en asfalt dan nodig is, constateert Hiltrud Pötz.

bureau kiest voor het realiseren van een sensitieve en interactieve leefom-

Het is belangrijk dat in de steden stukken aarde worden teruggewonnen.

geving. De zintuiglijke waarneming van de gebouwde omgeving omvat

Dan kan ook daar de voedselproductie opgang komen, waardoor kleinere

meer dan de uiterlijke verschijningsvorm van een gebouw. Een prettige

consumptiekringlopen ontstaan.

woonomgeving betreft ook geur en geluid. Drijfveren voor het architectenbureau zijn schoonheid, duurzaamheid en welbevinden. Natuurlijke

CO2 en fijnstof

ventilatie en natuurlijke afwerkingsmaterialen binnen zorgen voor een

De uitdaging voor de komende tijd is de steden leefbaar, veilig, gezond en

gezond binnenklimaat in de gebouwen en de woningen. De projecten

aantrekkelijk te houden. De moderne stad moet goed bereikbaar zijn met

die hieronder worden besproken, vertegenwoordigen de vier pijlers van

openbaar vervoer. Een drastische terugdringing van de auto is onvermijde-

opMAAT: ontwerpen, advies, onderzoek en publicaties. De onderwerpen

lijk; enig autoverkeer moet mogelijk blijven, maar wel in een omgeving die

zijn: water, ecologie, energie, architectuur en participatie.

rijkelijk is voorzien van groen. Bomen en planten zetten met hun bladeren CO2 om in zuurstof en vangen fijnstof af. Door meer stedelijk groen, dat

• Water

verbonden is met het landschap om de stad, wordt bovendien de biodiver-

In 1993 werd in Amsterdam door Waternet een proefopstelling van een

siteit op peil gehouden.

helofyten filter met voorbezinking gerealiseerd. Uitgangspunt hiervoor

Helofytenfilter Erasmusgracht

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

THEMA interview

Dienstkringkantoor Rijkswaterstaat Terneuzen, tien jaar geleden opgeleverd en nog steeds in de top van de duurzame gebouwen in Nederland

was, dat het uit de wijk afstromend hemelwater werd gezuiverd en aan

De Hof van Heden is een participatieproject met CPO-karakter (zie foto

sluitend geloosd in de Erasmusgracht. In 2001 werd een stedenbouw-

vorige pagina). Het gaat om 24 sociale huur- en 36 koopwoningen met

kundig ontwerp gemaakt om hier ook een leefbare plek voor de wijk te

gemeenschappelijke tuin. Het project heeft de laagste prijs per vierkante

maken. Over de helofyten vijvers loopt een pad dat twee kades met elkaar

meter voor sociale woningbouw dat opdrachtgever Vestia in de laatste

verbindt, waardoor een wandelroute en een zitplek ontstaat.

vijf jaar heeft gerealiseerd ondanks het milieuvriendelijke karakter. Een bewonersgroep koos bij de architectenselectie voor opMaat vanwege de

• Architectuur en hergebruik

visie op participatie en duurzaam bouwen. Hof van Heden is een WIMBY-

Het kantoorgebouw van Rijkswaterstaat in Terneuzen was één van de vier

project (welcome in my backyard). ‘Nabuurschap’ in de vormgeving van

nominaties voor Duurzaamste Gebouw 2011. Voor de materialisatie is veel

de gebouwen en de buitenruimte is vertaald in een gemeenschappelijk

afvalmateriaal van Rijkswaterstaat zelf hergebruikt, zoals oude meerpalen,

paviljoen en in binnentuinen die gemeenschappelijk worden beheerd.

basaltblokken en klinkers. Er is een hoofddraagstructuur van hout, de

Speelsheid ontstaat door de gevelafwerking van baksteen en hout in

afwerking is van leemsteen en houten singles. Voor isolatie zijn versnip-

verschillende kleuren, en door afwisseling van zadel- en lessenaardaken.

perde oude kranten toegepast.

Een ecologische tuin en een duurzaam watersysteem werden gerealiseerd binnen het reguliere budget.

• Energieneutraal Aan de Melmseweg in Veenendaal was het uitgangspunt om geen fossiele

opMAAT, de naam van het bureau dekt de lading, zij behoren tot de voor-

brandstoffen te gebruiken voor een 14-laagse toren en 4-laagse apparte-

hoede en vormen de opmaat tot verandering in de stedelijke omgeving.

mentenblokken. De gebouwen zouden een eigen energiecentrale krijgen.

Het enthousiasme van Hitrud Pötz is aanstekelijk zowel tijdens lezingen,

Warmte wordt in de winter door een warmtepomp uit de grond gehaald

waarbij woorden en kennis als vanzelfsprekend aannemelijk en overdrach-

en in de zomer wordt door dezelfde warmtepomp gekoeld met koude uit

telijk worden als tijdens het interview, dat plaats vindt met uitzicht op een

de bodem. De dakbedekking met (geïntegreerde) PV levert het hele jaar

weelderige tuin.

door elektriciteit; waterbuizen in het dak leveren in de zomer warm water.

• Participatie Interactie met toekomstige bewoners is volgens Hiltrud Pötz essentieel. Of het nu utiliteitsbouw betreft, waar in het begin van het ontwerpproces een gemeenschappelijke filosofie wordt geformuleerd, of een participatieproject voor kampbewoners (Project Teersdijk): opMaat wil dat opdrachtgevers en gebruikers hun eigen ideeën en leefwijze kunnen herkennen in het gebouw.

Workshops Architectenbureau opMaat organiseert ook workshops. Onlangs werd een workshop gegeven in Delft-Zuid in het kader van het programma ‘Klimaat voor Ruimte’ van voorheen VROM. Hiervoor ontwikkelde het architectenbureau klimaatkaarten die het rendement van maatregelen in kaart brengen. Publicatie Onder de titel ‘Bouwstenen voor een groenblauwe stedenbouw’ boekstaaft opMAAT recente wetenschappelijke en praktische kennis op gebied van klimaatadaptatie, klimaatmitigatie, hittestress en stedelijke biodiversiteit, om die kennis voor de stedenbouwkundige praktijk inzichtelijk te maken. Meer informatie: www. groenblauwestedenbouw.nl, www.opmaat.nl, www.vibavereniging.nl/viba-activiteit/vibacafe/2011

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Stro blijkt veelzijdig toepasbaar bouwmateriaal

Strobouw in de belangstelling Anne Q. Ubbels

Begin oktober konden vier projecten in Midden Nederland worden bezocht die gebouwd zijn met strobalen. Deze excursie was de vierde in een reeks die Strobouw Nederland in 2011 organiseerde. De belangstelling was groot: ongeveer 80 deelnemers. Gezond Bouwen &Wonen was erbij.

Woon- werkpand in Kampen.

trakke vormgeving en grote bouwhoogte. De aftrap van de excursie was in Kampen. Enthousiast vertelt Henk Schuring over het woon- en werkpand, waar hij inmiddels met zijn gezin woont. De

bouw is - bij gebrek aan betaalbare externe begeleiding - volledig in eigen beheer gebouwd. Henk heeft veel geleerd van dit project. Ten tijde van de voorbereidingen in 2005 was weinig informatie te vinden over geprefabriceerd bouwen met stro. De bouw startte in 2008. Begane grond en eerste verdieping moeten nog worden afgewerkt. Bijzonder aan dit gebouw zijn de strakke vormgeving en de grote bouwhoogte (12 m!). De woning is gebouwd uit geprefabriceerde (houtskeletbouw)elementen met een constructieve plaat aan de binnenzijde in de vorm van een fermacell plaat. De panelen zijn gezamenlijk ontwikkeld door Ecobo en ORIO architecten (zie ook artikel C2C met strobalen GB&W 4-2009). Op de bouwplaats zijn de elementen samengevoegd en gevuld met stro. Omdat het gebouw zo hoog is, moesten ten behoeve

Voorgevel op t noorden. Strakke vormgeving en grote bouwhoogte (12 m!). Architectuur geïnspireerd op ‘Fallingwater’ van Frank Lloyd Wright.

van de stabiliteit 3 extra houten spanten worden aangebracht. De isolatiewaarden zijn zeer hoog (Rc=8,3 m2K/W en 3-laagse beglazing in de thermische schil). Binnen de houtskeletconstructie zijn strobalen op hun kant geplaatst en vastgemaakt aan de constructie. De buitenzijde is afgewerkt met leem uit de nabijgelegen polder, die momenteel is opgeslagen in de tuin. Op de hoeken van het pand en de balkons is de leem op een houtvezelplaat aangebracht. Dat houdt echter niet goed en moet t.z.t. op een andere ondergrond worden aangebracht.

Zelfdragende strobalen De volgende bestemming is een woning/atelierruimte midden in de weilanden bij Den Ham (OV). Het gebouw valt op door de bijzondere vorm: een halve ellips. De strobalen zijn zelfdragend, wat bijzonder is bij strobouw in Nederland. Eerst is een houten hulpconstructie gemaakt, waarop de strobalen zijn gestapeld. De (brede) naden aan de buitenzijde van het gebouw zijn dichtgemaakt met leem. Vervolgens is een tyfon roofliner (dampopen kunststof folie) aangebracht met daar overheen een leemlaag die waterkerend zou moeten zijn. Dat is niet goed gelukt en zal opnieuw moeten gebeuren. De 9 meter hoge serrewand met buizen bij de woning in Kampen wordt afgewerkt met een dikke leemlaag. ’s Zomers wordt het opgewarmde water opgeslagen in de holle funderingpalen. ’s Winters wordt hiermee de ventilatielucht voorverwarmd en de vloerverwarming gevoed. ’s Zomers werkt het systeem t.b.v. koeling van de woning.

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Op dit moment oogt het gebouw niet mooi aan de buitenkant. De strobalen zijn nog volop aan het inklinken, waardoor de pleisterlagen op de kopse kanten grote scheuren vertonen of afgebladderd zijn. Naar verwachting kan dit goed worden gerepareerd wanneer de strobalen zijn uitgewerkt. Ook is de hulpconstructie iets te vroeg weggehaald, waardoor een nieuwe tijdelijke constructie gemaakt moest worden. Allemaal zaken die je de volgende keer anders zou doen.

reportage

Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Anne Q. Ubbels

De liefde voor leem zie je overal terug

Woon- werkpand in Kampen met de achtergevel op het zuiden. Architect Michel Post (ORIO architecten)

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

De halve ellips is tot de nok gevuld met belangstellenden.

Woonhuis/atelier in Den Ham.

De liefde voor leem kreeg eigenaar/kunstenaar Peter Weenink door het maken van lemen beelden. Dat zie je in de woning overal terug: een model in de wand geboetseerd, een houtkachel omkleed met de eerste ruwe laag leem in de vorm van een stoel (later zal deze glad worden afgewerkt), een Zelfs de houtkachel is omkleed met leem.

ingenieus voorraadplankje.

Plaatselijk bouwmateriaal Weer noordwaarts komen we terecht bij het woonhuis met kantoor/praktijkruimte van Huub Onland en Stieneke Lucassen in Meppen. Naast hun huidige woning wordt een nieuw pand opgetrokken grotendeels uit plaatselijk en/of tweedehands materiaal. Beiden vertellen enthousiast over de bouw die in 2009 begonnen is. Op dit perceel is geen aansluiting op het elektriciteitsnet. PV-cellen op het dak en een kleine windmolen in de tuin zorgen van half maart t/m oktober voor stroom. Daarna neemt een aggregaat het over. Het gebouw is voorzien van een prefab betonnen kelder en een schuimbetonnen fundament. Schuimbeton is een prima basis om met strobalen op verder te bouwen: vocht (uit de bodem) neemt het niet op en door de hoge isolatiewaarde (Rc = ca. 5 m2K/W) heeft condens hier geen kans.

Huub en Stieneke vertellen enthousiast over de bouw van hun woonhuis met kantoor/praktijkruimte. De nieuw gemaakte gebinten uit oude gebinten zijn maatwerk van Dick Schinkel.

Woonhuis met kantoor/praktijkruimte Meppen. PV-panelen en windmolen voorzien de woning van half maart tot eind oktober van elektriciteit.

De strobalen zijn zo gestapeld dat de strohalmen vertikaal rechtop staan. De balen tevoren ondergedompeld in een leempapje, waardoor het afwerken met leem gemakkelijker gaat. De afronding rond de ramen vraagt om geduld en gouden handjes.

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

reportage

Multifunctionele ruimte Hoenderloo. Een traditionele boerderij met ankergebint stond model voor Maria Hoeve

Voor de draagconstructie zijn op maat gemaakte gebinten gebruikt. Dick Schinkel, een expert op het gebied van restauratie van oude boerderijen en schuren in Drenthe, heeft ze gemaakt uit oude gebinten. De wanden zijn gemaakt van strobalen uit Wezup (5 km van Meppen). De strobalen zijn zo gestapeld dat de strohalmen rechtop staan. Ook zijn ze tevoren ondergedompeld in een leempapje,

Stro is de basis van deze muur.

waardoor het afwerken met een dikke leemlaag gemakkelijker is. Het dak is gemaakt met behulp van houten I-profielen die worden afgetimmerd en opgevuld met (los)stro. Voor ramen en deuren zijn zoveel mogelijk tweedehands kozijnen gebruikt.

Extra dikke wanden Het is een stuk natter en donkerder dan vanochtend als we aankomen in Hoenderloo, waar Jans Hols ons welkom heet in de Maria Hoeve. Oorspronkelijk stond een traditionele boerenschuur op deze plek. Jans vertelt ons hoe haar (groot)vader zijn vee beschermde tegen de kou die door de dunne houten wanden de schuur binnenkwam. Aan de binnenkant van de spanten timmerde hij planken; de tussengelegen ruimte vulde hij met afvalstro uit de stal. Aldus ontstond later - toen de schuur niet meer als stal in gebruik was - het idee om op dezelfde plek een nieuw gebouw met strobalen te gaan bouwen. Reeds in 1999 is Maria Hoeve gebouwd; een traditionele boerderij met ankergebint stond hiervoor model. Strobalen worden vaak op hun kant gezet om materiaal te besparen. Bij Maria Hoeve is bewust gekozen voor extra dikke wanden en zijn de strobalen een kwartslag gedraaid. Daardoor zijn de muren dikker dan bij andere projecten. Om het licht van de ramen dieper naar binnen te brengen zijn de zijkanten van de ramen voorzien van spiegel mozaïek. De binnen- en buitenkant van de strobalen is met leem afgewerkt. Omdat de gemeente moeite had met een lemen buitenwand, is daar later een gepotdekselde ruwhouten plankenwand overheen getimmerd, afgewerkt met kookverf. Erg jammer van het materiaal en de gedane arbeid. En tijd voor de gemeente om de ins- en outs van strobalenbouw en leem te leren kennen!

To do’s Wat opviel is de prettige atmosfeer in alle bezochte projecten. Stro doet goed. Tegelijkertijd levert deze ervaring interessant ‘huiswerk’ op: • hoe maak je strobouw minder arbeidsintensief (lagere kostprijs)?

Dikke strobalen leveren dikke muren. Om het licht van de relatief kleine ramen naar binnen te brengen zijn de neggen van de ramen voorzien van spiegelmozaïek.

• hoe voer je een strobaal in bij een constructieberekening? • hoe waardeer je de effecten van strobouw in een EPC-berekening? • hoe maak je een strobalen gebouw stabiel? Het zou gemakkelijk zijn als deze bouwwijze ook in de reguliere weten regelgeving een weg vindt. De vereniging Strobouw Nederland doet er in ieder geval alles aan om de bekendheid van (het werken met) dit prachtige materiaal te vergroten: zie www.strobouw.nl.

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Internationaal symposium over daglicht

Daylight in a human perspective Clairette Gitz

Het vierde Velux Daylight symposium vond in mei plaats in Lausanne. In 2005 startte Velux met deze tweejaarlijkse internationale bijeenkomsten. Doel was het vinden van een gezamenlijke taal om over daglichtkwaliteit te commuFoto’s Clairette Gitz

niceren. Onze correspondente doet verslag van de bijeenkomst van dit jaar.

e trip naar Lausanne begon met sightseeing boven Nederland. De

voorzien ovalen gaten het gebouw en het onderliggende terrein van dag-

reden was dat het vliegtuig al cirkelend terugkeerde naar Schiphol

licht. Een toepasselijke plek voor het Velux Daylight symposium.

wegens een technisch mankement. Na aankomst in Lausanne sloeg het

Wetenschappers, onderzoekers en architecten met uiteenlopende nati-

gevoel van de vertraagde reis om in een versnelde ervaring bij het zien van

onaliteiten hielden vanuit hun eigen discipline 20 verschillende lezingen

het golvende Rolex Learning Centre. Het gebouw bevat een bibliotheek,

over daglicht met als thema: ‘Daylight in a human perspective’. Na een

ontmoetingsruimten en een congrescentrum. Twee ultradunne betonnen

welkomstwoord van Per Arnold Andersen van de VELUX Group werden

schalen zijn over een terrein gespannen, zodat je het gebouw onderlangs

de resultaten getoond van 25 jaar onderzoek door het Solar Energy

nadert. Waar de golvende schaal het terrein raakt,betreed je het gebouw.

and Building Physics Laboratory van de École Polytechnique Fédérale de

Tussen de schalen bevindt zich een glazen door lopende gevel. Her en der

Lausanne. In dit laboratorium werken verschillende disciplines samen.

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

symposium

Interessant licht in het Rolex Learning Centre

Lezingen volgden over de circadische klok, daglicht en ons slaapgedrag, de niet-visuele functies van het oog, de dagindeling van werkende mensen en de hoeveelheid daglicht waaraan ze worden blootgesteld, met de invloed daarvan op stemming, slaapgedrag en gezondheid. Verder kwam aan bod: het belang van de blauwe component in het spectrum. Nog een onderwerp: daglicht en maanlicht, de typen licht waarmee mensen van oorsprong leven.

Er komt een nieuwe Europese standaard voor daglicht, vertelde de Brit Peter Raynham. Dat was voor velen het nieuws van de dag waarover in de

Europese standaard

wandelgangen druk werd gepraat.

Worden sommige aspecten van licht en daglicht in laboratoria onderzocht, er vindt ook onderzoek plaats naar daglicht in de dagelijkse ervaring.

De volgende dag begon poĂŤtisch. Een studente toonde met haar afstu-

Een voorbeeld van dit laatste is het onderzoek van omgevingspsychologe

deeronderzoek de spirituele kracht van licht. De dynamiek van licht en

Jennifer Veitch naar daglicht en uitzicht in woningen en het effect daarvan

verschillende daglichtopeningen uitgezet tegen de daglichtbehoefte

op de gezondheid door. Een terugkerend thema was het niet-visuele effect

werd gepresenteerd door Laurens Zonneveldt en Myriam Aries (TU/e).

van daglicht op de mens.

Verscheidene onderwerpen volgden: integraal ontwerpen met daglicht,

Voor het eerst dit jaar was er een Academic Forum waaraan werd deelge-

simulatiemodellen, de helende werking van daglicht en de waarneming

nomen door 30 PhD-studenten uit 30 landen. Dean Hawkes (UK) vertelde

van daglicht als informatiebron. Zo werden twee waardevolle dagen

over zijn onderzoek naar het onmeetbare aspect van licht in ruimte in

afgesloten met perspectief op komende ontwikkelingen. De VELUX group

bestaande gebouwen. Indrukwekkend was het onderzoek van Truus de

draagt met dit symposium in belangrijke mate bij aan het uitwisselen en

Bruin-Hordijk (NL, TUD) naar het visuele comfort van ouderen. Ze wees

stimuleren van kennis over daglicht.

erop dat met dit aspect bij de inrichting van verblijfruimtes nauwelijks rekening wordt gehouden.

www.thedayligthsite.com

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

RUBRIEKSADVERTENTIES Per regel (43 mm, kapitaal: max. 25 tekens, onderkast: max. 35 tekens) € 7,50exclusief 19% BTW. Minimaal 4‑regels, uitsluitend op jaarbasis voor 4 nummers (min. € 120,- exclusief19% BTW). Tekst wijziging per nummer mogelijk. Nieuwe advertenties of wijzigingen kunt u e-mailen of faxen naar: E sales@gezondbouwenenwonen.nl F 035 - 54 241 19

t.a.v. Jaap van Westering Bellen kan ook: T 035 - 88 735 31

Aannemers VEERDONK EN MULDER BOUWBEDRIJF Goed in duurzaam ambachtelijk verbouwen restauratiewerk Leemptstraat 34, 6512 EN Nijmegen T: 024-3222925 www.veerdonk-mulder.nl kantoor@veerdonk-mulder.nl

Adviesbureaus ANNE UBBELS ENERGIE EN DUURZAAM BOUWEN Advisering nieuwbouw en bestaande bouw. Hoofdredactie GBW en Kennisbank DuBo. Tel: 06-11277755 edb@anneubbels.nl Viba lid Boom Onderzoek en advies in bouwen, stedebouw en installaties Delft/Maastricht Tel: 015-2123626 / 043-3560398 www.boomdelft.nl Group4Wellness-LHM B.V. Metingen, advies, producten en projectbegeleiding voor vitaliteitverhogende woon enwerkomgevingen volgens bouwbiologische richtwaarden. info@group4wellness.com www.group4wellness.com Viba lid/SVE lid/DGBC lid

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

Nederlandse instituut voor bOuwbiologie en Ecologie bv Advies- en onderzoeksbureau voor milieuvriendelijk en gezond bouwen Tel: 035-6948233 info@nibe.org Viba lid/Viba expo

Architecten Acanthus, ir. Piet Tuin Organische architectuur Kromsteeg 4, 5331 AK Kerkdriel Tel: 0418-634306 www.ArchitectenbureauAcanthus.nl Viba lid/Viba Expo Archi Service BV Renz Pijnenborgh ‘s-Hertogenbosch Bio-Ecologisch architect Tel: 073-6415709 www.archiservice.nl Viba lid Architectuur design bna viba www.Architectuur-Design.nl Architectonisch Dynamisch Vormgeven Westwal 48, 5211 DC ‘s Hertogenbosch AM.deVrieze@Architectuur-Design.nl Viba lid/Viba Expo Eco-design Architectuur Met meerwaarde voor mens en milieu Ir. Sjap Holst, architect Viba/BNA De Raadstraat 1, 5666 EA Geldrop Tel: 040-2863792 www.arTchitecture.nl Grotenbreg Architecten Architectenbureau voor duurzame architectuur en stedebouw Rhienderinklaan 21, 7232 DB Warnsveld Tel: 0575-527478 www.grotenbreg-architecten.nl Viba lid/ Viba expo Architecten- en ingenieursbureau Kristinsson Prof.ir. Jon Kristinsson Milieuvriendelijke ontwerpen, ontwikkelingen en onderzoeken Noordenbergsngl. 10, 7411 SE Deventer Tel: 0570-615035 Fax: 0570-611606 www.kristinsson.nl Viba lid/ Viba expo ORIO architecten, ir. Michel post Ecologisch & strobouw architect Pauwenkamp 45, 3607 GC Maarssen Tel: 0346-551173 www.orioarchitecten.nl VIBA lid / Strobouw Nederland

VORTEX ARCHITECTEN BNA Duurzame architectuur en renovatie: wonen en werken. Groningen Tel: 050 312 14 00. www.vortex-architecten.nl WPP Kol architekt BNA scholen - woningbouw - kantoren G. Noodtstraat 4, 6511 SW Nijmegen Tel: 024-3607751 Fax: 024-3607693 scholen - woningbouw - kantoren wpp.kol@planet.nl Viba lid

Bouwmaterialen Groenebouwmaterialen.nl De ecologische online bouwmarkt; Isolatie, wandverwarming, leem, natuurverf, hout, enz. www.dubomat.nl Isolatie, hout, pleisters, leem, verf, terracotta tegels, wandverwarming, kurktegels, vloerbedekking, Isocell

Groendaken EKOGRAS DAKBEGROEIING Ook ‘Doe-het-zelf’ pakket leverbaar www.ekogras.com info@ekogras.com Tel: 0418-512927, Zaltbommel Viba lid

Inspectiebedrijven De Woonbioloog-LHM B.V. De Werkbioloog-LHM B.V. Inspecties en metingen van woon en werkomgevingen conform bouwbiologische richtwaarden o.a. straling, licht, water en luchtkwaliteit. Tel: 020-6704352 info@dewoonbioloog.nl www. dewoonbioloog.nl Viba lid/SVE lid/DGBC lid

Isolatiematerialen Goldshell Duurzame vloerisolatie met geselecteerde waddenschelpen Reitdiepskade 21, 9974 PJ Zoutkamp Tel: 0595-447141 Fax: 0595-401414 info@goldshell.nl www.goldshell.nl ISOSCHELP Onkwetsbare vloerisolatie voor gezond/droog binnenklimaat Fuchsialaan 12, 4401 HV Yerseke Tel: 0113-571249 Fax: 0113-573774 info@isoschelp.nl www.isoschelp.nl Isovlas Oisterwijk b.v. Warmteaccumulerend, vochtregulerend en verwerkingsvriendelijke Isolatie en dakelementen Postbus 348, 5060 AH Oisterwijk Tel:013 52 10 858 Fax: 013 52 10 862 info@isovlas.nl www.isovlas.nl WARMTEPLAN B.V. Renovatie: Isofloc, geblazen cellulose-isolatie Homatherm Q11 houtvezel binnen isolatieplaat Homatherm Q11 leemstucplaat Homatherm Twindak, buitendaks Pro clima winddichting Pro clima variabele damprem Nieuwbouw en prefabricage: Swelite I-liggers Homatherm Flex isolatieplaten uit cellulose- en hout Homatherm Q 11 koudebrugonder brekende beschotplaten Pro clima winddichting en vochtregulering Sprayplan+ akoestisch esthetische spuitcellulose Tel: 0575-564805 www.warmteplan.nl info@warmteplan.nl

Interieurarchitecten Atelier Jan Franssen Geeft vorm aan duurzaam wonen en werken Hoenveldsestraat 5-a, 6665 NB Driel Tel: 026-4437583 Fax: 026-3705786 info@atelierfranssen.nl www.atelierfranssen.nl

Kachels (accumulerend) Tigchelaar Tegelkachels Bouwt het warme hart van uw huis Haedstrjitte 26, 9008 SR Reduzum Tel: 0566-602171 Fax: 0566-601971 www.tigchelkachels.nl info@tigchelkachels.nl

bouw & Woon wijzer Trepein Leembouw advies-projektontwikkeling-levering- uitvoering-herstel Tel: 033-4701598 Fax: 033-4701914 www.trepeinleembouw.nl info@trepeinleembouw.nl Viba lid

keukens DE NIEUWE KEUKEN... ... natuurlijk mooi én duurzaam. Bernhagen Natuurkeukens Traay 196-198 3971 GV Driebergen-Rijsenburg Tel: 0343-755006 Fax: 0343-755007 www.natuurkeukens.nl

Riolering TWEBO TUBES B.V. ENSCHEDE Duurzame PP-leidingsystemen Postbus 1360, 7500 BJ Enschede Tel: 053-4340205 Fax: 053-4340415 Viba lid/ Viba expo

Natuurverven

Leembouw Livingearth Company Leemstucwerk met LivingEarth leemstucprodukten, leembouw, warmtewanden met leem, Stucco Lustro en Tadelakt Tel. 035-685 4008 www.livingearth.nl Sebunga leembouw Na-isolatie, warmtewanden, leemkachels, leem, kalk en tadelact stucwerk Tel; +31-(0)6-53581928 info@sebunga.nl sebunga.nl Viba lid / Viba expo

Water

Warmtemuren

Aglaia natuur- en Beeck mineraalverven www.natuurlijk-kleurrijk.nl info@natuurlijk-kleurrijk.nl Tel: 06 - 41852557 (VIBA expo) FarvoCOLOR bv natuurverven Tel: 0511-425628 Fax: 0511-421396 info@farvocolor.com www.farvocolor.com Viba lid/ Viba expo

WARMTEPLAN B.V. Comfort Vite prefab wandverwarming Eco-Brick massieve wandverwarming Stukiso voorzet wandverwarming Tel: 0575-564805 www.warmteplan.nl info@warmteplan.nl WEM wandverwarming Drie systemen één principe. wem@wandverwarming.nl wandverwarming.nl

BrinkVos Water BV Individuele Behandeling Afvalwater Kiwa gecertificeerde IBA systemen o.a. Helofytenfilters. Tevens zwem-, vijver- en regenwaterhergebruik. Tel: 0522-482090 Fax: 0522-480777 info@brinkvoswater.nl www.brinkvoswater.nl

Winkels www.WOONWINKELATRIUM.nl Biologisch bouwen en wonen Arnhem, Nijmegen www.VANBINNEN.com Natuurlijk wonen Rotterdam

Advertenties

Wilt u net zo goed geïnformeerd zijn als uw bouwpartners?

Recreatiecentrum "Ter Spegelt" Eersel

Dan wordt het toch echt tijd voor een abonnement... € 59, 50 p/jr (4 nummers)

Rozenbogerd 2 - 5301 KD Zaltbommel Tel. 0418 - 512 927 - Fax. 0418 - 515 277

www.ekogras.com

Surf naar www.gezondbouwenenwonen.nl

Tevens leverbaar als DOE-HET-ZELF pakket Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

agenda

november 8 november C2C-café Locatie: Mosa Architectural Centre Amsterdam Info: cradle to cradle café groep LinkedIn

10 november Nationaal Lichtcongres Locatie: TU Eindhoven Info: www.nsvv.nl

10 november Symposium Groen, groener, groenst! Locatie: Bomencentrum Baarn Info: www.bouwenmetgroenenglas.nl

11 november Dag van de duurzaamheid Locatie: Beilen Info: www.ipdubo.nl

15 november

23 t/m 24 november

Congres Duurzame Warmte

Domotica & Slim Wonen 2011

30 november en 1 december

Locatie: Hanzehogeschool

Beurs voor slimme technologische

Congres Nationaal Energie

Groningen

toepassingen en diensten voor de

Forum

Info: www.tvvl.nl

Woon-, leef- en zorgomgeving.

Locatie: Kurhaus Scheveningen

Locatie: Evoluon, Eindhoven

Info: www.energieforum.nl

15-16 november

Info: www.beursdomoticaenslim-

Cursus Groene daken en groen

wonen.nl

December

gevels Locatie: Wageningen Business

23 november

t/m zo 15 januari

School

Bezoek Vitaal Lokaal

expositie Windflower -

Info: www.wbr.wur.nl

Locatie: Zwanebloem

Perceptions of nature

Haarlemmermeer

Twaalf hedendaagse kunstenaars

Info: www.vitaallokaal.nl

geven hun visie op natuur vanuit

18/19 november Nationale Kunstlichtdag 2011

de invalshoeken: tuinen, litera-

Locatie: Stichting VIBA Expositie

24 en 25 november

tuur, muziek, dieren, kinderen en

(De Gruijterfabriek) gebouw B,

Symposium Euro’11,

natuur, voedsel, en architectuur.

Veemarktkade 8, Den Bosch

Ecologisch ontwerpen van de

Locatie: Kröller-Müller Museum,

Info: www.denationalekunstlicht-

urbane en rurale omgeving

Otterlo.

dag.nl

Locatie: Artcentre Delft

Info: www.kmm.nl/mobile/tentoon-

Info: www.euro.citg.tudelft.nl

stellingen/90

19/20 november Beurs Hout en Groen Wonen 2011 Locatie: Beurshallen Waagnatie,

www.gezondbouwenenwonen.nl

Antwerpen (BE) Info: www.houtengroenwonen.be Advertentie

bureau voor hedendaagse architectuur

Het is onze ambitie bijzondere gebouwen te maken. Mét en vóór bijzondere mensen. U staat daarbij centraal.

info@willemsenu.nl

Gezond Bouwen & Wonen 2-2011

www.willemsenu.nl

040 246 69 92

SAB adviesgroep is een onafhankelijk ontwerpen adviesbureau dat zich richt op vraagstukken met betrekking tot stedenbouw en ruimtelijke ordening. Met haar brede kennis en ervaring wil SAB een bijdrage leveren aan de inrichting van de openbare en private ruimte. Kwaliteit en haalbaarheid staan hierbij voorop. SAB is zich nadrukkelijk bewust van de verantwoordelijkheid die zij draagt bij het inrichten van de ruimte. Vanuit dit bewustzijn streeft SAB ernaar de publieke en private markt in Nederland te voorzien van creatieve ontwerpen en onafhankelijke adviezen, die in elk opzicht realistisch en doordacht zijn. Adviezen waaruit respect blijkt voor natuur, cultuur en leefomgeving. SAB wil zo zorgvuldig mogelijk met de inrichting van de ruimte omgaan. De werkwijze van SAB is gebaseerd op drie kernwaarden: gedegenheid, flexibiliteit en betrouwbaarheid. In een wereld die steeds complexer wordt, wil SAB creatieve en kwalitatief hoogstaande oplossingen bieden. Oplossingen, die met de tijd meegaan en zo een brug vormen tussen het hedendaagse erfgoed en de toekomstige inrichting en ordening van de ruimte om ons heen.

www.sab.nl Amsterdam | Arnhem | Eindhoven

adviseurs in ruimtelijke ontwikkeling