Masterproef 2nd masteryear by Jana Van der hoeven

PORT

DEVELOPMENT

RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING BIJ DE HAVENONTWIKKELING IN ANTWERPEN & GENOVA

MASTERPROEF VAN DER HOEVEN JANA PROMOTOR: Hans Leinfelder MENTOR: Els Willems

GENOVA & ANTWERPEN

VOORWOORD

Toelating tot bruikleen

Het is niet zonder trots dat ik deze masterproef, als eindpunt van mijn masterstudies in Stedenbouw en Ruimtelijke Planning, presenteer. Het schrijven van deze masterproef is een leerrijke ervaring geweest die mij zowel heeft toegestaan inzicht te krijgen in de complexiteit van havenplanning als geleerd heeft afstand te nemen. Afstand te nemen in die zin dat men voor het voeren van een kwalitatief onderzoek niet kan blijven stilstaan bij ‘het grotere plaatje’ maar snel moet overgaan tot het trechteren naar één of meer vraagstellingen.

‘De auteur geeft de toelating deze masterproef voor consultatie beschikbaar te stellen en delen van de masterproef te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze masterproef.’

Het vergelijken van twee grote havengebieden was niet eenvoudig; deels omwille van de complexiteit van deze gebieden en van hun planningsprocessen, maar vooral omwille van de taalbarrière. Ik moest me baseren op Italiaanse bronnen, gaande van wetteksten tot milieurapporteringen en ruimtelijke plannen. Het vertalen en doorgronden hiervan vergde dan ook heel wat inspanning en tijd.

‘The author gives permission to make this master dissertation available for consultation and to copy parts of this master dissertation for personal use. In the case of any other use, the limitations of the copyright have to be respected, in particular with regard to the obligation to state expressly the source when quoting results from this master dissertation.’

Speciale dank gaat daarom uit naar professor Hans Leinfelder, mijn promotor, die me hierbij in goede banen leidde. Met zijn gedrevenheid voor ruimtelijke ordening, in combinatie met zijn inspirerende persoonlijkheid, kan ik me geen betere begeleider voorstellen.

1 juni 2015

Daarnaast wens ik ook architect Vittorio Lagomarsino, één van de architecten die bijdroeg tot de opstelling van het nieuwe havenplan te Genova, hartelijk te bedanken. Hij introduceerde mij in de Genoveense havenplanning, maar bleef daarna ook ten alle tijde beschikbaar voor het beantwoorden van vragen (die voornamelijk ontstonden ten gevolge van de taalbarrière).

Jana Van der hoeven.

Ook had ik graag Els Willems bedankt, beleidsmedewerker ruimtelijke netwerken bij Ruimte Vlaanderen, die net hetzelfde deed als Vittorio Lagomarsino, maar dan voor de Antwerpse havenplanning. Tot slot richt ik ook een woordje van dank aan alle andere contactpersonen (gaande van professoren tot contactpersonen bij het Ministerie van Milieu), vrienden en vriend, zowel voor het leggen van contacten als voor de hulp en steun, en mijn ouders, voor de kansen die ze me gaven.

Figuur 1 (voorpagina): MERLO, ROBERTO, “Fotografia aerea del Porto di Genova”, datum onbekend. Figuur 2 (achterpagina): MACKOR, ROB, “Antwerpen stelt Brabo aan als oliebestrijder”, datum onbekend.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

INHOUD

1. INLEIDING 1.1 Probleemstelling 1.1.1 Stedenbouwkundig luik (stad & haven)

1.1.2 Stedenbouwkundig & milieukundig luik (dorp & haven) 1.1.3 Beleidskundig luik

1.2 Aanleiding - onderzoeksvragen 1.3 Methodiek 1.4 Leeswijzer

16 16 17

2. HISTORISCHE SITUERING & BELEIDSSTUDIE 2.1 Havenontwikkeling in Genova 2.2 Havenontwikkeling in Antwerpen 2.3 Conclusie 2.4 Beleid in Genova 2.5 Beleid in Antwerpen 2.6 Conclusie 2.7 Relatie oude haven-stad Genova 2.8 Havenuitbreiding Genova - Multedo 2.9 Relatie oude haven-stad Antwerpen 2.10 Havenuitbreiding Antwerpen - Berendrecht 2.11 Conclusie

20 30 38 40 60 72 79 89 99 113 121

3. EIGEN OBSERVATIES & IMPRESSIES 3.1 Fotografisch verslag Genova 3.2 Relatie oude haven-stad Genova 3.3 Havenuitbreiding Genova 3.4 Fotografisch verslag Antwerpen 3.5 Relatie oude haven-stad Antwerpen 3.6 Havenuitbreiding Antwerpen 3.7 Conclusie

125 129 137 143 147 157 165

4. EEN DUURZAME TOEKOMST 4.1 Mogelijke ontwikkeling Porto Antico 4.2 Mogelijke ontwikkeling Eilandje 4.3 Mogelijke ontwikkeling Multedo 4.4 Mogelijke ontwikkeling Berendrecht 4.5 Milieueffectrapportage in Genova 4.6 Invloed milieueffectrapportage op Multedo 4.7 Milieueffectrapportage in Antwerpen 4.8 Invloed milieueffectrapportage op Berendrecht 4.9 Vergelijking milieueffectrapportage Genova & Antwerpen

168 169 170 171 172 173 174 175 176

5. CONCLUSIES 5.1 Thematische vergelijking Genova & Antwerpen 5.2 Sterktes & zwaktes havenplanning Genova 5.3 Sterktes & zwaktes havenplanning Antwerpen 5.4 Synthesebesluit

180 183 184 185

REFERENTIES FIGURENLIJST

186 191

TABEL VAN AFKORTINGEN

VLAANDEREN BPA BRV BVR DABM GRSP GRUP GEMRSP GEMRUP IHD INBO MCA m.e.r. MER MMHA plan-mer project-mer plan-MER project-MER PRSP RSV RUP RSP SBZ s-RSA VCRO VHC

Bijzonder Plan van Aanleg Beleidsplan Ruimte Vlaanderen Besluit Vlaamse Regering Decreet Algemene Bepalingen Milieubeleid Gewestelijk Ruimtelijk StructuurPlan Gewestelijk Ruimtelijk UitvoeringsPlan Gemeentelijk Ruimtelijk StructuurPlan Gemeentelijk Ruimtelijk UitvoeringsPlan InstandHoudingsDoelstellingen Instituut voor Natuur- en BosOnderzoek MultiCriteria Analyse milieueffectrapportage (het proces) MilieuEffectRapport (het document zelf) Maatschappelijk Meest Haalbare Alternatief plan-milieueffectrapportage project-milieueffectrapportage plan-MilieuEffectRapportage project-MilieuEffectRapportage Provinciaal Ruimtelijk StructuurPlan Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen Ruimtelijk UitvoeringsPlan Ruimtelijk StructuurPlan Speciale BeschermingsZones strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening Vlaamse Haven Commissie

ARPAL CAP DCC ISPRA POT PRG PRP PRU PTR PUC SIA VAS VIA

Agenzia Regionale per la Protezione dell’Ambiente Ligure Consorzio Autonomo del Porto Deliberazione di Consiglio Comunale Istituo Superiore per la Protezione e la Ricerca Ambientale Piano Operativo Triennale Piano Regolatore Generale Piano Regolatore Portuale Programma di Riqualificazione Urbana Piano Territoriale Regionale Piano Urbanistico Comunale Studio di Impatto Ambientale Valutazione Ambientale Strategica Valutazione Impatto Ambientale

ITALIË

1. INLEIDING

RUIMTELIJK, STEDENBOUWKUNDIG LUIK + MILIEULUIK: Wat is een duurzame toekomst voor haven en omgeving? (visie stad + eigen visie)

MULTEDO

1.1.1 STEDENBOUWKUNDIG LUIK (STAD & OUDE HAVEN)

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

NOORDEN

Doordat de meerderheid van de havenactiviteiten verhuisde kwamen in en nabij de oude haven uitgestrekte gebieden vrij. Deze desolate gebieden smeekten om een invulling. Zowel in Genova als in Antwerpen werd, na het verdwijnen van de havenfunctie, een stedelijke omgeving gecreëerd. Terwijl het Eilandje in Antwerpen momenteel terug deel begint uit te maken van de binnenstad, hinkt men in Genova nog achterop. De focus ligt er vooral op de link tussen culturele activiteiten langs het water, maar de relatie tussen binnenstad en haven blijft op de achtergrond.

BERENDRECHT

Fig.3

1.1.2 STEDENBOUWKUNDIG & MILIEUKUNDIG LUIK (DORP & NIEUWE HAVEN)

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

WESTEN

1.1 PROBLEEMSTELLING

Door de haven uit de stad te bannen komt deze nu in conflict met omliggende dorpen. De havenactiviteit (en de hinder die ermee gepaard gaat) tast de leefbaarheid van de woonkernen aan. In Genova wordt in deze masterproef gefocust op het dorp Multedo, terwijl in Antwerpen wordt gefocust op het dorp Berendrecht.

1.1.3 BELEIDSKUNDIG LUIK

Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) vormt sinds 1997, tot op vandaag, het kader voor het ruimtelijk ordeningsbeleid in Vlaanderen. De planningshorizon van dit RSV liep normaal af in 2007, maar met de laatste herziening in 2011 werd deze voor onbeperkte tijd verlengd. Ongeveer parallel met deze laatste herziening werd ook gestart met de opmaak van een nieuw Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV) dat voortbouwt op de robuuste lijnen van het RSV. Doelstelling van dit BRV is een nieuw verhaal te vertellen over de ruimtelijke ontwikkeling van Vlaanderen. Het legt deels andere klemtonen, maar legt daarnaast ook nieuwe klemtonen. Voor de vaststelling van dit BRV deed Ruimte Vlaanderen beroep op burgerparticipatie en partnerdialogen en werd er intensief samengewerkt met andere beleidsdomeinen om grondig na

5.CONCLUSIES

EILANDJE

B E L E I D S K U N D I G

2.HISTORIEK

Doorheen de geschiedenis kregen havengebieden diverse betekenissen. Vanaf de 18e eeuw was de haven een concentratiepunt van het publieke leven. De haven had een educatieve functie en was het uitstalraam van de bestaande techniek en havenarchitectuur. Later evolueerde deze tot het middelpunt van het moderne leven. De aanwezigheid van techniek en industrie en het komen en gaan van bewoners van over de hele wereld maakten de haven tot een soort schouwspel van de moderne wereld1. In het begin van de 20e eeuw voor Genova en op het einde van de 19e eeuw voor Antwerpen verhuisde de meerderheid van de havenactiviteiten uit het oude havengebied. Door schaalvergroting en uitbreiding, maar ook omwille van milieuafwegingen, schoof de haven respectievelijk op naar het westen (Genova) en naar het noorden (Antwerpen). In en nabij de oude haven kwamen hierdoor uitgestrekte gebieden vrij die vroegen om een invulling. De constructie van de nieuwe haveninfrastructuren had voor de omgeving van beide steden een grote impact. Omliggende dorpskernen, zoals Multedo in Genova en Berendrecht in Antwerpen, verloren hun relatie met het water en komen in conflict met de havenactiviteit.

RUIMTELIJK, STEDENBOUWKUNDIG LUIK: Hoe wordt een deel van de haven opnieuw gelinkt en teruggegeven aan de stad?

PORTO ANTICO

1.INLEIDING

1 BUSQUETS, JOAN; GRIETEN, JAN; LOMBAERDE, PIET; MEYER, HANS; VANREUSEL, JEF, “Antwerpen ontwerpen” (Antwerpen: Blondé Artprinting International, 1990).

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

te denken over het toekomstig ruimtelijk beleid. Het Groenboek BRV schetst de ruimtelijke toestand van vandaag, de vele maatschappelijke uitdagingen en een visie hoe hiermee om te gaan. Op 4 mei 2012 werd dit Groenboek goedgekeurd door de Vlaamse Regering als basis voor maatschappelijk debat over de ontwikkeling van het ruimtelijk beleid in Vlaanderen.2 Het is binnen dit klimaat van lopende debatten over de toekomst van het ruimtelijk beleid in Vlaanderen dat deze masterproef tot stand is gekomen.

opstelling van een RUP, zoals bijvoorbeeld de mer-procedure.5 Bijgevolg zijn RUP’s makkelijke prooien voor gerechtelijke procedures doordat er enorm veel beleidsinstrumenten aan gelinkt worden. Overload van het RUP

RUP’s en milieueffectrapportage

Aangezien de RUP’s uitvoering geven aan de RSP’s, kan een RUP pas worden opgemaakt wanneer het structuurplan ervan is goedgekeurd. In het RSV zijn heel wat planningsprocessen voorzien die uitvoering krijgen via een RUP. De rol van RUP’s binnen de uitvoering van de visie in het RSV wordt echter omwille van verschillende redenen in vraag gesteld. RUP’s krijgen de commentaar niet strategisch genoeg te zijn als uitvoeringsdocument. Uit een evaluerend onderzoek in het kader van de opmaak van het BRV blijkt dat het draagvlak voor het RSV afneemt door de trage realisatie ervan op terrein. En dat de oorzaak daarvan is dat het RSV vooral via RUP’s wordt geïmplementeerd. Dit procesverloop kan in sommige situaties leiden tot complexe en langdurige procedures. Omwille van de dubbele planstructuur die zich afspeelt op drie bestuursniveaus (gewestelijk, provinciaal en gemeentelijk), grijpen verschillende plannen en processen bovendien op elkaar in. Dit brengt een vrij grote planlast met zich mee en vereist ook heel wat administratieve capaciteit. Daarnaast zijn er ook heel wat processen die gekoppeld worden aan de

Heel wat RUP’s bevatten zaken die MER-plichtig zijn; het is met andere woorden verplicht om een milieueffectrapport op te maken. Milieueffectrapportage (m.e.r) is een onderzoek naar de mogelijke milieugevolgen van bepaalde activiteiten of ingrepen. De weerslag van de m.e.r. in een rapport, het MilieuEffectRapport (MER), gebeurt vóór de projecten of plannen worden uitgevoerd. Op deze manier kunnen schadelijke effecten voor het milieu reeds in een vroeg stadium worden ingeschat en opgevangen. M.e.r. is verplicht voor zowel openbare als particuliere projecten die aanzienlijke gevolgen kunnen hebben voor het milieu. Deze projecten kan men terugvinden in bijlage I en II van het MER-besluit7. Plannen die onder het toepassingsgebied van het plan-MER-decreet vallen, moeten onderworpen worden aan planmilieueffectrapportage. Het besluit van de Vlaamse Regering (BVR) van 12 oktober 2007 betreffende de milieueffectrapportage over plannen en programma’s bepaalt hoe dit moet gebeuren (het zogenaamde ‘generieke

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

De inspanning om een RUP op te stellen is dus met andere woorden niet enkel gelinkt aan deze dubbele planstructuur, maar ook aan de complexiteit waarmee de diverse processen op elkaar ingrijpen.4

Dubbele planstructuur leidt tot complex procesverloop

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

5 VOETS, JORIS; VANDEKERCKHOVE, BRECHT; DE DECKER, PASCAL; VANDERHEIJDEN; ROB, (2010), “Evaluerend onderzoek naar de effectiviteit van de uitvoering van het ruimtelijk beleid in Vlaanderen”, rapport opgemaakt in opdracht van Departement RWO, Leuven/Gent/Nijmegen: KULeuven - Instituut voor de overheid, SumResearch, Hogeschool voor Wetenschap en Kunst – departement Architectuur (Sint-Lucas), Radboud Universiteit Nijmegen – Nijmegen School of Management, 2010. 6 CLAEYS, MARJOLEIN; LEINFELDER, HANS, “Land Use Plans: Long Live the Crocodiles”, 2015. 7 AFDELING MILIEU-, NATUUR- EN ENERGIEBELEID, “Milieueffectrapport (MER)”, http://www. vlaanderen.be/nl/natuur-en-milieu/milieuhinder/milieueffectrapport-mer (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 17/03/2015).

2 AUTEUR ONBEKEND, “Beleidsplan Ruimte Vlaanderen, samenwerken aan de ruimte van morgen”, http://www.beleidsplanruimte.be/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 10/03/2015). 3 AUTEUR ONBEKEND, “Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen”, http://rsv.vlaanderen.be/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 24/02/2015). 4 RUTGEERTS, JOHAN, “Handboek ruimtelijke ordening in Vlaanderen en Brussel. Editie 2005.” (Gent: Academia Press, 2005). VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

In de laatste jaren vond in Vlaanderen een evolutie plaats waarbij ruimtelijke planningsprocessen belast worden met een breed pakket aan ruimtelijke én niet ruimtelijke maatregelen en niet enkel met het toekennen van bestemmingen. Deze overload maakt het vaak moeilijk enige vorm van transparantie te bewaren in het plan. Het gevolg is dat de Raad van State soms RUP’s schorst en/of vernietigt omdat de uitwerking en de afstemming van deze maatregelen (waaronder bijvoorbeeld het MER) onvoldoende zichtbaar is in het plan. Daarnaast is er ook het probleem dat niet elke maatregel zomaar kan worden vertaald in het RUP. Sociale maatregelen bijvoorbeeld, of zeer technische aspecten, zouden niet thuis horen in een RUP maar eerder in een flankerend beleid6.

RSP’s zijn beleidsdocumenten die het kader aangeven voor de gewenste ruimtelijke structuur. Het zijn langetermijnvisies op de ruimtelijke ontwikkeling van het gebied in kwestie en bevatten geen verordenende regels of stedenbouwkundige voorschriften voor dit gebied. RUP’s worden opgemaakt ter uitvoering van het ruimtelijk beleid dat omschreven is in de RSP’s. In tegenstelling tot RSP’s hebben RUP’s wel verordenende kracht. Een RUP legt niet alleen de bestemming van een gebied vast, maar laat ook toe om de kwalitatieve invulling ervan te bepalen via inrichtings- en beheersvoorschriften.

VAN DER HOEVEN JANA

2.HISTORIEK

“(...) in the last two decades policy makers in closely related policy domains such as for instance environmental, nature conservation and cultural heritage policy, have legally linked their own sectoral assessment tools to the approval process of land use plans. Despite the integrating character of planning, this strategy has led primarily to a formal overload of land use plans with sectoral policy goals what makes them obese and vulnerable.” (bron: CLAEYS, MARJOLEIN; LEINFELDER, HANS, “Land Use Plans: Long Live the Crocodiles”, 2015)

Het RSV is sinds 1997 een belangrijk fundament van ruimtelijk beleid. Het geeft de visie weer over hoe we in Vlaanderen best met onze ruimte omgaan.3 De doorwerking van deze visie gebeurt voornamelijk via Ruimtelijke StructuurPlannen (RSP’s) en Ruimtelijke UitvoeringsPlannen (RUP’s) en dit zowel op gewestelijk, provinciaal als gemeentelijk niveau. Het subsidiariteitsprincipe speelt een belangrijke rol op deze drie niveaus in de structuurplanning. Dit principe houdt in dat elke overheid die bevoegd is voor ruimtelijke ordening zich bezighoudt met materies die geëigend zijn om op het bewuste niveau geregeld te worden. Beslissingen moeten met andere woorden worden genomen op het meest geschikte niveau. Indien het belang echter het betrokken niveau overstijgt, dient deze beslissing op een hoger niveau te worden genomen.4

1.INLEIDING

spoor’).8 Sinds het Integratiespoorbesluit (BVR 18 april 2008) kan een planMER echter door middel van twee procedures worden opgemaakt: het generieke spoor of het integratiespoor.

Zoals reeds vermeld is sinds het Integratiespoorbesluit van 2008 het wel mogelijk een plan-MER op te maken volgens een tweede procedure: de integratieprocedure.

De klassieke, generieke procedure

Een plan-MER opmaken volgens de integratieprocedure betekent dat er reeds in een vroeg stadium van het voorbereidend proces rekening wordt gehouden met de milieueffecten van verschillende scenario’s die aan bod komen in het ruimtelijk planningsproces. De verschillende fases van de planmer worden hierbij verweven met het planningsproces van het RUP waardoor er een gerichte milieubeoordeling kan gebeuren op de relevante elementen die in het RUP kunnen opgenomen worden.12

Milderende maatregelen Uit een MER volgen een aantal ‘milderende maatregelen’. Dit zijn maatregelen die voorgesteld worden om nadelige effecten van het plan te vermijden, beperken en/of zoveel mogelijk te verhelpen. Momenteel heerst heel wat discussie over hoe deze maatregelen moeten worden doorvertaald naar het RUP. Recent heeft de Raad van State in een aantal arresten de onvoldoende doorvertaling van milderende maatregelen naar het RUP en/of de vergunning aangegrepen om een plan en/of vergunning te schorsen en/of vernietigen. Daarnaast merkt de dienst MER in diverse overlegmomenten dat het omgaan met milderende maatregelen, opgenomen in een MER-rapport, vraagtekens oproept bij diverse actoren.11

Conclusie & relatie met haven van Antwerpen Na deze inleiding zou duidelijk moeten zijn dat de plan-mer heel wat moeilijkheden kent. Vaak wordt pas in een laat stadium van het planningsproces rekening gehouden met de milieueffecten waardoor er geen echt gerichte milieubeoordeling kan plaatsvinden. Daarnaast is er ook weinig terugkoppeling of interactie mogelijk tussen het RUP en het MER, met als

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

12 VAN MECHELEN, DIRK, “Besluit van de Vlaamse Regering betreffende het integratiespoor voor de milieueffectrapportage over een ruimtelijk uitvoeringsplan”, april 2008. 13 MINARAAD; SERV, “Advies Milieueffectrapportage over ruimtelijke uitvoeringsplannen (integratiespoor)”, 25 januari 2008. 14 VLAAMSE REGERING, “Decreet Algemene Bepalingen Milieubeleid”, 5 april 1995. 15 RUIMTE VLAANDEREN, DEPARTEMENT VAN DE VLAAMSE OVERHEID, “Hersteldecreet integratiespoor-RUP’s”, http://www.ruimtelijkeordening.be/NL/Algemeen/Home/ Nieuwsberichten/articleType/ArticleView/articleId/8775/Hersteldecreet-integratiespoor-RUPs, (datum laatste aanpassing 15/05/2014; laatst geconsulteerd 11/03/2015). 16 VLAAMSE REGERING, “Voorontwerp van decreet tot wijziging van de regelgeving voor RUP’s teneinde de plan-mer en andere effectbeoordelingen in de opmaakprocedure van RUP’s te integreren door wijziging van diverse decreten”, 4 maart 2015.

8 DEPARTEMENT LEEFMILIEU, NATUUR EN ENERGIE, “Plan-milieueffectrapportage”, http://www. lne.be/themas/milieueffectrapportage/over-milieueffectrapportage/plan-milieueffectrapportage ( datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 17/03/2015). 9 VAN MECHELEN, DIRK, “Besluit van de Vlaamse Regering betreffende het integratiespoor voor de milieueffectrapportage over een ruimtelijk uitvoeringsplan”, april 2008. 10 MINARAAD; SERV, “Advies Milieueffectrapportage over ruimtelijke uitvoeringsplannen (integratiespoor)”, 25 januari 2008. 11 ANTEAGROUP, “Handleiding milderende maatregelen binnen het mer, met het oog op een verduidelijk en betere doorwerking ervan”, augustus 2012. VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

De opmaak van een Gewestelijk Ruimtelijk UitvoeringsPlan (GRUP) start met de opmaak van een voorontwerp door de Vlaamse Regering. Hierna beslist de Minister of er een plenaire vergadering zal gehouden worden. Op deze vergadering wordt het RUP voorgelegd aan verschillende instellingen en administraties die hun advies geven over het voorontwerp van het RUP. Volgens de huidige wetgeving moet de dienst MER ten laatste op deze plenaire vergadering aangeven of de opmaak van een plan-MER nodig is. De kans dat er na deze vergadering aanpassingen moeten gebeuren aan het RUP is hierdoor groot.8 Daarnaast moeten volgens het generiek spoor de procedurebepalingen noodgedwongen algemeen worden gehouden, waardoor een hoge interactie tussen het planningsproces en het MER-proces en het afleveren van maatwerk vrijwel onmogelijk is.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Met het besluit van 18/04/2008 schoof de Vlaamse Regering het integratiespoor naar voren waardoor dit een juridische basis kreeg.13 In 2011 stelde de Raad van State echter bij arrest een ongelijkheid vast met het generieke spoor van de plan-mer. Volgens het generieke spoor wordt de inhoudsafbakening van het plan-MER “onverwijld ter beschikking gesteld van het publiek”, waarvan één van de vereisten de publicatie in tenminste één krant is.14 Voor het integratiespoorbesluit gebeurde dit echter niet, waardoor de Raad van State van oordeel was dat het besluit onwettig was wegens een schending van het gelijkheidsbeginsel. Het gevolg hiervan was dat het besluit en heel wat RUP’s door de Raad van State juridisch werden vernietigd15. Na de vernietiging van dit Integratiespoorbesluit werd gestart met “een nieuwe oplossing voor een wettelijke en methodologische integratie van de plan-mer-verplichtingen en andere beoordelingsverplichtingen in RUP’s”. De Vlaamse Regering liet hierbij op 13/09/2013 een regelgevend kader uitwerken door een ambtelijk kernteam. Deze werkgroep werkte vervolgens een conceptnota uit voor RUP’s met de integratie van plan-mer en andere effectbeoordelingen. De conceptnota resulteerde (samen met de principes en uitgangspunten van het regeerakkoord 2014-2019) in een ‘voorstel voor decreetwijzigingen’. Doelstelling is om het bestuurskundig kader over deze vernieuwde integratieprocedure in te bouwen in de VCRO16.

Weinig terugkoppeling of interactie

VAN DER HOEVEN JANA

2.HISTORIEK

De integratieprocedure

De toepassing van het MER-decreet en het BVR van 2007 (generieke planMER-besluit) betekent dat RUP-processen en de plan-m.e.r. na elkaar gebeuren. Hierdoor is er weinig terugkoppeling mogelijk tussen het ruimtelijk planningsproces en het plan-MER.9 Volgens artikel 4.2.3 van het Decreet Algemeen MilieuBeleid (DABM) van 2007 moet een plan of programma dat valt onder het toepassingsgebied van de plan-mer aan een milieueffectrapportage worden onderworpen “alvorens het kan worden goedgekeurd”. Deze vage formulering laat echter toe dat een milieueffectrapportage pas op een laat tijdstip in het planningsproces wordt uitgevoerd.10

1.INLEIDING

in beide gebieden. Wat zijn de positieve en/of negatieve punten van havenplanning in Italië en in Vlaanderen? Deze beoordeling is zowel het resultaat van literatuuronderzoek, als van gesprekken met de havenautoriteiten, als met personen die betrokken zijn bij milieueffectrapportage.

Deze laatste problematiek betreffende de milderende maatregelen dook ook op bij het GRUP ‘Afbakening zeehavengebied Antwerpen’ (2013). De doorvertaling van de milderende en natuurcompenserende maatregelen die voortkwamen uit de plan-mer was soms moeilijk of zelfs onmogelijk. Sommige aspecten die ‘planoverstijgend’ waren werden daarom opgenomen in een actieplan, de ‘Faseringsnota natuur’. Deze nota had echter geen bindende waarde (enkel het plan en de uitvoeringsvoorschriften zijn bindend in een RUP). De Raad van State besliste daarom om dit GRUP te schorsen omdat de stedenbouwkundige voorschriften deze natuurfasering niet verordenden17.

Ontwerpend Het ontwerpend gedeelte van deze masterproef is het resultaat van het voorafgaand vergelijkend en evaluerend onderzoek. De ontwerpvoorstellen zijn persoonlijke suggesties voor een meer kwalitatieve havenontwikkeling. 1.4 LEESWIJZER Deze masterproef bestaat uit 5 hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk ‘1. Inleiding’ wordt de masterproef gekaderd binnen de huidige debatten in het kader van de totstandkoming van het BRV. De probleemstelling en onderzoeksvragen worden geformuleerd en er wordt ingegaan op de gehanteerde methodiek.

1.2 AANLEIDING - ONDERZOEKSVRAGEN Naar aanleiding van een Erasmusuitwisseling naar Genova, Italië, met als gevolg een makkelijkere contactlegging met personen betrokken bij de planning, leek dit ons een goede aanleiding om bovengeschetste situatie in Vlaanderen te vergelijken met Italië. Omdat Genova de grootste haven van Italië heeft, wordt de planning van de Genoveense haven vergeleken met de havenplanning in Antwerpen.

Hoe gebeurt havenplanning in Italië en Vlaanderen? Welke inhoudelijke klemtonen kent havenplanning in Italië en Vlaanderen? Wat is de relatie tussen de ruimtelijke planning en de plan-mer in Italië en Vlaanderen? Is er sprake van integratie tussen ruimtelijke planning en de plan-mer en zo ja, hoe werkt dit in Italië en Vlaanderen?

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Hoofdstuk 3 ‘3. Eigen observaties & impressies’ is een erg persoonlijke waarneming van de ruimte, op basis van terreinonderzoek en een fotografisch verslag. Hierbij wordt eerst ingegaan op de relatie tussen oude haven en stad en vervolgens op de relatie tussen nieuwe haven en omliggende dorpskernen. Voor Antwerpen zijn dit impressies over Berendrecht, terwijl er in Genova gefocust wordt op Multedo. Berendrecht en Multedo zijn beide ten gevolge van de havenontwikkeling afgeschermd van de zee.

1.3 METHODIEK

In hoofdstuk 4 ‘4. Een duurzame toekomst’ volgen suggesties voor een duurzame ontwikkeling van beide gebieden. Hoe kunnen we de havens verder inbedden in hun omgeving? Hoe garanderen we “gevarieërde, duidelijke en beleefbare grenzen”18 met het buitengebied en hoe kunnen we de leefbaarheid van de huidige woonkernen garanderen indien er nog meer economische expansie volgt in de havengebieden?

Deze masterproef is zowel een vergelijkend, evaluerend als een ontwerpend onderzoek van de havenontwikkeling in Genova en deze in Antwerpen. De historische studie berust uitsluitend op literatuuronderzoek. De studie van ruimtelijke plannen bestaat uit zowel literatuuronderzoek als interviews met personen die nauw betrokken zijn bij de Italiaanse en Vlaamse havenplanning. Het meest omvangrijke deel van deze masterproef is echter gebaseerd op persoonlijke observaties die voortvloeiden uit terreinonderzoek.

5.CONCLUSIES

Hoofdstuk 5 tenslotte, ‘5. Conclusies’, vat de belangrijkste bevindingen uit dit onderzoek samen, waaruit vervolgens een aantal sterke punten en zwakke punten van havenplanning en milieueffectrapportering worden gedestilleerd. Uiteindelijk wordt een mix samengesteld bestaande uit de sterke punten van beide steden.

Vergelijkend Het vergelijkend onderzoek van deze masterproef verkent en brengt de havenplanning (met focus op de integratie van milieueffectrapportage) in kaart in Genova en in Antwerpen. Zowel de eigenschappen, inhoud, als de betrokken personen bij de opstelling van de plannen worden bestudeerd en vergeleken. Hieruit vloeien zowel verschillen als gelijkenissen uit voort. Evaluerend Na het vergelijkend onderzoek volgt een evaluatie van de havenplanning

18 PROVINCIE ANTWERPEN, PROVINCIE OOST-VLAANDEREN EN STUDIEGROEP OMGEVING, “Tussentijds strategisch plan haven van Antwerpen (linker- en rechter Scheldeoever)”, juni 2006.

17 Deze problematiek omtrent de Faseringsnota natuur wordt duidelijker in hoofdstuk 2. VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Het tweede hoofdstuk ‘2. Historische situering’ brengt het verhaal van havenontwikkeling gedurende de tijd. Het brengt inzicht over de totstandkoming en groei van de haven en de verandering van relatie tussen haven en stad die ermee gepaard ging. Vervolgens worden de ruimtelijke plannen bestudeerd per gebied. Welke ruimtelijke plannen bestaan er met betrekking tot de haven? Welke gewenste toekomstige ontwikkeling staat er in omschreven en wat is het verschil met de gewenste ontwikkeling in de nieuwste havenplannen?

Onderzoeksvragen zijn:

VAN DER HOEVEN JANA

2.HISTORIEK

gevolg dat er niet echt maatwerk kan afgeleverd worden. Het overladen van de RUP’s en heel wat onduidelijkheden omtrent welke maatregelen nu precies dienen te worden opgenomen, maken RUP’s bovendien tot een makkelijk slachtoffer in gerechtelijke procedures.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

2. HISTORISCHE SITUERING & BELEIDSSTUDIE

1.INLEIDING

2.HISTORISCHE SITUERING & BELEIDSSTUDIE 2.1 HAVENONTWIKKELING GENOVA ANTWERPEN

goud voor de renovatie van de haven van Genova. Met het geld werden onder andere nieuwe droogdokken gebouwd, bruggen geconstrueerd en werd het zeestation van S. Limbania (fig.8) gebouwd waardoor de haven een modernere uitstraling kreeg en er bovendien efficiënter gewerkt kon worden.

‘Genua urbs maritima’, wat ‘Genova, zeestad’ betekent, is de titel van een 15e-eeuwse houtsnede (fig.3) die de stad afbeeldt met het havenbekken op de voorgrond. Genova ontwikkelde zich en verkreeg als zeestad een prominente plaats in Europese historisch en economische gebeurtenissen19. De stad heeft alles te danken aan haar haven en heeft sinds haar ontstaan hier dan ook een sterke band mee.

Fig. 4 Bewerkte versie bron: BOBBIO, ROBERTO, “Forma Genua”, presentatie ‘Urbanistica A’, Unige, academiejaar 2014-2015.

belangrijkste handelsroutes sterke commerciële penetratie in de 13e en 14e eeuw

Fig. 5 Bewerkte versie bron: KAYAK, “Repubblica di Genova”, uit Codex Parisinus latinus (1395) in Ph. Lauer, Catalogue des manuscrits latins, p.95-96.

Fig. 7 Bewerkte versie bron: BARBIERI, PIERO, “Forma Genuae”, Edizioni del Municipio di Genova ,1983.

1e dok 1282

uitbreiding

In de 12e eeuw dreef Genova handel met het hele Middellandse Zeegebied en werd de stad een handelsknooppunt van luxegoederen die aankwamen uit het Verre Oosten en uit Vlaanderen (fig.5). Vanaf het midden van de 12e eeuw startte men met baggerwerken, waarbij de natuurlijke uitloper van de klif, ‘Molo Vecchio’, werd uitgebreid. Na de oorlog met Pisa, op het eind van deze eeuw, werd het eerste dok gebouwd en werd ook het ‘Arsenale’ gerealiseerd voor scheepsbouw en de opslag van schepen. (fig.6) Daarnaast werden ook twee bekkens aangelegd, een voor de vloot van galeien en een andere voor wijntransport.

Fig. 8 Bron: AUTEUR ONBEKEND, “Ponente Ligure”, http://www.ferrovie.it/forum/viewtopic. php?f=4&t=22783&start=165 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd op 26/02/2015).

geconsulteerd op 25/02/2015). VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

Fig. 6 Bewerkte versie bron: GIUNTA, FILIPPO, “Il porto di Genova nei secoli XIII-XIV”, http:// www.giuntafilippo.it/genova-2/1000-1399/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst

De boog van de ‘Porto Antico’ functioneerde als een soort natuurlijke bescherming voor boten om aan te meren. De enige twee elementen die het natuurlijke waterbassin van de oude haven begrensden waren de ‘Molo Vecchio’, van middeleeuwse oorsprong, en de ‘Molo Nuovo’, gebouwd in 1638. Doordat de frequentie van het aantal schepen dat aanmeerde toenam was een havenuitbreiding noodzakelijk.

Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog verwerkte de haven ongeveer 7.5 miljoen ton goederen. Door de continue groei van het havenverkeer en de steeds grotere vraag naar meer diensten, waren er in het eerste decennium van de 20e eeuw opnieuw werkzaamheden noodzakelijk. Zo werden meerdere graansilo’s en de ‘Magazzini Generali del Molo Vecchio’ (fig.9) gebouwd.

1911

De havenstructuur bleef in wezen onveranderd tot de 16e eeuw, wanneer enkele uitbreidingswerken plaatsvonden van ‘il Molo’. In 1553 vond de constructie plaats van de ‘Porta del Molo’, een ontwerp van Galeazzo Alessi; op dat moment had de pier reeds een lengte van 490 meter. De oorspronkelijke structuur langswaar de goederen het land bereikten, was in hout. De pier werd echter in de loop van de tijd herbouwd in steen en ook het dok werd verstevigd. Het verder uitgraven van de bodem maakte het bovendien mogelijk dat steeds grotere schepen konden aanmeren. Gezien het belang van de haven voor de stad, werden in 1363 de ‘Conservatori del Porto e del Molo’ aangesteld, de ‘beheerders van de haven en van de pier’. Zij waren verantwoordelijk voor de havenadministratie en het onderhoud, de reparaties en de verbeteringen van de haven.

19 BAGHINO, Claudia, “La storia del porto di Genova”, http://www.guidadigenova.it/storiagenova/porto/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 25/02/2015). 20 De markies Raffaele Luigi De Ferrari, (Genova, 6 juli 1803 – Genova, 23 november 1876), was een filantroop en italiaans politicus. Hij was een senator van het Koninkrijk Sardinië en werd in 1875 benoemd tot Prins van Lucedio. Hij leefde lange tijd in Parijs, waar hij fortuin maakte. bron: AUTEUR ONBEKEND, “De Ferrari Raffaele”, http://notes9.senato.it/Web/senregno.NSF/023abfe89ea8a95dc1256ffc004e7c82/03405a214d43db8ac1257069003186a1?OpenDocument

Molo Vecchio

Fig. 21

Aan het einde van de 19e eeuw ontving de Genoveense haven 90% van de ruwe katoen, 33% van het ruwijzer, 35% van de steenkool, en 40% van het graan dat in Italië werd ingevoerd.

nieuwe dokken uitbreiding van Molo Vecchio Molo Giano

Fig. 9 Bron:CONSORZIO AUTONOMO DEL PORTO DI GENOVA, “Le Port de Gênes et sa reconstruction” (Arti grafiche noviero, 1948).

Aangezien de ‘Molo Vecchio’ te klein werd, begon men in de loop van de 17e eeuw met de constructie van een nieuwe pier, de ‘Molo Nuovo’(fig.7). Tussen 1820 en 1860 vonden een aantal essentiële uitbreidingen plaats: de bouw van het droogdok in Darsena, de opening van de Via Gramsci en de aanleg van de spoorlijn die Genova met Torino, Lombardije, Ventimiglia en La Spezia verbindt. In 1874 doneerde Raffaele De Ferrari20 20 miljoen pond

Arsenale 1283-85

2.HISTORIEK

Molo Nuovo

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Molo Vecchio

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Promontorio

Molo Nuovo 1638

Fig. 10 Bron:AUTEUR ONBEKEND, “BIBLIOTECA “SAN GIORGIO” DI GIANNI BARACCHI”, http://www. baracchi.com/gianni/biblioteca_san_giorgio/ biblioteca.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 26/02/2015).

Molo Cagni Molo Duca di galliera

Fig. 22 In 1875 werd een nieuw ontwerp gemaakt voor de haven, waarna ook een ‘Piano Regolatore’ werd opgesteld. In dit masterplan voorzag men de bouw van twee nieuwe pieren: ‘Molo Occidentale’ (die later de ‘Duca di galliera’ werd genoemd) en de ‘Molo Orientale (later ‘Molo Giano’ genoemd). Daarnaast voorzag men ook nog andere infrastructuur die noodzakelijk was voor het goed functioneren van de haven, zoals nieuwe dokken, pakhuizen, kranen en spoorwegverbindingen.

In 1903 kreeg de haven autonomie qua administratie en beheer; hiervoor werd de Consorzio Autonomo del Porto (CAP) opgericht die zich vestigde in het historische Palazzo San Giorgio (fig.10). In 1918, na de Eerste Wereldoorlog, hield ongeveer de helft van de schepen die aankwamen in Italië, halt in Genova. De structurele tekortkomingen van de haven creëerden echter lange wachttijden en vertragingen wat leidde tot aanzienlijke prijsstijgingen van goederen. De crisis van 1929 had een sterke inkrimping van de wereldhandel als gevolg, dit doordat vele landen, ter bescherming van hun eigen markt, hogere importheffingen instelden. Tussen 1929 en 1932 daalde de overzeese internationale handel van 470 naar 350 miljoen ton.

5.CONCLUSIES

Fig. 3 Bron: SCHEDEL, HARTMANN, “Genua urbs maritima”, 1493, houtsnede.

1874

Genova was reeds in de periode van het Romeinse Rijk een belangrijke vlootbasis. Na de val van het Romeinse Rijk kreeg de stad talloze overheersers (o.a. Byzantijnen, Oostgoten en Franken), totdat de kooplieden en burgerij in de 11e eeuw van Genova een stadsrepubliek wisten te maken. De gunstige positie van de stad, ten noorden en ten westen beschermd door twee stroken land, ‘Molo Vecchio’ en de ‘Promontorio’ (fig.4), en in het noorden omringd door een berglandschap, hield indringers op veilige afstand. Daarnaast was deze locatie ook op commercieel vlak zeer gunstig, gelegen op een knooppunt tussen de Middellandse Zee en de Noordzee en aan een handelsroute die naar Marseille leidde. De oorspronkelijke vorm van de haven, namelijk de ‘Porto Antico’ (de oude haven) viel samen met de vorm van het natuurlijke waterbekken.

(datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 26/02/2015).

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

1959

1928

golfbreker golfbreker

Ponte S. Giorgio Ponte Rubattino golfbreker

Fig. 23

In 1956 startte men met de bouw van de golfbreker en de dijk voor de luchthaven van Genova Sestri. Men startte deze werken reeds in 1938, maar deze werden omwille van de Tweede Wereldoorlog gestopt.

In de jaren 30 werd 450 miljoen lire geïnvesteerd om de havenfaciliteiten aan te passen aan de toegenomen omvang van de schepen. Zo werden in 1939 bijvoorbeeld een nieuw droogdok en het dok ‘Sampierdarena’ (fig.11) gebouwd. In het oosten werden enkele stranden verwijderd om plaats te maken voor de ‘Porticciolo Duca degli Abruzzi’(fig.12), bestemd voor het aanmeren van pleziervaartuigen. Het is op deze plaats dat in de jaren 60 het beursterrein zal worden gebouwd. Fig. 13 Bron: COLOSIMO, CINZIA, “Genova: nuovo terminal offshore per il petrolio”, http://www.greenreport.it/news/energia/ genova-nuovo-terminal-offshore-peril-petrolio/#prettyPhoto (datum laatste aanpassing 08/08/2013; laatst geconsulteerd 26/02/2015).

1941 kunstmatige dijk

1 2 3 4 5

In 1960 startte men met de bouw van een terminal in het industriegebied van Cornigliano voor de ontvangst van steenkool. Drie jaar later werd in Multedo een oliehaven aangelegd (fig.13). In 1969 werd in Sampierdarena de eerste containerterminal gebouwd (fig.14), wat meteen ook de eerste van de hele Middellandse Zee was. Intussen verkocht de CAP de kust van Cornigliano (zo’n 400.000m²) aan de ‘Società Anonima Acciaierie Cornigliano’, de naamloze vennootschap van staalgieterij. In Sestri begonnen de werkzaamheden voor de bouw van de luchthaven.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Fig. 11 Bron: AUTORITA PORTUALE DI GENOVA, “Il Bacino di Sampierdarena in costruzione, anni 30”, uit “I numeri e la storia del porto di Genova”.

2.HISTORIEK

Fig. 25

Tussen 1925 en 1928 werd de Molo Duca di galliera verder uitgebreid. Tussen de Molo Cagni en de Molo Giano kwam een jachthaven. In 1926 voltooide men het eerste gedeelte van de golfbreker en startte men met de bouw van de ‘Ponte S. Giorgio’ en de ‘Ponte Rubattino’.

1965 petroleumhaven landingsbaan luchthaven

5 nieuwe aanlegplaatsen

golfbreker

nieuw dok

Fiera

Fig. 24

Fig. 26

In 1937 startte men in Cornigliano, een van de negen wijken van Genova, met de aanleg van een kunstmatige dijk waarop een staalfabriek werd gebouwd. Daarnaast werd nog een nieuw dok gebouwd en vonden aanpassingen plaats aan ‘Molo Vecchio’. Tussen 1929 en 1932 werd de bestaande golfbreker verlengd. Deze golfbreker loopt parallel met de kustlijn, op zo’n 800 meter afstand, en loopt tot Polcevera, een van de Genoveense stortbeken. Een nieuw ‘Piano Regolatore’ voorzag in de bouw van vijf nieuwe aanlegplaatsen van ongeveer twee km lang en 250 meter diep.

In 1965 werd opnieuw een nieuw droogdok geconstrueerd voor supertankers. De eerste van de vier pieren van de petroleumhaven trad in werking in 1963. In 1962 werd de landingsbaan van de luchthaven verlengd. Het complex van de ‘Fiera Internazionale’ tenslotte werd gebouwd tussen 1959 en 1960.

Fig. 14 Bron:BOI,MAURIZIO,“Genova Sampierdarenaterminal containers”, 13/04/2008, https://www. flickr.com/photos/mauboi/3085413404/in/ album-72157606635293025/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 26/02/2015).

In Wereldoorlog II werd de stad talloze keren gebombardeerd, zowel vanuit de lucht als vanop zee. De stad werd gedeeltelijk vernield, maar de haven was zodanig beschadigd dat hij onbruikbaar was geworden. Alle dure moderniseringswerken die plaatsvonden in de decennia ervoor, waren verloren. De dokken waren bezaaid met landmijnen en waren te gevaarlijk om te betreden en de ingangen van de haven waren geblokkeerd door gezonken schepen. De pieren en golfbrekers waren zwaar beschadigd en ook Palazzo San Giorgio werd geraakt. Enkele jaren later, in 1948, waren de meeste echter hersteld, dit door middel van grote staatsfondsen die werden uitgereikt voor de wederopbouw. Het havenverkeer herstelde zich, en nam zelfs toe, binnen tien jaar na de oorlog.

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Fig. 12 Bron: AUTEUR ONBEKEND, “Porto Duca degli Abruzzi 1941”, http://ceraunavoltagenova. blogspot.be/2014/07/il-porto-nel-1900espansione-levante.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 26/02/2015).

Vanaf de tweede helft van de jaren 70 tot het begin van de jaren 90 vond er opnieuw een daling van het havenverkeer plaats, waarna men besliste dat het havengebied moest onderverdeeld worden in verschillende gebieden met elk hun specialiteit. Door deze reorganisatie werd alle commerciële en industriële activiteit afgezonderd van de ‘Porto Antico’, de oude haven. Gezien de onschatbaar historische en culturele waarde van deze oude haven, besliste men deze te renoveren en volledig toe te wijzen aan toerisme en de inwoners van Genova.

1970 uitbreiding in Cornigliano

5.CONCLUSIES

De grote veranderingen die plaatsvonden in de olie- en staalindustrie na de oorlog, waren een grote uitdaging voor de Genoveense haven. De tonnage van schepen was sterk toegenomen waardoor de havenstructuren aangepast moesten worden. De belangrijkste handel was de handel in koolwaterstoffen. Fig. 27

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

Fig. 15 Bron: AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31/07/2001, gewijzigd op 13/11/2001.

In 1968 trad de derde en vierde pier van de petroleumhaven in werking. De haven was uitgerust met een binnenhaven voor het aanmeren van olietankers, twee aanlegplaatsen en vier pieren. Daarnaast werd er ook een dijk bijgebouwd in Cornigliano (fig. 15) voor een uitbreiding van de staalfabrieken.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

1980

1997 terminal in Voltri

Grande Bigo

Darsena

Superbacino

Fig. 29 Fig. 20 Bron: AUTEUR ONBEKEND, “La storia”, http://www.vte.it/it/history (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd

Fig. 28 Na enige financieringsmoeilijkheden werd in 1972 gestart met de bouw van de ‘Superbacino galleggiante”. Voor de constructie van dit nieuwe dok werd een deel van de ‘Molo Cagni’ gesloopt.

op 01/03/2015).

Het is Renzo Piano die in 1992 een masterplan voor de haven voltooide waarbij elk gebouw in de Porto Antico gerestaureerd werd en bovendien een nieuwe functie kreeg(fig.16). Hij maakte dit ontwerp ter gelegenheid van de ‘Esposizione Internazionale Specializzata Genova ‘92 - Colombo ‘92. De aanleiding voor deze Expo was de 500e verjaardag van de ontdekking van Amerika door de in Genova geboren Christoffel Columbus. Het terrein van de Internationale Tentoonstelling werd onderverdeeld in vier zones:

Grande Bigo

Fig. 18 Bron: PIANO, RENZO, “Porto Antico”, http:// www.rpbw.com/project/34/porto-antico/# (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 27/02/2015).

Er werd een ‘Programma di Riqualificazione Urbana’ (programma van stedelijke heropwaardering) opgemaakt voor Darsena. De herstellingswerken begonnen in 1998.22 Deze zone onderging door de eeuwen heen verschillende veranderingen om te voldoen aan de veranderende behoeften van stad en haven. Vandaag de dag heeft ze eerder een stedelijke functie dan een havenfunctie. Zo werd er onder andere de Faculteit Economie van de Genoveense Universiteit en het ‘Museo del Mare’ in ondergebracht. Het ‘Piano di Opere Portuale’ (plan van havenwerken) voorzag een nieuwe terminal in Voltri (fig.20). Een nieuwe terminal was nodig gezien de vele transportontwikkelingen en nieuwe behandelingstechnieken voor de goederen. De werken startten in de jaren 70 en duurden tot de jaren 90. In 1994 meerde uiteindelijk het eerst containerschip aan te Voltri.

Figuur 30 toont de haven-en stadsuitbreiding te Genova tussen de negende en de twintigste eeuw. Figuur 31 op de volgende pagina geeft de havenactiviteiten weer in Genova vandaag de dag.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

1. Magazzini del Cotone 2. Deposito Franco 3. Ponte Spinola 4. Grande Bigo (fig.17) De katoenmagazijnen (de vroegere ‘Magazzini Generali del Molo Vecchio’) werden in het begin van de 20e eeuw gebruikt als opslagplaats. Met het ontwerp van Renzo Piano kregen deze een multifunctioneel gebruik; ze herbergen onder andere een conferentiecentrum, winkels en een bioscoop. Het ‘Deposito Franco’ was een tweede magazijn dat volledig werd gerestaureerd met aandacht voor de originele architectuur. In de derde zone, ‘Ponte Spinola’, werd een aquarium en een biosfeer gebouwd. Dit aquarium is het grootste in Italië en het tweede grootste in Europa, na het aquarium in Valencia, Spanje. De laatste zone tenslotte, ‘Grande Bigo’(fig.18), is een ronddraaiende lift van waaruit je een panoramisch zicht hebt over de haven en de stad. Met dit project slaagde Renzo Piano erin de stad terug in contact te brengen met de haven, een relatie die in de loop van de tijd verloren was gegaan.21 Figuur 19 toont de vier zones van Piano’s project.

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Fig. 17 Bron: ORLANDI, DANIELE, “Lanterna”, http:// www.guidadigenova.it/storia-genova/porto/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 26/02/2015).

2.HISTORIEK

Fig. 16 Bron: PIANO, RENZO, “Porto Antico”, http:// www.rpbw.com/project/34/porto-antico/# (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 27/02/2015).

Grande Bigo Ponte Spinola

Magazzini en

Fig. 19 Bewerkte versie bron: PIANO, RENZO, “Porto Antico”, http://www.rpbw.com/project/34/ porto-antico/# (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 27/02/2015).

22 AUTEUR ONBEKEND, “PRU Darsena”, http://urbancenter.comune.genova.it/spip. php?rubrique4030 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 01/03/2015). Fig. 21 t.e.m. 29 zijn herwerkte versies van de kaarten uit het Piano Regolatore Portuale, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31/07/2001, gewijzigd op 13 november 2001.

21 PIANO, RENZO, “Porto Antico”, http://www.rpbw.com/project/34/porto-antico/# (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 27/02/2015). VAN DER HOEVEN JANA

5.CONCLUSIES

Deposito Franco

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

HAVEN-EN STADSUITBREIDING VAN GENOVA N 0

500

1000m

Stedelijk gebied omringd door stadsmuren 9e eeuw Stedelijk gebied omringd door stadsmuren 1155-63 Stedelijk gebied omringd door stadsmuren 14e eeuw Stedelijk gebied omringd door stadsmuren 1626-32

Havenstructuur in de middeleeuwen Havenstructuur eind 19e eeuw Havenuitbreiding in de 20e eeuw

Fig.30, gebaseerd op kaart uit presentatie “Forma Genua”,‘Urbanistica A’, Unige, academiejaar 2014-2015 van professor BOBBIO, ROBERTO.

DE HAVEN VANDAAG N

FIERA

Petroleumhaven

Multifunctioneel

Droge bulk (ijzererts, steenkool, ...)

Scheepswerven

Fruit

Veerboten, cruises

Opslagplaatsen

Luchthaven

Bosproducten

Containers

Ferry goods

Natte bulk (ruwe olie, wijn, ...)

Fig.31, gebaseerd op kaart uit presentatie “Piani, politiche, processi di rigenerazione urbana a Genova”, Università IUAV Venezia van professor GASTALDI, FRANCESCO.

1.INLEIDING

2.HISTORISCHE SITUERING & BELEIDSSTUDIE 2.2 HAVENONTWIKKELING GENOVA ANTWERPEN

1974 Zandvlietsluis Berendrechtsluis

2.HISTORIEK

Fig. 32 Bron: AUTEUR ONBEKEND, “Antverpia 1568”, http://www.skyscrapercity.com/showthread. php?t=534843 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

‘de Grote Doorsteek’, waarbij de dokkenhaven op de Rechteroever uitgebreid werd. Voor deze havenuitbreiding werden verschillende polderdorpen gesloopt. 25

De eerste sporen van de Antwerpse haven dateren uit de 12e eeuw. De haven werd toen voornamelijk gebruikt voor passagiersvervoer naar Engeland en Zeeland en voor wijntransport naar Engeland. De haven kende een bloeiperiode tussen 1200 en 1350 dankzij de ontwikkeling van de lakenindustrie, maar kende pas echt zijn hoogtepunt in de 16e eeuw (fig.32) door groeiende export van lokale goederen naar onder andere Frankrijk, Portugal, Spanje en en Marokko. Halverwege de 16e eeuw bestond de haven reeds uit tien aanlegsteigers en acht binnenhavens. In deze ‘Gouden Eeuw’ groeide de handel exponentieel en Antwerpen werd het centrum van de wereldeconomie. Om te voldoen aan deze groei vond er een noordelijke havenuitbreiding plaats, het huidige Eilandje. Hierbij werden drie vlieten gegraven, de Timmervliet, de Middelvliet en de Brouwersvliet. In de daaropvolgende twee eeuwen stagneerde de havenontwikkeling omwille van de Spaanse Inval.23

derde havendok

Delwaidedok Albertdok

tweede havendok eerste havendok

Churchilldok

Boudewijnsluis Van Cauwelaertsluis

Onder invloed van het Franse regime, onder leiding van Napoleon Bonaparte, kreeg de Antwerpse haven een nieuwe impuls. In het begin van de 19e eeuw gaf hij onder andere de opdracht voor de aanleg van twee nieuwe dokken (het ‘Bonapartedok’ en het ‘Willemdok’) en de aanleg van nieuwe scheepswerven.

Royerssluis

Dankzij de Industriële Revolutie bleef de haven groeien waardoor opnieuw werkzaamheden nodig waren. Zo besloot men op het einde van deze eeuw de Scheldekaaien recht te trekken. De binnenhavens werden gedempt en aan de noordzijde van de stad werden nieuwe dokken gebouwd. De groei van de haven ging verder in noordelijke richting met onder andere de aanleg van de Kruisschanssluis (de huidige Van Cauwelaertsluis)24 (fig.33).

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Leopolddok

Fig.39 In 1904 opende men een nieuwe grote sluis, de Royerssluis. De opening van deze sluis was de aanzet voor een verdere expansie van de haven in noordelijke richting. In 1914 voltooide men het Albertdok samen met zijn drie havendokken. Na een daling van de havenactiviteit tijdens de Eerste Wereldoorlog, nam deze opnieuw toe tussen beide Wereldoorlogen. De haven breidde zich verder uit naar het noorden waarbij het Leopolddok en het Hansadok werd aangelegd. In 1928 startte men met de bouw van de Van Cauwelaertsluis. Zo’n dertig jaar later werd deze verdubbeld met de Boudewijnsluis. De meest spectaculaire veranderingen in de haveninfrastructuur vonden echter pas plaats na de Tweede Wereldoorlog. Het Tienjarenplan 1956-1967 voorzag een uitbreiding van de Antwerpse haven tot de Nederlandse grens. De Zandvlietsluis die hiervoor gebouwd werd kon schepen tot 125.000 ton verwerken. Er vond niet enkel een schaalvergroting plaats, maar ook de activiteiten in het havengebied wijzigden. Het havengebied groeide steeds meer uit tot industriegebied. Daarnaast nam ook het containertransport toe; wat resulteerde in de bouw van het Churchilldok.

1897 Fig. 34 Bron: WUYTS, W., “Luchtfoto Berendrechtsluis rechts”,http://nl.wikipedia.org/wiki/ Berendrechtsluis#mediaviewer/ File:Haven_4ntwerpen_sluizen.jpg (datum laatste aanpassing 27/06/2008; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

Amerikadok Afrikadok

Kattendijkdok

Fig. 35 Bron: PORT OF ANTWERP, “All Weather Terminal Antwerpen in gebruik”, http:// www.bulkonline.nl/articles/194-All-WeatherTerminal-Antwerpen-in-gebruik (datum laatste aanpassing 13/07/2009; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

Fig.38 In 1887 werden ten noorden van het Kattendijkdok het Amerikadok en het Afrikadok gegraven.

Aangezien verdere uitbreiding in noordelijke richting niet meer mogelijk was, werd vanaf de jaren 70 naar het westen (de Linkeroever) uitgebreid. Zo startte men onder andere met de bouw van de Kallosluis en het Waaslandkanaal. Later werden onder meer het Delwaidedok, de Europaterminal en de Noordzeeterminal aangelegd en in 1989 werd de Berendrechtsluis (fig.34) in gebruik genomen. Opdat de haven haar rol als wereldhaven zou kunnen blijven behouden transformeerde in 1997 het bestaande Havenbedrijf naar het autonome Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen.26

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Fig. 33 Bron: AUTEUR ONBEKEND, “Kruisschanssluis Antwerpen”, http://www.delcampe.net/ page/item/id,242305794,var,Antwerpen-Kruisschanssluis;-Anvers--Ecluse-duKruisschans,language,D.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

Hansadok

Met de bouw van het Deurganckdok in 1999 verdubbelde de capaciteit van de haven. In het oudere gedeelte van de haven vond een grote modernisering plaats die mogelijk was door investeringen van verschillende havenbedrijven. Zo werd onder andere de ‘All Weather Terminal’ (fig.35) geopend, een constructie waaronder schepen kunnen aanmeren en hun producten, ook in slechte weersomstandigheden, kunnen laden en lossen.

25 PORT OF ANTWERP, “Havengeschiedenis, 1930-1970 Een grote sprong noordwaarts”, http:// www.portofantwerp.com/nl/havengeschiedenis (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/03/2015). 26 PORT OF ANTWERP, “Havengeschiedenis, 1970-2000 Uitbreiding op Linkeroever”, http:// www.portofantwerp.com/nl/havengeschiedenis (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

23 PORT OF ANTWERP, “Havengeschiedenis, Vóór 1800 Van rivierhaven tot wereldhaven”, http:// www.portofantwerp.com/nl/havengeschiedenis (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/03/2015). 24 PORT OF ANTWERP, “Havengeschiedenis, 1800-1930 De vooruitgang van de industriële revolutie”, http://www.portofantwerp.com/nl/havengeschiedenis (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/03/2015). VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

De haven bleef tijdens de Tweede Wereldoorlog zo goed als gespaard en kon daardoor snel de draad weer oppakken. Men startte met een ambitieus plan,

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

2015

Deurganckdok

Deurganckdoksluis

2.HISTORIEK

Doeldok Waaslandkanaal Verrebroekdok Vrasenedok Kallosluis

Fig.40

Fig. 36 Bron: DEPARTEMENT MOBILITEIT EN OPENBARE WERKEN, “Deurganckdoksluis”, http://www.deurganckdoksluis.be/verloopwerken (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 31/03/2015).

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

De uitbreiding van het Antwerpse havengebied op de linker Scheldeoever startte met de bouw van de Kallosluis in 1971 (fig.36). Deze vormde de toegang tot de Waaslandhaven27. Na de bouw van de sluis volgde de aanleg van het Waaslandkanaal. Aan dit kanaal werden later nog drie havendokken gegraven: het Doeldok, het Vrasenedok en het Verrebroekdok. Het Doeldok werd eind jaren 70 gebouwd met een uitbreiding van de petrochemische bedrijvigheid in gedachten. De verwachte groei in de petrochemische sector bleef echter uit, waardoor het dok lange tijd gebruikt werd door vissers en watersporters. In 1999 werd het Deurganckdok aangelegd. Een deel van de grond afkomstig van de graaf- en baggerwerken voor dit dok werd gebruikt om het noordelijk deel van het Doeldok te dempen. Het behouden gedeelte is sinds 2004 volwaardig in gebruik als havendok.28

Om te kunnen inspelen op de toenemende scheepvaart in de toekomst werkte de haven van Antwerpen verschillende projecten uit. In 2011 startte men met de aanleg van een nieuwe zeesluis op de Linkeroever, de Deurganckdoksluis (fig.37); een sluis die qua omvang vergelijkbaar is met de Berendrechtsluis, maar iets dieper zal zijn. Het einde van de werken is voorzien in 2016.29 Als gevolg van al deze investeringen verwerkte de Antwerpse haven in 2012 zo’n 184 miljoen ton goederen30.

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Figuur 41 toont de haven-en stadsuitbreiding te Antwerpen tussen de negende en de twintigste eeuw. Figuur 42 op de volgende pagina geeft de havenactiviteiten weer in Antwerpen vandaag de dag. Fig. 37 Bron: DEPARTEMENT MOBILITEIT EN OPENBARE WERKEN, “Deurganckdoksluis”, http://www.deurganckdoksluis.be/ fotoarchief-2013-juli-dec (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 31/03/2015).

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

Fig. 38 t.e.m. 40 zijn gebaseerd op verschillende kaarten gevonden op http://zoeken.felixarchief. be/, archievenoverzicht-verzamelingen-topografisch-historische atlas, (datum laatste aanpassing onbekend; geconsulteerd op 11/03/2015). 27 De Waaslandhaven is het deel van de Antwerpse haven dat zich op de linker Scheldeoever bevindt. 28 DEPARTEMENT MOBILITEIT EN OPENBARE WERKEN, “Deurgancksluis”, http://www. deurganckdoksluis.be/trefwoorden (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 31/03/2015). 29 DEPARTEMENT MOBILITEIT EN OPENBARE WERKEN, “Deurganckdoksluis”, http://www. deurganckdoksluis.be/verloop-werken (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 31/03/2015). 30 AUTEUR ONBEKEND, “De haven in enkele cijfers”, Haven en goed, bijlage bij de Gazet van Antwerpen van 25 april 2013 in opdracht van het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen.

HAVEN-EN STADSUITBREIDING VAN ANTWERPEN N 0

500 1000 1500

2000

2500

Stedelijk gebied omringd door stadsmuren 9e eeuw Stedelijk gebied omringd door stadsmuren 12e eeuw Stedelijk gebied omringd door stadsmuren 14e eeuw Stedelijk gebied omringd door stadsmuren 16e eeuw Stedelijk gebied omringd door stadsmuren eind 19e eeuw

Havenstructuur eind 16e eeuw Havenstructuur eind 19e eeuw Rechttrekking Scheldekaai eind 19e eeuw Havenuitbreiding 20e eeuw

Fig.41, gebaseerd op verschillende kaarten gevonden op http://zoeken.felixarchief. be/, archievenoverzicht-verzamelingen-topografisch-historische atlas, (datum laatste aanpassing onbekend; geconsulteerd op 11/03/2015).

DE HAVEN VANDAAG N 0

500 1000 1500

2000

2500

Distributiezone Watergebonden goederen Bestaande industrie Beschikbaar haventerrein Groene ruimte Autosnelweg Ontsluitingweg

Fig.42, gebaseerd op “Commerciële havenkaart Antwerpen” gevonden op “Havenkaarten Haven van Antwerpen”, http://www.portofantwerp.com/nl/havenkaarten (datum laatste aanpassing onbekend; geconsulteerd op 24/03/2015).

1.INLEIDING

2.HISTORISCHE SITUERING & BELEIDSSTUDIE 2.3 CONCLUSIE (havenontwikkeling)

te maken voor de transformatie van de Porto Antico. In Antwerpen startte het project ‘Stad aan de Stroom’. Voor dit project vond een ontwerpwedstrijd plaats waarvoor 120 verschillende ontwerpers hun project inzonden. Daarnaast werd aan zes internationaal erkende ontwerpers de opdracht gegeven een visie te formuleren over de ruimtelijke ontwikkeling van het oude havengebied.

Evolutie relatie haven en stad Doorheen de geschiedenis kregen havengebieden diverse en soms zelfs tegenstrijdige betekenissen. In de middeleeuwen en de nieuwe tijd bijvoorbeeld associeerde men de zee in de christelijke wereld met gevaar en angst ten gevolge van negatieve connotaties die de zee in de bijbel kreeg. In tegenstelling tot de zee, hadden havens een positieve connotatie als oord van veiligheid en bescherming. Later werd de haven eerder aanzien als een teken van rijkdom en welvaart en werd deze talloze keren als decor gebruikt in de schilderkunst. Vanaf de 18e eeuw werd de haven een concentratiepunt van het publieke leven. De haven had een educatieve functie en was het uitstalraam van de bestaande techniek en havenarchitectuur. Daarnaast was de haven ook een soort inventaris van exotische goederen die van over de hele wereld werden aangevoerd. Het bezichtigen van al deze exotica was voor velen een vorm van vermaak en was de aanleiding voor gemoedelijke conversaties op de kade.

2.HISTORIEK

De constructie van de nieuwe haveninfrastructuren had voor de omgeving van beide steden ook een grote impact32. Omliggende dorpskernen, zoals Multedo in Genova en Berendrecht in Antwerpen, verloren hun relatie met het water. Terwijl men in Multedo een verplaatsing van de havenactiviteit voorziet met de creatie van nieuwe verbindingen tussen haven en dorp, behoudt men in Berendrecht de havenactiviteit en wordt een bufferzone gecreëerd. Voor gelijkaardige situaties, namelijk de afscheiding van een dorp door de ontwikkeling van havenactiviteit, met hetzelfde gevolg, het verdwijnen van de relatie tussen dorp en haven, worden compleet andere toekomstscenario’s naar voorgeschoven.

“Het is eene stad op haar eigen binnen Antwerpen. Daar heerscht eene beweging, een leven, heel anders dan in het overige der stad... Rondom de dokken is eene heele wereld van werklieden onophoudelijk aan den gang, de schepen ladend en ontladend, die de producten van heel de wereld aanbrengen.” (bron: BEETEME, G., “Antwerpen. Moederstad van handel en kunst, Antwerpen, 3de

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

In wat volgt wordt de relatie tussen stad en haven en dorp en haven, respectievelijk voor Genova en voor Antwerpen, onderzocht. Hierbij wordt eerst de situatie van voor de jaren 90 bekeken, waarna deze wordt vergeleken met de huidige relatie tussen stad en haven en dorp en haven. Voor het begrijpen van de havenplanning in beide steden is het echter noodzakelijk eerst een zicht te krijgen op de evolutie van het havenbeleid. Uit volgende pagina’s moet duidelijk worden dat beide steden niet enkel een verschillend vormingsproces hebben voor de opstelling van hun masterplannen, maar ook op een andere manier omgaan met hun oude haven en omliggende dorpen.

Vanaf de 19e eeuw werd de haven het middelpunt van het moderne leven. De aanwezigheid van techniek en industrie en het komen en gaan van bewoners van over de hele wereld maakten de haven tot een soort schouwspel van de moderne wereld.31

bd., 1893, p.36)

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Zowel in Genova als in Antwerpen leidde deze nieuwe fascinatie voor de haven voor het ontstaan van een nieuw soort stedelijke cultuur en tot diverse stedenbouwkundige ingrepen. In Genova werden in 1835 bijvoorbeeld de ‘Terrazzi di marmo’ gebouwd. Dit immense bouwwerk aan de kade was een voorziening voor het snel groeiende scheepvaartverkeer en vormde een blokkade tussen de bestaande koopmanspaleizen en de haven. Op het dak werd echter een wandelboulevard aangelegd, waarop bewoners en bezoekers naar hartewens konden flaneren met uitzicht op de haven. Na de eerste rechttrekking van de Scheldekaaien in het begin van de 19e eeuw werd ook in Antwerpen een dergelijke wandelboulevard aangelegd.38 Vanop deze promenade had men een prachtig zicht op de kade en arbeiders en bezoekers vonden er een plek van verpozing. Later verdween deze promenade echter en kwamen er twee wandelterrassen in de plaats.

31 BUSQUETS, JOAN; GRIETEN, JAN; LOMBAERDE, PIET; MEYER, HANS; VANREUSEL, JEF, “Antwerpen ontwerpen” (Antwerpen: Blondé Artprinting International, 1990). VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

In het begin van de 20e eeuw voor Genova en op het einde van de 19e eeuw voor Antwerpen verhuisde de meerderheid van de havenactiviteiten uit het oude havengebied. Door schaalvergroting en uitbreiding, maar ook omwille van milieuafwegingen, schoof de haven respectievelijk op naar het westen (Genova) en naar het noorden (Antwerpen). In en nabij de oude haven kwamen hierdoor uitgestrekte gebieden vrij die vroegen om een invulling. De ruimtelijke ontwikkeling van deze desolate stadsdelen was voor beide steden één van de belangrijkste keuzes van de voorbije decennia. In Genova was het Renzo Piano die in 1992 de opdracht kreeg een ontwerp 32 BUSQUETS, JOAN; GRIETEN, JAN; LOMBAERDE, PIET; MEYER, HANS; VANREUSEL, JEF, “Antwerpen ontwerpen” (Antwerpen: Blondé Artprinting International, 1990).

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

2.HISTORISCHE SITUERING & BELEIDSSTUDIE 2.4 BELEIDSONTWIKKELINGEN GENOVA ANTWERPEN

Plan van havenwerken, ‘Piano di Opere Portuali’

Een havenautoriteit is samengesteld uit een voorzitter, een havencomité, een secretariaat-generaal en een college van commissarissen. Artikel 6 van dezelfde wet legt de taken vast van deze havenautoriteit:

Het ‘Piano di Opere Portuali’ van 1964 was een plan van havenwerken dat voornamelijk gericht was op de uitbreiding van de haven. De hoogtepunten van dit plan waren de voltooiing van het dok van Sampierdarena, de ontwikkeling van de Genoveense luchthaven en de ontmanteling van enkele nucleaire installaties in de oude haven. Bij deze uitbreidingswerken werd echter nauwelijks of geen rekening gehouden met de relatie tussen haven en stad.33 De fysieke grenzen rondom de boog van de oude haven (‘Fiera del mare’ in het oosten, de luchthaven in het westen en het stedelijk weefsel in het noorden) maakten een uitbreiding buiten de oude haven verplicht; hiervoor werd een stuk van de stedelijke kust van Prà en Voltri opgeofferd. Het ontstaan van dit nieuwe, intermediaire havenlandschap, zorgde voor het verlies van de coexistentie tussen land en water die er voor de havenuitbreiding wel was. Na de crisis van de jaren 70 ontstond het besef dat hier iets aan gedaan moest worden. Het havengebied, dat deel uitmaakte van het historisch centrum, was namelijk met de tijd steeds meer gedegradeerd geraakt. Als reactie op het plan van 1964 volgde in de jaren 80 een fase van stedelijke planning waarbij men de stedelijke ruimte terug probeerde op te eisen door de havenactiviteit te verdringen uit het historisch centrum. De organisatie van verschillende evenementen, zoals de Expo van 1992 en ‘Genova, Culturele Hoofdstad van Europa’ in 2004, droegen bij tot de financiering van dit revitalisatieproces. Door al deze ingrepen, waarvan de belangrijkste deze uit het masterplan van Renzo Piano (1992), transformeerde de Porto Antico van een vervallen havengebied naar één van de meest toeristische plekken van Genova, waarbij de oude haven zich terug heropende naar de stad.34

Milieueffectrapportage, het SIA, het VIA en het VAS Artikel 5 §4 van Wet 84 bepaalt dat het PRP voor de havens van categorie 2, klasse 1, 2 en 3 onderworpen is aan de VIA-procedure. De belangrijkste doelstelling van deze Valutazione di Impatto Ambientale (VIA) is het beoordelen van de milieueffecten van projecten.

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Voor het Piano Regolatore Portuale (PRP) werd eerst een ‘Studio di Impatto Ambientale’ (SIA) opgemaakt waarbij bestudeerd werd wat de mogelijke milieuimpact zou zijn van het PRP. Dit SIA is het centrale instrument van de ‘Valutazione di Impatto Ambientale’ (VIA). Het geeft technische gegevens over de milieueffecten van het project en beoordeelt de verenigbaarheid ervan met de omgeving. Het bestaat uit drie delen: een programmatisch referentiekader, een projectreferentiekader en een milieureferentiekader en bevat onder andere een vergelijking van de milieueffecten van verschillende projectalternatieven en een beschrijving van de voorgenomen maatregelen voor het verminderen en controleren van de milieueffecten.

De Wet 84 uit 1994 was een heel belangrijke wet voor Genova aangezien dit de wet was die zorgde voor een hervorming van het havenbeheer. Doelstelling van deze wet was het havenbeheer en de havenactiviteiten te regelen opdat deze zouden voldoen aan de doelstellingen van het ‘Piano Generale dei Trasporti’ (algemeen vervoersplan).35 Wet 84 maakte de oprichting van een havenautoriteit verplicht voor bepaalde havencategorieën, en legde vast dat deze havenautoriteiten onder andere verantwoordelijk zijn voor de opmaak van een ‘Piano Regolatore Portuale’, het plan dat een langetermijnvisie formuleert over een havengebied.

Het ‘programmatisch referentiekader’ omschrijft de relatie met andere planningsinstrumenten, bijvoorbeeld de relatie tussen het PRP en het ‘Piano Regionale di risanamento delle acque’ (gewestelijk plan van waterherstel) of de relatie tussen het PRP en het ‘Piano Territoriale Regionale di coordinamento della Costa in rapporto alle funzioni portuali’ (gewestelijk plan tot coördinatie van de kust in relatie tot havenfuncties).

De havenautoriteit, ‘L’Autorità Portuale’ Wet 84 verdeelde zeehavens onder in categorieën en bepaalde dat er voor de havens van klasse 1 en 2 van categorie 2, zoals Genova, een havenautoriteit moest worden opgericht. Deze autoriteiten zijn publieke rechtspersonen en zijn onderworpen aan het toezicht van de minister van Verkeer en Scheepvaart.

5.CONCLUSIES

Het tweede referentiekader, het ‘projectreferentiekader‘, is het interventieniveau waarbij men de instrumenten identificeert waarmee men de doelstellingen vanuit het programmatische niveau nastreeft. Hierbij

33 AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31/07/2001, gewijzigd op 13 november 2001. 34 AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31/07/2001, gewijzigd op 13 november 2001. 35 SENATO DELLA REPUBBLICA, “LEGGE 28 gennaio 1994, n. 84 e successive modificazioni”, goedgekeurd door de Kamer van Afgevaardigden en de Senaat op 28 januari 1994. VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Als gevolg van Wet 152 uit 2006 werd het VIA opgevolgd door de Valutazione Ambientale Strategica (VAS). De belangrijkste doelstelling van dit VAS is het beoordelen van milieueffecten van plannen of van programma’s. De Europese richtlijn 85/337/EEG (beter bekend als de VIA-richtlijn) was alleen geschikt om bepaalde projectcategorieën te determineren. Deze aanpak voor projecten had bepaalde limieten aangezien er enkel werd ingegrepen wanneer beslissingen mogelijk milieubelastend konden zijn. Hierbij liep men het risico dat deze beslissingen reeds genomen waren op strategisch niveau van het plan of het programma.36 Twee jaar later wijzigde het nieuwe wetsbesluit n.4 van 2008 de verordeningen van de Wet 152 en definieerde het huidige nationale kader over het VAS en het VIA.37

Wet 84/1994

VAN DER HOEVEN JANA

2.HISTORIEK

(...) “Het beleid, de planning, de coördinatie, de promotie en de controle van havenactiviteiten (...) en de andere commerciële en industriële activiteiten in de havens, met bevoegdheden van de regelgeving en orde. (...) Het gewoon en buitengewoon onderhoud van de gemeenschappelijke ruimtes binnen de haven, waaronder ook het onderhoud van de zeebodem. (...) Bewaring en controle van de activiteiten die gericht zijn op de levering van diensten van algemeen belang voor de havengebruikers.” (...) (Art.6 Piano Regolatore Portuale, 2001)

36 CAGNOLI, PAOLO, “VAS - Valutazione Ambientale Strategica. Fondamenti teorici e tecniche operative”, Palermo, Dario Flaccovio Editore, 2010. 37 COMUNE DI GENOVA, “Genova Urban Lab, quaderno n°2”, juni 2011.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

worden alternatieve ontwerpoplossingen met mekaar vergeleken. Enkele relevante onderwerpen zijn bijvoorbeeld maatregelen voor de reorganisatie van havendiensten, voor de reorganisatie van productieruimtes en voor de reorganisatie van de havenstructuur. Het laatste referentiekader, het ‘milieureferentiekader’, is het niveau waarbij de verschillende doelstellingen op vlak van milieukwaliteit worden gedefinieerd. De ‘studio di sostenibilità’ (duurzaamheidsstudie) onderzoekt onder andere de effecten van de interventies op het waterverbruik, op het ‘havenlandschap’ en het ‘stedelijk landschap’ en de socio-economische impact ervan.38

2.HISTORIEK

wet veranderde het systeem van bevoegdheden tussen de verschillende planningsniveaus. Dit hield onder andere in dat het gewest enkel nog bevoegd was voor functies die, wegens hun aard, omvang en complexiteit, niet konden worden overgedragen naar andere instanties. Het planningsinstrument op dit niveau is het Piano Territoriale Regionale (PTR). Vanwege de overtuiging dat gemeentelijk niveau het meest geschikte niveau was voor het nemen van beslissingen over het beheer van de grond, kreeg met deze nieuwe wet de gemeente de bevoegdheid een Piano Urbanistico Comunale (PUC) op te stellen. Veranderingen in vergelijking met het vroegere PRG waren bijvoorbeeld het uitvoeren van een meer diepgaande én kritische analyse van het grondgebied, een grotere flexibiliteit en een andere opstellingsprocedure.42

In het algemeen, maar niet noodzakelijkerwijs, vindt er voor de VIA-procedure eerst een VAS-procedure plaats. De twee soorten evaluaties situeren zich in twee verschillende fases, met twee verschillende objecten en met als bedoeling mekaar op die manier aan te vullen. Terwijl het VAS een procedure is die dient om de milieueffecten te evalueren van een plan of programma, is het VIA een procedure die dient om de milieueffecten te evalueren van werken of projecten. Je zou kunnen zeggen dat de VAS-procedure verloopt volgens het ‘beginsel van preventief handelen’ waarbij er voorzorgsmaatregelen worden genomen om milieumaatregelen te integreren met andere, socioeconomische, belangen, terwijl het leidend beginsel van het VIA meer praktisch/functioneel gericht is om schade aan het milieu te voorkomen.39

NIV.1: gewestelijk

NIV.2: provinciaal

NIV.3: gemeentelijk

NIV.4: subgemeentelijk

Piano Territoriale di Coordinamento Regionale

Piano Territoriale di Coordinamento Provinciale

Piano Regolatore Generale

Piani Attuativi

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Onderstaand schema schetst het ruimtelijk ordeningssysteem in Italië, na de regionale stedenbouwwet van 1997. Italië kent net als Vlaanderen drie Ruimtelijke StructuurPlannen: het PTCR (Piano Territoriale di Coordinamento Regionale) op gewestelijk niveau, het PTCP (Piano Territoriale di Coordinamento Provinciale) op provinciaal niveau en het PRG (Piano Regolatore Generale) op gemeentelijk niveau. Deze algemene plannen bestaan echter uit verschillende sectorplannen en spelen zich af op vier niveaus: gewestelijk, provinciaal, gemeentelijk én sub-gemeentelijk. In Vlaanderen bestaan er geen plannen op sub-gemeentelijk niveau. Ruimtelijke Planning speelt zich in Vlaanderen met andere woorden af op drie en geen vier niveaus.

Relatie tussen het VIA en het VAS

PIANO GENERALE algemene plannen

Van PRG naar PUC

gewestelijk ruimtelijk coördinatieplan

Het ruimtelijk ordeningsbeleid in Genova kende in de laatste decennia enorme veranderingen. In het begin van de jaren 90 was het algemene planningsinstrument het Piano Regolatore Generale (PRG) uit 1980. Dit plan behoorde tot ‘de nieuwe generatie van planningsinstrumenten’ aangezien het niet meer handelde volgens “de logica van speculatie van stedelijke grond”40, maar gericht was op de bescherming en de verbetering van stedelijke kwaliteit. Dit plan werd echter bekritiseerd aangezien het slechts “een premisse was van interventiestrategieën”, waardoor er nauwelijks stedelijke transformaties plaatsvonden tengevolge van dit plan.

uitvoeringsplannen

Programmi di riqualificaziPiano Urbanistico Comunale one urbana plan

Piano Regolatore Portuale

programma van stedelijke herontwikkeling

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

regelgevend havenplan

PIANO SETTORIALE sectorplannen

Piano Territoriale di Coordi- Piano Paesaggistico namento Paesistico landschapsplan landschapsplan

Piano Territoriale di Coordinamento della costa kustplan

Piano Di Bacino stroombekkenplan

Piano Comunale del Trasporti Piano Comunale del Traffico

...

Piano Di Parco parkplan

Piano Dei Trasporti ...

transportplan

PIANO MISTO mix van verschillende plannen

PTCP con valore ed effeti di piani ambientali combinatie van het PTCP

5.CONCLUSIES

met milieuplannen

38 AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, DIREZIONE TECNICA, “Piano Regolatore Portuale, Studio di Impatto Ambientale”, 1999. 39 CAGNOLI, PAOLO, “VAS - Valutazione Ambientale Strategica. Fondamenti teorici e tecniche operative, Palermo, Dario Flaccovio Editore, 2010. 40 CANNAROZZO, TERESA, “Il ruolo dei sistemi informativi territoriali nel processo di recupero dei centri storici”, 2008. 41 REGIONE LIGURIA, “Legge urbanistica”, http://www.regione.liguria.it/argomenti/territorioambiente-e-infrastrutture/urbanistica/legge-urbanistica.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2015). VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

algemeen regelgevend

gemeentelijk stedenbouwkundig plan

De ‘regionale stedenbouwwet’ (n.36 van 04/09/1997) bracht hier echter verandering in. Deze wet leidde tot een rationalisatie van het ruimtelijk ordeningssysteem en zorgde voor een meer effectief en efficiënt beheer van het grondgebied. De wet bepaalde ruimtelijke ordening op zowel gewestelijk, provinciaal als gemeentelijk niveau, bepaalde hun wederzijdse betrekkingen en werd bovendien gekenmerkt door een innovatief systeem van relaties tussen het gewest en lokale overheden.41 Ten gevolge van deze

VAN DER HOEVEN JANA

provinciaal ruimtelijk coördinatieplan

Fig.43, bron: LOMBARDINO, GAMPIERO, “Pianificazione Area Vasta”, presentatie uit ‘Urbanistica A’, Università degli studi di Genova, academiejaar 2014-2015.

42 REGIONE LIGURIA, “Introduzione alla legge urbanistica regionale”, http://www.regione.liguria. it/argomenti/territorio-ambiente-e-infrastrutture/urbanistica/legge-urbanistica.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2015).

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

Coördinatie tussen havenbeleid en stadsbeleid Eind jaren 90 ontstond in Genova het besef dat er een sterkere coördinatie nodig was tussen het havenbeleid en het stadsbeleid. Havenplanning is namelijk “meer dan enkel het ontwikkelen van een logistiek systeem, het gaat hem ook over het bieden van antwoorden voor stedelijke vernieuwing”.43 Hiervoor ging de gemeente een overeenkomst aan met de havenautoriteit, (D.C.C. n.68 van 1999) die werd opgemaakt op grond van artikel 5, paragraaf 3 van de wet 84/1994. In deze overeenkomst bepaalde de gemeente dat “het voornaamste doel van het Piano Regolatore Portuale (PRP) het zoeken was naar een formule voor een optimale coëxistentie tussen de stad en de haven”. De gemeente hield zich vanaf dan enkel nog bezig met het beleid van gebieden die niet beïnvloed werden door de havenactiviteiten en met andere woorden geen relatie aangingen met de haven.44 Dit leidde tot de opmaak van een PUC in 2000. De havenautoriteit daarentegen was vanaf dan verantwoordelijk voor het beleid van de havengebieden én voor het beleid van de verbindingszones tussen stad en haven. Dit leidde tot de opmaak van het eerste PRP in 2001.

2.HISTORIEK

hoog groeipotentieel toe aan de havenactiviteiten, zowel qua container- als qua passagierstransport. In het decennium ervoor vond reeds een groei plaats en men verwachtte dat deze groei zich zou verderzetten in de daaropvolgende jaren. Deze groei impliceerde de noodzaak tot het verder uitbreiden van het havengebied en het versterken van de verkeersinfrastructuur. Het PRP beschreef twee mogelijke ontwikkelingsscenario’s voor de Genoveense haven. Rode draad doorheen deze twee scenario’s was inbreiding en zoveel mogelijk te proberen bereiken met kleine interventies. Een groot contrast met de mentaliteit van vroeger waarbij men grote vernielingen verichtte en steeds van nul begon. Mogelijke ontwikkelingsscenario’s voor de haven De twee ontwikkelingsscenario’s omschreven in het PRP van 2001 beschrijven een mogelijke ontwikkeling van de Genoveense haven tegen 2010-2015. Deze scenario’s mogen niet gezien worden als alternatieven, maar zouden in de loop der tijd, afhankelijk van de marktevolutie, kunnen samenvloeien.

Artikel 5 van Wet 84 beschrijft de programmering en de realisatie van havenwerken via het Piano Regolatore Portuale (PRP). Voor havens van categorie 2, klasse 1, 2 en 3 dient vanaf dan een PRP worden opgemaakt. In de havens waarvoor een havenautoriteit werd opgericht, zoals de Genoveense haven, wordt het PRP goedgekeurd door het havencomité en dit na het bereiken van overeenstemming met de gemeente of de verschillende gemeentes die betrokken zijn. Het plan wordt vervolgens voor advies naar de ‘Consiglio Superiore dei Lavori Pubblici’ (Raad van Openbare Werken) gezonden. Deze raad geeft advies binnen de 45 dagen na ontvangst van kennisgeving. Na het verstrijken van deze termijn wordt het plan van rechtswege goedgekeurd.45

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Het eerste scenario omschrijft de mogelijke ontwikkeling van het havengebied in Sampierdarena, waarbij het gebied zich uitbreidt richting zee. Tengevolge van deze uitbreiding zou de bestaande golfbreker tenminste 30 meter van de kustlijn moeten worden verplaatst. Kenmerkend aan deze hypothese is dat deze uitbreiding zou kunnen plaatsvinden in fases, afhankelijk van de noodzaak tot uitbreiding en de beschikbare middelen.46

Havenplan, ‘Piano Regolatore Portuale’

In 2001 werd het eerste ‘Piano Regolatore Portuale’, het havenplan dat momenteel ook nog van kracht is, goedgekeurd. Dit havenplan schetst het ontwikkelingskader voor de haven en focust hierbij op vier centrale thema’s: a. De economisch en sociale rol van de Genoveense haven. b. De reorganisatie en de modernisering van de havengebieden en de binnenvaart, gericht op het overwinnen van de beperkingen die er zijn ten gevolge van de fysieke omgeving. c. Het versterken van de infrastructuur door het identificeren van adequate oplossingen voor de mobiliteitsbehoeften van de haven en voor aanverwante activiteiten. d. De relatie tussen de havenactiviteit en het milieu.

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Het tweede scenario voorziet een uitbreiding parallel aan de landingsbaan van de luchthaven. Om deze te beschermen zou een nieuwe golfbreker moeten worden gebouwd. De constructie van een nieuw containerdok van zo’n 2000 meter lang zou moeten zorgen voor een stijging van het havenverkeer, maar zou tegelijkertijd ook het havengebied te Cornigliano en Sampierdarena deels ontlasten. Daarnaast zorgt de aanleg van een nieuwe spoorlijn voor een betere verbinding met het naburige kustgebied en dit zowel ten oosten als ten westen van de luchthaven. Figuur 43 en 44 op de volgende pagina geven beide ontwikkelingsscenario’s weer.

43 AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Verso il nuovo Piano Regolatore Portuale - PRP”, http:// www.porto.genova.it/articoli/verso-il-nuovo-piano-regolatore-portuale-prp.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2015). 44 URBAN CENTER DI GENOVA, “Le aree di interfaccia città-porto”, http://www.urbancenter. comune.genova.it/node/1082 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2015). 45 AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31/07/2001, gewijzigd op 13 november 2001. VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

In tegenstelling tot het eerste havenplan van 1964, speelde in dit plan de relatie tussen stad en haven een fundamentele rol. Het PRP schreef een bijzonder

46 AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31/07/2001, gewijzigd op 13 november 2001.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

ONTWIKKELINGSSCENARIO’S 1 & 2 HAVEN GENOVA - PRP 2001

sc e

sc en ar io

na rio

1, S

th av en

pi er da re n

Fig.44

COMMERCIËLE FUNCTIE

havenactiviteiten gerelateerd aan de behandeling en de opslag van containers

havenactiviteiten gerelateerd aan behandeling en opslag van conventionele lading

havenactiviteiten gerelateerd aan behandeling en opslag van vloeibare bulkgoederen: chemicaliën

activiteiten in verband met de havenlogistiek en transport

SPOORLIJNVERBINDING

INDUSTRIËLE FUNCTIE

IA4

behandeling van grondstoffen en staalproducten

PLEZIERVAART

TECHNOLOGISCHE SYSTEMEN

MARITIEME BESCHERMINGSWERKEN

STEDELIJKE FUNCTIE

MS1

stedelijke wegen

ruimte exclusief voor havengebruik

douaneingang

haveningang

HAVENDIENSTEN

technische diensten, verkoop en administratie in verband met havenactiviteit

SN3

voorraden aan boord

LUCHTHAVEN

MS1

MF VD

C8 IA4

Fig.45

SN3

C7 C5 IT

Fig.44 & 45, bron: AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31/07/2001, gewijzigd op 13 november 2001.

1.INLEIDING

Een nieuw Piano Regolatore Portuale

“Genova groeit ondanks de crisis, die trouwens niet mag worden onderschat, omdat men organiseert, omdat er adequate investeringen zijn gebeurd en men daardoor vandaag in staat is om schepen te laten aanmeren waar veel andere Italiaanse havens vandaag de infrastructuur niet voor hebben”. (bron: AUTEUR ONBEKEND, “Merlo52: Ok il record, ora il futuro”, http://www.porto.

In juli 2012 voltooide men de studies voor het definiëren van de mogelijke ontwikkelingsscenario’s voor de Genoveense haven op lange termijn. Deze scenario’s werden vervolgens voorgelegd aan het havencomité voor de opmaak van een nieuw PRP. Dit nieuwe PRP bestaat uit twee delen: een deel is gewijd aan de analyse van de macro-economische havensituatie en het andere deel is gewijd aan de technisch-stedenbouwkundige ontwikkeling van de haven. Vanuit het standpunt dat de betrokkenheid en participatie van private en publieke belanghebbenden in het planningsproces van de haven zeer belangrijk is, werd er op 18 december 2012 een eerste ontmoeting met de particuliere ondernemers georganiseerd. Bedoeling hiervan was het verzamelen van waarnemingen en voorstellen, om op die manier de acht ontwikkelingsscenario’s die tot dan toe werden voorgesteld, te kunnen inperken. De betrokken personen deden een uitspraak over elk scenario en konden bovendien een of twee favoriete scenario’s uitkiezen.47

genova.it/ (datum laatste aanpassing 28/01/2015; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

Drie soorten havenplannen

De algemene doelstelling van dit nieuwe PRP, een volgende eeuw van ontwikkeling garanderen voor zowel de Genoveense haven als de luchthaven, getuigt van een erg voortvarende visie. Na de uitvoering van het PRP zou de haven van Genova namelijk tussen de 5 à 6 miljoen TEU48 per jaar kunnen verwerken en schepen kunnen ontvangen tot maximum 24.000 TEU. Het nieuwe PRP zou binnen het jaar moeten worden goedgekeurd en daarna worden geïntegreerd met het bestaande PRP van 2001. De belangrijkste realisaties die omschreven zijn in het plan zijn: - de realisatie van een nieuwe ingang en een nieuwe, geavanceerde dam die 500 meter langer is dan de oorspronkelijke dam, voor het bekken van Sampierdarena49; - de realisatie van een ‘Blue Print’ ontworpen door Renzo Piano, met een nieuw platform voor scheepswerven en een herziening van het vierde droogdok; - een uitbreiding van het kanaal in de haven van Prà, met het oog op het vormen van een groot eiland voor de VTE-terminal50 en een mogelijke uitbreiding naar het westen en de aanpassing van de bestaande dam zodat in de toekomst grotere schepen tot een lengte van 500 meter zouden kunnen aanmeren.51

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Van bestemmingsplan naar flexibel structuurplan In tegenstelling tot het PRP van 2001, dat louter een bestemmingsplan was, is het nieuwe PRP een structuurplan dat mogelijke interventies aanreikt en “niet stilzwijgend vertrouwd op één ontwerp”53. Het is “een planningstool die van nature flexibel is en zich snel kan aanpassen aan de snelle evolutie van de infrastructurele behoeften van de commerciële haven”54. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk een bestemmingswijziging te vragen in een gebied of zijn er kleine veranderingen mogelijk bij de afbakening ervan (indien de algemene structuur ongewijzigd blijft) en dit alles zonder de tijdrovende administratieve procedure voor de opmaak van een variant. Om te bepalen of een wijziging wel of niet mogelijk is, wordt er gebruik gemaakt van het ‘griglia di riferimento’, een kit met technische, sociale, economische en milieukundige voorwaarden die aan de basis liggen van het plan. Voor elk subgebied van het PRP stroomt hieruit een aantal planopties waarbinnen later nog een keuze kan worden gemaakt. Deze planopties zijn uiteraard beperkt (anders zouden de keuzes louter willekeurig worden) en volgen enerzijds uit haalbaarheidsstudies

47 AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Il nuovo PRP”, http://www.porto.genova.it/notizie/ (datum laatste aanpassing onbekend; geconsulteerd op 22/02/2015). 48 De afkorting ‘TEU’ staat voor Twenty feet Equivalent Unit en is de eenheid van de capaciteit van een containerschip. Eén TEU staat voor een container van 6,10 meter lang, 2,44m breed en 2,59m hoog. (bron: VLAAMSE HAVENCOMMISSIE, “TEU”, http://vlaamsehavencommissie.be/vhc/ faq/teu (datum laatste aanpassing onbekend; geconsulteerd op 11/03/2015). 49 AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale, una sfida per cogliere il futuro: tutti i dati”, http://www.porto.genova.it/notizie/piano-regolatore-portuale-una-sfidaper-cogliere-il-futuro-tutti-i-dati.html (datum laatste aanpassing 27/02/2015; geconsulteerd op 11/03/2015). 50 De VTE-terminal (Voltri Terminal Europa) is de grootste containerterminal van de Genoveense haven en heeft een huidige capaciteit van 1.5 miljoen TEU per jaar. bron: AUTEUR ONBEKEND, “Voltri Terminal Europa”, http://www.porto.genova.it/terminalisti/voltri-terminal-europa.html (datum laatste aanpassing 01/2014; geconsulteerd op 24/03/2015). 51 AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale, una sfida per cogliere il VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Naast dit PRP bestaan er nog twee andere plannen met betrekking tot de haven: het Piano Operativo Triennale (POT) en het Programma triennale delle opere. Ondanks het feit dat deze drie plannen elk een specifieke rol spelen binnen de havenplanning, vormen deze wel een samenhangend geheel. Zoals reeds vermeld beschrijft het eerste plan, het PRP, de gewenste ruimtelijke structuur van de havengebieden en dit voor een tijdsperiode van 10-15 jaar. Het tweede plan, het POT, wordt samen opgesteld met het PRP en kan gezien worden als een soort voorbereiding voor dit PRP. Het onderzoekt onder andere de financiële middelen die beschikbaar en nodig zijn voor het uitvoeren van de interventies beschreven in het PRP. Op basis van deze analyse beschrijft het de ontwikkelingsstrategie van de Genoveense haven voor de komende drie jaar. Het derde plan tenslotte, het Programma triennale delle opere, is het uitvoerende instrument en vertaalt de doelstellingen naar haalbare acties en projecten. Per project worden hierin de verantwoordelijke, de start-en einddatum en de kosten aangeduid. Dit plan dient samen met de begrotingsprognose te worden goedgekeurd door de overheid.

Op 13 september 2013 nam de Genoveense havenautoriteit deel aan de ‘tavolo tematico cittadino’ (een openbaar debat), georganiseerd door de stad Genova en gewijd aan: “De relatie tussen de stad en de haven, overeenkomstig de regionale Wet 36/1997 en de Wet 84/1994”. Bij deze gelegenheid werden de voortgang van het opstellen van het nieuwe PRP en de technische inzichten over nieuwe spoorweginfrastructuur voorgesteld.

VAN DER HOEVEN JANA

2.HISTORIEK

Het nieuwe PRP verdeelt het havengebied onder in drie gebieden (wat in het vorige PRP nog niet gedaan werd): operatieve havengebieden, passagiershavengebieden en stedelijk havengebied. Binnen deze gebieden werden telkens ‘functionele roepingen’ en functies die in aanmerking komen bepaald.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

futuro: tutti i dati”, http://www.porto.genova.it/notizie/piano-regolatore-portuale-una-sfidaper-cogliere-il-futuro-tutti-i-dati.html (datum laatste aanpassing 27/02/2015; geconsulteerd op 11/03/2015). 52 Luigi Merlo is de huidige president van de Genoveense havenautoriteit. 53 AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, februari 2015. 54 WERKGROEP OPGERICHT DOOR DE CONSIGLIO SUPERIORE DEI LAVORI PUBBLICI, “Linee guida per la redazione dei Piani Regolatori Portuali”, juni 2004.

1.INLEIDING

die gevoerd worden in het Programma triennale delle opere en anderzijds uit de begrenzing van de betreffende projecten uit het PRP.

1. Studie van de grote verbindingsinfrastructuren van de stad. 2. Ontwerp van de gebieden van stedelijke transformatie. 3. Studie van kleine herontwikkelingsprojecten van de publieke ruimte.57

De structuur van het PRP, bestaande uit een kit van voorwaarden en criteria op basis waarvan ‘detailkeuzes’ worden gemaakt, is hierdoor geschikt om te worden geïntegreerd met of te worden aangepast aan technische en milieuvoorschriften die voortvloeien uit de overeenkomst tussen gemeente en Havenautoriteit. Coördinatie van het PRP op zowel nationaal als lokaal niveau De Havenautoriteit wou met het nieuwe PRP haar grenzen verleggen qua planning en deed dit op verschillende manieren. Zo werd een ‘cabina di regia’ opgericht tussen Ligurië, Lombardië en Piemonte, waar de toekomstige havenontwikkeling van Genova werd besproken met deze regio’s. Het PRP werd op die manier onderdeel van een logistiek plan dat momenteel nog wordt opgesteld.

‘De tafel van ideeën’, ‘il tavolo delle idee’

Integratie tussen PUC en VAS

Het Urban Lab

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Parallel aan ‘de tafel van ideeën’ en de ontwikkelingsdoelstellingen die eruit voortvloeiden werd de VAS-procedure gestart. Dit parallel verloop volgt uit de richtlijn 01/42/CE, een EU-richtlijn over de beïnvloeding tussen het planvormingsproces en de VAS-procedure en wordt weergegeven in figuur 48 op pagina 55. Na de oriëntatiefase en het formuleren van de algemene doelstellingen en scenario’s van het plan, wordt de externe coherentie behandeld. Hierbij bekijkt men hoe coherent de keuzes in het plan zijn met de plannen van een hoger niveau. Later in deze fase volgt ook een analyse van de interne coherentie waarbij bekeken wordt hoe coherent de gemaakte keuzes zijn met de doelstellingen die bij aanvang werden geformuleerd. Uniek voor Genova in deze fase was het houden van publieke overlegmomenten.

In het verleden vonden soms tegenstrijdigheden plaats tussen het PUC en het PRP ten gevolge van een zwakke coördinatie tussen het stadsbeleid en het havenbeleid. Dit verplichtte de gemeente om hun PUC aan te passen; een procedure die veel tijd in beslag nam. Sinds 2004 (met het ‘richtlijnendocument voor de opstelling van een PRP’, uitgegeven door het gewest) werd echter bepaald dat bepalingen in het PRP niet strijdig mochten zijn met de bestaande planningsinstrumenten. Er werd de Havenautoriteiten aangeraden voorafgaand aan de opstelling van het PRP een overeenkomst te bereiken met alle betrokken actoren.

D. Lgs 4/2008, het wetsbesluit over de VAS- en VIA-procedure, voorziet enkel een publiek overlegmoment in fase 3. Voor de opstelling van het PUC vonden echter reeds in fase 2 verschillende overlegmomenten plaats. Zowel alle gemeenten, als vertegenwoordigers van alle Genoveense verenigingen, als studiebureaus die de milieueffecten onderzochten, konden op deze overlegmomenten hun specifieke verzoeken uitdrukken over het plan.

Het Urban Lab was tot maart 2013 een sector van ‘Area territorio, sviluppo urbanistico ed economico’ van de afdeling ‘Milieu, gezondheid en energie’. Het Lab was een soort stedenbouwkundig laboratorium en werd opgericht door Renzo Piano in 2008. Het bestond uit een groep technici en werd gecoördineerd door de architecte Anna lole Corsi, die jarenlang werkte binnen de ruimtelijke ordening van Genova. Aan het team van technici werden voor korte periodes jonge architecten toegevoegd die werden geselecteerd uit zowel Italiaanse als internationale universiteiten en een verrijking waren voor het Lab.56 Hun taak bestond uit het bestuderen van de transformatie van stadsplanning en dit met het oog op een duurzame ontwikkeling. Hiervoor werd gefocust op drie thema’s:

Met behulp van twee kaarten, de ‘carta delle criticità’ (‘knelpuntenkaart’) en de ‘carta delle opportunità’ (‘opportuniteitskaart’) die gecreëerd werden met een GIS-systeem59, bepaalde men de gebieden die het meest geschikt waren

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

57 URBAN CENTER DI GENOVA, “Urban lab”, www.urbancenter.comune.genova.it/node/30 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2015). 58 URBAN CENTER DI GENOVA, “Il Tavolo delle idee”, http://www.urbancenter.comune.genova. it/node/44 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2015). 59 Een GIS-systeem is een Geografisch InformatieSysteem en is de verzamelnaam voor digitale kaarten over waterlopen, bossen, gebouwen, enzovoort. bron: PROVINCIE ANTWERPEN, “GIS, jouw materie op kaart”, http://www.provincieantwerpen.be/

55 COMUNE DI GENOVA, “Genova Urban Lab, quaderno n°2”, juni 2011. 56 URBAN CENTER DI GENOVA, “Urban Lab nelle struttura comunale”, http://www.urbancenter. comune.genova.it/node/476 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2015). VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

‘De tafel van ideeën’ was een maandelijkse bijeenkomst die voorgezeten werd door de voormalige burgemeester van Genova, Marta Vincenzi en de architecten Renzo Piano en Richard Burdett. Bij elke vergadering werd gefocust op één specifiek thema. Afhankelijk van het gekozen thema werden ook soms interne en/of externe deskundigen uitgenodigd. Doelstelling van deze bijeenkomsten was het bepalen van een ruimtelijk ordeningsbeleid en strategische doelstellingen voor Genova. Deze doelstellingen werden goedgekeurd als ‘indirizzi di pianificazione’ (planningsrichtlijnen) door D.C.C. n.1/2009 en vormden de richtlijnen voor het opstellen van het nieuwe PUC.58

Ten tweede werd er vanaf de voorstudies voor het plan een nieuwe overeenkomst gesloten met de gemeente. De havenautoriteit ging hiervoor een permanente samenwerking aan met de havenautoriteit: het ‘Accordo di collaborazione fra comune di Genova e Autorità Portuale di Genova nel campo delle pianificazione urbanistica’ (D.G.C. 38/2010). Een eerste stap van deze samenwerking tussen de gemeente en de Havenautoriteit van Genova was het samenstellen van een ontwerpteam, het Urban Lab55.

VAN DER HOEVEN JANA

2.HISTORIEK

Het Lab werkte samen met andere sectoren (waaronder een werkgroep met medewerkers van de Havenautoriteit) voor de voorbereiding van het nieuwe PUC (2014). De ontwikkelingen die het Lab voorstelde, werden maandelijks besproken tijdens de ‘Tavolo delle Idee’, een vergadering waar ook de richtlijnen van het nieuwe PUC werden gedefinieerd.

1.INLEIDING

HAVENPLANNING

voor transformatie en die in de meest milieukritieke toestand verkeerden. De kaarten waren gebaseerd op verschillende data over beschermde gebieden, over milieurisico’s, stedelijke gebieden die dringend aan vernieuwing toe waren, enzovoort. Het GIS-systeem vergemakkelijkte de strategische milieuevaluatie en zorgde voor een betere integratie tussen ruimtelijke ordening en ecologische belangen.60

PRG Piano Regolatore Generale

PRP (2015)

‘STUREND’ HULPPLAN

POC

POT

(i.f.v. het algemene structuurplan)

Piano Urbanistico Comunale 10 jaar

Piano Operativo Comunale 5 jaar

FINANCIEEL PLAN

De schema’s op de volgende pagina’s geven respectievelijk de verschillende soorten stedelijke plannen en havenplannen, de sterke verweving tussen het PUC en PRP en het VAS, en het uniek vormingsproces van het PUC en het PRP weer.

Piano Regolatore Generale 10-15 jaar

Het eerste schema (fig.46) maakt duidelijk dat zowel het PUC als het PRP een structuur- én een bestemmingsplan zijn. Daarnaast hebben ze beide een ‘sturend’ hulpplan, respectievelijk het POC en het POT.

Piano Operativo Triennale 3 jaar

Het tweede schema (fig.48) toont de milieueffectbeoordeling bij zowel het PUC als het PRP. Deze loopt bij beide plannen parallel aan de opmaak ervan. Terwijl de algemene doelstellingen worden besproken, worden deze onmiddellijk onderworpen aan een duurzaamheidsanalyse. Dit leidt tot het uitsluiten van een aantal mogelijke ontwikkelingen en wordt ‘screening’ genoemd. Hieruit volgt (bij de beoordeling van het PRP) het Rapporto Preliminare Ambientale (voorlopig milieurapport) en het voorontwerp van het PRP. Later in deze fase worden de verschillende alternatieve ontwikkelingen met mekaar vergeleken qua milieuimpact en komt men uiteindelijk tot de opstelling van het Rapporto Ambientale (milieurapport).

Programma triennale delle opere pubbliche Programma triennale delle opere 3 jaar

3 jaar

BESTEMMINGSPLAN

PUC (2001 & 2014)

PUC (2001 & 2014) & PRP (2015)

STEDENBOUWKUNDIGE VOORSCHRIFTEN

PUC (2001 & 2014)

PRP (2015)

Piano Urbanistico Comunale 10 jaar

2.HISTORIEK

PUC (2001 & 2014)

(visie op lange termijn)

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

STRUCTUURPLAN

Het derde schema tenslotte (fig.49) geeft het unieke vormingsproces tussen PUC en PRP weer. Dit vormingsproces is het gevolg van de overeenkomst van 2010 tussen de gemeente en de Havenautoriteit (deze werd vroeger reeds aangehaald). Men had beseft dat er een betere afstemming moest zijn tussen stads- en havenbeleid om in de toekomst tegenstrijdigheden (en bijhorende aanpassingsprocedures) tussen het PUC en het PRP te voorkomen. Havenplanning werd niet langer gezien als de ontwikkeling van een logistiek systeem, maar als een onderdeel van stedelijke vernieuwing. De productieve structuren van de haven bevinden zich deels in stedelijke context. Wil men een duurzame ontwikkeling garanderen voor Genova, is de afstemming tussen havenactiviteit en lokale context cruciaal.

Piano Urbanistico Comunale 10 jaar Piano Regolatore Portuale 10-15 jaar

Piano Regolatore Portuale 10-15 jaar

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

STEDELIJKE PLANNING

5.CONCLUSIES

Na de vaststelling van het PUC wordt een overname-overeenkomst afgesloten tussen de gemeente en de Havenautoriteit voor de ‘gebieden van overleg’; gebieden waar haven- en stedelijke activiteiten mekaar beïnvloeden. In deze gebieden beperkt de gemeente zich tot het aangeven van transformatiedoelstellingen. Specifieke beslissingen over deze gebieden worden pas gemaakt in het PRP, na het tot stand komen van een overeenkomst.

aanbod/dict/gis.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 08/04/2015). 60 COMUNE DI GENOVA, “Genova Urban Lab, quaderno n°2”, juni 2011.

Fig.46

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

PLANPROCEDURE (PUC & PRP) bijeenkomsten tussen de burgemeester, architecten, Urban Lab, de Havenautoriteit en interne en externe deskundigen 28/09/2007-24/05/2011

FASE 1 oriëntering

duurzaamheidsanalyse van de richtlijnen

eventuele uitsluiting van mogelijke ontwikkelingen = SCREENING

voorspelling van mogelijke milieueffecten = SCOPING

opstelling ‘ruw’ voorontwerp van het PUC/PRP en voorlopig verslag

externe coherentie

externe coherentie met algemene plannen: PTCP en met sectorplannen: bv. Piano Paesaggistico formulering specifieke doelstellingen

FASE 2 verwerking

formulering specifieke doelstellingen inschatting van milieueffecten vergelijking van alternatieven

inschatting van milieueffecten vergelijking van alternatieven bepaling van de alternatieven gemeente --> PUC Havenautoriteit --> PRP

bepaling van de alternatieven interne coherentie indicatoren

acties en uitvoeringsinstrumenten

FASE 3 raadpleging/vaststelling/goedkeuring

milieurapport niet-technische samenvatting

opstelling plan

raadplegingsmoment

duurzaamheidsanalyse van de opmerkingen

synthese/vaststelling/goedkeuring

beheer & uitvoering milieucontrole & periodieke evaluatie corrigerende maatregelen

publiek overlegmoment ‘knelpunten- en opportuniteitskaart’

milieurapport niet-technische samenvatting opstelling Rapporto Ambientale

definitieve ontwerp PUC/PRP overname-overeenkomst tussen Havenautoriteit en gemeente voor het PRP

raadplegingsmoment

duurzaamheidsanalyse van de opmerkingen

synthese/vaststelling/goedkeuring

FASE 4 beheer & uitvoering

FASE 3 raadpleging/vaststelling/goedkeuring

acties en uitvoeringsinstrumenten

voorspelling van mogelijke milieueffecten = SCOPING, start: 08/07/2010 opstelling Rapporto Preliminare Ambientale

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

formulering algemene doelstellingen

duurzaamheidsanalyse van de richtlijnen

2.HISTORIEK

eventuele uitsluiting van mogelijke ontwikkelingen = SCREENING

VAS-PROCEDURE

beheer & uitvoering milieucontrole & periodieke evaluatie corrigerende maatregelen

LEGENDE abc abc abc

Fig.47, gebaseerd op schema, bron: BISOGNI; GALLOTTI; LUCCHIARI; PERINOTTO, “Valutazione Ambientale Strategica”, presentatie op 27 februari 2009.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

GENOVA

FASE 1 oriëntering

bepaling eerste richtlijnen van het plan

VAS-PROCEDURE

5.CONCLUSIES

PLANPROCEDURE (PRP)

bepaling betrokken partijen & definiëring detailleringsgraad

ALGEMEEN

PUC & PRP PUC PRP

Fig.48, gebaseerd op schema, bron: BISOGNI; GALLOTTI; LUCCHIARI; PERINOTTO, “Valutazione Ambientale Strategica”, presentatie op 27/02/2009 en AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Rapporto Preliminare Ambientale”, februari 2015. Aangevuld met meer informatie uit: COMUNE DI GENOVA, “Genova Urban Lab, quaderno n°2”, juni 2011.

1.INLEIDING

VASTSTELLING & GOEDKEURING PUC voorlopig ontwerp PUC, bevat: - oprichtingsverordening - doelstellingendocument

VASTSTELLING & GOEDKEURING PRP vaststelling met een DCC1 (door de gemeente)

voorlopig ontwerp PRP en Rapporto Preliminare Ambientale

vaststelling door de Havenautoriteit

wordt doorgestuurd naar gewest en provincie en meegedeeld aan overheidsinstanties

wordt geïllustreerd voor 15d in openbare zitting

vrij te consulteren voor 90d op de gemeente

wordt doorgestuurd naar gewest eventuele wijziging van de planopties (‘Dominio di ammissibilità’)

2.HISTORIEK

1 Een ‘Deliberazione del Consiglio Comunale’ is een besluit van de gemeenteraad.

publicatie van 60d op de website van de Havenautoriteit

advies van de ‘Consiglio Superiore dei Lavori Pubblici’1 1 De ‘Consiglio Superiore dei Lavori Pubblici is de raad van openbare werken.

de gemeente moet toestemming krijgen van het gewest indien er varianten zouden zijn op het PTCP

binnen 60d moet er gereageerd worden op de opmerkingen en moeten er terug wijzigingen gebeuren aan het plan

bindend advies van de ‘Giunta Regionale1’ en publicatie van het gegeven advies binnen 90d

1 De ‘Giunta Regionale’ is een regionale raad

opmerkingen en adviezen indienen binnen deze 60d

eventuele wijziging van de planopties (‘Dominio di ammissibilità’)

overname-overeenkomst tussen Havenautoriteit en gemeente voor het PRP

vaststelling met een DCC (door de gemeente)

de Havenautoriteit stelt het definitieve ontwerp op van het PRP en het Rapporto Ambientale (in samenwerking met het gewest én in overeenstemming met het bindend advies)

vrij consulteerbaar voor 45d op de gemeente

opmerkingen indienen binnen deze 45d

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

binnen 90d na ontvangst van de adviezen van het gewest en van de provincie en de evaluatie van de opmerkingen die werden ingediend tijdens de vrije consultatie stelt de gemeente het definitieve ontwerp op van het PUC

opmerkingen indienen binnen deze 90d

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

gewest, provincie en eventuele overheidsinstanties geven advies binnen 120d

goedkeuring met een DCC

indien opmn van de provincie:

aktename binnen de 15d

de gemeente corrigeert binnen de 90d of wijst deze af binnen de 30d (mits motivatie) met de opmaak van een DCC

verzending naar de provincie die binnen de 60d:

wijzigingen vraagt

akkoord gaat = einde procedure

de provincie kan binnen de 30d na ontvangst PUC is van kracht het PUC annuleren

PRP is van kracht

akkoord gaan = einde procedure

5.CONCLUSIES

indien geen opmn:

Fig.50, gebaseerd op schema, bron: AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Valutazione Ambientale Strategica e schema del Piano Regolatore Portuale”, http://www.porto.genova.it/doc_download/213-valutazione-ambientale-strategica-e-schema-del-pianoregolatore-portuale.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 26/04/2015).

Fig.49, gebaseerd op schema, bron: COMUNE ARENZANO, “Iter”, http://puc.comune.arenzano.ge.it/il-p-u-c/iter.htm (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 11/04/2015).

1.INLEIDING

Van passiviteit naar coördinatie

2.HISTORIEK

Het ruimtelijk ordeningsbeleid in Genova kende in de laatste decennia duidelijk enorme veranderingen. Terwijl er eerst een zekere passiviteit was ten opzichte van havenplanning, waarbij de haven louter werd gezien als ‘gewoon’ onderdeel van de stad en de focus lag op het realiseren van grote infrastructuurwerken, ontstond na 1997 steeds meer het besef van het belang van havenplanning. De haven werd gezien als ‘specifiek’ onderdeel van de stad en men startte met de opmaak van een afzonderlijk havenplan. Havenplanning werd niet langer enkel gezien als het plannen van een logistiek systeem, maar als het onderdeel van stedelijke vernieuwing. De coördinatie tussen havenbeleid en stadsbeleid ten gevolge van de overeenkomst uit 2010 heeft een perfecte afstemming van PRP en PUC tot gevolg. havengebied

Nevenstaand schema (fig.52) geeft de overlapping tussen besproken gebieden in het PRP en het PUC weer. Elke zone van elk gebied wordt besproken in het PUC. Voor de ‘speciale zones van overleg’ worden enkel algemene transformatiedoelstellingen geformuleerd aangezien deze, na overleg met de gemeente, verder worden gedefinieerd door de Havenautoriteit in het PRP.

stedelijk gebied

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

overgangsgebied

Het PUC beschrijft transformaties van : 1. de kustlijn 1.1 stedelijk gebied zonder enige relatie met de havenactiviteit 1.2 ‘overgangsgebied’ dat wel een relatie aangaat met de havenactiviteit 1.3 havengebied zonder enige relatie met het stedelijk weefsel

SPECIALE ZONES VAN OVERLEG

2. stedelijk gebied 3. ruraal gebied 4. natuurgebied61

STEDELIJK GEBIED ZONES VAN STEDELIJKE TRANSFORMATIE OVERGANGSGEBIED

terwijl het PRP enkel de transformaties bepaalt in:

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

ZONES VAN LOKALE TRANSFORMATIE HAVENGEBIED

1.2 ‘overgangsgebied’ dat wel een relatie aangaat met de stedelijke activiteit 1.3 havengebied zonder enige relatie met het stedelijk weefsel

ZONES DIE MOMENTEEL TRANSFORMATIE ONDERGAAN

algemene transformaties besproken in het PUC

5.CONCLUSIES

gedetailleerde transformaties besproken in het PRP

Fig.51, bron: AUTORITÀ PORTUALE DI GENOVA, “Verso il nuovo Piano Regolatore Portuale”, http://www.porto.genova.it/articoli/ verso-il-nuovo-piano-regolatore-portuale-prp.html (datum laatste aanpassing onbekend; geconsulteerd op 05/04/2015).

61 Het stedelijk, ruraal en natuurgebied worden niet weergegeven in het schema aangezien deze geen relatie aangaan met de havenactiviteit. Er bevinden zich met andere woorden geen havengebieden en/of speciale zones van overleg in het stedelijk, ruraal en natuurgebied. VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

Fig.52, eigen schema, gebaseerd op informatie uit PUC 2014 en PRP 2015. bron (respectievelijk): COMUNE DI GENOVA, “Piano Urbanistico Comunale, ambiti speciali di riqualificazione urbana e ambientale e distretti di trasformazione”, Genova, 26/02/2014 en AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, Genova, februari 2015.

1.INLEIDING

2.HISTORISCHE SITUERING & BELEIDSSTUDIE

Oprichting en werking Vlaamse HavenCommissie

Maatschappelijk Meest Haalbaar Alternatief

Vlaanderen voert al meer dan 25 jaar een eigen havenbeleid. Sinds 1989 is de Vlaamse Overheid namelijk bevoegd voor alle openbare werken in de havens, de loodsen bebakeningsdiensten, de waterwegen en de reddingsen sleepdiensten op zee.62 Het Besluit van de Vlaamse Regering van 15 november 1989 handelde over de oprichting en de samenstelling van een Vlaamse Havencommissie (VHC) (Belgisch Staatsblad: 17.02.1990). Twaalf jaar later, op 12 januari 2001, volgde nog een Besluit van de Vlaamse Regering betreffende de bevoegdheid, de samenstelling en de werking van deze Vlaamse Havencommissie (Belgisch Staatsblad : 15.03.2001).63 Volgens dit besluit heeft de VHC als opdracht “een algemene bijdrage te leveren aan de voorbereiding van het havenbeleid.” Zo staat ze onder andere in voor het uitwerken van algemene beleidsdoelstellingen voor de infrastructuur en exploitatie van de havens en het voorbereiden van overleg met betrekking tot het zeehavenbeleid, en tot zowel interregionaal als internationaal niveau.64

Parallel aan het plan-MER werd een Maatschappelijk Meest Haalbaar Alternatief (MMHA) opgemaakt. Dit MMHA is een streefbeeld over hoe de haven er in 2030 moet uitzien. Het is een ontwikkelingsscenario voor de haven dat in de loop van de plan-mer werd vastgelegd op basis van de beoordelingen van de overige planalternatieven die werden onderzocht en op basis van voortschrijdend inzicht en overleg. Het plan-MER beschreef uiteindelijk de milieueffecten die verbonden waren aan de uitvoering van het MMHA en de milderende maatregelen die er moesten getroffen worden. De Vlaamse Regering koos ervoor de uitbreiding van de Antwerpse haven uit te voeren conform dit MMHA. Hiervoor werd een Gewestelijk Ruimtelijk UitvoeringsPlan (GRUP) opgemaakt. Dit GRUP werd definitief vastgesteld op 30 april 2013. Het GRUP ‘Afbakening zeehavengebied Antwerpen’

Het Havendecreet van 2 maart 1999 bepaalt het beleid en het beheer van de zeehavens (Belgisch Staatsblad : 08.04.1999). Dit decreet vormt de basis voor het moderne, Vlaamse havenbeleid en legt voornamelijk de nadruk op de autonomie voor de lokale havenautoriteiten, regels voor samenwerking tussen overheid en havenbesturen, eenvormige werkingsvoorwaarden en het financieringsbeleid.65

De Antwerpse haven bevindt zich niet enkel op twee Scheldeoevers, maar bevindt zich ook op het grondgebied van twee provincies en drie gemeenten. Hoewel beide Scheldeoevers een zeer verschillende, historische ontwikkeling kenden, streeft het GRUP toch naar een verdere ontwikkeling “tot één ruimtelijk en functioneel samenhangend systeem”. Voor de rechter Scheldeoever voorziet men in het plan een economische versterking door middel van inbreiding en verdichting.68 De gewenste ruimtelijke structuur wordt omschreven via acht ruimtelijke concepten:

Tussentijds strategisch plan In 2006 werd een tussentijds strategisch plan opgemaakt voor zowel de Linker- als de Rechteroever van de haven van Antwerpen. Dit plan vormt het ontwikkelingskader voor de haven. Verschillende instanties werkten samen om een toekomstvisie te ontwikkelen voor het havengebied. De afdeling Haven-en Waterbeleid van het departement Mobiliteit en Openbare Werken nam hierna in 2009 het initiatief om een plan-MilieuEffectRapport (MER) op te stellen. In dit plan-MER werden de milieueffecten van de mogelijke ontwikkelingen in het havengebied onderzocht. Op basis van planvarianten werd geanalyseerd hoe geplande en mogelijke ontwikkelingen in het havengebied zich verhouden tot de draagkracht van het gebied en de vervoersnetwerken. Het plan-MER rapporteerde over de milieueffecten en de effecten op mobiliteit en ruimtelijke ordening van de voorlopig vastgelegde planalternatieven (ook “scenario’s” genoemd). Éen scenario werd gekenmerkt door een maximale ruimtelijke uitbreiding van de haven, terwijl een ander scenario net uitging van een inbreiding en herstructurering van de haven.66

2. “Interne differentiëring met containerpolen, een meer milieubelastende kern en een rand van lichtere activiteiten.” Voor de rechter Scheldeoever is de rand van lichtere activiteiten de randzone tussen kanaaldok/Oosterweel-eiland en A12/oostelijke havenspoorlijn aan de Noorderlaan. Door de meer milieubelastende activiteiten in de kern te voorzien en deze te omringen met lichtere activiteiten is de hinder voor omliggende woonkernen minimaal. Activiteiten die minder hinder veroorzaken zijn bijvoorbeeld auto- en containeroverslag. Een uitzondering op deze differentiëring is de omgeving van Hooge Maey, die in de toekomst met de nodige voorzorgen verder als een milieucluster zal worden uitgebouwd (fig.54).

Fig.54

67 PROVINCIE ANTWERPEN EN OOST-VLAANDEREN, “Gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan, afbakening zeehavengebied Antwerpen”, goedgekeurd op 30 april 2013. 68 Gezien de enorme omvang van het Antwerpse havengebied én aangezien de haven zich ontwikkelde vanop deze oever, wordt hier gefocust op de rechter Scheldeoever. In een verdere fase van het onderzoek wordt de relatie tussen stad en haven en stad en dorp onderzocht (met zoom op het Eilandje en Berendrecht die zich beide op de rechter Scheldeoever bevinden).

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

Fig.53

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

1. “Een duidelijk begrensde en verdichte haven, met zes zeetoegangen.” Hiervan bevinden zich in totaal vier zeetoegangen op de rechter Scheldeoever (twee noordelijke en twee centrale) en worden alle grenzen op een kwaliteitsvolle manier afgewerkt. (fig.53)

62 VLAAMSE HAVENCOMMISSIE, “Vlaams havenbeleid”, http://vlaamsehavencommissie.be/vhc/ vlaams-havenbeleid (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 02/04/2015). 63 VLAAMSE HAVENCOMMISSIE, “15 november 1989”, http://vlaamsehavencommissie.be/vhc/ page/15-november-1989 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 02/04/2015). 64 VLAAMSE REGERING, “Besluit van de Vlaamse regering betreffende de bevoegdheid, de samenstelling en de werking van de Vlaamse Havencommissie”, 12 januari 2001. 65 VLAAMSE HAVENCOMMISSIE, “Havendecreet”, http://vlaamsehavencommissie.be/vhc/ thema/1121 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 02/04/2015). 66 PROVINCIE ANTWERPEN; PROVINCIE OOST-VLAANDEREN; STUDIEGROEP OMGEVING, “Tussentijds strategisch plan haven van Antwerpen”, juni 2006. VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Het GRUP voor de afbakening van het zeehavengebied van Antwerpen geeft uitvoering aan het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen. Het is de ruimtelijke vertaling van het MMHA en de daaraan gekoppelde milderende en natuurcompenserende maatregelen, het bakent het zeehavengebied af en het omvat bestemmingswijzigingen van gebieden.67

Havendecreet

VAN DER HOEVEN JANA

2.HISTORIEK

2.5 BELEIDSONTWIKKELINGEN GENOVA ANTWERPEN

1.INLEIDING Berendrecht

Fig.56

Reigersbos Opstalvallei

Fig.57

Fig.59

8. “Een krachtig industrieel landschapsbeeld, met beeldbepalende havenlanen en buitenranden, fakkels, schouwen, industrie’kathedralen’ en windturbines.” Aangezien het de buitenranden zijn die het beeld van de haven bepalen voor omwonenden en havengebruikers, is het belangrijk dat deze randen op een aantrekkelijke manier worden vormgegeven. Dit houdt onder andere in dat de hoofdwegen in de haven worden getransformeerd naar havenlanen, met doorlopende groene bermen, laanbeplanting, enzovoort. Fig.60

5. “Een kralensnoer van verbonden grote gehelen natuur langs de Schelde en rond de haven, gekoppeld aan het netwerk van ecologische infrastructuur in de haven.” De vogelrichtlijngebieden in en rond het Antwerpse havengebied werden in het verleden aangetast. In de toekomst wil men deze speciale beschermingszones terug uitbouwen naar “robuuste natuur”.69 Daarnaast wil men ook de Scheldeoevers terug kwalitatief ontwikkelen met behulp van instandhoudingsdoelstellingen voor bepaalde habitattypes, door de aanvulling met nieuwe arealen en de “in de mate van het mogelijke herstel tot een zo continue mogelijke boord”.

Op rechter Scheldeoever zal een windturbinepark worden opgebouwd in een kamstructuur, waardoor de hoofdstructuren van de kanaaldokken zullen worden geaccentueerd. (fig.60)

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Fig.55

4. “Gevarieerde, duidelijke en beleefbare (buffer)grenzen met het buitengebied.” De grenzen tussen de haven en het buitengebied zullen op een duidelijke, herkenbare en beleefbare wijze worden aangelegd. Voor de dorpen Zandvliet en Berendrecht houdt dit in dat de bestaande buffering ten westen zal worden verlengd langsheen het Rijn-Scheldekanaal en ten zuiden zal worden verbeterd én verlengd. Ten westen van Stabroek zullen de bermen van de A12 worden dichtbebost. Daarnaast komt er langsheen de A12 een lichte geluidsbuffering omwille van het vogelrichtlijngebied dat er naast ligt. Ter hoogte van de dorpskern van Hoevenen tenslotte, wordt een nieuwe landschapsdijk met bomenrijen aangelegd, opnieuw als buffering. Deze dijk zal – in combinatie met geluidsschermen – doorgetrokken worden langs Leugenberg, Muisbroek en Ekeren. (fig.56)

7. “Open ruimte van grondgebonden landbouw, deels in een speciale beschermingszone, rond de compacte ruimte van de haven.” De openheid van een aantal gebieden met grondgebonden landbouw die zich bevinden rondom de haven, staan in sterk contrast met de dichtbebouwde ruimte van de haven. Voor Rechteroever gaat dit over de Ettenhovense Polder, de Noorlandpolder en de Kabeljauwpolder. Volgens het GRUP moet het open karakter van deze gebieden gevrijwaard worden. Indien deze zich bevinden in de directe omgeving van de haven, worden ze opgenomen in het afbakenings-RUP, indien dit niet het geval is wordt een afzonderlijk ‘openruimte-RUP’ opgesteld. (fig.59)

2.HISTORIEK

3. “De Antwerpse haven rechtstreeks en multimodaal verbinden met andere havens en haar hinterland.” Voor de rechter Scheldeoever voorziet men hiervoor een nieuwe dedicated binnenvaartsluis. Dit zal echter meer in detail moeten worden onderzocht. (fig.55)

Op de volgende pagina kan u het bestemmingsplan uit het GRUP vinden voor de rechter Scheldeoever. Hierbij worden enkel de zones in de omgeving van Berendrecht besproken aangezien dit een van de gebieden is waar later op ingezoomd wordt. Het tweede gebied, het Eilandje, behoort tot het grootstedelijk gebied Antwerpen en wordt niet opgenomen in het zeehavengebied (en dus ook niet opgenomen in het bestemmingsplan van het GRUP). De bestemmingen voor het Eilandje werden vastgelegd in het ‘RUP Eilandje’ en worden later bekeken.

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Rond de haven moeten grote delen natuur de kans krijgen tot ontwikkeling. Dit houdt onder andere de reeds vernoemde Scheldeoevers in, maar ook bijvoorbeeld het Reigersbos-Opstalvalleigebied (een gemengd bos-en natte natuurlandschap ten zuiden van Berendrecht). Ten zuiden van Berendrecht zal een nieuwe natuurontwikkeling plaatsvinden die een belangrijke rol speelt bij het behouden van de instandhoudingsdoelstellingen. (fig.57)

Fig.58

Specifiek komt dit neer op: - een vermindering van het doorgaand verkeer naar de haven - het uitbouwen van uitzichtpunten in de bufferzones - het inschakelen van de dorpen als knooppunten in recreatieve fietsnetwerken. (fig. 58)

Fig. 53 t.e.m. 60, bron: PROVINCIE ANTWERPEN EN OOST-VLAANDEREN, “Gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan, afbakening zeehavengebied Antwerpen”, goedgekeurd op 30 april 2013.

69 PROVINCIE ANTWERPEN EN OOST-VLAANDEREN, “Gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan, afbakening zeehavengebied Antwerpen”, goedgekeurd op 30 april 2013. VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

6. “Polderdorpen ingebed in een landschapspark Kempen-Zeeland, met balkon naar de haven, en in de open ruimte van het Waasland.” De zeven polderdorpen (waaronder Berendrecht) die zich bevinden langs de Antwerpse haven, moeten volgens het GRUP behouden én kwalitatief versterkt worden als “leefbare woonkernen in het buitengebied”. Belangrijk hierbij is dat in de dorpsranden richting haven geen nieuwe “veiligheidsgevoelige en publiekaantrekkende functies” mogen worden ingebracht.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

ONTW KKEL NGSSCENAR O RECHTEROEVER

HAVEN ANTWERPEN GRUP 2013

RECHTEROEVER - bestemmingen m.b.t. Berendrecht 31

19 c 19 c

383 r 380 a

379

58/2 58/2

59/2

38 a 38 a

7/3

7 z2

! 7 c2

7 c2

7 n2

10 l 2

7 a3

7 y2

10 s2

! 7 r2

7 s2

195 n 195 p

10 s2 10 r2

5 y2

5 b3 5 b3

5 a3

! 1y

10 h 2

5 b2

2k 1r

5 w2

Z ART R1 10 g 2

5 c3

5 w2

161 b 161 b

! ! !

195 g

! ! !

166 f

9 b2

57 g

14 f

135 a

14 d 2 14 d 3

1/2 g

14 d 2

14 a 3 14 a 3

57 g

14 d 3

166 l 14 h

12 c 12 c

14 w

166 l

14 h

166 g

14 w

166 g

118 c 118 c

113 c 14 n 2

1/2 b2 1/2 l

14 m

113 c

14 n 2

113 e

14 m 14 l 2

14 l 2 14 p 2 14 p 2

166 r 14 z2

14 t2

166 k

166 s

166 k

166 s

14 s2

! Art. R8 ! !

1/2 z

166 r

14 z2

Z Art. R1 1/2 z

14 v2 14 w 2

Art. R12 166 p

178 d

1/2 a2

184 b

179 c

185 c

186 d 275 b

166 p

185 /2 186 d

186 c

275 b

186 c

194 /2 e

268 c 268 c

255 d3 255 c3

255 x2

Art. 1

113 d 225 h

1/2 y 1/2 y

Z ART R1

! 255 w2

255 t2

255 w2

255 t2

255 z2

251 e 251 e

255 z2

255 /2 255 /2

Z Art. R1

255 y2

255 b3

Z Art. R1

255 a3

22/2 22/2

! ! !

255 b2 255 b2 255 d 255 r

255 e2 255 r2

240 k

Z Art. R1

! !

255 d2 255 d2

45 c 45 b 45 b

255 h 255 m

Z Art. R1 108 c

108 c

! !

45 l 2

45 n 2

45 f

45 p 2

45 r

45 k 45 l 45 p

Z Art. R1

3 v4

3 p7

45 n 45 s 101 c

45 s2 45 k2 19 f

3/61 b

3 s7

101 c

45 s2

45 r2 45 r2

3 r7

101 b

19 f

3/62

3 l7

45 z 45 z

6 3/63

3/66 a

3 n5

3 w7

101 d 101 d

15 d 15 d

3/64

Art. R8

3 g7

3 w8

3 p5

19 g 3/67 a

3 y5

3 t5

3 v8

Z Art. R1

3 x5 3 z7

Art .

3 y7

3y 3e

3 z5

3 f3

15 g 15 g

3 m7 3/52 471 b3

3 g3 3 s8

3 h3

3 a8

3 h8

3 a9 3 d5

302 c 219 w

3 f8

3/69

3 h4

3 b9

216 l2

3/2 y

209

3 s6

152 145

365

369 c 350

369 b 370 b

370 a

182 414

372

161 146

366 368 a

369 d

349 p

184

185

151

2 p6 2 p4

368 b

351 b

183

187

371 373 a

179

173

413

181 178

153

174

180

373 b

374 a

402

543 a 543 a

542 b

544 a

578 y2

92/2 a

97 a 1b

544 b

544 k

99 a

543 b 543 b

102 f

102 g

110 d

135 f

164 e

172 b

32 a

82 a

93 a

94 a

117

109 b

158 c

80 c 75

116 a

104 b

134 b

31 b 174 b

101 b

132 a 132 a 134 b

119 b

133

544 h 544 g

90 b

118 a

100 a 133

544 l

311

313

315

95 a

98 a

544 f

313

314

508 g 508 g

544 a

544 b

95 a

317

77 c

62 b 62 b

132 c

110 d

95 a 80 d

94 a 94 a

79 a

93 c

80 d

Art. R13

174 d

175 a 164 d

135 f

136 /2 a 136 /2 a

165 d

132 c

157

146

175 b

165 e

175 c 175 d

93 c

164 a

176 a

132 /2 132 /2

139

137 /5 b 137 /2

137 e

137 f 137 f

61 h 61 f

137 /3 a

137 /2

Z Art. R1

172

166

147 b

177

145

137 /5 d

137 e

178

147 a

137 /5 c

137 /5 a

173 d

173

158 d

136 c

78 c

76 c

61 g

137 /3 a

163 c

142 h

148

171

138

142 k

167 a

159 c

137 /4

149 a 144 140

155 a

168 c

162 b

9 t9 t 9w 9w 9 b2 9 b2

77 f

77 f 363 c

137

161 b

168 a

151 a 151 b

60 b

471 r2 471 s2 471 t2

219 d 219 e 219 d 219 e 219 c 219 c

61 v 77 e

Z ART R1

137 /3 b 137 /3 b

160 e 152 a

142 f 153 a

136 d

200 f 97 c

136 /2 b 136 /2 b

97 c

200 g 209 142 l

98 g

60 b

98 g

97/3 a

210

136 e

EI+ Art. R15 98 h

38/2 b 38/2 b

98 h

61 v

77 e

154

127 b

97/4

216

222 d

221 d 222 b

38/8 c 231 d 38/8 c

211 a

217 f 217 c

221 f

97/4

215

471 h2

61 m 61 n

471 p2

170 b

150 a

137 c

141

9x9x

415

412

401

2 e8

364 a

351 a

188

363 a

" "

2 n4 2 c8

361 a

360

367 a 348

349 r

193

186

471 h3

357 e 356 e

357 d

362 a

347

191

195

194

147

2 p7 2 n9

358 b 359 a

367 b 352

198 197

172

312

311 314 315

137 c

356 f 358 c 359 b 353

" " "

2 g8 2 l9

354 328

337

171

162 b

506 a 506 a 505 b 505 b

507 d

578 l3 578 l3 578 g3 578 f2 578 h3 578 x2 578 a2 578 h3 578 f3 578 f2 578 x2 578 f3 578 a3 578 a2 578 d3 578 z2 578 d3 578 e3

143

339

338 189

196

199

170

163 b

504 e 504 e

484 l3 484 l3 484 e3 484 e3

578 c 578 c 573 m21 573 p2 1 573 v22 573 m21 573 p2 1 573 v22 573 f1 5 573 f1 5 578 r3

573 b2 3

135 c

202

169

164 b

163 a

162 a

2 m9

471 f3

336

164 a

574 574

503 a 503 a

484 e2

484 z2

484 a2

482 z2 482 z2 482 h2 482 t2 482 m2 482 s2 482 c3 482 t2

501

327

329

346

192

150 b

2 k9

335

N Art. L18

343

150 a 148

2 z8

340

243

345

165 g

149 h

2 b4 2 n7

484 z2

501

9 d2 9 d2

344

149 g

61 m

61 w

231 c

61 w

61 n 61 p

221 e 223 g

38/2 a 38/2 a

230 e

223 h

" "

Art. L20

245

201

149 m

2 t4

2 s4 2 m7

312

301

9 e2 9 e2

2/55

2 l7

301

61 k

165 f

2 s7 2 k7

2 h9 2 g9

302

47 b 47 b

2 y3

2 f9

2 e9

Art. 1

325 c

331

334

190

168 200

283 s 283 s

284 /2 e 482 b3 482 s 483 n 284 /2 e 482 /2 c 482 r 483 m483 p 483 p 482 /2 c 482 r

280 g2 280 g2

273 b2 274 d 280 n2 273 w 284 /2 f 280 p2 274 d 280 y 277 e 283 t 283 t 277 h 277 f 277 f 276 e276 d 277 h 273 z 276 e276 d 273 z 573 l26 269 f2 273 y 573 f2 3 273 y 269 r2 573 m26 573 d2 3573 e2 3 269 r2 573 d2 3 269 p2 269 s2 573 a1 4 573 n2 6 573 c23 573 g2 3 520 c38 573 p2 6 520 y36

502

484 n2 484 n2

ART R17

78 c

205 f

203

204 a

2 r7

2 v4

2 d9

341

246

2 e7

2 w4

499 a 499 a

484 r2

484 g3 484 y2 484 d2 484 b3 484 a3

273 e2 273 e2

269 n2 269 v2 269 n2

500

136 g 136 g

317

326

167

2 d5 2 b5

324 a

330

205 g

207 a 3/2 a2 4/2 m3

2 c5 2 h3

285 m

280 m2 280 b2 280 m2

273 a2

273 x

273 m2

500

485 c

482 d

285 g 285 g 285 h 283 z 285 h 482 a3 482 a3 283 c2283 a2 285 l 283 c2 283 w 285 l

273 c2

273 a2

262

498 p 498 p 490 a 490 a

484 v2 484 f3 484 v2 484 s2 484 k2 484 f3 484 w2 484 v 484 k2 484 c3 484 v 484 w2 484 c3 484 t2 484 d3

482 c

482 d

285 f

283 y 283 y

273 d2 273 c2

269 l2 269 l2

2 c7

2 d7 2 t6

255 b 255 b

262

482 c

285 e 285 e

283 x 283 x

273 l2 273 l2 273 f2 273 f2

255 n

261

498 s 498 s

497 b 497 b

496 a 496 a

485 /2 485 /2

485 d 485 d

481 b 481 b

482 l2 482 l2

285 c 285 c 285 d 285 d

283 f 283 f 283 g 283 g

255 r 255 r

252 b

136 c

2 r8

320

342

2 c3

2 d8

272 c 272 c 255 n

255 p 255 p 250

261

252 b

N Art. R18

471 g3

318

242

2 y8

242 /2 242 /2

316 316

77 c

247

206

208 c

241 /2 241 /2

239 c 239 c

175 d

9 c2 9 c2

325 b

241 c

2 l8

282 c 282 c

242

241

240

240 /2 240 /2

213 k

479 a 479 a

286 a 286 a

282 b 282 b 280 e2 280 e2 280 c2 280 c2

273 k2

255 l 255 l

240

282 d

280 d2 273 h2 273 h2

272 e

259 b 259 b

255 k 255 k 209 a 209 a 209 /2 a 209 /2 a 210 /2

110 d

323 b

332

240 c

2 e5

2 x8

317

271

239 b

2 t8

2 p8

242

207 208 b 206 206 206 /2 207 206 /2

250

213 k

2 s8

2 w8

2 v3

205 205

241

213 /2

79 a

251 a

237 m

3 w6

2 z4

204 204

208 a 208 a 214 /2 l

213 /3 g 214

Z Art. R1

323 a

333 321

236 d

2 m8

2/53

2 h8

203 203

210 c 210 b 210 b 202 /2

311 k 311 f

311 l 311 l 313 /2 s

316 b

272

233 e

208 b

3 v6 2 a5

2 v8

202 202

199 a 199 a 311 w 311 m 311 z 311 z

471 w2

322 319

270 a

253 d

232 c

316 a

260 f

491

315 b 471 x2

211

2 b9 2 a7 2 x6

315 g

273

254 d

231 /2 c

212 3 t6

2 w7

314 h

300 d

316 a

259 d

229 b 230 b

210

2 a9

2 b7

275

257 a

2/54 2 v7

282 a

276 a

260 f

257 c

542 b

471 e3

301

257 c

249 f 249 f

179 g 179 g

135 a

302

471 a3

298 n

297 a

261 e

227 b

213

293 b 294 e

262 b

225 d 214 f

3 h5

3 r6

292 c

274

2s 2n

283 a

201

200 a 200 a

199 b 199 b

194

311 x 311 x 312 x4310 /2 p

312 f5 312 e5 312 r5 310 /2 l 312 n5 312 d5 312 m5 312 r5 87 b 312 s5 310 /2 n

2 r3

290 h

287 h 281

224 e225 c

288 h 285 d 287 k 279 f 279 e 284 c

269 b 269 a

264

224 m

3/2 t 4/2 l3

216 p3

219 v 278 l

194

310 a 310 a

216 n3

217 h 217 /2 b 217 /2 c 217 g 3 z8 216 v2 219 t 219 l

3 x8

3 y8 216 l3 268 c 219 p 216 f3 267 b 3 l8 216 g3 266 a 216 t2 219 n 216 s2 222 b

201 197 a 198 a197 b 197 a 198 a197 b

190

309 f

312 t5 312 t5

248 248

490 b

485 e

280 l2

471 /2 b 303 a 311 d

3 f5

3 e5

3 f7

3 g5

2 f8

3 x4

3 d7

471 d3

216 m3

216 b3 3 y4 3 c9

3p 3 d8

3 z4 3 e7

216 d3

216 e3

3 c8

3n 3m

2/56

3 d9

3 b8

2 g7

2 x7 2/52

309 f

312 n4 26 l 26 l

247 246 247 246

245 245

244

287 a 287 a

480 b 480 b

491

" " " "

E Art. L2

Dit gebied behoort tot de bestemmingscategorie ‘bedrijvigheid’.

" " " "

" "

Artikel R1. Gebied voor zeehaven- en watergebonden bedrijven

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

3/53

19 g

R1 7

3 b5 3 x7

29/5 f 29/5 f

316 a

259 d

98 a

489 e

486 /5 486 /5

Art. R17

Art. R1

3 h7

3 n8 3 l5

3 v7

308 t 308 w 308 b2 308 a2

294 a 294 a

295 a 295 b 295 a 295 b

260 g

99 b 99 b

486 /6 a 486 /6 a

N ART R18

3/65 a 3 t7 3/54

100 b 100 b

243

478 a 478 a

477 477

Z Art. R1

Art. R8

45 l 2 45 n 2

3 y6

ART R5

255 l

108 d

108 b 108 b

Art. R8

3/61 a

3 n7

Art. R5

238 k 238 h

255 g 255 v 255 y 255 w 255 s

255 n255 c2

Art. R17

3 r8

239 k

255 f

45 d

3/58 c

3/68

245 e

246 k

255 k 255 k 255 k2

255 c2

Art. R5

3/60 a

3/59 a

247 k

255 n2 255 f2

255 p

3/58 a

3 m8

103 f 103 f

477 /2 477 /2

492

489 g 489 g

363 d2 362 f3 363 l2 362 g3 362 h3 363 m2 362 k3 363 k2 362 l3 363 k2 362 c3

14 y2

3/55

320 c

103 e 103 e

243

498 r

498 n

486 486

288 a 288 a

317

321 k 321 k 103 d 103 d

106 a

498 x

495 d 495 d 495 e

496 b

363 c2

14 b 3 14 b 3

1/2 w 1/2 w

3 p8

196 196

190

195 195 309 x 309 z

309 a2 309 b2 309 s

308 x

308 v

314 314

496 b

494

136 h 136 h

113 f

! 1/2 g

317

488 b 488 b

497 c 497 c

486 /4 486 /7 a 486 /4 486 /7 a

296 a 296 b 296 a 296 b 315 315

319 c

105 a 105 a

106 a

312 312

311 313 313

318 a 318 a

104 a 104 a

108 /2 b 108 /2 b

488 c

177 c 177 c

14 g

14 f

14 x2

3/57

170 a

175 c 175 c

183 a 183 a

135 /2 n 135 /2 n

14 g

14 c3 14 c3

311

419 a9 498 x

486 /2 b 486 /2 b

492

310 310 309

309

498 v

495 b 495 b

486 /2 c

293 a 293 a

306

308 308

419 f1 0 419 f1 0 419 e1 0 419 b1 0419 c10 419 d1 0

498 y 498 y

487

474 d2 474 d2

475 a 475 a

476 476

419 x8 419 x8 498 w

487

474 c2

474 /2 474 /2

289 289

301

327

307 a 307 a

419 z8 419 z8

419 a8 419 a8

474 b2

308 z 214 /2 m 313 /2 t 239 b 239 b 308 z 578 p 578 p 307 g 308 y 39 c 216 /2 n 216 a 308 y 33 c 32/3 f 25 e 25 e 312 c5 313 /2 v 38 l 38 k 307 g 67 k 313 /2 v 216 /2 w 216 a 307 f 89 d 23 y 38 g 36 c 36 d 578 r3 69 n 1h 67 k 307 f 89 d 23 z 42 c 43 k 34 b 578 p3 578 p3 67 h 69 n 78 g 218 b 312 h5 216 /2 v 262 /2 b 262 /2 b 1 g1 g 23 w 312 l4 86 r 219 b 219 b 67 h 7h 43 l 78 g 31 a 218 b 573 k15 307 e 86 r 86 s89 c 312 l5 2w 2w 45 f 578 k2 578 k2 573 w2 2 313 l 573 k15 218 /2 c 23 x 23 x 307 e 46 l 75 f 252 c 218 /2 d 313 l 312 g5 47 g 6l 75 f 573 h2 3 262 /3 s 520 v37 520 d3 8 573 l15 237 n 237 n 6m 218 /2 b 96 k 573 r23 19 h 578 n 578 n 47 f 520 g3 4 520 l38 220 d2 6l 2r 2r 312 p5 573 l15 84 r 84 r 578 l2 6m 578 l2 573 r26 237 t2 4 d4 d 6k 520 g3 9 313 k 573 r23 573 r25 49 b 220 g2 220 b3 520 s34 9 h 19 h 573 x22 66 k 67 g 78 f 262 /3 p 262 /3 t 307 d 573 r26 573 h2 6 225 v3 61 e 66 k 67 g 69 m 237 z2 520 y41 520 g3 9 573 y23 96 h 6k 55 g 520 l34 225 l6 9 k 14 b 573 d1 6 220 t2 307 d 312 k5 314 s5 268 y2 262 /3 r 78 f 1p 55 k 237 t 225 v3 237 a3 72 f 1p 520 k34 520 h3 4 520 p3 4 237 s 573 w2 3 576 z4 576 z4 58 c 61 e 86 n 96 l 225 l6 14 b 16 h 573 m23 573 d1 6 268 y2 9f 220 v2 220 w2 237 t 314 r5 314 p5 237 m2 237 p2 55 m 59 n 59 p 578 m2 578 m2 237 s 573 t2 3573 s23 86 n 261 /2 a 261 /2 a 268 /2 f 268 r2 62 d 237 m 520 v33 520 a3 4 225 m6 573 n2 3 9 f 10 b 15 e 81 d 303 c 66 l 220 x2 220 y2 573 d2 2 573 e1 6 307 h 237 x2 237 y2 268 /2 f 237 m 225 f5 520 p3 8 573 x23 573 v23 573 p2 3 225 m6 520 v33 56 k 57 e 315 /2 r 314 d5 520 m41 220 c3 301 f 573 e1 6 520 g4 1 573 r12 573 g2 1 573 y21 307 h 237 x2 237 e 268 z 268 x2 225 /2 e 237 l 237 c 57 d 315 /2 p 520 l41 520 n4 0 520 b3 7 301 e 224 s2 224 s2 314 n5 98 k 98 g 220 d3 225 k5 573 y21 237 e 573 c24 141 l 268 t2 268 v2 520 w3 4 520 f3 4 520 h4 1 237 l 237 c 299 h 299 h 520 m31 520 c36 520 z41 315 /2 n315 /2 m 138 f 132 f 254 b 237 w2 573 e2 2 237 f 220 m2 97 k 266 k 225 p6 255 a 255 a 573 c24 573 y17 573 z17 520 r34520 v34 141 d 141 p 266 k 520 b3 6 225 n5 98 n 314 f5 314 x5 252 c 573 a2 2 268 a2 237 w2 264 p 237 f 315 /2 l 315 /2 k 520 m36 578 w 578 w 573 z17 573 k26 573 e2 2 135 b 127 l 220 k2 573 c27 573 b2 4 520 y33 264 r 225 w5 142 c 249 m 314 y5 237 v2 226 b3 268 /2 b 297 h 297 h 113 e 265 k 315 /2 h 520 c35 136 c 131 f 127 k 123 c 225 w2 576 h4 520 z37 573 z23 112 f 256 a 220 l2 225 v5 573 s25 573 s25 249 n 237 v2 573 d2 4 520 b3 4 520 v35 520 z35 314 a6 220 h2 520 l37 573 h2 2 144 n 145 f 146 d 131 e 315 h2 520 c35 263 g 265 k 573 t2 5 224 r2 225 w2 225 x2 225 c6 520 m35 520 s40 108 e 127 f122 c118 h 573 e2 4 314 z5 520 d3 4 520 g3 8 520 a3 9 520 t4 0520 h3 9 314 t5 520 b4 2520 a4 2 225 g6 226 a3 144 m146 e 573 h2 2 505 /3 e2 226 c3 573 t2 5 315 m2 236 p 224 r2 520 e4 0 225 x2 225 f6 520 v40 520 n3 5 127 g118 g 117 s 110 f 107 h 104 k 103 /5 k 505 /3 m2 520 w3 5 520 p3 7 520 k37 573 d2 7 573 f2 4 226 c3 520 d4 0 573 b2 0 226 g3 503 k 505 /3 b2 505 /3 n2 520 d4 2 117 n 110 e 109 c 220 w 220 e3 520 w4 0 236 r 225 b4 573 g2 6 103 /5 k 315 n2 103 p 149 r 156 k 170 g 573 h2 7 573 f2 4 248 s 226 m 520 k39 520 n3 7 220 r2 520 t3 9 520 b3 9 314 b6 573 w2 5 573 x25 362 n3 104 h 103 n 506 d2 520 c42 117 r 295 l2 295 a2 520 t3 4 220 p2 169 w 505 /3 f2 236 s 236 k 502 k 578 m 229 k229 h 225 x5 520 c41 520 t3 3 226 h3 578 m 520 c39 156 l 156 m 225 n6 573 p1 6 573 g2 7 520 w3 6 520 y37 520 x39 314 b6 314 h3 520 c42 103 /5 h 234 h233 k 578 v 226 l 295 m2 295 b2 578 v 225 s6 151 k 149 p 151 n 169 v 171 w 257 k 573 y25 363 b2 362 n3 226 k3 291 k 504 s 505 /3 l2 233 b 230 d 224 k2 225 y5 506 c2 520 l39 220 /3 d 520 a4 1 505 /3 k2 226 l 295 k2 573 g2 4 234 h 314 l5 315 k 169 r 171 c 288 d 220 /4 b 573 y26 504 t 232 g2 225 k6 501 z2 506 a2 520 /2 n2 520 /2 h2 520 k40 236 b 234 d 229 l 226 b2 232 m2 295 c2 224 n2 224 n2 520 x36 520 e4 2 520 e4 1 573 f2 7 573 z25 573 z25 315 k 314 c6 314 m5 226 d3 288 e 287 a 262 d 261 n257 n 226 e 221 s 220 /5 d 225 r6 507 x 158 g 169 t 167 l 504 t 225 h6 520 h4 0 520 m39 520 x36 520 g4 2 295 d2 507 /2 d 232 n2 232 k2 232 h2 234 g 573 e2 0 226 t2 226 d3 573 h2 4 520 e4 1 505 /3 z 507 w 507 t 501 y2 315 w2 315 e2 224 h 165 d 225 t4 520 /2 p2 177 h338 d5 520 l40 292 l 232 l2 221 t221 r 221 f 228 h 573 f2 6 172 v 159 l159 k 573 a2 7 501 /2 l 228 h 225 d6 517 /4 s 295 e2 520 f4 0 520 g4 0 573 e2 0 291 g 520 n2 1 507 n 505 /3 z 507 w 315 s2 315 x2 261 p 520 /2 d2 225 e6 501 k2 226 s2 248 t 246 r 573 d2 0 573 d2 0 520 k41 573 x26 176 m 194 /2 g 221 y221 v 573 f2 6 281 r 294 l 294 m 285 k 520 f4 0 248 t 501 s2501 r2 520 w3 7 517 /2 w 511 h 2 224 f 225 p5 225 r5226 p2 226 g2 172 s 223 f 222 g 221 w 162 /2 b167 m 510 d2 176 e338 d5 195 /2 g 520 n2 8 573 t2 6 573 z26 467 /4 g 260 l 285 n 496 l 281 s 294 l 467 /2 l2 172 s 173 v172 t 573 w2 6 500 f2 501 w2 517 /4 t 520 /2 c2 246 n 222 a 184 d 511 p 2510 c2 226 e3 226 f3 520 f4 2 260 l 520 h3 7 520 t3 8 573 s26 223 e222 h 520 s37 573 c20 337 z2 520 e3 6 573 c20 232 p2 520 h3 5 229 x 172 t 520 t3 6 500 c2 517 /2 y 194 /2 h 229 x 281 t 468 p4 161 e 171 x 573 m24 246 n 229 s 173 v 320 g2 226 m2 223 g 260 k 338 d4 185 c 182 e 520 v36 573 e2 5 517 /2 a2 232 c2 337 c4 500 g2 501 d2 511 n 2 284 k 467 /2 p2 467 /3 r 174 h 468 w4 468 f5 281 v 520 d3 6 517 /2 x 171 x 496 k 501 p2 317 d 573 n2 1 228 f 229 w 520 h3 8 195 /2 h 468 t4 338 f4 517 h 319 /2 l 320 g2 220 f 186 k183 d 511 k2 279 l 230 b 573 c26 573 n2 4 316 /2 d 520 s39 520 x38 520 n4 1 496 m 264 g 174 h 520 s36 316 e 318 m 180 a 467 /2 h2 467 /4 h 573 n1 7 281 x 230 /2 v 520 n3 9 520 p3 9 511 m2 495 w 468 p3 469 f 469 e 471 k471 /2 f 220 f 229 t 186 m 279 l 337 d4 517 k 338 p4 520 c34 266 h 320 /2 h 520 s36 213 a 520 z36 520 m40 215 h 180 b 520 p3 9 495 v 467 /2 d 468 k5 468 k3 469 k 469 e 323 p 487 z 487 c2 573 p2 4 186 /3 g 338 a5 338 z2 486 p 269 p266 k 520 g3 6 520 x35 519 r2 520 a3 7 520 z36 520 s38 363 t 363 h2 213 a 318 r 319 /2 m 320 k2320 d2 467 /2 k2 468 r5 573 v18 281 p 573 d2 5 230 /2 s 187 w 487 a2 514 t2 573 f1 9 520 f3 9 471 /4 m 491 b2 468 e5 215 g 338 h2 337 p3 324 h324 k 519 s2 472 /3 a 520 d3 5 520 r37 519 r2 573 m25 487 b2 486 p 514 z2 520 n3 9 520 m40 469 d 471 l 320 k2 269 m 270 f272 p 278 l 363 /10 c 363 s 578 v3 467 /2 m2 186 /3 h 187 v 281 k 578 v3 573 z24 573 r24 520 v39 362 d3 487 d2 487 s 471 /2 e 471 /4 l 472 /2 x 573 f1 9 337 p3 328 n 326 d 326 e 320 /2 k 520 r39 520 x40 578 c3 487 t 573 k25 573 b2 5573 a2 5 578 b3 493 e 468 r5 520 k35 514 a3 363 /9 d 187 x 272 r 467 /2 r2 362 d3 362 r2362 s2 273 c 278 m 520 r40 171 z 472 /2 w 573 t1 8 573 s16 468 c5 213 r2 212 h 320 l2 472 /2 y 472 /2 t 320 /2 l 520 l35 484 e 520 n3 8 520 f3 9 520 v39 493 e 493 /2 l491 c2 213 v2 362 c2 578 b3 520 z33 520 a3 6 520 m37 573 n2 5573 l25 573 a2 5 573 b2 6 520 k35 337 f2 337 g2 327 /2 h 321 y 188 b 520 e3 9 278 k 276 b 474 z3 472 /2 z 467 /2 s2 484 g 469 h 491 d2 471 /2 m 573 s16 573 l22 472 /2 a2 514 v2 519 t2 519 p2 171 r 213 v2 362 c2 468 h5 573 x24 573 s24 520 x33 520 t3 5520 s35 520 z34 520 b4 0 179 x 278 d 573 h2 5 337 f2 211 d 520 f3 8 273 s273 r 272 s 189 d 321 t 467 k8 469 h 467 e6 467 d6 490 w 520 y34 573 n2 2 362 w2 213 s2 520 w3 9 520 y40 171 r 363 /8 f 573 w2 4 474 m3 573 r20 483 d2 490 n 520 p3 6 520 d3 9 179 y 338 g5 573 c25 364 m 274 h 520 p4 0 489 c 514 c3 520 f3 6 573 s21 337 v3 471 p 363 /8 f 208 m 179 a2 179 w179 x 468 z4 573 v24 573 t2 4 474 d3 573 e2 6 490 v 483 /2 f 468 a4 467 e8 467 c3 330 d 520 m38 208 l 210 c 192 e 364 m 273 v 366 d 514 b3 467 f2 213 t2 573 w1 4 329 p2 573 m15 338 x3 171 t 179 z 179 w 474 k3 474 a4 483 a2 483 b2 490 p 573 e2 6 337 n3 471 /4 s 467 a7 520 c40 362 x2 274 s 213 h2 208 h 474 f3 474 r2 468 s5 578 s3 366 e 469 b 330 d332 c 362 n2 338 x3338 g4 329 p2 472 b 578 e 171 y 474 l3474 h4 467 b7 467 r8 467 p8 362 x2 578 z3 471 /4 s 207 c 193 k 213 m2 274 n 273 x 338 /2 f3 366 e 142 b 469 b 362 v2 472 b 578 e 467 a5 467 b5 578 n3 578 k3 578 y3 474 h2 526 s6 338 p3 474 g4 474 x3474 w2 363 /7 c 274 p 206 n 576 y2 363 /8 g 338 y4 142 b 576 w4 576 w4 364 l 203 /2 g338 /2 h3 245 245 362 f2 467 p7 467 r7 467 n8 195 b 471 /2 r 522 /3 f 522 c5 578 n3 578 k3 578 m3 526 n6 213 n2 206 r 206 p 474 g4 474 y3474 w2 474 f4 526 g6 274 r 482 h526 e6 363 /7 c 570 /2 e6 576 x2 522 v5 570 /2 n6 570 /2 m6 363 /8 g 364 l 203 /2 h 337 z3 328 h 570 s4 576 x4 482 b 338 t2 338 l4 477 m 471 /4 x 363 /5 d 526 n6 526 m6 368 e 570 g5 570 /2 b7 570 /2 h7 570 /2 f6 578 x3 334 t3 467 h8 467 m8 526 f6 526 v6526 g6 570 y4 472 m 576 r3 328 m 243 a 474 e3 474 f4 474 e4 337 b4 338 e6 243 a 372 d 471 s 570 /2 b6 570 p4 522 z4 523 s3 338 r5338 w5 522 n5 522 c6 522 w5 368 e 579 n2 197 e 467 b8 467 w3 467 x4 468 z3 468 z3 477 w 578 x3 526 h6 526 w5 337 e4 338 a6 338 d6 338 y5 363 /6 w363 /5 d 474 d4 338 /2 k3 328 k 570 /2 g7 570 /2 g6 522 d6522 x5 482 c 338 h5 338 l6 338 z4 522 d5 522 r4 523 s3 570 /2 c6 576 x3 576 e4 576 b4 474 v3 576 y4 576 v3 365 f 372 d 522 b5 570 x4 368 f 199 b 197 d 338 f6 337 e4 334 s3 579 l2 579 d2 467 v3 477 p 526 h6 526 w5 363 /6 w 474 w3 570 /2 h5 337 a4 338 /2 k3 200 d 338 g6 472 g 482 d 467 l8 338 l5 522 f5 522 n5 576 v3576 n3 570 /2 d6 526 z5 368 f 576 y3 576 d4 576 b4 328 l328 l 570 x4 522 /5 f 522 m5 522 r4 470 b 467 c8 570 d3 579 g 474 v3 477 t 477 p 580 t 580 t 579 h2 580 v 580 v 196 f 338 b6 576 s4 243 b 243 b 338 c6338 e5 334 l2 522 m5 361 d2 373 b 526 z5 471 /4 y 477 t 470 b 570 c5 338 /2 l3 522 y4 363 /6 v 579 a2 579 z 329 n2 368 g 363 /6 t 523 t3 570 a5 579 m2579 e2 570 /2 k7 570 /2 d6 570 /2 d5 337 f4 482 k 196 f 338 e5 576 w3 334 l2 576 w2576 f4 576 l4 370 g 373 b 570 f5 467 g8 522 a5 522 z5 473 t 198 f 471 /4 y 472 n 526 x5 338 p5 338 t5 338 z5 467 h7 363 /6 t 202 m 570 c5 329 r2329 m2 368 g 570 b5 523 t3 523 y3 482 k482 g 576 y 576 s3 524 d 524 d 579 z 576 k4 467 g8 570 f5 473 t 522 p5 522 f5 570 /2 c5 338 /2 s2 264 b2 338 h6 472 n 338 k6 338 s5 338 x4 337 s4 578 /2 c 337 l4 203 k 361 /4 b 363 /2 m 467 y6 526 r6 338 m5 523 y3 203 h 473 r 473 k 371 d 570 /2 n4 570 /2 w6 570 /2 v6 522 y5 329 r2 264 b2 338 x5 201 f 200 e 578 /2 d 578 /2 b 363 /2 n 361 a3 481 z 334 x3 467 z6 570 t4 570 r4570 w4 467 e7 570 e5 473 r 473 e 473 v 337 x3 337 m3 526 a6 26 y 570 /2 y4 570 /2 x6 337 h4 201 f200 e 526 t3 470 k 363 n2 361 /5 b 468 v4 31/2 a 471 /4 z 481 a2 467 e7 329 s2 467 k6 336 s 523 m3 570 /2 y6 570 /2 a7 570 v4 570 l4 473 v 570 /2 f7 339 y 339 m 475 g475 h 26 y 468 v4 334 v3 31/2 a 526 c6 522 l5 523 v3 467 l6 467 x2 467 x7 337 p4 526 b5 339 h2 374 z 570 /2 d7 570 /2 z6 339 c2 471 r 481 y 475 g 475 h 475 l 339 f 336 g 468 b4 468 x4 472 k 374 v 473 s 522 l5 523 v3 475 m 481 t 570 /2 e7 570 /2 s6 237 f 237 f 373 a 373 a 334 r2 526 b5 467 k7 379 l 374 h2 374 y 361 w2 361 m 523 z3 471 /2 p 472 k 471 r 339 l 336 r 570 /2 c7 22 c3 470 f 339 e 339 f 339 z 339 s 475 l475 m 481 v481 k481 b2 468 b4 468 x4 526 b6 374 v 374 z 329 t2 467 p6 526 y5 336 f336 l 337 m4 473 s 481 w 22 f2 471 /2 p 467 n7 361 /2 f 379 l372 c 334 f3 481 k481 b2 523 x3 523 z3 570 /2 p6 336 r 336 p 336 f336 l 339 a2 339 g2 22 c3 240 d 40 e 339 e 468 d5 236 c 235 s 235 n 329 t2 470 e 470 f470 d 526 y5 570 /2 r6 236 e 236 f 22 f2 374 r2 524 /2 r 372 c 361 k2 467 c6 526 k6526 t6 375 d 375 d 28 d 28 d 523 /2 e3 40 e 481 c2 481 n 470 h 22 v2 467 y7 468 d5 236 c 240 d 526 t6 235 r 235 s 235 n 235 p 236 e 236 f 526 /2 m 523 /2 f3 334 g2 334 n3 235 g 22 x2 467 b6 523 w3 380 e 41 k 374 e2 360 s 361 l2 361 m2 337 r4 468 l5 32 d 32 d 349 k 349 k 374 f2 22 v2 22 t2 535 f 335 /2 f 237 e 237 e 235 r 235 p 524 /2 s 14 y 523 /2 b3 523 /2 g3 523 /2 d3 467 w6 334 g2 15 g 467 w5 235 g 526 p6 526 /2 m 22 e 3 526 l6 41 h 41 h 481 m 22 t2 22 h 2 18 c 18 c 41 k 240 e 22 f3 381 l 535 e 535 f 468 y4 524 /2 n 337 r4 467 s7 15 g 361 v2 374 t2 374 v2 334 p3 360 p 526 /3 c 526 /3 d 467 f8 524 /2 p 569 w569 x 240 k 14 x 14 x 335 r2 335 /2 d 22 e 3 334 c2 334 d2 534 c534 b 533 d 532 e 32 g 32 h 467 r6 467 m7 569 s569 t 569 v 22 s2 374 p2 529 m 40 b 360 r 240 k 335 r2 335 m 40 f 40 f 340 x2 335 b2 335 h2 467 w7 31 d 14 w 534 c534 b 533 e533 b 532 f 532 h 529 k 527 c3 527 x3 32 g 334 k3 361 p2 538 t2 361 z2 569 r 569 p 467 h5 467 t6 374 n2 374 m2 233 c 377 a 529 n 527 r3 237 d 237 d 569 c 377 a 461 k 538 z2 343 d 340 y2 340 k2 31 d 335 s335 z 335 k2 335 p2 14 v 527 c4 527 b3 527 x3 563 z3 22 d 3 22 d 3 533 b 532 g 529 p 529 l 467 l7 361 z2 15 f 15 e 233 b 233 b 465 n 465 r 538 g2 359 c2 32 k 32 k 374 s2 374 s2 233 c 340 d2 343 d 569 y 537 a2 335 d2 340 t2 340 x2 538 f2 465 r 568 c 536 s 536 v 14 t 563 z3 361 b3 568 k 15 f 15 e 569 b2 461 g2 527 w3 334 g3 465 n 537 a2 361 s2 527 n4 538 f2 345 b 340 t 342 d 340 m2 536 v 359 m 334 b3 334 d3 40 c 536 s536 361 b3 14 s 376 t3 538 v2 568 g568 d 568 c568 b 569 d2 569 c2 569 z 22 b 3 22 b 3 563 c4 563 e2 42 a 2 376 d4 334 e3 335 /2 b 463 f 15 h 247 d 361 s2361 r2 350 g 346 d 383 l 527 n4 527 d4 537 w 340 t 342 d 340 t2 235 t 39 s p 357 /2 n 235 k 235 l 235 e 464 y 14 r 527 g3 568 g568 d 568 b 569 f2 569 e2 569 a2 347 d 537 z 42 d 2 461 h2 463 f 538 s2 247 d 335 /2 e 335 t 335 e2 15 h 236 b 527 d4 528 s 528 s 350 g 348 e 527 z3 537 w 536 p 237 c 238 c 236 d 235 t 235 v 235 k 235 l 235 e 235 f 357 /2 m 376 w3 376 v3 335 l 463 k 385 r 42 e 2 340 n2 35 l 382 r 376 d3 537 z 14 p 461 h2 461 e2 351 v 538 s2 464 m2 335 c2 335 n2 335 l2 376 d4 236 b 568 h 563 y3 237 c 385 e 238 c 236 d 42 z 452 t454 a4 527 h3 344 c 340 e2 235 v 24 s 357 /2 p 355 e 235 f 42 e 2 464 l2 463 k 14 n 340 z2 340 l2 538 a3 569 z2 569 z2 335 a2 42 s 382 k382 p 384 r 464 n2 461 e2 446 e 563 y3 376 e4 376 y3376 x2 39 y 39 y 568 h 42 c2 42 y 384 p 385 k385 p 356 /2 m 24 s 527 e2 42 d 2 538 a3 357 d 351 s 351 w 14 m 535 d 376 p3 376 r3 376 s3 376 /6 b 384 s 453 c 42 y 454 n3 527 f4 528 p 528 p 454 h2 385 n 569 l2569 d 42 c2 351 t 563 l2 376 a2 433 b 436 c 39 c2 39 b 2 39 z 356 /2 m 385 l 376 e4 376 y3376 a3 535 d 14 l 247 c 527 k3 453 c452 z 454 z3 527 f4 563 l2 21 d 569 g2 569 h2 21 d 39 c2 39 b 2 461 c2 376 z3 376 a4 358 /2 c 356 b 534 a 442 s 444 c 527 s2 247 c 528 n 528 n 528 r 376 y2 427 c 527 r2 436 d 435 d 14 k 359 a2 454 l3 461 d2 461 c2 464 g2 437 n 569 n 569 m 569 k2569 e 376 g4 534 a 446 d 429 x 528 m 376 e3 14 h 433 f 436 /3 c 359 z 358 /5 c 538 d 538 d 527 l3 23 c 454 l3 183 /2 f 183 /2 f 533 a 566 e 464 g2 463 d 461 d2 437 a 437 n437 m 437 h 429 a2 429 y 433 d 436 d 442 r 14 g 376 f4 565 n 23 c 569 n2 569 f 359 y 527 s4527 r4 182 p 182 x 563 e 563 e 223 s2 533 a 437 p 426 h426 g 429 b2 454 f4 463 d 566 e 36 c 442 r 437 a 14 f 429 y 433 d 423 z 426 d 426 e 182 n 386 h 454 m2 223 b2 223 r2223 e3 565 n 527 l4 527 l4 569 t2 569 r2569 p2 527 f3 436 e 429 b2 182 r 183 f 183 f 569 m2 182 v 182 w 423 z 426 d 426 e 14 e 183 /2 k 223 a2 454 n2 454 e3 538 e 538 e 564 428 c 464 h2 564 569 v2 569 s2 422 l2 35 m 182 r 461 b2 461 c 21 n 21 n 527 m4 387 y 387 y 528 l 182 v 182 w 528 l 428 c 423 w 454 d3 14 d 14 d 388 b 388 b 25 m 422 n2 422 m2 568 f 183 /2 k 461 c 461 b2 568 f 537 n 230 f 24 n 454 f3 423 d2 423 w 181 c 527 h4 527 h4 25 m 26 z 451 c 422 x2 422 p2 442 d 223 g2 442 d 386 b 14 b 2 537 n 230 f 24 n 21 w 21 w 181 c 423 d2 538 f 538 f 387 x 387 x 536 c536 b 386 l 451 c452 n 223 g2 464 k2 386 b 387 l 17 v 17 v 563 d 563 d 463 b 14 c2 454 w3 537 y537 p 536 c536 b 387 k 423 a2 386 l 386 g 183 g 452 n 527 h 464 k2 21 z 527 h 463 b 422 y2 223 h2 21 z 387 l387 k 387 s 569 h569 g 569 y2 14 d 2 447 a 537 y 537 p 183 g 442 e 442 e 16 g 16 g 256 454 e4 386 g 538 m2 387 r 387 r 387 s 223 h2 422 g2 546 21 r 422 b3 422 c2 183 k 183 k 447 a 569 l 569 k569 w2 569 x2 454 r3 21 s 256 182 s 182 s 422 z2 422 k2 547 a 546 21 s 26/2 h 454 b4 25 g 538 n2 527 n3 223 d2 563 s3 563 s3 424 f 424 f 229 b 183 h 230 g 230 g 386 k 430 k 430 l 21 x 21 x 547 a 422 n 422 a3 461 f2 26 a 2 25 f 454 p3 223 d2 387 t 387 t 527 n3 230 h 442 f 442 f 227 a 227 a 230 h 527 m3 183 h 430 k 430 l430 b 433 g 433 g 538 r2 454 s3 422 l 461 f2 422 m 551 d 229 a 394 a 229 a 464 e2 223 a3 563 r2 563 x3 527 m3 538 g3 538 f3 538 h3 422 f 454 k3 429 w 462 a 24 m 25 h 25 h 422 g 551 d 394 a 550 x 452 w 452 v 430 b 464 e2 387 v 387 v 563 v3 563 v3 527 p3 21 y 21 y 442 k 442 l 442 m 442 n 442 t 442 p 462 a 429 w 538 k3 538 e3 223 z2 223 z2 422 w2 24 m 550 x 452 x 454 t3 25/3 b 430 f 527 p3 563 w3 547 c 182 z 419 n 419 n 527 n 563 r 563 b4 452 y 549 549 184 c 184 c 430 f 397 p 527 n 11 s 454 g4 223 m2 540 w 541 g 397 r 397 r 421 /7 h 547 c 395 d 395 c 11 y 182 z 527 m 20 w 421 /7 g 527 m 442 h 540 w 424 d 424 d 442 h 563 a4 563 g3 20 h 451 h 395 d 454 h4 11 y 20 v 395 c 421 /6 e421 /6 g 550 z 223 l2 223 l2 543 /2 14 z 421 /6 f 158 y2 563 z2563 c3 545 10 x 540 y 423 y 20 v 13 g 550 w 455 f 548 b 527 p4 527 p4 14 z 543 /2 25/2 c 158 x2 158 a2 563 m3 545 10 n 223 k2 223 k2 550 z 10 x 448 d 448 d 423 y 13 g 424 b 424 b 158 b3 20 l 20 p 43 f 184 d 184 d 421 /5 g 421 /5 h 421 /5 e 548 b 395 h 395 h 158 x2 181 /2 d 4 n4 n 541 h 11 r 13/2 a 10 n 551 e 540 x 7l 45 h 20 l 223 p2 158 w2 181 /2 d 400 a 158 c3 541 h 550 t 3 d 46 r 448 c 448 c 174 /2 h 421 /4 s 551 e 4m 419 g 45 h 20 t 7l 9c 9c 11 n 3b 3d 303 v 540 r 46 r 400 a 158 v2 1/2 d 560 d 421 /4 r 560 d 185 b 3c 4l 439 b 158 h2 186 e 421 /4 p 185 b 46 s 45 e 540 s 430 e 227 b 227 b 178 c 179 b 303 v 160 n 17 p 303 p 223 b3 1/2 b 1/2 e 3 a 456 a 456 b 46 s 448 b 450 p 6 y6 y 398 l398 l 221 a 221 a 542 a 4k 419 m 186 e 8p 17 s 17 k 439 b 223 n2 424 g 424 g 398 m 11 t 11 t 430 e 6 c2 1/2 c 8g 303 p 540 t 160 p 160 n 17 p 46 t 7f 16 b 456 a 456 b 223 b3 1r 527 k4 559 e 542 a 257 421 /3 a 17 s 17 k 398 x 398 x 455 d 8p 4p 303 n 6 c2 16 b 540 v 158 s2158 g2 1s 8g 527 k4 7f 421 f 257 10 a 2 559 e 398 y 4h 5d 16 d 16 c 455 d 1 h1 h 303 n 223 m 223 m 1p 158 e3 560 a 11 v 10 a 2 222 f 4g 441 a 223 x2 460 460 5d 186 k 186 k 16 e 16 c 158 d3 550 d 421 /2 n 1t 560 a 1g 527 s 527 t 540 d 448 a 398 d2 11 v 177 458 459 14 a 2 16 e 8s 4f 223 x2 398 h 398 d3 544 /2 c 405 a 550 d 550 e 441 a 158 t2 158 d3 1n 421 /2 k 420 b3 223 l 223 l 420 n3 220 a 220 a 457 458 459 1f 222 e 540 d 221 b 448 a 221 b 543 a 544 /2 b 223 w2 14 a 2 10 y 161 a 181 /2 b 161 a 550 e 544 d 550 a2 550 k 1e 398 c3 4e 158 t2 186 h 1 m 405 a 562 h 418 r 50 h 457 223 w2 10 b 2 10 y 11 x 543 a 544 c 544 d 544 b 455 b 550 l 550 m 4d 223 k 223 k 157 b 1d 540 e 11 w 10 z 420 p2 13 k 398 z2 558 f 558 f 50 h 1l 440 a 541 e 561 561 10 w 544 /2 b 544 /2 c544 c 544 b 550 h 550 l 11 x 439 a 398 b3 398 a3 399 a 399 a 4c 439 c 1c 157 b 540 e 11 w 420 f2 10 z 176 b 223 v2 450 m 455 b 154 r 418 s 398 z2 562 k 222 c 541 e 222 c 1k 440 a 439 a 438 a 8s 223 v2 176 b 9 b 10 w 432 b 439 c 398 a3 398 b3 155 a 4b 52 x 52 w 1b 431 420 f2 420 v3 432 a 450 m 7/2 h7 k 223 c3 223 c3 562 k 438 a 1v 187 e 9b 562 l 540 c 52 y 4a 220 b 1/3 t 54/2 m 420 k 154 v 155 a 431 432 a 432 b 8r 223 w 223 w 558 g 558 k 6 b2 7/2 h7 k 420 v3 418 n 175 b 186 f 420 m 420 w420 c3 420 v2 398 g2 187 e 1/3 h 303 s 303 s 420 k3 562 l 8n 8r 1/3 s 3/2 x 53 l 4 128 a2 540 c 420 v2 558 g 420 w3 420 k420 l 420 m 420 x 398 g2 406 c 175 b 558 k 6 b2 6 z 6 z 558 l 398 y2 223 v 223 v 3/2 w 8n 128 g128 h 154 t 1/3 g 1/3 r 456 c 456 d 53 n 4 53 m4 3/2 k 3/2 h 221 c 420 l 420 w420 x 420 c3 420 w3 221 c 128 w 418 v 558 l 398 y2 3/2 g 221 d 53/2 d 128 e128 f 398 s2 420 m3 3/2 v 53 p 4 5c 1/3 f 456 c 456 d 1/3 x 449 449 5b 3/2 m 3/2 l 3/2 b2 162 a 162 a 223 d3 223 d3 6 a2 128 d 128 e 128 f 398 s2 420 m3 420 e3 7/2 f 230 g7 1/3 e 1/3 p 418 t 420 r3 3/2 z 5 b 5 c 53 e 5 53 k4 230 m7 230 n7 220 f 53 c4 1/3 d 230 k4 230 s7 230 v7 6 a2 220 e 128 d 3/2 a2 223 f3 223 f3 398 r2 53 s5 53 s4 53 h 4 455 c 53 m3 420 y2 3/2 t 1/3 w 53 r3 230 r7 230 f6 230 g6230 w7 1/3 c 227 v 230 h7 230 k7 230 e6 127 a2 219 d 54 a 3 220 f 3/2 f 53 g 4 3/2 p 128 v 3/2 s 230 f7 219 a 219 a 455 c 230 l7 398 a2 420 y2 417 h420 p3 420 t3 174 /2 g 1/3 n 230 b7 230 p7 230 t7 53 s4 222 b 54 v2 54 z2 53 t3 53 g 5 54 y2 1/3 b 303 d 303 d 219 f 230 x7 398 p2 3/2 e 3/2 c2 450 n 3/2 r 174 /2 g 219 e 1/3 m 54 t2 174 174 53 p 5 230 y7 53 n 3 53 g 5 54 y2 211 211 3/2 d 2n 127 b2 127 z 3/2 n 450 n 420 w2 187 d 54 x2 54 b 54 t2 223 y2 223 y2 1/3 l 155 b 219 e 227 x 53 d 4 53 n 5 59 n 559 z4 230 z7 127 b2 127 z 128 k 128 k 3/2 c 3/2 y 2l 230 w4 1/3 k 187 d 155 b 59 s3 59 t5 59 s5 59 h 5 197 z 197 z 226 f 54 p 2 53 h 5 215 b 215 b 230 r8 230 f8 416 f 53 m5 416 f 230 f3 1/3 v 230 m8 230 n8 230 a8 119 g 3 410 f 223 g3 226 f 59 v5 53 l 5 53 k5 222 d 222 d 2 k2 k 59 m5 54 p 2 414 c 154 w 227 w 230 e3 230 s8 230 k6 230 h8 230 z4 230 t4 230 b8 59 v4 53 k5 205 /2 c 210 c 59 c5 199 n 197 w197 y 410 f 223 g3 224 f 224 h 119 h 3 119 g 3 119 c3 225 d 218 s 54 b 3 414 c 72 a 2 227 r 230 p9 230 d3 154 w 56 c 59 b 5 59 r3 59 n 3 230 x4230 t6 230 l8 230 b5 230 c8 205 /2 c 210 c 152 199 l 197 w197 y 53 c5 53 t4 119 s2 119 k3 119 h 3 59 f5 410 g 410 g 224 f 224 h 197 f 197 f 414 l 223 h3 173 a 173 a 225 d 128 z 218 s 59 x4 56 c 174 /2 d 230 l6 230 m9 303 r 199 l 227 b227 r 230 z2230 f9 152 413 d 223 53 c5 211 m 119 r2 119 k3 128 z 205 s 414 l 230 e8 197 l 230 m6 59 y4 59 t4 59 h 4 59 g 5 119 d 3 225 c 303 r 128 y 205 r 227 b 230 v5 230 y2 230 w8 413 d 201 g 223 215 c 215 c 72 n 272 y 199 p 199 p 208 e 217 a 211 m 186 g 59 c5 230 d8 398 k2 197 l 201 l 414 f 219 b 219 b 220 c 230 x8 230 z6 119 m2 205 r205 s 229 v 225 c 128 y 59 r5 206 p 201 g 72 p 2 230 x2 59 l 3 53 f5 53 p 3 57 k 53 d 5 204 b 204 c 119 v2 217 a 119 b 3 414 f 230 n6 72 s2 220 c 199 r 199 r 127 v 59 r5 59 p 5 59 e 5 59 l 4 206 p 57 s 57 e 201 l 119 y2 119 a 3 53 d 5 202 /2 202 /2 204 b 204 c 230 e7 227 s230 g9 73 r2 72 k2 72 v2 72 t2 72 s2 57 r 230 y8 230 b9 127 v 59 p 5 209 f 209 f 199 m 72 k2 119 x2 119 z2 57 e 212 b 212 b 227 s 211 n 211 n 73 z3 72 t2 229 v 128 x 205 /2 d 60 g 2 230 z8 230 h6 57 h 73 a 4 199 k 197 v197 x 205 t 226 k 199 b 199 b 58 w 73 r2 119 f3 140 a 119 w 2 230 h9 230 l9 128 x 205 /2 d 60 g 2 119 f3 230 a9 55 v 72 z 219 b 226 k 58 v 205 t 230 k9 230 d7 57 p 216 f 216 f 211 t 117 k 145 188 b 211 t 188 b 219 b 129 f2 72 z 73 b 3 73 h 4 58 t 73 r3 73 w 3 145 57 t 129 m2 118 s 73 h 4 143 b 58/3 b 58/4 211 v 202 73 m4 60 z 58 s 73 g 200 a 210 d 200 a 73 k3 129 x 209 d 205 p 218 218 208 d 58 r 143 b 73 b 4 144 a 202 225 a 226 h 117 x3 117 d 4 211 v 60 m 211 s 211 s 201 b 224 k 73 h 3 73 g 210 d 205 p 129 g2 60 d 2 60 z 208 d 73 s3 70 b 70 b 224 g 73 e 3 73 f3 146 a 226 h 58 p 117 x3 117 y3 211 w 211 w 216 d 216 d 147 58/2 b 73 c4 73 f3 73 g 3 150 a 149 a 73 g 4 196 b 196 b 207 e 117 a 4 117 m3 117 y3 146 a 224 g 73 n 3 58 n 129 h2 73 t3 211 r 211 r 134 a 73 g 4 58/2 b 150 a 149 a 148 a 147 205 g 235 k 129 h2 207 e 133 a 208 g 58 m 73 d 4 73 l 473 k4 73 d 3 73 k2 73 m2 201 e 201 e 218 r 221 221 117 r3 134 a 60 c2 206 n 142 a 235 k 190 190 189 a 141 a 133 a 148 a 208 g 205 g 58 l 73 l 2 73 w 2 73 d 3 217 c 217 c 206 /2 c 218 r 208 h 189 a 222 235 h 142 a 206 n 73 y3 141 a 73 l 3 304 c 129 k 73 l 2 117 p 3 208 h 74 c 58 k 222 235 h 217 b 129 k 73 m3 205 h 73 x2 73 l 3 73 g 2 304 c 194 a 206 h206 k 117 p 3 204 k 215 a 217 b 74 c 217 m 206 c 206 c 62 a 358 h 117 b 4 117 n 3 73 m3 116 s2 129 k2 205 h 204 f 204 g204 k 204 n206 h 206 k 194 a 213 l 126 73 f2 75 g 75 p 211 d 211 d 216 b215 a 237 c 235 g 217 h 217 h 62 a 358 g 74 d 118 p 117 n 3 208 /2 k 209 b 213 m213 l 75 a 213 k 129 k2 204 f 204 g 204 m 204 n 126 216 b 73 e 2 75 h 75 r 119 n 2 119 n 2 58 f 237 c 75 b 62 z2 62 t2 117 t3 74 d 213 k 116 a 3 116 g 2 235 f 235 f 213 m 237 b 210 /2 c 208 /2 k 204 m 117 z3 129 n2 191 a 73 d 2 73 f4 58 e 195 b 139 f 62 z2 62 f262 t2 75 c 75 k 75 s 75 t 203 203 129 n2 235 e 117 l 3 116 r2 116 a 3 74 e 237 b 73 f4 118 t 195 b 75 d 75 l 63 a 63 a 206 m205 n 205 v 207 g 139 f 192 a 192 a 117 c4 129 l2 62 f2 58 d 235 e 117 k3 75 v 116 f2 116 m2 78 t 78 t 74 f 75 e 205 n 208 b 129 l2 117 z 78 d 2 139 g 193 75 n 75 w 117 g 3 116 f2 116 x2 217 l 217 l 73 e 4 235 m 75 f 74 g 73 b 2 70 a 70 a 129 e2 205 k 205 k 75 c2 235 l 192 c 22 b 116 w 2 22 b 237 d 237 d 305 b 305 b 117 e 4118 v 62 y2 73 c2 217 k 78 n 139 h 137 c 136 g 78 v 192 c 75 x 75 z 75 b 2 75 d 2 78 c2 117 f4 117 y 130 d 130 d 236 w2 116 v2 74 h 78 w78 n 135 b 138 a 138 b 137 c 136 g 75 y 75 a 2 75 e 2 78 x 11 a 11 a 117 g 4 243 e 213 a 213 a 188 b2 131 b 135 b 237 e 237 e 240 a 240 a 120 120 138 a 138 b 193 a 116 y2 116 y2 75 l 2 78 e 2 62 x2 194 a 236 x2236 x2 117 h 4 75 f2 131 b 212 e 75 m2 74 k 193 a 189 k 189 l 78 f2 78 z78 e 2 139 t 188 e2 194 a 195 a 243 f 75 g 2 74 k 212 f 77 e 117 k4 75 n 2 237 f 237 f 195 a 139 t 78 f2 78 z 213 b 213 b 236 b3 236 a3 77 g 189 e 189 f 189 k 189 l 189 p 103 w 196 a 196 a 77 e 75 h 2 212 f 74 l 189 n 189 p 75 p 2 243 g 188 d2 236 f3 77 g 75 k2 237 a 237 a 189 e 189 f 189 g 116 z2 236 g3 78 b 2 78 f 115 115 310 d 310 d 103 h 244 b 83 b 74 l 239 75 w 2 75 x2 136 h 139 l 240 b 240 b 78 a 2 78 f 236 g3 75 s2 103 t 188 a2 114 f 197 75 v2 75 z283 b 74 m 245 e2 239 197 /2 212 d 130 a 130 a 200 136 h 139 l 78 g 114 c 201 a 75 r2 75 t2 79 n 103 k 137 b 114 f 197 75 y2 212 d 197 /2 236 g2 236 h2 79 b 3 188 z 64 f 200 136 f 201 a 237 g 237 g 79 n 241 191 75 p 3 137 b 191 79 f3 242 188 m 245 a2 136 f 64 f 236 e3 114 g 114 g 74 n 103 m 103 r 75 a 3 75 g 3 75 r3 241 135 c 79 z2 242 122 b 236 b2 190 c 190 c 204 a 79 g 3 236 l2 74 n 110 p 313 e 310 c 310 c 75 b 3 188 n 188 n 135 c 67 b 3 75 s3 306 a306 a 236 c2 79 y2 79 x2 122 b 75 c3 64 g 79 g 3 245 b2 125 125 103 v 103 s 204 a 110 p 344 g2 313 e 75 t3 74 p 114 k 67 h 3 67/2 e 79 w 2 350 w 350 y 75 d 3 344 k2 344 m2 236 d2 64 k 104 g 189 /2 a 189 /2 a 188 e 188 e 67 l 3 75 v3 74 p 114 k 113 b 67 h 3 237 h 237 h 79 r2 350 r 350 s350 t 350 v 350 x 350 z 350 a2 75 e 3 313 c 313 d 344 l2344 n2 245 x 104 k 236 e2 236 f2 67 k3 67 m3 67 g 3 344 f2 351 s 351 t 188 x 188 x 113 b 75 f3 75 n 375 w 3 79 r2 344 r2344 s2 341 e 344 h2 313 c 313 d 67 m3 103 /2 r 114 d 114 d 104 k 350 p 236 c3 188 p 188 p 16 16 245 y 74 r69 e 67 k 67 c3 351 n 351 p 351 r 237 k 237 k 344 p2 344 t2 107 l 103 /2 p 110 n 77 f 123 k 328 b 188 y 79 h 3 240 c 240 c 245 z 69 e 307 c307 c 123 k 351 m 344 d3 344 a3 79 h 3 113 a 107 l 77 h 333 a 333 a 307 d 110 n 353 f 77 f 352 x 67 f3 188 g 245 w 306 a 103 /2 s 107 m 108 w 344 z2344 y2 344 v2 353 e 111 x2 77 h 352 y 352 d 352 f344 e3 307 c 326 d 352 g 331 f 331 f 112 h 113 a 76 a 76 a 284 a 79 l 2 188 h 107 /4 e 352 t352 v 352 w 79 c3 79 s2 245 c2 352 c 352 e 344 c3344 b3 344 x2 108 p108 v 111 x2 353 c 353 d 109 m 326 d 112 h 83 t 83 w 82 b 352 p352 r 87 h 315 g 315 g 284 a 302 a 353 k2 187 e 110 m 110 r 111 b3 187 e 305 d 344 w2 187 r 187 r 79 s2 82 l 3 82 s3 93 a 93 a 352 s 313 f 313 f 79 v 307 a 334 /2 111 y2 353 l2 109 m 341 d 341 d 100 /2 e 100 /2 d 353 k 352 h 82 c83 s 83 v 18 a 111 d2 354 h 110 m 305 d 274 d 274 d 121 111 b3 187 d 246 /2 x 79 a 382 c2 82 g 2 17 b 307 a 334 /2 111 e2 111 y2 282 e 282 e 187 m 353 l 18 a 82 d 3 349 m 246 /2 y 354 f 354 g 311 b 311 b 353 m 100 v 104 /2 d 106 /2 f 121 17 b 83 f 354 e 111 z 111 w2111 d2 111 e2 305 c 187 v 311 d 187 v 82 f2 82 h 2 82 d 110/2 d 187 h 354 c 82 v2 349 n 344 k3 344 m3 344 p3 274 m 82 a 2 353 m 100 w 106 /2 d 109 /3 b 349 g 331 e 331 e 111 z2 111 e3 111 d3 353 g 354 d 82 e 83 g 305 c 82 e 2 352 b2 187 t 187 t 248 a 344 l3344 r3 344 s3 246 /2 w 246 /2 s 249 c 23 a 100 r 100 t 84/2 e 2 82 y2 82 d 2 111 e3 274 h 352 z 349 p 344 h3 111 c3 354 a 354 b 352 c2 349 e 349 k 349 l 99 g 105 /2 d 82 f 83 h 111 t2 344 n3 352 a2 305 b 99 h 246 /2 r 249 c 246 e 247 a 248 a 353 n 317 c 100 p 274 k 111 k2 82 m2 82 l 2 353 z 349 r 344 g3 352 d2 349 f 349 h 90 n 90 n 83 k 249 b 90 k 82 g 355 f 355 g 305 b 247 a247 b 363 n 363 p 98 e 107 /2 d 325 f 355 e 274 l 78/2 d 82 z 111 l2 386 t2 387 h 349 s 344 f3 90 k 249 b 96/2 m 97 d 355 c 352 l2 334 334 83 l 82 h 246 /2 d2 246 f 247 b 393 x 308 b 347 e 363 l 363 m 82 e 4 355 d 325 f 97 e 98/2 d 353 p 353 a2 352 g2 352 e2 316 111 a2 363 h 386 s2 82 y 362 d 282 f 282 f 96/2 l 393 v 393 w 82 k 87 n 246 f 308 b 345 b 363 a2 363 k 347 c 347 g 347 h 83 m 82 e 4 96/2 k 274 b 274 b 352 h2 352 f2 386 r2 275 g 84/2 d 2 82 x 316 32 f 32 f 363 g 362 c 31 a 31 a 393 t 82 l 99/2 f 87 n 32 g 353 r 353 b2 284 b 311 e 311 e 95 k 308 a 83 n 347 d 347 f 352 k2 345 c 363 z 186 s 305 f 305 f 90 s 386 p2 275 g 82 w 386 d 363 x3 393 s 99/2 k 32 g 82 m 83 p 284 b 186 s 345 d 186 r 90 t 308 a 363 x363 y 94 r 22 d 353 c2 82 n 386 e 246 /2 c2 84/2 c2 82 v 386 n2 393 p393 r 341 b 341 b 355 l 355 m 353 s 90 v 345 e 186 r 318 318 92/2 n 363 v 363 w 304 d 346 d 355 k 83 r 386 m2 386 f 90 p 186 m 186 m 82 p 335 l 82 t 335 k 94 t 92/2 m 92/2 p 274 e 274 e 376 p 375 l 335 h 345 f 390 /2 h 282 g 282 g 90 w 317 b 353 d2 386 g 304 d 346 b 346 e 393 y 352 n2 90 p 386 l2 186 n 84/2 f2 82 s 252 /2 h 362 f355 h 335 k 335 l 376 p 375 p 345 g 312 h 312 h 335 h 353 t 91/2 r 94 s 392 a 344 t3 344 t3 317 b 386 h 346 f 386 k2 352 m2 363 d2 362 e 309 h 393 z 82 r 392 b 352 r2352 s2 346 a 32 e 32 e 356 a 90 r 252 /2 h 398 n 343 d 375 t 353 e2 345 h 386 h2 91/2 p 346 c 355 n 352 p2 386 k 363 e2 363 b2 363 c2 393 a2 309 h 82 c4 392 c 84/2 x 353 v 335 g 335 g 282 h 282 h 381 d 345 k 381 c 381 c 186 l 398 m 84 p 94/2 c 393 b2 386 l 386 g2 274 f 274 f 82 c4 322 c 392 d392 e 87 l 362 k 87 m 352 z2 356 b 310 d 353 f2 375 s 381 d 346 m346 k 386 f2 336 r 324 b 186 l 362 h 84 w 345 l 352 v2 386 m 393 c2 398 k 319 313 s 84/2 w 363 f2 363 m2 362 g 353 w 375 s 396 d 392 f 313 r 324 b 386 e2 88/2 e 352 t2 346 n 346 l 346 g 345 m 84 x 352 x2 386 n 393 d2 252 /2 e 252 /2 e 319 282 l 282 l 353 g2 84 a 2 336 s 346 h 396 e 363 l2 363 n2 84 z 84 y 399 h 352 y2 250 181 t 181 t 352 w2 340 d 340 d 386 d2 313 b4 345 n 84/2 v 393 e2 386 p 353 x 375 m 84 a 2 357 d 386 c2 399 g 396 b 396 a 363 h2 250 340 e 386 r 16 f 357 c 185 a 84 s 313 f3 313 g3 185 a 393 f2 345 p 336 t 393 d 396 c 375 m 400 m 386 b2 353 h2 340 e 84/2 y 181 r 181 r 357 a357 b 282 k 282 k 353 y 84 c2 393 e 85 n 393 g2 386 s 185 c 185 c 313 v3 313 e3 386 a2 363 v2 362 l362 m 284 e 284 c 335 f 335 f 401 /2 c 401 m 185 f 386 t 84 t 357 g 335 e 393 f 393 h2 185 g 185 g 84 b 2 340 p 303 a 313 t3 84/2 z 386 z 375 r 375 r 35 b 35 b 284 e 312 h 273 f 273 f 340 s 181 p 181 p 185 f 340 l 363 p2 363 t2 397 a 401 n 33 33 393 k2 386 v 357 f 284 c 251 b 254 c 391 f 393 g 335 e 340 p 340 r 184 v3 184 y6 184 s3 184 p3 184 m3 303 a 312 h 340 t340 v 340 k340 m 184 c7 313 a4 391 h 357 e 396 l 386 w 386 y 181 n 181 n 393 l2 251 b 184 w2 184 t2 363 x2 362 n 254 c 84 h 358 m 303 b 391 g 340 r 184 y6 184 r3 382 t 382 v 335 d 85 r 184 l3 184 k3 393 h 393 k 313 f4 313 p2 84/2 a 2 363 r2 396 k 396 f 14 k 386 x 407 h 382 p 405 d 15 g 184 b7 184 g7 184 n7 184 b3 184 x2 184 v2 363 w2 358 h358 k 358 l 181 s 181 s 84 h 85 k 391 e 184 n3 184 w3 335 d 382 r382 s 335 c 283 r 184 n2 313 d3 313 y3 184 h3 16 d 283 s 85 m 396 h 396 g 320 d 320 d 407 g 393 l393 m2 393 n 184 s 184 r 184 d2 358 g 374 t 374 t 411 d 406 d 391 d 391 m 85 k 184 p2 184 l2 340 g 386 z2 386 y2 382 n 335 c 407 f 184 g 184 f 358 e358 f 283 s 184 f3 184 a3 184 y2 363 s2 84/2 b 2 340 g 391 k 184 c2 184 w 184 t 184 p 184 n 184 p6 313 e4 410 b 386 x2 386 a3 184 r2 180 g 253 /2 k 256 a 393 m 407 e395 m 395 d 395 c 391 l 321 b 184 k 184 h 358 a 358 d 184 k2 180 l 382 b2 375 d 375 d 358 w358 x 407 a 184 b2 184 m 313 d4 382 y 335 b 386 v2386 w2 395 b 412 f 184 s2 253 /2 h 407 d395 p 184 v 363 z2 321 b 313 d2 84/2 m 184 x3 382 z382 a2 180 l 180 h 395 f 395 e 184 g2 184 h2 407 b 184 z 363 c3 184 m4 184 a5 385 d2 394 f 394 h 386 b3 273 e 273 e 313 c2 335 b 358 s358 t 358 v 382 w 184 b4 395 k 284 d 313 g2 184 l4 382 x 363 y2 184 h5 184 z6 184 k4 412 /2 g 407 c 15 l 358 p358 r 184 e184 d 358 b 184 b5 184 s4 184 y3 385 d 184 a4 184 e4 254 /2 f 313 f2 394 c 394 d 394 e394 g 408 b408 c 395 l 395 g 184 g5 363 a3 14 m 184 f4 184 h4 184 r4 184 v4 312 k 363 t3 413 s 184 n5 385 b2 358 n 372 e 372 e 394 a394 b 184 c4 283 v 283 v 184 c5 184 f5 285 c 184 z6 413 r 385 e 184 x4 184 d4 184 g4 184 p5 408 d 408 l 313 c4 313 c4 416 /2 e 184 w4 184 a7 184 a7 363 d3 184 e5 184 g2 184 m5 385 f 385 a2 275 f 358 c 184 v5 285 c 273 d 273 d 382 h2 414 r 414 p 255 /2 d 363 s3 257 e 86/2 g 85 p 184 f6 184 t7 184 y4 340 w4 340 x4 408 e 408 g 14 n 184 l5 184 s5184 t5 184 w5 382 d2 335 a 303 c 184 z4 417 /2 h 385 g 275 f 385 z 42 a 42 a 395 a 395 a 15 m 382 f2 382 g2 184 x5 184 z5 414 l414 k 363 e3 16 g 286 a 408 k408 m 44 44 363 r3 382 c2 255 /2 e 184 k5 184 r5 372 d 372 d 335 a 385 h 15 e 302 b 303 c 340 t4 340 v4 385 y 422 /2 k 417 /2 l417 /2 k 413 t 184 y5184 a6 382 e2 359 e 286 a 313 w2 313 r3 316 k 178 b 178 b 408 a 408 a 385 x 321 d 385 k 14 d 339 m 339 m 257 e 302 b 273 c 273 c 14 p 256 /2 d 419 m 174 /2 a 363 p3 174 /2 a 359 d 359 f 382 r2 416 d 385 l 340 b5 340 b5 422 /2 h 315 k 382 l2 322 d 359 c 385 w 418 e 359 b 285 d 14 e 312 l 314 c315 h 174 a 382 k2 382 n2 382 p2 385 m 426 426 281 d 256 /2 h 175 c 273 g 273 g 423 /2 k 418 /2 f 283 t 382 m2 363 v3 174 a 312 l 417 a 281 d 283 p 175 c 273 h 175 /2 a 175 /2 a 363 n3 16 e 382 w2 339 f 385 r 385 t385 v 178 g 14 l 419 l 287 d296 /2 d 15 k 178 h 425 p6 417 a 359 g 283 p 318 /2 l 257 /2 e 372 b 372 b 339 f 301 e 301 f 45 f 45 f 385 n385 p 385 s 178 g 298 t 363 w3 273 a 273 a 319 e 288 e287 /2 c 425 n6 425 m6 363 m3 424 /2 e 371 a 371 a 424 b 425 l5 425 s5 298 w298 r 300 c 359 h 425 l6 15 n 338 338 259 /2 w 425 t5 322 h320 r 319 /2 k 301 g 47 b 425 k6 174 /2 b 174 /2 b 337 a 337 a 430 y 363 h3 363 l3 15 f 382 t2 291 f 290 k 177 b 363 d 425 m5 321 /2 a2 297 f 298 s 322 g 321 l 47 b 425 v5 428 428 425 h6 425 e5 259 /2 n 295 e 360 a 430 z 177 b 382 t2 430 x 321 /2 h2 321 /2 k2 425 n5 174 b 295 c 424 b 103 b 176 c 176 c 363 k3 321 /2 d2 425 w5 425 g6 272 l 272 k 425 b2 47 d 47 f 293 e 294 /2 f 425 c5 259 /2 p 174 b 430 a2 363 d 279 s 279 p 425 z 431 l 430 g4 175 /2 b 427 427 175 /2 b 321 /2 l2 14 r 361 d 425 f6 409 n 272 l 339 h 272 d 360 b 425 x5 339 h 425 c2 293 f294 /2 e 425 b5 425 r5 425 x425 v 430 b2 430 h4 323 h 323 f 52 b 52 b 368 c 279 s 322 /2 l 425 e6 425 d6 361 b 361 c 258 /2 e 408 n 408 r 272 d 364 b 280 c 425 w 425 t 425 d2 325 m 325 /2 x 420 f 420 f 430 c2 430 k4 261 v 368 c 425 z4 425 y5 322 /2 m 279 t 361 a 408 r 425 c6 165 h 430 s430 t 430 w 9g 408 k 326 d 324 k 325 /2 v 425 e2 430 d2 261 v 425 y4 107 d 48 d 425 s 425 z5 272 m 430 v 430 l4 430 n 430 p 425 b6 425 r 327 c324 h 325 l 382 v2 262 t 430 r 48 d 430 e2 430 k 259 e 425 a6 268 l 425 m2 425 p2 328 z 430 l430 m 339 n 408 h 408 g 425 p 339 n 325 k 173 e 164 g 259 /2 v 173 e 262 t 382 v2 361 e 269 e 277 /2 b 328 p 425 n2 430 f2 409 m 330 /2 e 430 e 430 f 430 h 365 b 173 a 173 a 425 k2 425 l2 361 f 328 z 407 t 425 r6 430 m4 407 r3 398 /2 v 408 f 425 n 430 d4 361 h 361 g 340 z4 168 c 168 c 268 k 268 e 430 g 110 b 259 d 330 n 328 s 335 /3 k 407 t 430 g2 368 g 365 c 425 r6 425 g2 430 b 430 c 262 v 370 g 407 r3 162 c 425 x4 398 /2 t 430 b4 430 e4 430 f4 430 n4 361 k 328 v 425 f2 340 b4 331 c 430 d 425 m 259 d 370 g 335 /2 x 335 /2 v 408 e 407 m 173 g 262 r 425 h2 368 f 173 f 340 c5 340 a4 425 g3 407 a4 425 e4 425 w4 430 z3430 a4 430 c4 412 a2 331 c 55 l 430 p4 114 b 161 e 425 l 262 w 335 /2 w 408 c 340 a5 430 v3 368 e 330 /2 f 397 /2 f 430 n3 340 m2 335 e 425 d3 55 l 340 z3 425 l3 425 c4 425 v4 430 x3 430 y3 430 h2 340 l2 332 /2 t 335 /2 t 160 b161 c 383 c 340 a5 425 k 368 d 407 g5 331 d 330 p 430 s4 430 p3 430 r3 430 t3 425 r2425 c3 425 f3 408 v 412 b2 340 e4 340 y3 407 z3 430 r4 336 e 339 p 339 p 430 m5 383 c 340 /2 r 332 /2 n 430 s3430 w3 425 h3 425 b4 425 t4 425 h 430 m3 425 s2 340 n2 331 d396 /2 e 425 e3 420 g 412 x 340 k 339 /2 p 332 /2 s 339 k 430 w4 430 t4 159 d 159 c 339 k 407 f5 340 k2 368 h 115 b 172 l 172 l 370 d 408 t 337 g 425 n3 425 y3 430 l5 407 w4 430 n5 334 f 425 g 407 r 425 t2 412 s 420 g 430 k5 438 e 341 a 430 x4 430 v4 55 k 8 h2 408 m 340 a2 407 y3 408 t 430 k2 370 c 339 /2 n 340 p2 430 l3 430 p5 337 /2 a 9f 430 c6 425 v2 346 /2 g 347 d 438 e 158 e 158 e 340 h2 368 k 425 f 407 h3 1 430 y4 340 f339 /2 m 430 h5 394 /2 d 430 d6 430 l2 340 b2 340 z 157 g 407 s 425 p4 425 r4425 s4 430 k3 430 n2 168 a 425 w2 425 a3 168 a 430 b6 55 d 430 r5 172 k 172 k 425 e 412 m 430 d6 407 k3 438 h 370 e 400 e 430 m2 340 r2 340 y 393 /2 b 394 l395 b 169 a 169 a 430 g5 407 p3 368 l 346 k 340 g2 342 c 168 b 168 b 438 g 430 p2 157 n 157 f 425 x2 425 z2425 b3 425 k4 425 l4425 n4 157 h 157 h 430 a6 55 d 339 l 339 l 8 e2 430 h3 438 k438 m425 d 73 y2 336 /3 400 e 440 h 430 s5 339 f 430 s2430 r2 394 k 370 h 430 z5 118 b 370 f 438 f 425 y2 425 g4 425 h4 425 m4 157 m 407 r4 415 l 438 l 425 c 340 s2 73 g 2 73 a 3 368 m 350 c 340 f2 440 h 430 t2 340 m3 396 a 430 y5 430 t5 370 h 394 h 407 x3 407 n3 122 e 344 g343 c 402 e 57 c 340 d2 340 c2 407 r4 415 k 430 w5 430 v5 157 l 478 478 407 c2 440 g 430 g3 369 c 407 x3 393 c 430 d5 351 h 430 z4 344 k 8p 402 e 57 c 73 c3 73 c3 391 g 368 n 340 t2 407 s4 430 f5 156 c 390 k 340 l3 340 e2 345 l 415 h 438 b 397 a 430 e5 430 x5 436 d3 351 k 430 f3 407 m3 383 d 383 d 369 d 119 k 430 a5 430 v2 390 /2 c 390 f 73 d 3 430 c5 345 k 340 k3 146 p 153 /2 f 368 p 436 d3 436 f3 430 e3 436 b3 340 v2 8 g2 73 z 407 d2 407 h5 352 k 384 a 431 h 407 t4 407 d3 82 m 82 m 430 b5 436 s3 436 l3 436 k3436 b3 436 c3 149 k 152 d 430 w2 8 f2 388 e 369 e 476 b 73 r2 430 d3 430 z2 430 y2 352 h 384 a 436 a3 407 e2 407 l3 389 c 340 w2 369 a 121 d 436 e4 340 h3 398 e 151 c 388 d 154 m 345 /2 h 430 x2 403 c 436 r4 436 n4 436 p4 436 m3 436 z2 436 c3 407 c4 476 b 2 431 k 430 c3430 a3 369 a 340 x2 399 l 399 l 443 d2 436 h4 74 s 74 s 479 479 116 l 374 d 378 f 398 e 369 f 407 b5 436 t4 436 z3 436 r4 436 s4 436 r3 146 k146 s 150 c 73 s2 403 c 415 d 407 f2 142 k 340 d3 340 f3 340 g3 387 c 436 a3 431 k 407 e5 116 l 430 b3 115 t2 115 t2 477 477 374 c 436 v4436 x3 436 s4 340 e3 145 h 145 k146 k146 m 148 a 154 l 475 d 399 m 399 n 436 c4 436 t4 376 h 472 d 116 m 443 v 340 b3 407 e5 142 k 73 x2 436 y3 433 d 433 d 373 k 375 e 378 g 125 c 475 d 407 r2 407 g2 116 m 116 w 116 t 117 f 145 h 145 k 146 s 147 b 436 d4 340 a3 476 a 476 a 472 c 82 h 82 h 407 m2 407 g3 154 k 100 d 407 b2 384 b 340 c3 474 e 340 l4 116 w 116 t 117 f 375 c 144 c 73 w 2 129 b 433 c 443 b2 436 g2 376 l 480 100 d 480 383 l 99/2 v 99/2 n 99/2 p 61 b 61 b 21 b 372 f 143 g 474 f 340 r4 340 c3 433 c 115 r2 383 r 434 a 99/2 v 99/2 e 99/2 p 99/2 r 383 s 73 z2 434 a 407 a5 354 w 146 l 143 f 82 g 82 g 381 k 340 m4 372 f 475 b 475 b 99 b 443 z 340 w3 99/2 e 99/2 n 99/2 r 383 r 373 l 383 n 119 l 115 z 115 x 354 x 145 l 116 r 73 n 2 137 t 381 f 383 t 141 c 74 r 407 c3407 b3 407 l4 407 c5 416 c 3b 99 b 353 v 407 z4 340 v3 381 h 340 s4 373 l 115 s2 115 m2 141 k 141 h 73 e 3 340 n4 82 f 82 f 383 t 371 e 116 n 443 y 407 k4 435 a 435 a 127 /2 d 74 n 353 v 407 l4 407 c5 140 e 115 l 2 340 t3 407 w2 403 b 464 464 463 c 463 c 73 f3 115 y 382 z 130 a 115 b 2 115 w 2 130 d 141 l 137 v 340 p4 118 r 74 m 403 b 370 d 71 c2 118 k 353 s 340 s3 129 d 463 b 463 b 407 v5407 w5 443 f2 435 b 100 c 115 v2 141 l137 r 82 e 82 e 114 l 118 r 74 l 71 d 2 453 453 353 t 407 t5 407 x5 110 f 130 d 141 g 137 w 443 e2 407 x4 407 s5 340 r3 118 y 74 k 126 e 367 d 368 d 115 a 2 365 e 365 e 82 n 71 e 2 362 w 407 w3 383 v 119 c 137 n 125 e 74 p 469 368 d 383 p 82 p 146 d 101 r 102 f 407 w3 382 a2 484 a 118 a 2 118 w 118 s 118 v 362 v 362 v 383 v 154 c 21 c 136 e 481 481 469 485 a 485 a 383 p 82 r 71 h 2 125 d 138 74 h 382 k 484 a 364 w 110 l 110 m 114 k 118 n 131 a 153 e 97 h 3 452 452 362 t 362 t 82 s 382 h 289 b 135 l 71 f271 h 2 74 g 364 x 482 97 k3 110 l 110 m 419 p 454 454 470 470 444 a 444 a 97 y2 82 t 382 h 462 a 462 a 71 f2 162 l 74 f 97 b 3 101 n 102 e 135 m 482 419 p 364 n 360 l 360 h 152 b 118 x 102 e 364 n 472 a 483 483 382 x 382 x 82 v 74 e 147 63 a 465 465 97 g 3 101 n 63 a 474 a 360 l 360 k 124 n 132 d 133 l 382 w 364 t 71 z 71 z 472 a 97 z2 474 a 120 s 124 n 74 d 131 f 133 k 419 m 382 p 363 g 71 a 2 90 b 90 b 433 433 473 a 473 a 74 c 81 b 113 f 120 l 419 m 419 t 119 x 359 f 359 f 363 f 434 a 434 a 111 h 71 l 2 65 r 419 k 97 l 3 81 b 75 k 419 t 109 e 419 x419 y 419 s 132 b 137 e 65 z 65 y 460 356 c 460 113 g 119 h 120 p 460 g 65 r 17 b 419 k 463 f 71 m2 97 l 3 97 p 3 446 k 446 k 162 m 149 d 164 v 65 a 2 65 a 2 104 d 107 r 108 e 85 c 460 f 448 451 /2 451 /2 486 b 75 h 455 a 455 a 419 x419 y 419 s 65 t 65 t 119 v 357 /2 m 357 a 65 z 65 y 148 d 94 d 97 p 3 419 n 463 g463 g 85 c 448 80 a 486 b 101 f 103 f 103 e 107 r 435 a 435 a 70 e 70 e 94 d 75 g 457 g 457 f 480 d 480 e 427 h 479 c2 486 a 486 a 65 s 463 h 101 e 75 a 97 p 2 432 432 90 e 288 d 75 f 137 g 151 e 427 h 446 l 482 d 483 k 80 b 119 g 459 r 421 b 466 /2 c 466 /2 d 454 d 452 b 451 b 451 b 479 b2 459 y 466 466 451 a 451 a 70 d 70 d 75 e 483 l 28 e 435 b 435 b 457 e 452 c 459 y 468 k 423 g 459 x 97 w 2 79 d 451 m 288 f 17 c 75 d 90 d 134 b 457 e 459 t 459 w 475 f 467 k467 k 496 h4 495 a 485 d 486 k 468 k 70 c 70 c 97 v2 479 a2 459 t 459 w 451 l 496 f2 427 k 425 f 426 /2 b 90 d 449 75 c 431 w 531 a528 a 475 f 459 x 496 p 494 a 487 g 79 e 291 c 424 m 93 c 87 k 451 h 496 z3496 k4496 g2 431 y 449 431 v 468 g 431 x427 k 75 b 479 e2 70 b 70 b 93 c 87 k 431 d2 431 b2 431 x 633 s 487 f 450 c 450 c 431 y 496 f4 496 g4 496 n4 39 c 288 h 469 r 479 d2 78 c 78 d 164 d2 431 c2 431 f2 451 g 489 r489 s 523 h 523 h 496 p2 76 f 76 f 87 m 633 v 68 m 436 c 436 c 487 487 496 e4 288 g 164 g2 469 s 16 a 633 y 497 g2 497 h2 78 c 78 d 431 c2431 e2 453 f 436 a 436 a 489 496 r4496 a4 441 n 491 l 489 n 473 l 469 l 633 y 497 f2 495 a 453 f 68 l 76 d 497 488 450 b 450 b 431 z 488 497 b2 497 c2497 n 151 f 489 496 h2 491 l 532 h 489 t 490 m 475 d 475 d 632 v632 a2 632 b2 441 n 495 a 521 /2 b 496 v3 497 496 b4 496 d4 431 z 632 z 473 k 470 h 68 h 68 k 68 l 76 g 633 x 532 h 496 e2 491 k 489 l 450 n 632 w 501 g497 z 286 c 497 k 496 c4 496 z2 496 w3 437 a2 437 z437 y 28 f 521 /2 b 509 /2 b 498 h 498 g 633 x 68 h 496 y3 450 n 429 k 496 p4 471 m471 g 164 f2 521 /2 a 521 /2 a 43 c 15 a 496 c 496 c 496 m2 164 c2 149 e 509 l 504 l 447 f 438 e 437 r 429 k 497 e2 497 l 496 p4 501 e 497 k2 512 k 471 k 447 f 631 g 437 s 532 g 532 g 582 g 496 b 496 b 525 b 522 a 529 c 497 f 574 c576 d 578 g578 h 437 t 512 /2 e 512 l 509 k 444 c444 c 39 d 505 d 634 x 631 h 497 l2 497 y 443 b 441 l 529 c 526 526 582 g 568 c 525 b 522 a 518 s 448 d 438 c 438 d 503 d 501 f 634 c2 634 y634 x 572 h 573 a 506 f 443 b 518 w 634 m 634 m 579 h 517 g 44 b 634 b2 448 d 569 e 518 r 634 c2 634 y 518 v517 f 514 b 510 a 507 /2 c 505 e 576 c 577 e579 k 583 b 493 a 493 a 626 d2 606 a 607 f 490 634 b2 136 e2 286 a 607 c 490 511 d 518 f 607 d 610 d 47 b 13 a 517 f 568 c 572 e572 /2 626 g2 585 d 518 x 521 t 521 t 566 b 519 d 566 b 626 a2 626 h2 626 g2 28 d 532 b 573 /2 585 d 634 p 136 x2 136 w2 492 626 h2 164 h2 50 a 43 d 532 b 626 e2 626 e2 612 a 136 v2 492 552 c 552 c 626 c2 634 s 634 s 521 521 612 a 12 a 136 d4 136 v3 546 b 546 c 550 b 53 b 38 a 491 491 551 b 550 b 498 498 136 f4 634 w 634 w 11 a 136 m 626 f2 634 t 634 v634 v 626 f2 551 b 553 a 553 a 136 s2 566 a 566 a 49 a 164 e2 634 t 603 c 162 p 608 b 608 b 552 d 552 d 56 b 603 c 587 587 625 b 136 x3 533 e 533 e 136 r2 10 a 603 d 8 624 d 38 b 520 520 136 y3 627 627 136 b3 59 b 638 l 499 b 49 b 44 c 638 n 150 d 546 d 546 d 623 a 136 z3 499 b 602 b 638 k 136 z2 604 b 63 b 638 m 136 k 622 a 602 b 47 c 164 k2 565 /2 604 b 564 d 564 d 136 s3 564 c 564 c 504 504 164 z 639 c 636 h 621 a 136 e4 499 a 499 a 136 t3 67 b 7 619 629 629 636 k 636 k 167 k 503 503 48 136 h 628 628 635 a 635 a 9a 29 a 53 c 518 518 600 b 600 b 617 a 617 a 601 167 m 588 588 56 d 601 563 a 563 a 71 b 167 t 537 a 537 a 167 x 500 167 s 136 s4 556 a 556 a 30 d 500 37 a 501 501 167 n 167 e 554 554 589 a 589 a 538 563 b 563 b 77 b 505 505 618 618 6a 539 539 592 a 515 515 590 a 590 a 4 502 167 f 30 b 600 a 541 a541 a 600 a 80 b 81 b 542 b 542 b 593 a 541 b 36 a 309 309 593 a 594 a 308 308 541 b 66 a 30 e 514 594 a 541 c 167 g 514 541 c 512 a 596 a 512 a 561 a 561 a 541 d 167 h 541 d 66 c 168 c 506 b 506 b 541 e 167 w 306 59 c 54 5a 541 e 167 r 306 65 b 541 f 55 a 35 b 541 f 507 507 540 a 81 e 508 h 73 b 540 a 60 b 305 305 80 c 508 h 83 b 310 310 80 c 506 d 171 b 307 304 304 307 542 a 542 a 33 a 136 y4 3 76 a 303 303 65 a 86 d

225 k

166 f

9 a2

14 x2

109 b

297 b 297 a 297 b 297 a

302 a 302 a

419 t8 419 t8 419 c9

419 n9 419 n9

474 a2 474 a2

474 z 474 z

474 v 474 v

419 h7 419 h7

419 g9 419 g9

419 y9 419 y9

419 w9 419 w9

474 p

474 y 474 y

486 /8 b 486 /3 b 486 /8 b 486 /3 b

476 /2 476 /2

292 a 292 a

189

193 z 193 z 169 n 169 n

174 c 169 m

225 k

9 b2

185 b

474 t 474 t

291 t

303 c 303 c

300 301

326 c 326 c

244 189

193 h 193 h

166 a 166 a

183 /2 183 /2

300

92 d 92 d

108 108

108 /2 a 108 /2 a

191 d 192 l

192 m 193 x 193 a2 193 x 193 w 192 m 193 w 193 a2

195 h

174 c

14 e 3 14 e 3

185 b

180 a

191 c 191 c

192 k 193 b2

166 n

299

88 a

90 d

319 a 109 /2 109 /2

291 t

468 e 291 h 468 a 468 e 468 a 291 l 291 l

474 w 474 w

292 b

178 /2 e

130 /2

26 d

88 a

327

185 c

291 m

419 k7 419 k7

419 x9

474 h 474 h 474 x 474 x

474 r 474 r 469 b 470 d 469 b

290 290

107 a 107 a

195 h

333 a 333 a

332 332

331 a 331 a

86 b

113 a 114 b 113 a 115 b 116 b 114 b 115 b 116 b 117 b 117 b 118 b 118 b 119 b 119 b 120 /2 b

185 c

291 s 291 s 291 r 291 r

330 a 330 a

168 c

168 b

463 b 463 b

462 462 461 b 461 c 460 a 461 b 461 c 460 a

466 f

468 b

419 g8 419 h8 419 g8 419 h8 419 f9 419 f9

448 h 448 k

472 s 472 s

467 a 466 e 466 e

464 e 466 b 464 e

334 a 334 a

328

466 c 466 c

463 e 463 e

419 h9 419 h9

453 c 453 c

467 a

458 458

459

335 a

335 b

175 b 175 b

178 e 178 e

140 a

142 b 142 b

166 n

459

335 a

419 x 419 r8 419 r4 419 r8 419 y7 419 p7 419 k8 419 v4 419 r4419 y7 419 z9 419 t5 419 p7 419 p8 419 v4 419 t5 419 y8 419 v8 419 s8 419 p8 419 s8 419 w8 419 v8 419 w8 419 y8 419 b7 419 h5 419 b7 419 h5 419 w6 419 w6

419 p9 419 p9

448 g 448 g

450 e 450 e

453 b 453 b

419 x9

419 r9 419 r9

456 a 456 a

457 457

336 a

81 c

86 d 86 d

177 b 168 b

9n 9e

81 c

81 d 81 d

165 c

32 b

336 a

82 b

165 b 165 b

419 r7 419 r7

455 /2 a

455 455

338 b

329 a 329 a

164 a

167 a

168 c

177 b

335 b

88 c 88 c

74 a

447 d 447 d

336 /2 336 /2

336 b 336 b

78 a 78 a

176 a

205 d

170 a

72 b

90 d

80 b 80 b

75 a 75 a

163

167 a

160 b

26 c

9 c2

72 b

419 l7 419 l7

444 l 444 l

445 c 445 c

443 a

455 /2 a

338 a

299

190 a 190 a

161 a 161 a

159 b

1 x2

9 c2

158 a

166 a166 a

195 g 26 d

1 x2

338 d 338 d

71 a

76 a 76 a 158 a

159 b

1 v2

1 f3

70 c 70 c

129 a

109 a 109 a 26 c

419 a1 0 419 a1 0

444 k 444 c

444 /2 a 444 /2 a 443 a

340 /2 b 340 /2 b

339 b

338 a

131 a

437 a 437 a

438 a

340 /2 a 340 /2 a

340 c 340 c

339 c

51 b

157 a

9s 1 f3

129 a

155 b 156 a

180 a

Z Art. R1

419 /2 y 419 /2 z 419 /2 z 434 a

434 a

342

340 f 337 337

70 b

51 b

419 p2

435 c

422 b

344 343

341

340 d 340 d 340 f 340 e

51 a 51 a

2n 32 b

435 c 425 a 425 a

345

344

342

68 e

69 a

50/2 a

37/2 37/2

162 a162 a

195 f

421 l 421 l 419 p2

346

345

68 g

68 f

340 e

161 /2 a 133 /4 a

140 a

1 k2 1 k2

1 e3

346

421 m

422 c

425 b 425 b

347

50 a

150 b

151 b

195 d

421 m 422 c

419 /2 x 419 /2 x

444 k

10 g 2

66 b

68 g

53 68 e

50 a

36 b 36 b

157 a

419 d7 419 d7 419 e7 419 e7

420 a

421 k 421 k

343

155 b

136 a

419 /4 l 419 /4 l

418

349 /2 349 /2

37 l 37 l

26 a

156 a 136 a

1 g3

1 t2

419 c7 419 c7

419 /4 h 419 /4 k 419

413 y 413 y

420 a

53 26 a

71 a

195 f

419 /2 v 419 /2 v

413 w

417

349

341

195 t

205 d

412 c2 412 c2

413 w

413 /2 t

413 x 413 x

137 a

195 s

386 w 386 w

410 v 410 s 410 t 410 v 410 s 410 t

412 f2 412 f2

414

418

350

349

347 66 b

37 f 37 f

36 a 36 a 137 a

145 a 145 a

149 b

131 a

64 b

65 b

143 b

144 a

149 b

5 f2

5 x2

54 142 b

144 a

152 a

351

26/2 a 26/2 a 142 b

151 b

195 s

352

351

414

416 a

417

350

37 h 37 h

127 a

150 b

412 z 412 z

353

348 348

153 a 5 d3

352 354

353

355

141 d 141 d

122 a 122 a

Art. R5

127 a

416 a

65 b

37 k 37 g

127 /2

5 k2 5 k2

1 k3

24 a 24 a

ART R12

63 c

49 b

195 m

408 /2 w

419 f7 419 f7

360

63 a

37 m 37 m

1 l3

1 g3

3/56

10 h 2

3/58 d

23 b

140 d 140 d

5 z2 5 z2

1 e3

63 a

50/2 a

5 f2 1s

10 m2

10 f2

413 /2 t

27/2 64 b

23 b

17 .R Art

63 b

5 l2

10 f2

63 b

10 r2

7 s2

5 e2

5 d2

5 v2 5 l2

Z Art. R1

7 w2

10 n 2 10 n 2

5 v2

1 k3

360

354

120 a120 a

195 r

7 w2

5 d2

5 t2

1 n3

406 a 406 a

362 362

358 a

357

356

22 b

62 a

10 l 2

7 y2

7 p2 7 p2

1 m3

7 r2

7 R1

56 35

15 a

358 a

357

! 1 m3

5 e2

. Art

7 z2

63 d

5 t2

1 l3

22 a

114 e

1 d3

22 a

14 b

27/2

7 c3

1 f2 1 f2

1 d3

14 b

15 a

7 a3

7f 7f

138 g 138 g

7 b3

7 n2

405 a

412 a2 412 b2 412 a2 412 b2 419 /2 w

361 361

114 e

62 a

405 a

386 v 386 v

386 d2 386 d2 386 n

412 d2 412 d2

412 e2

413 /2 x 413 /2 x

362 /2 362 /2

386 f2

386 x 386 x 386 p 386 p

410 p 410 p

408 /2 b2

363 g

364 c

365 c

359 a 359 a

37 a 37 a

114 f 114 f

139 f 139 f 1 c3

365 c

366 b

367 e

62 a

386 c2 386 c2

386 e2

409 b2 409 b2 409 g2 409 g2 409 f2

408 /2 y 408 /2 y

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Art. R8 7 e2 1 c3

1 r2 1 r2

366 b 62 a

409 h2

408 /2 z 408 /2 z

402 a

408 /2 a2 408 /2 a2 363 g

57 a

110 b 114/2

1 z2

57 a

402 a

366 a 364 c

28/2

363 f

364 a

360 /2 360 /2 110 b

1 z2

7/2

366 a

364 a

365 a

383 s

383 m 383 m 385 d 385 d 386 t 386 g2 386 t

409 e2 409 e2 409 h2

398 a

400 a 400 a 363 f 365 a

388 e 388 e

396 a 396 a

397 a

398 a 370

369

383 r

383 s

386 /2 s

388 d 394 a

397 a

371

373

369

367 d 44 28/2

381 d 391 n 391 n

392 b 392 b

392 a

394 a

371

368 368

16 c

380 c 380 c

380 a

392 a

372

376

373

370 61

1/3

376

374 374

34 34

29/2

110 c 21

Art. R16

16 c 110 c

Art. R16

1 n2

20/3 20/3

20/2

29/2

1 m2

20/2

13 d 13 d

N Art. R18

1 d2 1 d2

Art. R17

Art. R1

375 375

106 d

379

372

59/2

42 60

378

386 /2 r

20 c

378

377 377

20/4 20/4

20 c

106 e

108 c

17 e 17 e

106 e

7 a2

2.HISTORIEK

108 c

108 b 108 b

7 b2 7 b2 7 a2

EI Art. R14

" " "

Het gebied is bestemd om te functioneren als Vlaams havengebied als onderdeel van de haven van Antwerpen. Het is bestemd voor zeehavengebonden en zeehavengerelateerde industriële en logistieke activiteiten en distributie-, opslag- en overslagactiviteiten die gebruikmaken van en aangewezen zijn op de zeehaveninfrastructuur. Alle handelingen die nodig of nuttig zijn voor de realisatie van de bestemming en voor de exploitatie van de haven en de bedrijven zijn toegelaten. Daartoe worden ook de volgende werken, handelingen, voorzieningen, en wijzigingen gerekend: - de aanleg en het onderhoud van infrastructuur die nodig is voor de toegankelijkheid of voor verbindingen langs de waterzijde en langs de landszijde; - het laguneren of op een andere wijze bergen of verwerken van baggerspecie. Daarnaast is de ontwikkeling, het herstel en de instandhouding van tijdelijke ecologische infrastructuur toegelaten. In het gebied zijn eveneens gebouwen of lokalen voor bewakingspersoneel toegelaten.

5.CONCLUSIES

In het gebied zijn kantoorgebouwen niet toegelaten, tenzij ze noodzakelijk zijn voor en een inherent onderdeel zijn van de exploitatie van haven- en industriële activiteiten. De bestaande kantoorgebouwen kunnen behouden blijven binnen het bestaande bouwvolume op het moment van definitieve vaststelling van dit gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan. Uitbreidingen zijn niet toegelaten.

Fig.61, bron: PROVINCIE ANTWERPEN EN OOST-VLAANDEREN, “Gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan, afbakening zeehavengebied Antwerpen”, goedgekeurd op 30/04/2013. Fig,62, bron: VLAAMSE OVERHEID, “Afbakening zeehavengebied Antwerpen. Definitief vastgesteld door de Vlaamse Regering op 30 april 2013.”, deelplan 1 van grafisch plan GRUP, http://www2.vlaanderen.be/ruimtelijk/grup/00200/00202_00001/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 26/05/2015). VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING Dit gebied behoort tot de bestemmingscategorie ‘lijninfrastructuur’.

- het verbouwen, uitbreiden of herbouwen van de bestaande brandweerkazerne voor zover de bestemming van het gebied niet in het gedrang wordt gebracht. De uitbreiding van de kazerne is beperkt tot de percelen in gebruik door de brandweer op het moment van definitieve vaststelling van dit gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan.

Artikel R5. Gebied voor waterweginfrastructuur Dit gebied is bestemd voor waterweginfrastructuur en aanhorigheden. In dit gebied zijn alle handelingen toegelaten voor de aanleg, het functioneren of de aanpassing van die waterweginfrastructuur en aanhorigheden. Daarnaast zijn toegelaten:

Deze overdruk heeft geen eigen bestemmingscategorie, maar volgt de bestemmingscategorie van de grondkleur.

- alle handelingen met het oog op de ruimtelijke inpassing, buffers, ecologische verbindingen, kruisende infrastructuren, leidingen, telecommunicatie infrastructuur, lokaal openbaar vervoer, lokale dienstwegen, waterwegennetwerk en paden voor niet-gemotoriseerd verkeer; - het bergen van baggerspecie in onderwatercellen.

In het gebied, aangeduid met deze overdruk, zijn alle handelingen toegelaten voor de aanleg, de exploitatie en wijzigingen van transportleidingen en hun aanhorigheden. Nieuwe leidingen worden gerealiseerd in functie van het optimaal ruimtegebruik van de leidingstraat. De aanvragen voor vergunningen voor een transportleiding en aanhorigheden worden beoordeeld rekening houdend met de in grondkleur aangegeven bestemming. De in grondkleur aangegeven bestemming is van toepassing voor zover de aanleg, de exploitatie en wijzigingen van de leidingen en hun aanhorigheden niet in het gedrang worden gebracht

Na aanleg van de infrastructuur kunnen voor het gedeelte van de zone dat voorlopig niet werd benut, de voorschriften van de naastliggende bestemming toegepast worden.

Deze overdruk heeft geen eigen bestemmingscategorie, maar volgt de bestemmingscategorie van de grondkleur.

Dit gebied behoort tot de bestemmingscategorie ‘reservaat en natuur’.

Artikel R12. buffer – ten westen van Berendrecht en Zandvliet

Artikel R18. natuurgebied

Tussen de zeehaven en de aangrenzende zones wordt in een buffer voorzien. De buffer moet voldoen aan de voorwaarden van visuele afscherming, geluidsafscherming, landschappelijke inpassing en afstand. Het gebied kan ook gebruikt worden voor laagdynamisch recreatief medegebruik. Alleen handelingen met het oog op de aanleg en het onderhoud van de buffer zijn toegelaten. De volgende handelingen zijn eveneens toegelaten:

Artikel R18.5. geluidsbuffer – Opstalvalleigebied

In de zone palend aan het kanaal zijn alle werken, handelingen en wijzigingen toegelaten voor de aanleg, het functioneren of aanpassing van die waterweginfrastructuur en aanhorigheden. Daarnaast zijn alle werken, handelingen en wijzigingen met het oog op de ruimtelijke inpassing, buffers, ecologische verbindingen, leidingen, telecommunicatie infrastructuur, lokale dienstwegen, jaagpaden, recreatienetwerk en waterwegennetwerk en paden voor niet-gemotoriseerd verkeer toegelaten.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Tussen het natuurgebied ‘Opstalvallegebied’ en de verkeersinfrastructuur A12 Havenweg Antwerpen-Bergenop-Zoom wordt een buffer voorzien. De buffer moet voldoen aan de voorwaarden van geluidsafscherming. De buffer wordt aangelegd als een dijk of een scherm. De buffer wordt aangelegd gelijktijdig met de inrichting van het natuurgebied ‘Opstalvalleigebied’.

- het aanbrengen van kleinschalige infrastructuur, gericht op het al dan niet toegankelijk maken van het gebied; - het herstellen,(her)aanleggen of verplaatsen van leidingen onder voorwaarden van het behoud van het ecologisch karakter van het gebied. Het waardevolle ecologische karakter van de Zouten, het meest zuidelijke deel van de buffer, dient te worden bestendigd.

- de visueel-ruimtelijke relatie ten aanzien van de landschappelijke identiteit van de Zouten, het ScheldeRijnkanaal, de historische kernen Berendrecht en Zandvliet en het havengebied gelegd wordt; - de landschappelijke inbedding in de nederzettingsstructuur en in het maritiem-industriële landschap gerealiseerd wordt; - het waardevolle ecologische karakter van de Zouten bestendigd wordt. De inrichtingsstudie geeft ook aan hoe het voorgenomen project zich verhoudt tot wat al gerealiseerd is in het gebied en/of tot de mogelijke ontwikkeling van de rest van het gebied. De inrichtingsstudie maakt deel uit van het dossier betreffende de aanvraag van stedenbouwkundige vergunning en wordt als zodanig meegestuurd aan de adviesverlenende instanties overeenkomstig de toepasselijke procedure voor de behandeling van de aanvragen. Elke nieuwe vergunningsaanvraag kan een bestaande inrichtingsstudie of een aangepaste of nieuwe inrichtingsstudie bevatten.

Dit gebied behoort tot de bestemmingscategorie ‘bedrijvigheid’. Artikel R15. zone voor permanente ecologische infrastructuur ‘met medegebruik’

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Het schema op de volgende pagina’s geeft de opmaakprocedure van het GRUP weer. De opmaak van het GRUP voor de Antwerpse haven was een complex proces dat startte met de opmaak van een strategisch deelplan voor de linker Scheldeoever en een voor de rechter Scheldeoever. Vanaf najaar 2003 werd gewerkt aan de integratie van beide deelplannen in één strategisch plan. Deze integratie kreeg vorm in het ‘Basisdocument dienstig voor de opmaak van het plan-MER strategisch plan haven van Antwerpen en van het afbakeningsRUP van het zeehavengebied Antwerpen in haar omgeving’ (juni 2005). Het basisdocument was de synthese van het planvormings-en overlegproces en van de belangrijkste conclusies die voortvloeiden uit de ondersteunende studies. Het document heeft de status van ‘voorontwerp van strategisch plan voor de Antwerpse haven’. Op basis van het document werden het ‘Tussentijds Strategisch Plan haven van Antwerpen’ en het ‘Plan-MER over het Strategisch Plan voor en de afbakening van de haven van Antwerpen in haar omgeving’ opgesteld. Het plan-MER beschreef de te verwachten milieueffecten ten gevolge van het plan en diende als onderbouwing voor het GRUP. Het bestudeerde verschillende scenario’s en formuleerde uiteindelijk een voorkeursalternatief, het MMHA. De ruimtelijke aspecten van dit alternatief werden vertaald in het GRUP.

Bij vergunningsaanvragen voor handelingen voor de aanleg of de wijziging van de buffer of delen ervan, wordt een inrichtingsstudie gevoegd. De inrichtingsstudie is een informatief document voor de vergunningverlenende overheid met het oog op het beoordelen van de vergunningsaanvraag in het kader van de goede ruimtelijke ordening en de stedenbouwkundige voorschriften voor het gebied. De inrichtingsstudie geeft aan hoe:

EI+

2.HISTORIEK

Artikel R17. Leidingstraat

Het gebied is bestemd voor de instandhouding, de ontwikkeling en het herstel van ecologische waarden. Alle handelingen die nodig zijn of nuttig zijn voor de instandhouding, het herstel en de ontwikkeling van de natuur, het ecologisch milieu en van landschapswaarden zijn toegelaten. De volgende handelingen zijn eveneens toegelaten:

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

- het herstellen,(her)aanleggen of verplaatsen van wegen, spoorlijnen, leidingen, aardgasinstallaties, pompgemalen en waterzuiveringsstations; - het aanbrengen van windturbines en windturbineparken, alsook andere installaties voor de productie van (hernieuwbare) energie of energierecuperatie. De mogelijke effecten van de inplanting ten aanzien van efficiënt bodemgebruik, eventuele verstoring van de uitbating(smogelijkheden) en landschappelijke kwaliteiten dienen in een lokalisatienota te worden beschreven en geëvalueerd;

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING overleg plenaire werkgroep, politiek forum

terugkoppeling Vlaamse Regering

regeringsbeslissing RUP fase 1 waaslandhaven

maatschappelijke discussie MER-kennisgeving

actename bevoegde minister

beslissing Vlaamse Regering

voortgangsrapport strategisch plan Linkeroever (inclusief te toetsen scenario’s en acties)

lokale aspecten o.a. landbouw

synthese strategisch plan haven van Antwerpen

voorbereiding kt RUP’s

start onderzoek natuurscenario’s

tussentijds strategisch plan fusiewerkgroepen

basisdocument voor plan-MER

plan-MER voorbereiding afbakenings-RUP MMHA

afbakeningsRUP

RVR op planniveau

voortgangsrapport strategisch plan Rechteroever

ontwerp strategisch plan Rechteroever

voorbereiding kt RUP’s

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

overkoepelende procesnota met voorstel tussentijdse beslissingen

overleg plenaire werkgroep, politiek forum

aanpassing tot ontwerp strategisch plan haven van Antwerpen

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

voortgangsrapport strategisch plan Linkeroever

2.HISTORIEK

actename Vlaamse Regering

os 2010 / sigma

strategisch plan Rechteroever

maatschappelijke discussie, advisering raden

lokale aspecten o.a. landbouw

kt RUP’s Bietenveld,

Opstalvalleigebied/Noordland natuurrichtplan

uitwerking stappenplan combinatievoorstel

tussentijdse flankerend financiering

beslissingen landbouwbeleid combinatievoorstel

tussentijdse

regeringsbeslissing

werkgroep ad hoc afbakening

5.CONCLUSIES

strategisch plan Linkeroever

Opmaak Gewestelijk Ruimtelijk UitvoeringsPlan

Fig.63, gebaseerd op, bron: PROVINCIE ANTWERPEN, PROVINCIE OOSTVLAANDEREN EN STUDIEGROEP OMGEVING, “Tussentijds strategisch plan haven van Antwerpen (linker- en rechter Scheldeoever)”, juni 2006.

Problemen met GRUP Afbakening haven Antwerpen De problemen die reeds in de inleiding werden aangehaald omtrent de RUP’s kwamen ook bij de opstelling van het GRUP voor de haven van Antwerpen naar voren. De doorvertaling van de milderende en natuurcompenserende maatregelen die voortkwamen uit de plan-mer was soms moeilijk of zelfs onmogelijk. Slechts een deel van de maatregelen werd rechtstreeks doorvertaald in het RUP via bestemmingen en/of stedenbouwkundige voorschriften. Andere aspecten, die niet konden vertaald worden naar een plan of voorschriften (en m.a.w. ‘planoverstijgend’ waren) werden opgenomen in een actieplan. Het GRUP gaf daarnaast ook aan dat voor deze maatregelen een monitoringssysteem zou moeten worden opgericht. Ondanks dat in het GRUP letterlijk stond dat het samen moest gelezen worden met het bijhorende actieplan, werd dit toch gedeeltelijk geschorst door de Raad van State. De Raad besliste om het GRUP te schorsen omdat in de stedenbouwkundige voorschriften van het GRUP niet voorzien was dat de natuurontwikkeling op Linkeroever moest voorafgaan aan de havenontwikkeling. Een volwaardige natuurontwikkeling als basisvoorwaarde De Europese Commissie verplicht haar lidstaten om Speciale BeschermingsZones (SBZ) aan te duiden. Zowel op Linker- als op Rechteroever bevinden zich dergelijke zones. Voor elke zone werden InstandHoudingsDoelstellingen (IHD) geformuleerd voor de Europees beschermde habitattypes en soorten. Wanneer men door een havenuitbreiding in dergelijk gebied interfereert, dienen de natuurwaarden ter compensatie in een ander gebied te worden ontwikkeld om aan de IHD te kunnen voldoen. Bij de haven van Antwerpen werd echter omgekeerd geredeneerd. In plaats van de compensatielogica te hanteren (die zou leiden tot de verdere versnippering van de natuur) werd gekozen een volwaardige natuurontwikkeling als basisvoorwaarde te stellen. Dit komt erop neer dat een havenuitbreiding pas kan plaatsvinden wanneer “de instandhouding en ontwikkeling van de natuurwaarden waarvoor de aanwijzing of aanduiding als speciale beschermingszone is gebeurd”70. Door voorafgaand ‘robuuste’ natuur te realiseren kan men de havenactiviteiten uitbreiden zonder te vrezen voor procedureslagen. Deze natuurontwikkeling werd omschreven in de Faseringsnota natuur. De nota had echter geen bindende waarde (enkel het plan en de uitvoeringsvoorschriften zijn bindend in een RUP) en de stedenbouwkundige voorschriften van het GRUP verordenden volgens de Raad niet dat de natuurontwikkeling op linker Scheldeoever moest voorafgaan aan de havenontwikkeling. Dit is een goede illustratie van het spanningsveld dat vandaag heerst tussen de flexibiliteit en de rechtszekerheid van het RUP. Hierbij moet het oorspronkelijk, dynamisch en strategisch, karakter van het RUP vaak wijken voor het creëren van rechtszekerheid en eist Raad van State steeds vaker heel gedetailleerde voorschriften71. 70 PROVINCIE ANTWERPEN EN OOST-VLAANDEREN, “Gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan, afbakening zeehavengebied Antwerpen”, goedgekeurd op 30 april 2013. 71 VOETS, JORIS,VANDEKERCKHOVE, BRECHT, DE DECKER, PASCAL, VANDERHEIJDEN, ROB, (2010), “Evaluerend onderzoek naar de effectiviteit van de uitvoering van het ruimtelijk beleid in Vlaanderen”, rapport opgemaakt in opdracht van Departement RWO, Leuven/Gent/Nijmegen: KULeuven - Instituut voor de overheid, SumResearch, Hogeschool voor Wetenschap en Kunst – departement Architectuur (Sint-Lucas), Radboud Universiteit Nijmegen – Nijmegen School of Management.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

2.HISTORISCHE SITUERING & BELEIDSSTUDIE

Havenplanning speelt zich af op een ander niveau

Voorlopig ontwerp plan én MER in openbaar onderzoek

In Italië bestaat er geen instrument op gewestelijk niveau dat vergelijkbaar is met het Gewestelijk Ruimtelijk UitvoeringsPlan zoals we dat kennen in Vlaanderen. Havenplanning72 is er de exclusieve bevoegdheid van elke individuele Havenautoriteit en speelt zich af op gemeentelijk niveau. Er bestaan drie plannen met betrekking tot de haven: het Piano Regolatore Portuale (PRP), het Piano Operativo Triennale (POT) en het Programma triennale delle opere. Ondanks het feit dat deze drie plannen elk een specifieke rol spelen binnen de havenplanning, vormen deze wel een samenhangend geheel. Naast een structuurplan is het PRP ook een uitvoeringsplan. Het PRP beschrijft m.a.w. niet enkel een toekomstvisie, maar het legt ook bestemmingen vast en formuleert uitvoeringsvoorschriften.

In Genova gaan zowel het ontwerp van het PRP als het Rapporto Preliminare Ambientale (voorlopig milieurapport) in openbaar onderzoek. Dit geeft de mogelijkheid om zowel het plan als de effectbeoordeling aan te passen op basis van de adviezen die werden ingewonnen en de opmerkingen die werden geformuleerd tijdens het openbaar onderzoek.

In Vlaanderen bestaat slechts één plan met betrekking tot de haven, het ‘strategisch Ruimtelijk StructuurPlan Antwerpen’. De bestemmingen en uitvoeringsvoorschriften worden bepaald in een apart plan, het GRUP.

Problemen met havenplanning in Italië en Vlaanderen

In Antwerpen daarentegen werd eerst het plan-MER en daarna het GRUP vastgesteld. Het gevolg is dat er tijdens het openbaar onderzoek over het GRUP geen commentaar meer kon gegeven worden op het MER en er dus geen aanpassingen meer konden gebeuren.

In tegenstelling tot Vlaanderen kan er in Italië geen onderscheid worden gemaakt tussen structuurplannen en uitvoeringsplannen. Zo bevat het PRP bijvoorbeeld zowel een beschrijving van de gewenste ruimtelijke structuur (zoals de Vlaamse Ruimtelijke StructuurPlannen), als uitvoeringsvoorschriften en een bestemmingsplan (zoals de Vlaamse Ruimtelijke UitvoeringsPlannen). Geen drie, maar vier niveaus Net als Vlaanderen heeft Italië drie structuurplannen: het PTCR (Piano Territoriale di Coordinamento Regionale) op gewestelijk niveau, het PTCP (Piano Territoriale di Coordinamento Provinciale) op provinciaal niveau en het PUC (Piano Urbanistico Comunale) op gemeentelijk niveau. Deze algemene plannen bestaan echter uit verschillende sectorplannen en spelen zich niet af op drie, maar op vier niveaus: gewestelijk, provinciaal, gemeentelijk én subgemeentelijk.

Flexibiliteit via een innovatieve aanpassingsmethode

In Italië is het opstellen van een havenplan sterk verweven met de milieueffectbeoordeling. Net als bij de opstelling van het PUC wordt in Italië de VAS-procedure (de Italiaanse mer) namelijk parallel gestart aan de opmaak van het PRP. Terwijl de algemene doelstellingen van het PRP worden besproken, worden deze onmiddellijk onderworpen aan een duurzaamheidsanalyse. Dit leidt tot het uitsluiten van een aantal mogelijke ontwikkelingen en wordt ‘screening’ genoemd. Hieruit volgt het Rapporto Preliminare Ambientale (voorlopig milieurapport) en het voorontwerp van het PRP. Later in deze fase worden de verschillende alternatieve ontwikkelingen met mekaar vergeleken qua milieuimpact en komt men uiteindelijk tot de opstelling van het Rapporto Ambientale (milieurapport).

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

De ontwikkelingsdoelstellingen in het PRP kunnen op twee momenten tijdens de procedure worden gewijzigd: tijdens het aangaan van een overeenkomst tussen de Havenautoriteit en de gemeente en bij de goedkeuringsprocedure. Beide wijzigingen gebeuren met behulp van het ‘griglia di riferimento’. Voor elk subdomein van het PRP bestaat er een ‘dominia di ammissibilità’, een domein van planopties die in aanmerking komen. Bij het aangaan van een overeenkomst en/of na advies van de Raad van Openbare Werken en van de Regionale Raad wordt een keuze gemaakt binnen deze planopties. In uitzonderlijk geval, bij het moeilijk bereiken van een overeenkomst met de gemeente of na advies van het gewest, kunnen deze planopties gedeeltelijk worden aanpast voor elk subdomein. Dit dient echter wel te gebeuren met bijzondere aandacht voor de ‘griglia di riferimento’.

Sterke verweving tussen havenplan en mer

VAN DER HOEVEN JANA

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Terwijl het de dubbele planstructuur en de overload van de RUP’s in Vlaanderen zijn die zorgen voor een complex procesverloop, kent havenplanning in Italië ook enkele problemen. In 2004 werd een document opgesteld (Linee guida per la redazione dei Piani Regolatori Portuali) dat richtlijnen aanbood voor de opstelling van een PRP en hiermee alle vastgestelde problemen van de toenmalige PRP’s probeerde te overwinnen. Zowel problemen met de administratieve goedkeuringsprocedure (o.a. het probleem om een overeenkomst te bereiken tussen gemeente en Havenautoriteit), als problemen met de aard en inhoud van het PRP (o.a. tegenstrijdigheden tussen het PUC en het PRP en de bijhorende opmaak van varianten) werden aangehaald en er werden oplossingen voor aangeboden. Het gevolg is een flexibel ruimtelijk ordeningsbeleid voor stad en haven dat tot stand komt via een uniek besluitvormingsproces met een hoge graad van participatie.

Geen dubbele planstructuur

Algemene conclusie Havenplanning in Italië kent duidelijke verschillen met havenplanning in Vlaanderen, zowel qua structuur als qua besluitvormingsproces. Op de volgende pagina’s worden deze plannen onderzocht. Welke gewenste toekomstige ontwikkeling staat er in omschreven en wat is het verschil met de gewenste ontwikkeling in de nieuwste havenplannen? 72

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

72 Met havenplanning wordt hier de planning van commerciële havens bedoeld. De planning van toeristische havens speelt zich wel af op gewestelijk niveau, namelijk via de Piani Territoriali di Coordinamento della costa. Deze ‘kustplannen’ vormen samen met de Piani Territoriali di Coordinamento Paesistico, ‘landschapsplannen’, de structuurplanning op gewestelijk niveau.

2.HISTORIEK

2.6 CONCLUSIE (beleid)

RELATIE OUDE HAVEN & STAD GENOVA

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

2.HISTORIEK

1.INLEIDING

5.CONCLUSIES

Fig. 64, Bron: COMUNE DI GENOVA, “Genova Urban Lab, quaderno n°2”, juni 2011.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

PORTO ANTICO 1990

1.INLEIDING

2.HISTORISCHE SITUERING & BELEIDSSTUDIE 2.7 RELATIE OUDE HAVEN-STAD GENOVA ANTWERPEN

Inleiding

2.HISTORIEK

Genova is een stad die zich lineair langs de kust heeft ontwikkeld. Deze kustlijn is zo’n 15 kilometer lang en wordt voornamelijk ingenomen door de haven. Als reactie op gebrek aan ruimte, voornamelijk voor productieactiviteiten, werd het grondgebied gedurende de tijd op een kunstmatige manier uitgebreid en dit zonder aandacht voor relatie tussen stad en water. Het gevolg van dit nieuwe, intermediair landschap, was het verlies van een soort co-existentie, die er vroeger, voor de havenuitbreiding, wel was. De stedelijke planning van de jaren 80 en 90 transformeerde de Porto Antico van een vervallen havengebied naar één van de meest toeristische plekken van Genova, waarbij de oude haven zich terug heropent naar de stad.73

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

PORTO ANTICO NA DE INGREPEN VAN RENZO PIANO 2013

“Het begon allemaal tien jaar geleden. Ik werd gebeld door de toenmalige burgemeester om na te denken over een project om de 500e verjaardag van de ontdekking van Amerika te vieren. (...) Ik dacht er meteen aan om van de gelegenheid gebruik te maken voor het uitvoeren van één van de moeilijkste operaties in een oude stad, namelijk starten met het herstel van het historische centrum; het hart van de stad. Genova is een zeestad, maar is deze zee gedurende de tijd verloren. Mijn bedoeling was een internationale tentoonstelling te houden op het gedeelte dat sinds een lange tijd gescheiden was van het historisch centrum. In het verleden had de haven een zeer dichte en confronterende relatie met het centrum. De haven was een plaats van arbeid, handel en ontdekking. De stad daarentegen was een toevluchtsoord van het gemoedelijke leven, een plek van stilte. Ik wou een herinterpretatie maken van deze relatie door van Piazza Caricamento een voetgangersgebied te maken, de bereikbaarheid te verhogen door het toevoegen van een metrolijn en door enkele moderne gebouwen bij te bouwen, en dit alles met respect voor de ruimte. Het was ook nodig om de complexe mix van de typische functies van het centrum te respecteren: handel naast ambacht, cultuur samen met diensten, bedrijven gecombineerd met onderzoek en dit alles zonder de ware roeping van de haven uit het oog te verliezen.”

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

(vrije vertaling van quote Renzo Piano , bron: ASSOCIAZIONE BENEMERITI DEL COMUNE E DELLA PROVINCIA DI MILANO, “Esposizione Internazionale di Genova 1992”, http:// www.benemeritimilano.it/bie/genova1992.php (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 14/03/2015). Magazzini del Cotone

Ponte Spinola (aquarium & biosfeer)

Deposito Franco

5.CONCLUSIES

Grande Bigo

Fig. 65, Bron: GOETHE INSTITUT ITALIA, “Il nuovo che avanza al Porto Antico di Genova”, http://www.goethe.de/ins/it/it/lp/kul/mag/ arc/11806218.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 05/03/2015). Fig. 66, Bron: COMUNE DI GENOVA, “La città dal cielo”, http://urbancenter.comune.genova.it/spip.php?rubrique5006 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 14/03/2015).

73 AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, 2001.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

Voor 1992 (voor Renzo Piano): havenfunctie

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

2.HISTORIEK

- Koopvaardijschepen meerden aan met zeer verschillende goederen. - Elke ruimte stond in functie van de havenactiviteit, van de katoenmagazijnen en de Porta Siberia74. - Op het einde van de jaren 90 was de Porto Antico een ware depressiezone; de havenactiviteit had zich steeds meer en meer naar het westen, weg van de oude haven, bewogen met als gevolg dat enkel verlaten gebieden en lege magazijnen overbleven.

Na 1992: gericht op toerisme (aquarium, panoramische lift, zeemuseum)

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

- Het ontwerp van Renzo Piano blies de Porto Antico terug nieuw leven in. Hij gebruikte en herdacht de meest symbolische elementen van de haven en creëerde zo een natuurlijke overgang tussen de oude haven en het historisch centrum. - De haven is de bakermat van cultuur, jeugd, kunst en ontspanning. - Het aquarium is een van de grootste in Europa en verwelkomt jaarlijks meer dan 1.2 miljoen bezoekers.

74 GOETHE INSTITUT ITALIA, “Il nuovo che avanza al Porto Antico di Genova”, http://www. goethe.de/ins/it/it/lp/kul/mag/arc/11806218.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 05/03/2015). VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

Fig. 67 Bron: AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Mostra: Genova porto del mondo”, http://www.porto.genova.it/foto-storiche-comeeravamo/mostra-genova-porto-del-mondo.html. Fig. 68 Bron: VAN DER HOEVEN, JANA, april 2015.

1.INLEIDING

Porto Antico binnen het PRP van 2001 In het PRP van 2001 wordt het grondgebied van de Porto Antico ingedeeld in vijf verschillende gebieden met elk een typerende functie: 1. de jachthaven (zone PA5) 2. Darsena en de Parodi brug (zone PA4) 3. de cruiseterminal 4. het spoorwegcomplex van San Limbania 5. de ferryterminal Voor elk van deze zones wordt uitvoerig de gewenste ruimtelijke ontwikkeling omschreven. Om dieper te kunnen ingaan op belangrijke details heb ik ervoor gekozen om mijn focus specifiek te leggen op slechts twee zones in plaats van een (te) algemeen beeld te scheppen van de gewenste ontwikkeling van de volledige oude haven. Er wordt gekozen voor de eerste twee zones (fig.69) aangezien deze grenzen aan het historisch centrum en het bestuderen van de relatie tussen het historische centrum en de historische haven mij het meest interessant lijkt.

2.HISTORIEK

aanpassing van de infrastructuur voor zwakke weggebruikers in. In subsector 2 wil men de gebouwen van de faculteit Economie voltooien en integreren met de naburige wijk, Galata. Daarnaast is deze zone vooral bestemd voor publieke diensten (o.a. het ‘Museo del mare e della navigazione’), vrije tijd en eetgelegenheden. Belangrijk hierbij is de betrekking van de daar rechtover liggende ‘di Pré-wijk’.75 In subsector 3 daarentegen kiest men voor het oprichten van nieuwe stedelijke functies (o.a. een middelbare school) waarbij enkele bestaande gebouwen dienen gerenoveerd te worden. In subsector 4 tenslotte zou men bepaalde technologische installaties willen toevoegen die functioneel zouden zijn voor het historische centrum en haar omgeving.

zone PA4 Cembalo

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

zone PA5

De jachthaven Het PRP voorziet in deze zone een herontwikkeling aangezien deze in onbruik is geraakt. Door het toevoegen van nieuwe functies die compatibel zijn met “de maritieme roeping van de plaats” wil men het oude havengebied én het aangrenzend historisch centrum terug nieuw leven inblazen. De karakteriserende functies zijn publieke en private diensten, zowel voor zeevaart als voor vrije tijd. Deze zone wordt in het PRP onderverdeeld in twee subsectoren (fig.70). In subsector 1 wil men een multifunctioneel, toeristisch complex realiseren. Deze zal ook een ondergrondse parking bevatten, waarvan het dak een voetgangersgebied wordt. Subsector 2 is gericht op zwakke weggebruikers. Rondom de boog van de Porto Antico zal een wandelroute worden aangelegd die San Benigno zal verbinden met de Molo Vecchio. Ook de fly-over zal worden afgebroken waardoor de stad terug meer zichten krijgt naar haar haven.

Fig.69 Bron: AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31/07/2001, gewijzigd op 13/11/2001.

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

In het PUC komen de zones PA4 en PA5 uit het PRP overeen met de zones 44C, 44D en 44E. Aangezien het PRP een meer gedetailleerde versie is van het PUC, komt de ruimtelijke ontwikkeling in het PRP uiteraard overeen met deze in het PUC. Omwille van deze reden wordt hier enkel het nieuwe PRP besproken en niet het PUC. Porto Antico binnen het PRP van 2015

In het PRP wordt deze zone omschreven als een zone met hoofdfunctie ‘openbare diensten’. In deze zone wil men in de toekomst een stedelijke vernieuwing zien en dit door de geleidelijke invoering van stedelijke functies. Het gebied moet een stadsdeel op zich worden en dit door de oprichting van nieuwe publieke en private activiteiten; activiteiten die wel verenigbaar zijn met de bestaande structuren. De transformatie van deze zone maakt onderdeel uit van het reconversieproces van de volledige Porto Antico en het heroplevingsproces van het historische centrum.

5.CONCLUSIES

De prioritaire interventie voor de Porto Antico in het PRP van 2015 is de realisatie van een “ononderbroken stedelijke route”76 en de ermee verwante uitbreiding en reorganisatie van de dokken van scheepsherstel. Langsheen de wandelroute zal een waterkanaal lopen dat enerzijds de Fiera met de Porto Antico en anderzijds de dokken van scheepsherstel met de Porto Antico zal verbinden. Aangezien de huidige wetgeving omtrent de milieueffectrapportering in Italië minstens twee alternatieven van havenontwikkeling vereist in het PRP, wordt ook een tweede optie van havenontwikkeling voorgesteld in het plan. Deze alternatieve ontwikkeling slaat echter niet op de Porto Antico, maar bepaalt enkel een alternatieve ontwikkeling voor Multedo en Sampierdarena en wordt daarom pas in het gedeelte over Multedo besproken.

Deze zone wordt in het PRP vervolgens onderverdeeld in vier subsectoren (fig.70). In subsector 1 wil men in de toekomst een stedelijke herontwikkeling en een milieuherstel zien en wil men de universitaire gebouwen van de faculteit Economie meer geïntegreerd zien in de omgeving. Dit houdt onder andere het herstel van de Cembalo-buurt, de herinrichting van de publieke ruimte en de VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

26/02/2014.

Porto Antico binnen het PUC van 2014

Darsena en de Parodi brug

VAN DER HOEVEN JANA

Fig.70 Bron: COMUNE DI GENOVA, “Piano Urbanistico Comunale”,

75 AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31 juli 2001, gewijzigd op 13 november 2001. 76 AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, februari 2015.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

HAVENUITBREIDING

GENOVA-MULTEDO

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING 2.HISTORIEK 3.OBSERVATIES & IMPRESSIES 4.EEN DUURZAME TOEKOMST 5.CONCLUSIES

Fig. 71, Bron: AUTEUR ONBEKEND, “Panorama di Sestri Ponente dal monte Gazzo”, 3 november 2010.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

2.HISTORISCHE SITUERING & BELEIDSSTUDIE 2.8 HAVENUITBREIDING GENOVA ANTWERPEN

Inleiding

2.HISTORIEK

Multedo is een kleine wijk ten westen van Genova en behoort momenteel tot de gemeente Ponente. Op administratief vlak heeft Multedo altijd een zeer woelige geschiedenis gekend. Zo behoorde Multedo in de middeleeuwen tot de wijk Prà, terwijl het in de late middeleeuwen afwisselend werd samengevoegd met de wijken Pegli en Sestri Ponente.77 In 1991 werd Genova onderverdeeld in 16 ‘unità urbanistiche’ (stedenbouwkundige zones) (bijlage 1). Deze zones werden bepaald op basis van een gelijkaardige nood aan infrastructuur en diensten.78 De ‘unità urbanistica’ van Multedo is met zijn 19km² één van de meest uitgebreide van Genova. Het verstedelijkte gebied is echter slechts 1km² groot. In de 19e eeuw was Multedo erg begeerd onder toeristen omwille van zijn vele historische monumenten en prachtige landschappen. Italiaans cartograaf en geograaf Zuccagni-Orlandini beschreef het Multedo van de 19e eeuw als volgend:

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

“Multedo bevindt zich aan de kust, bijna in het middelpunt tussen twee stromen, de Chiaravagna en de Varenna; de koninklijke weg loopt er tussenin. (...) Het mooiste bouwwerk van de buurt is de Villa Lomellino in Varenna, dewelke Dupaty met groot genoegen beschreef: in de tuinen die zich openden rondom de villa zag de bezoeker alles omheind dat kan gevormd worden uit menselijk vernuft in combinatie met aarde, water en bloemen: om eerlijk te zijn is het bos een plek van buitengewone vreugde van faciliteiten; talrijk zijn de beboste lanen, grachten en vijvers van deze omsloten ruimte.” (vrije vertaling quote Zuccagni-Orlandini, bron: ATTILIO ZUCCAGNI-ORLANDINI, “Corografia fisica, storica e statistica dell’Italia e delle sue Isole”, 1836)

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

De populariteit van de streek leidde tussen het eind van de 19e en het begin van de 20e eeuw tot een sterke bevolkingsgroei van ongeveer 29%. In de volgende decennia nam de bevolking alsmaar meer toe, met een inwonersaantal van 26.000 in 1961.7980 De grote toename van bebouwde oppervlakte die hiermee gepaard ging, transformeerde het gebied waardoor het een deel van zijn specificiteit verloor. Deze veranderingen bevorderden bovendien de verdere ontwikkeling van tertiaire activiteiten, dewelke in de loop der tijd steeds meer in conflict kwamen met de toeristische roeping van het gebied.81 De bouw van ‘le Fonderie di Multedo’ (een metaalgieterij) in het begin van de 20e eeuw was de start van een groot industrialisatieproces voor het gebied. De ongecontroleerde industriële ontwikkeling na de Tweede Wereldoorlog veranderde radicaal de uitstraling van de wijk. Zo’n twintig jaar later, in 1963 werd de oliehaven aangelegd. Enkele jaren later werd deze uitgebreid met een derde en vierde pier. Om plaats te maken voor de vele industriële nederzettingen werden verschillende historische monumenten afgebroken, waaronder de Villa Pignone en de kerk van Monte Oliveto.

Fig. 72

5.CONCLUSIES

Bron: gebaseerd op kaart, bron: COMUNE DI GENOVA, “Atlante demografico della città”, Genova, juli 2008.

77 COMUNE DI GENOVA, “Atlante demografico della città”, Genova, juli 2008. 78 COMUNE DI NE, “Normativi di conformità, progetto definitivo del Piano Urbanistico Comunale di Ne”, Ne, februari 2002. 79 COMUNE DI GENOVA, “Atlante demografico della città”, Genova, juli 2008. 80 Deze cijfers slaan op het ex-District Pegli, waar Multedo in die tijd deel van uitmaakte. 81 ZANINI, ANDREA, “Un secolo di turismo in Liguria”, Milaan, 2012.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

Voor 1950 (voor industrialisatie): gericht op toerisme

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

2.HISTORIEK

- Multedo is erg begeerd onder toeristen omwille van zijn vele historische monumenten (waaronder verschillende historische villa’s) en prachtige landschappen. - Het gebied is nog zeer landelijk en de meeste bebouwing bevindt zich langsheen de kust en de rivier. - Rond 1900 kent het gebied een sterke bevolkingsgroei. De bebouwing klimt steeds hoger de berg op en de resterende, historische villa’s worden omsloten met grote bouwblokken. Hierdoor verliest het gebied een deel van zijn specificiteit.

Na 1950: haven-en industriële functie

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

- Na de Tweede Wereldoorlog start in Multedo een sterk industrialisatieproces dat een domino-effect teweegbrengt. De uitstraling van de wijk verandert radicaal en is niet langer aantrekkelijk voor toeristen. Het aantal toeristen neemt dan ook sinds de jaren 60 geleidelijk af. De industrialisatie heeft ook op de bewoners een grote invloed. De industriële installaties bezetten bijna de volledige kustlijn en drijven de bewoners letterlijk de berg op. De relatie tussen dorp en haven gaat volledig verloren. Zelfs zwemmen in de zee is niet meer mogelijk omdat deze te vervuild is door de industriële activiteiten.

5.CONCLUSIES

le Fonderie di Multedo

Fig. 73, Bron: KIRNIG, ALOIS, “ Veduta ottocentesca con la chiesa di Monte Oliveto e le case di Pegli sullo sfondo”, 1891. Fig. 74, Bron: AUTEUR ONBEKEND, “Sestri Ponente-Panorama”, jaren 1950.

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

Zone PMS6

In het PRP van 2001 wordt het havengebied van Multedo ingedeeld in acht verschillende gebieden met elk een typerende functie, gaande van gebied PMS1 tot en met PMS8.

Het plan voorziet de creatie van een nieuwe pool voor vloeibare en vaste bulk. Het gebied wordt onderverdeeld in twee subsectoren: UI1 en UI2 (fig.75). In de eerste sector wil men de bestaande bulkactiviteiten die momenteel in Sampierdarena plaatsvinden, lokaliseren. In sector 2 wordt de opslag van droge bulk voorzien. Het PRP bepaalt tenslotte dat de Havenautoriteit voor deze zones een ‘Accordo di programma’ (programmaovereenkomst) moet opmaken binnen het jaar.

Voor elk van deze zones wordt uitvoerig de gewenste ruimtelijke ontwikkeling omschreven. Om dieper te kunnen ingaan op belangrijke details heb ik ervoor gekozen om mijn focus specifiek te leggen op slechts vier zones in plaats van een (te) algemeen beeld te scheppen van de gewenste ontwikkeling van het volledige havengebied. Er wordt gekozen voor de zones PMS3 tot en met PMS6 (fig.75) aangezien deze grenzen aan het oudste gedeelte van de wijk (het gebied rondom de Via Antica Romana) en het bestuderen van de relatie tussen het historische weefsel en de oliehaven mij het meest interessant lijkt.

zone PMS5

woongebied

zone PMS6

olie-activiteit

2.HISTORIEK

Multedo binnen het PRP van 2001

zone PMS4

Zone PMS3 Het PRP voorziet in deze zone ruimte voor havendiensten. Ook controle- en veiligheidsdiensten zijn toegestaan.

alfa

bèta

gamma

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

zone PMS3

delta

Zone PMS4 In het PRP voorziet men de olie-activiteiten te concentreren ten westen van de huidige locatie. Deze drie pieren zullen verder worden gebruikt voor olie-activiteiten, maar de vierde, de ‘delta’ wordt gewijd aan bulkgoederen. Daarnaast zijn ook baggerwerken voorzien aan de voorzijde van de kade, zowel tussen alfa en bèta als tussen bèta en gamma. Op die manier ontstaat een betere aflijning met de kade. Deze interventies maken het mogelijk om een soort filterzone te creëren tussen het woongebied en het havengebied.

Fig.75 Bron: AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31/07/2001, gewijzigd op 13 november 2001.

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

In het PUC komen de zones PMS3 tot en met PMS6 uit het PRP overeen met sector 1 en 2 van zone 10 (fig.76). Aangezien het PRP een meer gedetailleerde versie is van het PUC, komt de ruimtelijke ontwikkeling in het PRP uiteraard overeen met deze in het PUC. Omwille van deze reden wordt voor deze zones hier enkel het nieuwe PRP besproken en niet het PUC. Multedo binnen het PRP van 2015 Het nieuwe PRP bouwt voort op de visie die reeds omschreven werd in het PRP van 2001, namelijk het herorganiseren van de oliehaven. Daarnaast wil men ook de petrochemische activiteiten die zich momenteel in het stedelijk weefsel bevinden, verplaatsen naar het havengebied. Na het weghalen van deze activiteiten zouden de zones als bufferzone kunnen werken tussen het stedelijk weefsel en de haven. Terwijl men in het PRP van 2001 enkel bepaalde dat de alfa-pier bestemd was voor havendiensten, doet men in het nieuwe PRP een meer gedetailleerde uitspraak. De petrochemische activiteiten dienen in de toekomst te worden geconcentreerd aan het begin van deze pier (scenario A) ofwel volledig te verdwijnen naar Sampierdarena (scenario B).

Zone PMS5

5.CONCLUSIES

Deze zone is gericht op de verbinding met het externe wegennet. Aangezien er een inkrimping voorzien is van de oliehaven en er nieuwe nederzettingen komen, zijn er nieuwe omsluitingswegen nodig. Deze wegen hebben een stedelijk karakter met een beperkte verkeerscapaciteit.

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

26 februari 2014.

Multedo binnen het PUC van 2014

Zone PMS4 wordt in het PRP onderverdeeld in vijf sectoren: UI1, UI2, UI3 en UI4 (fig.75). In sector UI1 wordt de huidige installatie behouden. In deze sector vindt de behandeling van water en spoelwater plaats, een activiteit die weinig hinder veroorzaakt voor het noorderlijk gelegen woongebied. De hiervoor reeds aangehaalde baggerwerken vinden plaats in de zones UI2 en UI3. De bestaande activiteiten worden verplaatst naar de nieuwe gronden. Zone UI4 behoudt zijn functie als toegangsgebied en ook de bestaande gebouwen (o.a. kantoren en magazijnen) blijven behouden aangezien deze geen hinder veroorzaken voor het woongebied. In zone UI5 tenslotte wordt nieuwbouw voorzien.

VAN DER HOEVEN JANA

Fig.76 Bron: COMUNE DI GENOVA, “Piano Urbanistico Comunale”,

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

RELATIE OUDE HAVEN & STAD ANTWERPEN

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

Fig. 77, Bron: HOLVOET, DIRK, “‘Saint-Tropez’ én krottenwijken van Antwerpen”, http://www.dewereldmorgen.be/ foto/2011/05/18/saint-tropez-nkrottenwijken-van-antwerpen (datum laatste aanpassing 18/05/2011; laatst geconsulteerd 01/04/2015).

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

2.HISTORISCHE SITUERING & BELEIDSSTUDIE 2.9 RELATIE OUDE HAVEN-STAD GENOVA ANTWERPEN

Inleiding

1970

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Antwerpenaren waren fier op de Kaaien. Het Redezicht (fig.78) werd dan ook op talloze schilderijen afgebeeld. Het was het centrum van de stad. Na de rechttrekking van de Scheldekaaien in de tweede helft van de 19e eeuw transformeerde het gebied echter naar een louter functioneel havengebied.82 De rede veranderde van voorkant van de stad, naar achterkant van de stad en het centrum begaf zich meer in de richting van het Centraal Station (fig.79 en 80). De spectaculaire veranderingen in de haveninfrastructuur die na de Tweede Wereldoorlog plaatsvonden, zorgden ervoor dat de eigenlijke havenactiviteit volledig werd losgekoppeld van de stad.

Fig. 78, Bron: BUSQUETS, JOAN; GRIETEN, JAN; LOMBAERDE, PIET; MEYER, HANS; VANREUSEL, JEF, “Antwerpen ontwerpen” (Antwerpen: Blondé Artprinting International, 1990).

1860

2.HISTORIEK

Antwerpen dankt zijn ontstaan aan zijn gunstige ligging op de rechter Scheldeoever. In een holle bocht van deze rivier ontstond een natuurlijke aanlegplaats voor schepen. Gedurende de tijd ontwikkelde de stad zich langzaamaan rondom deze natuurlijke haven. Hoe meer de havenactiviteiten toenamen, hoe meer de stad groeide. Hier gingen steeds grote ruimtelijke veranderingen mee gepaard; doch behielden stad en haven steeds een hechte relatie met mekaar.48 Omwille van de economische vooruitgang en de schaalvergroting van de schepen was op het einde van de 19e eeuw een uitbreiding van de haveninfrastructuur noodzakelijk. De haven werd daarom verschoven naar het noorden, met als gevolg dat de band tussen stad en haven werd verbroken. Net als in Genova verloren de oude havenbuurten hun economische betekenis en was er nood aan een nieuwe invulling en een kwalitatieve revitalisering. Het stedenbouwkundig project ‘Stad aan de Stroom’ formuleerde een visie over de ruimtelijke ontwikkeling van deze zone.

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

In de loop van de 20e eeuw verdwenen niet enkel de havenactiviteiten uit de stad, ook andere stedelijke functies verplaatsten zich buiten de stad en verspreidden zich in de ruimte. Zo vond er bijvoorbeeld vanaf de jaren 50 een sterke stadsvlucht plaats met een suburbanisatie in de wijde omgeving rondom Antwerpen. De ontwikkeling van de Linkeroever als nieuw stadsdeel kon deze beweging niet afzwakken. Met de tijd zijn er duidelijke functionele zones ontstaan in de stad, waarbij het Eilandje voornamelijk een woongebied is voor lagere inkomensgroepen. Het Eilandje Het Eilandje, een oude havenbuurt in het noorden van Antwerpen, is altijd wat geïsoleerd geweest omwille van de aanwezige haveninfrastructuur. Met ‘Stad aan de Stroom’ dacht men na hoe men deze wijk beter bij de stad kon laten aansluiten. Men stelde zich de vraag of men op zoek moest gaan naar een sterk, nieuw stadsbeeld dat de wijk een vernieuwde uitstraling zou geven, of dat men juist het historische karakter van de 19e eeuwse havenwijk moest behouden.

bebouwde oppervlakte Centraal Station Fig. 80, Gebaseerd op kaart, bron: AUTEUR “Wegenwerken rond Antwerpen”, 1970.

ONBEKEND,

Uiteindelijk werd het de eerste keuze, waaraan verschillende projecten zoals het Museum Aan de Stroom en de heropwaardering van woongebieden moesten bijdragen.83

5.CONCLUSIES

Fig. 79, Gebaseerd op kaart, bron: MAYER, TESSARO, “ Plan de la ville d’Anvers”, 1860.

82 BUSQUETS, JOAN; GRIETEN, JAN; LOMBAERDE, PIET; MEYER, HANS; VANREUSEL, JEF, “Antwerpen ontwerpen” (Antwerpen: Blondé Artprinting International, 1990). 83 AUTEUR ONBEKEND, “‘t Eilandje”, http://www.antwerpseilandje.be/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 09/03/2015).

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

1.INLEIDING

Voor 1990 (voor Stad aan de Stroom): havenfunctie

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

2.HISTORIEK

- Het Eilandje is een karaktervolle havenbuurt ten noorden van Antwerpen die ontstaat in de 16e eeuw. Na een intense bloeiperiode schuift de havenactiviteiten in de 20e eeuw echter op naar het noorden waarna de gebieden er functieloos en verloederd komen bij te liggen. - Het gebied bevatte nog altijd de belangrijkste elementen die een havenbuurt bepalen, namelijk talrijke dokken, pakhuizen en bruggen, maar ook binnenvaartschippers die in de buurt zijn blijven wonen.

Na 1990: toerisme & woonfunctie

5.CONCLUSIES

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

- Deze overblijvende havengebonden elementen vormden de basis voor de ontwikkelingsvisie in de structuurplannen voor het Eilandje. Hierin wil men de oude havenbuurt transformeren tot een nieuw deel van het stadscentrum. De sterke troeven van de buurt worden hersteld en het inbrengen van diverse activiteiten maakt het tot een identiteitsvolle buurt, aantrekkelijk voor zowel bezoekers als bewoners.

Fig. 81, Herwerkte versie van bron: STAD ANTWERPEN, “Het Eilandje. Stadsvernieuwing in Antwerpen”, 18 augustus 2008. Fig. 82, Herwerkte versie van bron: YOUROPI, “Het Eilandje”, http://www.youropi.com/nl/antwerpen/locations/het-eilandje-1091 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 30/04/2015). VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

100

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

101

1.INLEIDING

het project werd het gebied onderverdeeld in drie deelgebieden, waarvan het Eilandje er een was. Men beschreef er het Eilandje als scharniergebied tussen de oude haven en de stad. Voor de ontwerpwedstrijd werd gevraagd een voorstel te formuleren over de toekomstige organisatie en inrichting van het gebied. Ondanks de belangrijke schakelfunctie werden er voor het Eilandje bijster weinig ontwerpen ingezonden. Terwijl voor de andere twee deelgebieden (het Zuid en de Kaaien) telkens een prijs werd toegekend aan het beste ontwerp, was de jury van mening dat er voor het Eilandje geen voorstel werd gedaan dat goed genoeg was.

Het Globaal Structuurplan Antwerpen was het resultaat van een planningsproces dat werd opgestart na de fusie van de stad met een aantal randgemeenten. Doelstelling was om een coherente visie te vormen voor het geheel van ‘Dorpen en metropool’. Deze visie werd omgezet in ruimtelijke concepten en een structuurschets, en dit zowel voor de stadskern als voor het omliggend stedelijk gebied. Het plan schetste de gewenste ruimtelijke ontwikkelingen en focuste hierbij op acht thema’s84:

Naast de internationale stedenbouwkundige wedstrijd werd er ook aan zes internationaal erkende specialisten gevraagd een diepgaande studie op te maken. Zowel de Fransman Yves Lion als de Spanjaard Manuel de SolàMorales deden een voorstel m.b.t. het Eilandje. Het idee van Lion was niet echt bruikbaar aangezien deze een uitbreiding voorstelde naar de linker Scheldeoever en het Eilandje hiermee wou verbinden via een brug. Andere steden die ontstonden aan de oever van een belangrijke rivier tonen immers aan dat het moeilijk is een symmetrie te bereiken. Een uitbreiding van de stad naar de linker Scheldeoever kan in de toekomst misschien onvermijdbaar zijn, maar is moeilijk realiseerbaar87. Manuel de Solà-Morales daarentegen voorzag een korte uitbreiding van de stad naar het Eilandje toe. De as FalconpleinNassaustraat vormde hierbij de verbinding tussen het oude stadscentrum en de oude haven. Tussen het Bonapartedok en het Willemdok voorzag hij de bouw van een cultureel complex dat het centrum zou worden van het herwaarderingsproces. Hij baseerde zijn ontwerp op de idee van een stad die bestaat uit verschillende delen met hun eigen identiteit. Hiervoor verdeelde hij het gebied in vier delen: de Falcon-Nassau-as, de kaaien langs de Schelde, het Montevideo District en ‘Cadix New Town’, een nieuwe woonwijk. Deze mix van identiteitsvolle buurten zou een complexe mengeling van activiteiten tot stand moeten brengen die het gebied terug aantrekkelijk maakt voor zowel bezoekers als potentiële bewoners.

Naast een visie en concepten bevatte het plan ook een lijst van strategische projecten. Het Eilandje vond zijn plaats binnen dit structuurplan in de tweede krachtlijn. Doelstelling van deze krachtlijn was de verloren gegane relatie van de stad Antwerpen met haar rivier en de haven te herstellen. Door de uitbouw van een multifunctioneel stadsdeel met een vermenging van stedelijke en havenfuncties wou men de stad terug met haar haven verbinden. Een vernieuwde concentratie van ‘zachte’ (administratieve) havenactiviteiten vormde hiervoor de basis. Watergebonden activiteiten en toerisme en recreatie werden zoveel mogelijk gestimuleerd o.a. door de uitbreiding van het Scheepvaartmuseum85.

‘Antwerpen, Stad aan de Stroom’ was een initiatief van de stad Antwerpen en de gelijknamige vzw. Voor de manifestatie vonden onder andere een internationale stedenbouwkundige wedstrijd en tentoonstellingen plaats en werd er ook een conferentie van Europese burgemeesters samengeroepen. Het project werd samengevat in het boek ‘Antwerpen Ontwerpen’86. Voor

Één jaar later, in 1991, vraagt de stad de Solà-Morales om zijn stedenbouwkundig voorstel voor het Eilandje verder uit te werken. Intensief overleg tussen de Spaanse stedenbouwkundige en de Antwerpse plangroep leidde uiteindelijk tot een ontwerp in 1992 dat aan de diverse overheden werd gepresenteerd. Het voorgestelde document beschreef op een zeer gedetailleerde manier de gewenste ruimtelijke ontwikkelingen voor het Eilandje. Kernideeën in dit document waren dezelfde als het project dat de Solà-Morales naar voor schoof bij ‘Stad aan de Stroom’: een betere verbinding tussen het oude stadscentrum en de oude haven en het voorzien van een mix van activiteiten. Hoewel de basis van de plannen dezelfde was, werden er toch heel wat wijzigingen aangebracht.

84 STAD ANTWERPEN, “Strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen, informatief deel”, 2006. 85 STRAMIEN in samenwerking met STAD ANTWERPEN, Globaal Structuurplan Antwerpen Antwerpen herwonnen stad”, goedgekeurd door de Gemeenteraad op 26 juni 1990. 86 BUSQUETS, JOAN; GRIETEN, JAN; LOMBAERDE, PIET; MEYER, HANS; VANREUSEL, JEF, “Antwerpen ontwerpen” (Antwerpen: Blondé Artprinting International, 1990).

87 BUSQUETS, JOAN; GRIETEN, JAN; LOMBAERDE, PIET; MEYER, HANS; VANREUSEL, JEF, “Antwerpen ontwerpen” (Antwerpen: Blondé Artprinting International, 1990).

Het Eilandje binnen Stad aan de Stroom

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

102

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Het opsommen van alle gewenste ontwikkelingen die de Solà-Morales voor ogen had, zou ons te ver afdrijven aangezien het project ‘Stad aan de Stroom’ (net als het Globaal Structuurplan Antwerpen) nooit werd uitgevoerd. Beide projecten hadden echter wel een invloed op de feitelijke ontwikkeling en het beleid. Deze invloed wordt later duidelijk bij het beschrijven van de gewenste ontwikkeling in de latere structuurplannen.

5.CONCLUSIES

Het plan voorzag plaats voor een woongebied in de Scheldebocht van “suburbane villawijken”. Daarnaast moesten de nieuwe of vernieuwde kernen (Nassaustraat en verlengde Leien) worden verbonden door openbaar vervoer met het centrum en het Centraal station. Belangrijk hierbij was dat de oorspronkelijke bewoners van het Eilandje beschermd werden. De combinatie van wonen en werken moest blijven behouden. Ten oosten van het Kattendijkdok werd plaats voorzien voor KMO-vestigingen. Tenslotte moest er een recreatieve groenstrook komen langs de oever waarbij het Noordkasteel het eindpunt was.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

1. De oost-westas als ruggengraat. 2. Een Stad aan de Stroom. 3. Woonbuurten ook in de stadskern. 4. Stadspoorten op de Leien. 5. De 19de-eeuwse gordel een vitaal stadsdeel. 6. Een ringbos en nieuwe brugpoorten. 7. De voorstad, kernen met eigen karakter. 8. Stadseinder en satellietkernen.

2.HISTORIEK

Het Eilandje binnen het Globaal Structuurplan Antwerpen van 1990

103

1.INLEIDING

Van Structuurschets naar Masterplan en Bijzonder Plan van Aanleg

3. het lager netwerk (waarvan Berendrecht deel uitmaakt); 4. de groene singel; 5. het levendig kanaal.

Na 1991 viel het planproces voor het Eilandje even stil. Tot er in 1997 een structuurschets werd opgemaakt door het stedenbouwkundige bureau ‘Mens en Ruimte’. Deze structuurschets werd goedgekeurd op 10 april 1997 door het Antwerpse schepencollege. De toenmalige stadsbouwmeester René Daniëls leidde het project en slaagde erin om de ideeën voor de toekomstige ontwikkeling van het gebied te vertalen naar een realistisch en uitvoerbaar plan88. In 2000 werd Daniëls door de stad benoemd tot projectmanager voor een periode van vijf jaar. Samen met een aantal medewerkers van zijn ontwerpbureau, ‘Buro 5’, richtte hij het ‘projectbureau Eilandje’ op. Het is door dit bureau dat, uiteraard in overleg met de stad en met het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen, het Masterplan voor het Eilandje werd opgemaakt. Dit Masterplan werd vervolgens meer gedetailleerd in vier verschillende plannen:

2.HISTORIEK

Het kernidee van de Solà-Morales om een mix van activiteiten te voorzien, werd in dit plan aangevuld met de optie om ook havengerelateerde activiteiten te voorzien. Daarnaast beschreef het plan ook een aantal doelstellingen voor het gebied waaronder de noodzaak om het masterplan en het BPA om te zetten naar concrete projecten en om een bestemmingswijziging uit te voeren in het noorden van bedrijvenzone naar zone voor gemengde stedelijke ontwikkeling. Een belangrijk aandachtspunt van het plan was de herdefiniëring van de open ruimten. Open ruimten zouden een leesbaar en een doorlopend geheel moeten vormen binnen het gebied. De dokken vormen hiervoor de basisstructuur en zouden kunnen ingezet worden voor waterrecreatie. Het Eilandje werd hierin N omschreven als ‘bovenlokale cultuurrecreatieve cluster’. Naast het voorzien van een mix van activiteiten, met aandacht voor publiek domein, werd ook de hr_pB.1: mexico eiland en oostrand toegankelijkheid beschreven. Het openbaar vervoersnetwerk en fietsnetwerk noordelijk en oostelijk deel van het Eilandje h zou een herinrichting krijgen en zorgen voor een betere verbinding,Het zowel gend industrieel karakter (aanwezigheid van de h 92 evolueren naar een eerder stedelijk karakter. Daar met de binnenstad als met delen ten noorden van de stad .

Het Eilandje in het strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen

In het s-RSA werd vervolgens nogmaals een opsplitsing gemaakt; het Eilandje werd hierbij onderverdeeld in drie strategische projecten (fig.83):

Één jaar later, in 2006, werden de plannen voor het Eilandje opgenomen in het strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen (s-RSA). Het plan schetste de gewenste ruimtelijke ontwikkelingen voor de hele stad. In het plan werd het Eilandje aangeduid als hefboomactie91.

Mexico eiland en oostrand

De visie op het Mexico-Eiland en de oostrand is ee mijnvisie gezien de huidige bestemming als bedri langlopende concessies van bedrijfseenheden.

Door de aanwezigheid van de haven heeft dit gebied momenteel een industrieel karakter. In de toekomst wil men dit zien evolueren naar een gebied met een stedelijk karakter, doch met voldoende ruimte voor bedrijvigheid. Men voorziet er zowel ruimte voor havengerelateerde kantoren, voor vrije tijd, voor vermengbare bedrijvigheid als voor woningen. Door bebouwing te voorzien met een ‘grovere korrelmaat’ wordt de geleidelijke overgang van schaalgrootte naar de grotere infrastructuren van de haven gemaakt. Als buffer tussen de Oosterweelverbinding en het gebied kan hoogbouw worden geplaatst langsheen de Groene Singel in het noorden (fig.84).

Het s-RSA deelde Antwerpen in in verschillende strategische ruimtes:

88 STAD ANTWERPEN, “Het Eilandje. Stadsvernieuwing in Antwerpen”, 18 augustus 2008. 89 BURO 5 MAASTRICHT, “Masterplan Eilandje Fase 1 en 2”, 24 april 2004. 90 MAS staat voor Museum Aan de Stroom en is een toren temidden van de oude dokken. 91 “Een hefboomactie is een zeer prioritair strategisch project. “Zeer prioritair” betekent dat het project essentieel is om de implementatie van de ontwerpideeën op gang te brengen voor het (groter) stadsdeel waarin de hefboomactie gelegen is. Een hefboomactie is een actie die andere interventies mee in de richting van de visie kan sturen.” bron: STAD ANTWERPEN, “Strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen, richtinggevend en bindend deel”, 2006.

5.CONCLUSIES

16 | richtinggevend deel | StrAtegiSch ruimtelijk StructuurplAn Antwerpen

1. de harde ruggengraat (waarvan het Eilandje deel uitmaakt); 2. de zachte ruggengraat;

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

Aan de oostrand van het Eilandje of in de omgevin Asiadok wordt op termijn in de strip langs de Noo verweving van bedrijvigheid en recreatieve water functies nagestreefd. De bebouwing moet evoluer trekkelijke stedelijke façade aan de Noorderlaan m gelijk doorzichten naar de achterliggende dokken langs of in het dok kan hier een belangrijke rol sp Fig.84 van de IJzerlaan dient de oost-westrelatie tussen h Bron: STAD ANTWERPEN, “Strategisch de Ruimtelijk naastliggende Damwijk te worden versterkt do Structuurplan Antwerpen, richtinggevend en bindend deel”, een plein met voetgangersbrugconnectie over he 2006. het Kempeneiland. Het Kempeneiland waar het h wagencentrum is gelokaliseerd zal op termijn wor meerd naar een stedelijk woongebied met de nad bonden woningen aan het water of een recreatiev

kaart | Programma Eilandje

Fig.83 Bron: STAD ANTWERPEN, “Strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen, richtinggevend en bindend deel”, 2006.

Bron: RSA, 2005 Strategische ruimtes, programma’s en projecten gelegen buiten de gemeentegrens worden beschouwd als illustratief.

Noorderlaan

In 2005 werden de stedenbouwkundige krijtlijnen uiteindelijk juridisch verankerd in een Bijzonder Plan van Aanleg (BPA). Dit BPA werd in 2011 vervangen door het gemeentelijk RUP Eilandje.

VAN DER HOEVEN JANA

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Terwijl de Structuurschets gebaseerd was op het plan van de Solà-Morales week het Masterplan hier op een aantal punten van af. Zo verving men de hoogbouw in de Montevideowijk door laagbouw en wou men de bebouwing veel meer verspreiden over het Eilandje89. Het Masterplan beschreef een dubbele ontwikkelingsstrategie: enerzijds wou men het bestaande weefsel vernieuwen en invullen met nieuwe projecten en anderzijds wou men ook een aantal nieuwe torens realiseren (waaronder de MAS-toren90). De FalconNassau-as uit het ontwerp van de Solà Morales werd hierin vertaald naar een culturele noord-zuidas waaraan o.a. het MAS en het Red Star Line museum gekoppeld werden.

voor bedrijvigheid behouden blijven. Op het Mexi in de toekomst een multifunctionele stedelijke inv van een gradiënt van leisureactiviteiten, vermeng heid, havengerelateerde kantoren aan de noordra Oosterweelverbinding naar wonen aan de zuidran Houtdok. Het bebouwingsweefsel heeft een grove dan de Cadixwijk waardoor morfologisch de overg schaalgrootte van de haven wordt gemaakt. In ee Eilandje grid volgens de hoofdoriëntatie van de dokkenstru gefaseerde inplanting Damwijk voorzien van een patchwor blokvolumes, open ruimten en ontsluitingsstraten lijke buffer en zichtlocatie langs de Oosterweelver de noordrand langs de doorgetrokken Groene Sing bevatten. De uiterste rand langs het Straatsburgd gevrijwaard als groene zone met paviljoenbebouw de Singel die terGroene hoogte van het Mexico-Eiland ge Singel tot ontsluitingsstraat.

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

1. het Beeldkwaliteitsplan voor de Buitenruimte; 2. het Beeldkwaliteitsplan voor de Architectuur; 3. het Groenplan; 4. het Waterplan.

92 STAD ANTWERPEN, “Strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen, richtinggevend en bindend deel”, 2006.

104

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

105

Ten oosten van het Eilandje voorziet men, langsheen de Noorderlaan, een mix van bedrijvigheid en recreatieve, watergerelateerde functies (fig.83). Het construeren van een voetgangersbrug over het Asiadok naar het Kempeneiland moet zorgen voor een versterkte relatie tussen het Eilandje en de Damwijk. Het vrachtwagencentrum dat zich momenteel op het Kempeneiland bevindt moet in de toekomst woongebied worden. Droogdokkeneiland Het Droogdokkeneiland is de zone in het noordwesten van het Eilandje. De zone werd door het plan aangeduid als ‘recreatieve toplocatie’ en zou in de toekomst zowel een congrescentrum als een hotel, woningen en kantoren kunnen bevatten. Deze bebouwing zou kunnen bijdragen tot de skyline die men wil creëren langs de Schelde. Voor een goede toegankelijkheid dient deze zone met nieuwe voorzieningen enerzijds te worden verbonden met het verkeersnet in het noorden en anderzijds te worden verbonden met het voorziene openbaar vervoersnetwerk.

Houtdok Kattendijkdok

Montevideo - Cadix - Oude Dokken Asiadok

Kempisch dok

Voor de Montevideowijk, het gebied aan de westkant van het Eilandje, voorzag het plan een gemengde ontwikkeling (fig.83). De bestaande ‘havenmonumenten’ (waaronder het Red Star Line-gebouw en de Montevideopakhuizen) worden aangevuld met nieuwe publieke functies. In combinatie met het aanwezige ‘Ballet van Vlaanderen’ draagt deze zone bij tot de creatie van de culturele noord-zuidas die bepaald werd in het Masterplan Eilandje. Het Red Star Line-gebouw opende zijn deuren als museum in 2013, de Montevideopakhuizen daarentegen worden momenteel nog gerenoveerd. Aan het Kattendijkdok is de constructie van hoogbouw voorzien die bestemd is voor wonen. Hier moet wel voldoende aandacht gespendeerd worden aan de doorzichten vanaf het dok naar de achterliggende monumenten.

Red Star Line

CADIXWIJK

In het zuidelijk deel van het Eilandje is ondertussen het Sint-Felixpakhuis heringericht tot stadsarchief. Er werd een ondergrondse parkeerplaats aangelegd aan de Godefriduskaai en ook het publiek domein werd gerenoveerd. De bouw van het MAS (Museum Aan de Stroom), de herinrichting van het Falconplein en de restauratie van de Nassaubrug dragen allemaal bij tot de culturele noord-zuidas. De Cadixwijk wordt herontwikkeld tot een aangenaam woongebied met sociale mix en is verbonden met de Oude Dokken via de Londenstraat en de Amsterdamstraat. Beide straten zijn hiervoor heringericht. Het inbrengen van meer groen zorgt voor een verbinding tussen het park Spoor Noord en de Schelde. Naast woningen worden ook allerlei gemeenschapsvoorzieningen in de wijk ondergebracht.

Nassaubrug

Bonapartedok

MAS

Willemdok

De bedrijfsgebouwen die zich bevinden aan de dokranden worden in de toekomst vervangen door bouwblokken analoog met de andere geplande bouwblokken. Daarnaast is ook een nieuw groen plein gepland dat grotendeels komt te liggen op de parking van het voormalige douanegebouw. De Cadixwijk zal worden omsloten met een tramverbinding die loopt via Noorderplaats, Londenstraat, Kattendijkdok-Oostkaai-Mexicostraat richting Noorderlaan. Fig.85 Herwerkte versie van bron: BURO 5 MAASTRICHT, “Masterplan Eilandje Fase 1 en 2”, 24 april 2004.

VAN DER HOEVEN JANA Fig.85

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

106

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

107

HAVENUITBREIDING

ANTWERPEN-BERENDRECHT

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

108

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

109

Fig.86 Bron: BASF ANTWERPEN, “‘BASF investeert 500 miljoen in nieuwe absorberende stof voor luiers”, http:// www.nieuwsblad.be/cnt/blsde_01397448 (datum laatste aanpassing 26/11/2014; laatst geconsulteerd 06/04/2015).

110

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

111

1.INLEIDING

2.HISTORISCHE SITUERING & BELEIDSSTUDIE 2.10 HAVENUITBREIDING GENOVA ANTWERPEN

Berendrecht is een dorp ten noorden van Antwerpen en behoort tot het district Berendrecht-Zandvliet-Lillo. Alle drie zijn het typische polderdorpen en ontstonden ze zonder relatie met de stad93.

2.HISTORIEK

De inwoners van Berendrecht vochten eeuwenlang tegen het geweld van de aangrenzende Schelde die meerdere malen het dorp verwoestte door uit haar oevers te treden. Tengevolge van één van deze overstromingen werd het dorp in 1328 volledig van de kaart geveegd. Zandvliet schonk vervolgens een deel van zijn gronden af, waardoor Berendrecht zich naar hogergelegen gebied kon verplaatsen. De laatste zware overstroming in het gebied was in het jaar 1953 en zette het hele dorp onder water94. Vijf jaar later, in 1958, werd het dorp (samen met Zandvliet en Lillo) geannexeerd door Antwerpen in het kader van de geplande havenuitbreiding. Het ‘Tienjarenplan’ (1957-1966) voorzag een uitbreiding van de haveninfrastructuur tot aan de Nederlandse grens. Hiervoor werden onder andere de Zandvlietsluis en de Berendrechtsluis aangelegd.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Voor deze noorderlijke havenuitbreiding werden grote delen van het polderlandschap onteigend95 en werd het dorp van de Schelde afgesneden. De havenuitbreiding zorgde wel voor meer tewerkstelling, waardoor het bevolkingsaantal van Berendrecht enorm steeg. Vanaf 1966 werden hiervoor een aantal sociale woonwijken en bijhorende voorzieningen gebouwd.

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Het huidige grondgebied van Berendrecht is in het westen volledig bezet door de havenactiviteit. Een half-open landschap in het zuiden en westen functioneert als buffer tussen het dorp en de haven. Volledig ten zuiden tenslotte bevinden zich nog restanten van de Berendrechtdijk die samen met de Gemeentedijk vermoedelijk onderdeel was van de oudste dijkwerken.

5.CONCLUSIES

Fig.87 Bron: gebaseerd op kaart, bron: PLANTINGA, ARJAN, “Stad lijkt districten serieus te willen nemen”, (datum laatste aanpassing 12/2012; laatst geconsulteerd 30/04/2015).

93 STAD ANTWERPEN, “Strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen, informatief deel”, 2006. 94 ONROEREND ERFOED, “Berendrecht”, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/ geheel/20650 (datum laatste aanpassing 1992; laatst geconsulteerd 30/04/2015). 95 SDL, “Boeren misnoegd over onteigening grond voor haven”, (datum laatste aanpassing 23/06/2012; laatst geconsulteerd 30/04/2015).

112

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

113

1.INLEIDING +

Voor 1957 (voor havenuitbreiding): religieus landschap

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

2.HISTORIEK

- Berendrecht is een zeer landelijk gebied met akkers, weiden en bossen. - Daarnaast is het ook een zeer religieus dorp; het dagdagelijkse leven draait rondom de kerk en geloof. Verschillende religieuze elementen (waaronder de Sint-Jan Baptistkerk, het Monnikenhof en de Kapel van den Hagelberg) zijn verspreid over het landschap.

Na 1957: versnipperd gebied

5.CONCLUSIES

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

- Ten gevolge van de havenuitbreiding wordt het dorp afgesneden van de Schelde. De bevolkingstoename, bijhorende woonuitbreidingen en aanleg van infrastructuur zorgen voor een versnippering van de ruimte en het afnemen van de landschapskwaliteit. - Door het gebrek aan landschappelijke verbindingen neemt de biodiversiteit in het gebied steeds meer af. - Daarnaast komen steeds meer landbouwgronden braak te liggen omdat het bewerken van de gronden niet meer rendabel genoeg is voor de landbouwers. - Tenslotte komt het dorp meer en meer onder druk te staan door de stijgende waterproblematiek ten gevolge van de klimaatsverandering96.

Fig. 88, Bron: AUTEUR ONBEKEND, “Beirendrecht, Kerkstraat en tramstatie”, jaar onbekend. Fig. 89, Herwerkte versie van bron: Google Streetview, april 2010.

114

96 STUDIEBUREAUS 1010, AA & BOOM, “Structuurschets Berendrecht-Zandvliet, polderdorpen tussen haven en stad”, 04 februari 2015. VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

115

1.INLEIDING

Berendrecht in het strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen

2.HISTORIEK

Zoals reeds vermeld bij de bespreking van het Eilandje binnen het s-RSA, viel het dorp Berendrecht binnen de strategische ruimte ‘lager netwerk’. De groene ruimte rondom het dorp werd echter ook besproken in het gedeelte ‘zachte ruggengraat’ en werd gezien als strategische ruimte. Het s-RSA stelde voor om het systeem van groene open ruimte te versterken. Het plan bepaalde vijf parken die open gehouden moesten worden voor overstromingen. Één van deze vijf parken was de groene ruimte rondom Berendrecht, ‘het Havenpark’. Bedoeling van het plan was om een aaneengesloten parkstructuur te garanderen, zowel in als langs het havengebied. Deze structuur zou de bestaande havenbuffers moeten versterken. Het park zou zorgen voor een betere verbinding tussen stad en haven en zou daarnaast ook de groene zones in de haven linken aan het grotere groengebied in het noordoosten. Specifiek voor de polders moest het natuurlijke watersysteem van kanaaltjes worden versterkt en eventueel worden uitgebreid.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Het plan had als doel de kwaliteit van het lager netwerk (secundaire mobiliteitsnetwerk) in Antwerpen te verhogen. De gebieden die verbonden waren aan dit netwerk (zoals bv. buurtcentra of winkelstraten) zouden hierdoor ook in kwaliteit kunnen stijgen. In Berendrecht moesten volgens het plan vooral nieuwe voorzieningen komen. Tenslotte bepaalde het plan ook dat er een structuurschets moest worden opgemaakt voor Berendrecht-Zandvliet; deze kwam er in februari 2015. Berendrecht binnen het GRUP ‘Afbakening zeehavengebied Antwerpen’

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Aangezien de visie over Berendrecht in het GRUP ‘Afbakening zeehavengebied Antwerpen’ uit 2013 al besproken werd bij ‘hoofdstuk 2.5 Beleid in Antwerpen’ wordt deze hier niet meer herhaald. Structuurschets Berendrecht - Zandvliet De structuurschets bestaat uit vier hoofdstukken: 1. De dorpen op het landschap. 2. Het huis in het dorp. 3. De dorpen aan de haven. 4. De dorpen en de stad.

5.CONCLUSIES

Er wordt gekozen enkel hoofdstuk 3 te bespreken omdat dit de relatie tussen dorpen en haven bespreekt.

116

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

117

164

1.INLEIDING

aat rnstr eldoo Gasp

eef Scheidr

De dorpen aan de haven In het derde hoofdstuk wordt een visie geformuleerd via drie punten:

Conterscherp

p.50

Verb

ige

t straa Brem

atje Armenstra

Zou

ted

ijk

Berendrechtsvoetpad

ide

temp

tse

nweg

Windmole

Bestaande zachte paden

Berendrechtsvoetpad

Derdeweg

Zoutedijk

Suikervoetpad

er kk

ole

temp

nweg

nmole

Buite

Gewenst zachte paden

temp Monnikenhofstr

Landschapkamer

Monnike

Hoeves

p.58 landschap

pels tra at

p.54

Naast personentransport zou het water ook kunnen gebruikt worden voor goederentransport m.b.t. het dorp. Terwijl het afval van het dorp vandaag de via vrachtwagens, zou dit in de toekomst kunnen vervoerd LEGENDA dag vervoerd wordt LEGENDA LEGENDA worden per boot. Hiervoor zou een wachtdok worden aangelegd ter hoogte van de Noordlandbrug. Aan het dok zou een milieupark kunnen gekoppeld worden waardoor het afval, zonder tussentransport, zou kunnen afgevoerd Hoeves Nieuwe woonvormen Hoeves / Poorten op worden via het water.

LEGENDA

Hulk

t straa

Zuidvest

f idree Sche

nhofstr

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

rand

straat je

p.49 Ru

temp

Ondanks het feit dat Berendrecht naast de Schelde ligt, wordt er nauwelijks gebruik gemaakt van het water. In de toekomst zou het kanaal kunnen functioneren als een snelweg tussen stad en haven. Door de aanmeerplaatsen (waarvan Berendrecht er één zou zijn) te koppelen met het fietsnetwerk kunnen inwoners, havenwerknemers en toeristen zich vlot verplaatsen van dorp naar stad en haven en omgekeerd.

2.HISTORIEK

1. Open het kanaal als snelweg naar stad en haven. 2. Benut de scheepvaart als logistieke schakel. 3. Trek de kaart van korte keten.

Achter ‘t hof

Tenslotte bevat hoofdstuk 4 nog een belangrijke visie die dient vermeld te

Zachte paden worden. Aangezien Berendrecht zich tussen twee regionale landschappen Nieuwe woonvormen

Nieuwe woonvormen

bevindt (die men in de toekomst verder wil ontwikkelen) zou het dorp hier de vruchten van kunnen dragen. Bezoekers van het Grenspark de Zoom en vanFietspad Zonehet parkeerproblematiek Havenland zouden ook het dorp kunnen bezoeken en er eventueel zelfs blijven overnachten. Belangrijk hierbij is dat deze naburige landschappen inBusroute de toekomst beter bereikbaar worden.

aat anenstr Dominic

dijk

Kluis

Cluster voorzieningen at tra ns

str. Emelinus

pe Pa

Dorpskern

Zevensterstr.

Zoekzone buurtparking

Skatepark

temp De Zouten-Buffer Activiteitencluster Zachte paden, bestaand

t aa str

oe br

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Bullesteeg

str

nhof

nike

Mon

Ook de havenbedrijven zouden hun steentje kunnen bijdragen aan het dorp. De chemische bedrijven hebben een overschot aan energie; energie waarvanSpeelplaats het dorp zou kunnen gebruik maken. In de toekomst zou men in het dorp een warmtenet kunnen opzetten om gebruik te maken van de energieoverschotten. Vandaag de dag zou dit echter (nog) niet rendabel zijn omwille van de lageCollectief wonen dichtheden in het dorp. Het water gebruiken om er warmte en koelte van te ontrekken is wel een optie op vlak van energieopwekking. Open ruimte

(bestaand)

zachte paden, gewenst

(gewenst)

dreef

Reigersbos

temp

Energieopwekking 5.CONCLUSIES

ebaan Antwerps

Energie-uitwisseling Fig.90 Bron: STUDIEBUREAUS 1010, AA & BOOM, “Structuurschets Berendrecht-Zandvliet, polderdorpen tussen haven en stad”, 04 februari 2015.

Watertaxi Fig.90DER HOEVEN JANA VAN

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

118

Wachtdok

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

119

1.INLEIDING

2.HISTORISCHE SITUERING & BELEIDSSTUDIE 2.11 CONCLUSIE (relatie oude haven-stad en nieuwe haven-dorp)

MUSEUM Acquario di Genova 1992 Galata Museo del Mare 2004

MUSEUM Aquatopia 2003 MAS 2011 Red Star Line Museum 2013

JACHTHAVEN jachthaven Porto Antico

JACHTHAVEN jachthaven Willemdok 2000 jachthaven Kempisch dok 2005

OPENLUCHT ZWEMBAD Piscina Estiva

OPENLUCHT ZWEMBAD Badboot 2012

2.HISTORIEK

1992

PANORAMA (dak van het) MAS 2011

Terwijl in Antwerpen het Eilandje het belangrijkste scharnierpunt is tussen noord en zuid, oost en west en tussen de haven en de binnenstad, wordt in Genova vooral gefocust op de as langsheen de havenboog. De intenties om meer zichten (en dus ook meer relaties) te creëren van stad naar haven zijn er, maar kwamen nog niet tot uiting in de plannen. Door de haven uit de stad te bannen en de havenactiviteit te verschuiven is uiteraard ook het milieuprobleem verschoven. De haven komt nu in conflict met omliggende dorpen. Voor Multedo voorziet men in Genova twee mogelijke scenario’s: ofwel verplaatst men de havenactiviteit en voorziet men nieuwe verbindingen tussen haven en dorp, ofwel wordt deze behouden (doch ingeperkt) en wordt er een bufferzone gecreëerd tussen haven en dorp. In Berendrecht volgde men deze tweede redenering en werd ook een bufferzone gecreëerd. Daarnaast wil men er in de toekomst de Schelde gebruiken als transportmiddel, waardoor er terug een relatie ontstaat tussen dorp en haven.

WONINGEN WOONZORGCENTRUM Het Gouden Anker 2005 WOONWIJK kades van de Cadixwijk start in 2012 WOONTORENS Torens Kattendijkdok-Westkaai 2009

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

PANORAMA Grande Bigo

In beide steden verhuisde de havenactiviteit omwille van plaatsgebrek, maar ook omwille van milieuafwegingen, uit het oude havengebied. In Genova verhuisde de haven naar het westen, terwijl men in Antwerpen naar het noorden opschoof. In beide steden werd, na het verdwijnen van de havenfunctie, een stedelijke omgeving gecreëerd. De manier waarop, met een mix van verschillende functies, is zeer vergelijkbaar tussen beide steden (fig.91). Zo bieden zowel de Porto Antico als het Eilandje plaats aan musea, restaurants en een jachthaven en hebben ze beide een nieuwe landmark die symbool staat voor de stadsvernieuwing. In Genova is dat de Grande Bigo, terwijl dit voor het Eilandje het MAS is. Het opladen van de gebieden met verschillende functies en de herinrichting van de publieke ruimte, zorgden ervoor dat ze terug deel gingen uitmaken van de binnenstad.

In het volgende hoofdstuk volgen eigen observaties en impressies over de vier gebieden. Hierbij wordt telkens dieper ingegaan op drie barrières; barrières tussen oude haven en stad en tussen havenuitbreiding en dorp. Dit kunnen zowel bestaande als oude barrières zijn. Hieruit volgden enkele inzichten en worden ook een aantal suggesties uit gedestilleerd voor Genova.

STADSARCHIEF Sint-Felixpakhuis 2006 PARK park spoor Noord 2009

5.CONCLUSIES

FUNCTIE? naam? jaar?

ANTWERPEN

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

GENOVA

Fig.91

120

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

121

3. EIGEN OBSERVATIES & IMPRESSIES

122

123

3.EIGEN OBSERVATIES & IMPRESSIES 3.1 FOTOGRAFISCH VERSLAG GENOVA ANTWERPEN

Bij het afvaren van de kustlijn van Genova zie je het stedelijk gebied langzaam over gaan in landelijk gebied. Achter de grote haveninstallaties met kranen en silo’s veranderen hoge kantoorgebouwen in berglandschap met historische villa’s. Ondanks de grote diversiteit (zowel qua karakteriserende functie als qua bouwtypologie) hebben deze achtergelegen gebieden toch één ding gemeenschappelijk: doorheen de tijd werden ze afgesneden van het water.

2 2

Fig.92 (kaart) Gebaseerd op kaart uit presentatie “Piani, politiche, processi di rigenerazione urbana a Genova”, Università IUAV Venezia, professor GASTALDI, FRANCESCO. Fig.93 (nr. 1 t.e.m. 10) VAN DER HOEVEN, JANA, januari 2015.

3 4

6 7 8 9

124

125

RELATIE OUDE HAVEN & STAD GENOVA

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

126

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

127

1.INLEIDING

3.EIGEN OBSERVATIES & IMPRESSIES 3.2 RELATIE OUDE HAVEN-STAD GENOVA ANTWERPEN

Isola delle Chiatte

zwembad

speeltuin

Magazzini del Cotone

2.HISTORIEK

Hoewel de haven na het project van Renzo Piano momenteel de uitstraling van een pretpark heeft, lijkt deze plek toch te werken. Zowel ‘s morgens, ‘s middags, ‘s avonds als ‘s nachts is er leven in de oude haven. Kinderen kunnen er naar hartelust spelen op het pleintje aan de Ponte Guglielmo Embracio. Toeristen maken gebruik van de panoramische lift (de Grande Bigo). Onder de zeilstructuur, Piazza delle Feste, (die trouwens de panoramische lift draagt) vinden maandelijks verschillende evenementen plaats: in de zomermaanden wordt er tot in de vroege uurtjes gedanst in de discotheek die zich achter de zeilstructuur bevindt, terwijl men er rond de kerstperiode kan schaatsen. Tijdens andere periodes van het jaar vinden er verschillende activiteiten plaats zoals beurzen, culturele- en sportevenementen en tentoonstellingen. Jaarlijks vinden er ook enkele evenementen plaats die van grote waarde zijn voor de stad, zoals de SUQ97, het Festival van de Wetenschap en het feest van de Porto Antico, ‘Porto Antico Estate Spettacolo’.98

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Het aquarium is zeer populair. De biosfeer is niet echt een meerwaarde voor het aquarium, maar is eerder een puur vormelijk onderdeel van Piano’s ‘spektakelarchitectuur’. Binnenin bevindt zich een botanische tuin met exotische vogels, insecten en vissen. Dit mini-oerwoud is volledig kunstmatig, zowel de temperatuur als de ventilatie is computergestuurd. Het Museo del Mare brengt de maritieme evolutie van de haven en de stad Genova in kaart. In het gebouw, dat één van de oudste gebouwen is van het complex Arsenale delle Galee, kan men bovendien een Genoveense galei uit de 17e eeuw bewonderen. Het museum maakt met behulp van verschillende multimediatoepassingen duidelijk hoe schepen werkten, wat de taak was van de bemanning en hoe men aan boord van zo’n schip leefde.99

Museo del Mare

winkelcentrum ‘Eataly’

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Piazza delle Feste

Vanop Isola delle Chiate, een drijvend platform, heb je een panoramisch zicht over de haven en de stad. Renzo Piano ontwierp het in 2001 wanneer de G8top werd gehouden in Genova. Het is een karaktervolle plek, van waarop men de unieke sfeer van de Genoveense haven het best kan opsnuiven. Op het platform vinden af en toe kleine muziekconcerten plaats.

Fig.94 gebaseerd op kaart , bron: AUTEUR ONBEKEND, “PIPPETTO dei Carruggi”, http://www.treninopippo.it/page_generic.aspx?q=expo (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 25/03/2015).

5.CONCLUSIES

Grande Bigo

Ponte Spinola (aquarium en biosfeer)

97 Het SUQ is een ‘festival van interculturele dialoog’ dat jaarlijks plaatsvindt in Genova. 98 AUTEUR ONBEKEND, “Piazza delle Feste”, http://www.portoantico.it/location/piazza-dellefeste/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 25/03/2015). 99 AUTEUR ONBEKEND, “Galata zee museum-Genua”, http://italiaanse-riviera.nl/90_galata-zeemuseum---genua.aspx (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 25/03/2015).

128

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

129

1.INLEIDING

Bestaande barrières

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

2.HISTORIEK

De Porto Antico maakte vanaf het eerste bezoek een grote indruk. Ik had in de loop der tijd een mentaal beeld gecreëerd van ‘de typisch Italiaanse stad’. Genova paste niet in dit beeld. Genova is anders. ‘De stad van duizend steegjes’, maar ook ‘La Superba’: de stad met het grootste historische centrum van Europa; ingesloten tussen zee en bergen. Een stad waar je verloren loopt tussen steegjes en kerken en dan plots op één van de vele indrukwekkende palazzo’s botst. Dit pittoreske en ‘ingesloten gevoel’ staat in sterk contrast met de openheid van de zee en haven. Vanuit het historisch centrum kan je de haven langs twee hoofdwegen bereiken: langs de Via San Lorenzo en langs Via Banchi. Beide bieden echter geen zicht op de haven doordat verschillende elementen het zicht blokkeren en op die manier als een soort barrière werken tussen zee en stad. De grootste barrière is uiteraard de Genoveense fly-over (de Sopraelevata Aldo Moro) die de haven en de stad letterlijk van mekaar afsnijdt. Maar daarnaast zijn er ook een aantal historische elementen die zorgen voor een obstructie, waaronder het Palazzo San Giorgio. In de 19e eeuw was er enige twijfel omtrent dit gebouw: of men zou het renoveren, of men zou het afbreken.100 Uiteindelijk werd wel beslist het gebouw te behouden; een beslissing waar ik zeker achter sta aangezien deze palazzo een grote historische waarde heeft voor de stad. Enkele andere elementen die de doorgang van centrum naar haven belemmeren, zouden volgens mij echter wel kunnen verwijderd worden.

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Fig.95

Fig.96

5.CONCLUSIES

Parking Via Filippo Turati Sopraelevata Aldo Moro Fig.95 & 96 gebaseerd op kaart, bron: GOOGLE, https://www.google.be/maps (datum laatste aanpassing 2015; laatst geconsulteerd 02/05/2015).

100 GENALA, FRANCESCO, “Il Palazzo di San Giorgio in Genova : demolizione o conservazione”, Firenze : S. Landi, 1889.

130

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

131

1.INLEIDING

Sopraelevata Aldo Moro

Parking Via Filippo Turati

Fig.97

2.HISTORIEK

Deze bovengrondse parking (fig.97) biedt plaats aan ongeveer 70 auto’s en 200 bromfietsen. In combinatie met de Sopraelevata (de fly-over) en de Via della Mercanzia zorgt ze voor een sterke afscheiding tussen het oudste deel van het historisch centrum en de haven. Het verplaatsen van de parking naar ondergronds niveau zou een betere bereikbaarheid betekenen voor bewoners én bezoekers die vanaf het centrum naar de Porto Antico willen. Ten westen van deze parking bevindt zich bovendien het door-alle-Italianen-geliefde Eataly; een Italiaans winkelcentrum bestaande uit een restaurant, een bakkerij en een winkel waar men zeer uiteenlopende, kwaliteitsvolle streekproducten verkoopt.

Gebouw Piazza Della Raibetta

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Op de gelijkvloerse verdieping van dit gebouw (fig.98) bevindt zich een farmacie en een pizzeria. De andere vier verdiepingen zijn appartementen. Het gebouw bevindt zich op de kruising van de Via San Lorenzo en Piazza Delle Raibetta. Via San Lorenzo is de belangrijkste verbindingsweg tussen het hoofdplein van Genova, Piazza De Ferrari, de kathedraal San Lorenzo en de haven. Wanneer men deze straat afloopt, van centrum naar haven, wordt het zicht en de doorgang geblokkeerd door dit gebouw. Het metrostation ten westen van het gebouw met bijhorende ommuring versterkt deze harde grens. Het pleintje ernaast, met enkele kiosken waar men snacks verkoopt, wordt geprankd tussen deze ommuring en komt daardoor naar mijn mening niet tot zijn recht. Het verwijderen van het vijf-verdiepingen-hoge gebouw zou een rechtstreekse toegang betekenen vanaf de Via San Lorenzo naar het pleintje, waardoor dit terug een kwaliteitsvolle, publieke ruimte zou kunnen worden.

Sopraelevata Aldo Moro

Fig.98

Palazzo San Giorgio

5.CONCLUSIES

De Sopraelevata Aldo Moro (fig.96, 97 & 99) is een 6800 meter lang viaduct voor wegverkeer dat de wijk Foce met de autostrade ten westen van Genova verbindt. In de toekomst wil men deze fly-over afbreken. De sloop ervan werd reeds beschreven in het PRP van 2001 (hoofdstuk 2.7 relatie oude havenstad Genova), maar is tot vandaag de dag nog niet uitgevoerd. Doch werden er reeds gedetailleerde plannen gemaakt over de ondergrondse doorgang die men wil creëren nadat de fly-over wordt afgebroken. Hierdoor zou het hele gebied vrijkomen voor voetgangers en fietsers. Momenteel is het echter wachten op voldoende financiële middelen om te kunnen starten met de werken. Met het project keert men in mijn ogen terug naar de Genoveense kades uit het begin van de 19e eeuw met de ‘Terrazzi di marmo’. Deze keer zou de wandelboulevard zich echter op dezelfde hoogte bevinden als de stad en zou er geen obstructie meer zijn tussen het centrum en de haven. Het verwijderen ervan zou niet enkel een aantal monumenten terug tot zijn recht laten komen (zoals het Palazzo San Giorgio), maar zou ook meer zichten genereren vanuit de stad naar de haven. Fig.97, 98 & 99 Bron: GOOGLE MAPS, https://www.google.be/maps, 2015.

VAN DER HOEVEN JANA

Fig.99

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

132

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

133

HAVENUITBREIDING

GENOVA-MULTEDO

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

134

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

135

1.INLEIDING

3.EIGEN OBSERVATIES & IMPRESSIES 3.3 HAVENUITBREIDING GENOVA ANTWERPEN

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

petroleumhaven

2.HISTORIEK

De relatie tussen het dorp Multedo en de haven is vandaag de dag zo goed als onbestaande. De petroleumhaven neemt bijna de volledige kustlijn in; wat overblijft voor de bewoners is een keienstrandje dat in erbarmelijke staat is. Momenteel wordt het strand grotendeels bezet door informele bewoners die er verblijven in caravans en tenten. De weinige plaats die overblijft is bezaaid met afval. Vele van de historische gebouwen (zowel villa’s als kerkjes) zijn verdwenen. Wat overblijft is de Villa Lomellini Rostan en de oude metaalgieterij, ‘le Fonderie di Multedo’. Terwijl deze Villa vroeger van grote waarde was voor het gebied en de tuinen eromheen heel wat bezoekers trokken, is deze vandaag volledig van haar omgeving geïsoleerd. Zo bevinden zich ten noorden enkele voetbalvelden, terwijl in het zuiden olie-installaties de toegang tot de Villa beletten. Daarnaast functioneren de Via Aurelia, een drukke vierbaansweg, en de spoorweg als een barrière tussen dorp en water. De metaalgieterij, een gebouw van 22.000 m2, staat sinds de jaren 80 leeg en raakt steeds meer in verval. Enkele jaren geleden waren er plannen deze om te vormen tot een hypermarkt, maar deze werden, na groot protest van de bewoners, aan de kant geschoven101. Momenteel is er nog geen andere invulling gevonden. Het gebouw, met een gevel van meer dan 140 meter lang, bevindt zich nochtans in zeer slechte toestand. Het is volledig omsloten met prikkeldraad en barricades en is sterk bepalend voor het straatbeeld. Het woongebied zit momenteel geklemd tussen berg en infrastructuur; zowel weginfrastructuur als haveninfrastructuur. Tussen de woningbouw, gaande van 4 tot max. 10 verdiepingen, bevinden zich nog enkele villa’s (voornamelijk rondom de Via Antica Romana) die dateren van voor de periode van industrialisatie. Deze weg, die nog steeds gebruikt wordt door de bewoners, is de enige plaats in het dorp waar de oorspronkelijke sfeer van het dorp nog kan worden opgesnoven. installaties petroleumhaven

Villa Lomellini Rostan

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Via Antica Romana

5.CONCLUSIES

metaalgieterij

Fig.100 gebaseerd op kaart , bron: BING, https://www.bing.com/maps (datum laatste aanpassing 2015; laatst geconsulteerd 02/05/2015).

101 ANTOGNETTI, ELETTRA, “Ex Fonderie Ansaldo, Multedo: accantonata l’ipotesi ipermercato?”, http://genova.erasuperba.it/notizie-genova/ex-fonderie-ansaldo-multedo (datum laatste aanpassing 27/08/2013; laatst geconsulteerd 02/05/2015).

136

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

137

1.INLEIDING

Bestaande barrières

2.HISTORIEK

Vanaf het eerste bezoek is duidelijk hoe sterk de aanwezigheid van de petroleumhaven het dorp beïnvloedt. De olie-activiteiten snijden het dorp volledig af van de haven. Het is zelfs zo erg dat je, indien je de zee wil zien, je je hoger op de berg moet begeven. Niet enkel de havenactiviteit vormt een barrière tussen dorp en water, ook de drukke Via Aurelia en de spoorweg maken het voor de bewoners moeilijker het water te bereiken. Deze vierbaansweg verbindt Multedo met onder andere Savona en Genova én wordt ook door bussen bediend. Daarnaast is ze niet aantrekkelijk voor zwakke weggebruikers (er is geen fietspad en de infrastructuur is in slechte staat), wat de drempel voor bewoners verhoogt om zich uit het dorp, richting het water, te begeven. Het informele wonen tenslotte en de slechte staat van het strand maken de kustlijn geen interessante plek voor bewoners om te vertoeven. Mensen trekken ofwel naar hogerop, ofwel naar kust-en havengebieden in de buurt.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

In analogie met de bespreking van de oude haven worden ook hier drie barrières besproken, deze maal uiteraard niet tussen stad en haven, maar tussen dorp en haven.

villa

drukke autoweg

olie-activiteit

autoweg

parking

spoorweg

5.CONCLUSIES

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Fig.101

Via Antica Romana Fig.102 Fig.101 & 102 gebaseerd op kaart, bron: GOOGLE, https://www.google.be/maps (datum laatste aanpassing 2015; laatst geconsulteerd 02/05/2015).

138

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

139

1.INLEIDING

Haveninstallaties

Fig.103

2.HISTORIEK

De oliehaven (fig.103) bezet vandaag de dag zo’n drie kwart van de kustlijn. Dit is goed voor een ondoordringbare grens van ongeveer één kilometer tussen dorp en water. In het PRP van 2015 werd geen definitieve uitspraak gedaan over de toekomst van de oliehaven. Ofwel blijft deze in Multedo (maar krimpt hij wel in), ofwel wordt deze in de toekomst volledig verhuisd naar Sampierdarena (een wijk ten oosten van Multedo). Wat wel zeker is, is het weghalen van de olie-activiteiten uit het centrum. In mijn ogen hoeft de oliehaven niet te verdwijnen langs de kustlijn. Er zijn echter twee voorwaarden: er zou een groene buffer moeten komen tussen het dorp en de haven (die meteen ook de Via Aurelia veel aantrekkelijker zou maken) en de waterloop ten westen van het dorp wordt het nieuwe waterfront. Het weghalen van de olieactiviteit voor Villa Rostan is hiervoor cruciaal. Hierdoor zou een nieuwe, open ruimte ontstaan die zou functioneren als verbindingszone tussen het dorp en het water. De ruimte zou bovendien kunnen functioneren als Gecontroleerd OverstromingsGebied102 (GOG).

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Via Aurelia

Fig.104

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Deze vierbaansweg (fig.104) loopt langsheen de kustlijn van Multedo en verbindt het dorp met Voltri en Savona (ten westen) en de luchthaven ‘Cristoforo Colombo’ en Genova (ten oosten). Langsheen de weg bevinden zich vooral opslagplaatsen en grote detailhandelszaken. Het drukke verkeer, de slechte toestand van de voetpaden, de leegstaande metaalgieterij en een tekort aan groen, maken het tot een onaangename plek om te wandelen. Het contrast met de smalle, historische steegjes in het centrum is groot. Een invulling vinden voor de metaalgieterij (en bijhorende renovatie) is in mijn ogen prioritair. De zeer slechte toestand van dergelijk, historisch waardevol, gebouw bepaalt in sterke mate het straatbeeld. Het gebouw zou deels kunnen gebruikt worden voor stedelijke functies en deels voor (administratieve) havenfuncties. De strategische ligging ervan (tussen dorp en haven) en de verbinding met het nieuwe waterfront worden hierdoor optimaal uitgebuit. Het gebouw zou symbool kunnen worden van een vernieuwde relatie tussen dorp en haven. Informeel wonen Op verschillende plaatsen aan de kustlijn bevinden zich caravans, tenten en koterijen (fig.105). De bewoners claimen hierdoor grote delen van het strand waardoor er nauwelijks ruimte overblijft voor anderen. Het rondslingerende afval maakt de plek bovendien onaangenaam om te vertoeven. Indien het waterfront verlegd zou worden naar het westen, zou deze plek in de toekomst kunnen worden ingenomen door havenactiviteit. Omwille van de nabijheid van andere stranden is het wel wenselijk dat dit ‘zachte’ activiteiten zouden zijn zoals havendiensten en/of opslagplaatsen.

5.CONCLUSIES

Fig.103, 104 & 105 Bron: VAN DER HOEVEN, JANA, november 2015.

102 Een Gecontroleerd OverstromingsGebied (GOG) is een onbewoond gebied langsheen een getijdenrivier dat, door de combinatie van springtij en een storm, een aantal keer per jaar kan overstromen. Op deze manier worden overstromingen op andere plaatsen vermeden. bron: VLAAMS INSTITUUT VOOR DE ZEE, “Gecontroleerd overstromingsgebied”, http://www.vliz.be/ vmdcdata/faq/keywords.php?id=603 (datum laatste aanpassing 12/07/2010; laatst geconsulteerd 03/05/2015). VAN DER HOEVEN JANA

Fig.105

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

140

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

141

3.EIGEN OBSERVATIES & IMPRESSIES 3.4 FOTOGRAFISCH VERSLAG GENOVA ANTWERPEN

Net als bij Genova zie je het stedelijk gebied langzaam over gaan in landelijk gebied. Geen berglandschap met historische villa’s deze keer, maar een stedelijk landschap met enkele skyscrapers dat overgaat in een polderlandschap.

8 7

8 0

142

500 1000 1500

2000

2500

Fig.106 (kaart) Gebaseerd op “Commerciële havenkaart Antwerpen” gevonden op “Havenkaarten Haven van Antwerpen”, http://www.portofantwerp.com/nl/havenkaarten (datum laatste aanpassing onbekend; geconsulteerd op 24/03/2015). Fig.107 (nr.1) PORT OF ANTWERP, “Noordzeeterminal aan de Schelde”, 20/04/2010. Fig.108 (nr.5) PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto”, 08/06/2006. Fig.109 (nr.2) PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto. Delwaidedok.”, 04/07/2008. Fig.110 (nr.3) PORT OF ANTWERP, “ms Bao Guo”, 10/09/2008. Fig.111 (nr.4) PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto’s”, 14/10/2011.

Fig.112 (nr.6) PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto juli 2013.”, 09/07/2013. Fig. 113 (nr.7) PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto. Sluizencomplex Zandvliet en Berendrecht”, 04/07/2008. Fig. 114 (nr.8) AUTEUR ONBEKEND, “In de streek van de Gansrijders”, datum onbekend. Fig. 115 (nr.9) GAZET VAN ANTWERPEN, “Uw regio vanuit de lucht Berendrecht”, http://album.gva.be/fotoalbum/Uw-regio-vanuit-de-lucht-panorama-s-berendrecht-berendrecht.aspx, 2015. Fig. 116 (nr.10) AUTEUR ONBEKEND, “Derde award op rij voor een duurzame haven”, www.portofantwerp.be (datum laatste aanpassing onbekend; geconsulteerd op 24/03/2015).

143

RELATIE OUDE HAVEN & STAD ANTWERPEN

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

144

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

145

1.INLEIDING

3.EIGEN OBSERVATIES & IMPRESSIES 3.5 RELATIE OUDE HAVEN-STAD GENOVA ANTWERPEN

Westkaaitorens

2.HISTORIEK

Red Star Line Museum

Wanneer je op het Eilandje rondloopt merk je dat deze buurt zeer grote veranderingen heeft ondergaan én nog steeds aan het ondergaan is. De resterende havenmonumenten (pakhuizen, dokken, ...) in combinatie met nieuwe stedelijke projecten geven het gebied een unieke sfeer. De buurt lijkt opnieuw tot leven te zijn geblazen; het Museum Aan de Stroom (MAS) haalt gemiddeld zo’n 3500 bezoekers per dag103 en wekelijks komen er nieuwe horecazaken bij in de buurt. Sinds de komst van het MAS is het aantal horecazaken zelfs gestegen van 52 naar 108104. Het Red Star Line Museum brengt m.b.v. beeldmateriaal, persoonlijke verhalen en officiële documenten het verhaal van mensen die, tussen 1873 en 1935, vanuit Antwerpen migreerden naar Amerika en Canada105. Het museum opende de deuren in 2013 en kreeg in één jaar tijd zo’n 200.000 bezoekers106.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

De Westkaaitorens, aan de westkant van het Kattendijkdok, zijn zes torens die in de toekomst plaats zullen bieden aan kantoren, horecazaken, appartementen en buurtwinkels. De eerste twee torens, ontworpen door de Zwitsers Diener & Diener, zijn reeds gerealiseerd. De derde, vierde en vijfde zijn momenteel in opbouw. De openbare ruimte tussen de torens wordt ontworpen door Michel Desvigne. Aangezien vier van de zes torens nog niet voltooid zijn kan er nog geen echte uitspraak gedaan worden over het functioneren ervan. In mijn ogen lijkt het ontwerp wel te passen in de omgeving. Wat zeker positief is, is dat er nog voldoende vrije zichten zijn tussen de torens door. Het Willemdok werd in 1992 omgebouwd tot jachthaven. Omwille van zijn stijgende populariteit werd de jachthaven uitgebreid met extra aanlegsteigers. In 2004 gebeurde dit aan de Godefriduskaai en zes jaar later vond ook een uitbreiding plaats aan de Napoleonkaai en aan de Entrepotkaai.

Willemdok

Fig.117 gebaseerd op bron: KENNISCENTRUM VLAAMSE STEDEN, “Het Eilandje”, http://www.complexestadsprojecten.be/Paginas/ Antwerpen_eilandje.aspx (datum laatste aanpassing 2012; laatst geconsulteerd 03/05/2015).

103 STAD ANTWERPEN, “MAS | Museum aan de Stroom verwelkomt zijn 250.000ste bezoeker en de eigenaar van het 1.000ste Handje”, http://www.mas.be/Museum_MAS_NL/MASNL/Nieuws/ Actueel/Actueel-2011/250000ste-bezoeker-en-1000ste-Handje.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/05/2015). 104 GAZET VAN ANTWERPEN, “Horeca boomt op het Eilandje”, http://www.gva.be/cnt/ dmf20150430_01657830/horeca-boomt-op-eilandje (datum laatste aanpassing 03/05/2015; laatst geconsulteerd 03/05/2015). 105 STAD ANTWERPEN, “Red Star Line Museum”, http://www.visitantwerpen.be/bezoekerssitenl/bezoekerssite-nl-doelgroepnavigatie-bezoekers/bezoekerssite-nl-doelgroepnavigatiebezoekers-wat-doen-bezoekerssite-nl-doelgroepnavigatie-bezoekers-wat-doenbezienswaardigheden-red-star-line-museum.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/05/2015). 106 GAZET VAN ANTWERPEN, “Red Star Line Museum jaar na opening bijna 200.000 bezoekers”, http://www.gva.be/cnt/dmf20140911_01262198/red-star-line-museum-jaar-na-opening-bijna200-000-bezoekers (datum laatste aanpassing 11/09/2014; laatst geconsulteerd 03/05/2015).

146

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

MAS

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

De noord-zuidas die verschillende culturele locaties met mekaar verbindt lijkt te werken. Het Eilandje begint meer en meer terug een onderdeel van de stad te worden. Daarnaast vinden er ook heel wat evenementen plaats. Zo was het Kattendijkdok in 2010 het décor voor een Frans theater. Dit lokte meer dan één miljoen mensen naar het Eilandje. Verder vonden ook de havendagen en een drakenbootrace plaats rondom de dokken.

147

1.INLEIDING

Bestaande barrières

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

2.HISTORIEK

In het s-RSA bevindt het Eilandje zich op de kruising van twee denkbeeldige assen: een culturele noord-zuidas en een groene oost-westas (bijlage 2). Ook al zijn nog niet alle werken voltooid, toch is het effect van beide verbindingsassen al goed voelbaar in het weefsel. De eerste as verbindt o.a. de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, het zeemanshuis, het MAS en het Red Star Line Museum. Ontbrekende schakel in deze as was de Nassaustraat; deze straat vormt samen met het Falconplein de belangrijkste verbinding met de binnenstad voor voetgangers en fietsers, maar kende vroeger heel wat obstakels en onderbrekingen107. Na grondige renovatiewerken werd de straat omgevormd tot een aangename wandelboulevard. Ook de Nassaubrug, de oudste brug van Antwerpen, werd gerenoveerd en verbindt de Nassaustraat met het MAS. De publieke ruimte straalt vandaag de dag eenheid en uniformiteit uit doordat gebruik werd gemaakt van slechts enkele materialen. Dit was dan ook het hoofddoel van het Beeldkwaliteitsplan dat werd opgemaakt voor het Eilandje en is in mijn ogen geslaagd. Dankzij een eenduidig materiaalgebruik vormt het Eilandje een herkenbaar geheel. De renovatie van het Falcon- en Van Schoonbekeplein droegen hier ook aan bij. Ze functioneren als ‘rode loper’108 naar het Eilandje. Ook voor het Eilandje worden opnieuw drie barrières besproken. In tegenstelling tot de barrièrewerking tussen oud havengebied en stad bij Genova, worden hier barrières besproken die bestonden vóór de stadsvernieuwing. De manier waarop men in Antwerpen met deze barrières omging, kan een inspiratie kunnen zijn voor Genova.

Fig.118

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Nassaustraat

drukke autoweg

kerk

autoweg

kathedraal

spoorweg

Fig.118 & 119 gebaseerd op kaart, bron: GOOGLE, https://www.google.be/maps (datum laatste aanpassing 2015; laatst geconsulteerd 02/05/2015).

5.CONCLUSIES

museum

107 BURO 5 MAASTRICHT, “Masterplan Eilandje Fase 1 en 2”, 24/04/2004. 108 KENNISCENTRUM VLAAMSE STEDEN, “Het Eilandje”, http://www.complexestadsprojecten. be/Paginas/Antwerpen_eilandje.aspx (datum laatste aanpassing 2012; laatst geconsulteerd 03/05/2015).

Fig.119

148

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

149

1.INLEIDING

Magazijn ‘De International’ / Museum Aan de Stroom

Fig.123

2.HISTORIEK

Fig.120

Zowel binnen het Eilandje als tussen het Eilandje en de binnenstad was er vroeger sprake van barrièrewerking. Het zuidelijk deel rond het Willemen Bonapartedok sloot eerder aan bij de binnenstad. Het noordelijk deel werd hiervan afgescheiden door de drukke Londen- en Amsterdamstraat. Het toevoegen van een alleenstaand, publiek gebouw, het MAS (fig.123), dat zich bevindt op het cultureel traject Falcon-Nassau doorbreekt deze barrièrewerking. Het gebouw functioneert als scharnierpunt en is dé ontmoetingsplaats tussen noord en zuid, maar ook tussen oost en west en tussen binnenstad en haven. Op exact dezelfde plaats als waar het MAS werd gebouwd, bevonden zich vroeger loodsen en magazijnen. Hiervan werd het laatste magazijn, ‘De International’ (fig.120), in 2006 afgebroken om plaats te maken voor het MAS109. Deze loodsen (en bijhorende parking) vormden ook een barrière tussen noord en zuid.

Parking Hanzestedenplaats / Museumplein 3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Zoals hierboven reeds vermeld droeg de parking rondom de loodsen (fig.121) ook bij tot de barrièrewerking tussen het noordelijk en zuidelijk deel van het Eilandje. Het plein (fig.124), dat zich voor het MAS bevindt, is vandaag een groot publiek plein. Het is enerzijds een ontmoetingsplaats, maar anderzijds ook een rustplek op het Eilandje.

Londen-en Amsterdamstraat

Fig.124

Fig.121

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

De Londen-en Amsterdamstraat (fig.122) was een grote verkeersader die vroeger als barrière functioneerde tussen de Oude Dokken en de Cadixen Montevideowijk. De heraanleg van deze straten, waarbij onder andere het wegprofiel werd versmald en een brede, centrale, voetgangers- en verblijfsstrook werd toegevoegd, zorgde ervoor dat de drie wijken terug beter met mekaar verbonden werden. De straat is getransformeerd tot een aangename, groene boulevard (fig.125) die makkelijk oversteekbaar is én bovendien een aantrekkingspleister is voor horecazaken en winkels. Deze straat zal in de toekomst ook bediend worden door een tramlijn, wat de stedelijke ontwikkeling nog meer in de hand zal werken. Naast een betere samenhang tussen de drie wijken, vormen deze straten ook een belangrijke schakel tussen de Leien en Park Spoor Noord in het oosten en de Scheldekaaien in het westen.

5.CONCLUSIES

Fig.120 & 121 Herwerkte versie van bron: AUTEUR ONBEKEND, “Hanzestedenplaats”, http://zoeken.felixarchief.be/zHome/Home.aspx, 01/01/1989 - 31/12/1994 bij benadering. Fig.122 Herwerkte versie van bron: MEURISSE, “Londenstraat wacht op haar herinrichting”, http://www.skyscrapercity.com/showthread. php?t=152895&page=32, 2010. Fig.124 Bron: THUIS IN DE STAD, “Stadsvernieuwing Antwerpen”, http://www.thuisindestad.be/stadsvernieuwing-antwerpen (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 05/05/2015). Fig.123 & 125 Bron: VAN DER HOEVEN, JANA, 16 maart 2015.

109 ANIEUWS, “De geschiedenis van de Hanzestedenplaats”, http://www.anieuws.be/Degeschiedenis-van-de-Hanzestedenplaats-2011-06 (datum laatste aanpassing 13/05/2011; laatst geconsulteerd 05/05/2015). VAN DER HOEVEN JANA

Fig.122, de Londenstraat vóór de herinrichting.

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

Fig.125, de Londenstraat na de herinrichting: met fietspad en centrale, voetgangers- en verblijfsstrook

150

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

151

1.INLEIDING

Museum Aan de Stroom / Gebouw Piazza Della Raibetta Museumplein / Parking Via Filippo Turati

2.HISTORIEK

Het toevoegen van een publiek gebouw op een belangrijke culturele as zou ook in Genova kunnen toegepast worden. Het gebouw op Piazza delle Raibetta bevindt zich op zo’n as. De afbraak ervan en de constructie van een aantrekkelijk gebouw, met publieke functie, zou de plek tot een scharnierpunt kunnen maken. Het gebouw zou zich op het kruispunt bevinden van twee culturele trajecten: Porta Soprana - Piazza De Ferrari - Palazzo Ducale Cattedrale di San Lorenzo, die de verbinding maakt tussen binnenstad en haven, en Grande Bigo - Palazzo San Giorgio - aquarium - Museo del Mare, die de verschillende wijken (bv. Molo, Pré, ...) met mekaar verbindt.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Net zoals men de Hanzestedenplaats omtoverde van een parkeerplaats naar een kwalitatieve, publieke ruimte, zou men in Genova de parkeerplaats aan de Via Filippo Turati kunnen heraanleggen. Hierbij zou de parkeerplaats kunnen vervangen worden door een ondergrondse parkeerruimte en zou het vrijgekomen plein kunnen functioneren als een ontmoetingsplaats voor het nieuwe, publieke gebouw dat hierboven reeds werd besproken.

Londen-en Amsterdamstraat / Sopraelevata Aldo Moro 4.EEN DUURZAME TOEKOMST

De manier waarop deze grote verkeersas werd omgevormd tot een groene wandelboulevard zou een inspiratie kunnen zijn voor Genova. Na de sloop van de ‘Sopraelevata Aldo Moro’, zou een groot deel van de ruimte aan de Porto Antico terug vrijkomen. Deze ruimte zou, net als op het Eilandje, kunnen transformeren naar een groene wandelboulevard, die zowel de wijken die grenzen aan de kustlijn verbindt, als het stadscentrum en havengebied terug met mekaar linkt.

5.CONCLUSIES

Voor een bespreking van de bestaande barrières in het oude havengebied van Genova verwijs ik u graag terug naar pagina 132 en 133.

Fig.126 & 127 Bron: VAN DER HOEVEN, JANA, mei 2015. VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

152

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

153

HAVENUITBREIDING

ANTWERPEN-BERENDRECHT

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

154

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

155

1.INLEIDING

3.EIGEN OBSERVATIES & IMPRESSIES 3.6 HAVENUITBREIDING GENOVA ANTWERPEN

Opstalvallei met natte natuur

2.HISTORIEK

Sint-Jan-Baptistkerk

Berendrecht mag zich dan wel vlak naast de Schelde bevinden, toch is er vanuit het dorp nauwelijks een relatie merkbaar met de haven. Het is pas vanaf de Zoutestraat (ten westen) en de Sint-Jan Baptiststraat (ten zuiden) dat duidelijk wordt dat dit een polderdorp is. Vanaf deze eerste straat kan je, langsheen verschillende paden en door de Zouten, het kanaal bereiken. Dit dijklandschap, dat enkele meters hoger is dan het dorp, is een kwalitatieve bufferzone tussen haven en dorp. De dijk beschermt het dorp zowel tegen stof-, lawaai- als tegen geluidshinder afkomstig van de haven. Omwille van de landschappelijke kwaliteit werkt hij eerder uitnodigend dan barrièrevormend en leidt hij wandelaars naar de esplanade op de kanaaloever. Het jaagpad langs het kanaal werd vroeger gebruikt om schepen voort te trekken wanneer de wind niet gunstig was. Momenteel is het de enige plaats waar nog echt contact is met de haven en wordt het zowel gebruikt door voetgangers, fietsers als door vissers. Het pad wordt momenteel gerenoveerd; de werken zouden moeten afgerond zijn eind juni 2015. Drie jaar geleden legde de stad ook een bewegwijzerd loopparcours aan dat onder andere langs dit pad loopt.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Ten zuiden van Berendrecht bevindt zich een tweede bufferzone: de Opstalvallei. Dit nat natuurlandschap zal in de toekomst nog verder ontwikkeld worden ter compensatie voor de geplande havenuitbreiding.

Havendijk op de Zouten

5.CONCLUSIES

Jaagpad

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Berendrecht bevindt zich op een bijzondere plaats, het dorp bevindt zich namelijk op de overgang tussen de vallei van de Schelde en de zandrug van de Brabantse Wal. Naast de aanwezigheid van grote groenstructuren in de omgeving bevinden zich ook in het dorp grote groene ruimtes zoals weides en bossen. Op sommige plekken in het dorp is er van deze landschappelijke kwaliteit echter niet veel meer merkbaar. Hagen, lanen en houtwallen die vroeger structuur gaven aan het landschap, zijn vervaagd en gronden zijn bezet met nieuwbouw.

Fig.128 gebaseerd op bron: GAZET VAN ANTWERPEN, “Uw regio vanuit de lucht Berendrecht”, http://album.gva.be/foto-album/Uwregio-vanuit-de-lucht-panorama-s-berendrecht-berendrecht.aspx, 2015.

156

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

157

1.INLEIDING

Bestaande barrières

2.HISTORIEK

Het dorp Berendrecht was in de jaren 70 eerder een dorp tussen belangrijke groenstructuren, dan een dorp aan de Schelde. De bufferdijk langsheen het Scheldekanaal scheidde het dorp volledig af van de haven. Wanneer deze buffer net werd aangelegd was het niet veel meer dan een zandvlakte; onaantrekkelijk voor bewoners en zuiver met bufferende werking. Hierdoor functioneerde hij als barrière tussen dorp en haven. Het verwijderen van de buffer was uiteraard geen optie: hij buffert zowel tegen stof-, lawaai- als tegen geluidshinder afkomstig van de haven. Zonder dergelijke buffer zou de leefbaarheid van het dorp sterk in gedrang komen. Men zag echter wel in dat deze niet enkel een bufferende functie diende te hebben, maar ook een meerwaarde moest vormen voor de omgeving. Een meerwaarde op ecologisch vlak, maar ook een aantrekkelijke, recreatieve plek voor dorpsbewoners en havenbezoekers.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Vandaag de dag is deze bufferzone een aantrekkelijk natuurgebied dat bestaat uit graslanden, een biologisch waardevol wilgenbos en duinrietvelden dat mensen uitnodigt om het te betreden. Ook het jaagpad aan het kanaal is een aantrekkelijke plek geworden; het pad is goed toegankelijk vanuit het dorp en een aangename plek om te fietsen, lopen, wandelen én zelfs te vissen. In de toekomst wil men de bestaande buffering vervolledigen langsheen het volledige Rijn-Scheldekanaal. De buffers moeten zo nauw mogelijk aansluiten bij de dorpskernen en door het creëren van uitzichtpunten wordt de relatie tussen dorpen en haven nog meer versterkt. Ook het natte natuurlandschap ten zuiden van het dorp (Reigersbos-Opstalvalleigebied) wordt in de toekomst verder ontwikkeld. Daarnaast wil men de leefbaarheid van het dorp verhogen door het doorgaand verkeer naar de haven te verminderen.

Fig.129

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

De enige barrière die in mijn ogen overblijft in Berendrecht is een tekort aan verbindingen tussen het dorp en de haven. Momenteel is het havengebied slechts bereikbaar via één brug: de Noordlandbrug. Dit tekort aan infrastructuur werd ook al aangehaald in de structuurschets voor Berendrecht. In navolging op de drie andere gebieden worden ook hier drie barrières besproken. In tegenstelling tot de barrièrewerking tussen de havenuitbreiding en het dorp Multedo bij Genova, worden hier twee barrières besproken die bestonden vóór de ontwikkeling van de bufferzones en het jaagpad. De manier waarop men in Antwerpen met deze barrières omging, zou opnieuw een inspiratie kunnen zijn voor Genova. De derde barrière, een tekort aan verbindingen tussen het dorp en het havengebied, is een nog bestaande barrière.

bufferzone

drukke autoweg

kerk

autoweg

5.CONCLUSIES

ontbrekende verbinding

Fig.130

Fig.129 & 130 gebaseerd op kaart, bron: GOOGLE, https://www.google.be/maps (datum laatste aanpassing 2015; laatst geconsulteerd 02/05/2015).

158

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

159

1.INLEIDING

zandlaag

Haveninstallaties / kwaliteitsvolle buffer

Fig.131

2.HISTORIEK

Ten gevolge van het ‘Tienjarenplan’ (1957-1966) werd de bestaande haveninfrastructuur uitgebreid tot aan de Nederlandse grens. Hiervoor werd onder andere de Zandvlietsluis aangelegd. Voor deze noorderlijke havenuitbreiding werden grote delen van het polderlandschap onteigend en werd het dorp van de Schelde afgesneden. Het dorp verloor abrupt zijn relatie met het water. De haveninstallaties bevinden zich nog steeds op dezelfde plaats en snijden nog steeds het dorp af van de Schelde. Er werd echter een waardevolle groene buffer gecreëerd die niet enkel een filter is tussen havengebied en dorp, maar ook een echte meerwaarde vormt, zowel op ecologisch als esthetisch vlak. De renovatie van het jaagpad en de aanleg van een loopparcours versterkt de link tussen dorp en Schelde. De uitbouw van uitzichtpunten draagt hier bij toe. Daarnaast zou de havenactiviteit in de toekomst ook een bijdrage leveren voor het dorp d.m.v. het gebruiken van het energieoverschot van de havenbedrijven.

Fig.134

Noordlandbrug

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

Afwezigheid infrastructuur / watertaxi’s Het Kanaaldok snijdt het dorp volledig af van de Schelde én van de havenactiviteit. Het havengebied is slechts bereikbaar via één brug: de Noordlandbrug (fig.132) die zich in de aangrenzende gemeente bevindt. Hierdoor verliezen werknemers van de haven die per fiets naar het werk gaan veel tijd aangezien deze volledig moeten omfietsen.

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

In de structuurschets wil men het dorp beter ontsluiten door het kanaal te gebruiken als een ‘snelweg naar stad en haven’. In de toekomst zouden pendelaars naar de stad, toeristen en werknemers van de haven een watertaxi kunnen nemen. Berendrecht zou een stopplaats zijn binnen dit nieuwe transportnetwerk. Het kanaal wordt hierdoor een meerwaarde voor de dorpen. Kwaliteitsloze buffer / kwaliteitsvolle buffer Fig.132

Bij de aanleg van het kanaal werden de polders opgespoten met een zandlaag (fig.131 en 133) van drie meter dik. Het dorp verloor het zicht op het water en keek uit op een kale zandvlakte.

Fig.135

De afstandsbuffer heeft vandaag hoge landschappelijke kwaliteiten en een ecologische rol. Hij sluit aan op het Opstalvalleigebied en bestaat uit graslanden, wilgenbos en duinrietvelden en levert hierdoor een bijdrage aan bepaalde soorten die verbonden zijn aan dergelijke biotopen. Daarnaast heeft het ook een recreatieve functie; verschillende wandelpaadjes doorkruisen het gebied en een klein gedeelte wordt ook gebruikt voor paardensport. zandlaag

160 Fig.133

Fig.136

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

Fig.131 Bron: PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto”, 07 juli 1971. Fig.132 Bron: GOOGLE MAPS, 2015. Fig.133 Bron: PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto”, 07 juli 1971. Fig.134 & 136 Bron: INSTITUUT VOOR NATUURBEHOUD, “Ecologisch belang van de Zouten: mogelijke implicaties voor de inrichting van het buffergebied Zandvliet-Berendrecht”, 2003. Fig. 135 Bron: STUDIEBUREAUS 1010, AA & BOOM, “Structuurschets Berendrecht-Zandvliet, polderdorpen tussen haven en stad”, 04 februari 2015.

161

1.INLEIDING

Kwaliteitsvolle buffer / haveninstallaties

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

2.HISTORIEK

De manier waarop een buffer een grote meerwaarde kan betekenen voor de omgeving, zou ook kunnnen toegepast worden in Multedo. Bufferen betekent niet persee dat elke relatie tussen dorp en haven wordt verbroken. De bufferzone zou net als in Berendrecht een ecologische rol kunnen spelen en gebruikt worden voor zachte recreatie.

Afwezigheid infrastructuur / Via Aurelia De drukke Via Aurelia die in Multedo het dorp van de haven afsnijdt en de leefbaarheid ervan aantast, zou in de toekomst deels ontlast kunnen worden door, net als in Berendrecht, een watertaxi in te voeren.

5.CONCLUSIES

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Na het weghalen van de olie-activiteit die zich voor Villa Rostan bevindt, wordt de vrijgekomen ruimte een nieuw park. Dit park zal functioneren als verbindingszone tussen dorp en water, maar doet ook dienst als GOG. Een potentiĂŤle aanmeerplaats voor de watertaxi zou zich ter hoogte van het nieuwe park kunnen bevinden.

Fig.137 & 138 Bron: VAN DER HOEVEN, JANA, mei 2015.

162

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

163

1.INLEIDING

3.EIGEN OBSERVATIES & IMPRESSIE 3.7 CONCLUSIE

EILANDJE

PORTO ANTICO Relatie oude haven-stad

ARCHITECTURALE BARRIERE

INFRASTRUCTURELE BARRIERE

PUBLIEKE RUIMTE ALS BARRIERE

afbraak oorspronkelijk gebouw en constructie publiek gebouw, culturele en visuele schakel op twee assen

Londenstraat

Sopraelevata Aldo Moro

groene wandelboulevard als verbindend element

afbraak Sopraelevata en transformatie kustlijn tot groene wandelboulevard als verbindend element

parking aan magazijn ‘The International’

parking Via Filippo Turati

museumplein, ontmoetingsplaats en rustplek

aanleg plein aan nieuw publiek gebouw, ontmoetingsplaats en rustplek

BERENDRECHT

MULTEDO

2.HISTORIEK

MAS, culturele en visuele schakel op twee assen

Beide oude havens hadden in het verleden een aantal barrières die de relatie tussen haven en stad verzwakten. Terwijl door de stadsvernieuwing in Antwerpen het Eilandje terug volop deel begint uit te maken van de binnenstad, hinkt Genova nog achterop. De focus ligt vooral op de link tussen culturele activiteiten langs het water, maar de relatie tussen binnenstad en haven blijft op de achtergrond. De manier waarop in Antwerpen gelijkaardige barrières tussen stad en haven werden opgelost, kan een inspiratie zijn voor de Porto Antico van Genova.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

PUBLIEKE RUIMTE ALS BARRIERE

gebouw aan Piazza Della Raibetta

Relatie havenuitbreiding-dorp Er is ook een analogie te vinden wat betreft de barrières tussen haven en dorp. In Antwerpen creëerde men een bufferzone van zodra de havengebieden werden geconstrueerd. Terwijl deze in het begin louter zandvlaktes waren, zijn deze vandaag een meerwaarde voor het dorp en omgeving. Alhoewel beide dorpen aan het water liggen, wordt er nauwelijks gebruik van gemaakt. Het water behoort vandaag bijna volledig tot de wereld van de haven. In de toekomst wil men in Berendrecht het kanaal gebruiken voor personenvervoer. Hierbij zou zich een aanmeerplaats aan het dorp kunnen bevinden die gekoppeld zou worden aan het fietsnetwerk. Opnieuw kan dit een inspiratie zijn voor Genova.

haveninstallaties

buffering met zichten naar haven

kanaal en tekort aan bruggen

Via Aurelia

kanaal als snelweg met watertaxi’s

rivier als snelweg met watertaxi’s

onaantrekkelijke bufferzone

onaantrekkelijke kust met informeel wonen

groene buffer met ecologische waarde en zachte recreatie

uitbreiding havenactiviteit op kust en creatie van aantrekkelijke bufferzone tussen dorp en haven, mét ecologische waarde en zachte recreatie

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

INFRASTRUCTURELE BARRIERE

magazijn ‘The International’

Nevenstaand schema (fig.139) maakt de analogie tussen beide oude havens en havenuitbreidingen duidelijk en geeft ook suggesties voor een gelijkaardige ontwikkeling in Genova.

5.CONCLUSIES

ARCHITECTURALE BARRIERE

Fig.139

164

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

165

4. EEN DUURZAME TOEKOMST

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

166

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

167

4. EEN DUURZAME TOEKOMST

4.1 MOGELIJKE ONTWIKKELING PORTO ANTICO EILANDJE

1.INLEIDING

4. EEN DUURZAME TOEKOMST

4.2 MOGELIJKE ONTWIKKELING PORTO ANTICO EILANDJE

De Porto Antico kent vandaag drie belangrijke barrières tussen binnenstad en haven: het gebouw op Piazza delle Raibetta, de parkeerplaats aan de Via Filippo Turati en de Sopraelevata.

Door de herinrichting van de publieke ruimte en het toevoegen van een aantal culturele activiteiten werd het Eilandje terug een onderdeel van de binnenstad. De culturele noord-zuidas en de groene oost-westas zijn duidelijk voelbaar in het weefsel.

In de toekomst zou deze plek als scharnierpunt kunnen werken tussen verschillende culturele activiteiten. De toevoeging van een herkenbaar, publiek gebouw, met aangrenzend plein, begeleidt mensen van de binnenstad naar de haven. De strategische ligging (op het kruispunt van twee culturele assen) maakt de plek tot een bruisende publieke ruimte. Na de sloop van de Sopraelevata wordt de kade een groene wandelboulevard waar terug kan geflaneerd worden zoals vroeger.

In de toekomst zouden de Scheldekaaien een bijdrage kunnen leveren aan zowel de culturele, als de groene as door de toevoeging van een gebiedsgericht programma en de vergroening ervan. Daarnaast zou deze herinrichting ook de binnenstad terug verbinden met het water.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

2.HISTORIEK

HEDENDAAGSE TOESTAND

culturele as groene as

barrière culturele activiteit

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

MOGELIJKE ONTWIKKELING

Fig.140 Bron: alle figuren van pag. 168 t.e.m. pag. 171 zijn zelfgemaakte figuren gebaseerd op kaarten van Google Maps, https://www. google.be/maps, 2015.

168

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

169

4. EEN DUURZAME TOEKOMST

4.3 MOGELIJKE ONTWIKKELING MULTEDO BERENDRECHT

1.INLEIDING

4. EEN DUURZAME TOEKOMST

4.4 MOGELIJKE ONTWIKKELING MULTEDO BERENDRECHT

HEDENDAAGSE TOESTAND

Multedo kent vandaag drie belangrijke barrières tussen dorp en haven: de haveninstalllaties, de drukke Via Aurelia en het informeel wonen en de slechte toestand van de publieke ruimte.

Terwijl de bufferzone ten westen van Berendrecht vroeger niet meer dan een zandvlakte was, is deze vandaag een waardevolle groene buffer met een belangrijke ecologische rol. Daarnaast is er in de buffer ook plaats voor zachte recreatie.

In de toekomst zouden de havenactiviteiten kunnen geconcentreerd worden aan de kustlijn en zou er een groene buffer kunnen gecreëerd worden tussen dorp en haven. In deze buffer zou ook plaats zijn voor zachte recreatie. De waterloop ten westen van het dorp zou het nieuwe waterfront kunnen worden. De vergroening ervan zorgt voor een ecologisch waardevolle verbinding tussen berg en zee. De buffer en het waterfront zijn twee groene assen doorheen het weefsel.

In de toekomst zou het gebied beter omsloten kunnen worden door een watertaxi. De uitbouw van het fietsnetwerk, dat aansluit bij de aanmeerplaats in het dorp, zorgt voor een vlotte verbinding tussen stad, dorp en haven.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

2.HISTORIEK

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

MOGELIJKE ONTWIKKELING

barrière havengebied woongebied groene buffer

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

van woongebied naar water

170

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

171

1.INLEIDING

4. EEN DUURZAME TOEKOMST 4.5 MILIEUEFFECTRAPPORTAGE IN GENOVA ANTWERPEN

Milieu als basis

De voorbereidende fase van deze monitoring startte na het aangaan van de overeenkomst op 6 maart 2008110. Hierbij werden meetresultaten verzameld van het wateroppervlak en van de bodem.

Algemeen zou men kunnen stellen dat men in Genova het milieu gelijkstelt met de havenactiviteiten. De voortdurende wisselwerking tussen de opstelling van het PUC (voor de algemene richtlijnen) en het PRP (voor gedetailleerde richtlijnen over de havengebieden) en de milieueffectbeoordeling (fig.48) zorgde ervoor dat men van bij het begin heel wat milieuaspecten kon meenemen in de plannen. Vanaf de eerste fase, de oriënteringsfase, werden reeds enkele mogelijke ontwikkelingen uitgesloten omdat deze te veel negatieve effecten zouden kunnen hebben op het milieu. Het ‘grootste kwaad’ werd met andere woorden vanaf het begin geëxcludeerd. Daarnaast was er door gebruik te maken van een GIS-systeem een goede integratie tussen ruimtelijke ordening en ecologische belangen. Hiervoor werden beschikbare data verzameld uit alle bestaande bovenliggende plannen. Deze plannen zou men kunnen indelen in twee soorten: enerzijds werden data verzameld uit ‘ruimtelijke plannen’ (zoals het ‘parkenplan’, ‘kustplan’ en ‘bekkenplan’), anderzijds werden data verzameld uit ‘milieuplannen’ (zoals het ‘energieplan’) en uit bovenliggende wetgeving (zoals de Natura 2000-gebieden). Dit leidde tot de opmaak van twee kaarten, de ‘knelpuntenkaart’ en de ‘opportuniteitenkaart’ waar de gebieden bepaald werden die het meest geschikt waren voor transformatie en de gebieden die in de meest milieukritieke toestand verkeerden. Ze leidden tot bepaalde inzichten, zoals plaatsen waar de havenactiviteit moest verwijderd worden omdat deze te vervuilend was voor de omgeving. Deze kaarten vormden dan ook de basis voor het bepalen van acties.

2.HISTORIEK

De meetresultaten en evaluaties werden (en worden nog steeds) periodiek vastgelegd in een ‘rapporto di monitoraggio’ (milieumonitoringsverslag). Dit verslag heeft een dubbele functie: enerzijds informeert het belanghebbenden en het grote publiek over de milieueffecten die worden gegenereerd door de werken. Anderzijds is het ook een instrument dat in staat stelt om onvoorziene negatieve effecten tijdig te identificeren en er passende corrigerende maatregelen voor op te stellen. De milieumonitoring verloopt volgens een cyclisch proces: eva lu ie at

cor ri

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

uitvo eri n

de m en er

aatreg

ele n

Omwille van de verweving en wisselwerking tussen het PRP en de milieueffectrapportage komt de visie hierdoor in beide perfect overeen. Eigenlijk zou men deze zelfs niet als aparte documenten, maar als één groot document kunnen zien. De sterke verweving tussen de twee zorgt ervoor dat de visie die omschreven is in het PUC en het PRP een duurzame ontwikkeling genereert. Daarnaast is er ook de garantie dat de uitvoering op een duurzame manier zal gebeuren door middel van het ‘Piano di monitoraggio ambientale’ (milieumonitoringsplan).

Fig.141

4.6 INVLOED MILIEUEFFECTRAPPORTAGE OP MULTEDO BERENDRECHT

Milieumonitoringsplan Het milieumonitoringsplan is een plan dat de specifieke monitoring van uitvoeringsfases en beheersfases van de acties uitlegt en ook rechtszeker vastlegt. Voor de opmaak van dit plan ging de Havenautoriteit een overeenkomst aan met het ISPRA, het nationaal instituut voor milieubescherming en milieuonderzoek. In deze overeenkomst werd vastgelegd dat de Havenautoriteit dergelijk milieumonitoringsplan moest laten opstellen. Het plan werd gezamelijk opgemaakt door ARPAL, het gewestelijk agentschap voor milieubescherming, en de Universiteit van Genova en is bedoeld om bepaalde modaliteiten te definiëren over:

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

In Multedo leidde de milieueffectbeoordeling tot twee belangrijke inzichten. Enerzijds volgde uit het veiligheidsrapport dat de haveninstallaties in het stedelijk weefsel ‘een bron van gevaar’ waren voor de omgeving. Anderzijds tastten deze (zowel in het stedelijk weefsel als aan de kustlijn) de leefbaarheid van het dorp aan. Het milieueffectrapport stelde twee scenario’s voor: ofwel wordt de havenactiviteit ingekrompen en wordt een groene buffer gecreëerd tussen dorp en haven, ofwel verdwijnt de havenactiviteit volledig en wordt deze verhuisd naar Sampierdarena. In beide situaties verdwijnt de havenactiviteit uit het stedelijk weefsel.

5.CONCLUSIES

- de vroegtijde opsporing van onvoorziene milieueffecten; - de verificatie van de mate waarin de milieudoelstellingen die gedefiniëerd werden in het milieurapport zullen worden bereikt; - de vaststelling van passende corrigerende maatregelen waarna men mogelijk de inhoud en acties omschreven in het PRP zou kunnen aanpassen, ... 110 COMUNE DI GENOVA, “Parte VI, il monitoraggio”, Piano Urbanistico Comunale van 26 februari 2014. VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

172

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

173

1.INLEIDING

4. EEN DUURZAME TOEKOMST 4.7 MILIEUEFFECTRAPPORTAGE IN GENOVA ANTWERPEN

instandhouding van de habitats en soorten114. In 2009 werd een monitoring en inventarisatie uitgevoerd van een aantal deelgebieden op de rechter Scheldeoever. Deze monitoring vond plaats in opdracht van het Agentschap voor Natuur en Bos en werd uitgevoerd door Natuurpunt en het Eigen Vermogen van het INBO115. Het monitoringsrapport gaf de meetresultaten weer en vergeleek deze onder andere met de IHD voor de Kuifeend. Daarnaast gaf het rapport ook beheersadviezen over de verschillende deelgebieden116.

Bij Antwerpen zou men kunnen zeggen dat zowel het milieu als de natuur evenwaardig was aan de ontwikkeling van de haven. In tegenstelling tot andere havens, waarbij compensaties worden gezocht voor de havenuitbreidingen om de InstandHoudingsDoelstellingen (IHD)111 te bereiken, werd bij de planning van de Antwerpse haven een volwaardige natuurontwikkeling als basisvoorwaarde genomen. Hierbij wil men, voorafgaand aan de havenuitbreiding, ‘robuuste natuur’ realiseren. De beschermingsgebieden uit de Vogel- en Habitatrichtlijn staan hierbij centraal112. Dit achterliggend idee was er reeds vanaf de opstelling van het tussentijds strategisch plan en werd daarna telkens verder vertaald in de volgende documenten.

4.8 INVLOED MILIEUEFFECTRAPPORTAGE OP MULTEDO BERENDRECHT Ten gevolge van de uitvoering van het MMHA zullen er, ondanks de vele positieve effecten, toch enkele significante effecten optreden in enkele gebieden, waaronder in het deelgebied ‘De Kuifeend’. Het gebied rondom ‘De Kuifeend’, een beschermd EU-vogelrichtlijngebied ten zuiden van Berendrecht, zal in de toekomst verder worden verdroogd en ingenomen worden voor havenactiviteit. Ter compensatie zal daarom het Opstalvalleigebied, het gebied tussen Berendrecht en het Delwaidedok, worden ingericht en vernat.

De milieueffectbeoordeling van het tussentijds strategisch plan werd vastgelegd in een milieueffectrapport. Dit rapport bestond uit een hoofdrapport en twaalf technische deelrapporten. De deelrapporten beschreven op gedetailleerde wijze het gevoerde onderzoek per discipline. Het hoofdrapport vatte de resultaten op een overzichtelijke manier samen. In het plan-MER werden twee planalternatieven vergeleken met het nulalternatief113. Terwijl planalternatief A uitging van een inbreiding en herstructurering, ging men in B uit van een havenuitbreiding. Binnen de twee planalternatieven werden ook varianten gedefinieerd. Deze varianten werden vergeleken met het nulalternatief door middel van een MultiCriteria Analyse (MCA). Via gevoeligheidsanalyses, waarbij men ofwel meer gewicht gaf aan economie, ofwel meer gewicht gaf aan impact op mens en natuur, kwam men tot andere, te prefereren planvarianten.

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

174

114 AGENTSCHAP VOOR NATUUR EN BOS, “Haven van Antwerpen”, http://www.natuurenbos. be/nl-BE/over-ons/projecten/scheldeproject/haven_van_antwerpen (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 20/05/2015). 115 INBO staat voor ‘Instituut voor Natuur-en BosOnderzoek’ en is het Vlaams onderzoeks- en kenniscentrum voor natuur en het duurzame beheer en gebruik ervan. 116 INBO; NATUURPUNT, “Monitoring natuur havengebied en omgeving Antwerpen Rechteroever”, 2010. 117 Relictzones zijn zones die werden afgebakend vanwege de aanwezigheid van waardevolle, landschappelijke elementen, in relatief grote, herkenbare onderlinge samenhang. Bron: REGIONAAL LANDSCHAP RIVIERENLAND, “De landschapsatlas”, http://www.rlrl.be/ landschapsatlas.php (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 10/05/2015). VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

5.CONCLUSIES

In Antwerpen werden zowel beheercommissies voor de linker- als voor de rechter Scheldeoever opgericht voor de milieumonitoring. Deze beheercommissies begeleiden de realisatie van het natuurcompensatienetwerk en verzekeren de

4.EEN DUURZAME TOEKOMST

Binnen het Opstalvalleigebied bevindt zich momenteel nog de Oud Dijk van Berendrecht uit de 18e eeuw en de antitankgracht uit de Tweede Wereldoorlog. Door de inrichting van het Opstalvalleigebied zouden restanten van de historische polder (die als relictzone117 is opgenomen in de landschapsatlas) van Berendrecht verdwijnen. Het plan-MER bekritiseert daarom het voorstel uit het s-RSA. Volgens het MER wordt er te weinig rekening gehouden met de landschappelijke structuur en in het bijzonder met de erfgoedwaarde. Bij de ontwikkeling van het Opstalvalleigebied dient daarom volgens het MER vertrokken te worden “van de landschappelijke waarden die het gebied nu kenmerken”. Er dient een ontwerper te worden aangesteld die een plan opmaakt waar zowel natuur, landschap als landbouw worden gecombineerd tot één samenhangend geheel. Daarnaast haalt het MER wel aan dat de ontwikkeling van het Opstalvalleigebied zou kunnen leiden tot extra recreatieve activiteiten in Berendrecht, wat ook de leefbaarheid ten goede zou komen.

Milieumonitoring

VAN DER HOEVEN JANA

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

In het strategisch plan was één van de zes randvoorwaarden dat de leefbaarheid van de huidige woonkernen (waaronder Berendrecht) tenminste moest behouden blijven of worden versterkt waar nodig. Ten gevolge van de uitvoering van het MMHA zal in Berendrecht de leefbaarheid zelfs licht stijgen door de natuurontwikkeling in het Opstalvalleigebied en het doortrekken en verhogen van de bestaande Stocatradijk. In het MMHA wordt met andere woorden voldaan aan deze randvoorwaarde. Zo zal er door het verhogen van de Stocatradijk in de toekomst minder geluidshinder en lichthinder zijn van de activiteiten langs het Delwaidedok. Daarnaast is er door de verhoging ook een directe visuele afscherming tussen het dorp en het dok.

Uit de MCA kwam planvariant B1 naar voor als voorkeursalternatief. Op basis van de resultaten van de milieueffectbeoordeling en na bijkomende studies en inzichten, werd deze planvariant aangepast tot een nieuw planalternatief dat men Maatschappelijk Meest Haalbare Alternatief (MMHA) noemde. In het MER werden de milieueffecten van dit alternatief uiteraard ook beoordeeld. Op 11 september 2009 koos de Vlaamse Regering ervoor de uitbreiding van de Antwerpse haven uit te voeren volgens dit MMHA en de milderende en natuurcompenserende maatregelen die het plan-MER eraan verbonden had.

111 Instandhoudingsdoelstellingen zijn doelstellingen die, op vraag van Europa, werden geformuleerd voor het duurzaam instandhouden van Natura 2000-gebieden. Deze gebieden, die de som zijn van de Habitat- en Vogelrichtlijngebieden (met Europees beschermde habitattypes en soorten) moeten duurzaam instand gehouden worden. Dit gebeurt met instandhoudingsdoelstellingen. Bron: DEPARTEMENT LEEFMILIEU, NATUUR EN ENERGIE, “Instrumenten inzetten voor de realisatie van de instandhoudingsdoelstellingen”, http://www.lne.be/themas/beleid/mina4/leeswijze/ projecten/ihd/instrumenten-inzetten-voor-de-realisatie-van-de-instandhoudingsdoelstellingen (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 08/05/2015). 112 PROVINCIE ANTWERPEN, PROVINCIE OOST-VLAANDEREN EN STUDIEGROEP OMGEVING, “Tussentijds strategisch plan haven van Antwerpen (linker- en rechter Scheldeoever)”, juni 2006. 113 Het nulalternatief is het alternatief waarbij het strategisch plan voor de Antwerpse haven niet zou worden uitgevoerd. De haven zou met andere woorden niet op een passende manier in haar omgeving worden geïntegreerd. Bron: VLAAMSE OVERHEID, “Gewestelijk Ruimtelijk UitvoeringsPlan afbakening zeehavengebied Antwerpen, bijlage VIa: plan-MER”, 04/03/2009.

2.HISTORIEK

Milieu en natuur als basis

175

ANTWERPEN

4. EEN DUURZAME TOEKOMST 4.9 VERGELIJKING MILIEUEFFECTRAPPORTAGE GENOVA ANTWERPEN

PLENAIRE WERKGROEP LINKEROEVER = BEVOEGDE OVERHEDEN & ADMINISTRATIES

In beide steden kwamen de structuurplannen voor de haven tot stand na intensieve jaren van overleg tussen diverse actoren. Terwijl men in Antwerpen twee deelplannen opmaakte, één voor de Linkeroever en één voor de Rechteroever en deze later samenvoegde tot één plan (fig.143), werd in Genova de basis voor de havenontwikkeling reeds vastgelegd in het gemeentelijk plan. Na het bereiken van een overeenkomst tussen gemeente en Havenautoriteit is deze laatste verantwoordelijk voor het verder uitwerken van de toekomstige ontwikkelingen voor de havengebieden in het PRP (fig.144).

PLENAIRE WERKGROEP RECHTEROEVER = BEVOEGDE OVERHEDEN & ADMINISTRATIES

(+ PARTNERS*, WAARONDER GHA*** + MILIEUVERENIGINGEN & VERENIGINGEN VAN BEDRIJVEN

(+ PARTNERS*, WAARONDER GHA + MILIEUVERENIGINGEN & VERENIGINGEN VAN BEDRIJVEN

STRATEGISCH PLAN LINKEROEVER

& STRATEGISCH PLAN RECHTEROEVER

INTEGRATIEPROCES** CENTRALE WERKGROEP****

In tegenstelling tot Antwerpen, waar een milieueffectbeoordeling plaatsvond van het nulscenario, scenario A en B en alle varianten en uiteindelijk gekozen werd voor het MMHA, dient men in Genova nog een voorkeurskeuze te maken (fig.142).

TUSSENTIJDS STRATEGISCH PLAN HAVEN VAN ANTWERPEN (STRUCTUURPLAN)

Zowel in Genova als in Antwerpen gebeurde de milieueffectbeoordeling synchroon met de opstelling van het structuurplan. Het gevolg was dat men in beide steden reeds een aantal mogelijke ontwikkelingen kon uitsluiten. Terwijl in Genova de grootste beslissingen reeds vast lagen in het PUC en die bepaald werden via een GIS-systeem dat alle data verzamelde van bovenliggende plannen en wetgeving, werden in Antwerpen meerdere planvarianten onderzocht en werden keuzes gemaakt op basis van gevoeligheidsanalyses.

GRUP (UITVOERINGSPLAN)

Voor beide havens werden bepaalde aspecten vastgelegd in een actieprogramma. In Genova werden deze vastgelegd in het ‘Piano di Opere Triennale’, dat elke drie jaar wordt heropgesteld, terwijl deze in Antwerpen in de Natuurfaseringsnota werden vastgelegd. De geplande acties (en een goede monitoring van deze acties) werden in Genova rechtszeker vastgelegd via een overeenkomst tussen Havenautoriteit en het ISPRA118 . In deze overeenkomst werd bepaald dat de Havenautoriteit verantwoordelijk was om een ‘piano di monitoraggio ambientale’ (milieumonitoringsplan) te laten opmaken door ARPAL119. Deze zijn vanaf dan o.a. verantwoordelijk voor de planning en coördinatie van de havenwerken, het overleg met de Havenautoriteit en het gewest en de volledige milieumonitoring ervan. In Antwerpen werden beheercommissies opgericht voor de milieumonitoring. De monitoring werd uitgevoerd door Natuurpunt en het Eigen Vermogen van het INBO.

GENOVA

RENZO PIANO

HAVENAUTORITEIT

INTERNE & EXTERNE DESKUNDIGEN

URBAN LAB TECHNICI ARCHITECTEN

VAS

BURGEMEESTER

RUIMTELIJKE ORDENING

NULSCENARIO VARIANT

TUSSENTIJDS STRATEGISCH PLAN

mer

SCENARIO A

VARIANT

SCENARIO B

VARIANT

gevoeligheidsanalyses

VARIANT VARIANT

MMHA PUC

VARIANT

OVEREENKOMST OVER ‘GEBIEDEN VAN OVERLEG’*

SECTOR HAVEN VAS NULSCENARIO PIANO REGOLATORE PORTUALE

GIS-systeem

SCENARIO A

PRP

(STRUCTUURPLAN ÉN UITVOERINGSPLAN)

SCENARIO B

Fig.143 & 144

Fig.142

118 Het ISPRA (Istituo Superiore per la Protezione e la Ricerca Ambientale) is het nationaal instituut voor milieubescherming en milieuonderzoek. 119 ARPAL (Agenzia Regionale per la Protezione dell’Ambiente Ligure) is het regionaal agentschap voor milieubescherming van de streek Ligurië. VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

176

* Indien de gemeente en de Havenautoriteit er niet in slagen een overeenkomst te bereiken, kan het gewest een ‘Conferentie van diensten’ bijeenroepen, waarbij beslissingen worden bepaald door de meerderheid. bron: WERKGROEP OPGERICHT DOOR DE CONSIGLIO SUPERIORE DEI LAVORI PUBBLICI, “Linee guida per la redazione dei Piani Regolatori Portuali”, juni 2004. ** De processen op beide oevers en het integratieproces kwamen mede tot stand door een actieve en constructieve inbreng van verschillende partners, waaronder: het GHA, de Stad Antwerpen, het Instituut voor Natuurbehoud en studiegroep Omgeving. *** GHA staat voor Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen **** De centrale werkgroep werd opgericht door de Vlaamse Regering voor de integratie van beide deelplannen en bestond uit een ambtelijke kerngroep als voorbereidende instantie, uit nieuwe fusiewerkgroepen mobiliteit, economie, natuur en de begeleidende werkgroep van het planMER/ het Ruimtelijk VeiligheidsRapport op planniveau/ RUP als werkfora.

177

5. CONCLUSIES

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

178

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

179

5.1 THEMATISCHE VERGELIJKING GENOVA & ANTWERPEN

Geen drie, maar vier niveaus

Volgende onderzoeksvragen vormden de basis voor deze masterproef: Hoe gebeurt havenplanning in Italië en Vlaanderen? Welke inhoudelijke klemtonen kent havenplanning in Italië en Vlaanderen? Is er sprake van integratie tussen ruimtelijke planning en de plan-mer en zo ja, hoe werkt dit in Italië en Vlaanderen?

Italië kent net als Vlaanderen drie Ruimtelijke StructuurPlannen: het PTCR (Piano Territoriale di Coordinamento Regionale) op gewestelijk niveau, het PTCP (Piano Territoriale di Coordinamento Provinciale) op provinciaal niveau en het PRG (Piano Regolatore Generale) op gemeentelijk niveau. Deze algemene plannen bestaan echter uit verschillende sectorplannen en spelen zich af op vier niveaus: gewestelijk, provinciaal, gemeentelijk én sub-gemeentelijk. In Vlaanderen bestaan er geen plannen op sub-gemeentelijk niveau. Ruimtelijke Planning speelt zich in Vlaanderen met andere woorden af op drie en geen vier niveaus.

Havenplanning speelt zich af op een ander niveau In Italië bestaat er geen instrument op gewestelijk niveau dat vergelijkbaar is met het Gewestelijk Ruimtelijk UitvoeringsPlan zoals we dat kennen in Vlaanderen. Havenplanning120 is er de exclusieve bevoegdheid van elke individuele Havenautoriteit en speelt zich af op gemeentelijk niveau. Er bestaan drie plannen met betrekking tot de haven: het Piano Regolatore Portuale (PRP), het Piano Operativo Triennale (POT) en het Programma triennale delle opere. Ondanks het feit dat deze drie plannen elk een specifieke rol spelen binnen de havenplanning, vormen deze wel een samenhangend geheel. Het eerste plan, het PRP, beschrijft de gewenste ruimtelijke structuur van de havengebieden in een tijdsperiode van 10-15 jaar. Het tweede plan, het POT, wordt opgesteld in dezelfde periode dat het PRP wordt opgemaakt en kan gezien worden als een soort voorbereiding voor dit PRP. Het onderzoekt onder andere de financiële middelen die beschikbaar zijn en deze die nodig zijn voor het uitvoeren van de interventies beschreven in het PRP. Op basis van deze analyse beschrijft het de ontwikkelingsstrategie van de Genoveense haven voor de komende drie jaar. Het derde plan tenslotte, het Programma triennale delle opere, is het uitvoerende instrument en vertaalt de doelstellingen naar haalbare acties en projecten. Per project wordt hierin een verantwoordelijke aangeduid, de starten einddatum van het project en de geplande kosten. Dit plan dient samen met de begrotingsprognose te worden goedgekeurd door de overheid.

Uniek vormingsproces en flexibiliteit

5.CONCLUSIES

Geen dubbele planstructuur

4.ANTWERPEN VS. GENOVA

Naast een hoge graad van participatie werd het PRP ook omgevormd van een bestemmingsplan naar een structuurplan én een bestemmingsplan. Vanaf dan is het PRP “een planningstool die van nature flexibel is en zich snel kan aanpassen aan de snelle evolutie van de infrastructurele behoeften van de commerciële haven”121. Zo is het vanaf dan bijvoorbeeld mogelijk een bestemmingswijziging te vragen in een gebied of zijn er kleine veranderingen mogelijk bij de afbakening ervan (indien de algemene structuur ongewijzigd blijft) en dit alles zonder de tijdrovende opmaak van een variant. Om te bepalen of een wijziging wel of niet mogelijk is, wordt er gebruik gemaakt van het ‘griglia di riferimento’, een kit met technische, sociale, economische en milieukundige voorwaarden die aan de basis liggen van het plan. Voor elk subgebied van het PRP stroomt hieruit een aantal planopties waarbinnen later nog een keuze kan worden gemaakt. Deze planopties zijn uiteraard beperkt (anders zouden de keuzes louter willekeurig worden) en volgen enerzijds uit haalbaarheidsstudies die gevoerd worden in het Programma triennale delle opere en anderzijds uit de begrenzing van de betreffende projecten uit het PRP. Bij het aangaan van een overeenkomst en/of na advies van de Raad van Openbare Werken en van de Regionale Raad wordt een keuze gemaakt binnen deze planopties. In uitzonderlijk geval, bij het moeilijk bereiken van een overeenkomst met de gemeente of na advies van het gewest, kunnen deze planopties gedeeltelijk worden aanpast voor elk subdomein. Dit dient echter wel te gebeuren met bijzondere aandacht voor de ‘griglia di riferimento’.

120 Met havenplanning wordt hier de planning van commerciële havens bedoeld. De planning van toeristische havens speelt zich wel af op gewestelijk niveau, namelijk via de Piani Territoriali di Coordinamento della costa. Deze ‘kustplannen’ vormen samen met de Piani Territoriali di Coordinamento Paesistico, ‘landschapsplannen’, de structuurplanning op gewestelijk niveau. VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

In het verleden (voor het document van 2004) vonden soms tegenstrijdigheden plaats tussen het PRP en het PUC ten gevolge van een zwakke coördinatie tussen het havenbeleid en het stadsbeleid. Dit verplichtte de gemeente om hun PUC aan te passen; een procedure die veel tijd in beslag nam. Sinds 2004 werd echter bepaald dat bepalingen in het PRP niet strijdig mochten zijn met de bestaande planningsinstrumenten. Er werd de Havenautoriteiten aangeraden voorafgaand aan de opstelling van het PRP een overeenkomst te bereiken met alle betrokken actoren. Uniek voor Genova (bij de opstelling van het PRP van 2015) was het oprichten van het Urban Lab en de werkgroep met medewerkers van de Havenautoriteit en de maandelijkse bijeenkomsten op de ‘Tavole delle idee’ die zorgden voor een naadloze integratie tussen het PRP en het PUC.

Naast een structuurplan is het PRP ook een uitvoeringsplan. Het PRP beschrijft m.a.w. niet enkel een toekomstvisie, maar het legt ook bestemmingen vast en formuleert uitvoeringsvoorschriften.

VAN DER HOEVEN JANA

2.HISTORIEK

1.INLEIDING

5. CONCLUSIES

180

121 WERKGROEP OPGERICHT DOOR DE CONSIGLIO SUPERIORE DEI LAVORI PUBBLICI, “Linee guida per la redazione dei Piani Regolatori Portuali”, juni 2004. VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

181

1.INLEIDING

milieuvoorschriften die voortvloeien uit de overeenkomst tussen gemeente en Havenautoriteit en tijdens het goedkeuringsproces.

negatieve effecten tijdig te identificeren en er passende corrigerende maatregelen voor op te stellen.

In Vlaanderen wordt niet gewerkt dergelijke innovatieve aanpassingsmethode. Het gevolg is dat het RUP minder flexibel is en moet gewijzigd worden.

In Antwerpen werden beheercommissies opgericht voor de milieumonitoring. De monitoring werd uitgevoerd door Natuurpunt en het Eigen Vermogen van het INBO. 5.2 STERKTES & ZWAKTES HAVENPLANNNING GENOVA

In Genova was het opstellen van het havenplan sterk verweven met de milieueffectbeoordeling. Net als bij de opstelling van het PUC wordt in Italië de VAS-procedure (de Italiaanse mer) namelijk parallel gestart aan de opmaak van het PRP. Terwijl de algemene doelstellingen van het PRP worden besproken, worden deze onmiddellijk onderworpen aan een duurzaamheidsanalyse. Dit leidt tot het uitsluiten van een aantal mogelijke ontwikkelingen en wordt ‘screening’ genoemd. Hieruit volgt het Rapporto Preliminare Ambientale (voorlopig milieurapport) en het voorontwerp van het PRP. Later in deze fase worden de verschillende alternatieve ontwikkelingen met mekaar vergeleken qua milieuimpact en komt men uiteindelijk tot de opstelling van het Rapporto Ambientale (milieurapport).

Onderstaande opsomming zal duidelijk maken dat de sterktes van de Genoveense havenplanning zich situeren op procesniveau. De inhoudelijke realisaties blijven echter achterwege.

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

STERKTE 2: FLEXIBILITEIT VIA REFERENTIEGRID

Via het referentiegrid en de eruit voorstromende planopties kan men later nog verschillende richtingen uit. Door de flexibiliteit van het havenplan kan men relatief makkelijk inspelen op de snel veranderende omstandigheden van het havengebied.

Voorlopig ontwerp plan én MER in openbaar onderzoek In Genova gaan zowel het ontwerp van het PRP als het Rapporto Preliminare Ambientale (voorlopig milieurapport) in openbaar onderzoek. Dit geeft de mogelijkheid om zowel het plan als de effectbeoordeling aan te passen op basis van de adviezen die werden ingewonnen en de opmerkingen die werden geformuleerd tijdens het openbaar onderzoek.

STERKTE 3: PROGRAMMATIE

Milieumonitoringsplan

4.ANTWERPEN VS. GENOVA

In Italië worden acties vastgelegd in het Piano di Opere Triennale (POT) en het programma triennale delle opere. Deze twee documenten zijn controleinstrumenten die helpen om de ruimtelijke visie uit het PRP in goede banen te sturen. In de documenten worden acties rechtzeker vastgelegd. Elke drie jaar wordt de huidige situatie geëvalueerd en worden beide documenten vernieuwd. Hierdoor is het mogelijk om snel in te spelen op veranderingen.

STERKTE 4: INTEGRATIEPROCEDURE

5.CONCLUSIES

In Genova werd reeds in een vroeg stadium van het voorbereidend proces rekening gehouden met de milieueffecten. De verschillende fases van de planmer (VAS-procedure in Italië) werden verweven met het planningsproces van het havenplan. Deze integratieprocedure heeft een gerichte milieubeoordeling tot gevolg.

In het milieumonitoringsplan van Genova dat wordt opgesteld door ARPAL wordt de monitoring van de uitvoeringsfases en worden de beheersfases van de havenwerken gedetailleerd uitgelegd. Op deze manier kunnen onvoorziene milieueffecten vroegtijdig worden opgespoord en ook bijgestuurd via passende corrigerende maatregelen. De meetresultaten en evaluaties worden periodiek vastgelegd in een ‘rapporto di monitoraggio’ (milieumonitoringsverslag). Dit verslag heeft een dubbele functie: enerzijds informeert het belanghebbenden en het grote publiek over de milieu-effecten die worden gegenereerd door de werken. Anderzijds is het ook een instrument dat in staat stelt om onvoorziene VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

STERKTE 1: NETWERK OP NIVEAU VAN DE STAD

Havenplanning is in Italië de exclusieve bevoegdheid van elke individuele Havenautoriteit en speelt zich af op gemeentelijk niveau. Specifiek voor Genova vonden bij de opstelling van het PUC en PRP maandelijkse bijeenkomsten plaats waar onder andere de burgemeester en mensen van de Genoveense Universiteit op aanwezig waren. De lokale betrokkenheid (en het verantwoordelijkheidsgevoel dat ermee gepaard gaat) is hierdoor groot. Men kan hier spreken over een netwerk dat zich sterk afspeelt op niveau van de stad.

Ook in Antwerpen was er een sterke verweving tussen de opmaak van het havenplan en de mer. De opstelling van het GRUP ‘Afbakening zeehavengebied Antwerpen’ zou men zelfs kunnen zien als een soort voorloper van de integratieprocedure omdat er gewerkt werd met planteams. Vanaf het begin van het planningsproces werd gewerkt met verschillende werkgroepen waar ook de dienst MER deel van uitmaakte.

VAN DER HOEVEN JANA

2.HISTORIEK

Sterke verweving tussen havenplan en mer

ZWAKTE 1: INHOUDELIJKE REALISATIES

Gedurende dit onderzoek kwamen geen zwaktes naar boven van het huidige planningsproces te Genova. Dit heeft uiteraard te maken met de tijdslimiet die vasthing aan het onderzoek, maar ook met het feit dat zowel

182

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

183

1.INLEIDING

het stadsplan als het havenplan van Genova zeer recent uitkwamen en er nog geen procesevaluaties beschikbaar zijn. Uit de vergelijking van het oude havengebied en de havenuitbreiding met Antwerpen blijkt wel dat de inhoudelijke realisaties op zich laten wachten. In tegenstelling tot Antwerpen is de relatie tussen binnenstad en haven nog zwak. Daarnaast wordt de leefbaarheid van omliggende dorpen aangetast door het ontbreken van een buffering.

vastgesteld en er werd een natuurfasering aangebracht. De flexibiliteit die er was door het bestaan van de Faseringsnota natuur werd hierdoor teruggeschroefd doordat deze fasering ook moest worden vastgelegd op het bijhorend plan van het GRUP om op die manier meer rechtszekerheid te creëren.

5.3 STERKTES & ZWAKTES HAVENPLANNNING ANTWERPEN

2.HISTORIEK

5.4 SYNTHESEBESLUIT Uit de analyse van sterke en zwakke punten van de Genoveense en Antwerpse havenplanning volgt de onderstaande samenstelling van beloftevolle ingrediënten.

STERKTE 1: MILIEU & NATUUR ALS BASIS

Fig.145

+ netwerk op niveau van de stad flexibiliteit via referentiegrid programmatie milieu & natuur als basis integratieprocedure realisatie

STERKTE 2: (VOORLOPER) INTEGRATIEPROCEDURE

netwerk op niveau van de overheid lage flexibiliteit trage realisatie

3.OBSERVATIES & IMPRESSIES

In tegenstelling tot andere havens, waarbij compensaties worden gezocht voor de havenuitbreidingen tijdens het proces, werd bij de planning van de Antwerpse haven een volwaardige natuurontwikkeling als basisvoorwaarde genomen. Door ‘robuuste natuur’ te realiseren, is het makkelijker de natuurwaarden beter in stand in te houden en kunnen bovendien de instandhoudingsdoelstellingen op een kleinere oppervlakte worden bereikt. De natuurontwikkeling gebeurt hier proactief.

De opstelling van het GRUP ‘Afbakening zeehavengebied Antwerpen’ zou men kunnen zien als een soort voorloper van de integratieprocedure. Vanaf het begin van het planningsproces werd gewerkt met verschillende werkgroepen waar ook de dienst MER deel van uitmaakte.

STERKTE 3: INHOUDELIJKE REALISATIES

1. GROTE LOKALE VERANTWOORDELIJKHEID/BETROKKENHEID BIJ BESLUITVORMING

ZWAKTE 1: NETWERK OP NIVEAU VAN DE VLAAMSE OVERHEID

2. HAVENPLAN MET EEN STRATEGISCH & DYNAMISCH KARAKTER DAT ZIJN FLEXIBILITEIT VERKRIJGT VIA EEN REFERENTIEGRID & PLANOPTIES

Havenplanning speelt zich in Vlaanderen af op gewestelijk niveau. Zowel voor de opmaak van het plan-MER als voor het principieel programma was er een ambtelijke werkgroep actief. Men kan hier spreken over een netwerk dat zich sterk afspeelt op niveau van de Vlaamse Overheid en dan vooral op ambtelijk niveau. De lokale betrokkenheid (en het verantwoordelijkheidsgevoel dat ermee gepaard gaat) is hierdoor minder groot.

3. MONITORING & EVENTUELE BIJSTURING M.B.V. ACTIEPROGRAMMA’S 4. PROACTIEVE NATUURONTWIKKELING HAND IN HAND MET HAVENONTWIKKELING 5. INTEGRATIE VAN PLAN-MILIEUEFFECTRAPPORTERING IN HAVENPLAN

ZWAKTE 2: LAGE FLEXIBILITEIT

5.CONCLUSIES

4.ANTWERPEN VS. GENOVA

De realisaties op het terrein lopen, in vergelijking met Genova, voorop. Het Eilandje functioneert als belangrijk scharnierpunt tussen de haven en de binnenstad en brengt opnieuw een relatie tot stand tussen de twee. Het aanleggen van een groene buffer tussen haven en dorp, waar bovendien plaats is voor zachte recreatie, zorgt voor een goede inbedding van de havenactiviteiten in hun omgeving. De leefbaarheid van de woonkernen wordt hierdoor gegarandeerd. Het gebruiken van de Schelde als transportmiddel en het creëren van meer zichten naar de haven zal de relatie tussen de twee nog versterken.

Het spanningsveld tussen de flexibiliteit en rechtszekerheid van het RUP dat vandaag de dag heerst in Vlaanderen kwam ook naar boven bij het GRUP voor de haven van Antwerpen. Zo werd het GRUP geschorst door de Raad van State wegens onvoldoende bewijs dat de natuurontwikkeling zou vooraf gaan aan de havenontwikkeling. Het GRUP werd vervolgens ingetrokken, opnieuw VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

184

185

REFERENTIES

AFDELING MILIEU-, NATUUR- EN ENERGIEBELEID, “Milieueffectrapport (MER)”, http://www.vlaanderen.be/nl/natuur-en-milieu/milieuhinder/ milieueffectrapport-mer (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 17/03/2015).

AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Il nuovo PRP”, http://www.porto. genova.it/notizie/ (datum laatste aanpassing onbekend; geconsulteerd op 22/02/2015). AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31/07/2001, gewijzigd op 13/11/2001.

AGENTSCHAP VOOR NATUUR EN BOS, “Haven van Antwerpen”, http:// www.natuurenbos.be/nl-BE/over-ons/projecten/scheldeproject/haven_ van_antwerpen (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 20/05/2015).

AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, DIREZIONE TECNICA, “Piano Regolatore Portuale, Studio di Impatto Ambientale”.

ANIEUWS, “De geschiedenis van de Hanzestedenplaats”, http://www.anieuws. be/De-geschiedenis-van-de-Hanzestedenplaats-2011-06 (datum laatste aanpassing 13/05/2011; laatst geconsulteerd 05/05/2015).

AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale, una sfida per cogliere il futuro: tutti i dati”, http://www.porto.genova.it/notizie/pianoregolatore-portuale-una-sfida-per-cogliere-il-futuro-tutti-i-dati.html (datum laatste aanpassing 27/02/2015; geconsulteerd op 11/03/2015).

ANTEAGROUP, “Handleiding milderende maatregelen binnen het mer, met het oog op een verduidelijk en betere doorwerking ervan”, augustus 2012.

AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Verso il nuovo Piano Regolatore Portuale - PRP”, http://www.porto.genova.it/articoli/verso-il-nuovo-piano-regolatoreportuale-prp.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2015).

ANTOGNETTI, ELETTRA, “Ex Fonderie Ansaldo, Multedo: accantonata l’ipotesi ipermercato?”, http://genova.erasuperba.it/notizie-genova/ex-fonderieansaldo-multedo (datum laatste aanpassing 27/08/2013; laatst geconsulteerd 02/05/2015).

AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, februari 2015.

ARCADIS; DEPARTEMENT LNE, “Studie over de wetgeving en de toepassing van de plan-mer richtlijn in ruimtelijke planning in de prakijk in een aantal lidstaten van de EU.”, http://www.ruimtelijkeordening.be/NL/Diensten/ Onderzoek/Studies/articleType/ArticleView/articleId/8514/Studie-over-dewetgeving-en-de-toepassing-van-de-plan-MER-Richtlijn-in-ruimtelijkeplanning-in-de-praktijk-in-een-aantal-lidstaten-van-de-EU (datum laatste aanpassing 31/10/2009, laatst geconsulteerd 19/05/2015).

BURO 5 MAASTRICHT, “Masterplan Eilandje Fase 1 en 2”, 24 april 2004. BUSQUETS, JOAN; GRIETEN, JAN; LOMBAERDE, PIET; MEYER, HANS; VANREUSEL, JEF, “Antwerpen ontwerpen” (Antwerpen: Blondé Artprinting International, 1990).

AUTEUR ONBEKEND, “Beleidsplan Ruimte Vlaanderen, samenwerken aan de ruimte van morgen”, http://www.beleidsplanruimte.be/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 10/03/2015).

AUTEUR ONBEKEND, “Milieueffectrapportage”, http://www.lne.be/themas/ milieueffectrapportage (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 24/02/2015).

CLAEYS, MARJOLEIN, “Een meer strategisch en realisatiegericht RUP?”, masterproef tot het behalen van de academische graad van Master in de stedenbouw en de ruimtelijke planning, Universiteit Gent, ac. jaar 2011-2012.

AUTEUR ONBEKEND, “Hersteldecreet integratiespoor-RUP’s”, http://www. ruimtelijkeordening.be/NL/Algemeen/Home/Nieuwsberichten/articleType/ ArticleView/articleId/8775/Hersteldecreet-integratiespoor-RUPs (datum laatste aanpassing 15/05/2014; laatst geconsulteerd 24/02/2015).

CLAEYS, MARJOLEIN; LEINFELDER, HANS, “Land Use Plans: Long Live the Crocodiles”, 2015 COMUNE DI GENOVA, “Atlante demografico della città”, Genova, juli 2008.

AUTEUR ONBEKEND, “Piazza delle Feste”, http://www.portoantico.it/location/ piazza-delle-feste/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 25/03/2015).

COMUNE DI GENOVA, “Genova Urban Lab, quaderno n°2”, juni 2011. COMUNE DI GENOVA, “Parte VI, il monitoraggio”, Piano Urbanistico Comunale van 26 februari 2014.

AUTEUR ONBEKEND, “PRU Darsena”, http://urbancenter.comune.genova. it/spip.php?rubrique4030 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 01/03/2015).

COMUNE DI NE, “Normativi di conformità, progetto definitivo del Piano Urbanistico Comunale di Ne”, Ne, februari 2002.

AUTEUR ONBEKEND, “De haven in enkele cijfers”, Haven en goed, bijlage bij de Gazet van Antwerpen van 25 april 2013 in opdracht van het Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen.

AUTEUR ONBEKEND, “‘t Eilandje”, http://www.antwerpseilandje.be/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 09/03/2015). VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

CAGNOLI, PAOLO, “VAS - Valutazione Ambientale Strategica. Fondamenti teorici e tecniche operative” (Palermo: Dario Flaccovio Editore, 2010). CANNAROZZO, TERESA, “Il ruolo dei sistemi informativi territoriali nel processo di recupero dei centri storici”, 2008.

AUTEUR ONBEKEND, “Galata zee museum-Genua”, http://italiaanseriviera.nl/90_galata-zee-museum---genua.aspx (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 25/03/2015).

VAN DER HOEVEN JANA

BAGHINO, CLAUDIA, “La storia del porto di Genova”, http://www. guidadigenova.it/storia-genova/porto/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 25/02/2015).

186

VAN DER HOEVEN JANA

DEPARTEMENT LEEFMILIEU, NATUUR EN ENERGIE, “Planmilieueffectrapportage”, http://www.lne.be/themas/milieueffectrapportage/ over-milieueffectrapportage/plan-milieueffectrapportage ( datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 17/03/2015). DEPARTEMENT MOBILITEIT EN OPENBARE WERKEN, “Deurganckdoksluis”, VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

187

http://www.deurganckdoksluis.be/verloop-werken (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 31/03/2015).

PROVINCIE ANTWERPEN EN OOST-VLAANDEREN, “Gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan, afbakening zeehavengebied Antwerpen”, goedgekeurd op 30 april 2013.

DEPARTEMENT MOBILITEIT EN OPENBARE WERKEN, “Deurgancksluis”, http://www.deurganckdoksluis.be/trefwoorden (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 31/03/2015). G

GAZET VAN ANTWERPEN, “Horeca boomt op het Eilandje”, http://www.gva. be/cnt/dmf20150430_01657830/horeca-boomt-op-eilandje (datum laatste aanpassing 03/05/2015; laatst geconsulteerd 03/05/2015).

REGIONE LIGURIA, “Introduzione alla legge urbanistica regionale”, http:// www.regione.liguria.it/argomenti/territorio-ambiente-e-infrastrutture/ urbanistica/legge-urbanistica.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2015).

GAZET VAN ANTWERPEN, “Red Star Line Museum jaar na opening bijna 200.000 bezoekers”, http://www.gva.be/cnt/dmf20140911_01262198/redstar-line-museum-jaar-na-opening-bijna-200-000-bezoekers (datum laatste aanpassing 11/09/2014; laatst geconsulteerd 03/05/2015).

RUIMTE VLAANDEREN, DEPARTEMENT VAN DE VLAAMSE OVERHEID, “Hersteldecreet integratiespoor-RUP’s”, http://www.ruimtelijkeordening. be/NL/Algemeen/Home/Nieuwsberichten/articleType/ArticleView/ articleId/8775/Hersteldecreet-integratiespoor-RUPs, (datum laatste aanpassing 15/05/2014; laatst geconsulteerd 11/03/2015).

GENALA, FRANCESCO, “Il Palazzo di San Giorgio in Genova : demolizione o conservazione”, Firenze : S. Landi, 1889. GOETHE INSTITUT ITALIA, “Il nuovo che avanza al Porto Antico di Genova”, http://www.goethe.de/ins/it/it/lp/kul/mag/arc/11806218.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 05/03/2015).

RUTGEERTS, JOHAN, “Handboek ruimtelijke ordening in Vlaanderen en Brussel. Editie 2005.” (Gent: Academia Press, 2005).

INBO; NATUURPUNT, “Monitoring natuur havengebied en omgeving Antwerpen Rechteroever”, 2010. K

KENNISCENTRUM VLAAMSE STEDEN, “Het Eilandje”, http://www. complexestadsprojecten.be/Paginas/Antwerpen_eilandje.aspx (datum laatste aanpassing 2012; laatst geconsulteerd 03/05/2015).

MINARAAD; SERV, “Advies Milieueffectrapportage uitvoeringsplannen (integratiespoor)”, 25 januari 2008.

over

ONROEREND ERFOED, “Berendrecht”, https://inventaris.onroerenderfgoed. be/dibe/geheel/20650 (datum laatste aanpassing 1992; laatst geconsulteerd 30/04/2015).

PIANO, RENZO, “Porto Antico”, http://www.rpbw.com/project/34/portoantico/# (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 27/02/2015).

ruimtelijke

STAD ANTWERPEN, “MAS | Museum aan de Stroom verwelkomt zijn 250.000ste bezoeker en de eigenaar van het 1.000ste Handje”, http://www.mas.be/ Museum_MAS_NL/MASNL/Nieuws/Actueel/Actueel-2011/250000stebezoeker-en-1000ste-Handje.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/05/2015). STAD ANTWERPEN, “Red Star Line Museum”, http://www.visitantwerpen. be/bezoekerssite-nl/bezoekerssite-nl-doelgroepnavigatie-bezoekers/ bezoekerssite-nl-doelgroepnavigatie-bezoekers-wat-doen-bezoekerssitenl-doelgroepnavigatie-bezoekers-wat-doen-bezienswaardigheden-red-starline-museum.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/05/2015). STAD ANTWERPEN, “Strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen, richtinggevend en bindend deel”, 2006.

PORT OF ANTWERP, “Havengeschiedenis, 1800-1930 De vooruitgang van de industriële revolutie”, http://www.portofantwerp.com/nl/ havengeschiedenis (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

STAD ANTWERPEN, “Strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen, informatief deel”, 2006.

PORT OF ANTWERP, “Havengeschiedenis, 1930-1970 Een grote sprong noordwaarts”, http://www.portofantwerp.com/nl/havengeschiedenis (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

STAD ANTWERPEN, “Het Eilandje. Stadsvernieuwing in Antwerpen”, 18 augustus 2008. STRAMIEN in samenwerking met STAD ANTWERPEN, Globaal Structuurplan Antwerpen - Antwerpen herwonnen stad”, goedgekeurd door de Gemeenteraad op 26 juni 1990.

PORT OF ANTWERP, “Havengeschiedenis, 1970-2000 Uitbreiding op Linkeroever”, http://www.portofantwerp.com/nl/havengeschiedenis (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

STUDIEBUREAUS 1010, AA & BOOM, “Structuurschets Berendrecht-Zandvliet, polderdorpen tussen haven en stad”, 4 februari 2015.

PROVINCIE ANTWERPEN, PROVINCIE OOST-VLAANDEREN EN STUDIEGROEP OMGEVING, “Tussentijds strategisch plan haven van Antwerpen (linker- en rechter Scheldeoever)”, juni 2006. VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

SDL, “Boeren misnoegd over onteigening grond voor haven”, (datum laatste aanpassing 23/06/2012; laatst geconsulteerd 30/04/2015). SENATO DELLE REPUBBLICA, “LEGGE 28 gennaio 1994, n. 84 e successive modificazioni”, goedgekeurd door de Kamer van Afgevaardigden en de Senaat op 28 januari 1994.

PORT OF ANTWERP, “Havengeschiedenis, Vóór 1800 Van rivierhaven tot wereldhaven”, http://www.portofantwerp.com/nl/havengeschiedenis (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

VAN DER HOEVEN JANA

REGIONE LIGURIA, “Legge urbanistica”, http://www.regione.liguria. it/argomenti/territorio-ambiente-e-infrastrutture/urbanistica/leggeurbanistica.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2015).

VAN MECHELEN, DIRK, “Besluit van de Vlaamse Regering betreffende 188

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

189

FIGURENLIJST

het integratiespoor voor de milieueffectrapportage over een ruimtelijk uitvoeringsplan”, april 2008.

MERLO, ROBERTO, “Fotografia aerea del Porto di Genova”, datum onbekend.

MACKOR, ROB, “Antwerpen stelt Brabo aan als oliebestrijder”, datum onbekend.

VLAAMSE HAVENCOMMISSIE, “Vlaams havenbeleid”, vlaamsehavencommissie.be/vhc/vlaams-havenbeleid (datum aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 02/04/2015). VLAAMSE HAVENCOMMISSIE, “15 november 1989”, vlaamsehavencommissie.be/vhc/page/15-november-1989 (datum aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 02/04/2015)

SCHEDEL, Hartmann, “Genua urbs maritima”, 1493, houtsnede.

BOBBIO, ROBERTO, “Forma Genua”, presentatie ‘Urbanistica A’, Unige, academiejaar 20142015. (bewerkte versie)

KAYAK, “Repubblica di Genova”, uit Codex Parisinus latinus (1395) in Ph. Lauer, Catalogue des manuscrits latins, p.95-96. (bewerkte versie)

GIUNTA, FILIPPO, “Il porto di Genova nei secoli XIII-XIV”, http://www.giuntafilippo.it/ genova-2/1000-1399/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd op 25/02/2015). (bewerkte versie)

BARBIERI, PIERO, “Forma Genuae”, Edizioni del Municipio di Genova ,1983. (bewerkte versie)

AUTEUR ONBEKEND, “Ponente Ligure”, http://www.ferrovie.it/forum/viewtopic. php?f=4&t=22783&start=165 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd op 26/02/2015). (bewerkte versie)

CONSORZIO AUTONOMO DEL PORTO DI GENOVA, “Le Port de Gênes et sa reconstruction” (Arti grafiche noviero, 1948).

AUTEUR ONBEKEND, “BIBLIOTECA “SAN GIORGIO” DI GIANNI BARACCHI”, http://www. baracchi.com/gianni/biblioteca_san_giorgio/biblioteca.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 26/02/2015).

AUTORITA PORTUALE DI GENOVA, “Il Bacino di Sampierdarena in costruzione, anni 30”, uit “I numeri e la storia del porto di Genova”, p.6.

AUTEUR ONBEKEND, “Porto Duca degli Abruzzi 1941”, http://ceraunavoltagenova. blogspot.be/2014/07/il-porto-nel-1900-espansione-levante.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 26/02/2015).

COLOSIMO, CINZIA, “Genova: nuovo terminal offshore per il petrolio”, http://www. greenreport.it/news/energia/genova-nuovo-terminal-offshore-per-il-petrolio/#prettyPhoto (datum laatste aanpassing 08/08/2013; laatst geconsulteerd 26/02/2015).

BOI,MAURIZIO,“Genova Sampierdarena-terminal containers”, 13/04/2008, https://www. flickr.com/photos/mauboi/3085413404/in/album-72157606635293025/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 26/02/2015).

AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31/07/2001, gewijzigd op 13/11/2001.

PIANO, RENZO, “Porto Antico”, http://www.rpbw.com/project/34/porto-antico/# (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 27/02/2015).

ORLANDI, DANIELE, “Lanterna”, http://www.guidadigenova.it/storia-genova/porto/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 26/02/2015).

PIANO, RENZO, “Porto Antico”, http://www.rpbw.com/project/34/porto-antico/# (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 27/02/2015).

PIANO, RENZO, “Porto Antico”, http://www.rpbw.com/project/34/porto-antico/# (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 27/02/2015). (bewerkte versie)

AUTEUR ONBEKEND, “La storia”, http://www.vte.it/it/history (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd op 01/03/2015).

21-29

AUTORITA’ PORTUALE, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31 juli 2001, gewijzigd op 13 november 2001.

BOBBIO, ROBERTO, presentatie “Forma Genua”,‘Urbanistica A’, Unige, academiejaar 20142015. (bewerkte versie)

GASTALDI, FRANCESCO, presentatie “Piani, politiche, processi di rigenerazione urbana a Genova”, Università IUAV Venezia. (bewerkte versie)

AUTEUR ONBEKEND, “Antverpia 1568”, http://www.skyscrapercity.com/showthread. php?t=534843 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

VLAAMSE HAVENCOMMISSIE, “Havendecreet”, vlaamsehavencommissie.be/vhc/thema/1121 (datum laatste onbekend; laatst geconsulteerd 02/04/2015).

http:// laatste http:// laatste

http:// aanpassing

VLAAMSE REGERING, “Decreet Algemene Bepalingen Milieubeleid”, 05 april 1995. VLAAMSE REGERING, “Besluit van de Vlaamse regering betreffende de bevoegdheid, de samenstelling en de werking van de Vlaamse Havencommissie”, 12 januari 2001. VLAAMSE REGERING, “VERSLAG AAN DE VLAAMSE REGERING, “Besluit van de Vlaamse Regering betreffende het integratiespoor voor de milieueffectrapportage over een ruimtelijk uitvoeringsplan.”, 18 april 2008. VLAAMS GEWEST, “Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen”, http://rsv. vlaanderen.be/ (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 24/02/2015). VOETS, JORIS,VANDEKERCKHOVE, BRECHT, DE DECKER, PASCAL, VANDERHEIJDEN, ROB, “Evaluerend onderzoek naar de effectiviteit van de uitvoering van het ruimtelijk beleid in Vlaanderen”, rapport opgemaakt in opdracht van Departement RWO, Leuven/Gent/Nijmegen: KULeuven Instituut voor de overheid, SumResearch, Hogeschool voor Wetenschap en Kunst – departement Architectuur (Sint-Lucas), Radboud Universiteit Nijmegen – Nijmegen School of Management, 2010. U

URBAN CENTER DI GENOVA, “Il Tavolo delle idee”, http://www.urbancenter. comune.genova.it/node/44 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2015). URBAN CENTER DI GENOVA, “Le aree di interfaccia città-porto”, http:// www.urbancenter.comune.genova.it/node/1082 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2015). URBAN CENTER DI GENOVA, “Urban Lab nelle struttura comunale”, http:// www.urbancenter.comune.genova.it/node/476 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 06/04/2015).

VAN DER HOEVEN JANA

WERKGROEP OPGERICHT DOOR DE CONSIGLIO SUPERIORE DEI LAVORI PUBBLICI, “Linee guida per la redazione dei Piani Regolatori Portuali”, juni 2004. ZANINI, ANDREA, “Un secolo di turismo in Liguria” (Milaan, 2012).

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

190

191

AUTEUR ONBEKEND, “Kruisschanssluis Antwerpen”, http://www.delcampe.net/page/item/ id,242305794,var,Antwerpen--Kruisschanssluis;-Anvers--Ecluse-du-Kruisschans,language,D. html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, Genova, februari 2015.

WUYTS, W., “Luchtfoto Berendrechtsluis rechts”, http://nl.wikipedia.org/wiki/ Berendrechtsluis#mediaviewer/File:Haven_4ntwerpen_sluizen.jpg (datum laatste aanpassing 27/06/2008; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

53-60

PROVINCIE ANTWERPEN EN OOST-VLAANDEREN, “Gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan, afbakening zeehavengebied Antwerpen”, goedgekeurd op 30 april 2013.

PORT OF ANTWERP, “All Weather Terminal Antwerpen in gebruik”, http://www.bulkonline. nl/articles/194-All-Weather-Terminal-Antwerpen-in-gebruik (datum laatste aanpassing 13/07/2009; laatst geconsulteerd 03/03/2015).

VLAAMSE OVERHEID, “Afbakening zeehavengebied Antwerpen. Definitief vastgesteld door de Vlaamse Regering op 30 april 2013.”, deelplan 1 van grafisch plan GRUP, http://www2. vlaanderen.be/ruimtelijk/grup/00200/00202_00001/.

DEPARTEMENT MOBILITEIT EN OPENBARE WERKEN, “Deurganckdoksluis”, http://www. deurganckdoksluis.be/verloop-werken (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 31/03/2015).

Gebaseerd op, bron: PROVINCIE ANTWERPEN, PROVINCIE OOST-VLAANDEREN EN STUDIEGROEP OMGEVING, “Tussentijds strategisch plan haven van Antwerpen (linker- en rechter Scheldeoever)”, juni 2006.

DEPARTEMENT MOBILITEIT EN OPENBARE WERKEN, “Deurganckdoksluis”, http://www. deurganckdoksluis.be/fotoarchief-2013-juli-dec (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 31/03/2015).

COMUNE DI GENOVA, “Genova Urban Lab, quaderno n°2”, juni 2011.

GOETHE INSTITUT ITALIA, “Il nuovo che avanza al Porto Antico di Genova”, http://www. goethe.de/ins/it/it/lp/kul/mag/arc/11806218.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 05/03/2015).

COMUNE DI GENOVA, “La città dal cielo”, http://urbancenter.comune.genova.it/spip. php?rubrique5006 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 14/03/2015).

AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Mostra: Genova porto del mondo”, http://www.porto. genova.it/foto-storiche-come-eravamo/mostra-genova-porto-del-mondo.html.

38-40

Gebaseerd op verschillende kaarten gevonden op http://zoeken.felixarchief.be/, archievenoverzicht-verzamelingen-topografisch-historische atlas, (datum laatste aanpassing onbekend; geconsulteerd op 11/03/2015).

Gebaseerd op “Commerciële havenkaart Antwerpen” gevonden op “Havenkaarten Haven van Antwerpen”, http://www.portofantwerp.com/nl/havenkaarten (datum laatste aanpassing onbekend; geconsulteerd op 24/03/2015).

VAN DER HOEVEN, JANA, “Markt in Porto Antico”, april 2015.

AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31/07/2001, gewijzigd op 13 november 2001.

LOMBARDINO, GAMPIERO, “Pianificazione Area Vasta”, presentatie uit ‘Urbanistica A’, Università degli studi di Genova, academiejaar 2014-2015.

COMUNE DI GENOVA, “Piano Urbanistico Comunale”, 26 februari 2014.

44-45

AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31 juli 2001, gewijzigd op 13 november 2001.

AUTEUR ONBEKEND, “Panorama di Sestri Ponente dal monte Gazzo”, 3 november 2010.

Gebaseerd op kaart, bron: COMUNE DI GENOVA, “Atlante demografico della città”, Genova, juli 2008.

KIRNIG, ALOIS, “ Veduta ottocentesca con la chiesa di Monte Oliveto e le case di Pegli sullo sfondo”, 1891.

AUTEUR ONBEKEND, “Sestri Ponente-Panorama”, jaren 50.

AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Piano Regolatore Portuale”, goedgekeurd door de Raad van Bestuur op 31/07/2001, gewijzigd op 13 november 2001.

COMUNE DI GENOVA, “Piano Urbanistico Comunale”, 26 februari 2014.

HOLVOET, DIRK, “‘Saint-Tropez’ én krottenwijken van Antwerpen”, http://www. dewereldmorgen.be/foto/2011/05/18/saint-tropez-n-krottenwijken-van-antwerpen (datum laatste aanpassing 18/05/2011; laatst geconsulteerd 01/04/2015).

BUSQUETS, JOAN; GRIETEN, JAN; LOMBAERDE, PIET; MEYER, HANS; VANREUSEL, JEF, “Antwerpen ontwerpen” (Antwerpen: Blondé Artprinting International, 1990).

AUTORITÀ PORTUALE DI GENOVA, “Verso il nuovo Piano Regolatore Portuale”, http://www. porto.genova.it/articoli/verso-il-nuovo-piano-regolatore-portuale-prp.html (datum laatste aanpassing onbekend; geconsulteerd op 05/04/2015).

MAYER, TESSARO, “ Plan de la ville d’Anvers”, 1860. (bewerkte versie)

AUTEUR ONBEKEND, “Wegenwerken rond Antwerpen”, 1970. (bewerkte versie)

Gebaseerd op informatie uit PUC 2014 en PRP 2015. bron (respectievelijk): COMUNE DI GENOVA, “Piano Urbanistico Comunale, ambiti speciali di riqualificazione urbana e ambientale e distretti di trasformazione”, Genova, 26 februari 2014 en AUTORITA’ PORTUALE

STAD ANTWERPEN, “Het Eilandje. Stadsvernieuwing in Antwerpen”, 18/08/2008. (bewerkte versie)

VAN DER HOEVEN, JANA, “Stedelijke en havenplanning in Genova”, mei 2015.

BISOGNI; GALLOTTI; LUCCHIARI; PERINOTTO, “Valutazione Ambientale Strategica”, presentatie op 27 februari 2009.

BISOGNI; GALLOTTI; LUCCHIARI; PERINOTTO, “Valutazione Ambientale Strategica”, presentatie op 27/02/2009 en AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Rapporto Preliminare Ambientale”, februari 2015. Aangevuld met meer informatie uit: COMUNE DI GENOVA, “Genova Urban Lab, quaderno n°2”, juni 2011.

49 50

Gebaseerd op schema, bron: COMUNE ARENZANO, “Iter”, http://puc.comune.arenzano.ge.it/ il-p-u-c/iter.htm (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 11/04/2015). Gebaseerd op schema, bron: AUTORITA’ PORTUALE DI GENOVA, “Valutazione Ambientale Strategica e schema del Piano Regolatore Portuale”, http://www.porto.genova.it/ doc_download/213-valutazione-ambientale-strategica-e-schema-del-piano-regolatoreportuale.html (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 26/04/2015).

192

193

YOUROPI, “Het Eilandje”, http://www.youropi.com/nl/antwerpen/locations/het-eilandje-1091 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 30/04/2015). (bewerkte versie)

STAD ANTWERPEN, “Strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen, richtinggevend en bindend deel”, 2006.

112

PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto juli 2013.”, 9 juli 2013.

113

PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto. Sluizencomplex Zandvliet en Berendrecht”, 4 juli 2008.

114

AUTEUR ONBEKEND, “In de streek van de Gansrijders”, datum onbekend.

STAD ANTWERPEN, “Strategisch Ruimtelijk Structuurplan Antwerpen, richtinggevend en bindend deel”, 2006.

115

GAZET VAN ANTWERPEN, “Uw regio vanuit de lucht Berendrecht”, http://album.gva.be/fotoalbum/Uw-regio-vanuit-de-lucht-panorama-s-berendrecht-berendrecht.aspx, 2015.

BURO 5 MAASTRICHT, “Masterplan Eilandje Fase 1 en 2”, 24 april 2004. (bewerkte versie)

116

BASF ANTWERPEN, “‘BASF investeert 500 miljoen in nieuwe absorberende stof voor luiers”, http://www.nieuwsblad.be/cnt/blsde_01397448 (datum laatste aanpassing 26/11/2014; laatst geconsulteerd 06/04/2015).

AUTEUR ONBEKEND, “Derde award op rij voor een duurzame haven”, www.portofantwerp. be, (datum laatste aanpassing 04/06/2013; laatst geconsulteerd 28/05/2015).

117

Gebaseerd op kaart, bron: PLANTINGA, ARJAN, “Stad lijkt districten serieus te willen nemen”, http://www.merksem.net/regio/2006/december/antwerpen_bestuursakkoord.shtml (datum laatste aanpassing 12/2012; laatst geconsulteerd 30/04/2015).

Gebaseerd op bron: KENNISCENTRUM VLAAMSE STEDEN, “Het Eilandje”, http://www. complexestadsprojecten.be/Paginas/Antwerpen_eilandje.aspx (datum laatste aanpassing 2012; laatst geconsulteerd 03/05/2015).

118-119

Gebaseerd op kaart, bron: GOOGLE, https://www.google.be/maps (datum laatste aanpassing 2015; laatst geconsulteerd 02/05/2015).

120-121

Herwerkte versie van bron: AUTEUR ONBEKEND, “Hanzestedenplaats”, http://zoeken. felixarchief.be/zHome/Home.aspx, 01 januari 1989 - 31 december 1994 bij benadering.

122

Herwerkte versie van bron: MEURISSE, “Londenstraat wacht op haar herinrichting”, http:// www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=152895&page=32, 2010.

123

VAN DER HOEVEN, JANA, 16 maart 2015

124

THUIS IN DE STAD, “Stadsvernieuwing Antwerpen”, http://www.thuisindestad.be/ stadsvernieuwing-antwerpen (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 05/05/2015).

125

VAN DER HOEVEN, JANA, 16 maart 2015.

AUTEUR ONBEKEND, “Beirendrecht, Kerkstraat en tramstatie”, jaar onbekend.

GOOGLE STREETVIEW, https://www.google.be/maps, april 2010. (bewerkte versie)

STUDIEBUREAUS 1010, AA & BOOM, “Structuurschets Berendrecht-Zandvliet, polderdorpen tussen haven en stad”, 4 februari 2015.

VAN DER HOEVEN, JANA, “Vergelijking functies Genova en Antwerpen”, april 2015.

GASTALDI, FRANCESCO, presentatie “Piani, politiche, processi di rigenerazione urbana a Genova”, Università IUAV Venezia. (bewerkte versie)

VAN DER HOEVEN, JANA, januari 2015.

Gebaseerd op kaart , bron: AUTEUR ONBEKEND, “PIPPETTO dei Carruggi”, http://www. treninopippo.it/page_generic.aspx?q=expo (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 25/03/2015).

95-96

Gebaseerd op kaart, bron: GOOGLE, https://www.google.be/maps (datum laatste aanpassing 2015; laatst geconsulteerd 02/05/2015).

97-99

GOOGLE, https://www.google.be/maps, (datum laatste aanpassing 2015; laatst geconsulteerd 02/05/2015).

100

Gebaseerd op kaart , bron: BING, https://www.bing.com/maps (datum laatste aanpassing 2015; laatst geconsulteerd 02/05/2015).

101-102

Gebaseerd op kaart, bron: GOOGLE, https://www.google.be/maps (datum laatste aanpassing 2015; laatst geconsulteerd 02/05/2015).

103-105

VAN DER HOEVEN, JANA, november 2015.

106

107

PORT OF ANTWERP, “Noordzeeterminal aan de Schelde”, 20 april 2010.

108

PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto”, 8 juni 2006.

109

PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto. Delwaidedok.”, 4 juli 2008.

110

PORT OF ANTWERP, “ms Bao Guo”, 10 september 2008.

111

PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto’s”, 14 oktober 2011.

126-127 128

GAZET VAN ANTWERPEN, “Uw regio vanuit de lucht Berendrecht”, http://album.gva.be/fotoalbum/Uw-regio-vanuit-de-lucht-panorama-s-berendrecht-berendrecht.aspx, 2015.

129-130

Gebaseerd op kaart, bron: GOOGLE, https://www.google.be/maps (datum laatste aanpassing 2015; laatst geconsulteerd 02/05/2015).

131

PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto”, 7 juli 1971.

132

GOOGLE MAPS, 2015.

133

PORT OF ANTWERP, “Luchtfoto”, 7 juli 1971.

134

INSTITUUT VOOR NATUURBEHOUD, “Ecologisch belang van de Zouten: mogelijke implicaties voor de inrichting van het buffergebied Zandvliet-Berendrecht”, 2003.

135

STUDIEBUREAUS 1010, AA & BOOM, “Structuurschets Berendrecht-Zandvliet, polderdorpen tussen haven en stad”, 4 februari 2015.

136

INSTITUUT VOOR NATUURBEHOUD, “Ecologisch belang van de Zouten: mogelijke implicaties voor de inrichting van het buffergebied Zandvliet-Berendrecht”, 2003.

137-138

194

VAN DER HOEVEN, JANA, mei 2015.

139

VAN DER HOEVEN, JANA, “Vergelijking barrières Eilandje en Porto Antico, Berendrecht en Multedo”, mei 2015.

140

Gebaseerd op kaarten van Google Maps, https://www.google.be/maps, 2015.

195

BIJLAGE 1

141

VAN DER HOEVEN, JANA, “Milieumonitoring in Genova”, mei 2015.

142

VAN DER HOEVEN JANA, “Milieueffectrapportering in Antwerpen en Genova”, mei 2015.

143

VAN DER HOEVEN, JANA, “Havenplanning in Genova”, mei 2015.

144

VAN DER HOEVEN, JANA, “Havenplanning in Antwerpen”, mei 2015.

TERRITORIALE INDELING VAN DE STAD GENOVA

GEMEENTE 1 GENOVA CENTRO EST ex-district

GEMEENTE 2 GENOVA CENTRO OVEST

Unità Urban.

ex-district

11 OREGINALAGACCIO

31 Lagaccio 32 Oregina

9 SAMPIERDARENA

12 PRE’-MOLOMADDALENA

33 Prè 34 Maddalena 35 Molo

24 Campasso 25 S. Gaetano 26 Sampierd. 27 Belvedere 28 S. Bartol.

10 S. TEODORO

29 Angeli 30 S. Teodoro

13 CASTELLETTO

36 S. Nicola 37 Castelletto 38 Manin

14 PORTORIA

39 S. Vincenzo 40 Carignano

GEMEENTE 4 GENOVA MEDIA VAL BISAGNO ex-district

Unità Urban.

18 STAGLIENO

49 Parenzo 50 S. Pantaleo

19 MOLASSANA

51 Montesignano 52 S. Eusebio 53 Molassana

20 STRUPPA

54 Doria 55 Prato

GEMEENTE 5 GENOVA VAL POLCEVERA ex-district

1 VOLTRI 2 PRA’

3 PEGLI

Unità Urban. 1 Crevari 2 Voltri 3 Cà Nuova 4 Palmaro 5 Prà 6 Castelluccio 7 Pegli 8 Multedo

Unità Urban.

5 RIVAROLO

13 Borzoli Est 14 Certosa 15 Rivarolo 16 Teglia 17 Begato

6 BOLZANETO

18 Bolzaneto 19 Morego

7 PONTEDECIMO

20 S. Quirico 21 Pontedecimo

GEMEENTE 7 GENOVA PONENTE ex-district

Unità Urban.

GEMEENTE 3 GENOVA BASSA VAL BISAGNO ex-district

43 S. AGATA 44 S. Fruttuoso

17 MARASSI

45 Qezzi 46 Fereggiano 47 Marassi 48 Forte Quezzi

GEMEENTE 6 GENOVA MEDIO PONENTE ex-district 4 SESTRI

Unità Urban.

ex-district

15 FOCE

41 Foce 42 Brignole

21 VALLE STURLA

60 Chiappeto 61 S. Martino 62 Albaro 63 S. Giuliano 64 Lido 65 Puggia

22 Cornigliano 23 Campi

GEMEENTE 9 GENOVA LEVANTE

ex-district

23 S. FRANCESCO D’ALBARO

Unità Urban. 9 Sestri 10 S. Giov. Bat 11 Calcinara 12 Borzoli Ov.

8 CORNIGLIANO

GEMEENTE 8 GENOVA MEDIO LEVANTE

22 S. MARTINO

Unità Urban.

16 S. FRUTTUOSO

Unità Urban. 56 Bavari 57 S. Desiderio 58 Apparizione 59 Borgoratti

24 STURLAQUARTO

66 Sturla 67 Quarto 68 Quartara 69 Castagna

25 NERVIQUINTOS. ILARIO

70 Quinto 71 Nervi

0.0 DE HAVEN

gebaseerd op tabel, bron: COMUNE DI GENOVA, “Cartogramma 6 - Le unità urbanistiche di Genova”, http://gisportal.istat.it/ cartogrammi2001/Grandi_Comuni/genova/GENOVA_unita%20urbanistiche_6_INDICE_16_01_06.pdf (datum laatste aanpassing 16/01/2006; laatst geconsulteerd 26/03/2015).

196

VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

BIJLAGE 2

CULTURELE NOORD-ZUIDAS & GROENE OOST-WESTAS ‘T EILANDJE

gebaseerd op tabel, bron: STAD ANTWERPEN & AUTONOOM GEMEENTEBEDRIJF STADSPLANNING ANTWERPEN, “Het Eilandje Stadsvernieuwing op weg naar een bruisende stadswijk aan het water”, mei 2011. VAN DER HOEVEN JANA

VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING

Deze masterproef kwam tot stand met het oog op het behalen van de graad Master in de Stedenbouw & Ruimtelijke Planning aan de Katholieke Universiteit Leuven - Faculteit Architectuur Campus Gent. De masterproef kadert binnen de activiteiten van de onderzoeksgroep â&#x20AC;&#x2DC;PLEN-Creating an ENvironment for PLanningâ&#x20AC;&#x2122; die zowel onderzoek voert naar inhoudelijke als beleidsmatige aspecten van stedenbouw en ruimtelijke planning.

2e Master in de Stedenbouw & Ruimtelijke planning KU Leuven - Faculteit Architectuur, Campus Gent Academiejaar: 2014-2015