01
001
Palazzo San Giorgio
GENOVA
Grande Bigo
GROOTSTE HAVEN VAN ITALIË
Gebouw Piazza Della Raibetta
Genova (NL: Genua, ENG: Genoa) is een stad in Noord-Italië aan de Ligurische Zee. De stad telt zo’n 600.000 inwoners en is de grootste havenstad van Italië.
Palazzo Ducale
Parking Via Filippo Turati
Genova was reeds in de periode van het Romeinse Rijk een belangrijke vlootbasis. De gunstige positie van de stad, ten noorden en ten westen beschermd door twee stroken land en in het noorden omringd door een berglandschap, hield indringers op veilige afstand. Daarnaast was deze locatie ook op commercieel vlak zeer gunstig, gelegen op een knooppunt tussen de Middellandse Zee en de Noordzee en aan een handelsroute die naar Marseille leidde. De oorspronkelijke vorm van de haven, de ‘Porto Antico’ (oude haven) viel lange tijd samen met de vorm van het natuurlijke waterbekken.
San Lorenzo Piazza de Ferrari
Sopraelevata Aldo Moro
In de 12e eeuw dreef Genova handel met het hele Middellandse Zeegebied en werd de stad een handelsknooppunt van luxegoederen die aankwamen uit het Verre Oosten en uit Vlaanderen.
VERPLAATSING HAVENACTIVITEIT De grote veranderingen die plaatsvonden in de olie- en staalindustrie na de Tweede Wereldoorlog, waren een grote uitdaging voor de Genoveense haven. De tonnage van schepen was sterk toegenomen waardoor de havenstructuren aangepast moesten worden. De havenstructuren breidden zich uit en verplaatsten zich steeds verder weg van het oude havengebied. Zo startte men in 1963 met de aanleg van een oliehaven in Multedo en werd in Sampierdarena de eerste containerterminal gebouwd. Vanaf de tweede helft van de jaren 70 tot het begin van de jaren 90 vond er een daling van het havenverkeer plaats, waarna een reorganisatie plaatsvond van het havengebied. Hierbij werden alle commerciële en industriële activiteiten afgezonderd van de Porto Antico. Gezien de onschatbaar historische en culturele waarde van deze oude haven, besliste men deze te renoveren en volledig toe te wijzen aan toerisme en de inwoners van Genova.
RENZO PIANO Het was Renzo Piano die in 1992 een masterplan voor de haven voltooide waarbij elk gebouw in de Porto Antico gerestaureerd werd en bovendien een nieuwe functie kreeg. Hij verdeelde hiervoor de Porto Antico onder in vier zones:
is het grootste in Italië en het tweede grootste in Europa. De laatste zone tenslotte, ‘Grande Bigo’, is een ronddraaiende lift van waaruit je een panoramisch zicht hebt over de haven en de stad. Met dit project slaagde Renzo Piano erin de stad terug in contact te brengen met de haven, een relatie die in de loop van de tijd verloren was gegaan.
1. Magazzini del Cotone 2. Deposito Franco 3. Ponte Spinola 4. Grande Bigo
Grande Bigo
Magazinni del Cotone
Museo del Mare
PORT
BARRIÈRES TUSSEN STAD & HAVEN
PORTO ANTICO
Beide oude havens hadden in het verleden een aantal barrières die de relatie tussen haven en stad verzwakten. Terwijl door de stadsvernieuwing in Antwerpen het Eilandje terug volop deel begint uit te maken van de binnenstad, hinkt Genova nog achterop. De focus ligt vooral op de link tussen culturele activiteiten langs het water, maar de relatie tussen binnenstad en haven blijft op de achtergrond. De manier waarop in Antwerpen gelijkaardige barrières tussen stad en haven werden opgelost, kan een inspiratie zijn voor de Porto Antico van Genova.
Vanuit het historisch centrum kan je de haven langs twee hoofdwegen bereiken: langs de Via San Lorenzo en langs Via Banchi. Beide bieden echter geen zicht op de haven doordat verschillende elementen het zicht blokkeren en op die manier als een soort barrière werken tussen haven en stad. De grootste barrière, de Sopraelevata Aldo Moro (de Genoveense fly-over) snijdt de haven en de stad letterlijk van mekaar af. Naast deze fly-over zijn er echter nog een aantal andere barrières tussen haven en stad.
GEBOUW PIAZZA DELLA RAIBETTA
SOPRAELEVATA ALDO MORO
PARKING VIA FILIPPO TURATI
Dit gebouw bevindt zich op de kruising van de Via San Lorenzo en Piazza Delle Raibetta. Via San Lorenzo is de belangrijkste verbindingsweg tussen het hoofdplein van Genova, Piazza De Ferrari, de kathedraal San Lorenzo en de haven. Wanneer men deze straat afloopt, van centrum naar haven, wordt het zicht en de doorgang geblokkeerd door dit gebouw. Het metrostation ten westen van het gebouw met bijhorende ommuring versterkt deze harde grens. Het pleintje ernaast, met enkele kiosken waar men snacks verkoopt, wordt geprankd tussen deze ommuring en komt daardoor niet tot zijn recht.
De Sopraelevata Aldo Moro is een 6800 meter lang viaduct voor wegverkeer dat de wijk Foce met de autostrade ten westen van Genova verbindt. Het viaduct snijdt de haven en de stad letterlijk van mekaar af.
Deze bovengrondse parking zorgt voor een sterke afscheiding tussen het oudste deel van het historisch centrum en de haven.
ARCHITECTURALE BARRIÈRE
INFRASTRUCTURELE BARRIÈRE
HAVEN
X
VIA
SA
NL
GRANDE BIGO
OR
EN
ZO
DEVELOPMENT GENOA & ANTWERP
STAD
&MILIEUEFFECTRAPPORTERING 001 STEDENBOUWKUNDIG LUIK PUBLIEKE RUIMTE ALS BARRIÈRE
Door schaalvergroting en uitbreiding, maar ook omwille van milieuafwegingen, verplaatsten havenactiviteiten zich uit hun oude havengebied. In en nabij de oude haven kwamen hierdoor uitgestrekte gebieden vrij die vroegen om een invulling. Zowel in Genova als in Antwerpen werd, na het verdwijnen van de havenfunctie, een stedelijke omgeving gecreëerd. Terwijl het Eilandje in Antwerpen momenteel terug deel begint uit te maken van de binnenstad, hinkt men in Genova nog achterop. De focus ligt er vooral op de link tussen culturele activiteiten langs het water, maar de relatie tussen binnenstad en haven blijft op de achtergrond.
Publiek gebouw
Groene wandelboulevard Plein als ontmoetingsplaats
De katoenmagazijnen werden in het begin van de 20e eeuw gebruikt als opslagplaats. Met het ontwerp van Renzo Piano kregen deze een multifunctioneel gebruik; ze herbergen onder andere een conferentiecentrum, winkels en een bioscoop. Het ‘Deposito Franco’ was een tweede magazijn dat volledig werd gerestaureerd met aandacht voor de originele architectuur. In de derde zone, ‘Ponte Spinola’, werd een aquarium en een biosfeer gebouwd. Dit aquarium
Deposito Franco
Ponte Spinola (aquarium)
RUIMTELIJKE PLANNING
1
2
3
SUGGESTIE VOOR PORTO ANTICO
001
002
003
BELEIDSKUNDIG LUIK
Het verwijderen van het vijf-verdiepingen-hoge gebouw zou een rechtstreekse toegang betekenen vanaf de Via San Lorenzo naar het pleintje, waardoor dit terug een kwaliteitsvolle, publieke ruimte zou kunnen worden.
PORTO ANTICO - EILANDJE
MULTEDO - BERENDRECHT
GENOVA - ANTWERPEN
PUBLIEK GEBOUW ALS CULTURELE & VISUELE SCHAKEL
STEDENBOUWKUNDIG LUIK
STEDENBOUW- & MILIEUKUNDIG LUIK
“HOE WORDT EEN DEEL VAN DE HAVEN OPNIEUW GELINKT & TERUGGEGEVEN AAN DE STAD?”
“WAT IS EEN DUURZAME TOEKOMST VOOR HAVEN & OMGEVING?”
“WAT ZIJN DE STERKTES & ZWAKTES VAN HAVENPLANNING IN ITALIË & VLAANDEREN?”
EEN STEDELIJKE OMGEVING
GROENE BUFFER
HAVENPLANNING
In beide steden verhuisde de havenactiviteit omwille van plaatsgebrek, maar ook omwille van milieuafwegingen, uit het oude havengebied. In Genova verhuisde de haven naar het westen, terwijl men in Antwerpen naar het noorden opschoof. In beide steden werd, na het verdwijnen van de havenfunctie, een stedelijke omgeving gecreëerd. De manier waarop, met een mix van verschillende functies, is zeer vergelijkbaar tussen beide steden. Zo bieden zowel de Porto Antico als het Eilandje plaats aan musea, restaurants en een jachthaven en hebben ze beide een nieuwe landmark die symbool staat voor de stadsvernieuwing. In Genova is dat de Grande Bigo, terwijl dit voor het Eilandje het MAS is. Het opladen van de gebieden met verschillende functies en de herinrichting van de publieke ruimte, zorgden ervoor dat ze terug deel gingen uitmaken van de binnenstad.
Door de haven uit de stad te bannen en de havenactiviteit te verschuiven is uiteraard ook het milieuprobleem verschoven. De haven komt nu in conflict met omliggende dorpen. Voor Multedo voorziet men in Genova twee mogelijke toekomstscenario’s: ofwel verplaatst men de havenactiviteit en voorziet men nieuwe verbindingen tussen haven en dorp, ofwel wordt deze behouden (doch ingeperkt) en wordt er een groene bufferzone gecreëerd tussen haven en dorp. In Berendrecht volgde men deze tweede redenering en werd ook een bufferzone gecreëerd. Daarnaast wil men er in de toekomst de Schelde gebruiken als transportmiddel, waardoor er terug een relatie ontstaat tussen dorp en haven.
Ruimtelijke planning in Italië kent duidelijke verschillen met ruimtelijke planning in Vlaanderen, zowel qua structuur als qua besluitvormingsproces. Uit de analyse van het beleid in beide steden kwamen een aantal zwakke en sterke punten naar boven. Deze zwakke en sterke punten leidden uiteindelijk tot een samenstelling van ‘beloftevolle ingrediënten’.
Terwijl in Antwerpen het Eilandje het belangrijkste scharnierpunt is tussen noord en zuid, oost en west en tussen de haven en de binnenstad, wordt in Genova vooral gefocust op de as langsheen de havenboog. De intenties om meer zichten (en dus ook meer relaties) te creëren van stad naar haven zijn er, maar kwamen nog niet tot uiting in de plannen.
ANTWERPEN
PRP
GRUP
&
&
VAS
mer
EILANDJE
02
ANTWERPEN
Het Eilandje is een buurt die grote veranderingen heeft ondergaan én nog steeds aan het ondergaan is. De resterende havenmonumenten (pakhuizen, dokken, ...) in combinatie met nieuwe stedelijke projecten geven het gebied een unieke sfeer. De buurt lijkt opnieuw tot leven te zijn geblazen en begint steeds meer terug deel uit te maken van het stadscentrum.
2e GROOTSTE HAVEN VAN EUROPA Antwerpen is een stad in Noord-België. De stad telt zo’n 510.000 inwoners en heeft de grootste haven van België en de tweede grootste haven van Europa.
GENOVA
Zandvlietsluis Berendrechtsluis Kunsthuis BalletVlaanderen
De eerste sporen van de Antwerpse haven dateren uit de 12e eeuw. De haven werd toen voornamelijk gebruikt voor passagiersvervoer naar Engeland en Zeeland en voor wijntransport naar Engeland. De haven kende een bloeiperiode tussen 1200 en 1350 dankzij de ontwikkeling van de lakenindustrie, maar kende pas echt zijn hoogtepunt in de 16e eeuw, de ‘Gouden Eeuw’. In deze Gouden Eeuw groeide de handel exponentieel en Antwerpen werd het centrum van de wereldeconomie. Om te voldoen aan de groei vond er een noordelijke havenuitbreiding plaats, het huidige Eilandje.
Delwaidedok
Het verwijderen ervan zou niet enkel een aantal monumenten (zoals het Palazzo San Giorgio) terug tot hun recht laten komen, maar zou ook meer zichten genereren vanuit de stad naar de haven.
Het verplaatsen van de parking naar ondergronds niveau zou een betere bereikbaarheid betekenen voor bewoners én bezoekers die vanaf het centrum naar de Porto Antico willen.
GROENE WANDELBOULEVARD ALS VERBINDEND ELEMENT
De afbraak van het gebouw en de constructie van een aantrekkelijk gebouw, met publieke functie, zou de plek tot een scharnierpunt kunnen maken. Het gebouw zou zich op het kruispunt bevinden van twee culturele trajecten: Piazza De Ferrari - Palazzo Ducale - Cattedrale di San Lorenzo, die de verbinding maakt tussen binnenstad en haven, en Grande Bigo - Palazzo San Giorgio - aquarium - Museo del Mare, die de verschillende wijken langsheen de kustlijn met mekaar verbindt. De parkeerplaats zou vervangen worden door een ondergrondse parkeerruimte waardoor het vrijgekomen plein functioneert als een ontmoetingsplaats voor het nieuwe, publieke gebouw.
+
=
Na de sloop van de ‘Sopraelevata Aldo Moro’, zou een groot deel van de ruimte aan de Porto Antico terug vrijkomen. Deze ruimte zou, net als op het Eilandje, kunnen transformeren naar een groene wandelboulevard die zowel de wijken die grenzen aan de kustlijn verbindt, als het stadscentrum en havengebied terug met mekaar linkt.
002 STEDENBOUWKUNDIG & MILIEUKUNDIG LUIK De constructie van de nieuwe haveninfrastructuren had voor de omgeving van beide steden een grote impact. Omliggende dorpskernen, zoals Multedo in Genova en Berendrecht in Antwerpen, verloren hun relatie met het water en kwamen in conflict met de havenactiviteit.
003 BELEIDSKUNDIG LUIK
VAN MAGAZIJN NAAR MUSEUM AAN DE STROOM
LONDEN-EN AMSTERDAMSTRAAT
PARKING HANZESTEDENPLAATS
Zowel binnen het Eilandje als tussen het Eilandje en de binnenstad was er vroeger sprake van barrièrewerking. Het zuidelijk deel rond het Willem- en Bonapartedok sloot eerder aan bij de binnenstad. Het noordelijk deel werd hiervan afgescheiden door de drukke Londenen Amsterdamstraat. Het toevoegen van een alleenstaand, publiek gebouw, het MAS, dat zich bevindt op het cultureel traject FalconNassau doorbreekt deze barrièrewerking. Het gebouw functioneert als scharnierpunt en is dé ontmoetingsplaats tussen noord en zuid, oost en west en tussen binnenstad en haven.
De Londen-en Amsterdamstraat was een grote verkeersader die vroeger als barrière functioneerde tussen de Oude Dokken en de Cadix- en Montevideowijk. De heraanleg van deze straten zorgde ervoor dat de drie wijken terug beter met mekaar verbonden werden. De straat is getransformeerd tot een aangename, groene boulevard die makkelijk oversteekbaar is én bovendien een aantrekkingspleister is voor horecazaken en winkels. Deze straat zal in de toekomst ook bediend worden door een tramlijn, wat de stedelijke ontwikkeling nog meer in de hand zal werken. Naast een betere samenhang tussen de drie wijken, vormen deze straten ook een belangrijke schakel tussen de Leien en Park Spoor Noord in het oosten en de Scheldekaaien in het westen.
Ook de parking rondom de loodsen droeg bij tot de barrièrewerking tussen het noordelijk en zuidelijk deel van het Eilandje.
Op exact dezelfde plaats als waar het MAS werd gebouwd, bevonden zich vroeger loodsen en magazijnen. Deze loodsen (en bijhorende parkings) vormden ook een barrière tussen noord en zuid.
ARCHITECTURALE BARRIÈRE
Het plein, dat zich voor het MAS bevindt, is vandaag een groot publiek plein. Het is enerzijds een ontmoetingsplaats, maar anderzijds ook een rustplek op het Eilandje.
HAVEN
LONDEN-AMSTE
RDAMSTRAAT
MAS
INFRASTRUCTURELE BARRIÈRE
PUBLIEKE RUIMTE ALS BARRIÈRE
Ruimtelijke UitvoeringsPlannen (RUP’s) kennen in Vlaanderen heel wat moeilijkheden. In de laatste jaren vond een evolutie plaats waarbij ruimtelijke planningsprocessen belast worden met een breed pakket aan ruimtelijke én niet ruimtelijke maatregelen en niet enkel met het toekennen van bestemmingen. Deze overload maakt het vaak moeilijk enige vorm van transparantie te bewaren in het plan. Het gevolg is dat de Raad van State soms RUP’s schorst en/of vernietigt omdat de uitwerking en de afstemming van deze maatregelen (waaronder bijvoorbeeld het MilieuEffectRapport (MER)) onvoldoende zichtbaar is in het plan. Daarnaast is er ook het probleem dat niet elke maatregel zomaar kan worden vertaald in het RUP. Sociale maatregelen bijvoorbeeld, of zeer technische aspecten, zouden niet thuis horen in een RUP maar eerder in een flankerend beleid. Vaak wordt pas in een laat stadium van het planningsproces rekening gehouden met de milieueffecten waardoor er geen echt gerichte milieubeoordeling kan plaatsvinden. Daarnaast is er ook weinig terugkoppeling of interactie mogelijk tussen het RUP en het MER, met als gevolg dat er niet echt maatwerk kan afgeleverd worden.
STAD
MAS Felix Pakhuis
VERPLAATSING HAVENACTIVITEIT
VOORSCHRIFTEN
De haven bleef tijdens de Tweede Wereldoorlog zo goed als gespaard en kon daardoor snel de draad weer oppakken. Men startte met een ambitieus plan, ‘de Grote Doorsteek’, waarbij de dokkenhaven op de Rechteroever uitgebreid werd. Voor deze havenuitbreiding werden verschillende polderdorpen gesloopt. Het Tienjarenplan (1956-1967) voorzag een uitbreiding van de Antwerpse haven tot de Nederlandse grens. De Zandvlietsluis die hiervoor gebouwd werd kon schepen tot 125.000 ton verwerken. Er vond niet enkel een schaalvergroting plaats, maar ook de activiteiten in het havengebied wijzigden. Het havengebied groeide steeds meer uit tot industriegebied. Daarnaast nam ook het containertransport toe, wat resulteerde in de bouw van het Churchilldok. In de buurt rond Berendrecht werd het Delwaidedok aangelegd (1981) en vond ook de bouw van de Berendrechtsluis plaats (1989). De spectaculaire veranderingen in de haveninfrastructuur die na de Tweede Wereldoorlog plaatsvonden, zorgden ervoor dat de eigenlijke havenactiviteit volledig werd losgekoppeld van de stad.
Churchilldok
Schipperskwartier
4
SUGGESTIE VOOR EILANDJE
SUGGESTIE VOOR PORTO ANTICO
In de toekomst zouden de Scheldekaaien een bijdrage kunnen leveren aan zowel de culturele, als de groene as door de toevoeging van een gebiedsgericht programma en de vergroening ervan.
Het verwijderen van het vijf-verdiepingen-hoge gebouw zou een rechtstreekse toegang betekenen vanaf de Via San Lorenzo naar het pleintje, waardoor dit terug een kwaliteitsvolle, publieke ruimte zou kunnen worden.
MANUEL DE SOLÀ-MORALES Eind jaren 80 startte in Antwerpen het project ‘Stad aan de Stroom’. Voor dit project vond een ontwerpwedstrijd plaats waarvoor 120 verschillende ontwerpers hun project inzonden. Daarnaast werd aan zes internationaal erkende ontwerpers de opdracht gegeven een visie te formuleren over de ruimtelijke ontwikkeling van het oude Antwerpse havengebied, het Eilandje. Zowel de Fransman Yves Lion als de Spanjaard Manuel de SolàMorales deden een voorstel m.b.t. het Eilandje. Het project ‘Stad aan de Stroom’ werd nooit uitgevoerd, maar had wel zijn invloed op de feitelijke ontwikkeling en het beleid. Zo werden de kernideeën van de Solà-Morales (een betere verbinding tussen het oude stadscentrum en de oude haven en het voorzien van fig.1-3: GOOGLE MAPS, https://www.google.be/maps, 2015. (eigen bewerking) fig.4&6: AUTEUR ONBEKEND, “Hanzestedenplaats”, http://zoeken.felixarchief.be/zHome/Home.aspx, 01/01/1989 - 31/12/1994 bij benadering. (eigen bewerking) fig.5: MEURISSE, “Londenstraat wacht op haar herinrichting”, http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=152895&page=32, 2010. (eigen bewerking) fig.7: THUIS IN DE STAD, “Stadsvernieuwing Antwerpen”, http://www.thuisindestad.be/stadsvernieuwing-antwerpen (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 05/05/2015). (eigen bewerking)
RUIMTELIJKE MAATREGELEN
RUP
Koninklijke Academie voor Schone Kunsten 5
6
NIET RUIMTELIJKE MAATREGELEN
De manier waarop deze grote verkeersas werd omgevormd tot een groene wandelboulevard zou een inspiratie kunnen zijn voor Genova.
Net zoals men de Hanzestedenplaats omtoverde van een parkeerplaats naar een kwalitatieve, publieke ruimte, zou men in Genova de parkeerplaats aan de Via Filippo Turati kunnen heraanleggen. Hierbij zou de parkeerplaats kunnen vervangen worden door een ondergrondse parkeerruimte en zou het vrijgekomen plein kunnen functioneren als een ontmoetingsplaats voor het nieuwe, publieke gebouw dat hierboven reeds werd besproken.
BESTEMMINGEN
010 STEDENBOUW
een mix van activiteiten) deels doorvertaald daaropvolgende plannen voor het Eilandje.
naar
Groene wandelboulevard
de
De oude havenbuurt bevindt zich momenteel te midden van een transformatieproces waarbij deze steeds meer deel begint uit te maken van de binnenstad. De sterke troeven van de buurt worden hersteld en het inbrengen van diverse activiteiten maakt het tot een identiteitsvolle buurt, aantrekkelijk voor zowel bezoekers als bewoners.
groene ruimte
havenactiviteit
bebouwing
culturele as
culturele activiteit
groene as
stedelijk plein
Sopraelevata
FACULTEIT ARCHITECTUUR CAMPUS GENT
JANA VAN DER HOEVEN 7
.BE .IT PROMOTOR: HANS LEINFELDER
010