PORT
DEVELOPMENT
RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING BIJ DE HAVENONTWIKKELING IN ANTWERPEN & GENOVA
MASTERPROEF ABSTRACT VAN DER HOEVEN JANA PROMOTOR: Hans Leinfelder MENTOR: Els Willems
GENOVA & ANTWERPEN
ABSTRACT PROBLEEMSTELLING METHODE RESULTATEN CONCLUSIES Dit document is de synthese van het onderzoek dat ik voerde tot het behalen van het masterdiploma Stedenbouw en Ruimtelijke Planning aan de KU Leuven - Faculteit Architectuur Campus Gent. Deze masterproef kadert binnen de activiteiten van de onderzoeksgroep ‘PLEN-Creating an ENvironment for PLanning’ die zowel onderzoek voert naar inhoudelijke als beleidsmatige aspecten van stedenbouw en ruimtelijke planning.
1. inleiding Doorheen de geschiedenis kregen havengebieden diverse betekenissen. Vanaf de 18e eeuw was de haven een concentratiepunt van het publieke leven. De haven had een educatieve functie en was het uitstalraam van de bestaande techniek en havenarchitectuur. Later evolueerde deze tot het middelpunt van het moderne leven. De aanwezigheid van techniek en industrie en het komen en gaan van bewoners van over de hele wereld maakten de haven tot een soort schouwspel van de moderne wereld. In het begin van de 20e eeuw voor Genova en op het einde van de 19e eeuw voor Antwerpen verhuisde de meerderheid van de havenactiviteiten uit het oude havengebied. Door schaalvergroting en uitbreiding, maar ook omwille van milieuafwegingen, schoof de haven respectievelijk op naar het westen (Genova) en naar het noorden (Antwerpen). In en nabij de oude haven kwamen hierdoor uitgestrekte gebieden vrij die vroegen om een invulling. De constructie van de nieuwe haveninfrastructuren had voor de omgeving van beide steden een grote impact. Omliggende dorpskernen, zoals Multedo in Genova en Berendrecht in Antwerpen, verloren hun relatie met het water en komen in conflict met de havenactiviteit. Berendrecht N
Porto Antico Multedo Eilandje
Fig. 1 Verschuiving havenactiviteit en symbolen stadsvernieuwing.
Jana Van der hoeven
2. probleemstelling 2.1 STEDENBOUWKUNDIG LUIK (stad & haven)
Relatie tussen ruimtelijke planning en milieueffectenrapportering bij de havenontwikkeling in Antwerpen en Genova.
Doordat de meerderheid van de havenactiviteiten verhuisde kwamen in en nabij de oude haven uitgestrekte gebieden vrij. Deze desolate gebieden smeekten om een invulling. Zowel in Genova als in Antwerpen werd, na het verdwijnen van de havenfunctie, een stedelijke omgeving gecreëerd. Terwijl het Eilandje in Antwerpen momenteel terug deel begint uit te maken van de binnenstad, hinkt men in Genova nog achterop. De focus ligt er vooral op de link tussen culturele activiteiten langs het water, maar de relatie tussen binnenstad en haven blijft op de achtergrond.
Onderzoeksthemagroep: PLEN-Creating an ENvironment for PLanning Promotor: prof. Hans Leinfelder Mentor: Els Willems Masterproef ingediend tot het behalen van de academische graad van Master in Stedenbouw en Ruimtelijke Planning
2
VAN DER HOEVEN JANA
VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING
3
3. methode
2.2 STEDENBOUWKUNDIG - & MILIEUKUNDIG LUIK (dorp & haven) Door de haven uit de stad te bannen komt deze nu in conflict met omliggende dorpen. De havenactiviteit (en de hinder die ermee gepaard gaat) tast de leefbaarheid van de woonkernen aan. In Genova wordt in deze masterproef gefocust op het dorp Multedo, terwijl in Antwerpen wordt gefocust op het dorp Berendrecht.
Deze masterproef is zowel een vergelijkend, evaluerend als een ontwerpend onderzoek van de havenontwikkeling in Genova en in Antwerpen. De historische studie berust uitsluitend op literatuuronderzoek. De studie van ruimtelijke plannen bestaat uit zowel literatuuronderzoek als interviews met personen die nauw betrokken zijn bij de Italiaanse en Vlaamse havenplanning. Het meest omvangrijke deel van deze masterproef is echter gebaseerd op persoonlijke observaties die voortvloeiden uit terreinonderzoek.
2.3 BELEIDSKUNDIG LUIK
VERGELIJKEND Het vergelijkend onderzoek van de masterproef verkent en brengt de havenplanning (met focus op de integratie van milieueffectrapportage) in kaart in Genova en in Antwerpen. Zowel de eigenschappen, inhoud, als de betrokken personen bij de opstelling van de plannen worden bestudeerd en vergeleken. Hieruit vloeien zowel verschillen als gelijkenissen uit voort.
Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) vormt sinds 1997, tot op vandaag, het kader voor het ruimtelijk ordeningsbeleid in Vlaanderen. De planningshorizon van dit RSV liep normaal af in 2007, maar met de laatste herziening in 2011 werd deze voor onbeperkte tijd verlengd. Ongeveer parallel met deze laatste herziening werd ook gestart met de opmaak van een nieuw Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV) dat voortbouwt op de robuuste lijnen van het RSV. Doelstelling van dit BRV is een nieuw verhaal te vertellen over de ruimtelijke ontwikkeling van Vlaanderen. Het legt deels andere klemtonen, maar legt daarnaast ook nieuwe klemtonen. Het Groenboek BRV schetst de ruimtelijke toestand van vandaag, de vele maatschappelijke uitdagingen en een visie hoe hiermee om te gaan. Op 4 mei 2012 werd dit Groenboek goedgekeurd door de Vlaamse Regering als basis voor maatschappelijk debat over de ontwikkeling van het ruimtelijk beleid in Vlaanderen. Het is binnen dit klimaat van lopende debatten over de toekomst van het ruimtelijk beleid in Vlaanderen dat deze masterproef tot stand is gekomen. Hierbij wordt voornamelijk ingegaan op de relatie tussen havenplanning, ruimtelijke planning en milieueffectrapportering (m.e.r.).
EVALUEREND Na het vergelijkend onderzoek volgt een evaluatie van de havenplanning in beide gebieden. Wat zijn de positieve en/of negatieve punten van havenplanning in Italië en in Vlaanderen? Deze beoordeling is het resultaat van literatuuronderzoek als van gesprekken met beide havenautoriteiten als met personen die betrokken zijn bij milieueffectrapportage. ONTWERPEND Het ontwerpend gedeelte van deze masterproef is het resultaat van het voorafgaand vergelijkend en evaluerend onderzoek. De ontwerpvoorstellen zijn persoonlijke suggesties voor een meer kwalitatieve havenontwikkeling. RUIMTELIJK, STEDENBOUWKUNDIG LUIK: Hoe wordt een deel van de haven opnieuw gelinkt en teruggegeven aan de stad?
2.3.1 ALGEMENE PROBLEMATIEK VLAANDEREN Milieueffectrapportering (specifiek: plan-m.e.r.) kent in Vlaanderen heel wat moeilijkheden. Vaak wordt pas in een laat stadium van het planningsproces rekening gehouden met de milieueffecten waardoor er geen echt gerichte milieubeoordeling kan plaatsvinden. Daarnaast is er ook weinig terugkoppeling of interactie mogelijk tussen het Ruimtelijk UitvoeringsPlan (RUP) en het MilieuEffectenRapport (MER), met als gevolg dat er niet echt maatwerk kan afgeleverd worden. Het overladen van de RUP’s en heel wat onduidelijkheden omtrent welke milderende maatregelen nu precies dienen te worden opgenomen maken RUP’s bovendien tot een makkelijk slachtoffer in gerechtelijk procedures.
WESTEN
NOORDEN
MULTEDO
BERENDRECHT
Fig. 2 Stedenbouwkundig, milieu en beleidskundig luik.
4. Historische ontwikkeling 4.1 RELATIE OUDE HAVEN-STAD
Deze laatste problematiek betreffende de milderende maatregelen dook ook op bij het Gewestelijk RUP ‘Afbakening zeehavengebied Antwerpen’ (2013). De doorvertaling van de milderende en natuurcompenserende maatregelen die voortkwamen uit het plan-mer naar het GRUP was soms moeilijk of zelfs onmogelijk. Sommige aspecten die ‘planoverstijgend’ waren werden daarom opgenomen in een actieplan, de ‘Faseringsnota natuur’. Deze nota had echter geen bindende waarde (enkel het plan en de uitvoeringsvoorschriften zijn bindend in een RUP). De Raad van State besliste daarom om het GRUP te schorsen omdat de stedenbouwkundige voorschriften deze natuurfasering niet verordenden. VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING
EILANDJE
RUIMTELIJK, STEDENBOUWKUNDIG LUIK + MILIEULUIK: Wat is een duurzame toekomst voor haven en omgeving? (visie stad + eigen visie)
2.3.2 PROBLEMATIEK HAVEN ANTWERPEN
VAN DER HOEVEN JANA
PORTO ANTICO
B E L E I D S K U N D I G
In beide steden verhuisde de havenactiviteit omwille van plaatsgebrek, maar ook omwille van milieuafwegingen, uit het oude havengebied. In Genova verhuisde de haven naar het westen, terwijl men in Antwerpen naar het noorden opschoof. In beide steden werd, na het verdwijnen van de havenfunctie, een stedelijke omgeving gecreëerd. De manier waarop, met een mix van verschillende functies, is zeer vergelijkbaar tussen beide steden. Zo bieden zowel de Porto Antico als het Eilandje plaats aan musea, restaurants en een jachthaven en hebben ze beide een nieuwe landmark die symbool staat voor de stadsvernieuwing. In Genova is dat de Grande Bigo, 4
VAN DER HOEVEN JANA
VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING
5
GRANDE BIGO GENOVA
MAS ANTWERPEN
terwijl dit voor het Eilandje het MAS is. Het opladen van de gebieden met verschillende functies en de herinrichting van de publieke ruimte, zorgden ervoor dat ze terug deel gingen uitmaken van de binnenstad.
steegjes’, maar ook ‘La Superba’: de stad met het grootste historische centrum van Europa; ingesloten tussen zee en bergen. Een stad waar je verloren loopt tussen steegjes en kerken en dan plots op één van de vele indrukwekkende palazzo’s botst. Dit pittoreske en ‘ingesloten gevoel’ staat in sterk contrast met de openheid van de zee en haven.
Terwijl in Antwerpen het Eilandje het belangrijkste scharnierpunt is tussen noord en zuid, oost en west en tussen de haven en de binnenstad, wordt in Genova vooral gefocust op de as langsheen de havenboog. De intenties om meer zichten (en dus ook meer relaties) te creëren van stad naar haven zijn er, maar kwamen nog niet tot uiting in de plannen.
Vanuit het historisch centrum kan je de haven langs twee hoofdwegen bereiken: langs de Via San Lorenzo en langs Via Banchi. Beide bieden echter geen zicht op de haven doordat verschillende elementen het zicht blokkeren en op die manier als een soort barrière werken tussen haven en stad. De grootste barrière, de Sopraelevata Aldo Moro (de Genoveense fly-over) snijdt de haven en de stad letterlijk van mekaar af. Naast deze fly-over zijn er echter nog een aantal andere barrières tussen haven en stad (fig.5).
X
GRANDE BIGO
MAS
1
Gebouw Piazza Della Raibetta Dit gebouw bevindt zich op de kruising van de Via San Lorenzo en Piazza Delle Raibetta. Via San Lorenzo is de belangrijkste verbindingsweg tussen het hoofdplein van Genova, Piazza De Ferrari, de kathedraal San Lorenzo en de haven. Wanneer men deze straat afloopt, van centrum naar haven, wordt het zicht en de doorgang geblokkeerd door dit gebouw. Het metrostation ten westen van het gebouw met bijhorende ommuring versterkt deze harde grens. Het pleintje ernaast, met enkele kiosken waar men snacks verkoopt, wordt geprankd tussen deze ommuring en komt daardoor niet tot zijn recht. Het verwijderen van het vijf-verdiepingen-hoge gebouw zou een rechtstreekse toegang betekenen vanaf de Via San Lorenzo naar het pleintje, waardoor dit terug een kwaliteitsvolle, publieke ruimte zou kunnen worden.
2
Sopraelevata Aldo Moro De Sopraelevata Aldo Moro is een 6800 meter lang viaduct voor wegverkeer dat de wijk Foce met de autostrade ten westen van Genova verbindt. Het viaduct snijdt de haven en de stad letterlijk van mekaar af. Het verwijderen ervan zou niet enkel een aantal monumenten (zoals het Palazzo San giorgio) terug tot hun recht laten komen, maar zou ook meer zichten genereren vanuit de stad naar de haven.
3
Parking Via Filippo Turati Deze bovengrondse parking zorgt voor een sterke afscheiding tussen het oudste deel van het historisch centrum en de haven. Het verplaatsen van de parking naar ondergronds niveau zou een betere bereikbaarheid betekenen voor bewoners én bezoekers die vanaf het centrum naar de Porto Antico willen.
X culturele as
!
groene as
barrière
culturele activiteit
Fig. 3 Culturele assen in het Eilandje en de Porto Antico.
4.2 RELATIE NIEUWE HAVEN-DORP
SUGGESTIE VOOR PORTO ANTICO
Door de haven uit de stad te bannen en de havenactiviteit te verschuiven is uiteraard ook het milieuprobleem verschoven. De haven komt nu in conflict met omliggende dorpen. Voor Multedo voorziet men in Genova twee mogelijke toekomstscenario’s: ofwel verplaatst men de havenactiviteit en voorziet men nieuwe verbindingen tussen haven en dorp, ofwel wordt deze behouden (doch ingeperkt) en wordt er een bufferzone gecreëerd tussen haven en dorp. In Berendrecht volgde men deze tweede redenering en werd ook een bufferzone gecreëerd. Daarnaast wil men er in de toekomst de Schelde gebruiken als transportmiddel, waardoor er terug een relatie ontstaat tussen dorp en haven.
SUGGESTIE VOOR PORTO ANTICO
BUFFER
SUGGESTIE VOOR PORTO ANTICO
SCHELDE
5.1.2 ‘T EILANDJE
woongebied
havengebied
!
Wanneer je op het Eilandje rondloopt merk je dat deze buurt zeer grote veranderingen heeft ondergaan én nog steeds aan het ondergaan is. De resterende havenmonumenten (pakhuizen, dokken, ...) in combinatie met nieuwe stedelijke projecten geven het gebied een unieke sfeer. De buurt lijkt opnieuw tot leven te zijn geblazen en begint steeds meer terug deel uit te maken van het stadscentrum.
barrière
Fig. 4 Bufferzone in Berendrecht & conflict tussen havenactiviteit en woongebied in Multedo.
5. Eigen observaties & suggesties 5.1 BARRIÈRES TUSSEN OUDE HAVEN & STAD 5.1.1 PORTO ANTICO
1
De Porto Antico maakte vanaf het eerste bezoek een grote indruk. Ik had in de loop der tijd een mentaal beeld gecreëerd van ‘de typisch Italiaanse stad’. Genova paste niet in dit beeld. Genova is anders. ‘De stad van duizend VAN DER HOEVEN JANA
VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING
6
VAN DER HOEVEN JANA
Van magazijn naar Museum Aan de Stroom (MAS) Zowel binnen het Eilandje als tussen het Eilandje en de binnenstad was er vroeger sprake van barrièrewerking. Het zuidelijk deel rond het Willem- en Bonapartedok sloot eerder aan bij de binnenstad. Het noordelijk deel werd VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING
7
Op exact dezelfde plaats als waar het MAS werd gebouwd, bevonden zich vroeger loodsen en magazijnen. Deze loodsen (en bijhorende parkings) vormden ook een barrière tussen noord en zuid.
Palazzo San Giorgio
Het toevoegen van een publiek gebouw op een belangrijke culturele as zou ook in Genova kunnen toegepast worden. Het gebouw op Piazza delle Raibetta bevindt zich op zo’n as. De afbraak ervan en de constructie van een aantrekkelijk gebouw, met publieke functie, zou de plek tot een scharnierpunt kunnen maken. Het gebouw zou zich op het kruispunt bevinden van twee culturele trajecten: Porta Soprana - Piazza De Ferrari - Palazzo Ducale Cattedrale di San Lorenzo, die de verbinding maakt tussen binnenstad en haven, en Grande Bigo - Palazzo San Giorgio - aquarium - Museo del Mare, die de verschillende wijken met mekaar verbindt.
SUGGESTIE VOOR PORTO ANTICO
2
2
2
3
OUDE HAVEN & STAD
NIEUWE HAVEN & DORP
1
Londen-en Amsterdamstraat De Londen-en Amsterdamstraat was een grote verkeersader die vroeger als barrière functioneerde tussen de Oude Dokken en de Cadix- en Montevideowijk. De heraanleg van deze straten, waarbij onder andere het wegprofiel werd versmald en een brede, centrale, voetgangers- en verblijfsstrook werd toegevoegd, zorgde ervoor dat de drie wijken terug beter met mekaar verbonden werden. De straat is getransformeerd tot een aangename, groene boulevard die makkelijk oversteekbaar is én bovendien een aantrekkingspleister is voor horecazaken en winkels. Deze straat zal in de toekomst ook bediend worden door een tramlijn, wat de stedelijke ontwikkeling nog meer in de hand zal werken. Naast een betere samenhang tussen de drie wijken, vormen deze straten ook een belangrijke schakel tussen de Leien en Park Spoor Noord in het oosten en de Scheldekaaien in het westen.
3
zandlaag
1
ARCHITECTURALE BARRIERE
EILANDJE 1
INFRASTRUCTURELE BARRIERE
PORTO ANTICO 1
hiervan afgescheiden door de drukke Londen- en Amsterdamstraat. Het toevoegen van een alleenstaand, publiek gebouw, het MAS, dat zich bevindt op het cultureel traject Falcon-Nassau doorbreekt deze barrièrewerking. Het gebouw functioneert als scharnierpunt en is dé ontmoetingsplaats tussen noord en zuid, maar ook tussen oost en west en tussen binnenstad en haven.
De manier waarop deze grote verkeersas werd omgevormd tot een groene wandelboulevard zou een inspiratie kunnen zijn voor Genova. Na de sloop van de ‘Sopraelevata Aldo Moro’, zou een groot deel van de ruimte aan de Porto Antico terug vrijkomen. Deze ruimte zou, net als op het Eilandje, kunnen transformeren naar een groene wandelboulevard, die zowel de wijken die grenzen aan de kustlijn verbindt, als het stadscentrum en havengebied terug
SUGGESTIE VOOR PORTO ANTICO
Noordlandbrug
3 2
3
zandlaag
8
BERENDRECHT
MULTEDO
Fig. 5 Barrières in Genova & Antwerpen.
2
3
Parking Hanzestedenplaats Zoals hierboven reeds vermeld droeg de parking rondom de loodsen ook bij tot de barrièrewerking tussen het noordelijk en zuidelijk deel van het Eilandje. Het plein, dat zich voor het MAS bevindt, is vandaag een groot publiek plein. Het is enerzijds een ontmoetingsplaats, maar anderzijds ook een rustplek op het Eilandje.
PUBLIEKE RUIMTE ALS BARRIERE
met mekaar linkt.
Net zoals men de Hanzestedenplaats omtoverde van een parkeerplaats naar een kwalitatieve, publieke ruimte, zou men in Genova de parkeerplaats aan VAN DER HOEVEN JANA
VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING
9
Colombo’ en Genova (ten oosten). Langsheen de weg bevinden zich vooral opslagplaatsen en grote detailhandelszaken. Het drukke verkeer, de slechte toestand van de voetpaden, de leegstaande metaalgieterij en een tekort aan groen, maken het tot een onaangename plek om te wandelen. Het contrast met de smalle, historische steegjes in het centrum is groot. Een invulling vinden voor de leegstaande metaalgieterij (en bijhorende renovatie) is in mijn ogen prioritair. De slechte toestand van dergelijk, historisch waardevol, gebouw bepaalt in sterke mate het straatbeeld.
groene as
culturele activiteit
3
5.2 BARRIÈRES TUSSEN NIEUWE HAVEN & DORP 5.2.1 MULTEDO
Berendrecht mag zich dan wel vlak naast de Schelde bevinden, toch is er vanuit het dorp nauwelijks een relatie merkbaar met de haven. Het is pas vanaf de Zoutestraat (ten westen) en de Sint-Jan Baptiststraat (ten zuiden) dat duidelijk wordt dat dit een polderdorp is. Vanaf deze eerste straat kan je, langsheen verschillende paden en door de Zouten, het kanaal bereiken. Dit dijklandschap, dat enkele meters hoger is dan het dorp, is een kwalitatieve bufferzone tussen haven en dorp. De dijk beschermt het dorp zowel tegen stof-, lawaai- als tegen geluidshinder afkomstig van de haven. Omwille van de landschappelijke kwaliteit werkt hij eerder uitnodigend dan barrièrevormend en leidt hij wandelaars naar de esplanade op de kanaaloever. Het jaagpad langs het kanaal is momenteel de enige plaats waar nog echt contact is met de haven en wordt het zowel gebruikt door voetgangers, fietsers als door vissers.
In het havenplan van Genova (Piano Regolatore Portuale van 2015) werd geen definitieve uitspraak gedaan over de toekomst van de oliehaven. Ofwel blijft deze in Multedo (maar krimpt hij wel in), ofwel wordt deze in de toekomst volledig verhuisd naar Sampierdarena (een wijk ten oosten van Multedo). Wat wel zeker is, is het weghalen van de olie-activiteiten uit het centrum. In mijn ogen hoeft de oliehaven niet te verdwijnen langs de kustlijn. Er zijn echter twee voorwaarden: er zou een groene buffer moeten komen tussen het dorp en de haven (die meteen ook de Via Aurelia veel aantrekkelijker zou maken) en de waterloop ten westen van het dorp wordt het nieuwe waterfront. Het weghalen van de olie-activiteit uit het stedelijk weefsel is hiervoor cruciaal. Hierdoor zou een nieuwe, open ruimte ontstaan die zou functioneren als verbindingszone tussen het dorp en het water. De ruimte zou bovendien kunnen functioneren als gecontroleerd overstromingsgebied.
SUGGESTIE VOOR PORTO ANTICO
2
VAN DER HOEVEN JANA
Haveninstallaties De oliehaven bezet vandaag de dag zo’n drie kwart van de kustlijn. Dit is goed voor een ondoordringbare grens van ongeveer één kilometer tussen dorp en water.
5.2.2 BERENDRECHT
ARCHITECTURALE BARRIERE
1
Ten zuiden van Berendrecht bevindt zich een tweede bufferzone: de Opstalvallei. Dit nat natuurlandschap zal in de toekomst nog verder ontwikkeld worden ter compensatie voor de geplande havenuitbreiding.
1
Via Aurelia Deze vierbaansweg loopt langsheen de kustlijn van Multedo en verbindt het dorp met Voltri en Savona (ten westen) en de luchthaven ‘Cristoforo VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING
Aangezien het waterfront verlegd zou worden naar het westen, zou deze plek in de toekomst kunnen worden ingenomen door havenactiviteit. Omwille van de nabijheid van andere stranden is het wel wenselijk dat dit ‘zachte’ activiteiten zouden zijn zoals havendiensten en/of opslagplaatsen.
SUGGESTIE VOOR PORTO ANTICO
Vanaf het eerste bezoek is duidelijk hoe sterk de aanwezigheid van de petroleumhaven het dorp beïnvloedt. De olie-activiteiten snijden het dorp volledig af van de haven. Daarnaast vormen ook de drukke Via Aurelia en de spoorweg een barrière tussen dorp en water. Deze vierbaansweg verbindt Multedo met onder andere Savona en Genova én wordt ook door bussen bediend. Daarnaast is ze niet aantrekkelijk voor zwakke weggebruikers, wat de drempel voor bewoners verhoogt om zich uit het dorp, richting het water, te begeven. Het informele wonen tenslotte en de slechte staat van het strand maken de kustlijn geen interessante plek voor bewoners om te vertoeven. Mensen trekken ofwel naar hogerop, ofwel naar kust-en havengebieden in de buurt.
Onaantrekkelijke kust & informeel wonen Op verschillende plaatsen aan de kustlijn bevinden zich caravans, tenten en koterijen. De informele bewoners claimen hierdoor grote delen van het strand waardoor er nauwelijks ruimte overblijft voor anderen. Het rondslingerende afval maakt de plek bovendien onaangenaam om te vertoeven.
10
VAN DER HOEVEN JANA
Haveninstallaties Ten gevolge van het ‘Tienjarenplan’ (1957-1966) werd de bestaande haveninfrastructuur uitgebreid tot aan de Nederlandse grens. Voor deze noorderlijke havenuitbreiding werden grote delen van het polderlandschap onteigend en werd het dorp van de Schelde afgesneden. Het dorp verloor abrupt zijn relatie met het water. De haveninstallaties bevinden zich nog steeds op dezelfde plaats en snijden nog steeds het dorp af van de Schelde. Er werd echter een waardevolle groenbuffer gecreëerd die niet enkel een filter is tussen havengebied en dorp, maar ook een echte meerwaarde vormt, VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING
ARCHITECTURALE BARRIERE
culturele as
PUBLIEKE RUIMTE ALS BARRIERE
Het gebouw zou deels kunnen gebruikt worden voor stedelijke functies en deels voor (administratieve) havenfuncties. De strategische ligging ervan (tussen dorp en haven) en de verbinding met het nieuwe waterfront worden hierdoor optimaal uitgebuit. Het gebouw zou symbool kunnen worden van een vernieuwde relatie tussen dorp en haven.
SUGGESTIE VOOR PORTO ANTICO
Fig. 6 Mogelijke ontwikkeling Eilandje en Porto Antico.
INFRASTRUCTURELE BARRIERE
de Via Filippo Turati kunnen heraanleggen. Hierbij zou de parkeerplaats kunnen vervangen worden door een ondergrondse parkeerruimte en zou het vrijgekomen plein kunnen functioneren als een ontmoetingsplaats voor het nieuwe, publieke gebouw dat hierboven reeds werd besproken.
SUGGESTIE VOOR PORTO ANTICO
11
5.3 CONCLUSIE
zowel op ecologisch als esthetisch vlak. De renovatie van het jaagpad en de aanleg van een loopparcours versterkt de link tussen dorp en Schelde. De uitbouw van uitzichtpunten draagt hier bij toe.
Beide oude havens hadden in het verleden een aantal barrières die de relatie tussen haven en stad verzwakten. Terwijl door de stadsvernieuwing in Antwerpen het Eilandje terug volop deel begint uit te maken van de binnenstad, hinkt Genova nog achterop. De focus ligt vooral op de link tussen culturele activiteiten langs het water, maar de relatie tussen binnenstad en haven blijft op de achtergrond. De manier waarop in Antwerpen gelijkaardige barrières tussen stad en haven werden opgelost, kan een inspiratie zijn voor de Porto Antico van Genova.
2
Afwezigheid infrastructuur Het Kanaaldok snijdt het dorp volledig af van de Schelde én van de havenactiviteit. Het havengebied is slechts bereikbaar via één brug die zich in de aangrenzende gemeente bevindt: de Noordlandbrug. In de structuurschets (Structuurschets Berendrecht-Zandvliet 2015) wil men het dorp beter ontsluiten door het kanaal te gebruiken als een ‘snelweg naar stad en haven’. In de toekomst zouden pendelaars naar de stad, toeristen en werknemers van de haven een watertaxi kunnen nemen. Berendrecht zou een stopplaats zijn binnen dit nieuwe transportnetwerk. Het kanaal wordt hierdoor een meerwaarde voor de dorpen.
INFRASTRUCTURELE BARRIERE
De manier van buffering zou ook kunnnen toegepast worden in Multedo. Bufferen betekent niet persee dat elke relatie tussen dorp en haven wordt afgebroken. De bufferzone zou net als in Berendrecht een ecologische rol kunnen spelen en gebruikt worden voor zachte recreatie.
SUGGESTIE VOOR MULTEDO
Er is ook een analogie te vinden wat betreft de barrières tussen haven en dorp. In Antwerpen creëerde men een bufferzone van zodra de havengebieden werden geconstrueerd. Terwijl deze in het begin louter zandvlaktes waren, zijn deze vandaag een meerwaarde voor het dorp en omgeving. Alhoewel beide dorpen aan het water liggen, wordt er nauwelijks gebruik van gemaakt. Het water behoort vandaag bijna volledig tot de wereld van de haven. In de toekomst wil men in Berendrecht het kanaal gebruiken voor personenvervoer. Hierbij zou zich een aanmeerplaats aan het dorp kunnen bevinden die gekoppeld zou worden aan het fietsnetwerk. Opnieuw kan dit een inspiratie zijn voor Genova.
3
Kwaliteitsloze buffer Bij de aanleg van het kanaal werden de polders opgespoten met een zandlaag van drie meter dik. Het dorp verloor het zicht op het water en keek uit op een kale zandvlakte.
PUBLIEKE RUIMTE ALS BARRIERE
De drukke Via Aurelia die in Multedo het dorp van de haven afsnijdt en de leefbaarheid ervan aantast, zou in de toekomst deels ontlast kunnen worden door, net als in Berendrecht, een watertaxi in te voeren. Een potentiële aanmeerplaats zou zich ter hoogte van het nieuwe park kunnen bevinden.
SUGGESTIE VOOR MULTEDO
De afstandsbuffer heeft vandaag hoge landschappelijke kwaliteiten en een ecologische rol. Hij sluit aan op het Opstalvalleigebied en bestaat uit graslanden, wilgenbos en duinrietvelden en levert hierdoor een bijdrage aan bepaalde soorten die verbonden zijn aan dergelijke biotopen. Daarnaast heeft het ook een recreatieve functie; verschillende wandelpaadjes doorkruisen het gebied en een klein gedeelte wordt ook gebruikt voor paardensport. SUGGESTIE VOOR MULTEDO
De manier waarop een buffer een grote meerwaarde kan betekenen voor de omgeving, zou ook kunnnen toegepast worden in Multedo. Bufferen betekent niet persee dat elke relatie tussen dorp en haven wordt afgebroken. De bufferzone zou net als in Berendrecht een ecologische rol kunnen spelen en gebruikt worden voor zachte recreatie.
woongebied
groene buffer
culturele as
watertaxi en aanmeerplaats
Fig. 8 Publiek gebouw als culturele en visuele schakel op Piazza Della Raibetta.
Fig. 9 Groene wandelboulevard als verbindend element
Fig. 10 Bufferzone met ecologische waarde en zachte recreatie.
Fig. 11 Rivier als snelweg met watertaxi’s.
Fig. 7 Mogelijke ontwikkeling Berendrecht en Multedo. VAN DER HOEVEN JANA
VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING
12
VAN DER HOEVEN JANA
VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING
13
6. Beleid
6.2 STERKTES & ZWAKTES HAVENPLANNNING ANTWERPEN STERKTE 1: MILIEU & NATUUR ALS BASIS In tegenstelling tot andere havens, waarbij compensaties worden gezocht voor de havenuitbreidingen tijdens het proces, werd bij de planning van de Antwerpse haven een volwaardige natuurontwikkeling als basisvoorwaarde genomen. Door ‘robuuste natuur’ te realiseren, is het makkelijker de natuurwaarden beter in stand in te houden en kunnen bovendien de instandhoudingsdoelstellingen op een kleinere oppervlakte worden bereikt. De natuurontwikkeling gebeurt hier proactief.
Ruimtelijke planning in Italië kent duidelijke verschillen met ruimtelijke planning in Vlaanderen, zowel qua structuur als qua besluitvormingsproces. Uit de analyse van het beleid in beide steden kwamen een aantal zwakke en sterke punten naar boven. Deze zwakke en sterke punten worden hieronder opgesomd en leidden uiteindelijk tot een samenstelling van ‘beloftevolle ingrediënten’. 6.1 STERKTES & ZWAKTES HAVENPLANNNING GENOVA
STERKTE 2: (VOORLOPER) INTEGRATIEPROCEDURE De opstelling van het GRUP ‘Afbakening zeehavengebied Antwerpen’ zou men kunnen zien als een soort voorloper van de integratieprocedure. Vanaf het begin van het planningsproces werd gewerkt met verschillende werkgroepen waar ook de dienst MER deel van uitmaakte.
STERKTE 1: NETWERK OP NIVEAU VAN DE STAD Havenplanning is in Italië de exclusieve bevoegdheid van elke individuele Havenautoriteit en speelt zich af op gemeentelijk niveau. Specifiek voor Genova vonden bij de opstelling van het PUC en PRP maandelijkse bijeenkomsten plaats waar onder andere de burgemeester en mensen van de Genoveense Universiteit op aanwezig waren. De lokale betrokkenheid (en het verantwoordelijkheidsgevoel dat ermee gepaard gaat) is hierdoor groot. Men kan hier spreken over een netwerk dat zich sterk afspeelt op niveau van de stad.
ZWAKTE 1: NETWERK OP NIVEAU VAN DE VLAAMSE OVERHEID Havenplanning speelt zich in Vlaanderen af op gewestelijk niveau. Zowel voor de opmaak van het plan-MER als voor het principieel programma was er een ambtelijke werkgroep actief. Men kan hier spreken over een netwerk dat zich sterk afspeelt op niveau van de Vlaamse Overheid en dan vooral op ambtelijk niveau. De lokale betrokkenheid (en het verantwoordelijkheidsgevoel dat ermee gepaard gaat) is hierdoor minder groot.
STERKTE 2: FLEXIBILITEIT VIA REFERENTIEGRID Via het referentiegrid en de eruit voorstromende planopties kan men later nog verschillende richtingen uit. Door de flexibiliteit van het havenplan kan men relatief makkelijk inspelen op de snel veranderende omstandigheden van het havengebied.
ZWAKTE 2: LAGE FLEXIBILITEIT Het spanningsveld tussen de flexibiliteit en rechtszekerheid van het RUP dat vandaag de dag heerst in Vlaanderen kwam ook naar boven bij het GRUP voor de haven van Antwerpen. Zo werd het GRUP geschorst door de Raad van State wegens onvoldoende bewijs dat de natuurontwikkeling zou vooraf gaan aan de havenontwikkeling. Het GRUP werd vervolgens ingetrokken, opnieuw vastgesteld en er werd een natuurfasering aangebracht. De flexibiliteit die er was door het bestaan van de Faseringsnota natuur werd hierdoor teruggeschroefd doordat deze fasering ook moest worden vastgelegd op het bijhorend plan van het GRUP om op die manier meer rechtszekerheid te creëren.
STERKTE 3: PROGRAMMATIE In Italië worden acties vastgelegd in het Piano di Opere Triennale (POT) en het programma triennale delle opere. Deze twee documenten zijn controleinstrumenten die helpen om de ruimtelijke visie uit het PRP in goede banen te sturen. In de documenten worden acties rechtzeker vastgelegd. Elke drie jaar wordt de huidige situatie geëvalueerd en worden beide documenten vernieuwd. Hierdoor is het mogelijk om snel in te spelen op veranderingen. STERKTE 4: INTEGRATIEPROCEDURE In Genova werd reeds in een vroeg stadium van het voorbereidend proces rekening gehouden met de milieueffecten. De verschillende fases van de plan-mer (VAS-procedure in Italië) werden verweven met het planningsproces van het havenplan. Deze integratieprocedure heeft een gerichte milieubeoordeling tot gevolg.
6.3 BELOFTEVOLLE INGREDIËNTEN Uit de analyse van sterke en zwakke punten van de Genoveense en Antwerpse havenplanning volgt onderstaande samenstelling. Deze samenstelling is een mix van beloftevolle componenten van havenplanning waar men in de toekomst naar zou kunnen streven.
ZWAKTE 1: INHOUDELIJKE REALISATIES Gedurende dit onderzoek kwamen geen zwaktes naar boven van het huidige planningsproces te Genova. Dit heeft uiteraard te maken met de tijdslimiet die vasthing aan het onderzoek, maar ook met het feit dat zowel het stadsplan als het havenplan van Genova zeer recent uitkwamen en er nog geen procesevaluaties beschikbaar zijn. Uit de vergelijking van het oude havengebied en de havenuitbreiding met Antwerpen blijkt wel dat de inhoudelijke realisaties op zich laten wachten. In tegenstelling tot Antwerpen is de relatie tussen binnenstad en haven nog zwak. Daarnaast wordt de leefbaarheid van omliggende dorpen aangetast door het ontbreken van een buffering.
VAN DER HOEVEN JANA
VERGELIJKING HAVENONTWIKKELING IN GENOVA & ANTWERPEN - RELATIE RUIMTELIJKE PLANNING & MILIEUEFFECTRAPPORTERING
+ netwerk op niveau van de stad flexibiliteit via referentiegrid programmatie milieu & natuur als basis integratieprocedure realisatie
14
netwerk op niveau van de overheid lage flexibiliteit trage realisatie
1. Grote lokale verantwoordelijkheid / betrokkenheid bij besluitvorming. 2. Havenplan met een strategisch en dynamisch karakter dat zijn flexibiliteit verkrijgt via een referentiegrid en planopties. 3. Monitoring en eventuele bijsturing m.b.v. actieprogramma’s. 4. Proactieve natuurontwikkeling hand in hand met havenontwikkeling. 5. Integratie van planmilieueffectrapportering in havenplan. Fig. 12 Zwaktes en sterktes havenplanning.
15
bibliografie A AFDELING MILIEU-, NATUUR- EN ENERGIEBELEID, “Milieueffectrapport (MER)”, http://www.vlaanderen.be/nl/ natuur-en-milieu/milieuhinder/ milieueffectrapport-mer
Studie-over-de-wetgeving-en-
laatste aanpassing onbekend;
AUTORITA’ PORTUALE DI
Urbanistico Comunale van 26
conservazione”, Firenze : S.
PORT OF ANTWERP,
NL/Algemeen/Home/
de-toepassing-van-de-plan-
laatst geconsulteerd
GENOVA, “Piano Regolatore
februari 2014.
Landi, 1889.
“Havengeschiedenis, 1930-1970
Nieuwsberichten/articleType/
MER-Richtlijn-in-ruimtelijke-
01/03/2015).
Portuale”, februari 2015.
Een grote sprong noordwaarts”,
ArticleView/articleId/8775/
planning-in-de-praktijk-in-een-
17/03/2015). AGENTSCHAP VOOR NATUUR EN BOS, “Haven van Antwerpen”, http://www. natuurenbos.be/nl-BE/overons/projecten/scheldeproject/ haven_van_antwerpen (datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd 20/05/2015). ANIEUWS, “De geschiedenis van de Hanzestedenplaats”, http://www.anieuws.be/ De-geschiedenis-van-deHanzestedenplaats-2011-06 (datum laatste aanpassing 13/05/2011; laatst geconsulteerd 05/05/2015). ANTEAGROUP, “Handleiding milderende maatregelen binnen het mer, met het oog op een verduidelijk en betere doorwerking ervan”, augustus 2012. ANTOGNETTI, ELETTRA, “Ex Fonderie Ansaldo, Multedo: accantonata l’ipotesi ipermercato?”, http://genova. erasuperba.it/notizie-genova/ ex-fonderie-ansaldomultedo (datum laatste aanpassing 27/08/2013; laatst geconsulteerd 02/05/2015). ARCADIS; DEPARTEMENT LNE, “Studie over de wetgeving en de toepassing van de plan-mer richtlijn in ruimtelijke planning in de prakijk in een aantal lidstaten van de EU.”, http:// www.ruimtelijkeordening. be/NL/Diensten/Onderzoek/ Studies/articleType/ ArticleView/articleId/8514/
GOETHE INSTITUT ITALIA, “Il
http://www.portofantwerp.
Hersteldecreet-integratiespoor-
conformità, progetto definitivo
nuovo che avanza al Porto
com/nl/havengeschiedenis
RUPs (datum laatste
aantal-lidstaten-van-de-EU
AUTEUR ONBEKEND, “De haven
(datum laatste aanpassing
in enkele cijfers”, Haven en
del porto di Genova”, http://
del Piano Urbanistico Comunale
Antico di Genova”, http://
(datum laatste aanpassing
aanpassing 15/05/2014; laatst
31/10/2009, laatst
goed, bijlage bij de Gazet van
www.guidadigenova.it/storia-
di Ne”, Ne, februari 2002.
www.goethe.de/ins/it/it/lp/
onbekend; laatst geconsulteerd
geconsulteerd 11/03/2015).
geconsulteerd 19/05/2015).
Antwerpen van 25 april 2013 in
genova/porto/ (datum laatste
kul/mag/arc/11806218.html
03/03/2015).
opdracht van het Gemeentelijk
aanpassing onbekend; laatst
Havenbedrijf Antwerpen.
geconsulteerd 25/02/2015).
(datum laatste aanpassing onbekend; laatst geconsulteerd
B BAGHINO, CLAUDIA, “La storia
COMUNE DI NE, “Normativi di
D DEPARTEMENT LEEFMILIEU,
(datum laatste aanpassing
RUTGEERTS, JOHAN, “Handboek
NATUUR EN ENERGIE, “Plan-
onbekend; laatst geconsulteerd
PORT OF ANTWERP,
ruimtelijke ordening in
milieueffectrapportage”,
05/03/2015).
“Havengeschiedenis, 1970-2000
Vlaanderen en Brussel. Editie
Uitbreiding op Linkeroever”,
2005.” (Gent: Academia Press,
http://www.portofantwerp.
2005).
AUTEUR ONBEKEND,
AUTEUR ONBEKEND, “‘t
“Beleidsplan Ruimte Vlaanderen,
Eilandje”, http://www.
BURO 5 MAASTRICHT,
http://www.lne.be/themas/
samenwerken aan de ruimte
antwerpseilandje.be/ (datum
“Masterplan Eilandje Fase 1 en
milieueffectrapportage/
van morgen”, http://www.
laatste aanpassing onbekend;
2”, 24 april 2004.
over-milieueffectrapportage/
STEDEN, “Het Eilandje”, http://
com/nl/havengeschiedenis
beleidsplanruimte.be/
laatst geconsulteerd
(datum laatste aanpassing
09/03/2015).
K KENNISCENTRUM VLAAMSE
S
plan-milieueffectrapportage
www.complexestadsprojecten.
(datum laatste aanpassing
BUSQUETS, JOAN; GRIETEN,
( datum laatste aanpassing
be/Paginas/Antwerpen_eilandje.
onbekend; laatst geconsulteerd
over onteigening grond
JAN; LOMBAERDE, PIET;
onbekend; laatst geconsulteerd
aspx (datum laatste aanpassing
03/03/2015).
voor haven”, (datum laatste
AUTORITA’ PORTUALE DI
MEYER, HANS; VANREUSEL,
17/03/2015).
2012; laatst geconsulteerd
GENOVA, “Il nuovo PRP”, http://
JEF, “Antwerpen ontwerpen”
AUTEUR ONBEKEND,
www.porto.genova.it/notizie/
(Antwerpen: Blondé Artprinting
DEPARTEMENT MOBILITEIT
“Milieueffectrapportage”,
(datum laatste aanpassing
International, 1990).
EN OPENBARE WERKEN,
http://www.lne.be/themas/
onbekend; geconsulteerd op
milieueffectrapportage
22/02/2015).
onbekend; laatst geconsulteerd 10/03/2015).
(datum laatste aanpassing
03/05/2015).
M MINARAAD; SERV, “Advies
SDL, “Boeren misnoegd
aanpassing 23/06/2012; laatst PROVINCIE ANTWERPEN,
geconsulteerd 30/04/2015).
PROVINCIE OOST-VLAANDEREN EN STUDIEGROEP OMGEVING,
SENATO DELLE REPUBBLICA,
“Deurganckdoksluis”, http://
Milieueffectrapportage over
“Tussentijds strategisch plan
“LEGGE 28 gennaio 1994, n.
www.deurganckdoksluis.be/
ruimtelijke uitvoeringsplannen
haven van Antwerpen (linker- en
84 e successive modificazioni”,
- Valutazione Ambientale
verloop-werken (datum laatste
(integratiespoor)”, 25 januari
rechterscheldeoever)”, juni 2006.
goedgekeurd door de Kamer
2008.
C CAGNOLI, PAOLO, “VAS
onbekend; laatst geconsulteerd
AUTORITA’ PORTUALE DI
Strategica. Fondamenti teorici
aanpassing onbekend; laatst
24/02/2015).
GENOVA, “Piano Regolatore
e tecniche operative” (Palermo:
geconsulteerd 31/03/2015).
Portuale”, goedgekeurd door
Dario Flaccovio Editore, 2010).
O ONROEREND ERFOED,
van Afgevaardigden en de PROVINCIE ANTWERPEN
Senaat op 28 januari 1994.
EN OOST-VLAANDEREN,
AUTEUR ONBEKEND, “Galata
de Raad van Bestuur op 31
DEPARTEMENT MOBILITEIT
“Berendrecht”, https://
“Gewestelijk ruimtelijk
STAD ANTWERPEN, “MAS
zee museum-Genua”, http://
juli 2001, gewijzigd op 13
CANNAROZZO, TERESA, “Il
EN OPENBARE WERKEN,
inventaris.onroerenderfgoed.
uitvoeringsplan, afbakening
| Museum aan de Stroom
italiaanse-riviera.nl/90_galata-
november 2001.
ruolo dei sistemi informativi
“Deurgancksluis”, http://
be/dibe/geheel/20650 (datum
zeehavengebied Antwerpen”,
verwelkomt zijn 250.000ste
territoriali nel processo di
www.deurganckdoksluis.be/
laatste aanpassing 1992; laatst
goedgekeurd op 30 april 2013.
bezoeker en de eigenaar van
geconsulteerd 30/04/2015).
zee-museum---genua.aspx (datum laatste aanpassing
AUTORITA’ PORTUALE DI
recupero dei centri storici”,
trefwoorden (datum laatste
onbekend; laatst geconsulteerd
GENOVA, DIREZIONE TECNICA,
2008.
aanpassing onbekend; laatst
25/03/2015).
“Piano Regolatore Portuale, Studio di Impatto Ambientale”.
AUTEUR ONBEKEND,
geconsulteerd 31/03/2015). CLAEYS, MARJOLEIN, “Een meer
G GAZET VAN ANTWERPEN,
strategisch en realisatiegericht
P PIANO, RENZO, “Porto Antico”,
het 1.000ste Handje”, http://
R REGIONE LIGURIA, “Legge
www.mas.be/Museum_MAS_NL/
urbanistica”, http://www.
MASNL/Nieuws/Actueel/
http://www.rpbw.com/
regione.liguria.it/argomenti/
Actueel-2011/250000ste-
project/34/porto-antico/#
territorio-ambiente-e-
bezoeker-en-1000ste-Handje.
“Hersteldecreet integratiespoor-
AUTORITA’ PORTUALE DI
RUP?”, masterproef tot het
“Horeca boomt op het
(datum laatste aanpassing
infrastrutture/urbanistica/legge-
html (datum laatste aanpassing
RUP’s”, http://www.
GENOVA, “Piano Regolatore
behalen van de academische
Eilandje”, http://www.gva.be/
onbekend; laatst geconsulteerd
urbanistica.html (datum laatste
onbekend; laatst geconsulteerd
ruimtelijkeordening.be/
Portuale, una sfida per cogliere
graad van Master in de
cnt/dmf20150430_01657830/
27/02/2015).
aanpassing onbekend; laatst
03/05/2015).
NL/Algemeen/Home/
il futuro: tutti i dati”, http://
stedenbouw en de ruimtelijke
horeca-boomt-op-eilandje
Nieuwsberichten/articleType/
www.porto.genova.it/notizie/
planning, Universiteit Gent, ac.
(datum laatste aanpassing
PORT OF ANTWERP,
ArticleView/articleId/8775/
piano-regolatore-portuale-
jaar 2011-2012.
03/05/2015; laatst
“Havengeschiedenis, Vóór
REGIONE LIGURIA,
Star Line Museum”, http://
Hersteldecreet-integratiespoor-
una-sfida-per-cogliere-il-
geconsulteerd 03/05/2015).
1800 Van rivierhaven tot
“Introduzione alla legge
www.visitantwerpen.be/
RUPs (datum laatste
futuro-tutti-i-dati.html (datum
CLAEYS, MARJOLEIN;
wereldhaven”, http://www.
urbanistica regionale”,
bezoekerssite-nl/bezoekerssite-
aanpassing 15/05/2014; laatst
laatste aanpassing 27/02/2015;
LEINFELDER, HANS, “Land Use
GAZET VAN ANTWERPEN,
portofantwerp.com/nl/
http://www.regione.liguria.
nl-doelgroepnavigatie-
geconsulteerd 24/02/2015).
geconsulteerd op 11/03/2015).
Plans: Long Live the Crocodiles”,
“Red Star Line Museum jaar
havengeschiedenis (datum
it/argomenti/territorio-
bezoekers/bezoekerssite-nl-
2015
na opening bijna 200.000
laatste aanpassing onbekend;
ambiente-e-infrastrutture/
doelgroepnavigatie-bezoekers-
bezoekers”, http://www.gva.be/
laatst geconsulteerd
urbanistica/legge-urbanistica.
wat-doen-bezoekerssite-
03/03/2015).
html (datum laatste aanpassing
nl-doelgroepnavigatie-
onbekend; laatst geconsulteerd
bezoekers-wat-doen-
06/04/2015).
bezienswaardigheden-red-
geconsulteerd 06/04/2015). STAD ANTWERPEN, “Red
AUTEUR ONBEKEND, “Piazza
AUTORITA’ PORTUALE DI
delle Feste”, http://www.
GENOVA, “Verso il nuovo Piano
COMUNE DI GENOVA, “Atlante
cnt/dmf20140911_01262198/
portoantico.it/location/piazza-
Regolatore Portuale - PRP”,
demografico della città”,
red-star-line-museum-jaar-
delle-feste/ (datum laatste
http://www.porto.genova.it/
Genova, juli 2008.
na-opening-bijna-200-000-
PORT OF ANTWERP,
aanpassing onbekend; laatst
articoli/verso-il-nuovo-piano-
bezoekers (datum laatste
“Havengeschiedenis, 1800-
geconsulteerd 25/03/2015).
regolatore-portuale-prp.html
COMUNE DI GENOVA, “Genova
aanpassing 11/09/2014; laatst
1930 De vooruitgang van
RUIMTE VLAANDEREN,
(datum laatste aanpassing
(datum laatste aanpassing
Urban Lab, quaderno n°2”,
geconsulteerd 03/05/2015).
de industriële revolutie”,
DEPARTEMENT VAN DE
onbekend; laatst geconsulteerd
AUTEUR ONBEKEND, “PRU
onbekend; laatst geconsulteerd
juni 2011.
http://www.portofantwerp.
VLAAMSE OVERHEID,
03/05/2015).
Darsena”, http://urbancenter.
06/04/2015).
GENALA, FRANCESCO, “Il
com/nl/havengeschiedenis
“Hersteldecreet integratiespoor-
star-line-museum.html
comune.genova.it/spip.
COMUNE DI GENOVA, “Parte
Palazzo di San Giorgio in
(datum laatste aanpassing
RUP’s”, http://www.
STAD ANTWERPEN, “Strategisch
php?rubrique4030 (datum
VI, il monitoraggio”, Piano
Genova : demolizione o
onbekend; laatst geconsulteerd
ruimtelijkeordening.be/
Ruimtelijk Structuurplan
16
03/03/2015).
17
Antwerpen, richtinggevend en
VLAAMSE REGERING, “Besluit
URBAN CENTER DI GENOVA,
bindend deel”, 2006.
van de Vlaamse regering
“Urban Lab nelle struttura
betreffende de bevoegdheid,
comunale”, http://www.
STAD ANTWERPEN, “Strategisch
de samenstelling en de
urbancenter.comune.genova.
Ruimtelijk Structuurplan
werking van de Vlaamse
it/node/476 (datum laatste
2014 2015 VAN DER HOEVEN JANA ABSTRACT
Antwerpen, informatief deel”,
Havencommissie”, 12 januari
aanpassing onbekend; laatst
2014 2015 VAN DER HOEVEN JANA BUNDEL MASTERPROEF
2006.
2001.
geconsulteerd 06/04/2015).
STAD ANTWERPEN, “Het
VLAAMSE REGERING, “Verslag
Eilandje. Stadsvernieuwing in
aan de Vlaamse Regering,
DE CONSIGLIO SUPERIORE
Antwerpen”, 18 augustus 2008.
“Besluit van de Vlaamse
DEI LAVORI PUBBLICI, “Linee
Regering betreffende het
guida per la redazione dei Piani
STRAMIEN; STAD ANTWERPEN,
integratiespoor voor de
Regolatori Portuali”, juni 2004.
“Globaal Structuurplan
milieueffectrapportage over een
Antwerpen - Antwerpen
ruimtelijk uitvoeringsplan.”, 18
herwonnen stad”, goedgekeurd
april 2008.
door de Gemeenteraad op 26 juni 1990.
W WERKGROEP OPGERICHT DOOR
Z ZANINI, ANDREA, “Un secolo di turismo in Liguria” (Milaan, 2012).
VLAAMS GEWEST, “Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen”,
tabel van afkortingen
STUDIEBUREAUS 1010, AA
http://rsv.vlaanderen.be/
& BOOM, “Structuurschets
(datum laatste aanpassing
VLAANDEREN
Berendrecht-Zandvliet,
onbekend; laatst geconsulteerd
BRV Beleidsplan Ruimte Vlaanderen
polderdorpen tussen haven en
24/02/2015).
m.e.r. milieueffectrapportage (het proces)
stad”, 4 februari 2015.
MER MilieuEffectRapport (het document zelf) VOETS, JORIS;
plan-mer plan-milieueffectrapportage
VANDEKERCKHOVE, BRECHT;
RSV Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen
van de Vlaamse Regering
DE DECKER, PASCAL;
RUP Ruimtelijk UitvoeringsPlan
betreffende het integratiespoor
VANDERHEIJDEN, ROB,
voor de milieueffectrapportage
“Evaluerend onderzoek
ITALIË
over een ruimtelijk
naar de effectiviteit van de
POT Piano Operativo Triennale
uitvoeringsplan”, april 2008.
uitvoering van het ruimtelijk
PRP Piano Regolatore Portuale
beleid in Vlaanderen”, rapport
PUC Piano Urbanistico Comunale
VLAAMSE HAVENCOMMISSIE,
opgemaakt in opdracht van
VAS Valutazione Ambientale Strategica
“Vlaams havenbeleid”, http://
Departement RWO, Leuven/
vlaamsehavencommissie.
Gent/Nijmegen: KULeuven
be/vhc/vlaams-havenbeleid
- Instituut voor de overheid,
(datum laatste aanpassing
SumResearch, Hogeschool
onbekend; laatst geconsulteerd
voor Wetenschap en Kunst –
02/04/2015).
departement Architectuur (Sint-
V VAN MECHELEN, DIRK, “Besluit
inhoud cd
Lucas), Radboud Universiteit VLAAMSE HAVENCOMMISSIE,
Nijmegen – Nijmegen School of
“15 november 1989”, http://
Management, 2010.
vlaamsehavencommissie.be/ vhc/page/15-november-1989
U URBAN CENTER DI GENOVA, “Il
(datum laatste aanpassing
Tavolo delle idee”, http://www.
onbekend; laatst geconsulteerd
urbancenter.comune.genova.
02/04/2015)
it/node/44 (datum laatste aanpassing onbekend; laatst
VLAAMSE HAVENCOMMISSIE,
geconsulteerd 06/04/2015).
“Havendecreet”, http:// vlaamsehavencommissie.be/
URBAN CENTER DI GENOVA,
vhc/thema/1121 (datum laatste
“Le aree di interfaccia città-
aanpassing onbekend; laatst
porto”, http://www.urbancenter.
geconsulteerd 02/04/2015).
comune.genova.it/node/1082 (datum laatste aanpassing
VLAAMSE REGERING, “Decreet
onbekend; laatst geconsulteerd
Algemene Bepalingen
06/04/2015).
Milieubeleid”, 5 april 1995.
18
19
20