Thema: Mythen en sagen Jaargang 17 Nummer 3 December 2011
FILIPPIDES Tijdschrift van de lerarenopleiding geschiedenis
Inhoud Jaargang 17, nummer 3
Van de hoofdredacteur
5 Van de vakgroepvoorzitter
6 Themaverhaal: De beproevingen van de ootmoedige Griselda
8 Het verhaal achter The Great Dictator
11 Boekrecensie: ‘De eeuw van de zotheid’
17 Column Nigel Nieuwenkamp: ‘O shit, vergeten!’
18 Nederland in de negentiende eeuw: ‘Vive la Liberté’
19 Hollywood vs. Historie: Troy
Jaargang 17, nummer 3
23
2
Themaverhaal: Mythische martelaren en heilige botjes
26 Lezing Maarten van Rossum: Van de euro naar de neuro
31 Column Jielis van Baalen: Egypte is nog lang niet het beloofde land
33 Waanders lezing: Herman Pleij over de Moderne Devotie
36 Onderwijs en studie: Nieuws uit de mediatheek
38 Onderwijs en studie: Premaster-traject Windesheim/VU
40
Varias Vias
41 Gedicht van Sander Scholten: De Bokkenrijders
43
Jaargang 17, nummer 3
3
Colofon Filippides
Tijdschrift van de lerarenopleiding geschiedenis Windesheim
Eindredactie
Nico Lettinck
Hoofdredactie
Ozan Karakoc
Algemene redactie
Linda Eshuis Nigel Nieuwenkamp Lisette Tijmens
Ingezonden stukken
Frederik Martens Nathan van Kleij Daan van Leeuwen Jan-Evert Volders Roy de Vos
Column Jielis van Baalen (oud-docent Windesheim) Floris Harmanni (Varias Vias) Sander Scholten (Huisdichter) Joop de Vries (Vakgroepvoorzitter) Lay-out
Ozan Karakoc
Druk
Repro Hogeschool Windesheim
Contact
o.karakoc@hotmail.com
LVOGZwolle
Samenwerkingsverband
Historisch Centrum Overijssel (HCO) te Zwolle Varias Vias
De redactie stelt zich niet aansprakelijk voor eventuele fouten die zijn opgetreden in deze uitgave. Alle jaargangen zijn ter raadpleging beschikbaar in het Historisch Centrum Overijssel te Zwolle.
Jaargang 17, nummer 3
4
Van de hoofdredacteur
Het gesproken woord Myths tell only of that which really happened. Dit zei Mircea Eliade, een Amerikaans godsdiensthistoricus die zich ook bezighield met kosmogonische mythen. Is mythe dan echt, of is het puur fictie? Als dat laatste het geval is, betekent dat bijvoorbeeld dat de Trojaanse oorlog nooit echt heeft plaatsgevonden, wat onwaarschijnlijk is. De stad Troje heeft daadwerkelijk bestaan; denk bijvoorbeeld aan de opgravingen van de Duitse archeoloog Heinrich Schliemann in 1871 waarbij Troje, de huidige Hisarlik in het noordoosten van Turkije, als het ware werd ontdekt. Een beetje avonturenliefhebber kent de verhalen van Homerus. Inmiddels is het wereldberoemde verhaal de Ilias een van de populairste en meest gelezen literatuurwerken aller tijden. Wat is dan eigenlijk een mythe? Dit woord komt van myhtos, Grieks voor gesproken woord of verhaal. De oude Grieken hebben in mythen hun gedachten weergegeven over het ontstaan van de wereld. In deze volksverhalen wordt ook de geschiedenis van het Griekse volk in de Oudheid beschreven. We hebben als redactie gekozen om een paar stukken te schrijven die aansluiten op het thema van deze editie van Filippides: mythen en sagen.
J
e leest op dit moment de laatste editie van
je tijd wilde maken voor een kijkje achter de schermen
Filippides van het jaar 2011. De tijd vliegt voorbij.
bij de schitterende film The Great Dictator van
Niet zo lang geleden vroeg eindredacteur Nico
alleskunner Charlie Chaplin.
Lettinck mij om hoofdredacteur te worden van
Ik wil de rest van de redactieleden en columnisten
Filippides. Mijn voorganger Daan van Leeuwen
bedanken voor de bijdrage die ze geleverd hebben aan
studeerde namelijk afgelopen zomer af aan de
deze Filippides en mochten er enkele enthousiaste
docentenopleiding geschiedenis. Hij studeert nu
lezers zijn die ook een stukje willen schrijven voor de
middeleeuwse geschiedenis aan de Vrije Universiteit te
februari-editie in 2012; ik hoor het graag!
Amsterdam. Hij heeft samen met zijn studiegenoot
Terug naar het thema van deze editie. In totaal
Nathan van Kleij een erg leuk en interessant stuk
hebben onze enthousiaste schrijvers drie verhalen
geschreven over reliek- en heiligenverering. Mijn dank
geschreven die aansluiten op mythen en sagen. We
aan Daan is groot die als raadgever erg behulpzaam was
hadden nog een stuk bij willen doen, maar helaas ging
om deze editie in alle opzichten goed en op tijd te
dat niet door. Het was de bedoeling dat onze redactrice
kunnen leveren. Ook ben ik blij dat eerstejaars student
Lisette Tijmens een verhaal ging schrijven over mythen
Frederik Martens bereid was om vanuit BelgiĂŤ een mooi
en sagen. Door omstandigheden is dat niet gelukt.
stuk te schrijven over het Verenigd Koninkrijk der
Hopelijk is zij voor de februari-editie weer van de partij.
Nederlanden in de negentiende eeuw. Mijn dank gaat
Ik wil iedereen nogmaals bedanken en ik wens alle
ook naar Jielis van Baalen, oud-docent van Windesheim
studenten een prettige 2012 toe!!
die speciaal voor deze Filippides een lezenswaardige column schreef over Egypte waar hij al enige jaren
Ozan Karakoc
woont en werkt. Jan-Evert Volders (docent lerarenopleiding geschiedenis Windesheim), bedankt dat
Jaargang 17, nummer 3
5
Van de vakgroepvoorzitter
Geschiedenis en identiteit Als men de bewering volgt dat het begrip identiteit maar beter vermeden kan worden, hoe voelt een voetballiefhebber zich na een – weliswaar vriendschappelijke - voetbalwedstrijd tegen Duitsland, die in een smadelijke 3- 0 nederlaag eindigt? Op zijn minst moet iemand zich enigszins ontnuchterd voelen. Als je identiteit negeert, komt het toch ergens te voorschijn. Als we daarentegen het door de ING bank gesponsorde ‘Oranjegevoel’ volgen (of een afkeer hiervan, hetgeen hetzelfde is, maar dan de andere kant van dezelfde medaille), welke definitie geven we identiteit dan? Welke kenmerken heeft dit? Het is altijd wat met het begrip identiteit. Tekst: Joop de Vries
B
uitenlandse studenten op
‘Zonder massamedia geen identiteit, maar zonder nationale identiteit ook geen massamedia’ Bas Blokker
Windesheim
volgen een door
bevorderen. Hij gaat hierbij op zoek naar collectieve
ondergetekende gegeven cursus Dutch Society. Voor hen
mentaliteiten en (zelf)beelden. Het poldermodel is er
is het begrip identiteit helder, zonder twijfel, merk ik
een van. Het pragmatische aspect van dit model levert
altijd weer. Ze zijn goed in staat de vermeende eigen
bijvoorbeeld de volgende herkenbare zinsneden op: ‘De
nationale identiteit te karakteriseren, vooral afgezet
schoorsteen moet roken’ en ‘We door een deur moeten ’
tegen de Nederlandse, en andere nationaliteiten in de
en ‘We moeten leven en laten leven’ en ‘Moet kunnen’.
klas. Ik denk dat dit komt omdat identiteit zich vooral
Compromissen worden makkelijk gesloten: niemand
manifesteert in de verschillen met de ander. Deze
krijgt zijn zin, en niemand is beledigd. Aanpassingen zijn
studenten voelen zich tijdens hun Windesheim periode
altijd mogelijk.
meer dan ooit Roemeen, Amerikaan, Portugees of wat dan ook. De vakgroep geschiedenis vond het nodig het nu al
NRC Handelsblad journalist/redacteur en auteur Bas Blokker vat zijn gedegen bijdrage over de historische relatie tussen identiteit en media, samen in de volgende
ruim 10 jaar vaak gehoorde begrip identiteit eens vanuit
zin: zonder massamedia geen identiteit, maar zonder
een historisch perspectief te onderzoeken in het
nationale identiteit ook geen massamedia.
symposium ‘Geschiedenis en Identiteit’ , gehouden op
Collega drs. Bas van de Meijden doet een aantal
woensdag 2 november 2011 in samenwerking met het
creatieve voorstellen om de rol van de nationale
Historisch Centrum Overijssel (HCO). In zijn interessante
identiteit in het geschiedenisonderwijs te behandelen
inleiding onderbouwt collega dr. Nico Lettinck met een
aan de hand van kernkwadranten. Benaderingswijzen als
mooie selectie aan voorbeelden de stelling dat van alle
trots zijn op je verleden of voorouders of juist niet, levert
wetenschappers, het de historici zijn die het beste zijn
niet zoveel op, is zijn bewering. Wel misschien dus de
toegerust om een beredeneerd antwoord te geven op de
kwadrantenbenadering. Als we bijvoorbeeld daadkracht
vraag wat de Nederlandse identiteit is.
als een kernkwadrant omschrijven dan is de valkuil
Emeritus hoogleraar Herman Pleij stelt in een
drammerigheid .Toegepast op het verleden zou dit
aanstekelijke bijdrage dat rationalisering,
model kunnen bijdragen aan de
technocratisering en ontideologisering van de westerse
identiteitsontwikkelingen van leerlingen in het
wereld de behoefte aan identiteit, houvast en ritueel
voortgezet onderwijs, door ze eerst bij historische
Jaargang 17, nummer 3
6
personen en/of groepen toe te passen en daarna op zichzelf.
Even een bruggetje naar de mededelingen van meer huishoudelijke aard. In het nastreven van het profiel (of
NIOD (Nederlands Instituut voor
identiteit) van Hogeschool Windesheim als regionaal
Oorlogsdocumentatie) onderzoeker dr. Kees Ribbens vat
kenniscentrum, kan de organisatie niet achterblijven. De
zijn prikkelende presentatie (over de relatie tussen De
organisatiestructuur van Windesheim bevindt zich
Tweede Wereldoorlog-herdenking en identiteit) samen
daarom momenteel in een veranderingstraject richting
in onder meer de volgende stellingen:
zogeheten resultaatverantwoordelijke teams (RVT). Voor
-
-
Geschiedenisonderwijs dient geen enkele
de vakgroep geschiedenis betekent dit dat zij vanaf
functie te hebben in het vormen en
heden onderdeel uitmaakt van het RVT
bevestigen van identiteit.
lerarenopleidingen aardrijkskunde, geschiedenis en
De Tweede Wereldoorlog is uitgegroeid tot
economie, onder leiding van een teamleider. De taken
een clichéverhaal dat zich leent voor elke vorm
van huidige studieleiders worden voor een gedeelte
van identity politics. De directeur van het
‘De Tweede Wereldoorlog is uitgegroeid tot een clichéverhaal dat zich leent voor elke vorm van identity politics’
Historisch Centrum Overijssel, drs. Bert de Vries
aangepast. Hoe een en ander precies vorm gaat krijgen,
vraagt zich in zijn praktische
zal in de loop van de tijd
bijdrage af in hoeverre
duidelijk worden. Studenten
instellingen voor erfgoed (zoals
zullen in de praktijk maar
het HCO) kunnen bijdragen aan
weinig van de
identiteitsvorming door middel
organisatiewijziging merken.
van bijvoorbeeld platforms als:
De vakgroep staat aan de
www.mijnstadmijndorp.nl. Professor Rooijakkers (het
vooravond van een reislustige periode: het eerste jaar naar
Meertens Instituut) poneert in
Delft (waar Willem van Oranje is vermoord: een beetje
een fleurige voordracht onder andere de volgende
leraar geschiedenis moet daar toch geweest zijn, om het
stellingen:
juiste nationale gevoel over te brengen aan leerlingen),
-
-
Identiteit is een anti-cyclisch product: crisis op
Amsterdam (Etrusken tentoonstelling in het Allard
economisch of sociaal gebied jaagt de
Pierson Museum) en het Archeon/Leiden (3 dagen). Jaar
productie van identiteit op.
twee gaat voor 3 dagen naar Vlaanderen, terwijl jaar 3
Zonder identiteitscrisis geen dynamische
zich opmaakt voor een week Istanbul, en ook nog een
cultuur.
dagje kunstzinnig Rotterdam.
Tot zover het symposium ‘Geschiedenis en Identiteit’. Een interessante en soepel georganiseerde
In kamer C157 zijn voor geïnteresseerde lezers
dag, een mooi aantal deelnemers en uitermate goed
uitgeschreven teksten beschikbaar van de bijdragen.
voor de uitstraling van Windesheim richting het
Tot zover de berichten uit de vakgroep.
voortgezet onderwijs, erfgoed/musea en universiteiten.
Jaargang 17, nummer 3
7
In 1338 woedde er in Italië een hevige pest; met name Florence werd hierdoor getroffen. Boccaccio vertelt hierover in de inleiding van zijn wereldberoemde ‘Decamerone’. Dit boek is een verzameling van 100 verhalen die Boccaccio schreef in de periode tussen 1348-1353. De 100 verhalen zijn gebaseerd op verhalen die verteld zijn door zeven vrouwen en drie mannen, tijdens een tien dagen durende reis, op de vlucht voor de pest. In de inleiding beschrijft Boccacio hoe deze verhalen tot stand zijn gekomen. Tekst: Linda Eshuis
De beproevingen van de ootmoedige Griselda
V
olgens Boccaccio kwamen in de kerk Santa
boek, geeft een van de mannen het gezelschap de
Maria Novella zeven jonge vrouwen bijeen, die
opdracht om over daden van vrijgevigheid te vertellen.
op raad van een van hen, besloten de stad te
De verhalen worden steeds uitbundiger, omdat elke
verlaten. Drie jonge mannen voegden zich bij hen en met
verteller het vorige verhaal wil overtreffen met een nog
hun tienen betrokken zij een villa, ver buiten de stad.
beter verhaal. Dit bereikt zijn hoogtepunt aan het einde
Om de verveling te verdrijven had gedurende tien dagen
van de dag als de Decamerone aanbreekt. Het
ieder de plicht dagelijks een geschiedverhaal ten gehore
hoogtepunt van het thema vrijgevigheid wordt gegoten
te brengen. Zo ontstonden er honderd verhalen. Op de
in het verhaal van Giseldildis. Het verhaal van Griselda
tiende en laatste dag die Boccaccio beschrijft in zijn
uit Boccaccio's ‘Decamerone’ is vooral bekend geworden
Jaargang 17, nummer 3
8
door de Latijnse vertaling, die Petrarca er in 1373 van
‘Mythen en sagen uit het oude Europa’ van D.L Daalder
maakte onder den titel ‘De obedientia ac fide uxoria
beschreven wordt.
mythologia’.
Ergens in Italië ligt een graafschap met burchten en
Wat de oplettende lezer wellicht al is opgevallen is
dorpen, dat bestuurd werd door heer Wouter. Hij
dat ik meerdere schrijfwijzen van de naam Griselde
beloofde aan zijn onderdanen dat hij een huwelijk zou
hanteer. Dit komt voort uit het gebruik van verschillende
sluiten zonder lang uitstel. Hij vroeg aan zijn onderdanen
bronnen waarin zij beschreven staat. Ook de vele
dat wie hij ook zou kiezen zij haar zouden gehoorzamen,
bewerkingen van het verhaal door verschillende
te steunen en lief te hebben. En zie, daar reed de graaf
schrijvers hebben hieraan bijgedragen. Zo nam Chaucer
uit, alsof hij zijn bruid tegemoet ging. Griselda, die het
het verhaal op in zijn ‘Canterbury Tales’ waarin hij sprak
doel was van alle feestvreugde (wat zijzelf en nog
over Grisélidis. In Engeland is het verhaal bekend onder
iemand anders wist) had haar huis geveegd en gestoft en
de naam ‘The patient Grissel’ en in Duitsland spreekt
water uit de bron gehaald en was thuisgekomen om met
men over ‘Grisellis’. Ook Perrault behandelde het verhaal onder de naam ‘La
Griselda wordt nooit als zelfstandig wezen beschreven, maar altijd in haar afhankelijkheidspositie’
Marquise de Salusse ou la patience de Griseldis’. In
de andere meisjes haar heer
Nederland wordt het verhaal
met zijn bruid te
rond 1500 verschillende keren
aanschouwen. Daar kwam de
naverteld onder de titel ‘Eene
heer tot Griselda en vroeg
schoone hisorie van de goede
naar haar vader. Bevreesd
vrouw Griseldis, welke zeer
naderde de grijsaard, heer
zuiverlijk is om te lezen, ende
Wouter nam hem bij de
spreekt van Patientie, wat een
hand, voerde hem weg en zei
mensche al verdienen en
‘Ik weet, Jan Nycole, dat ge
verwerven mag, die hem in zijn
mij genegen zijt en trouw. Er
tegenspoet patientelijk en
is een ding dat ik begeer:
verduldelijk verdragen kan’.
neem mij aan als uw zoon en
Deze vele bewerkingen
geef mij uw dochter tot
hebben er ook voor gezorgd dat
vrouw’. Deze woorden
er meerdere versies van het
maakten de oude man zo
verhaal in de omloop zijn,
bang dat hij nauwelijks
waarin de personages andere
spreken kon. Hij zei
namen dragen. Ook de
ootmoedig: ‘ik wil alleen wat u behaagt.’ De heer
verhaallijn verschilt per vertelling nogal. Wat wel in elke
antwoordde: ‘laat ons naar Griselda gaan, opdat ik het
vertelling van het verhaal naar voren komt is de wijze
haar kan vragen in uw tegenwoordigheid’. De heer sprak
waarop Griselda zich onderwerpt aan de wil van haar
tot haar: ‘Zie, Griselda, het is de wil van uw vader dat ge
man zonder hieraan woorden vuil te maken. Griselda
mijn vrouw wordt en ik hoop dat dit ook u zal behagen.
wordt nooit als zelfstandig wezen beschreven, maar
Daarom vraag ik u: zijt ge bereid zo met mij samen te
altijd in haar afhankelijkheidspositie. Ik heb ervoor
leven, dat ge nimmer in opstand zult komen tegen mijn
gekozen het verhaal te vertellen zoals het in het boek
wil en dat alles wat ik met u zal doen ook u zal believen?’. Toen ze deze woorden hoorde, zei ze
Jaargang 17, nummer 3
9
ootmoedig: ‘heer, ik ben deze eer onwaardig; maar is
beproefde hij haar nog een derde maal. Hij liet haar van
het uw wil en heeft het lot dit bepaald, weet dan dat ik
het hof verwijderen, omdat hij een nieuwe vrouw zou
nimmer iets zal doen, in gedachte noch daad, dat in
nemen. Griselda liet zich zonder protest wegsturen en
strijd is met uw wil en u ooit iets kwalijk zal nemen, al
zei: ‘mijn heer, ik heb altijd wel geweten dat uw
geboodt ge mij te doden’. ‘Dat is voldoende’, zei de heer.
grootheid en mijn verworpenheid niet met elkaar
De heer nam haar bij de hand, trouwde met haar en stak
konden overeenstemmen. Ik ben niet alleen een
haar een ring om de vinger. Na het huwelijk stonden
huwelijk met u, maar ook een ondergeschikte betrekking
Griselda drie beproevingen te wachten. De geboorte van
onwaardig. Ik ben bereid gewillig terug te keren naar het
haar eerste kind, een dochter, zou voor de eerste
huis van mijn vader, hier zal ik oud worden en zalig
beproeving zorgen. Heer Wouter liet haar dochter
sterven. Graag wil ik plaats maken voor uw nieuwe bruid
wegnemen door een knecht. Hierop zei Griselda: ‘Ga en
en ik smeek God dat zij u gelukkig zal maken’. Heer
doe wat uw heer u heeft bevolen’. Dit antwoord
Wouter vroeg haar de bruiloftsgasten feestelijk te
behaagde de graaf. Toch beproefde hij haar voor een tweede maal bij de
‘De verhalen worden steeds uitbundiger, omdat elke verteller het vorige verhaal wil overtreffen met een nog beter verhaal’
geboorte van haar zoon, waarbij de knecht wederom de zoon wegnam. Griselda zei opnieuw: ‘Ga en doe wat uw heer u heeft bevolen’. Opnieuw was Wouter tevreden met het antwoord van zijn vrouw. Toch
Jaargang 17, nummer 3
ontvangen en dit deed ze met grote vreugde. De nieuwe bruid en haar broer bleken echter haar dochter en zoon te zijn. Griselda wordt zelf in ere hersteld en die avond werd een feest gevierd als nimmer te voren.
10
Het verhaal
achter The
Great
Dictator
I
In een aflevering van de animatieserie South Park uit
n The Great Dictator speelt
2004 komt het karakter van het
beroemde scene waarin Chaplin
Chaplin een Joodse kapper die na
achtjarige jongetje Eric Cartman
danst met een grote wereldbol op de
de Eerste Wereldoorlog met
na het zien van de film The
muziek van Wagner.
geheugenverlies in het ziekenhuis
Passion verkleed als Hitler in
De teleurstelling van Pam over de
belandt. Wanneer hij terugkeert naar
opstand tegen de Joden als
omvang van de echte wereldbol was
huis ontdekt hij dat zijn land wordt
moordenaars van Christus met
nergens voor nodig. Hitler had wel
geregeerd door de dictator Adenoid
als doel ze uit te roeien. En
degelijk een grote wereldbol. Tijdens
Hynkel. Deze rol wordt ook door
wanneer je op youtube kijkt, zijn
het maken van de film kwam Chaplin
Chaplin gespeeld. De beide karakters
er diverse Hitlerpersiflages te
namelijk in het bezit van een foto van
lijken natuurlijk enorm op elkaar; een
vinden. Een veelgebruikte
het kantoor van Hitler in de
persoonsverwisseling kan dan ook
methode hierbij is het inspreken
rijkskanselarij in Berlijn. Hierin stond
niet uitblijven. Dit is de verhaallijn
van een andere tekst onder een
de grote wereldbol die later, als een
van een film die volgens de
gedeelte van bijvoorbeeld de
van de weinige objecten, de aanval
filmkenners behoort tot één van de
film Der Untergang. Maar de
van de Russen op Berlijn zou
beste films ooit, en die tevens
Hitlerpersiflage is niet een recent
overleven. Chaplin zou na het zien
invloedrijk geweest is. Een kort
verschijnsel. Charlie Chaplin
van deze foto de wereldbol een
voorbeeld. In een artikel uit 2007
maakte een persiflage op Hitler
prominente plek de film geven. Maar
schrijft Volkskrantcolumnist Max Pam
op het moment dat Hitler nog
dit idee met de wereldbol was niet
over de wereldbol die door een
leefde: de film The Great
helemaal nieuw. Er zijn privébeelden
Amerikaanse soldaat meegenomen
Dictator (1940). Hoe is Chaplin
van Chaplin uit 1928 waarin hij een
was uit het adelaarsnest. De
tot de keuze voor het maken van
scene opvoert op een feestje met
wereldbol was net voor
deze film gekomen en hoe
een wereldbol en een Duitse helm.
honderdduizend dollar geveild. Pam
hebben de ontwikkelingen in
verbaasde zich niet over het bedrag
Europa zijn film beïnvloed?
Het idee en schrijven van de film
maar vooral over de grootte van het
Tekst: Jan-Evert Volders
In 1937 stelde producent Alexander
object. Deze was namelijk nogal
Korda aan Chaplin voor om een film
klein. Hij vroeg zich af hoe het nu kon
te maken over de man die in dezelfde
dat hij de wereldbol in zijn hoofd
week, van dezelfde maand, in
imposanter had voorgesteld. Dat had
hetzelfde jaar geboren was als
volgens hem twee redenen. Ten
Chaplin zelf: Adolf Hitler. Een
eerste dat alles dat Hitler had gedaan imposant en
voordeel voor Chaplin zou zijn dat hij niet veel aan zijn
overtreffend was. En ten tweede: de film The Great
uiterlijk voor deze rol zou moeten veranderen. Hitler
Dictator had hem beïnvloed. In de film zit namelijk een
leek door zijn snor erg op de beroemde zwerver uit eerdere Chaplin films. In Berlijn aan het begin van de
Jaargang 17, nummer 3
11
jaren dertig werd gezegd dat Hitler voor de snor gekozen
trainen met handgebaren in het nadoen van Hitler. Het
had omdat zijn overeenkomst met Chaplin hem meer
uiteindelijke resultaat is een geweldige scene waarin
acceptabel maakte als politicus. Maar Chaplin wilde er
Hynkel een speech geeft in het nep-Duits met de
op dat moment nog niet aan. Maar in de loop van de tijd
woorden schnitzel, sauerkraut, liverwurst,
ontving hij steeds vaker berichten van Joodse vrienden over de toename
‘Toen Chaplin in 1931 als grootste wereldster van dat moment aankwam in Berlijn, werd hij door een uitzinnige menigte verwelkomd’
van het antisemitisme en begon hij het idee van een
Katzenjammer Kids, cheese ‘n’crackers en lager beer.
film serieuzer te nemen. Chaplin ontving een nazipropagandaboek getiteld Juden Sehen Dich An van zijn Engels- Joodse vriend Ivor Montagnu waarin een foto van hem stond met het onderschrift: ‘Deze Joodse acrobaat, even walgelijk als saai.’ Later zou Montagnu verklaren dat hij hoopte dat dit een van de redenen was geweest dat Chaplin alsnog zou hebben besloten om de film te maken. Uit dit voorbeeld blijkt dat de nazi’s dachten dat Chaplin Joods was. Maar dat is niet uitzonderlijk,want meer mensen in de jaren dertig waren die mening toegedaan. Dit komt omdat Chaplin zijn niet-Joods zijn nooit publiek heeft gemaakt omdat hij zich verbonden voelde met de Joden en omdat ontkenning volgens hem voer was voor het antisemitisme. Toen Chaplin in 1931 als grootste wereldster van dat moment aankwam in Berlijn werd hij door een uitzinnige menigte verwelkomd. Dit zagen de nazi’s niet graag en de beelden van de aankomst van Chaplin zijn in 1940 dan ook gebruikt in de film antisemitische nazipropagandafilm Der Ewige Jude. Ondertussen waren de films van Chaplin al verboden in Italië en Duitsland. Chaplin begon steeds meer in het idee van een film over Hitler te zien en begon in 1937 met schrijven. Dit zou uiteindelijk twee jaar duren. Het karakter van Hitler bood hem de mogelijkheid om voor het eerst te gaan spreken in één van zijn eigen films. Daarnaast zou hij als Joodse kapper lijken op het oude karakter van de zwerver. Een andere motivatie van Chaplin was dat hij Hitler vooral tijdens zijn speeches een geweldige acteur vond. Hij bestudeerde de beelden van Hitler’s speeches dan ook uitvoerig ter voorbereiding op de film. Op privémateriaal zie je Chaplin op de set ook oefenen en
Jaargang 17, nummer 3
In maart 1938 kreeg Hitler controle over Oostenrijk. De opmars naar deze gebeurtenis speelt een grote rol in de film waarbij vooral aandacht geschonken wordt aan de vetes tussen Hitler (Hynkel) en Mussolini (Napaloni). In het echt waren vanaf 1936 Hitler en Mussolini steeds meer naar elkaar toegegroeid. In 1937 bracht Mussolini een bezoek aan Berlijn waar men er alles aan deed om hem te imponeren met banketten, parades, recepties en wapentuig. In oktober 1938 maakte Chaplin officieel bekend dat hij een film wilde maken over Hitler. De reactie van de Britten viel tegen: zij wilden vasthouden aan hun appeasementpolitiek en wilden de film weren. Toen Chaplin dit hoorde maakte dit voor hem niets uit. Er moest volgens hem gelachen worden om Hitler. Het voorlopige script van The Dictator was af in november 1938, maar de rechten voor deze titel lagen bij Paramount Pictures. Chaplin vroeg wat ze wilden voor de titel. Toen ze het bedrag noemden werd hij woedend.
12
Hij weigerde 25.000 dollar te betalen voor twee
Blitzkrieg. Chaplin hoorde dit voor het eerst op zijn
woorden. Deze eerste versie van The (Great) Dictator
vakantie. Op zijn bootradio volgde hij het nieuws en hij
legde meer nadruk op het lijden van de Joden en het was
verwachtte dat de Duitsers nooit door de Maginolinie
een stuk potsierlijker dan de uiteindelijke versie. Zo
heen zouden breken. Maar al snel werd België veroverd
zouden de teckels ook een Hitlergroet moeten brengen.
en Frankrijk bezet. Hitler was volgens hem nu echt een
Maar nadat het filmen een week begon na het uitbreken
gevaar voor de beschaving en niet zomaar iemand
van de Tweede Wereldoorlog vond Chaplin dat de humor beter
‘Het is geweldig om te zien hoe Chaplin voor de toespraak tijd inbouwt voor het publiek om aan deze overgang te wennen’
gebruikt kon worden. De teckelscene was volgens hem te flauw en werkte op één
waarom gelachen moest worden.
of andere manier niet meer wanneer hij dit afzette tegen de gebeurtenissen in de wereld op dat moment.
De opnames van de film In april 1939 viert Hitler zijn verjaardag met een grote militaire parade in Berlijn. Op dat moment zit Chaplin nog te werken aan het script van The Great Dictator. Uiteindelijk begon Chaplin op 9 september 1939 met filmen in de Chaplin Studio’s in Los Angeles. Het bleek een moeilijke film om te maken, aangezien er veel miniaturen en rekwisieten gebruikt moesten worden. De intimeerende vertrekken van Hynkels paleis lijken precieze weergaves van de werkelijkheid. Maar dit is niet zo. De nieuwe rijkskanselarij van Hitler, met zijn bovenmaatse afmetingen, moest nog opgeleverd
De stemming met betrekking tot de film was
worden toen Chaplin zijn scenario schreef. Chaplin
ondertussen aan het veranderen en steeds meer
betaalde de hele film uit eigen portemonnee en was al
vroegen mensen aan Chaplin of hij niet kon opschieten
een half miljoen dollar kwijt voordat de camera
met het afronden van de film. De recente
überhaupt draaide. Gedurende het maken van de film
ontwikkelingen hadden ondertussen Chaplin beïnvloed
werd hem door mensen uit de filmwereld steeds meer
en zouden zodoende ook de film gaan beïnvloeden. Aan
ontraden om de film te maken omdat het waarschijnlijk
het einde van de film zat een oorspronkelijke scene
toch niet in de Verenigde Staten en Engeland getoond
waarbij de Duitse soldaten uiteindelijk massaal zouden
zou worden. De film zou een bedreiging zijn voor het
gaan volksdansen. Maar deze scene werkte voor Chaplin
buitenlandse beleid van de Verenigde Staten en voor
op één of andere manier nu niet meer. Dit frustreerde
Joden. Toen president Roosevelt dit hoorde stuurde hij
Chaplin enorm. Dit blijkt ook uit de kleuropnames tijdens
een vertegenwoordiger naar Chaplin toe die hem steun
het schieten van deze scene waarbij Chaplin woedend
verzekerde voor de release van de film in de Verenigde
uitvalt tegen assistent-regisseur van de film. Uiteindelijk
Staten.
besloot Chaplin dat er meer nadruk gelegd moest
De ontwikkelingen tijdens het filmen brachten
worden op hemzelf en de laatste toespraak, die dan ook
Chaplin aan het twijfelen over het uitbrengen van de
herschreven werd. Uiteindelijk is hij, na 458 dagen
film. Want voordat de film af was begon Hitler aan zijn
gevorderd te zijn in het maken van de film, klaar om zijn
Jaargang 17, nummer 3
13
legendarische toespraak op te nemen. Op hetzelfde
film, blijkt ook uit de allerlaatste scene. Hier wordt in
moment arriveert Hitler in Parijs om zijn nieuwste
tegenstelling tot zijn andere films niet richting de zon
verovering te aanschouwen.
gelopen.
Ontvangst van de film in de geallieerde wereld
Ontvangst van de film in Duitsland
Op 15 oktober 1940 is dan eindelijk de première van de
Hitler was een filmliefhebber en keek in zijn vrije tijd
film in New York. De film werd door de grote schare
vaak naar Amerikaanse films. Goebbels wilde liever dat
beroemdheden met luid applaus ontvangen. Ook het
er in Duitsland alleen Duitse films gedraaid werden maar
gewone publiek was enthousiast. The Great Dictator zou
er was bij het Duitse publiek een grote behoefte aan
de meest winstgevende film van Chaplin tot die tijd
Amerikaanse films. Amerikaanse films werden in
blijken. Het is niet wonderlijk dat Chaplin in zijn
Duitsland dan ook vertoond, maar niet elke Amerikaanse
autobiografie schreef dat hij erg blij was met de
film. Hitler keurde de Amerikaanse films zelf en bepaalde
opbrengsten. De film had inmiddels zo’n twee miljoen
welke films niet getoond mochten worden. Uiteindelijk
dollar van zijn eigen vermogen opgeslokt. De film werd goed ontvangen bij het publiek. Vooral in
‘Chaplin zelf schrijft in zijn autobiografie dat hij deze film nooit gemaakt zou hebben wanneer hij geweten zou hebben van de verschrikkingen van de concentratiekampen’
Engeland was men laaiend enthousiast over de film.
heeft Hitler The Great Dictator twee keer in zijn eentje
Tijdens de Battle of Britain kon er geen betere
bekeken. Een medewerker van Hitler die hem goed
propagandafilm zijn dan The Great Dictator maar de
kende verklaarde later dat hij zeer waarschijnlijk is
recensies waren wisselend. Vooral de laatste toespraak
geweest dat Hitler om deze film kon lachen. Het Duitse
moest het ontgelden waarbij sommige recensenten het
publiek heeft deze film niet gezien maar enkele Duitse
slecht geschreven vonden en te lang vonden duren. Ook
soldaten wel. In de bioscoop van Belgrado verwisselden
zou het niet in character geweest zijn. Opvallend genoeg
verzetslieden de originele film die de Duitse soldaten
wordt deze toespraak vandaag de dag juist gezien als
zouden kijken met de The Great Dictator. Het duurde tot
één van de beste stukken uit de film. Maar acteert
de 45 minuut tot iemand van de SS zijn pistool pakte en
Chaplin nu tijdens de toespraak of niet? John Mcabe, die
leegschoot op het doek. De soldaten verlieten
een in 1978 boek over Chaplin’s leven schreef, vindt juist
vervolgens zo snel mogelijk de zaal.
e
dat Chaplin tijdens de toespraak wél geweldig geacteerd heeft. Wie heeft er gelijk? Het is waarschijnlijk dat de recensenten uit het begin van de jaren veertig gelijk hebben. Tijdens de toespraak zien we Chaplin zelf en niet acteur Chaplin als de Joodse kapper. De film bestaat dan ook uit twee gedeeltes. Het eerste gedeelte is een satirische comedy en die stopt op het moment dat Chaplin begint aan zijn toespraak. Dan begint het drama. Het is geweldig om te zien hoe Chaplin voor de toespraak tijd inbouwt voor het publiek om aan deze overgang te wennen. Men krijgt tijd om de humor achter zich te laten en zichzelf voor te bereiden op serieuze emoties. Dat Chaplin serieus wordt aan het einde van de
Jaargang 17, nummer 3
14
I'm sorry, but I don't want to be an emperor. That's not my business. I don't want to rule or conquer anyone. I Unieke en waardevolle bron
should like to help everyone if possible; Jew, Gentile,
De historische ontwikkelingen na het maken van de film
black man, white. We all want to help one another.
hebben ervoor gezorgd dat wij de film anders bekijken
Human beings are like that. We want to live by each
dan de mensen die aanwezig waren op 15 oktober 1940
other's happiness, not by each other's misery. We don't
in het Astor in New York. Chaplin zelf schrijft in zijn
want to hate and despise one another. In this world there
autobiografie dat hij deze film nooit gemaakt zou
is room for everyone, and the good earth is rich and can
hebben wanneer hij geweten zou hebben van de
provide for everyone. The way of life can be free and
verschrikkingen van de concentratiekampen. The Great
beautiful, but we have lost the way. Greed has poisoned
Dictator is een persiflage die is gemaakt en geschreven
men's souls, has barricaded the world with hate, has
op het moment dat de man waarover de persiflage gaat,
goose-stepped us into misery and bloodshed. We have
en die in ons collectieve geheugen staat voor alles wat slecht is, het meest
‘Het duurde tot de 45e minuut tot iemand van de SS zijn pistool pakte en leegschoot op het doek'
verschrikkelijke gedeelte van zijn plannen nog moest uitvoeren. Dit maakt van deze film een unieke en waardevolle historische bron en een must-have voor iedere geschiedenisdocent. Alleen al omdat de woorden van Chaplin uitgesproken in juni 1940 tijdens de laatste toespraak van de film des te wranger zijn in contrast met de werkelijkheid die zich ontvouwde tussen 1940 en 1945.
developed speed, but we have shut ourselves in. Machinery that gives abundance has left us in want. Our knowledge has made us cynical; our cleverness, hard and unkind. We think too much and feel too little. More than machinery, we need humanity. More than cleverness, we need kindness and gentleness. Without these qualities, life will be violent and all will be lost. The airplane and the radio have brought us closer together. The very nature of these inventions cries out for the goodness in men; cries out for universal brotherhood; for the unity of us all. Even now my voice is reaching millions throughout the world, millions of despairing men, women, and little children, victims of a system that makes men torture and imprison innocent people. To those who can hear me, I say, do not despair. The misery that is now upon us is but the passing of greed, the bitterness of men who fear the way of human progress. The hate of men will pass, and dictators die, and the power they took from the people will return to the people. And so long as men die, liberty will never perish. Soldiers! Don't give yourselves to brutes, men who despise you, enslave you; who regiment your lives, tell you what to do, what to think and what to feel! Who drill you, diet you, treat you like cattle, use you as cannon fodder. Don't give yourselves to these unnatural men - machine men with machine minds and
De laatste toespraak uit The Great Dictator
Jaargang 17, nummer 3
15
machine hearts! You are not machines, you are not
themselves but they enslave the people. Now let us fight
cattle, you are men! You have the love of humanity in
to fulfill that promise. Let us fight to free the world! To
your hearts! You don't hate! Only the unloved hate; the
do away with national barriers! To do away with greed,
unloved and the unnatural. Soldiers! Don't fight for
with hate and intolerance! Let us fight for a world of
slavery! Fight for liberty! In the seventeenth chapter of
reason, a world where science and progress will lead to
St. Luke, it is written that the kingdom of God is within
all men's happiness. Soldiers, in the name of democracy,
man, not one man nor a group of men, but in all men! In
let us all unite! Hannah, can you hear me? Wherever you
you! You, the people, have the power, the power to
are, look up Hannah! The clouds are lifting! The sun is
create machines, the power to create happiness! You,
breaking through! We are coming out of the darkness
the people, have the power to make this life free and
into the light! We are coming into a new world; a kindlier
beautiful, to make this life a wonderful adventure. Then
world, where men will rise above their hate, their greed,
in the name of democracy, let us use that power. Let us
and brutality. Look up, Hannah! The soul of man has
all unite. Let us fight for a new world, a decent world
been given wings and at last he is beginning to fly. He is
that will give men a chance to work, that will give youth
flying into the rainbow! Into the light of hope, into the
a future and old age a security. By the promise of these
future! The glorious future, that belongs to you, to me
things, brutes have risen to power. But they lie! They do
and to all of us. Look up, Hannah. Look up!
not fulfill that promise. They never will! Dictators free
Jaargang 17, nummer 3
16
De eeuw van de zotheid In de loop der eeuwen is het aangezicht van de zotheid flink veranderd. André van Duin’s ‘Willempie’ en Paul de Leeuw’s ‘Adje’ zijn zodanig vereeuwigd in ons collectieve geheugen, dat wij hun verre voorouders – de narren – lijken te zijn vergeten. Zij spelen in Sebastian Brants’ ‘Narrenschiff’ en in Erasmus’ ‘Lof der zotheid’ hun laatste zotheden. In ‘De eeuw van de zotheid’ geeft poldermediëvist Herman Pleij opnieuw een gezicht aan de vaandeldragers van de zotheid. Tekst: Sander Scholten
‘D
e eeuw van de zotheid’ is een brede oriëntatie op de nar en op de zotheid in het algemeen. In een vijftal essays beschrijft Pleij de rol van de nar en de zotheid in de Nederlandse – en deels Belgische – samenleving van de zestiende eeuw. Interessant zijn de passages over de functies van de nar, de symboliek van kleur en
kledij in de zotheid en de wisselwerking tussen nar en zijn evenbeeld op een stokje, de marot. De levendige en concrete voorbeelden die Pleij gebruikt ter illustratie, geven de inhoud een gezicht. Een illustratief voorbeeld vormen de narren Boerdelick Wesen (boerenpummel) en Dronken Tenoer (zatlap) die met hun onbeschaafdheid de waarde van hoofse liefde en beschaafde manieren weerspiegelen. Een zwakte van Pleij is de wijze waarop hij de lezer bij de hand neemt. Een duidelijke structuur ontbreekt, doordat Pleij van de ene stad naar de andere springt, en van jaartal naar jaartal. Ook wordt de toegankelijkheid van ‘De eeuw van de zotheid’ soms naar de achtergrond verdreven door hoogdravende woorden. Woorden als ‘gefêteerd’, ‘nonsensicale’ en ‘livrei’ creëren bovendien een afstand tussen Pleij en de lezer, waarbij je als lezer het gevoel krijgt dat de auteur op het lezerspubliek neerkijkt. Maar dit gevoel lijkt betrekkelijk, of zoals Pleij in de inleiding schrijft: ‘Ken uzelf. En toon u bewust van de betrekkelijkheid der dingen. Al is het maar voor even. Pleij lijkt zodoende zelf een nar te (willen) zijn door diens spiegelfunctie te imiteren. Het is een goedgevonden spitsvondigheid. ‘De eeuw der zotheid’ is een rijkelijk geïllustreerd boek voor een breed publiek. De gedetailleerde, maar toegankelijke informatie die de auteur geeft, is niet alleen geschikt voor diegenen die zichzelf willen verdiepen in de nar en de zotheid in het algemeen. Het zal ook de fans van Pleij’s eerdere werken tevreden stemmen, evenals het publiek dat cultuurhistorisch geïnteresseerd is. Maar toon u gerust bewust van de betrekkelijkheid der dingen.
Herman Pleij De eeuw van de zotheid. Over de nar als maatschappelijk houvast in de vroegmoderne tijd. Bert Bakker, Amsterdam 2007, 96 bladzijden. € 5,90, ISBN 978.90.351.3141.5
Jaargang 17, nummer 3
17
Stel dat de naamgever van dit tijdschrift na 42 kilometer niet meer weet waar hij dat stuk voor had afgelegd? Onthouden is een van onze meest geprezen kwaliteiten, maar maakt dat het vergeten dan automatisch minder populair? De geschiedenis en folklore zit vol met voorbeelden van mensen die zomaar dingen vergeten: Ares, Orfeus, Antigone, Nebekudnezar, Icarus, Theseus en Jan de Witt - om er maar een paar te noemen. Er werd destijds in ieder geval een stuk meer aandacht aan vergeten besteed dan nu het geval is, en dat is jammer! Het is algemeen geaccepteerd dat de ene persoon beter is in het onthouden van dingen dan de andere. Maar maakt dat anderen automatisch beter in het vergeten van dingen dan die eerste persoon? Misschien een rare vraag, maar hoe raar is vergeten eigenlijk? En hoe diep zit dit fenomeen geworteld in onze maatschappij? Is het iets waar we bij stil moeten staan of is het iets wat we ‘gewoon’ kunnen vergeten? Tekst: Nigel Nieuwenkamp
O
m te beginnen: neem een paar minuten om jezelf af te vragen hoe het ideale geheugen er voor jou uit ziet. Is het bijvoorbeeld vergelijkbaar met een eidetisch (fotografisch) geheugen? Of zie jij de waarde van het vergeten al in voordat ik het nut ervan schets?
Van de bewuste geschiedenisstudenten verwacht ik dat ze zouden wensen om opvattingen en waarden uit hun eigen
verleden in hun ideale geheugen te kunnen opslaan – historisch denken over jezelf als het ware. Ons werkelijke geheugen blijkt namelijk gewoon met ons mee te groeien, en kan helaas niet leren om onze eigen gedachtegangen te onthouden. (Eigenlijk zijn we dus langer bezig met ons eigen
denkproces vergeten
dan dat we überhaupt met leren bezig zijn!)
Probeer je maar eens
te herinneren waarom je in groep 3 niet uitvoerig geslacht hebt bestudeerd tijdens het gezamenlijk gymles. Of wat je argumenten waren om de Loesje uit te maken toen je 9 jaar oud was.
‘O shit, vergeten!’
Een laatste vraag: Zou je het ‘vergeten’ noemen
column
mensen van het andere omkleden voor de verkering met Pietje of
als jij je realiseert dat je
een herinnering kwijt bent? Of is vergeten het
fenomeen dat je brein
je niet kan vertellen waar je jouw fietssleutels had
neergelegd? Vergeten
blijkt vaker voor te komen dan je denkt. Zo zijn bijvoorbeeld hele stationshallen volgebouwd met winkeltjes waar jij je vergeten boterhammen kan vervangen en worden er jaarlijks 1001 verschillende agenda’s gedrukt om maar te bestempelen dat je niet eens zo iets triviaals als je huiswerk kan onthouden. Als je probeert niets te vergeten zou de tegenstelling daarvan ideaal moeten zijn. Dat is dat je geheugen alles moeiteloos zou kunnen opslaan en niets zou vergeten(een absoluut geheugen). In dat ideale geval heb je op den duur van alles een representatie in je hoofd. Dus als je ooit van je geheugen zou vragen hoe Bob er uit zag 10 jaar terug, dan zul je eerst al die beelden in je hoofd moeten filteren voor alle personen die Bob heten. Om vervolgens bij die gegeven Bob zijn hele ontwikkeling voorbij te zien komen totdat je bij ‘Bob 10 jaar terug’ bent. Realiseer ook dat dit proces niet per definitie in die volgorde gebeurt, dat je geheugen geen google heeft en niet gecatalogiseerd is. Dikke kans dat je na een klein half uur tobben zou wensen dat je Bob al lang was vergeten. Ik schets het hier wel erg extreem en zwart-wit maar het resultaat van een absoluut geheugen is niets minder dan een ondergelopen badkamer: totale anarchie. Dus pak een dweil en vergeet naar hartenlust. Want opgeruimd staat ook gewoon netter.
Jaargang 17, nummer 3
18
Vive la Libert茅 Met de ondergang van Napoleon kwam definitief een eind aan het militaire avontuur van Frankrijk. Heel wat Europese landen hadden het zwaar te verduren gekregen tijdens de periode dat Napoleon aan de macht was gekomen. De kaarten moesten dan ook dringend terug herverdeeld worden. Dit gebeurde dan ook tijdens het Congres van Wenen (18141815). Alle belangrijkste mogendheden, Pruisen, Rusland, Oostenrijk, Engeland en Frankrijk, zaten rond de onderhandelingstafel. Uiteindelijk raakten de onderhandelaars het over een aantal principes eens. Zo moesten de soevereine staten van v贸贸r de Franse Revolutie worden hersteld en moesten deze opnieuw toekomen aan de toenmalige vorstelijke dynastie毛n. Daarbij kwam dat de overwinnaars een terechte compensatie zouden krijgen en de verliezers (Frankrijk) gestraft dienden te worden. Ondanks dat Frankrijk gestraft diende te worden, was een stabiel rijk met stabiele grenzen noodzakelijk. Als laatste moest het hertekenen van Europa voor een evenwicht zorgen tussen alle Europese staten waarbij de expansiedrift van Frankrijk moest kunnen worden geluwd door het oprichten van bufferstaten zoals het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Tekst: Frederik Martens
Jaargang 17, nummer 3
19
De vele politieke veranderingen binnen de Republiek
gedeelte van de Zuidelijke Nederlanden maar ook bij de
hadden ervoor gezorgd dat de nieuwe koning Willem
overige bevolking in het zuidelijke gedeelte van de
Frederik I van Oranje-Nassau een enorme staatslast had
Zuidelijke Nederlanden.
geërfd. Willem I was de oudste zoon van de ondertussen
Toen bleek dat Willem op eenzelfde autocratische
overleden stadhouder Willem V. Hij werd door een
manier regeerde dan de overige verlichte despotische
Voorlopig Bewind na de Franse inval aan de macht
vorsten in Europa, zorgde dit alleen maar voor nog meer
gesteld. Op het Congres van Wenen werd er beslist dat
onvrede. Ditmaal kwam de kritiek langs de liberale kant.
hij als een machtig man naar voren moest treden om de
Zij opperden voor meer burgerrechten en
Noordelijke Nederlanden samen te voegen met de
burgervrijheden maar er was een bijkomend probleem….
Zuidelijke Nederlanden tot het Verenigd Koninkrijk der
Ondanks dat er een groter bevolkingsaantal leefde in de
Nederlanden (1815-1830). Een lastige taak stond hem te
Zuidelijke Nederlanden dan in de Noordelijke
wachten, want binnen de Zuidelijke Nederlanden had de
Nederlanden, werd deze niet gelijk vertaald in het aantal
bevolking ondertussen ook al een eigen identiteit aangenomen. Willem
‘Terwijl de bevolking schreeuwde om duidelijkheid omtrent de geopperde vrijheid, toonde hij een fatale besluiteloosheid’
startte zijn regeerperiode zeer positief door het voeren van een doelbewuste, rendabele economische politiek. Uit de zuidelijke gebieden, waar de Industriële Revolutie al sterk had plaatsgevonden werden producten verscheept naar de Noordelijke Nederlanden
participanten binnen het politieke bestuur. Deze eisen konden dus amper aangekaard worden. Een star gezag van een autocratische koning hielp hier dus helemaal niet bij!
en naar de kolonies. Dit zorgde voor een sterke heropflakkering van de economie. Nog ter bevordering van de economie richtte Willem I in 1822 de nationale investeringsbank op terwijl hij in 1824 hielp bij het tot stand brengen van de Nederlandse Handelsmaatschappij. Via nieuwe kanalen en wegen werd de handel geoptimaliseerd. Er kwam godsdienstvrijheid en het onderwijs kwam onder controle te staan van de staat. Die laatste twee zorgden al meteen voor heel wat kritiek in het zuiden. Jarenlang hadden de katholieken ingestaan voor het onderwijs in de Zuidelijke Nederlanden en nu opeens zou er een protestantse koning zich gaan moeien met deze materie. Het zuiden kreeg bovendien Koninklijke athenea als tegenhangers om de daar bestaande katholieke scholen en kleinseminaries te vervangen. Deze laatste werden zelfs tussen 1825 en 1830 verboden. Het bloed begon te kolken bij de katholieken. Bovendien stuitte ook de vernederlandsing van de bestuurstaal op een grote “non” bij de Franstalige bourgeoisie in het noordelijke
De Belgische Revolutie Rond het midden van de jaren twintig kon Willem I zich nog volop wijden aan zijn constructieve politiek van nationale welvaart. Vanaf 1827 moest hij zijn aandacht echter steeds meer richten op het overwinnen van de ernstige binnenlandse problemen. Zo eiste men een machtsverschuiving van koning naar Kamer door middel van verantwoordelijke ministers. Reeds in 1828 kwam in het zuiden de Unie der opposities tot stand, waarin liberaalkatholieken en jonge liberalen samen ijverden voor meer vrijheid (unionisme of monsterverbond). Ongewild leverde Willem I een belangrijke bijdrage aan het welslagen van de opstand die de onafhankelijkheid van België zou betekenen. Terwijl de bevolking schreeuwde om duidelijkheid omtrent de geopperde vrijheid, toonde hij een fatale besluiteloosheid. Ook het buitenland, met name de vier mogendheden die het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden destijds hadden opgericht, had er op gerekend dat Willem I intern duidelijkheid zou scheppen en orde op zaken zou stellen. Intussen liet de noordelijke publieke opinie duidelijk
Jaargang 17, nummer 3
20
verstaan dat ze liever niet met die muitzieke Belgen
koningskandidaat Leopold van Saksen-Coburg-Gotha
verder wou gaan.
over de streep te trekken.
Op 25 augustus 1830 ging na een opvoering van de opera “De Stomme van Portici” in de Brusselse Muntschouwburg de spreekwoordelijke bal aan het rollen. Na het zingen van een vaderlandslievend lied tijdens de opera kwam een deel van het Franstalige publiek in vervoering. Deze gingen op hun beurt de Brusselaars in de stad aanzetten tot opstand tegen de Nederlanders. Doorheen de nacht werden symbolen van de “koninklijke macht” zoals gerechtshoven en huizen van functionarissen aangevallen. In de weken na 25 augustus bleef het onrustig en Willem I besloot tot het sturen van een betrekkelijk klein leger van ongeveer 6000 man naar Brussel onder leiding van zijn beide zonen. Op 23 september 1830 brak de revolutie uit in Brussel. Het kwam tot een opstand tussen het leger van Willem I en de Zuidelijke Nederlanden. Na gevechten her en der, werd het leger uit de zuidelijke gebieden verdreven. Het Voorlopig Bewind riep de onafhankelijkheid uit op 4 oktober van datzelfde jaar. Zo scheidden de zuidelijke provincies zich af van de noordelijke provincies. Op 20 december werd buiten Willem I om besloten tot de “indépendance future de la Belgique”. Voor elk van de mogendheden was de vestiging van een onafhankelijke Belgische staat een negatieve keuze, die alleen maar gemaakt werd om de Europese vrede te bewaren. Zo had Frankrijk de inwoners van het zuidelijke gebied liever terug ingelijfd. Engeland en Pruisen daarentegen hadden liever een herstel tussen beide rijksdelen gezien. Nadat de drie grote mogendheden hun positie al bepaald hadden, restte Oostenrijk en Rusland niets anders dan met de constructie akkoord te gaan. Toen de mogendheden het besluit tot de scheiding eenmaal genomen hadden, zorgden de voorwaarden waarop dit zou gebeuren nog voor veel problemen. De basis tot scheiding van januari 1831 waren voor Willem I wel, maar voor de Belgen niet acceptabel. Het omgekeerde gold voor de Achttien Artikelen van juni, die bedoeld waren om
Jaargang 17, nummer 3
21
Totaal onverwacht reageerde Willem I toen met een succesvolle militaire actie, de Tiendaagse Veldtocht. Willem kreeg hierdoor betere voorwaarden, de
Nederlanden en de toenemende kritiek waaraan zijn bewind blootstond, trad de koning af in 1840. Wie stelt dat de splitsing van de Zuidelijke
Vierentwintig Artikelen, die hij echter nog niet wenste te
Nederlanden allemaal de schuld van Willem I was,
aanvaarden. Dat deed hij pas in 1839 In tussentijd had
benadert de geschiedenis nogal zwart-wit. Er vallen
hij gewacht op een uitbreken van een algemene
uiteraard pro’s en contra’s waar te nemen over het
Europese oorlog in de hoop dat de Belgen met hangende
bestuur van de koning maar laat ons eerlijk wezen… Was
pootjes opnieuw steun zouden moeten vragen aan
het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden niet al van in
“hun” oude vorst… Niets was minder waar. Verbitterd
het begin een dood geboren kind?
over de mislukking van zijn Verenigd Koninkrijk der
Jaargang 17, nummer 3
22
‘Laat ze zeggen dat ik leefde in de tijd van Achilles’
Troy Als ze ooit mijn verhaal vertellen, laat ze dan zeggen dat ik omringd werd door giganten. De mens groeit en
zijn de laatste woorden van Odysseus uit de
F
spektakelfilm Troy van filmmaker Wolfgang Petersen
Achilles, Odysseus, Hector en Paris. ‘Ik ben
die eerder het meesterwerk Das Boot (1981) heeft
grootgebracht met Homerus. In Hamburg (de stad waar
gemaakt. Troy is een verfilming van het briljante,
de regisseur is opgegroeid) zat ik op een school waar
epische verhaal van de Griekse dichter Homerus. Een
klassiek Grieks en Latijns werd gegeven. Ik heb
beetje liefhebber van de geschiedenis kent het Griekse
Homerus’ werk meerdere malen gelezen in de originele
epos de Ilias. In de Ilias beschrijft Homerus de eerste
Griekse taal. Ik was er dus bekend mee. Ik vond
tien jaren van de beroemde Trojaanse oorlog tussen de
bovendien Achilles geweldig. Ik vond hem heel goed.
Grieken en Trojanen. Is het de regisseur gelukt om het
Natuurlijk had je de bewondering voor Homerus als de
populaire epos zo origineel mogelijk weer te geven, of
grootste dichter ooit en de Ilias als het beste verhaal
heeft de film een heel andere wending gekregen?
aller tijden.’
sterft zoals de wintertarwe. Maar deze mensen sterven nooit. Laat ze zeggen dat ik leefde in de tijd van Hector. Laat ze zeggen dat ik leefde in de tijd van Achilles. Dit
Tekst: Ozan Karakoc
ilmmaker Wolfgang Petersen wilde al heel lang het beroemde verhaal van Homerus verfilmen en was reeds in zijn prille jeugd geobsedeerd door
Griekse en Trojaanse helden. Denk bijvoorbeeld aan
De Griekse dichter beschrijft in zijn epos niet de hele Trojaanse oorlog, maar alleen het tiende en laatste jaar van de strijd. In de film wordt meer nadruk gelegd op het
Jaargang 17, nummer 3
23
gevecht tussen de Trojaanse prins Hector en de Griekse
halfgod. Hij was namelijk de zoon van zeegodin Thetis. In
held Achilles, de zoon van de Thessalische koning Peleus.
de Ilias is Patroclus de beste vriend van Achilles. In de
Uiteindelijk wordt de stad door de Grieken veroverd met
film daarentegen zijn deze twee personages neven van
behulp van het welbekende Paard van Troje. In het
elkaar. Waarschijnlijk wilde de regisseur op deze manier
laatste gedeelte van de film wordt er hier aandacht aan
het publiek duidelijk maken waarom Achilles zo veel
besteed, maar in de originele Ilias wordt er echter niets
woede en wraakgevoelens had jegens de Trojanen, en
over verteld. In de Odyssee, het vervolg op de Ilias,
met name jegens Hector, want hij heeft uiteindelijk zijn
wordt deze gebeurtenis wel beschreven. In de Odyssee
neefje vermoord. Het is bovendien begrijpelijk waarom
beschrijft Homerus de terugkeer van Odysseus naar zijn
het personage Odysseus te weinig aan bod kwam in de
huis op Ithaka. De film begint met een introductie van
film. Ten eerste omdat Odysseus het hoofdpersonage is
Achilles, gespeeld door Brad Pitt. Gedurende de film
in het vervolg van de Ilias, de Odyssee. Ten tweede heeft
wordt het duidelijk waarom de Grieken oorlog willen
Petersen duidelijk gekozen voor de personages Achilles
voeren met de Trojanen. In eerste instantie sluit de
en Hector en de strijd tussen die twee. De regisseur
koning van Sparta, Menelaos, vrede met Troje. Hij wordt
geeft voor deze wijzigingen een verklaring : ‘Je moet het
in de film gespeeld door Brendan Gleeson. Troje is in
verhaal stroomlijnen en ook keuzes maken waar veel
handen van koning Priamus, gespeeld door Peter
mensen kwaad over waren. Ik noem een voorbeeld. Dat
O’Toole die bekend staat om zijn voortreffelijke rol in de
Agamemnon sterft is absoluut geen Homerus. Ik doe het
legendarische film Lawrence of Arabia (1963). Dan is er
omdat het publiek niet blij is als we de bekende en
sprake van een verboden liefde. De Trojaanse prins Paris
originele versie aanhouden. In het originele verhaal
(Orlando Bloom) krijgt een verhouding met Helena, de
overleeft Agamemnon en aan het einde van het verhaal
vrouw van Menelaos. Helena wordt gespeeld door de
wordt hij vermoord door zijn vrouw in bad. Dat is niet
prachtige Diane Kruger. Menelaos wil wraak en zoekt de
bevredigend voor het publiek.’
hulp bij Agamemnon, de broer van de Spartaanse koning. Agamemnon, neergezet door Brian Cox, beschikt namelijk over een groot leger. De eerwraak slaat om in een machtswellustige strijd tussen de Grieken en de Trojanen die hun land in bescherming willen nemen. Agamemnon schakelt vervolgens vechtmachine Achilles in om de Trojanen te verslaan. Hector dacht dat hij Achilles vermoordde, maar het was de neef van Achilles, Patroclus. Achilles neemt wraak en vermoordt uiteindelijk Hector.
De cuts van de regisseur Petersen kiest duidelijk voor de romantiek in de film en het gevecht tussen Achilles en Hector. Bovendien heeft de filmmaker een aantal belangrijke stukken uit het originele verhaal weggelaten. Om te beginnen is het hele stuk over de goden weggelaten terwijl ze toch belangrijk waren in het originele verhaal van Homerus. Bovendien wordt er in de film nergens duidelijk gemaakt dat Achilles een halfgod is. Hij was in de Ilias wel degelijk een
Jaargang 17, nummer 3
Spektakel voor originaliteit Wolfgang Petersen heeft zijn uiterste best gedaan om het verhaal van Homerus zo mooi mogelijk weer te geven. Dat is hem aardig gelukt ook. De film zit visueel en technisch goed in elkaar. De film zal het best in de smaak vallen bij diegenen die voor het eerst kennismaken met de Trojaanse oorlog. De diehardfans
24
van Homerus zullen moeten toezien dat er een aantal belangrijke stukken uit het originele werk is weggelaten door de regisseur. De acteurs in de film zijn er ook in geslaagd om geloofwaardig over te komen, op één na. Dat is Orlando Bloom. Hij is toch niet overtuigend genoeg om de rol van prins Paris van Troje goed neer te zetten. Bovendien voegt hij niets toe aan de film. Waarschijnlijk omdat de kijker hem als Paris te weinig ziet in de film tussen giganten als Hector en Achilles die wel goed zijn neergezet door Brad Pitt en Eric Bana. Diane Kruger steelt de show in de film. De regisseur maakt erg goed gebruik van de schoonheid van actrice Diane Kruger. Ze wordt namelijk heel mooi in beeld gebracht. Verder is Peter O’Toole heel goed als koning Priamus van Troje. Jammer dat hij niet vaker in de film te zien is. Zoals eerder is aangegeven legt Petersen in de film
in. De film is uitermate geslaagd in de visualisatie van het
de nadruk op het gevecht tussen Hector en Achilles.
verhaal met prachtige special effects, maar het is wel
Spektakel gaat blijkbaar voor originaliteit. Een keuze die
jammer dat de film slechts losjes is gebaseerd op het
Hollywood al decennialang maakt. Soms is het geslaagd,
originele werk van Homerus. Misschien komt er ooit nog
zoals bij Braveheart en The Gladiator. Soms is het ook
een televisieserie van de Ilias. Dan hebben de makers
een teleurstelling, zoals bij Kingdom of Heaven van
veel meer de tijd en de ruimte om de authenticiteit van
regisseur Ridley Scott die eerder ook The Gladiator
het verhaal te combineren met de nieuwste
maakte. Troy ligt tussen het succes en de teleurstelling
filmtechnieken. Wie weet.
Jaargang 17, nummer 3
25
Mythische martelaren en heilige botjes Twee debatten over de cultus omtrent heiligen en relieken waren zij die door de standvastigheid
T
ijdens de regeerperiode van de eerste keizer van Rome werd er in de uithoek van het
rijk een jonge jood gekruisigd. Hij kreeg deze straf omdat hij zich had opgeworpen als een spiritueel leider van de joodse gemeenschap en revolutionaire ideeën had verkondigd. Zijn volgelingen trokken na diens dood naar alle hoeken van het Romeinse keizerrijk om Christus’ woord te verspreiden. Vooral de drie zendingsreizen die Paulus ondernam zou de verspreiding van deze jonge godsdienst stimuleren. Het volk van Rome en de Romeinse heersers zagen in de christenen lange tijd slechts verachters van de Romeinse staatsgodsdienst en vijanden van de openbare orde. Het christendom zou nog lang na het werk van Paulus officieel verboden blijven en de kleine gemeentes besloten in het geheim samen te komen om godsdienstoefeningen te houden. Deze geheimzinnigheid zou leiden tot nieuwe haat tegen de christenen. De zwaarste vervolgingen van christenen duurde van de eerste tot de vierde eeuw onder de keizers, van Nero tot
van de martelaren voor het nieuwe Geschiedenis is, zoals u allen weet, een debat zonder einde. Een goed teken voor ambitieuze jonge onderzoekers en docenten als u en ons. Er zijn twee belangwekkende debatten over het christendom in de middeleeuwen die we u niet
geloof werden gewonnen. De agressie wakkerde het christelijke vuur aan. De martelaar werd de soldaat van Christus en werd het perfecte voorbeeld van de volmaakte christen. Een gewelddadige dood was genoeg voor het ontstaan van een cultus.
willen onthouden. De dagelijkse religiositeit in de Middeleeuwen is gestoeld op de verering van zeer tastbare fenomenen: relieken en heiligen. Hoe zijn deze tastbare vormen van geloven in het ‘abstracte’ christendom gekomen? Komen
heiligenverering voort uit de behoeften van het volk of worden ze - om christendom te stabiliseren in de eeuwen na Rome, dan wel gestoeld op theologische veranderingen in de twaalfde en dertiende eeuw 'opgelegd' door de kerkelijke leiders? Twee debatten over mythische martelaren en heilige botjes. Tekst: Nathan van Kleij en
Diocletianus. Vele christenen moesten hun
God Na de officiële erkenning van het christendom in de vierde eeuw nam het aantal heiligen een grote vlucht. Kluizenaars, monniken, bisschoppen en kerkleiders werden heilig. Zij hadden door hun levenswijze
reliekverering en
Daan van Leeuwen
Een bemiddelaar tussen mens en
(geheelonthouding en gehele devotie voor de almachtige God) laten zien dat ze over buitengewone gaven beschikten en in contact stonden met God. Elke vroegmiddeleeuwse gelovige, ‘barbaar’ of niet, aanvaardde de hemelse machten in zijn dagelijks leven. De heiligenverering die vanaf de zesde eeuw over heel Gallië was verspreid had kenmerken van magie, die in het Germaanse veelgodendom gebruikelijk was. De heilige was immers iemand die de toekomst kon
geloof afzweren, een enkeling
voorspellen of het weer kon
onderging de gruwelijkste
beïnvloeden, genezingen deed en het
martelingen. De vervolgingen hebben het christendom
volk kon behoeden voor demonen. Hierin kunnen we
desondanks niet uit doen sterven, maar hebben het
vele overeenkomsten herkennen met Germaanse
monotheïstische geloof juist versterkt. Want talrijker dan
tovenarij. De heilige had een vooraanstaande positie om
degenen die gemarteld, gestraft of gedood werden,
te concurreren met de Germaanse religie. De drempel
Jaargang 17, nummer 3
26
om over te stappen naar een godsdienst met één God
van heidense godsdiensten. Er zijn tegengestelde
werd voor de ‘barbaren’ daardoor een stuk kleiner, het
argumenten over de kwestie of de heiligencultus een
christendom was wat te abstract voor de Germanen.
instrument is geweest om de kerstening te bespoedigen
Door de verering van heiligen werd het christelijk geloof
en de overstap van Germaanse veelgodendom naar een
een stuk tastbaarder, de gemiddelde middeleeuwer was
abstracte christelijke traditie gemakkelijker te maken.
immers vaak analfabeet of beperkt geschoold en had
Edward Gibbon had in “The decline and fall of the
een visueel geloof nodig. Relieken, altaarbeeldjes, glas-
Roman empire” een duidelijke visie over de opkomst van
in-loodramen en ‘biblia pauperum’ zijn voorbeelden van
heiligenverering. De classicus verklaart de opkomst van
middeleeuwse instrumenten voor visualisatie.
de heiligencultus door het verval van het Romeinse rijk,
De verering richtte zich vooral op de relieken. Een
dat ontstond uit het steeds corrupter worden van het
reliek kon bestaan uit lichamelijke overblijfselen van een
christelijke model dat ooit zo puur en perfect was.
heilige: tanden, haar, botten of as. Ook kledingstukken
Christenen kregen meer aandacht voor rituelen,
en gebruiksvoorwerpen werden als reliek gezien. Een
wonderen en fictieve verhalen rondom de heiligen dan
kleine reliek,
voor het koninkrijk
bijvoorbeeld een
van God. De cultus
botsplinter, kon op
zorgde ervoor dat het
de persoon worden
polytheïstisch
gedragen, een
christendom nooit
grotere reliek werd in
een monotheïsme
een schrijn (een
zou worden. De
reliekkast) bewaard.
auteur geeft aan dat
Men dacht dat de
de opkomst van de
heilige in bepaalde
cultus rondom
mate aanwezig bleef
heiligen tot stand
in de reliek. Door ze
kwam door de
te vereren kon men
invloed van de rijkere
de heilige er toe
geesten op de
bewegen om te
‘bewusteloze’
bemiddelen met God.
geesten van het
De heilige werd
gepeupel. Het
gezien als contactpersoon, als bemiddelaar tussen hemel
christendom heeft zich verlaagd van het niveau van
en aarde en door ‘zijn’ reliek te dragen kon men nog
overpeinzing en een universeel ideaal naar een positie
steeds een beroep doen op dit contact.
van vulgaire fantasie. Gelovigheid was niets meer dan bijgelovigheid, iets wat Gibbon graag benadrukte.
Het lopende debat over de eerste heiligen
De mediëvist Peter Brown zet zich duidelijk af tegen
We kunnen bij de overgang van de late oudheid naar de
de visie van Edward Gibbon. In “The Rise and function of
vroege middeleeuwen zowel spreken van het einde van
the holy man in late antiquity” waardeert hij de
een era en het begin van een nieuwe, maar er is ook
heiligenverering als de realisatie van de hoogste
bepaalde continuïteit te zien in de ontwikkeling van het
spirituele ambities van de vroege middeleeuwen. De
vroege christendom. Vooraanstaande historici geven dan
toevoeging van menselijke bemiddelaars tussen leek en
ook conflicterende antwoorden op de vraag in hoeverre
God gaf een nieuwe dimensie van de persoonlijke
de verering van heiligen en relieken een overblijfsel is
intimiteit met de Almachtige. De heilige ‘martelaren’
Jaargang 17, nummer 3
27
hadden een speciale relatie met God, maar waren ook benaderbaar voor het gewone volk. God stond te ‘ver’
In navolging van Christus
weg, ze hadden een religieuze professional nodig om in
In de 13 eeuw benadrukte Thomas van Aquino dat
contact te komen.
zaken eigenlijk alleen maar van belang waren als ze te
e
maken hadden met God. Er wordt ook wel gesproken e
St. Christus
van een 12 eeuwse Renaissance, waarbij wetenschap
In de Karolingische periode was er een enorme schaarste
steeds belangrijker werd in het benaderen van God’s
aan relieken. Terwijl de heiligencultus op alle niveaus
woord. Onder andere de vertalingen vanuit het Grieks
van de samenleving voorkwam, er continu nieuwe
droegen bij aan een grotere groep van theologen die de
heiligen werden ontdekt (of, waar historici in die tijd
Bijbel interpreteerde en uitlegde. In dezelfde periode
heel goed in waren, werden verzonnen), werd door
komt het verlangen vanuit de kerk om meer in navolging
Pippijn de Korte en Karel de Grote de invoering van de
van Christus te leven. In de 13 eeuw kwamen
Romeinse liturgie bewerkstelligd. De kerkelijke leiders
verschillende bedelorden op, waaronder de
richtten zich weer opnieuw op de eerste christentijd,
Franciscanen die zeer nadrukkelijk de navolging van
terwijl er nog maar weinig relieken van martelaren uit
Christus nastreefden. Door deze ontwikkelingen kwam
die tijd circuleerden. De behoefte aan deze relieken
de rol van de heilige in een ander daglicht te staan. Deze
werd alleen maar groter toen het Karolingische rijk zich
was immers niet zozeer meer nodig om een gelovige
uitbreidde, waarbij nieuwe kloosters en kerken werden
naar de hemel te brengen (het bijwonen van de mis,
gesticht en er missionering plaatsvond in de veroverde
maar bovenal het tot zich nemen van het Heilig
e
e
e
gebieden. De kruistochten in de 11 en 12 eeuw
Sacrament deed al een hoop werk), maar kreeg meer de
zorgden pas veel later weer voor nieuwe relieken, maar
status als patroonheilige voor een stad (en later in de 14
toen stond er al weer een nieuwe periode in kerkelijk
eeuw van gilden) of voor specifieke zaken als kwalen of
gedachtegoed te wachten. In het onderzoek naar deze
vruchtbaarheid. Tijdens de mis was het vooral het lijden
periode, vindt men wederom redenen tot debat. Was er
van Christus dat werd vereerd, met de wijn en het brood
namelijk sprake van een nieuwe devotie, gecreëerd door
als hoogtepunt. Hier komt echter de continuïteitsdrang
de kerkelijke leiders, of vormde deze devotie zich door
van het volk en de lagere rangen in de kerk naar voren.
de wensen van het gewone volk en was er wellicht
Eeuwenlang was de devotie gericht op heiligen, dan wel
sprake van continuïteit?
oude martelaren als eigentijdse kluizenaars. Deze wijze
e
van verering verdween niet, maar sloeg eerder over op de nieuwe theologie van de kerk. Het tonen van de heilige hostie werd bijvoorbeeld steeds vaker verheven tot ritueel. Er was sprake van een ‘elevatio’, het opheffen van de hostie, waardoor alle aanwezigen het konden aanschouwen, zelfs als men door de drukte buiten de kerk moest staan. Er zijn zelfs gevallen bekend waarbij er speciale gaten in de muur waren gemaakt, zodat ook de paarden de zegening van de hostie konden ontvangen. Deze ‘elevatio’ werd steeds uitgebreider, een losstaand ritueel, in toenemende mate naast een hostieverering. Dat het inderdaad een nogal lastige e
kwestie was, bewees Hugo van Lincoln (eind 12 eeuw).
Jaargang 17, nummer 3
28
Nadat hij zojuist een hapje van het bot van Maria
bijgezet. In Brugge is tot op de dag van vandaag het
Magdalena had genomen, zei hij geruststellend:
bloed van Christus te aanschouwen. Voor een klein bedrag mag je het aanraken. Het voelt haast als een
“Waarom zou ik het niet wagen op dezelfde manier het gebeente van de heilige aan te wenden tot mijn
aflaat, je betaalt om heel dicht bij Christus te zijn. En destijds was dit uiteraard ook vaak het geval.
bescherming.. aangezien ik zo-even het meest geheiligde lichaam aller heiligen tussen mijn onwaardige vingers nam, ervan at en het mijn tanden en lippen aanraakte?”
Met het meest geheiligde lichaam aller heiligen bedoelt Hugo het lichaam van Christus. De nieuwe devotiewens was dus moeilijk uit te voeren en nam eigenlijk al binnen de kerk vormen aan van reliekverering. Tegelijkertijd was het gewone volk nog steeds erg gefocust op de wonderen die, als blijk van
‘De heilige ‘’martelaren’’ hadden een speciale relatie met God, maar waren ook benaderbaar voor het gewone volk’
aanwezigheid van God, de cultus omtrent heiligen altijd in stand heeft gehouden.
Christus vereerd als heilige? Het heilig avondmaal is in principe de navolging van Christus bij uitstek. Door de nieuwe plek binnen de mis, waarbij het zich tot hoogtepunt van de mis ontwikkelde, kregen de gelovigen echter een steeds meer passieve rol. Het nemen van het brood werd ondergeschikt aan het vereren ervan. Het brengen van het sacrament als een soort reliek, bracht ook nieuwe houding van het volk met zich mee. Zo ontstond al snel de knieval, maar werd ook een bezoek aan het sacramentsaltaar, of het meelopen met de processie – waarbij het sacrament in een stoet door de stad werd gedragen, zoals eerder met beelden of relieken van heiligen werd gedaan – steeds belangrijker. Een processie was dus niet nieuw, maar de nieuwe theologische visies brachten veranderingen met zich mee binnen deze processies. Waar eerst een christuskruis werd meegedragen, was de aanwezigheid van een gezegende hostie nu vaak ook onderdeel hiervan. Christus, maar ook Maria, werd als gevolg daarvan steeds vaker vereerd zoals men dat eerder bij heiligen deed. En dit bracht ook de relieken en mirakelen met zich mee. Kledingstukken van Christus, splinters van het
Bisschoppen gaven maar al te graag een aflaat (vaak van 40 dagen) aan de bezoekers van het heilige bloed of van een sacramentsaltaar. En eigenlijk begint hier het echte debat. Enerzijds brachten de kerkelijke leiders, maar vooral ook de priesters, het sacrament in de positie van een reliek. Het werd gestimuleerd, omdat het een manier was om het volk richting de navolging van
kruis of bloed werden regelmatig als reliek in een kerk
Jaargang 17, nummer 3
29
Christus te leiden. Anderzijds werden er door de
verering gezien, maar op de kerkelijke kalender
gelovigen steeds vaker mirakelen toegewezen aan het
verbonden met de lijdensweg van Christus. In
sacrament. Waar eeuwen lang geloofd werd dat heiligen
Amsterdam ging het zelfs nog iets verder, toen de
konden helpen bij kwalen of bescherming, was een
bisschop van Utrecht het sacrament waarmee een
wonderlijke gebeurtenis omtrent een heilige hostie of
wonder was gebeurd – deze werd ongeschonden in het
een glas wijn vaak genoeg om een stroom pelgrims op
vuur gevonden – liet vervangen door een
gang te brengen, die op eenzelfde soort genezing
geconserveerde hostie. Een hele andere hostie dus dan
hoopte. Kortom: het sacrament werd niet anders
die waarmee iets wonderlijks was gebeurd. Vereerde het
vereerd door het volk, dan dat de relieken van heiligen
volk dan het lichaam van Christus (de wonderlijke hostie
werden vereerd. Tegelijkertijd gebruikten de kerkelijke
lag er namelijk niet meer) of zochten zij vooral genezing
leiders deze verering om de navolging van Christus aan
of de aflaat die eraan verbonden zat? Het verlangen van
het volk te brengen. Er zijn hiervoor duidelijke
de kerk naar het meer pure geloof, het richten op de
voorbeelden te vinden. Zo is het vele malen gebeurd, dat
Bijbel en daarbij vooral op de lijdensweg van Christus,
de processie omtrent het sacrament werd verplaatst
was in ieder geval volledig doorspekt met de traditionele
naar de jaarmarkt die plaatsvond rond Pasen. De
cultus omtrent heiligen en relieken. Hoe het volk het
verering van wonderen en mirakelen rondom het
geloof werkelijk ervoer, is dus niet voor niets een
sacrament werd door gelovigen wel als zelfstandige
belangrijk onderdeel in de debatten over middeleeuwen die eigenlijk nog maar net zijn losgebarsten.
Jaargang 17, nummer 3
30
Actualiteit belicht door de bril van Maarten van Rossum
Van de euro naar de neuro Het is 19.30 uur. De deuren van het Kulturhus Holten gaan open. Op de frisse woensdagavond van 26 oktober 2011 lopen de eerste gasten na lang wachten binnen. Ze zullen opgelucht zijn, want de zomerse dagen zijn duidelijk voorbij. Niet veel later treden andere geïnteresseerden de zaal binnen. Het Kulturhus is het kloppende hart in het centrum van Holten waarin allerlei culturele en maatschappelijke organisaties worden gehouden. Zo ook een lezing van een historicus. De avonden in Holten zijn over het algemeen niet zo spannend, en de voorbijgangers zien daarom met enige verbazing dat de meeste parkeerplaatsen rondom het Kulturhus bezet zijn. Ze zullen vast niet weten dat er een bekende historicus, een welbekende televisiepersoonlijkheid, zijn intrede gaat doen in het Kulturhus. Tekst: Ozan Karakoc
H
et is 19.50 uur. Met veel trots en met een grote smile op hun gezichten, zien de bestuurders van het Kulturhus en andere
betrokkenen bij de organisatie dat de zaal al snel vol begint te raken. Een keurig geklede dame verwelkomt de gasten en wijst haastig de plek aan waar ze kunnen zitten. Zij kijkt vervolgens op haar horloge. Het is een paar minuten voor acht. Om 20.00 uur zal de persoon om wie het uiteindelijk gaat, naar voren lopen en de
Jaargang 17, nummer 3
actualiteit belichten met enige zelfspot en een vleugje wijsheid. De laatste popelende gasten hebben eindelijk ook hun intrede gedaan, en ook zij zullen niet veel later genieten van de man die een frequente gast is bij actualiteitsprogramma’s als Pauw en Witteman en De Wereld Draait Door. Hij is Amerika-deskundige en houdt zich tegenwoordig bezig met het hedendaagse populisme dat vaak een leidraad vormt in zijn recente lezingen. Ook staat hij bekend om zijn vaak aanwezige humor in praatprogramma’s. Het is niemand minder dan historicus Maarten van Rossum die een paar minuten over acht het podium betreedt. Een groot en warm applaus van het publiek volgt daarna.
Mister Nuchter himself Maarten van Rossum begint zijn lezing met een korte intro over hemzelf. Aanleiding hiertoe was dat een dame van het Kulturhus hem introduceerde en duidelijk onder de indruk was van de historicus naast zich. Met een tikkeltje zelfspot en trots vertelt de historicus in alle nuchterheid zijn levensloop in een notendop. Maarten van Rossum studeerde geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Ook heeft hij een aantal televisieprogramma’s gemaakt en gepresenteerd, zoals de zesdelige NCRV-serie Op reis met Van Rossem waarin hij het Nederlandse landschap aan de kijkers liet zien. Bovendien heeft hij een eigen tijdschrift. Toepasselijk heet het Maarten! waarin zijn liefhebbers onder andere kunnen genieten van de relativerende analyses van de historicus. Het meest recente werk van hem is het boek Kapitalisme zonder remmen. Opkomst en ondergang van het marktfundamentalisme uit 2011. Een jaar er voor
31
verscheen het boek Waarom is de burger boos? :
uit Limburg die opeens de Nederlandse identiteit wilt
Maarten van Rossem over hedendaags populisme waarin
‘beschermen’. De historicus neemt een slokje water. ‘Zo,
de historicus een mooie analyse geeft over populisme.
dat heb ik gezegd’, zou hij gedacht hebben.
Op uitnodiging van de Stichting Kunst & Cultuur Holten
Van Rossum heeft het ook over ‘het einde van het
en de Bibliotheek Rijssen-Holten is Maarten van Rossum
eurotijdperk’. Er wordt zelfs over nagedacht over de
bezig er een leuk avondje van te maken.
zogenaamde ‘neuro’. Dat moet dan een alternatieve munt zijn die alleen door Noord-Europese landen wordt
De neuro
gebruikt. Als grote voorstander van de federale structuur
Van de Limburgers tot de Romeinen; van Sarkozy tot
van de Europese Unie, gaat Maarten van Rossum
Prins Rainier van Monaco. De historicus kan het niet
vervolgens in op de vraag of Europa een
laten om een ongezouten mening te geven over onder
gemeenschappelijke taal moet hebben. Een soort van
andere politici. Zo ook over bondskanselier Merkel en
‘Verenigde Staten van Europa’. Hij gaat weer terug naar
‘de man uit Limburg die ik zijn naam niet eens uit mijn strot kan krijgen’. Het
‘Het is knap dat hij gedurende zijn lezing heeft geprobeerd de naam van de PVV’er (Geert Wilders) zo weinig mogelijk te noemen’
publiek moet lachen wanneer het gaat om Geert
1830. “Hadden we toen ook een gemeenschappelijke
Wilders. Het is knap dat hij gedurende zijn lezing heeft
taal. Nee! Nu nog steeds? Ook niet”, was zijn redenatie.
geprobeerd de naam van de PVV’er zo weinig mogelijk te
Het is al ruim 21.00 uur. Zijn bijzonder kleurrijke lezing
noemen. Toch was het verleidelijk. Geert Wilders wordt
komt ten einde in het o zo gezellige Kulturhus in Holten.
vaak geassocieerd met populisme. Dit verschijnsel zien
Een lange pauze volgt. Daarna hebben de aanwezigen de
we in de hedendaagse politiek meerdere malen terug.
mogelijkheid vragen te stellen aan de historicus die
Populisme is een politieke stroming waarin de leider van
ondertussen, zittend met een lekker bakkie pleur, zijn
deze stroming zich richt op de wens van het volk door
boeken aan het signeren is. Uiteraard in alle
middel van eenvoudig taalgebruik. De beweging zet zich
nuchterheid.
bovendien af tegen de heersende klasse. Een goed voorbeeld van populisme is Silvio Berlusconi die
Meer lezen?
momenteel afgetreden is als premier van Italië. Maarten
Maarten van Rossum - Kapitalisme zonder remmen.
van Rossum vindt het onbegrijpelijk wat er in Italië aan
Opkomst en ondergang van het marktfundamentalisme
de hand is. Kijk maar naar het Romeinse Rijk waarin de leiders van toen discipline en organisatievermogen hadden. In het hedendaagse Italië is dat niet het geval, aldus de historicus. Hij komt even terug op de Limburgers, en met name over de ‘bekendste Limburgers politicus van Nederland’. Van Rossum gaat terug naar 1830 toen de Belgen in opstand kwamen tegen koning Willem I. De Belgische afscheiding was een feit. Limburg kwam, met uitzondering van Maastricht, toen tot 1839 onder Belgisch bestuur te staan. Limburg wilde meedoen aan de Zuidelijken en wilde er helemaal niet bij de Nederlanders horen, en nu is er een politicus
Jaargang 17, nummer 3
32
Een reis door Egypte Het volk heeft gesproken. Drie weken duurde de slag op het Tahrir plein en de slag om vrijheid en democratie. De verzamelde betogers wisten van geen wijken. Pas als aan al hun eisen was voldaan zouden ze weer huiswaarts keren. Vorige week werd hun belangrijkste eis ingewilligd: het onmiddellijke aftreden van president Hosni Mubarak. Een andere eis was meer democratie. Maar hoe realistisch is die laatste eis in een land dat nog nooit in haar geschiedenis een democratisch stelsel heeft gekend. Wat is hun voorbeeld? Immers in de gehele Arabische wereld bestaat niet één democratisch land. Er wacht de Egyptenaren nog een lange en moeizame weg naar democratie. Tekst: Jielis van Baalen
Egypte is nog lang niet het beloofde land god was voortaan Aton. Hij verliet de oude hoofdstad
I
n de 5000 jarige geschiedenis van Egypte is het land
Thebe (het huidige Luxor) en stichtte een nieuwe
geregeerd door farao’s, koningen, dictators en
hoofdstad in Midden Egypte: El Amarna. En van zijn
presidenten. Een groot deel van die eeuwen is
opvolger Toet-anch-Aton werd verwacht dat deze op de
Egypte bezet geweest door vreemde mogendheden:
nieuw ingeslagen weg voort zou gaan. Deze
Perzen, Grieken, Romeinen, Arabieren, Turken, Fransen
paleisrevolutie viel in zeer slechte aarde bij de kliek van
en Engelsen. In alle gevallen werd niet of nauwelijks
machthebbers, meelopers en profiteurs rond de farao.
geluisterd naar de stem van het volk. Wij kennen farao’s
Met name de zeer machtige groepering van Amon
als bouwers van imposante piramides, tempels en
priesters zagen hun macht en invloed ernstig in gevaar
graven. In werkelijkheid waren het brute dictators die slechts uit waren op macht, roem en rijkdom. Ook de buitenlandse bezetters hadden weinig oog voor de omstandigheden en wensen van de locale bevolking. Voor hen was Egypte een bron van rijkdom en kunst. En uit die bron is door de eeuwen heen behoorlijk geplunderd. De geschiedenis van Egypte kent slechts enkele momenten van ommekeer waar sprake was van een echte ‘revolutie’. Een daarvan was de de e
‘revolutie’ van Echnaton. Tijdens de 18 dynastie (ca. 1388 - 1351 voor Chr.) heeft farao Amenhoteb IV geprobeerd het tot dan toe gebruikelijke veelgodendom te veranderen in een Monotheisme. Hij veranderde zijn eigen naam in Echnaton. En de ene
Jaargang 17, nummer 3
33
komen. Nadat Echnaton was overleden naam de nog
het volk. Vanuit het midden van de woestijn keken ze
zeer jonge Toet-anch-Aton de troon over van zijn
terug naar Egypte; het land waar ze slaven waren. En ze
(stief)vader. Voor de getergde kaste van Amon priesters
keken vooruit naar het nieuwe, beloofde land, waar ze
van dat de ideale mogelijkheden de zaken weer geheel
als vrije mensen zouden gaan wonen. De Tien Woorden
naar hun hand te zetten. Ze haalden de jonge farao terug
waarschuwen het volk, pas op: in het slavenhuis Egypte
naar Thebe, veranderden zijn naam in Toet-anch-Amon
moest je soms (een brood) stelen om in leven te blijven.
en trokken de macht weer naar zich zelf toe. Zo was de
In het land van vrijheid hoeft dat niet. In Egypte moest je
oude orde weer hersteld.
soms iemand doden om zelf te overleven. In het land
Voor veel volken in het Midden Oosten is Egypte
van vrijheid hoeft dat niet meer. De boodschap is helder:
door de eeuwen heen een belangrijke en stabiele factor
leven in vrijheid is veel moeilijker dan leven als slaaf.
geweest. In tijden van onrust of hongersnood in het
Vrijheid kent een heleboel verplichtingen en
Midden Oosten zocht men vaak een veilig heenkomen in
verantwoordelijkheden. Die gelden voor iedereen en je
Egypte. In de Bijbel lezen we een aantal malen over
kunt dat niet langer op de machthebbers afschuiven. Twee kernmomenten uit de geschiedenis van Egypte die een licht kunnen werpen op de situatie waar Egypte na de jongste omwenteling van 2011 in verzeild is geraakt. De roep om het aftreden van de farao president en de andere leden van het regime zijn nog lang geen opmaat tot een vrije en democratische samenleving. Jos Strengholt schreef daags na het aftreden van Mubarak al terecht dat de farao weliswaar ‘is verdronken, maar zijn leger niet’. En het leger zal, net als de machtige en invloedrijke Amon-priesters rond Echnaton en Toet-anch-Amon, hun macht en verworvenheden zeker niet opgeven. Het leger heeft het volk tijdens de opstand niet aangevallen, maar ook niet
hongersnood en vlucht naar Egypte. Van Abraham, Jozef, Mozes tot Jozef en Maria met Jezus. Lang nadat Jozef het had geschopt tot onderkoning van Egypte was het volk Israel verworden tot slaven en gastarbeiders. Onder leiding van Mozes trok het volk Israel weg uit Egypte. Waarbij de farao en zijn leger jammerlijk verdronken in de Schelf Zee. Eenmaal op weg naar het ‘land van melk en honing’, het beloofde land, midden in de Sinai klaagde het volk bij Mozes: wat doen we hier, we hebben honger en dorst. Had ons in Egypte gelaten. Daar hadden we tenminste water en brood. Het scharnierpunt tijdens de tocht door de Sinai was het moment waarop Mozes de Tien Woorden van God
beschermd. Geliefd als ze (nog) zijn bij het volk vanwege hun ‘overwinning’ tijdens de Jom Kipur oorlog in 1973. Het leger bezit veel industrieën, resorts, bedrijven en instellingen. Daarnaast hebben ze vele privileges verworven. Ook corruptie komt veel voor binnen en rond het leger. Nu dus een ‘stabiele factor’, maar nog lang geen garantie voor werkelijke vrijheid en democratie. Inmiddels hebben afgelopen week de eerste ‘vrije parlementsverkiezingen’ plaatsgevonden. Althans de eerste ronde, er volgen er nog twee. Grote overwinnaars zijn zoals verwacht de Islamisten (de Moslimbroeders en de Salafisten), zij behaalden samen ruin 50% van de
mocht ontvangen. Een belangrijk signaal van God aan
Jaargang 17, nummer 3
34
stemmen. Zij waren ook het best georganiseerd en
Het leven onder een dictatuur heeft de mensen
gefinancierd. De vrees voor een verregaande islamiseren
gevormd, verlamd en volgzaam gemaakt. De eerste
van Egypte is onder de christenen (10% van de
overwinning is binnen. Maar leven in vrijheid is
bevolking) groot.
misschien wel moeilijke dan leven in een dictatuur. Nog
Toch hebben de Egyptische orthodoxe, anglicaanse
even en de eerste roep om Mubarak zal weer klinken als
en katholieke kerken, steeds geweigerd om een politieke
de lonen niet snel omhoog gaan en de voedselprijzen
partij op te richten voor christenen. Zij zijn bang dat dit
onverminderd hoog blijven. Democratie, we gunnen het
alleen maar zou bijdragen tot een sektarische strijd. Met
Egyptische volk alle goeds. Ze hebben er moedig voor
het risico dat ze hiermee de boot volledig gaan missen
gestreden en de overwinning gehaald. Maar als ze niet
en daarmee – zelf – hun positie voor de toekomst
oppassen zal het een pyrrusoverwinning blijken te zijn
onnodig zullen verzwakken.
geweest. Dat wordt nog een lange en moeizame weg.
Twee weken voor het uitbreken van de volksopstand
Egypte is nog lang niet het beloofde land.
in januari in Egypte vroegen studenten mij nog: “Meneer, wat vindt u van
‘Nog even en de eerste roep om Mubarak zal weer klinken als de lonen niet snel omhoog gaan en de voedselprijzen onverminderd hoog blijven’
onze democratie in Egypte?” Ik moest daar smakelijk om lachen en vroeg hen: “Democratie, waar, hier?” Nu 10 maanden later klinkt nog altijd de roep om democratie. Maar wat is dat, hoe doe je dat? Hoe kan een volk dat 5000 jaar geen democratie heeft gekend in korte tijd een democratisch bestel van de grond krijgen?
Jaargang 17, nummer 3
35
Doe maar gewoon, je doet al gek genoeg! De verhuftering van de samenleving
H
et Historisch Centrum Overijssel presenteert in samenwerking met Waanders boekverkopers voor de vierde keer de ‘Waanders-lezingen’. Voor deze lezingen worden gerenommeerde auteurs en historici uitgenodigd om te komen spreken over uiteenlopende thema’s. Historicus Luc
Panhuysen deed de aftrap voor het nieuwe seizoen op 2 oktober 2011 over het rampjaar 1672. Nu is het de beurt aan Herman Pleij die voor de tweede keer in het HCO te bewonderen is. De zaal is helemaal uitverkocht. Degenen die entreekaartjes van te voren hebben gereserveerd, mochten gelijk naar binnen. De mensen die dat niet hadden gedaan, moesten eerst wachten. Ook zij konden niet veel later mee genieten van de humoristische wijze waarop Pleij zijn lezing kleur gaf. De voormalige hoogleraar Historische Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam is de schrijver van onder andere De eeuw van de zotheid; Plaatsen van herinnering, deel I (2007). Zijn meest recente boek verscheen eerder dit jaar in de winkel over Anna Bijns. In Anna Bijns, van Antwerpen geeft Pleij de lezer een kijkje op het leven van een van de grootste schrijvers van de Nederlandse literatuur.
Het individualisme kent hoogtijdagen. In onze huidige maatschappij is het heel gewoon om het leven zelf in te vullen zonder beïnvloed of meegetrokken te worden door anderen. Neerlandicus en tevens middeleeuwendeskundige Herman Pleij heeft het over de ‘verhuftering van de samenleving’. Geert Grote (1340-1384) zou het er mee eens geweest zijn. Hij was de grondlegger van de Moderne Devotie. Deze religieuze beweging
Het doel De overgebleven stoelen worden klaargezet voor de late binnenkomers. Herman Pleij kan beginnen. Zijn betoog begint met een korte toelichting op het ontstaan van de Moderne Devotie. Individuele geloofsbeleving was het belangrijkste doel dat men binnen de leer van deze religieuze beweging nastreefde. Geert Grote vond dat zijn tijdgenoten zich individualistisch en materialistisch opstelden ten koste van de leer van God. Bovendien vond hij dat men te veel aandacht besteedde aan status en roem. Volgens Pleij was het huidige gedachtegoed van ‘je bent niet zo meer bijzonder dan de ander’ ook in de Moderne Devotie te zien. Geert
aan het einde van de veertiende eeuw is ontstaan als een reactie op de verwereldlijking en veruiterlijking van de kerk in de late middeleeuwen. Op 6 november 2011 gaf Pleij een lezing over de Moderne Devotie in het Historisch Centrum Overijssel in Zwolle, de bakermat van deze laatmiddeleeuwse stroming. Tekst: Ozan Karakoc
Grote wilde dat leken op hun eigen manier een christelijk leven zouden leiden, zoals de eerste christenen dat deden, los van de bestaande kerkelijke hiërarchieën. Onderwijs was erg belangrijk geweest voor de verspreiding van de idealen van de Moderne Devotie. Schrijver en mysticus Thomas a Kempis heeft in de verspreiding een grote rol gespeeld. Hij was een grote pleitbezorger van de Moderne Devotie en heeft de ideeën van o.a.Geert Grote verwerkt in zijn boek De Imitatione Christi, vertaald als Over de navolging van Christus. Hierin beschrijft a Kempis hoe een christen zou moeten handelen. Hij schreef dit boek voor monniken in opleiding en voor degenen die behoefte hadden aan verinnerlijking. Hij verzamelde zo veel mogelijk teksten, spreuken en gezegden van zijn tijdgenoten in de bloeiperiode van de Moderne Devotie. Over de navolging van Christus is nog steeds toegankelijk voor iedereen (ook voor niet-katholieken).
Jaargang 17, nummer 3
36
Volgens Herman Pleij is dit werk van a Kempis het op een na meest gelezen boek van de wereld. Op nummer een staat de Bijbel, aldus Pleij.
De rust In de slotfase van zijn lezing, gaat Herman Pleij in op de maatschappij van nu. Het individualisme waar de moderne devoten zoveel bezwaar tegen maakten, zien we echter sterk aanwezig in de hedendaagse samenleving. Eenvoud, rust, verinnerlijking en nederigheid zijn de belangrijkste kenmerken van de Moderne Devotie. Thomas a Kempis zag met zijn boek Over De navolging van Christus de ultieme mogelijkheid om de idealen
‘Thomas a Kempis verzamelde zo veel mogelijk teksten, spreuken en gezegden van zijn tijdgenoten in de bloeiperiode van de Moderne Devotie’
van Geert Grote en de Moderne Devotie te verspreiden onder de mensen. Of hij zelf de rust heeft gevonden, blijkt uit het volgende citaat van de mysticus: Overal heb ik rust gezocht, en ik heb ze slechts gevonden in een hoekje met een boekje. Herman Pleij daarentegen zoekt de rust in zijn volgende studie over het literaire en culturele leven in het Amsterdam van vóór de Gouden Eeuw en hij werkt momenteel aan een roman over Willem van Oranje. De volgende Waanders-lezing zal plaatsvinden op 5 februari 2012 om 14.00 uur. Dan is historica en journaliste Daniela Hooghiemstra te gast en ze bespreekt de levens van de eerste drie Nederlandse koningen Willem I, II, III.
Meer lezen? Herman Pleij – Anna Bijns,uit Antwerpen
Jaargang 17, nummer 3
37
Nieuws uit de mediatheek D
e Koninklijke Bibliotheek geeft toegang tot
Het gebruik is makkelijk dankzij handleidingen van
1000 jaar Nederlandse geschiedenis, cultuur
verschillende moeilijkheidsgraad. Via Wegwijzers bieden
en samenleving. Voor geschiedenisstudenten
de collectiespecialisten van de KB je een snelle toegang
een grote bron van informatie dus. En heel handig voor
tot de belangrijkste informatiebronnen op je vakgebied
het doen van onderzoek, het schrijven van een scriptie
geschiedenis
als het meesterstuk en andere opdrachten.
Tijdens je opleiding kan je gebruik maken van de
De Koninklijke Bibliotheek (KB) is de nationale
faciliteiten die de hogeschool aanbiedt. Het voordeel van
bibliotheek van Nederland en is te vinden in Den Haag.
de KB is dat je na je opleiding gewoon lid kan blijven en
Wanneer je lid bent hoef je niet naar Den Haag om
van de informatiebronnen gebruik blijven maken. Je
gebruik te maken van hun diensten. De KB heeft
weet al hoe je in de diverse bronnen moet zoeken omdat
namelijk een grote digitale collectie informatie- en
je dit al tijdens je opleiding hebt geleerd.
onderzoeksbronnen zoals kranten, digitale dossiers en
Wanneer je boeken en andere materialen wilt lenen bij
duizenden online tijdschriften die je thuis kan
de KB let dan op de kosten. Het mediacentrum van de
raadplegen.
hogeschool is gratis of vraagt een kleine bijdrage.
Lid worden is niet duur. Normaal kost een
Vergeet niet je studentenkaart mee te nemen.
lidmaatschap â‚Ź15,-. Studenten ontvangen 50% korting en betalen slechts â‚Ź7,50 voor een heel jaar! Je lidmaatschap loopt na een jaar automatisch af. Je aanmelden doe je op de website www.kb.nl onder het kopje Lidmaatschap afsluiten en verlengen.
Jaargang 17, nummer 3
Lid worden van de Koninklijke Bibliotheek
38
De KB heeft zich de afgelopen jaren ingespannen
bestaande Digitale Bibliografie voor Nederlandse
voor digitalisering van belangrijke collecties. Hieronder
Geschiedenis (DBNG) die vernieuwd wordt en uitgebreid
staan een aantal resultaten van afgeronde
met een geavanceerde onderzoekstool. De website richt
digitaliseringsprojecten.
zich specifiek op studenten, docenten en onderzoekers
De KB digitaliseert een omvangrijk deel van alle
op het gebied van Nederlandse Geschiedenis. De tool
landelijke, regionale, lokale en koloniale kranten die zijn
wordt ontwikkeld in nauwe samenspraak met deze
verschenen tussen 1618 en 1995. Het eerste deel
doelgroep. Voor het project is door NWO subsidie
daarvan, één miljoen pagina’s, is vanaf mei 2010 voor
toegekend.
iedereen toegankelijk op kranten.kb.nl.
In de exponentieel vertakkende informatiemarkt op
www.geheugenvannederland.nl Met Het Geheugen
internet beogen KB en ING met dit project een keurmerk
van Nederland heeft de KB een website gerealiseerd
te bieden voor titels die de basis leggen voor goed
waarin 75 belangrijke Nederlandse erfgoedcollecties
wetenschappelijk onderzoek. Het Apparaat Nederlandse
digitaal beschikbaar zijn. 12 hiervan zijn afkomstig uit de
Geschiedenis biedt een kwalitatieve toegang tot de
KB, 63 uit andere instellingen.
meest gerenommeerde werken, die van toelichtingen
www.statengeneraaldigitaal.nl Op deze website
worden voorzien door een team van experts om
zijn alle verslagen, stukken en vragen
optimaal gebruik te bewerkstelligen.
van de Eerste en de Tweede
Het mediacentrum biedt ook een
Kamer uit de periode 1814
Heb je vragen dan kan je deze stellen aan de
tot 1995 te vinden.
informatiebalie van het mediacentrum, via Ask-Q op de website van het mediacentrum of mailen naar Ineke Wierda – van der Woude ae.wierda-van-der-woude@windesheim.nl contactpersoon voor de School of Education VO/BVE.
www.kb.nl/bladerboeken en www.kb.nl/webexposities Van een aantal unieke werken uit de
aantal digitale informatiebronnen aan. Deze kan je vinden wanneer je op sharenet naar de “website” van het mediacentrum gaat. Een van de databanken die het
mediacentrum aanbiedt is Picarta, de
collectie heeft de KB digitale exposities gemaakt.
catalogus van alle universiteitsbibliotheken van
Hieronder zijn middeleeuwse handschriften, alba
Nederland, een aantal hogescholen en veel andere
amicorum, atlassen en belangrijke gedrukte werken.
bibliotheken. In deze catalogus vind je beschrijvingen
Een voorbeeld van een lopend project is het
van boeken, tijdschriftartikelen en andere materialen.
Apparaat Nederlandse Geschiedenis: In 2008 is de
Wanneer het mediacentrum een boek of artikel dat je
Koninklijke Bibliotheek (KB) in samenwerking met het
wilt gebruiken niet in de collectie heeft, kan je het bij ons
Instituut voor Nederlandse Geschiedenis (nu Huygens
aanvragen. Wij lenen het dan voor je bij een andere
ING) gestart met het project Apparaat Nederlandse
bibliotheek. Wij vragen daar een bijdrage voor de
Geschiedenis. Het project omvat de selectie,
portokosten voor van 3 euro. Op onze website vind je
digitalisering, ontsluiting en beschikbaarstelling van een
een formulier dat je gebruikt om een aanvraag te doen.
aantal essentiële handboeken en naslagwerken via internet. Beschikbaarstelling zal gebeuren in de reeds
Jaargang 17, nummer 3
39
Premaster-traject Windesheim/VU e
Mijn naam is Roy de Vos en ik ben op dit moment 4 jaars student LVO Geschiedenis. Dit laatste studiejaar bestaat voor alle LVO Geschiedenis studenten uit het volgen van een minor in het eerste halve jaar en het volgen van een LIO stage in het tweede halve jaar. Studenten van Windesheim hebben de mogelijkheid om in dit vierde jaar in plaats van een minor de Premaster Geschiedenis te gaan doen. Deze Premaster geeft je de mogelijkheid om na je Windesheim periode in één keer de Master Geschiedenis te gaan doen aan de VU in Amsterdam. Aangezien ik ten eerste graag doorstudeerde in het e
vak Geschiedenis, ten tweede mij niet wilde beperken tot het onderwijs met slechts een LVO Geschiedenis 2 graads - bul op HBO niveau en ten slotte elke ander type invulling van de minor nutteloos achtte, heb ik gekozen voor het Premastertraject. Tekst: Roy de Vos afronding heb ik een tentamen moeten maken). Op de
I
nmiddels heb ik de eerste periode afgesloten en kan
donderdag volgde ik het vak Historiografie op
ik niet anders zeggen dat mijn eerste indrukken
Windesheim (behandelt de geschiedenis van de
positief zijn. Ondanks dat de VU erg groot is, wordt
geschiedschrijving; als afronding heb ik een mondeling
je niet als getalletje behandeld. Begeleiding en hulp wordt vanuit coördinatoren en medestudenten
tentamen gedaan). Wat mij ontzettend beviel aan deze eerste periode is
aangeboden waardoor eventueel ontstane problemen
dat ikzelf een gedeelte van de vakken aan de VU kon
snel opgelost kunnen worden. Hoewel ik hier nog geen
kiezen en in kon spelen op eigen interesses en eigen
beroep op heb gedaan, is dit in vergelijking met de
rooster. Dit leverde mij vakken binnen de major
ervaringen die ik had tijdens een voormalige studie aan
contemporaine geschiedenis op waarvan de
de Universiteit Twente een verademing. De sfeer aan de
afrondingseisen tamelijk overzichtelijk waren en weken
VU is in mijn optiek ook redelijk vergelijkbaar met de
waarin ik mijn tijd effectief kon besteden aan een zowel
sfeer op het Windesheim. Dit maakt de overgang naar de
inhoudelijk kwalitatief rijke studie als aan ontspanning
VU natuurlijk wat gemakkelijker. Eigenlijk is alleen het
tijdens mijn eigen gecreëerde vrije dagen. Het zorgde er
vereiste denkniveau een groot verschil ten opzichte van
eveneens voor dat het absoluut geen probleem vormde
dat op het Windesheim.
om tussen Enschede (mijn woonplaats), Zwolle
Het halve jaar bestaat in totaal uit zes vakken,
(Windesheim) en Amsterdam (VU) te pendelen. Nu ik al
waarvan ik er 3 op het Windesheim en 3 aan de VU volg.
deze vakken positief heb afgerond kan ik mij gaan
De vakken die ik in de eerste periode heb gevolgd zijn in
richten op de tweede periode van drie vakken
mijn beleving goed te volgen. Op de woensdag en de
(Academische vaardigheden en Filosofie op woensdag
vrijdag volgde ik twee vakken aan de VU die ikzelf heb
op Windesheim en Theorie van Geschiedenis op vrijdag
uitgekozen. Dit waren de vakken Migrations in Europe
aan de VU). Ik heb al gemerkt dat ook dit interessante
(behandelt op een beknopte manier de migratie van de
vakken zijn waar je (en niet alleen als historicus) wijzer
laatste tweehonderd jaar, om de hedendaagse politieke
van wordt.
discussie rondom migratie en integratie te verklaren; als afronding heb ik een essay van 2000 woorden moeten maken) en Typical Dutch (reeks van colleges waarin per college een voor Nederland typisch aspect als onderwerp wordt behandeld, zoals de Nederlandse democratie of de Nederlandse verzorgingsstaat; als
Jaargang 17, nummer 3
40
Een terugblik principes doorgevoerd waren binnen de Terwijl de meeste mensen op dit moment
Dominicanengemeenschap, iets wat niet
waarschijnlijk nog snel die surprises in elkaar zetten of
vanzelfsprekend is binnen de Rooms-katholieke Kerk.
snel nog de stad in gaan om die laatste chocoladeletter
Een week later volgde de rondleiding, dit keer wel
te scoren, is het voor ons tijd om alvast terug te blikken
helemaal uitverkocht. Het klooster met de bijbehorende
op alweer een half seizoen Varias Vias.
kloosterkerk stamt slechts uit de 19de eeuw, maar is
Tekst: Floris Harmanni
geheel in gotische stijl gebouwd. Werkelijk een prachtig gebouw. Onze gids vertelde ons niet alleen over het
O
p 31 augustus stond het eerste dispuut
gebouw zelf, maar ook over zijn tijd in het klooster en
gepland, met niemand minder dan onze
hoe er bij het voorlezen tijdens het avondmaal wel eens
voormalig minister van OC&W, Ronald
een wedstrijd werd gedaan wie de meeste pagina's van
Plasterk. Terwijl ik nog lekker van de vakantie aan het
de soms saaie boeken kon overslaan, zonder dat de abt
genieten was in het altijd mooie Frysl창n, kreeg ik een
dat merkte.
sms van Nico. Plasterk had afgezegd, krap een week voor het dispuut. Wat de reden was? Een weekendje op de hei met de PvdA fractie. Niks economische crisis, het redden van de euro of iets in die richting, nee, een weekendje op de hei. Een weekendje overigens, dat op woensdag begon ... We gingen dus op zoek naar vervangingen die we hebben gevonden, en niet zomaar iemand. Via Nico's schijnbaar onuitputtende lijst met contacten, kwamen wij bij Jan Drentje. Een oud-student van de lerarenopleiding geschiedenis van Windesheim die inmiddels Thorbecke kenner is. Maar ook over de staat van de euro wist hij een uiterst boeiend verhaal te
In oktober stond ons alweer een topattractie te
maken. Met wederom een volle zaal in de Harmonie was
wachten. Inmiddels meer dan 1,5 jaar geleden was het
het introdispuut een groot succes.
de vorige voorzitter gelukt Bas Haring te strikken om bij
Het begin van het seizoen was voor ons direct een
ons langs te komen. Met zijn lezing getiteld "Is dat erg"
drukke periode. Het introdispuut was nog maar net
heeft hij ons allen zeer vermaakt. Bas Haring stelde de
geweest of er stonden alweer twee extra disputen op
vraag of het erg was dat soorten verdwijnen. Waar komt
het programma. Via cultureel podium
onze neiging vandaan om bijna uitgestorven diersoorten
studentertainment Zwolle (waar wij sinds enige tijd mee
van de ondergang te redden. Vinden die diersoorten het
samenwerken) en 't WasdoM was het mogelijk twee
dan erg dat ze uitsterven? Of vinden wij dat erg? Bas had
disputen te houden in het dominicanenklooster van
hij het bestuur voorafgaand aan het dispuut overigens
Zwolle. Een van de broeders, Cees Brakkee, was bereid
nog wel in de stress weten te werken. Meneer Haring
voor ons een lezing te houden en een rondleiding te
wilde namelijk graag een portie paling als vergoeding. En
verzorgen. Op 19 september was de lezing. Helaas was
laten nou net alle viszaken in Zwolle, Kampen en Meppel
er weinig publiek, maar dat maakte de lezing niet minder
ofwel gesloten zijn op maandag, ofwel geen paling in
interessant. Cees vertelde over hoe ver democratische
huis hebben. Al met al: dit dispuut was een knaller, wat
Jaargang 17, nummer 3
41
zich nog steeds uit bij Nico, die
activiteit waar wij voorlopig nog even niks
nu om de haverklap de vraag
over zullen zeggen.
stelt "Is dat erg?" Ons laatste dispuut van het
Voor 2012 zijn wij alweer druk bezig een aantal leuke en interessante sprekers voor u
seizoen stond in het teken van
te regelen. Zo hebben wij in maart Erik Prins
de kerk. Historicus James
die komt spreken over homoseksualiteit in
Kennedy kwam deze avond
het Midden-Oosten en zijn wij bezig om in
vertellen over zijn ideeĂŤn wat
februari een spreker te regelen over
betreft de rol van de kerk in de
kunstgeschiedenis. In januari zal er dit keer
samenleving. De kerk moest
geen dispuut zijn, mede omdat we het
volgens hem een alternatief
afgelopen halfjaar een aantal extra disputen
gaan bieden in onze te uniform
hebben gehad.
geworden samenleving. Ook dit dispuut was het ook weer een volle bak waar iedereen het zeer naar zijn zin had.
Wij hebben genoten Dan zijn we alweer aangekomen bij een vooruitblik op wat te komen staat. Uiteraard zullen wij geheel in de traditie van Varias Vias het jaar 2011 afsluiten met de
van het afgelopen jaar, kijken uit naar
jaarlijkse kerstborrel Deze zal plaatsvinden op maandag
wat er zal gaan komen
19 december, wederom in het Vliegende Paard. Zoals elk
en hopen u allen daar
jaar hebben wij een thema wat tevens ook de dresscode
te treffen.
is: Winterwonderland. Wees dus van harte uitgenodigd
Floris Harmanni
te komen en wees creatief met het thema. Entree is
Voorzitter Historisch
gratis en tijdens de avond zal Jetty Bouma haar column
Dispuut Varias Vias
voordragen. Daarnaast zijn wij bezig met nog een extra
Jaargang 17, nummer 3
42
De Bokkenrijders Door Sander Scholten
Zwart is de lucht die hangt boven het galgenveld, Duister is het laatste uur, In de verte de verschijning van hen terechtgesteld, Onschuldig, doch schuldig door tortuur.
Guur is de wind die waait over het galgenveld, Schrijnend is het laatste uur, In de verte de verschijning van hen terechtgesteld, Onschuldig, doch verdoemd tot eeuwig hellevuur.
Rooft nog eenmaal in het holst van de nacht, In naam van Hij die ons allen bezielt Met wroeging en zonder geweten volbracht, Door het goddeloze pact dat hen allen ontzielt.
Rijdt uit, duivels’ ruiters van sage en legende, Rooft, moordt en vlucht in de nacht terug, Want jullie zijn de Bokkenrijdersbende, Rovers, rijdend op een bok zijn rug.
Jaargang 17, nummer 3
43