FILIPPIDES Tijdschrift van de lerarenopleiding geschiedenis
Koningen Jaargang 18 Nummer 1 Maart 2012
Inhoud Jaargang 18, nummer 1
Van de hoofdredacteur
4
Van de vakgroepvoorzitter
5
Culinaire hoogtepunten in een donkere tijd
7 Column Nigel Nieuwenkamp: ‘Is het leuk om een koning(in) te zijn?’
15 Themaverhaal: Vrouw uit de revolutie of revolutionaire vrouw
16 Column Tim van Eenennaam: De koning van de eenzaamheid
23
Themaverhaal: Adela van Hamaland
25 Hollywood vs. Historie: Alexander
28
Jaargang 18 – nummer 1
2
‘De Duitsers komen’: een verslag van een studiereis naar Yad Vashem, Jeruzalem
30 Karmozijnrood land: het raadsel van het moderne Turkije
33
Column Suzan Mateboer: Prinsheerlijk?
37 Verzetsheld na 66 jaar eindelijk weer huiswaarts
38 Waanders lezing van Daniela Hooghiemstra: ‘Het had heel anders af kunnen lopen met het Koningshuis’
41 Onderwijs: ‘Meneer, ik kan niet kiezen’
46
Varias Vias
49
Colofon
50
Jaargang 18 – nummer 1
3
Van de hoofdredacteur
Van de vrouw uit de revolutie tot de eenzame koning Door Ozan Karakoc
O
p Koninginnedag is er altijd feest. De vlaggen
een aantal stukken dat aansluit op het thema,
worden gehesen, het bier wordt koud gezet,
waaronder een geestige column van tweedejaars
de oranjegetinte gadgets worden weer
student Tim van Eenennaam over de koning van de
massaal verkocht en de dames van de Bavaria zijn
eenzaamheid, en een boeiend portret van
speciaal voor deze dag oranjegekleed, met toestemming
hofkunstenares Elisabeth VigeĂŠ-Lebrun die in de
van de FIFA weliswaar. Kortom, er heerst een enorme
vroegmoderne tijd onder andere Lodewijk XVI en
Oranjegekte op 30 april. De koninklijke familie is dan op
Napoleon Bonaparte heeft gekend. Dit stuk is
weg naar een stadje of dorp ergens in het midden,
geschreven door tweedejaars student Benjamin van den
zuiden of het noorden van het land om hartelijk
Dobbelsteen die ook een verhaal heeft geschreven over
ontvangen te worden door de burgemeester die erg
een verzetsheld in de Tweede Wereldoorlog.
trots is als een paard. Bovendien staan er duizenden
Verder heeft een aantal docenten van de
mensen op straat urenlang te wachten om prinses
lerarenopleiding geschiedenis een bijdrage geleverd aan
Maxima en de kleintjes te kunnen zien. Ja, die mensen
de Flip door leuke en boeiende stukken te schrijven die
heb je ook.
erg de moeite waard zijn om te lezen. Bedankt hiervoor!
Waarom die Oranjegekte? Is het zo dat de
Ik wil de rest van de redactieleden en
mensen alleen maar Koninginnedag vieren, omdat de
columnisten bedanken voor hun bijdrage. Degene die
gezelligheid er op die dag over heel Nederland heerst, of
mee wil schrijven en een leuke bijdrage wil leveren aan
is het vanwege de liefde voor het Koningshuis? Het
de nieuwe Flip, kan wat van zich laten horen door een
eerste is ongetwijfeld het geval, maar ik kijk er niet raar
mail te sturen naar o.karakoc@hotmail.com, of naar
van op dat het tweede mogelijk een belangrijker rol
onze eindredacteur Nico Lettinck. Veel plezier!
speelt in die gekte. Sterker nog, het Koningshuis en met name koningin Beatrix is populairder dan ooit. Zij doet het namelijk goed en is geliefd bij het Nederlandse volk. Ruim een maand geleden waren Willem Alexander en Maxima tien jaar getrouwd, en aangezien koningin Beatrix op dit moment geliefd is bij het volk, hebben we als redactie gekozen om het thema koningen aan te sluiten op de actualiteit. Je leest op dit moment de tweede editie van Filippides van het schooljaar 2011-2012. De flip bevat
Jaargang 18 – nummer 1
4
Van de vakgroepvoorzitter
Rijtuigen in de prehistorie Door Joop de Vries
D
e collega’s van de vakgroep komen regelmatig bijeen om, zonder agenda, van gedachten te wisselen over het opleiden van de studenten
in de breedste zin van het woord. In ruimte C157 heet dit een brainstormsessie of ook wel “brainen” (het Word correctiemodel geeft aan dit woord niet te kennen en
De vakgroep geschiedenis definieert een betekenisvolle les geschiedenis als een les waarbij leerlingen, met behulp van de geschiedenis iets over zichzelf, over de huidige samenleving of over het leven zelf leren.
suggereert “braaien”, “bruinen”, “breinen” en “baringen”). Deze ongeveer 1 uur durende
Daarnaast probeer ik sommige ideeën wel eens
samenkomsten zijn altijd productief, stimulerend en
uit bij mijn basisschoolgaande leerlingen (ik krijg altijd
roepen vaak meer vragen op dan worden beantwoord.
veel reacties als ik op deze plaats over hun begin,
Wat moeten studenten nu eigenlijk weten en
vandaar). Neem nu dat betekenisvolle van de les
kunnen? Welke rol spelen vakinhoudelijke modulen nu
geschiedenis. De vakgroep geschiedenis definieert een
precies hierbij? Is vakdidactiek dan toch niet cruciaal? En
betekenisvolle les geschiedenis als een les waarbij
kan een ontwikkeling vastgesteld worden bij
leerlingen, met behulp van de geschiedenis iets over
vakdidactiek? Wat is nu eigenlijk een betekenisvolle les
zichzelf, over de huidige samenleving of over het leven
geschiedenis? Dit soort vragen.
zelf leren.
De een is net in Engeland geweest om daar een
De jongste dochter is bij geschiedenis onlangs in
goeroe over zogenaamde ‘keyconcepts’ te raadplegen en
groep 7 (klas 4 voor de oudere lezer onder u) gestart bij
wil dat eens onder het voetlicht brengen. De ander stelt
de prehistorie en kwam met een A4tje De Prehistorie
alle contacttijd bij dagstudenten ter discussie: wat is de
thuis. De toets eind van de week met de vraag of mijn
rol van docent nu eigenlijk? Een volgende benadrukt
echtgenote of ondergetekende de leerstof een keertje
weer dat kennis herhaald en geoefend moet worden,
wil overhoren. Ik wees me aan als overhoorder op en
terwijl weer een ander hamert op het belang van kant en
begon met de hunebedden. Voordat ik het woord had
klare lessen als goede voorbeelden voor studenten. Na
uitgesproken had ik al een beschrijving, locatie en
afloop bekruipt je soms een licht gevoel van
andere bijzonderheden. Ze keek me wat ongeduldig aan,
professionele twijfel, omdat in korte tijd meerder
met een blik van “Kom maar op met de volgende vraag”.
spiegels meerdere worden voorgehouden.
Ik vroeg haar waarom men destijds overleden personen
Het gaat hier om een collectief proces van
begroef bij hunebedden, en waarom al dat gesleep met
voortschrijdend inzicht, waarbij de resultaten langzaam
die stenen. En waarom eigenlijk niet in een piramide
maar zeker toch zichtbaar worden in het curriculum.
zoals de oude Egyptenaren? En waarom begroeven of
Voornamelijk de onderdelen vakdidactiek en
cremeerden ze overleden mensen niet op de manier
leerwerktaken (adba model dagstudenten) beginnen een
zoals wij het in het Nederland van nu gewoon zijn te
gezamenlijke, beredeneerde en doorlopende lijn te
doen? En hoe zou dat dan komen? Ik zag haar wel
vertonen.
nadenken, maar weer iets ongeduldiger zei ze: “Dat gaat
Jaargang 18 – nummer 1
5
de juf Anja toch niet vragen”. “Stel maar gewone
De overheid maakt het studenten financieel
vragen!’ Deze betekenisvolle exercitie eindige hier en ik
moeilijk als ze langer dan 5 jaar staan ingeschreven bij de
heb de overhoring in juf Anja stijl afgerond (overigens
opleiding. In het verleden zijn nogal wat studenten al
niks ten nadele van de juf). Ze ging vervolgens lekker
tijdens hun studie als docent gaan werken, waarbij de oorspronkelijke bedoeling om de studie naast het werk
De overheid maakt het studeren financieel moeilijk als ze langer dan 5 jaar staan ingeschreven bij de opleiding
af te ronden, nooit is gerealiseerd Het gaat om vele tientallen studenten die zich nu melden en de studie alsnog binnen afzienbare tijd willen afronden. Collega Lettinck is namens de vakgroep de- 5e jaar- en- ouder-
buiten spelen. Twee dagen later meldde ze, met een blik
coach. Hij ondersteunt, spoort op en aan waar mogelijk.
van “zie je wel!” dat ze een 9,0 had gehaald. Ik
Overigens, de plotselinge haast van veel van deze
complimenteerde haar met het resultaat en vroeg toch
studenten mag en kan geen afbreuk doen aan de
nog welk antwoord niet goed was. Ze had een fout
kwaliteit!
gemaakt, zei ze, maar ze wist niet waarom het fout was gerekend en het was ook geen vergissing. Ze was ervan
Namens de vakgroep
overtuigd dat ze inderdaad het goede antwoord had
Met vriendelijke groet,
gegeven. Op de vraag “Wat gaven de Hunebedbouwers
Joop de Vries
hun doden mee?” had ze geantwoord: “Voedsel, wapens en rijtuigen”. Tijd voor de huishoudelijke mededelingen. Met ingang van 1 september gaat de opleiding een nieuwe variant van het afstandsleren starten. De oude versie, in samenwerking met het LOI, loopt over een paar jaar ten einde. Deze nieuwe versie vindt geheel in eigen beheer plaats en onderscheidt zich van de vorige door een meer gestuurd karakter. Studenten zijn verplicht een bepaalde studieroute te doorlopen. Sommige modulen blijven zelfstudie. Andere modulen moeten gezamenlijk (op afstand) worden gevolgd in samenwerking met medestudenten en intensieve begeleiding van docenten. De voorbereidingen zijn in volle gang. Op gezette tijden organiseert de vakgroep zogenaamde validatiebijeenkomsten. Hier komen docenten geschiedenis, oud-studenten en externe deskundigen bijeen om het programma van de lerarenopleiding te bespreken. Wat ontbreekt er? Wat kan beter? Waarom doen jullie het zo? In mei vindt de eerstvolgende validatie plaats.
Jaargang 18 – nummer 1
6
‘Jongens, komen jullie aan tafel, want het eten is klaar?!’ Zo klinkt het vrijwel elke dag in een gemiddeld Nederlands huishouden. Voedsel is één van de mens’ eerste levensbehoeften. Er zijn vele vormen van voedsel, maar misschien nog wel meer ingrediënten. Zo divers als voedsel kan zijn, zo divers is ook de functie ervan. Naast de essentiële levensbehoefte heeft voedsel vandaag de dag ook een hoge amusementswaarde; de vele kooktijdschriften en kookprogramma’s op de televisie getuigen hiervan. Die onderhoudende functie is ook bekend uit de middeleeuwen. De middeleeuwen worden door velen gezien als een donkere tijd in de geschiedenis van Europa, maar was het ook een donkere tijd op culinair gebied?
Culinaire hoogtepunten in een donkere tijd Door Niek Emsbroek
G
a in gedachten eens terug naar wat je gisteren
In de middeleeuwen had men een redelijk
gegeten hebt. Een lekker pittig gekruid
assortiment aan producten. Zo verbouwden de boeren
kippenpootje met aardappels en boontjes,
veel verschillende soorten gewassen granen, groentes,
een heerlijke rijstmaaltijd of misschien was het toch die
fruit, peulvruchten, kruiden en noten. Omdat er nog
lekkere Italiaanse pasta? Vandaag de dag hebben wij
geen sprake was van specialisatie binnen de landbouw,
mede door de mondialisering en multiculturele
kwam het voor dat een boer naast allerlei
samenleving een enorme keuze aan ingrediënten en
landbouwgewassen ook nog (pluim)vee hield. Dat
exotische specerijen om onze maaltijden tot een ware
(pluim)vee bestond voornamelijk uit kippen, schapen,
smaaksensatie te maken.
varkens en runderen. Dankzij deze runderen hadden de
Jaargang 18 – nummer 1
7
Later in de middeleeuwen schakelden de monniken boeren in om op de landerijen te werken, zodat zij zich konden richten op meer spirituelere zaken middeleeuwers ook de beschikking over diverse
middeleeuwen, de beschikking over twintig tot 25 gram
zuivelproducten, zoals boter en kaas. Daarbij moet
peper. Ook ongeveer 25 gram van alle andere
gezegd worden dat de productie van zuivel vooral in het
geïmporteerde specerijen bij elkaar. De armen hadden
noorden van Europa plaatsvond. In het zuiden maakte
niet genoeg geld om specerijen te kopen. Zij maakten
men wegens het klimaat meer gebruik van olijfolie, ter
daarom veelal gebruik van kruiden uit de eigen tuin.
vervanging van bijvoorbeeld boter. Naast de landbouw
Enkele voorbeelden hiervan zijn dille, venkel, uien,
was en is de zee zeker voor de kustbewoners een
knoflook, peterselie en bieslook.
belangrijke bron
De kloosters
van voedsel. Uit de
speelden een aparte
zee werden vissen
rol binnen de
en zeevruchten
middeleeuwse
gehaald, zoals
voedselketen. De
mosselen en
kloosters waren vaak
oesters. Een
zelfvoorzienende
andere mogelijke
gemeenschappen
voedselbron, de
waarin de monniken
jacht, werd ook wel
zelf het voedsel
gezien als bron van
verbouwden. Meestal
vermaak. Deze
bevond zich bij het
vorm van vermaak,
klooster
en uiteindelijk ook
landbouwgrond en een
het eten van het
waterplek waar men
geschoten wild, behoorde toe aan de edelen. Men zag
vis kon vangen. Verder bevond zich op het terrein van
wild namelijk als voedsel voor edelen.
een klooster meestal een kruidentuin en een
Als wij tegenwoordig een maaltijd bereiden, dan
boomgaard. Later in de middeleeuwen schakelden de
maken wij gebruik van specerijen. In de gerechten uit
monniken boeren in om op de landerijen (buiten de
bijvoorbeeld de Aziatische of Mediterrane keuken spelen
kloosters) te werken, zodat zij zich konden richten op
specerijen een nog belangrijkere rol. Ook in de
meer spirituelere zaken. De kloosters verbouwden veelal
middeleeuwen had de rijkere bevolking al de keuze uit
teveel om zelf op te kunnen maken, waardoor er
allerlei verschillende specerijen. Specerijen waren de
overschotten ontstonden. Deze overschotten werden
ultieme luxe producten in de middeleeuwen. Peper was
verkocht en de opbrengsten werden gebruikt om
het goedkoopste van alle specerijen. Er werd in Europa
kostbare kerksieraden en imposante bouwwerken te
ongeveer 1000 ton peper per jaar ingevoerd. De invoer
financieren.
van nootmuskaat, gember, kruidnagel en kaneel bedroeg bij elkaar ook zo’n 1000 ton. De waarde die al deze
Verschillende standen, verschillend voedsel
specerijen samen vertegenwoordigde was gelijk aan het
Kaviaar, kreeft, gehaktbal, hertenbiefstuk, kip, zalm en
brood dat 1,5 miljoen mensen in een jaar nodig zouden
haring. Sommige dingen uit deze lijst zijn voor de meeste
hebben. Per jaar had een gemiddeld huishouden, in de
mensen financieel haalbaar, andere niet. Kip
Jaargang 18 – nummer 1
8
bijvoorbeeld kost in de supermarkt ‘slechts’ 4 euro per kilo. Kaviaar daarentegen kost al gauw 600 euro per kilo. Voor een gemiddelde student is kaviaar financieel niet haalbaar, maar die kilo kip daarentegen wel. De financiële situatie bepaalt in zekere mate het menu. Ook in de middeleeuwen was er verschil in het menu tussen armen en rijken. Dit verschil zag je terug in de keuze van het voedsel. Zo kozen boeren vaak voor rundvlees; rundvlees was het goedkoopste vlees dat er in de middeleeuwen te krijgen was. Het was erg grof en men zag het als ongezond. Daardoor werd het door de rijken niet erg gewaardeerd. Het was daarnaast meer het vlees voor mensen die zware lichamelijke arbeid moesten verrichten. De middeleeuwse boeren aten ook meer
stond. De boeren daarentegen kookten veelal in een aarden pot die boven het vuur hing. De taarten en
‘onbewerkte’ producten, zoals fruit van de eigen
broden die zij eventueel wilden bakken werden, als de
fruitbomen, stoofpotten en veel noten. Vandaar dat dit
mogelijkheid er was, in een mobiele oven gebakken. Als
voedsel zoveel mogelijk werd geweerd uit de keuken van
die mogelijkheid er niet was, werd het brood in een
de edelen. Het was namelijk zo, dat kosten noch moeite
aarden pot gebakken. Dit in tegenstelling tot de kok van
werd gespaard om zo ver mogelijk van de smaak van
de rijke huishoudens die standaard een vaste oven tot
boeren af te staan. Wit brood eten in plaats van bruin
zijn beschikking had.
brood of rauwkost in plaats van een rijke (vettige) saus, zijn hier voorbeelden van. Er waren dus grote verschillen in de gebruikte
Genieten met mate In de middeleeuwen moest er natuurlijk ook gedronken
producten tussen de verschillende standen, wat ook
worden. Water werd door de mensen in de
leidde tot een andere bereidingswijze. Daar waar de
middeleeuwen gezien als een drank voor de armen. Er
rijken meestal de keuze hadden uit veel verschillende
waren grote twijfels bij de kwaliteit van het water; vaak
(luxe) producten, hadden de boeren meestal een
was het water ernstig vervuild. Het meest ‘schone’
beperkt assortiment. De rijke huishoudens hadden vaak
water, was puur bronwater. Dit werd dan ook het liefst
de beschikking over een grotere en betere uitgeruste
gebruikt door de hogere klassen. Niet om te drinken,
keuken, waardoor het koken op een ‘hoger’ niveau
want men moest immers zo ver mogelijk van de gewoontes van de boer afblijven, maar als toepassing in de keuken. Alleen de allerlaagste klassen dronken water, maar zelfs de wat rijkeren verkozen fruitsappen, bier of wijn boven water. Wijn speelde een belangrijke rol bij maaltijden. De kwaliteit van wijn liet in de middeleeuwen vaak te wensen over. De gegoede mensen hadden vaak de keuze uit de kwaliteitswijnen, en naarmate de kwaliteit daalde, daalde ook de prijs. De productie was in sommige (voornamelijk mediterrane) landen zo groot, dat er in elke laag van de bevolking wijn gedronken werd. De laagste standen dronken vaak een
Jaargang 18 – nummer 1
9
witte of rosé wijn met ongeveer 5 procent alcohol. Deze werd vaak zelfs nog verder verwaterd, zodat men niet al te snel dronken werd. Een andere populaire drank in de middeleeuwen was bier. Bier werd gezien als drank voor de werklieden en boeren, omdat het veel goedkoper was dan wijn. Bij de minder bedeelden werd daarom voornamelijk bier gedronken, maar ook binnen deze huishoudens werd af en toe wijn gedronken. Dat gebeurde voornamelijk op zondagen en bij speciale gebeurtenissen. Bier werd door de geleerden gezien als een drank die qua kwaliteit minder was dan bronwater. Toch werd bier populair, vooral in de Lage Landen en in de Duitse landen. De productie van bier speelde in kloosters een belangrijke rol. In het Zwitserse klooster te St. Gallen waren in 830 maar liefst drie brouwerijen in bedrijf. Niet alleen voor eigen consumptie, maar ook als een extra inkomstenbron. Tot ongeveer de elfde eeuw was het
De keuken als zenuwcentrum van het huishouden
brouwen van bier een bezigheid die hoofdzakelijk in
In veel huishoudens fungeert de keuken als een soort
kloosters plaatsvond. Naarmate de steden steeds meer
van zenuwcentrum. ’s Ochtends worden daar de
opkwamen, ontstonden ook hier brouwerijen. Bier werd
boterhammen gesmeerd en het ontbijt genuttigd,
vanaf ongeveer 1300, toen het aantal steden toenam,
voordat men richting het werk gaat. ’s Avonds bij
echt populair. Vanaf toen begonnen ook de rijkeren bier
thuiskomt duikt men de keuken weer in om het
te drinken, met excessen van soms wel 12 vaten per
avondeten te bereiden en te nuttigen, waarbij de
week.
thuiskomende partners meestal meteen de keuken in en de pannen induiken om te zien wat er gegeten gaat
Tot ongeveer de elfde eeuw was het brouwen van bier een bezigheid die hoofdzakelijk in kloosters plaatsvond De toegenomen populariteit van bier is te
worden. Het is ook vaak de vrouw des huizes die vanuit de keuken schreeuwt: ‘Jongens, aan tafel!’. In de middeleeuwen vervulde de keuken een andere rol, zeker in de huishoudens van de rijken. In
verklaren doordat het bier gezonder was dan het
deze keukens
beschikbare drinkwater. Het drinkwater in de steden
was plaats voor zo’n 5 tot 50 werkende mensen. In zo’n
kwam vaak uit de gracht, terwijl de gracht ook dienst
keuken liep gespecialiseerd personeel rond dat allerlei
deed als riool. Bij het brouwproces van bier werd zuiver
specifieke taken had.
water (water werd ook verwarmd, zodat veel bacteriën
Zo hielden sommigen zich bezig met het
dood gingen) en andere ‘schone’ ingrediënten gebruikt.
roosteren van voedsel, de voorraden van de keuken en
Dit zorgde ervoor dat men niet ziek werd van bier,
voor het onderhoud van de moestuin van de keuken was
buiten beschouwing gelaten zij die er teveel van
gespecialiseerd personeel. Vaak liepen er ook een
dronken.
poelier en een bakker rond. Ongeveer 50 procent van het personeel was een bediende; dit was de laagste rang in de keuken. De voornaamste taak van deze personen was het schoonmaken en schoonhouden van de keuken, en alles wat er zich in de keuken bevond. Andere taken
Jaargang 18 – nummer 1
10
waren het slepen van brandhout, het assisteren bij het schoonmaken van de vis en het vlees, en het ronddraaien van het spit. Een ander onmisbaar figuur in de keuken was de kat. Deze zorgde ervoor dat muizen en ander kleine knaagdieren uit de keuken wegbleven. Om de keuken bevonden zich speciale vertrekken met daarin aparte ruimtes voor de slager, bakker, (slacht)vee, (kleine) brouwerij en natuurlijk voor de voorraden. Het zenuwcentrum bleef ook hier de centrale keuken, van waaruit de hoofdkok de keuken aanstuurde.
Sense and simplicity Als men vandaag de dag pannenkoeken gaat bakken, wordt er (vaak) gebruik gemaakt van een kant-en-klare bakmix. Voeg wat eieren en melk toe, mix het tot een egaal beslag en het bakken kan beginnen. In de middeleeuwen bestond deze luxe nog niet. Een mixer of kant-en-klare bakmix bestond niet, maar andere hulpmiddelen, zoals vuur, waren wel beschikbaar. De kok had naast zijn personeel ook andere hulpmiddelen die hij gebruikte bij het bereiden van de maaltijden, waarvan het vuur misschien wel het belangrijkst was. De warmte die het vuur uitstraalde, was in de middeleeuwen erg lastig om op een constante
huizen meestal geheel van hout waren, was brand in de middeleeuwen een groot probleem. De Engelsen bedachten voor dat probleem een oplossing. In steden werd er, meestal ’s avonds, een bel geluid. Het was het signaal dat men dan een pot met luchtgaten op de smeulende resten van het vuur zette, ter preventie van brand. De bel werd in het Engels ‘couvre-fue’ genoemd en hiervan stamt het Engelse woord ‘curfew’ (avondklok) af.
temperatuur te houden. Vandaar dat de potten en ketels meestal niet direct op het vuur werden geplaatst, maar aan een ketting boven het vuur werden gehangen. Op deze manier kon de kok de ketel in hoogte verstellen en daarmee de warmte reguleren waarin de ketel hing. Om te voorkomen dat de gerechten zouden aankoeken, werden ze regelmatig en grondig geroerd. Omdat er veelal op een semi-open vuur gekookt werd, en de
De middeleeuwse kok versus Jonnie Boer Vandaag de dag ziet de kok zichzelf als een kunstenaar, waarbij met behulp van de meest exotische en vreemde producten de mooiste en lekkerste gerechten gemaakt worden. Een bekende kok die het koken naar een kunst verheven heeft, is Jonnie Boer van De Librije. Jonnie Boer zou een prima kok geweest zijn in een middeleeuwse keuken. Ook de koks in de middeleeuwen zagen zichzelf namelijk als kunstenaars. Door allerlei moeilijke en ingewikkelde (kook)technieken, probeerden zij meer dan alleen het voedsel te bereiden. Een goed voorbeeld van deze ‘kunstwerkjes’, waren de zogenaamde ‘entremets’. Dit waren gerechtjes die de gasten moesten vermaken. Koks probeerden met allerlei ingrediënten, voorwerpen na te maken. Zo zijn er recepten bekend van gerechten waar men een
Jaargang 18 – nummer 1
11
hulpmiddelen zoals wij die tegenwoordig hebben. Binnen het huishouden van belangrijke en nobele lieden had de kok een serieuzere taak. Met het gevaar van vergiftiging en bedorven voedsel op de loer, was de kok toch een belangrijk persoon die erop toezag dat het eten in de juiste staat was en niet werd of was vergiftigd. Daarnaast moest er rekening gehouden worden met allerlei randzaken, zoals het uit ”de keuken houden van ongedierte, bedelaars en snoeperts”. Volgens Olivier de la Marche (†1502) was de belangrijkste uitrusting van de kok een lange houten pollepel die voor 2 taken gebruikt werd, namelijk om te proeven en om de mensen te slaan die rond de potten zwerven. Ziet u het al voor zich, Jonnie Boer met een pollepel zwaaiend door de keuken?
Tafelmanieren denkbeeldig schaakbord namaakt. Taarten werden gevormd naar bijvoorbeeld kastelen of dieren. Zo werd er een egel nagemaakt, waarbij geschaafde amandelen de stekels voorstelden. Ook werd een ridder afgebeeld door een geroosterde kip, met in zijn ‘hand’ een papieren lans en een papieren helm op een geroosterde big te zetten. Verder had men ook nog ‘special effects’, zoals de bek van een zwaan gevuld met een doek waarin
Het bestek (de vork, de lepel en het mes) was in de middeleeuwen al bekend. Het mes was het meest belangrijke stuk bestek. Men had meestal een eigen mes mee om 2 redenen: om zich te kunnen beschermen en het werd gebruikt als bestek. Vorken werden pas in de late middeleeuwen (zo rond het eind van de dertiende eeuw) echt populair. De vloeibare gerechten werden meestal niet met een lepel gegeten, maar men dronk dit
alcohol gedrenkt is. Net voordat het gerecht werd opgedien
Ook de koks in de middeleeuwen zagen zichzelf als kunstenaars
d, werd de doek
aangestoken en zo leek het net alsof de zwaan vuur aan het spuwen was. Een andere manier die men gebruikte om voedsel een extra dimensie te geven, was het gebruik van vormen. Anno 2012 hebben wij over het algemeen respect en zien wij op tegen deze kunstenaars, getuige de prijzen die wij betalen om bij De Librije te mogen eten. In de middeleeuwen was het koksbeeld anders. Dit kwam omdat de bereiding van eten een smerige en stinkende taak was. Door de bevolking werden de koks meestal beschuldigd van dronkenschap, opvliegendheid en zij zouden een ruwe soort humor hebben. Daarbij moet gezegd worden dat koks het in de middeleeuwen niet gemakkelijk hadden. Er moest namelijk veel werk verricht worden en een kok had nog niet de
Jaargang 18 – nummer 1
uit een mok. Het gebeurde ook weleens dat een heer het bezoek bestek aanbood, wat werd gezien als een eerbetoon. Hoe rijker de heer was, hoe ‘beter en luxer’ het bestek. Het bestek van de rijkeren werd gemaakt van kostbare metalen. Daarnaast konden de rijkeren zelfs glas en luxe aardwerk betalen, om de eettafel nog meer op te luisteren. De armen daarentegen hadden bestek van hout of uit gesneden been, als ze al bestek konden betalen. De tafelgasten regen vanuit de gemeenschappelijke
12
Vita Prona John van Milan (elfde eeuw), een docent aan de medische school te Salerno (hedendaags Italië), adviseerde de mensen om het volgende dagritme aan te houden: ‘Surge quinta, prande nona, coena quinta, dormi nona, nec est morti vita prona’ (‘Opstaan om vijf, dineren om negen, avondmaal om vijf, stoppen om negen, voor een lang leven.’). Zoals te zien is, werd er geadviseerd om maar 2 maaltijden per dag te nuttigen. De meeste mensen namen geen ontbijt. Dat kwam omdat men het ontbijt gedurende de middeleeuwen zag als een maaltijd voor kinderen, zwakkeren, zieken en oudere mensen. De gezonde volwassenen wilden niet met dit soort mensen geïdentificeerd worden, waardoor zij zich schaamden als ze wel een ontbijt namen. De schotel het eten aan een mes en plaatsten dit in de
boeren en andere lieden die zwaar lichamelijke arbeid
sleuf van een plak brood. Borden werden namelijk nog
verrichtten, namen wel een ontbijt, omdat zij het werk
niet gebruikt. Deze werden pas later in de
anders niet vol konden houden tot aan het
middeleeuwen populair. Daarbij kwam dat de armen
eerstvolgende maaltijdmoment. Men schat dat een boer
borden simpelweg niet konden betalen. Het brood nam
in die tijd zo’n 2000 tot 2200 calorieën nodig had.
de overtollige saus en sappen op, om zo het tafelkleed te
Zeemannen daarentegen namen soms wel 4000
ontzien. Men at daarnaast met de vingers van de
calorieën tot zich. Het ontbijt bestond veelal uit een
rechterhand de resten van het gerecht op. Na het
homp brood, waar in de Noordelijke landen vaak boter
gerecht kwam er een bediende langs met een kom water
opgesmeerd werd, met een kroes verdunde wijn of bier.
waaraan een geurtje was toegevoegd. Zo kon de gast
Het ontbijt werd in de latere middeleeuwen steeds meer
schoon aan het volgende gerecht beginnen.
De meeste mensen namen geen ontbijt. Dat kwam omdat men het ontbijt gedurende de middeleeuwen zag als een maaltijd voor kinderen, zwakkeren, zieken en oudere mensen
Brood speelde ook bij de grote banketten een belangrijke rol. Brood werd gebruikt om in sauzen te dippen, waarna het vervolgens samen met de rest van het gerecht opgegeten werd. Hierbij speelde etiquette een belangrijke rol. Brood mocht bijvoorbeeld niet 2 keer ergens worden in gedipt en het brood moest gesneden worden en mocht niet worden afgehapt. Er zijn ook verhalen bekend waarbij men het brood zelfs gebruikte om in de wijn te dippen.
Jaargang 18 – nummer 1
13
geaccepteerd en vooral in de rijke huishoudens werd het ontbijt een dagelijkse maaltijd. De mensen die zwaar lichamelijke arbeid verrichtten, verbrandden meer energie. Een gevolg daarvan was dat zij dan ook meer moesten eten. De arbeiders kregen zodoende de zogenaamde ‘nuncheons’. ‘Nuncheons’ waren een soort van kleine snacks in de vorm van een stuk kaas, homp brood of een stuk cake die in de loop van de dag werden gegeten. Deze ‘nuncheons’ werden naast het normale loon verdiend.
Extraatje Een andere maaltijd die na het avondmaal nog wel eens gegeten werd, werd het ‘reresoper’ genoemd. Dit was soms een complete maaltijd of slechts een aantal snacks. Het werd meestal samen met wat vrienden in een privékamer genuttigd. Er werd tijdens dit soort samenkomsten veel gedronken, wat vaak uitmondde in hard gelach, moppentappen, flirten en gokken. Dit duurde tot na middernacht, waardoor men de volgende dag vaak een kater had. Deze zuipfestijnen werden meestal niet gewaardeerd en werden sterk veroordeeld
door de gemeenschap. Desalniettemin werd het ‘reresoper toch wel in veel huiselijke kringen gevierd, zeker ook omdat het in de late middeleeuwen als een soort afsluiter van de dag gezien werd.
Koks probeerden met allerlei ingrediënten, voorwerpen na te maken. Zo zijn er recepten bekend van gerechten waar men een denkbeeldig schaakbord namaakt
Meer lezen?
D.Grumett - Theology on the menu: asceticism, meat and Christian diet R.W.Unger - Beer in the Middle Ages and the Renaissance M.W.Adamson - Food in medieval times
Jaargang 18 – nummer 1
14
Column Nigel Nieuwenkamp
‘Is het leuk om een koning(in) te zijn?’
A
lles goed en wel, na het plotselinge vertrek van
mensen zijn er op hun dertigste nog niet uit wat het nou
je vader zit jij ineens op het rode fluweel van je
wordt. Wat opvalt aan pubers is dat ze zich koste wat
vaders troon. Met allemaal dienaren om je
kost willen losmaken van de gevestigde orde, ze lijken
heen die klaar staan om jouw wil uit te voeren in het
als groep helemaal niet tevreden met de huidige
hele land! Nouja.., naar je vaders maatstaven dan.., met
maatschappij. Wanneer is het tijd voor een acute ‘reset’
zijn wetten, zijn privileges en zijn dienaren… Is het dan
van de maatschappij los van de geleidelijke
eigenlijk nog wel net zo leuk om koning(in) te zijn? Is het
cultuurontwikkeling? Is het niet verstandiger om de hele
wel fijn om verder te gaan waar anderen zijn gestopt?
cultuur als begrip af te schrijven en gewoon á la minute
Zou het fijner zijn als ik met een schone lei mijn eigen
een nieuwe cultuur te ontwikkelen waar een goede
fundaties kon leggen om daarop verder te bouwen naar
meerderheid zich naar kan schikken? Of sta je dan op
mijn eigen ideeën en interpretaties? Kortom: is het
schouders van een van je naaste pubers? - En dat kan
terecht om een van de meest bekende scheikundigen te
natuurlijk niet om ethische redenen…
quoten? De essentie van de pubertijd is het vinden van je eigen identiteit. Dat blijkt lastig genoeg want veel
Jaargang 18 – nummer 1
Wanneer is het eigenlijk terecht om een oude manier af te schrijven en een nieuwe ideologie te omarmen? Misschien wanneer de buren dat ook doen?
15
Vrouw uit de revolutie of revolutionaire vrouw? Het veelbewogen leven van hofkunstenares Elisabeth Vigeé-Lebrun Door Benjamin van den Dobbelsteen Lodewijk XVI, Marie Antoinette, Robespierre, JeanPaul Marat, Napoleon Bonaparte. Namen die geschiedkundigen meteen zullen koppelen aan de Franse Revolutie van 1789 en de hierop volgende jaren. Veel van ons zullen weten dat buiten de Franse grenzen namen als Catharina de Grote en haar zoon Paul I op dat moment de gesprekken van alledag kleurden. Wanneer we echter Elisabeth Vigeé-Lebrun noemen, zal slechts bij een enkeling een vlaag van herkenning te ontdekken zijn. Toch is dit in zekere zin onterecht. Het is waar dat haar naam meer bellen zal doen rinkelen onder de kunstliefhebbers dan onder de geschiedkundigen, maar deze vrouw heeft toch onuitwisbare sporen achtergelaten die ons in staat stellen een blik te werpen in het verleden, en ze heeft bijna al de bovenstaande mensen gekend en ontmoet. Jarenlang begaf deze kunstenares zich onder de crème de la crème van het Europese hofleven. Ze was zelfs hofschilder van Marie Antionette (1755-1793) en haar man, koning Lodewijk XVI (1754-1793). Noodgedwongen moest ook zij, net als zoveel anderen die tot dan toe prominent in beeld waren binnen het roerige Frankrijk van de late 18e eeuw, het land ontvluchten na het begin van de revolutie in 1789. Dit was slechts het begin van een jarenlange reis langs koningshuizen en adellijke families die in het Europa van toen de vinger in de pap hielden. Zo bezocht ze ondermeer Rusland, Italië, het toenmalige Pruisen en Engeland. Haar onvrijwillige reis van toen geeft historici van nu de mogelijkheid een blik te werpen in de geschiedenis van Europa ten tijde van wat misschien wel de meest beroemde periode van Frankrijk was. Haar meer dan 600 schilderijen zijn niet alleen van onschatbare (historische) e
waarde, maar maken haar tot misschien wel de meest vooraanstaande vrouwelijke schilder van de 18 eeuw. Daarnaast liet ze ons ook nog eens een onbetaalbaar document na in de vorm van haar memoires, die een ieder die ze leest een inzicht geeft in het leven van de late 18e en vroege 19e eeuw en alle ontberingen die de Franse Revolutie tot gevolg had.
Jaargang 18 – nummer 1
16
E
lisabeth Louise Vigeé werd geboren in het Parijs
portretten van nieuwsgierigen, die toch wel eens wilden
van 1755 als dochter van een kunstschilder en
zien hoe goed dit kleine meisje was. Haar stiefvader zal
een kapster. Als kind werd ze, zoals niet
geen gebrek aan genegenheid voor zijn nieuwe vrouw
ongebruikelijk was, naar een kostschool gestuurd. Haar
gekend hebben, maar aan kapitaal ontbrak het hem des
passie voor de schilderkunst was, zo niet aangeboren,
te meer. De zorg voor haar moeder en haar jongere
ongetwijfeld aangewakkerd door deze vroege periode in
broertje kwam dan ook al vroeg op de schouders van de
haar leven, want ze bracht bijna al haar vrije tijd door in
jonge Elisabeth te rusten en op haar vijftiende wist ze
de atelier van haar vader. Al snel begon ze zelf
met haar schilderijen genoeg te verdienen om niet alleen
geobsedeerd te raken door tekenen en waren haar
haar moeder te onderhouden, maar ook nog eens de
werken te zien op de stoep, in de schoolboeken en op de
opleiding van haar broertje te bekostigen.
muren van het lokaal. Wanneer
Haar vader bood haar zoveel mogelijk de ruimte om het talent voor de schilderkunst te ontwikkelen, en het duurde niet lang voordat haar naam met regelmaat uitgesproken werd op de vele bijeenkomsten van de adel
geen van deze opties voor haar open gelaten werd door haar leraren, had ze er geen enkele moeite mee haar klasgenoten als tekenpapier te gebruiken. Het was, zoals ze zelf zei in haar memoires, niet verwonderlijk dat ze regelmatig tot ‘brood en water’ veroordeeld werd. Haar vader was verheugd
Eerste schilderwerken Elisabeth’s ster was rijzende. Haar bekendheid bracht een aantal mensen naar haar huis, waarvan de meesten niet konden wachten een zitting voor een portret te regelen. Veel van deze mensen, die ze toen nog niet kende, zouden later veelgeziene gezichten worden op de dinertjes en feestjes waar ze voor uitgenodigd werd, en zouden ook in haar tijd als salonnière
over het feit dat zijn dochter
regelmatig over de drempel stappen.
al zo vroeg talent voor de
Sommige van deze mensen zouden
schilderkunst ontwikkelde. Hij bood haar zoveel mogelijk de ruimte om dit talent te ontwikkelen, en het duurde niet lang voordat haar naam met regelmaat uitgesproken werd op de vele bijeenkomsten van de adel waar haar vader soms uitgenodigd werd. Haar vader heeft deze naamsbekendheid misschien gestart, maar hij heeft hem zeker niet ver op weg geholpen, want toen Elisabeth twaalf was, stierf hij. Haar moeder hertrouwde en haar ‘nieuwe vader’
een beroemd of berucht verleden krijgen, zoals Madame Du Barry (1743-1793) (de maîtresse van Lodewijk XV die later als één van de weinigen alle trots liet varen en jammerend en schreeuwend naar de guillotine zou stappen). Elisabeth’s talenten brachten geld met zich mee. Haar gasten waren toen al voornamelijk adellijken, die haar naam op bijeenkomsten en feesten doorgaven. Dit geld ging rechtstreeks naar haar stiefvader, die als hoofd van het gezin dit op mocht eisen en er zijn vrouw en zijn
aarzelde niet om het zich gemakkelijk te maken binnen
stiefzoon, maar vooral ook zijn eigen gokpraktijken van
het gezin Vigeé. Hij droeg de kleding die haar vader
bekostigde. Eenmaal volwassen wilde Elisabeth niets
achterliet en eiste daarnaast al het geld op dat de jonge Elisabeth op dat moment verdiende met het maken van
liever dan deze man buitenspel zetten door het huis uit te gaan. Haar schoonheid bracht mannelijke kapers naar de kust, die maar wat graag om haar hand hadden
Jaargang 18 – nummer 1
17
gestreden. Elisabeth had in de verste verte geen
Groeiende onrust in Frankrijk en de adellijke familie
aandacht voor de mannen die haar regelmatig achterna
Laten we niet vergeten dat er in Frankrijk in deze tijd, de
liepen, haar aandacht was volledig aan de kunst besteed.
jaren ’80 van de achttiende eeuw, een grote onrust
Toch besloot ze uiteindelijk het huwelijk als
heerste. Lodewijk XVI. steunde Amerika bij de opstand
overbrugging naar redelijke zelfstandigheid te kiezen. De
tegen de Britten in de Amerikaanse
gelukkige was een middelmatig succesvolle
onafhankelijkheidsoorlog (1775-1783), een
kunsthandelaar, Lebrun, die haar wist in te palmen met
behulpzaamheid die zwaar op de staatskas drukte. De
de schilderijen van grote kunstenaars die hij in zijn
filosofische stroming die Frankrijk sinds het midden van
atelier had staan. Uit dit huwelijk werd in 1780 een
de achttiende eeuw bezighield, de Verlichting, gaf steeds
dochter geboren, Julie
meer mensen het gevoel dat er
Lebrun. In plaats van haat
iets moest veranderen. De
stiefvader kwam nu haar
bevolking keek met argusogen
echtgenoot zijn hand
naar de rijke bevolking en verweet
ophouden bij zijn veel
hen de staatsschulden en
succesvollere vrouw, van
groeiende honger. Ook Elisabeth
wie hij alle inkomsten
Vigeé-Lebrun werd regelmatig
opeiste. Elisabeth kreeg
veroordeeld vanwege haar
hiervoor een klein
zogenaamd extravagante feesten.
achterkamertje terug waar
Geheel onterecht, want monsieur
ze kon schilderen en waar ze
Lebrun liet zijn vrouw amper een
bijeenkomsten mocht
franc van haar geld aanraken. Ze
organiseren.
smeekte hem eens om 40 franc te
De bijeenkomsten
mogen bewaren van ongeveer
verliepen grotendeels
2.000 die ze verdiende met een
overeenkomstig met die van
portret, maar zelfs dat stond hij
de Franse salons uit de tijd.
haar niet toe. Eén van haar
Elisabeth Vigeé-Lebrun zag zich dan ook maar wat graag
feesten had haar 15 frank gekost. Ze had zelf de kleding
als salonnière. In een tijd waarin de maatschappij door
gemaakt en het servies geleend. De directe omgeving
mannen gedomineerd werd, waren deze salons de enige
verweet haar duizenden franc te hebben verkwanseld
mogelijkheid voor vrouwen om enige invloed uit te
aan dit feestje.
oefenen. Ze bepaalden wie ze uitnodigden, waar over gesproken
In een tijd waarin de maatschappij door mannen gedomineerd werd, waren de salons de enige mogelijkheid voor vrouwen om enige invloed uit te oefenen
werd en welke vormen van vermaak er zouden zijn (meestal gedichtenvoordracht of zang). Doordat haar echtgenoot bijna al haar geld opeiste, moest Elisabeth zich redden met het kleine beetje dat haar restte. Vaak wist ze provisorisch een goedkope maaltijd te bereiden en de sfeer eromheen de indruk van ‘luxe’ te laten wekken.
De bekendheid die Elisabeth genoot groeide met de dag, maar de werkelijke top bereikte ze toen niemand minder dan koningin Marie Antoinette haar vroeg een portret te schilderen dat als gift zou dienen voor haar broer, keizer Joseph II. van het Heilige Roomse rijk. Het werk dat Elisabeth leverde was goed genoeg om de koningin meteen een kopie te doen bestellen en meerdere schilderijen te vragen. Elisabeth schilderde in
Jaargang 18 – nummer 1
18
de komende jaren meerdere schilderijen van de koningin en werd aan het einde van de jaren
„Het is alsof ik ervan word beschuldigd de torens van de Notre Dame te hebben gestolen, terwijl ze er nog steeds staan. Morgen zullen ze er nog steeds staan, maar ik besta dan mogelijk niet meer‟
’80 zelfs hofkunstenares. Ze schilderde voornamelijk de
De revolutie en ballingschap
koningin en haar kinderen. Het meest bekende schilderij
Maar de medaille had ook een keerzijde. De onrust in
van Marie Antionette en haar kinderen (zie vorige
Frankrijk bleef toenemen en explodeerde uiteindelijk in
pagina), is van haar hand en hangt tot op de dag van
de bestorming van de Bastille in 1789. Later dat jaar
vandaag nog steeds in Versailles. Zelfs Napoleon had niet
werd de adellijke familie opgehaald door opstandelingen
de moed het weg te halen tijdens zijn regeerdagen, maar
die eisten dat ze in de Tuileriën in Parijs kwamen wonen.
eiste slechts dat het omgedraaid werd, zodat de
Elisabeth Vigeé-Lebrun werd als sympathisant van de
afbeelding naar de muur wees.
familie beschouwd en werd als zodanig bedreigd, net
De professionele vriendschap met de koningin
zoals de meeste adel. ‘Het is alsof ik ervan word
leverde Elisabeth veel werk op. Daarnaast probeerde ze
beschuldigd de torens van de Notre Dame te hebben
toegelaten te worden tot de ‘Academie Royale de
gestolen, terwijl ze er nog steeds staan. Morgen zullen
Peinture et de Sculpture’, iets wat haar vanwege haar
ze er nog steeds staan, maar ik besta dan mogelijk niet
sekse geweigerd werd. Ook in de kunstwereld waren het
meer’ beschreef ze de onbeschrijflijke angst die zich van
nog steeds de mannen die het heft in handen hielden.
haar meester maakte. De enige oplossing die haar restte
Pas in 1783 zou ze, dankzij inmenging van Marie
was vluchten. Verkleed als arbeidersvrouw en met
Antoinette, toegelaten worden tot de Academie, één van
slechts een paar kleren als bagage, vluchtte ze met haar
de eerste vrouwen die dit lukte.
dochter naar Italië in dezelfde nacht dat de woeste menigte de deuren van paleis van Versailles openbraken. Dit was het begin van een turbulente reis van 12 jaar die Elisabeth moest afleggen. Ze werd een banneling, haar Franse staatsburgerschap werd haar ontnomen en ze kon niet meer terug naar Frankrijk. Tijdens haar verblijf in Italië woonde ze in Rome. Hier ontmoette ze veel mensen die net als haar Frankrijk waren ontvlucht. Het nieuws van kennissen die minder succes hadden, bereikte de Franse bannelingen dagelijks. De een na de ander verdween onder de guillotine. Het nieuws greep Elisabeth dusdanig aan dat ze er fysiek en mentaal ziek van werd. Haar vrienden in Rome besloten elke berichtgeving vanuit Frankrijk voor haar verborgen te houden. In Rome wist Elisabeth haar inspiratie weer te vinden en begon ook hier te schilderen. Haar man was in Frankrijk gebleven en vrij van zijn gokverslaafde, geldeisende hand wist ze beetje bij beetje een eigen inkomen op te bouwen. Haar triomftocht langs Europese hoven begon hier in de stad waar ze vol bewondering het katholieke leven onder paus Pius VI (1717-1799)
Jaargang 18 – nummer 1
19
gadesloeg. Haar naam was vanuit Frankrijk naar Italië
verdrong zich om door de beroemde madame Lebrun te
overgewaaid en zelfs afgevaardigden uit andere landen,
worden geportretteerd. Mondelinge overlevering was
waaronder Rusland, wisten wie ze was. Dat ook Frankrijk
niet meer nodig, de naamsbekendheid was haar
haar nog niet was vergeten bleek toen Lodewijk XVI kort
vooruitgesneld. Het duurde dan ook niet lang tot
voor zijn dood verzocht werd zichzelf te laten
niemand minder dan Catharina de Grote, de ‘reuzin’ van
portretteren. Hij wees elk aanbod af en zei ‘Ik wacht tot
Rusland, een ontmoeting eiste met de Franse
madame Lebrun weer terugkomt’.
kunstenares. De ontmoeting verliep niet vlekkeloos. Elisabeth was zo nerveus dat ze de traditie vergat die bezoekers verplichtte de hand van de tsarina te kussen. Van Catharina wilde Elisabeth in haar memoires niets dan goeds zeggen. Toen Catharina kwam te overlijden werd het Elisabeth toegestaan het opgebaarde lichaam te bezoeken. Ze schrijft in haar memoires dat ze een mist van droevigheid over Rusland voelde neerdalen na Catharina’s dood. Deels was dit vanwege het heengaan van hun Tsarina, maar deels ook uit vrees voor de nu aangebroken regeerperiode van haar zoon Paul I (17541801). Paul I werd door zijn volk gevreesd. Nadat hij vermoord werd kwam zijn zoon Alexander I (1777-1825) aan de macht. Tot op heden wordt hij ervan verdacht een aandeel te hebben gehad in de moord op zijn eigen vader, maar Elisabeth betwijfelt dit in haar memoires
Naar Rusland
sterk. Alexander I was de tsaar onder wie Moskou in
In 1792 verliet Elisabeth Italië met haar dochter en ging
brand werd gezet bij Napoleons invasie van Rusland in
naar Wenen, en in
1812.
1795 besloot ze door te reizen naar het
Pas in 1783 zou ze, dankzij inmenging van Marie Antoinette, toegelaten worden tot de Academie, één van de eerste vrouwen die dat lukte
Russische rijk waar ze al zoveel over
Terug naar Frankrijk
gehoord had. Of Tsarina Catharina de Grote (1729-1796)
Elisbabeth woonde en werkte zeven jaar in Rusland, dat
een verlicht despoot was valt vandaag de dag te
ze inmiddels als een tweede thuis was gaan zien. Toch
betwijfelen, maar in die tijd viel er niets af te doen aan
verlangde ze terug naar haar geboorteland. In Frankrijk
haar roemrijke verleden en de grote veranderingen die
waren de gemoederen in 1802 weer wat gekoeld; de
ze had doorgevoerd voor het volk. Het was dan ook niet
Terreur was geëindigd met de onthoofding van
verwonderlijk dat in de ogen van iemand die de Tsarina
Robespierre, de vrede van Amiens had de strijd tussen
nog nooit eerder gezien had, de naam Catharina II van
Engeland en Frankrijk onderbroken en de bannelingen
Rusland haast als vanzelfsprekend gekoppeld werd aan
kregen langzaamaan toestemming weer terug te keren.
het droombeeld van een reuzin.
In 1802 vertrok Elisabeth weer terug naar Frankrijk.
In Rusland werd Elisabeth openhartig onthaald. De weg
Alleen dit keer, want haar dochter was inmiddels in
van roem die ze hier aflegde was evenredig aan die ze
Rusland getrouwd en zou pas later weer terugkeren naar
eerder in Frankrijk bewandelde. De plaatselijke adel
Jaargang 18 – nummer 1
20
Engeland en Bonapartes Lang bleef ze niet stilzitten. Tijdens de vrede van Amiens (1802-1803) besloot ze opnieuw op reis te gaan, ditmaal naar het sombere Londen. Toen de vrede van Amiens gebroken werd in 1803 en Engeland weer in oorlog verkeerde met Frankrijk, werd besloten zoveel mogelijk Fransen vanuit Engeland weer uit te zetten, maar niemand minder dan de koning van Engeland, George III (1738-1820), schreef een vrijgeleide uit voor de Franse kunstenares, en gaf haar toestemming in het Britse rijk te blijven en hier vrij te reizen, In Engeland zette Elisabeth haar werk voort, maar na drie jaar besloot ze wederom terug te keren naar Frankrijk. Engeland was haar te somber en te ‘doods’. Elisabeth keerde voor de laatste keer terug naar haar kleine kamertje in het huisje in Parijs. Na haar periode in Engeland is het rustig rond Frankrijk, toen haar ongelukkige huwelijk niet meer te redden was. Elisabeth’s Franse staatsburgerschap werd
weer betrekken, waar haar man haar hetzelfde kamertje
inmiddels tot keizer gekroonde Napoleon (1769-1821), die zijn zus geportretteerd wilde hebben. Elisabeth kon
weer teruggegeven, ze mocht haar woning
Elisabeth. Ze begon in Frankrijk te schilderen voor de
Of Tsarina Catharina de Grote (1729-1796) een verlicht despoot was valt vandaag de dag te betwijfelen, maar in die tijd viel er niets af te doen aan haar roemrijke verleden en de grote veranderingen die zie had doorgevoerd voor het volk
teruggaf, en ze kreeg haar schilderijen die in Frankrijk waren achtergebleven weer terug. In Versailles hing nog steeds haar schilderij van Marie-Antoinette en haar kinderen. Weliswaar achterstevoren, maar ze kreeg toestemming haar eigen werk weer te zien. Ze beschrijft in haar memoires uitvoerig de pijn die ze voelde bij het passeren van het plein waar tijdens de Terreur de guillotine stond en bij het zien van de wapperende Franse tricolore. Haar kennissenkring was sterk uitgedund. Meer dan twaalf jaar had ze in ballingschap geleefd. In deze twaalf jaar
niet geloven dat de ‘kleine man’ Napoleon was. Ze schilderde Napoleon’s jongste zus, maar liet hier haar royalistische mening niet temperen. “Ik heb èchte prinsessen geschilderd die me minder vaak lieten wachten’ zei ze eens tegen Carolina Murat, die haar nogal eens bij een zitting liet wachten. Na Napoleon’s verlies bij Waterloo in 1815 en zijn verbanning naar Sint Helena, kwam Lodewijk XVIII.aan de macht in Frankrijk. Elisabeth was opgelucht weer een koning van de adellijke familie te mogen dienen.
had ze gewerkt aan de absolute top van Europa, had ze vorsten en adel bezocht in Rusland, Italië en Duitsland en was ze toegelaten als erelid van de Russische en Pruisische kunstacademies. Geen enkele vrouw was ooit eerder lid van zoveel verschillende kunstacademies. Maar ze was nu eindelijk thuis.
Laatste jaren en nalatenschap In 1809 was Elisabeth voor de laatste keer in haar leven verhuisd, dit keer naar een klein huisje in Louveciennes, net buiten Parijs. Ze exposeerde nog steeds in de salon van de academie. In 1819 braken voor haar zware tijden aan. Na een groot deel van haar vrienden, kennissen en
Jaargang 18 – nummer 1
21
Haar grafschrift is kort en misschien wel enigszins teleurstellend, maar passend; “ici, enfin, je repose”, „Hier rust ik dan eindelijk‟ geliefden te zijn verloren in de Franse Revolutie, verloor
Meer lezen?
ze nu nog meer dierbaren. Als eerste stierf haar man, Lebrun, met wie ze dan wel geen goed huwelijk had, maar met wie ze een band had opgebouwd. Niet veel later stierf haar broer en nog weer iets later haar dochter op slechts 39 jarige leeftijd, waarschijnlijk aan longontsteking. Na de dood van haar dochter was het
Elisabeth Vigée-Lebrun - Memoirs of a painter (An extraordinary life before, during and after the French revolution) (1903) Gita May - Elisabeth Vigée-Lebrun (The odyssey of an artist in an age of revolution) (2005)
met het actieve leven van Elisabeth gedaan. Ze schilderde in haar huisje in Louveciennes tot aan haar haast onopgemerkte dood in 1842 op de leeftijd van 87, een ongewoon hoge leeftijd voor een vrouw in die tijd. Haar graf is tot op heden te bezoeken op de begraafplaats van Louveciennes. Haar grafschrift is kort en misschien wel enigszins teleurstellend, maar passend; “Ici, enfin, je repose”, ‘Hier rust ik dan eindelijk’. Elisabeth Vigée-Lebrun schilderde meer dan 600 schilderijen die vandaag de dag over heel de wereld in beroemde musea te bezichtigen zijn. Op 80 jarige leeftijd heeft ze haar memoires geschreven, een historische bron die nog steeds gelezen wordt. Samen met de schilderijen bieden deze een uniek venster naar het verleden en stellen ze ons in staat te wandelen met mensen die niet van onze tijd zijn, maar waar regelmatig nog over gesproken wordt. Onvrijwillig een vrouw uit de revolutie, maar een revolutionaire vrouw door keuze, Elisabeth Vigée-Lebrun verdiende haar sporen in de geschiedenis.
Jaargang 18 – nummer 1
22
Column Tim van Eenennaam
De koning van de eenzaamheid
H
et is enigszins benauwd in het zaaltje. De
zullen er ook op de middelbare school leerlingen zijn die
camera’s registreren elke seconde, alle ogen
zich in de drukte verloren voelen. Volgens de stichting
zijn gericht op de voorzitter. Alleen het geklik
zijn er 1 miljoen mensen in Nederland die te kampen
van de fotocamera’s verstoort de kille stilte als de
hebben met chronische eenzaamheid.
voorzitter gaat spreken, gezeten achter een
Zou Lodewijk Napoleon zich af en toe hier in Nederland niet erg eenzaam gevoeld hebben?
oerwoud van microfoons. Zijn stem klinkt helder en duidelijk: ‘Beste mensen, ik heb geen goed nieuws.’ Met duidelijke afkeer vervolgt hij: ‘Wij kunnen op dit moment geen tocht uitschrijven’. Gemompel in de perszaal. Iedereen weet het, het hoge woord is eruit, het is klaar. Niet alleen bij de media, die zich in deze komkommertijd zo hadden verheugd op dit evenement, maar ook bij vele schaatsliefhebbers zelf worden de ogen vochtig. Vooral bij de wat oudere mannen, die beseffen dat dit weleens hun laatste tocht geweest had kunnen zijn. Even slaat de
Hoe zien we dat eigenlijk bij de machtigste figuren uit de geschiedenis? De grote koningen en onbreekbare leiders van weleer. Zullen personen die in feite absolute macht hadden gevoelens van eenzaamheid gekend hebben? Dit blijft natuurlijk bij speculeren, want degelijke bewijzen daarvoor zijn er niet. ‘Dus het heeft geen enkele relevantie die vraag te stellen’, zal de historicus beamen. Maar toch is het misschien nuttig om eens de gedachten te laten gaan over de vraag of hier iets over te zeggen is. Het is natuurlijk puur gissen naar het antwoord
eenzaamheid toe in het zaaltje. Datzelfde verloren gevoel kent menig
op de vraag of de grote leiders uit het verleden
voetballiefhebber ook, toen op die onvergetelijke de
zomeravond in juli Andrés Iniesta in de 117 minuut de Nederlandse strijdlust deed wegsterven. Natuurlijk praat je na de wedstrijd erover met vrienden of collega’s. Maar dat ene moment dat het hoge woord eruit komt, of die bal genadeloos in het net ploft; dát moment dat je beseft dat je persoonlijke verwachtingen van de gebeurtenis niet zullen uitkomen. Dan sta je zelfs in een druk café of volle perszaal even helemaal verloren en alleen. Eenzaamheid, een negatief begrip. Volgens Stichting Eenzaamheid komen we mensen die zich eenzaam voelen verassend genoeg tegen op plekken waar juist veel mensen zijn. Niet voor niets zijn er mensen in grote steden die zich erg eenzaam voelen. Zo
Jaargang 18 – nummer 1
23
Ga de statige vorsten en grote leiders in het rad der geschiedenis maar eens langs en bekijk hun situatie gevoelens van eenzaamheid hebben gekend. Het is echter wel een interessante vraag, omdat het simpelweg getuigt van inlevingsvermogen in de situatie waarin een groot leider uit het verleden zich bevond. Dat heeft tot gevolg dat je een leider of vorst verpersoonlijkt en niet blijft zien als slechts een Jantje de Zoveelste. Laten we bijvoorbeeld eens kijken naar Lodewijk Napoleon. Zwakke gezondheid, maar een aardige kerel. Een brave huisvader. Toen Napoleon Bonaparte hem sommeerde koning te worden van het Bataafse Gemenebest zag hij dat aanvankelijk niet zitten. Er waren rond die tijd wel aangenamere plaatsen in Europa om als vorst te vertoeven dan Nederland. Maar hij ging ervoor en deed er alles aan om bij het ‘Bataafse’ in de gunst te komen. Dat lukte gedeeltelijk. Toch moest de gifbeker leeg toen men in Frankrijk vond dat Lodewijk teveel voor de Nederlandse belangen stond. Het was ook nooit goed. Zou Lodewijk Napoleon zich af en toe hier in Nederland niet erg eenzaam gevoeld hebben?
Jaargang 18 – nummer 1
En wat te denken van Kim Jong-il. Tot zijn dood heeft hij met een stalinistische politiek Noord-Korea in zijn greep gehouden. De Geliefde Leider, de machtigste man in Noord-Korea. Zijn persoonlijkheid werd door psychologen getypeerd als paranoïde, antisociaal, narcistisch en sadistisch. Dat lijkt geen slappe goedzak die met zijn kleinzoon op zondagavond Monopoly speelt. Helemaal niet als je bedenkt welk een kapitalistisch figuur er op de voorkant van dit klassieke spelletje staat. Zou deze man nu werkelijk gelukkig geweest zijn in zijn geïsoleerde woning? Was hij eenzaam? Ik denk het wel. Ga de statige vorsten en grote leiders in het rad der geschiedenis maar eens langs en bekijk hun situatie. En ooit zal het weer koninginnendag zijn en zal Nederland met oranje feestgedruis bezwangerd zijn. En we zien Beatrix, lopend door de straten tussen een menigte van blije mensen. Op haar gezicht zien we die onverzettelijke blik, maar ook de diepe rimpels en die vermoeide glimlach: de gelatenheid. Tussen al die vrolijke mensen, het zal toch niet… Beatrix, je bent toch niet eenzaam?
24
Adela van Hamaland Sedert 1813 hebben drie koningen en vier koninginnen over Nederland geregeerd. Nederland is vertrouwd geraakt met het idee van een vrouw als staatshoofd na meer dan een eeuw een koningin aan het roer te hebben gehad. Zodoende kunnen wij ons bijna niet voorstellen dat er een man aan het hoofd van de Nederlandse staat zou kunnen staan. Dat is ook niet verwonderlijk, want van de zeven staatshoofden waren de vrouwen het succesvolste in hun regering en het geliefdst bij de bevolking. Die opvatting staat bijna haaks op de vrij algemene teleurstelling die ontstond toen koningin Emma in 1880 aan een meisje het leven schonk. Toch kent de vaderlandse geschiedenis al ver voor koningin Emma vrouwelijke heersers. De erfopvolging waar republikeinen tegenwoordig nogal eens moeite mee hebben, heeft er voor gezorgd dat de deuren voor vrouwen in het landsbestuur opengingen. Dit gebeurde lang voordat de vrouwenemancipatie op het punt was dat er de mogelijkheid was tot het betreden van de arbeidsmarkt of het bekleden van ambten. Als een vrouw behoorde tot de familie van een landsheer of een vorst, bestond er de mogelijkheid dat zij als opvolgster, als regentes of als landvoogdes haar bekwaamheid mocht bewijzen. In het uitzonderlijke leven van enkele landsvrouwen werd zodoende al eeuwen geleden een zelfstandige activiteit ontplooid, die destijds voor andere vrouwen en de meeste mannen niet was weggelegd.
Door Linda Eshuis Jaargang 18 – nummer 1
25
D
e eerste Nederlandse vrouw van wie naam en
aan het stift Elten schonk. Haar man Immed overleed
daden op schrift zijn gesteld, is Adela van
naar alle waarschijnlijkheid ruim voor 996. Adela heeft
Hamaland. Zij heeft zich op tweeërlei wijze
toen zelfstandig het bestuur van haar goederen
een plaats in de geschiedschrijving verworven. Ten
voorgezet, vermoedelijk als regentes voor haar
eerste door haar jarenlange conflict met het stift Elten.
minderjarige zoon. Zij heeft tijdens haar bewind munten
Ten tweede vanwege haar rol in de machtsstrijd die kort
laten slaan met het opschrift: ‘Adela cometissa’ wat
na 1000 uitbrak tussen haar tweede echtgenoot Balderik
Gravin Adela betekent. De afbeelding hierboven is een
en Wichman van Vreden, graaf in Westfalen en het
zilveren denier, geslagen in de buurt van Deventer
gebied om Kleef. Naast deze twee ijkpunten in haar
omstreeks het jaar 1000.
leven zal ik aandacht besteden aan het
Elten was een geduchte tegenstander, omdat het beveiligd was door een palissade en het op de steun van meerdere vazallen kon rekenen
in perspectief zetten van haar slechte reputatie. Adela werd omstreeks 955 geboren. Zij was
De strijd om het stift Elten Macht was destijds gebaseerd op grondbezit en dus
dochter van graaf Wichman van Hamaland die behoorde
werd door Adela alles op alles gezet om de door haar
tot de zeer oude adel en een aanzienlijk vermogen had.
vader geschonken goederen terug te krijgen. De
Zij trouwde omstreeks 970 met Immed, die uit een
schenking die door haar vader aan het stift Elten was
vooraanstaande Saksische familie stamde. Adela was de
gedaan, zou zonder haar instemming hebben
jongste van drie kinderen en van het vrouwelijke
plaatsgevonden. Dit was is strijd met het Saksisch recht
geslacht. Het lag dan ook niet in de lijn der verwachting
en dus was de schenking aan te vechten. Verder nam
dat zij een belangrijke rol zou vervullen binnen een
Adela het haar zus kwalijk dat ze haar erfdeel ook aan
regionale en bovenregionale politiek. Haar broer
het stift had geschonken. Bovenstaande feiten zorgden
overleed echter op jonge leeftijd en kort daarop stichtte
ervoor dat de strijd losbarstte tussen Adela en het stift
haar vader een stift voor adellijke vrouwen, gewijd aan
Elten, met als abt haar zuster Liutgardis. Elten was een
de Verlosser en Sint-Vitus. Liutgardis, de zus van Adela,
geduchte tegenstander, omdat het beveiligd was door
werd abdis. Keizer Otto I schonk aan het stift Elten alles
een palissade en het op de steun van meerdere vazallen
wat graaf Wichman van hem in leen had gehouden. De
kon rekenen. Twee van die vazallen legden een burcht
graaf zelf schonk ook een aanzienlijk deel van zijn bezit
van Adela in de as. Volgens Alpertus van Metz ‘vanwege
aan het stift en trok zichzelf terug in het kloosterleven.
het vele onrecht dat Adela haar zuster, vrouw Liutgard,
Na zijn dood werd Adela stamhoudster omdat zij de
steeds aandeed’. Na de dood van Liutgard, die volgens
enige, wereldlijke, erfgenaam was. Het voorvaderlijke
Apertus op aansporen van Adela vergiftigd zou zijn,
erfdeel was echter zeer geslonken na de giften van haar
maakte Adela zich meteen meester van het erfdeel van
vader. Het overige voorvaderlijke erfdeel moest zij delen
haar overleden zuster. Op bevel van de keizer moest ze
met Liutgardis, die haar deel van de erfenis eveneens
echter weer afstand doen van deze goederen. Adela hertrouwde met Balderik, een van de vazallen die haar burcht had platgebrand. Al snel na de bruiloft bezette Balderik de Elterberg, waarop de abdij van het stift Elten gebouwd was, waarna Otto III tussenbeide kwam. Hij stelde een regeling voor om de geschillen op te lossen: een boedelscheiding tussen Elten enerzijds en Balderik en Adela anderzijds.
Jaargang 18 – nummer 1
26
geïnterpreteerd moesten worden. De gebeurtenissen De moord op Wichman van Vreden
fungeerden dus als lesmateriaal met als leerdoel het
Behalve vanwege haar strijd om Elten heeft Adela zich
zielenheil. Aan de ene kant ging het dus in de historia om
een plaats in de geschiedschrijving verworven vanwege
concrete gebeurtenissen in de aardse werkelijkheid. Aan
haar rol in de machtsstrijd die kort na het jaar 1000
de andere kant ging het, in deze zelfde gebeurtenissen,
uitbrak tussen haar tweede echtgenoot Balderik en
om een hogere werkelijkheid, om tekenen waarin God
Wichman van Vreden, graaf in Westfalen en het gebied
zich openbaarde. Schrijvers maakten in hun werken dan
om Kleef. De belangrijkste rivaal van Balderik, Wichman
ook gebruik van typologische interpretaties. Alpertus
van Vreden, werd als gevolg van deze machtstrijd
grijpt in zijn kroniek dan ook terug op verschillende
vermoord. Adela zou hier volgens de overlevering de
Bijbelse thema’s om het gedrag van Adela te
aanstichter van zijn, terwijl Balderik als dader werd
karakteriseren:
aangewezen. De bondgenoten van Wihman bezetten als reactie de burcht van Elten. Balderik was reeds gevlucht,
‘het is overigens hoogst verwonderlijk dat deze
maar Adela was nog aanwezig. De belegerden waren
gezusters, geboren uit de meest doorluchtige ouders,
sterk in het nadeel en gaven zich ten slotte over, waarbij
zozeer van elkaar konden verschillen, dat men
Adela een vrije aftocht kreeg. De burcht werd afgebrand.
evenzoveel deugden in de een kan prijzen als gebreken aanwijzen in de ander; dit is alleen dan niet
De hele geschiedenis werd destijds ervaren als een dialoog tussen God en zijn zondaars. Alle gebeurtenissen waren als het ware Gods woorden, die goed geïnterpreteerd moesten worden
Adela’s reputatie in perspectief De voornaamste bron waarop de reputatie van Adela gebaseerd is, is de monnik Alpertus van Metz die haar noemt in een kroniek. Latere werken waarin zij wordt beschreven zijn sterk beïnvloed door zijn beschrijving van haar. Het genre waarin Alpertus zich begaf wordt de historia genoemd. Kenmerkend voor dit genre is dat het eigentijdse geschiedenis beschrijft, geschreven wordt vanuit persoonlijke ervaring of via getuigen en dat het zich richt op de werkelijke gebeurtenissen. Een historia moest echter niet alleen een waarneembare werkelijkheid, maar ook religieuze waarheid weergeven. De hele geschiedenis werd destijds ervaren als een dialoog tussen God en zijn zondaars. Alle gebeurtenissen waren als het ware Gods woorden, die goed
Jaargang 18 – nummer 1
verwonderlijk als we bedenken dat onze stamvader eveneens twee zo verschillende zoons heeft verwekt, waarvan de ene, een allerwreedste broedermoordenaar, de andere, een zeer zachtmoedig mens, uit nijd heeft vermoord’
De manier waarop Alpertus zijn verhaal over Adela opbouwt betekent niet meteen dat ook de inhoud van zijn mededelingen onbetrouwbaar wordt. Wel is het zo dat om zijn verhaal een moralistisch tintje te geven een duidelijke zwart-wit weergave nodig is. In zijn verhaal moet Adela het kwaad voorstellen, waar haar zuster juist goed is. Om deze beredenering te ondersteunen zal hij natuurlijk gespitst moeten zijn geweest op redeneringen die zijn verhaal ondersteunden. Daarnaast beschrijft hij in zijn kroniek onwaarheden over de afloop van het conflict om het stift Elten. Men moet dus voorzichtig zijn met het interpreteren van de verhalen over Adela, In werkelijkheid was ze ongetwijfeld minder slecht dan de geschiedschrijving ons wil doen geloven.
27
Oliver Stone slaat de plank volledig mis Hollywood vs. Historie: Alexander Door Ozan Karakoc
‘A
ls je denkt aan Alexander de Grote, waar
Door hem verspreidde de Griekse cultuur zich over de
denk je dan aan?’ Deze vraag wordt vaak
hele wereld. Hij zorgde ervoor dat er een nieuwe tijd
gesteld aan leerlingen van het voortgezet
voor de Griekse cultuur was aangebroken: het
onderwijs wanneer het thema oudheid wordt
Hellenisme. Al vanaf zijn jeugd was hij een avonturier
behandeld. Veel leerlingen die ooit het verhaal van deze
pur sang en droomde hij van succes en triomfen. Zijn
militaire strateeg hebben gelezen, zullen ongetwijfeld
dood was mysterieuzer dan hijzelf en zijn hele
woorden gebruiken als ‘succes’, ‘macht’ en ‘rijk’. Niet
persoonlijkheid werd een mythe. Een heerlijk recept
verkeerd, want de persoon om wie het gaat, was
voor een goede film. Althans, zo dacht regisseur Oliver
inderdaad machtig, rijk en succesvol. Alexander de Grote
Stone er ook over toen hij in 2004 met de opnamen
is een van de bekendste personen uit de
begon voor Alexander. Een geslaagde verfilming? Met
wereldgeschiedenis. Hij bracht op een leeftijd van dertig
een topregisseur als Stone moest het wel lukken, totdat
jaar een van de grootste rijken van de oudheid tot stand.
de cast van de film werd bekendgemaakt.
Jaargang 18 – nummer 1
28
en elders in de wereld was de film redelijk succesvol, maar niet echt om trots op te zijn. Met een ruime budget van $ 155 miljoen, was de wereldwijde opbrengst ‘slechts’ $ 170 miljoen. Voor een megaproductie als deze, is dat vrij weinig en daarom kun je terecht spreken van een regelrechte flop. Alexander faalt op alle fronten, dus ook als het gaat om de cast van de film. Colin Farrell heeft niet die uitstraling die Alexander de Grote wellicht wel had. Ook De film begint met een terugblik van Ptolemeus (gespeeld door Anthony Hopkins) op Alexander de Grote (Colin Farrell) die in 356 v. Chr. is geboren in Pella als zoon van de Macedonische koning Philippus II en zijn vrouw Olympias (Angelina Jolie). Volgens de legenden zou hij niet door zijn ouders zijn verwerkt, maar door oppergod Zeus. Alexander noemde zichzelf daarom ook wel de ‘zoon van Zeus’. Later zou hij hier dankbaar gebruik van maken. Oliver Stone laat de kijkers op een gedetailleerde wijze het leven van Alexander de Grote zien. Tussen 343 – 340 v. Chr. gaat Alexander in de leer bij Aristoteles (Christopher Plummer die dit jaar een Oscar won). In 334 v.Chr. begon Alexander aan zijn beroemde veldtocht tegen Perzië (het huidige Iran, Irak, Syrië en Turkije). In 331 v. Chr. stichtte hij Alexandrië op en in 323 v. Chr. stierf hij op 32-jarige leeftijd. Vanaf dat moment is de mythevorming rond Alexander de Grote ontstaan. De film duurt bijna drie uur, maar het is niet genoeg om dit bijzondere verhaal op een juiste manier op het witte doek te brengen. Stone wil veel zaken rondom Alexander vertellen in een veel te weinig tijd met als gevolg dat de film vrij onevenwichtig van
Angelina Jolie komt ongeloofwaardig over, omdat het leeftijdsverschil tussen Farrell en Jolie vrijwel nihil is. Als kijker heb je het gevoel dat je in de maling wordt genomen. De ervaring van Anthony Hopkins komt ten goede in de film, wat een pluspunt is. Hij komt erg geloofwaardig over als Ptolemeus. Jammer dat hij niet een andere rol heeft gekozen, want hij komt door de structuur van de film te weinig aan bod. Het is helemaal niet erg als regisseurs, die een biografische film maken, het objectieve en subjectieve proces van de film samensmelten tot een geheel. Geen elke historische film is honderd procent waarheidsgetrouw. Alexander zeker niet. Wel is het ontzettend jammer dat Stone zich zo heeft ingezet om die vermeende biseksuele relatie van Alexander met Hephaistion weer te geven. Dat was niet nodig geweest. De regisseur had zich meer moeten richten op Alexander als de briljante militaire strateeg. Nu komt hij, bedoeld of onbedoeld, over als een seksueel gefrustreerde klassiek persoon. De veldslagen zien er verder goed uit, maar als het gaat om de dramatiek en de cast van de film, slaat Stone de plank volledig mis.
opbouw is met onverwachte tijdsprongen. Dan gaat de regisseur in op de vermeende en betwiste biseksualiteit van Alexander. Als kijker heb je het gevoel dat Alexander en Hephaistion een intieme relatie krijgen, maar de enige echte liefdescene is er in de film tussen Alexander en de oosterse prinses Roxane. De Amerikaanse pers en het puriteinse publiek in de Verenigde Staten konden dit niet waarderen en hebben er voor gezorgd dat de film geen succes was. In Europa
Jaargang 18 – nummer 1
29
Maandagochtend 16 januari 2012, 07:00 uur. De wekker gaat en met een duf hoofd stap ik uit bed. Mijn vriend, die normaal gesproken ’s ochtends niet wakker te krijgen is, zit al rechtop in bed. “Weet je wel dat je vannacht geslaapwandeld hebt?” vraagt hij. “Niet dat ik weet,” zeg ik verbaasd. “Ja, je liep naar het raam en trok de gordijnen open. Toen ik vroeg wat je aan het doen was, riep je verschrikt “De Duitsers komen…” Mijn vriend kijkt me bezorgd aan. “Volgens mij ga je iets te veel op in je werk lieverd.” Tja.., ik kan dat eigenlijk alleen maar beamen.
Door Maaike Oberink
“De Duitsers komen…” Verslag van een studiereis naar Yad Vashem, Jeruzalem
Jaargang 18 – nummer 1
30
D
e afgelopen drie maanden stonden bij mij
gesprekken met overlevenden van concentratiekampen
vooral in het teken van de Tweede
is een heftige, soms ook emotionele ervaring. Toch kan
Wereldoorlog en de Holocaust. Door mijn hele
ik iedereen aanraden om dit seminar ooit eens te volgen
huis lagen boeken met titels als “Hitlers gewillige
bij Yad Vashem. Je krijgt er namelijk zeer goede
beulen”, “Leven met de dood”, “Overleven in
didactische handvatten aangereikt hoe je het menselijke
Auschwitz”, “De Vernietiging van de Europese Joden” en
verhaal en de dilemma’s van deze zwarte bladzijden in
zo kan ik nog wel even doorgaan. Reden voor deze
de geschiedenis kunt overbrengen in de klas. Niet alleen
interesse in de vreselijke verhalen van de
het verhaal van de slachtoffers, maar ook dat van de
Jodenvervolging was de tweedejaars module Moderne
daders en de omstanders. Je wordt ervan bewust
Tijd 3 die ik in periode 2 op Windesheim gaf.
gemaakt dat je leerlingen niet alleen moet vertellen over
Maar niet alleen deze module zorgde ervoor dat
het Joodse leven tijdens de oorlog. De boodschap is om
ik even nergens anders mee bezig was dan met de
leerlingen ook kennis te laten maken met het
Tweede Wereldoorlog. In de kerstvakantie ben ik
vooroorlogse én naoorlogse Joodse leven. Op die manier
namelijk voor tien dagen op studiereis naar Jeruzalem
benadruk je het menselijke aspect en laat je zien hoe
geweest. Samen met 24 andere geschiedenisdocenten
groot de impact van de Holocaust daadwerkelijk is
Nog vaak denk ik terug aan het kindermonument, een donkere grot vol ontelbare sterretjes dat symbool staat voor de anderhalf miljoen kinderen die zijn omgekomen uit heel Nederland volgde ik daar een seminar over lesgeven over de Holocaust. Je kan jezelf afvragen
geweest (zes miljoen slachtoffers is slechts een getal). Bovendien hebben de talloze monumenten en
waarom ik daarvoor helemaal naar Israël moest, want
het museum van Yad Vashem een onuitwisbare indruk
ook in Nederland zullen zulke workshops worden
op mij gemaakt. Nog vaak denk ik terug aan het
gegeven. Maar toch ben ik ervan overtuigd dat er geen
kindermonument, een donkere grot vol ontelbare
betere plek is om je helemaal te verdiepen in alle
sterretjes dat symbool staat voor de anderhalf miljoen
aspecten van de Jodenvervolging. Hoe heftig dat dan ook
kinderen die zijn omgekomen. Terwijl je door de ruimte
is. Juist in Israël voel je namelijk hoe sterk de Holocaust
loopt, hoor je de namen van de omgekomen
nog leeft in de Joodse cultuur. De spanning met
slachtoffertjes, hun leeftijd en het land van herkomst.
betrekking tot dit onderwerp is overal aanwezig en deze
Zelfs de stoerste mannen houden het niet droog na het
plek dwingt je bijna om je daarvan bewust te worden.
zien van dit monument.
Het initiatief voor deze studiereis kwam van het
Natuurlijk was er tijdens deze studieweek ook
CIDI (Centrum Informatie en Documentatie Israël) en het seminar vond plaats in het International Institute van Yad Vashem. Yad Vashem is als herinnering aan de Holocaust opgericht. Het herdenkingsinstituut bevindt zich op de berg Har Hazikkaron in West-Jeruzalem en bestaat uit een indrukwekkend complex van monumenten, een museum, een archief, bibliotheken en onderzoeks- en onderwijscentra. Tien dagen lang geconfronteerd worden met de Holocaust door middel van lezingen, workshops en
Jaargang 18 – nummer 1
31
ruimte om wat van de Israëlische cultuur op te snuiven. Zeer bijzonder was de uitgebreide rondleiding door de oude binnenstad van Jeruzalem. Dwalen door kleine nauwe straatjes die de Arabische wijk met de Joodse wijk verbinden. Twee culturen die elkaar aan de ene kant intens haten, maar aan de andere kant ook naast elkaar kunnen leven binnen een straal van een paar honderd meter. Terwijl de joodse gemeenschap zich op vrijdagmiddag rond 16:00 uur verzamelt bij de Klaagmuur om het begin van de sjabbat te vieren, zie je op de achtergrond de gouden koepel van de Rotskoepelmoskee en hoor je tegelijkertijd de oproep tot het vrijdagmiddaggebed. Drie straten verderop staan christenen zich te verdringen om een glimp op te vangen van de graftombe van Christus in de Heilige Grafkerk. Je ontkomt er niet aan, in deze stad word je omringd door religieuze en historische energie. Datzelfde geldt trouwens ook voor de rest van het land. Het ene moment bezoek je een vredeskibboets waar de bewoners actief samenwerken met hun Palestijnse buren, nog geen dertig kilometer verderop biedt de grijze betonnen muur rondom Palestijnse steden als Ramallah en Bethlehem een troosteloze aanblik. De hoeveelheid bewapende militairen bij de ingang van de steden liegt er niet om.
was het seminar een enorme verrijking. Ik denk dat ik met veel meer bezieling over het thema kan lesgeven. Verhalen en voorbeelden waarover je kunt vertellen uit eerste hand zorgen ervoor dat de leerlingen veel beter beseffen hoeveel impact de Tweede Wereldoorlog heeft gehad op de samenleving en dat misschien nog steeds wel heeft. Aan de andere kant voel ik deze ervaring als een lichte last. Collega’s vragen wel eens aan mij of ik niet afgestompt raak voor de ellende van de Tweede Wereldoorlog. Het tegendeel is waar. Verhalen of een film over de Jodenvervolging raken me eigenlijk alleen maar meer. Het feit dat ik ’s nachts soms droom over razzia’s bevestigt de impact van deze studiereis.
De intense historische ervaring van deze reis zal mij lang bijblijven. Het heeft mijn visie op Holocausteducatie zeker veranderd. Aan de ene kant
Yad Vashem betekent letterlijk “En aan hen zal ik in mijn huis en binnen mijn muren een gedenkteken oprichten en een naam (een" Yad Vashem ")... die nooit zullen worden afgesneden". De tekst is ontleend aan Jesaja 56:5 in de Bijbel.
In gesprek met de twee zussen Fanny Rozelaar (links) en Betty Mayer (rechts). Fanny heeft tijdens de oorlog in Nederland ondergedoken gezeten. Betty is via Kamp Westerbork in Bergen-Belsen terecht gekomen
Jaargang 18 – nummer 1
32
Karmozijnrood land En het raadsel van het moderne Turkije De klok gaf zes uur aan. Tevreden keek ik vanaf het parkbankje naar de bedrijvigheid op het plein voor me. De klok sloeg niet, en dat viel me nog steeds op. Dit soort tijdsmarkeringen zijn we gewoon in het Europese leven, maar in de islamitische wereld raak je al snel gewend aan de routine van de muezzin die de azan reciteert.
Door Robert Boonstra
Jaargang 18 – nummer 1
33
H
et is oudejaarsavond 2011 en ik begeef mezelf
in de straat waar ik verbleef uit elk raam of van elk
in Izmir, zittend op een bankje tegenover de
balkon een Turkse vlag. De dag ervoor was in het oosten
klokkentoren die aan het begin van de
een aanslag gepleegd door Irakese Koerden, waarbij
twintigste eeuw door Wilhelm II aan de bewoners van de
enkele tientallen Turkse militairen om waren gekomen.
stad was geschonken. De toren is klein, misschien een
Gevolg: een uitbarsting van nationalistisch sentiment.
meter of twintig á vijfentwintig hoog, waarvan het
Het merkwaardige is, en dat geeft ook goed een deel van
onderste deel is omgeven door een muur met raamwerk
de complexe verhoudingen in dit land aan, dat gisteren
wat het bouwsel een kasteelachtige
een blunder is gemaakt door de
allure geeft. Het spierwitte
Turkse regering waardoor vijf en
gesteente en de sierlijke en
dertig
elegante versiersels doen denken
Koerden zijn omgekomen bij een
aan de zeventiende-eeuwse
bombardement in de grensregio:
Ottomaanse watervoorzieningen in
geen extra vlag te bekennen. Wel
Istanbul. Nu ik de vormen van de
duizenden demonstranten die de
toren rustig in me opneem, kan ik
weg tussen mij en de Starbucks
een voorval eerder op de dag beter
blokkeerde. Ze zagen er zo
duiden. Enige bazaari’s probeerden
vervaarlijk uit – al demonstrerende
me namelijk een rode boxer te
tegen geweld – dat ik maar snel
slijten waarop in het midden een
een koffiebarretje in ben
print stond van een iets gekromde
geschoten.
klokkentoren.
Één van de redenen dat ik
In Turkije is het traditie om
zo tevreden op dat parkbankje zat
vlak voor de jaarwisseling rood,
te kijken, was het feit dat me
nieuw ondergoed aan te trekken.
zojuist gelukt was om zo’n
Zo gaat men ‘in het nieuw
goedkope karmozijnrode boxer
gestoken’ het nieuwe jaar in én
zonder print op de kop te tikken. Ik
natuurlijk mag er dan een wens
wilde op het feest immers geen
worden gedaan. De dagen voor oud
spelbreker zijn, maar overal vind je
en nieuw zag het op de markten,
lelijke enorme prints met ofwel een
bazaars en in de winkels rood van
seksuele toespeling of een kerst /
het ondergoed. Nu ziet het
Nieuwjaarsafbeelding. Kerst? Kerst
overigens altijd al rood in de
in een islamitisch land? Nou ja,
straten. Op ‘normale dagen’ hangt
kerst. Het ophangen van
het rood-wit van de Turkse vlag
kerstversiering in winkelcentra en
overal, zo nu en dan opgeluisterd
thuis is immens populair. De
door de grijstinten van Atatürk’s
meeste mensen noemen het ook
beeltenis al naar gelang de stad
zo, maar officieel is er geen
waarin je verblijft. Maar met
Kerstman, maar een
bijzondere gebeurtenissen ziet het écht rood van nationalistisch sentiment. Afgelopen herfst
In Turkije is het traditie om vlak voor de jaarwisseling rood, nieuw ondergoed aan te trekken
stond ik ‘s ochtends op en hing
Jaargang 18 – nummer 1
34
Nieuwjaarsman. Een kerstboom is ook geen kerstboom, maar een Nieuwjaarsboom. De spanning tussen secularisme en islam wordt ook op dit gebied uitgevochten. ‘Ook’, want de strijd is op meerdere vlakken goed zichtbaar. In tegenstelling tot Istanbul is Izmir een, voor Turkse begrippen, seculiere stad. Toen ik deze middag naar het centrum wilde reizen pakte ik de metro. Links van me kwam een meisje zitten, tegenover me en schuin tegenover me. Allen zonder hoofddoek. Hadden we met de bus gereisd, dan was dit ook mogelijk geweest, ténzij je van tevoren geboekt had. Dan hadden we niet zomaar naast elkaar kunnen zitten. ’S Ochtends leek het me namelijk een goed idee om een trip naar Efeze te plannen. Afgezien van de wonderen uit de Oudheid (waarvan de mooiste is gesloopt om de kerk van Johannes te bouwen) zijn er mooie kerken te bezichtigen, alsmede het graf van Johannes de Evangelist en het huisje in het bos waar Maria de Moeder na de kruisiging verbleef. Bij het boeken op internet kreeg ik naast de
Goed, dat brengt me weer in het nu; zes uur dus. Het is donker en ik zit het lichtspel op het plein te
vertrektijden de onderstaande afbeelding te zien. Je
bewonderen. De palmbladeren die al erg groen zijn,
moet bij het boeken aangeven of je een man of een
worden in het donker nog groener door de groene
vrouw bent. Het is namelijk niet toegestaan – hoewel dit
lampen die erop gericht zijn. Te midden van de bomen
niet officieel, maar ongeschreven is – om als vreemde
wordt de muur om de klokkentoren in helder wit licht gezet, en de toren zelf in een warme oranjeachtige
Kerst? Kerst in een islamitisch land? Nou ja, kerst. Het ophangen van kerstversiering in winkelcentra en thuis is immens populair
gloed. Dan zie ik vanuit mijn rechter ooghoek een man mijn bankje naderen. Hij werpt een paar schuinse blikken naar me, maar kijkt me verder niet aan. Pas al hij zit en de situatie even getaxeerd lijkt te hebben, groet hij me. Vol vertrouwen, na de afronding van mijn
man en vrouw naast elkaar te zitten. Als je met familie reist of je bent getrouwd, dan is zulks geen probleem, maar niet als onbekenden. Het leek me wat arbitrair om hier wel op toe te zien bij dit soort busritten en niet bij elke andere, maar goed; hoewel het uit de onderbroekenverkoop niet zo bleek, heerst er een taboe op de nabijheid van verschillende seksen, seks in het algemeen om over homoseksualiteit nog maar te zwijgen. Deze week sprak de minister van binnenlandse zaken over de Koerdische partij PKK, en noemde hen: ‘immoreel, niet menselijk, *hier verontschuldigt hij zich voor dat wat komen gaat+ …net zoals homoseksualiteit’.
Jaargang 18 – nummer 1
allereerste reeks lessen Turks, groet ik de man terug. Zijn gezicht kan ik me niet goed meer herinneren, behalve zijn ingevette haar. Hij zal een jaar of 35-40 zijn geweest en droeg een beetje een pompeus pak met zijn jas los over zijn schouders, zoals de belangrijke maffiosi dat in de film ook doen. Op zijn linker vestzak had hij een speldje van de Turkse vlag gestoken. Voor het gemak noemen we hem Mehmet. Mehmet spreekt me aan. En met één zin wist de man mijn hele vertrouwen in de beheersing van de Turkse taal over boord te gooien: geen flauw benul wat ie zojuist heeft gezegd! In m’n beste Turks gooi ik
35
Mehmet spreekt me aan. En met één zin wist de man mijn hele vertouwen in de beheersing van de Turkse taal over boord te gooien: geen flauw idee wat ie zojuist heeft gezegd! om 18.13 toch iets moet voorstellen: ‘Tonight 2012. anlamadım (lett: ik begreep het niet) eruit. Tamelijk tevreden over deze comeback maak ik me op voor het
Maybe we joentè?’ Met de beste wil van de wereld weet ik er niets van te maken. Joentè? Is dat Engels? In twee
vervolg. ‘Where are you from?’, vraagt ie. ‘Hollandada
talen laat ik vloeiend weten dat ik er niets van begrijp,
oturuyorum’ (ik woon in Nederland), is mijn antwoord.
totdat ik eindelijk ‘unite’ kan herkennen. ‘Unite?’ vraag
‘Ah, tamam’ (okay). Wat ik hier doe? Nou ja, ik ben bij
ik, terwijl de alarmbellen harder beginnen te rinkelen.
vrienden op bezoek. En jij? Woon jij hier? Ja. Ik ben
‘Yes’, zegt ie. Uiteindelijk vraagt ie me: ‘do …(gebrabbel,
technician. Ow? Nou, denk ik op dat moment, dan heb jij
lost in translation) seks?’ Nou, nu is het me wel ver
je op een feest gekleed – het is immers oudejaarsavond
genoeg gegaan, maar ik wil beleefd blijven en door al
– of er is iets anders aan de hand. Het blijft echter niet
onze misverstanden weet ik niet zeker of hij heeft
bij de koetjes en kalfjes, want Mehmet duikt meteen de
gezegd, wat ik dacht te hebben gehoord. Is hij echt op
diepte in: Do you have a girlfriend here? Lichtelijk
mijn rode onderbroek uit? Na het echter twee keer
gealarmeerd door de vraag, maar nog niet bewust van
herhaald te hebben, ben ik toch vrij zeker van de
de echte oorzaak van het nare onderbuikgevoel, zeg ik
opmerking, en is het aantal decibellen van die
‘nee’. Do you have a girlfriend in Europe? Hij laat er geen gras over groeien, zeg. Om
alarmbellen gerezen tot een oorverdovend geraas. Ik kan me niet voorstellen dat deze
maar niet tegen te vallen in de
man me zo openlijk benadert.
ogen van de masculiene
Dit kán hier toch helemaal
Turken zeg ik ‘natuurlijk’. Are you married? You have no ring. Ai, ik ben d’r bij. Nee, toch niet: ‘Nee, ik ben niet getrouwd, maar dat gaat snel gebeuren, Insha’Allah.’
niet? De uitspraken van de minister zijn nog niet in de lucht opgelost, of de realiteit komt om de hoek kijken. Ik probeer de situatie te redden: ‘sure I like, but with my girlfriend, and not before
Tweede goede comeback. Na deze en enkele andere
we are married’. Misse boel. Mehmet hoort alleen, ‘Sure
woorden, besluit Mehmet om tien over zes dat hij me
I like’ en herhaalt zijn aanbod nogmaals met een
wel mag. ‘You very nice’, zegt ie. ‘Me very nice too?’,
glimlach. Dan maar de koude douche: ‘No, not with men.
vraagt ie met grote ogen terwijl hij beurtelings naar mij
Are you going to the concert tonight?’ (gewoon
en hem wijst. Natuurlijk. Je bent een aardige peer.
overheen praten) ‘Yes? Well maybe see you then. It was
Eindelijk iemand op wie ik in alle rust mijn Turks kan
nice talking to you but my friends are waiting. Bye’. En
oefenen. Mehmet denkt daar anders over en zegt wat
weg was ik. Mehmet keek nog even beteuterd, maar
onbegrijpelijks terwijl hij aan mijn pols begint te
legde zijn jas goed over zijn schouders en stiefelde rustig
frunniken. De lichtelijke alarmering na zijn eerste vragen
de andere kant op het plein over. Ik daarentegen was al
is wel overgegaan in het rinkelen van alarmbellen. Ik ben
verbaasd over de belevenissen van de dag, de contrasten
gewend dat Turkse mannen elkaar twee kussen geven
in het land, maar weet nu helemaal niet meer waar ik
als ze elkaar als bekenden ontmoeten, maar dit ben ik
het in Turkije moet zoeken. Hoe werkt het hier?
nergens tegengekomen. Terwijl ik niet precies weet hoe ik beleefd weg kan komen, besluit Mehmet dat hij me
Jaargang 18 – nummer 1
36
Column Suzan Mateboer
Prinsheerlijk?
H
et meisje strijkt met haar vingers over de
prinses Sisi, waar ook een sprookjesachtige
kleurige veren op haar tooi. Haar snoezige,
tekenfilmserie van bestaat. Zij werd met een scherpe vijl
beige indianenpakje is afgewerkt met
door haar korset, recht in haar hart gestoken op de kade
diamantjes en zelfs haar schoentjes hebben bijpassende
bij het meer van Genѐve. Ze dacht dat het slechts een
western-achtige stiksels op de zijkant. Als een trotse
brutale poging tot overal was, maar later aan boord
indianenprinses zit ze naast haar moeder tegenover mij
zakte ze in elkaar en stierf. Een recenter voorbeeld is
in de bus.
natuurlijk het tragische leven van prinses Diana: het
De prachtige zwierjurken, glimmende tiara en het lange glanzende haar dat haar perfecte gezichtje omlijsten: wat wilde ik vroeger ook graag een prinses
sprookje van de kleuterjuf die prinses werd en wiens leven mysterieus eindigde in een autotunnel bij Parijs. Tenslotte nog het laatste, noodlottig voorbeeld
zijn. Het liefst zo’n eentje van Disney; inclusief anorexia
waar heel Nederland om treurt: prins Friso. Een lawine
taille en botoxhoofd. Met mij droomden ontelbare
wijkt simpelweg niet uit omdat je een prins of prinses
meisjes over hoe we ons enorme paleis in zouden
bent. Een zwaar gevoel van medelijden overvalt me als ik
richten (‘de eenhoornstal roze of goud?’) en hoe we
denk aan prinses Mabel naast zijn bed, onzeker en bang
trots naar het volk konden zwaaien met onze superhunk
om haar geliefde voor altijd te verliezen. We kunnen
aan één arm. Iedereen zou van ons houden en we
tegenwoordig veel, maar een prins wakker kussen zal
zouden het toonbeeld zijn van perfectie.
toch echt alleen in de sprookjes blijven bestaan.
Wat ontnuchterend is een kijkje in de geschiedenis. Echte prinsessen leefden lang niet altijd in een droomwereld maar ook gewoon in de harde realiteit. De vrouw van stadhouder Willem II, Maria Henriëtte Stuart, bijvoorbeeld. Haar vader werd
Een zwaar gevoel van medelijden overvalt me als ik denk aan prinses Mabel naast zijn bed, onzeker en bang om haar geliefde voor altijd te verliezen
onthoofd en het liefst wilde Oliver Cromwell ook haar uit de weg ruimen. De spanningen liepen zo hoog op dat de eerste Nederlands-Engelse oorlog al snel een feit werd. Naast de Engelsen waren ook de Orangisten geen fan door haar snobistische voorkomen. Ook kwam ze in financieel zwaar weer en moest ze aankloppen bij
De bus is inmiddels gestopt en het meisje huppelt lachend aan de hand van haar moeder naar buiten. Ik denk terug aan de middag dat ik Pocahontas voor de zoveelste keer zag en aan het scherm geplakt zat bij de laatste scène waar de gelukkige prinses zwaaide
monarch Lodewijk XIV. Toen ze eindelijk weer naar
naar haar stam vanaf de boot naar Engeland. Mijn
Engeland terug kon, stierf ze op 29-jarige leeftijd aan de
moeder kwam toen de woonkamer in en zei: ‘Ze is
pokken. Hoezo happy ending? En wat te denken van
helemaal niet eens aangekomen in Engeland hoor. Stierf nog voor ze de boot op ging aan tuberculose ofzo.’
Jaargang 18 – nummer 1
37
Verzetsheld na 66 jaar eindelijk weer huiswaarts Door Benjamin van den Dobbelsteen Een blankhouten, kinderformaat kistje op de achterbank van een taxibusje. Op de deksel verwees alleen een klein, goudkleurig naamplaatje naar de inhoud ervan. Verzetsheld Albertus (Bertus) de Raaf (1924-1944) keerde in 2010, na 66 jaar van onzekerheid, eindelijk weer huiswaarts. Het zal niet zijn geweest wat zijn nabestaanden gehoopt hadden, maar de opluchting dat na al die jaren van onzekerheid eindelijk het lot van hun oom en broer bekend is geworden, moet groot zijn geweest. Vanuit zijn anonieme rustplaats in Porta Westfalica (Duitsland), werd hij, haast via dezelfde weg die hij in 1944 bij leven aflegde, door vrienden teruggebracht naar Nederland. Hij bracht tijdens deze reis een laatste bezoek aan de plaatsen die aan het einde van zijn leven op zijn ‘dodenmars’ heeft moeten bewonen.
Z
ijn naam stond al op de Erelijst der gevallenen,
werd door de Duitsers, zal hij waarschijnlijk, zoals zoveel
en men vermoedde dat hij waarschijnlijk was
Nederlanders, onverstoord zijn werk hebben voortgezet.
overleden in concentratiekamp Neuengamme,
Toch moet deze jonge veenarbeider al snel in
maar niemand kon met zekerheid zeggen wat er echt
verzet zijn getreden tegen de Duitse bezetter, want hij
met hem gebeurd was. Na 66 jaar krijgt de familie De
zat halverwege 1944, de hoogtijdagen van het
Raaf eindelijk uitsluitsel. Zijn ouders en zijn broer, met
Nederlandse verzet, al ondergedoken op het
wie hij niet alleen een bloedverwantschap, maar ook een
onderduikadres waar hij zou worden gearresteerd. Het
innige vriendschap deelde, hebben het rijk der levenden
was niet vanzelfsprekend dat de Nederlanders bij het
verlaten zonder het lot van hun zoon en broer te weten.
verzet gingen. De meeste van onze landgenoten kozen
Zijn zus en neef leven nog wel, net als zijn beste vriend. Bertus de Raaf werd geboren op 28 juni 1924 in Emmer-Compascuum (gemeente Emmen, Drenthe), en woonde hier het grootste gedeelte van zijn leven. Emmer-Compascuum lag in die tijd in veengebied en het is dan ook niet verwonderlijk dat Bertus veenarbeider als
Toen Nederland in 1940 binnengevallen werd door de Duitsers, zal hij waarschijnlijk, zoals zoveel Nederlanders, onverstoord zijn werk hebben voortgezet
beroep koos. Toen Nederland in 1940 binnengevallen
Jaargang 18 – nummer 1
38
eerder voor de veilige neutraliteit. Toch zijn er veel
andere te maken met de beruchte kampbeul Kotälla,
verzetstrijders tijdens de oorlog, en vooral in het laatste
volgens een illegale brief die hij naar buiten wist te
jaar, opgepakt en gefusilleerd. Ook Bertus is dit lot
krijgen. Kotälla was een psychisch onstabiele beul die
toebedeeld, al wordt hij niet doodgeschoten op een
het vooral voorzien had op Joden en priesters en die
stille plek ergens in de duinen. Op het moment van zijn arrestatie had hij er een verzetscarrière
Het was niet vanzelfsprekend dat de Nederlanders bij het verzet gingen. De meeste van onze landgenoten kozen eerder voor de veilige neutraliteit
opzitten die hem noodgedwongen had laten onderduiken op een boerderij in het Drentse Smilde. Hij had waardepapieren vervalst en vervoerd, en had wapens verborgen voor het moment dat Nederland bevrijd zou worden. Bronnen spreken elkaar tegen over de reden waarom Bertus uiteindelijk voor een onderduikadres koos. Of hij het had gedaan vanwege het feit dat hij weigerde voor de
meermalen deel moet hebben uitgemaakt van een vuurpeleton. Bertus moet deze praktijken van dichtbij hebben gezien. In kamp Amersfoort moest Bertus lange dagen met zwaar werk vullen tot hij op 11 september 1944 op transport naar concentratiekamp Neuengamme werd gesteld. Dit kamp ligt ongeveer 18 kilometer ten zuidoosten van Hamburg. Op 1 oktober werd hij doorgezonden
Duitsers te
naar het
werken of
subkamp
simpelweg
Lerbeck te Porta
vanwege de
Westfalica, dat
angst om
diende voor
verraden of
dwangarbeid.
ontdekt te
Slechts tien
worden, het
weken zou
verandert niets
Bertus hier
aan de datum 2
opgesloten
juni 1944. Op
zitten, want op
deze datum werd hij vroeg in de ochtend samen met een verzetsvriend uit de boerderij in Smilde gesleurd en gearresteerd. Na zijn arrestatie moet de wereld Berend als een waas voorbij zijn gegaan. De gebeurtenissen volgden elkaar in snel tempo op. Meteen na zijn arrestatie werd hij opgesloten in de gevangenis in Assen. Hier bleef hij slechts enkele dagen, waarna hij werd doorgestuurd naar Durchgangslager Amersfoort. Hier kreeg hij onder
Bertus was misschien geen Oskar Schindler, Walter Sűskind of Irene Sendler, maar het goede is een absolute waarde en niet onderhevig aan gradaties
10 december 1944 stierf hij. Volgens Duitse registratieformulieren was dit het gevolg van lichamelijke complicaties. Wat er vervolgens met het lichaam van Bertus is gebeurd, was 66 jaar lang onduidelijk. Zesenzestig jaar na zijn overlijden wist een biograaf, die een boek schreef over Bertus, na veelvuldig contact met Duitse archivarissen de plaatselijke Duitse overheid zover te krijgen op zoek te gaan naar een verloren gewaande kaart van een begraafplaats in Porta Westfalica. Hierop werd gewezen door historici en oudkampbewoners. Deze kaart werd gevonden. Hierop stond een massagraf aangegeven en werd de naam van Bertus genoemd. Het kostte niet veel moeite om toestemming te krijgen van de Duitsers om op de aangegeven plaats te graven. Een witte kunststof zak
Jaargang 18 – nummer 1
39
werd gevonden (tijdens de Tweede Wereldoorlog
Smilde. De laatste halte voor Heiloo was kamp
werden deze niet gebruikt, maar na de oorlog werden de
Amersfoort, waar een speciale herdenkingsdienst werd
massagraven door Duitsers geopend en werden de
gehouden.
lichamen eerbiedig herbegraven in dit soort kunststof
Bertus was misschien geen Oskar Schindler,
zakken) en na DNA onderzoek bleek het inderdaad om
Walter Süskind of Irene Sendler, maar het goede is een
de beenderen van Bertus te gaan.
absolute waarde en niet onderhevig aan gradaties.
Op zijn laatste reis, die zou eindigen in Heiloo
Daarom mag zijn verzet op kleinere schaal niet afgedaan
waar hij bij zijn broer zou worden begraven, deed Bertus
worden als minder belangrijk. Zijn verhaal toont aan dat
in tegenovergestelde richting de plaatsen aan waar hij
ook anno 2012 de Nederlandse samenleving, net zoals
was geweest. Dit begon in Porta Westfalica, waar hij
die van vele andere landen, nog niet los staat van het
stierf. Vervolgens reisde hij af naar Emmer-
verleden, maar dat de Tweede Wereldoorlog nog steeds
Compascuum, waar hij kort herenigd werd met zijn
actueel is.
ouders (daar begraven), en naar zijn onderduikadres in
SS-er J.J. Kotälla, rechts majoor W.J. Siedenburg - 1945 Bron: Beeldbank WO2 – Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie
Jaargang 18 – nummer 1
40
‘Het had heel anders af kunnen lopen met het Koningshuis’ Historica Daniela Hooghiemstra over de beginjaren van het Koninkrijk der Nederlanden tot de Oranjes in de toekomst Door Ozan Karakoc
Vorig jaar haalde de PVV van Geert Wilders wederom het nieuws met zijn controversiële uitspattingen. Toen was koningin Beatrix de ‘rekening van de dag’. Wilders wilde namelijk dat de politieke rol van de koningin drastisch wordt ingeperkt. De leider van de populistische partij wilde het liefst dat onze koningin geen rol zou spelen bij de kabinetsformatie. In de periode van 1813-1840 was dit gedachtegoed geheel ondenkbaar. In deze periode regeerde de eerste koning van Nederland, koning Willem I als een absolutistisch vorst. Willem I nam politieke besluiten en bepaalde het beleid. Hij was ook verantwoordelijk voor de financiën. Bovendien benoemde hij de ministers, en hij kon ze ook ontslaan. Deze vorm van absolute monarchie is in de loop der jaren veranderd in een constitutionele monarchie. Vandaag de dag zien we dat politieke systeem nog steeds terug in Nederland, met als staatshoofd koningin Beatrix. Ze is ‘hotter’ dan ooit tevoren, maar de vraag is wanneer ze plaats maakt voor Willem Alexander. Volgens historica en journaliste Daniela Hooghiemstra duurt het niet lang meer. Ze geeft een lezing in het Historisch Centrum Overijssel (HCO) over de mannelijke voorgangers van de vorstinnen in de negentiende eeuw en over de rol van de Oranjes in de toekomst.
Jaargang 18 – nummer 1
41
H
et Historisch Centrum Overijssel presenteert
Een jaar later trad Willem I af. Hij was hevig
in samenwerking met Waanders
teleurgesteld vanwege het verlies van België. Hij kon het
boekverkopers voor de vierde keer de
niet meer aan. De eerste koning van het Koninkrijk der
‘Waanders-lezingen’. Voor deze lezingen worden
Nederlanden werd opgevolgd door zijn zoon, Willem II.
gerenommeerde auteurs en historici uitgenodigd om te
‘Hij hunkerde naar heldenstatus. Hij was evenzo koppig
komen spreken over uiteenlopende thema’s. Historicus
als zijn vader. Terwijl Willem I calvinistisch en rationeel
Luc Panhuysen deed de aftrap, gevolgd door Herman
was, zag Willem II zichzelf als een levensgenieter’, aldus
Pleij en nu is het de beurt aan Daniela Hooghiemstra. Ze
Hooghiemstra. Die heldenstatus kreeg hij uiteindelijk.
is historica en heeft jarenlang gewerkt als
Dat heeft hij vooral te danken aan zijn bijdrage aan de
verslaggeefster bij NRC Handelsblad. Ze debuteerde in
slag bij Waterloo. Deze slag in 1815 werd de definitieve
2005 met het boek Vertel dit toch aan niemand dat zij
nederlaag voor Napoleon Bonaparte. Hij vocht mee
samen met Dorine Hermans schreef over het leven van
onder de hertog van Wellington. Als dank daarvoor
Henriëtte Van de Poll, hofdame van Koningin Emma
kreeg hij van Paleis Soestdijk aangeboden. Hij nam
(1858-1934).
uiteindelijk de plaats in van zijn vader als Koning der
Het is 5 februari 2012. De laatste bezoekers
Nederlanden.
nemen plaats in de zaal waarin Daniela Hooghiemstra haar opwachting maakt. Het komende uur komt de geschiedenis van het Koninklijk Huis in een notendop voorbij. Ze staat klaar. De laatkomers zitten en de lezing kan beginnen. Althans, dat dacht men. Voordat de historica kon beginnen met haar boeiende portret van de vorstinnen en haar mannelijke voorgangers, was er een ding zoek. Dat was de afstandsbediening van de PowerPoint. Het lag onder de papieren. Ze gaat echter onverstoord verder.
„Terwijl Willem I calvinistisch en rationeel was, zag Willem II zichzelf als een levensgenieter‟ Het ontstaan van de monarchie Tot 1795 was Nederland een republiek. In de Franse tijd werd Nederland een eenheidsstaat, de Bataafse Republiek. Onder Lodewijk Napoleon werd Nederland voor het eerst een Koninkrijk. Dat duurde slechts vier jaar (1806-1810). In 1813 was het dan zo ver. Nederland
Koning Gorilla
herwon zijn onafhankelijkheid. Willem Frederik was de
Na een halfuur ging Daniela Hooghiemstra verder. Na
zoon van de laatste stadhouder Willem V en werd
Willem I en II behandeld te hebben, ging ze logischerwijs
uitgeroepen tot soeverein vorst. Willem Frederik werd
door met de koning die met zijn gedrag de monarchie
uitgeroepen tot koning in 1815 en staat beter bekend als
aan het wankelen bracht. Willem Alexander Paul
Willem I. In 1830 scheidden de Zuidelijke Nederlanden
Frederik Lodewijk was zijn naam. Beter bekend als
zich af en negen jaar later erkende Nederland het
Willem III.
nieuwe Koninkrijk België.
Jaargang 18 – nummer 1
42
met de liberale Grondwet van 1848 nog geen
Willem III had een voorliefde voor de jacht, vrouwen en drank. Hij kreeg zelfs de spotnaam „‟Koning Gorilla‟, omdat hij zo impopulair was onder het volk
democratie in Nederland, maar de ministers waren vooral eindverantwoordelijk. Hij moest de politieke zaken bespreken met andere ministers.’ Willem III kreeg al snel ruzies met politici. Rationaliteit was bij Willem III ver te zoeken in
Aanvankelijk had hij weinig zin om zijn vader
tegenstelling tot Willem I, en zelfs zijn vader ging
Willem II op te volgen in 1849. Hij had grote moeite met
verstandiger te werk met dit soort conflicten terwijl hij
de beperking van de Koninklijke macht onder zijn vaders
ook werd gezien als een levensgenieter. Willem III wilde
bewind die door de grondwetswijzing van Thorbecke in
niets weten van de grondwetswijzing. Hij ging zelfs door
1848 tot stand was gekomen. Wat ook heeft
met regeren alsof er helemaal geen Grondwet bestond.
meegespeeld was dat Willem III zich nog nauwelijks met
De ruzies leidden tot nieuwe verkiezingen. Uiteindelijk
staatszaken had bemoeid. Hij kon zich nog niet bewijzen.
had Willem III in de gaten dat deze felle conflicten geen
‘Niemand had vertrouwen in hem. Als hij de absolute
positieve gevolgen voor hem zouden hebben. Zijn
macht had gekregen, was het met Nederland niet goed
belangstelling voor het regeren werd steeds kleiner.
afgelopen’, aldus Hooghiemstra.
Willem III hield van het leven. ‘Zo vader, zo zoon’, zou je denken. Hij had een voorliefde voor de jacht, vrouwen en drank. Hij kreeg zelfs de spotnaam ‘Koning Gorilla’, omdat hij zo impopulair was onder het volk. Het was geen fijne man om mee samen te werken. Willem III overleed op 23 november 1890 en was meer dan veertig jaar het staatshoofd van het land.
Willem III vond de Grondwet van 1848, die de grondslag heeft gelegd voor het principe van ministeriële verantwoordelijkheid die we vandaag de dag kennen te liberaal ‘Een stukje Nederlandse geschiedenis’ De historica sluit haar lezing af. Er volgt een korte onderbreking. Twee jonge dames serveren koffie en thee, en de schaal met lekkere koekjes ligt klaar voor de Koningin Emma met prinses Wilhelmina Bron: Nationaal Historisch Centrum Willem III vond de Grondwet van 1848 ,die de grondslag heeft gelegd voor het principe van ministeriële verantwoordelijkheid die we vandaag de dag kennen, te liberaal. Dat houdt in dat de ministers verantwoording aan het parlement verantwoording verschuldigd zijn voor hun doen en laten bij de vervulling van hun taken. Niet te vergeten, zijn de ministers verantwoordelijk voor het optreden van het staatshoofd. De historica: ‘Er was
Jaargang 18 – nummer 1
bezoekers. Daniela Hooghiemstra gaat ondertussen verder met haar betoog met een paar mensen die duidelijk zeer geïnteresseerd zijn over de geschiedenis van het koninklijk huis. De rest van de bezoekers staat in het gangetje te praten over onder andere de koninklijke familie en uiteraard over Beatrix en haar zoon Willem Alexander. Dat komt eigenlijk goed uit, want de gasten kunnen zo dadelijk tijdens de vragenronde vragen stellen aan Daniela Hooghiemstra over de rol van de Oranjes van nu.
43
een hele strijd om historische bronnen van het huisarchief te mogen bekijken. Het koninklijk huisarchief is in 1825 door Willem I ingesteld om de archieven centraal te beheren. Het gebouw beheert tegenwoordig een aantal collecties. Ten eerste het archief. Het archief bevat de persoonlijke archieven van leden van het huis Nassau en het huis Oranje-Nassau vanaf de dertiende eeuw tot nu. Verder bevat het de archieven van de dienst van het koninklijk huis, de hofhouding en van personen die bij het hof betrokken zijn geweest. Ten tweede de bibliotheek die is gevormd vanaf de terugkeer van de Oranjes in Nederland in 1813. De bibliotheek bestaat uit meer dan 70.000 boeken, tijdschriften en brochures. Ten derde bevat het huisarchief de Portret van Willem III, koning der Nederlanden, gemaakt door Pieter de Josselin de Jong - 1887 Bron: Rijksmuseum Amsterdam
documentaire verzamelingen. De documentaire verzamelingen bestaan uit topografische tekeningen en prenten, prentbriefkaarten, gedrukt materiaal
De gasten nemen hun plaats weer in en de vragenronde kan beginnen. Na een paar vragen
(krantenknipsels, brochures, menukaarten en programma's) en een fotoarchief.
beantwoord te hebben, gaat Daniela Hooghiemstra in op de stelling of de privéstukken en archieven van het koningshuis toegankelijk moeten worden. De historica vindt het van wel. ‘De geschiedenis van de koninklijke familie is ook een stukje geschiedenis van Nederland.’ Onlangs heeft Alexander Pechtold, de fractievoorzitter van D66, gezegd dat het koninklijk huisarchief openbaar moest worden. Aanleiding hiervoor was dat hij wilde dat er een nieuw onderzoek moest komen naar Prins Bernard en zijn beslommeringen. Volgens premier Rutte is het aan de Oranjes om te bepalen of de privéstukken openbaar worden gemaakt. Het is moeilijk om dit voor elkaar te krijgen, vanwege het feit dat Beatrix en de rest van de Oranjes bijzonder voorzichtig zijn met het naar buiten brengen van privéstukken. ‘Privé is belangrijk voor hen’, aldus Hooghiemstra. De historica deelt haar ervaringen over het koninklijk huisarchief met de bezoekers in de zaal. ‘Ik moest een brief schrijven naar de koningin om toestemming te vragen om bepaalde privéstukken te mogen inzien. Ik moest uiteindelijk het hele manuscript laten zien.’ Het was voor Daniela Hooghiemstra duidelijk
Jaargang 18 – nummer 1
44
„De media zijn de achilleshiel van de koninklijke familie. Het is tegenwoordig moeilijk privézaken binnenkamers te houden.‟
De achilleshiel Het is tegenwoordig moeilijk voor het koningshuis om het privéleven te combineren met de publieke functie die de Oranjes moeten bekleden. Volgens Hooghiemstra is de rol van de media erg groot geworden. ‘De media
Vandaag de dag
zijn de achilleshiel van de koninklijke familie. Het is
De belangrijkste vraag die er werd gesteld, is wanneer
tegenwoordig moeilijk om privézaken binnenskamers te
Willem Alexander zijn moeder gaat opvolgen.
houden. Er is tenslotte geen adel meer.’ De rol van de
Tot nu toe doet koningin Beatrix het goed bij de
adel in de negentiende eeuw was ontzettend groot in de
Nederlandse bevolking. Ze is altijd rustig gebleven
koninklijke familie, want de adel zorgde ervoor dat de
wanneer er bijvoorbeeld ophef is ontstaan over het
geheimen van het Koningshuis niet naar buiten werden
Koningshuis in de media. De weinige keren dat ze op de
gebracht.
televisie verschijnt, komt ze gelijk overtuigend over en is ze beheerst in haar doen en laten. Voor Willem Alexander ligt er een grote taak op zijn schouders wanneer hij zijn moeder gaat opvolgen.
„De geschiedenis van de Koninklijke familie is ook een stukje geschiedenis van Nederland‟
Volgens Daniela Hooghiemstra duurt de opvolging niet lang meer. Volgens haar heeft Willem Alexander
Tot slot beantwoordt de historica de vraag of het
anderhalf jaar geleden een opleiding gehad van Jaap
koningshuis over vijftig jaar nog bestaat. Ze zegt hierover
Leeuwenburg. Als de koningin plotseling besluit te
dat de Oranjes populairder zijn dan ooit. Koningin
stoppen, moet Willem Alexander zijn intrede doen als de
Beatrix is daar een groot voorbeeld van. Voorlopig
nieuwe koning van Nederland. Hij moet daarom goed
kunnen we nog genieten van de feestjes en de
voorbereid zijn op dat soort momenten. Om die reden
gezelligheid tijdens de Koninginnedag op 30 april. Ook
geeft Leeuwenburg, die tevens particulier secretaris is
Willem Alexander kan dat als de toekomstige koning van
van Beatrix, raad aan de huidige prins om in de toekomst
Nederland.
zo goed mogelijk voor de dag te komen als koning van Nederland.
Meer lezen?
Dorine Hermans & Daniela Hooghiemstra - Voor de troon wordt men niet ongestraft geboren Dorine Hermans & Daniela Hooghiemstra - Ik Mag Ook Nooit Iets
Jaargang 18 – nummer 1
45
“Meneer, ik kan niet kiezen” Het ‘kiessyndroom’ van de leerling en het gevolg voor de school van de toekomst Door Daan van Leeuwen Een leerling moet tussen zijn vijftiende en
hebben daarin de belangrijkste rol op zich genomen. In
vijfentwintigste de belangrijkste keuzes van zijn
televisieshows, talentenjachten en op social media
loopbaan maken. De keuzemomenten volgen elkaar in
worden de nieuwe eisen aan de jongeren gesteld. De
hoog tempo op en worden steeds belangrijker. Het
adolescenten scheppen ambities naar de maatstaven
onderwijs is zo ingericht dat we levensbepalende
van de dominante Amerikaanse media, waarin
keuzes al zo vroeg
presteren van
mogelijk moeten
levensbelang is. Als we
maken. In een tijd en
jongeren van nu
in een samenleving die
vergelijken met
steeds meer van hen
jongeren van tien jaar
vraagt wordt de
geleden, zien we dat
leerling straks het kind
de jongeren van nu
van de rekening.
veel extraverter zijn. Ze willen zich
D
e leerling
onderscheiden en zich
heeft steeds
bewijzen.
meer moeite
De drang om te
met het maken van
profileren wordt
deze keuze. Dat heeft onder andere te maken met de
ingebed in een samenleving (en schoolsysteem) waarin
veranderende samenleving, waarbij ‘individualisering’ en
ook alles kan. Je krijgt de keuze om te studeren wat je
‘digitalisering’ sleutelwoorden zijn geworden. Er is een
wilt en de vrijheid om je te profileren zoals jij dat graag
cultuur ontstaan die zich niet meer richt op de ander of
zou willen. De eis om te profileren wordt de leerling
op de maatschappij maar op de persoonlijke
daarmee min of meer opgedragen door anderen.
ontwikkeling van iedere individu. De jongeren van
Als we jongeren van nu vergelijken met jongeren van tien jaar geleden, zien we dat de jongeren van nu extraverter zijn. Ze willen zich onderscheiden en zich bewijzen
tegenwoordig, met jongeren
Opgevoed door de media
bedoel ik scholieren en studenten tussen de 14 en de 26
De keuzestress is niet alleen te verklaren vanuit de
jaar, zijn onderdeel van een nieuwe groepscultuur: de
invloed van de ‘social media’, maar is ook te wijten aan
prestatiecultuur. Het wordt steeds belangrijker om te
de opvoeding thuis. De ouders hebben tegenwoordig
presteren en de lat wordt steeds hoger gelegd. De media
minder vat op de gestelde normen van hun kinderen.
Jaargang 18 – nummer 1
46
Dat de media nu voor rolmodellen zorgen, is niet alleen
gaan. Wordt hij boer of agent, gaat hij naar de
te wijten aan de talentenshows en Facebook, maar ook
bakkersschool of toch medicijnen studeren? Als hij
aan de ouders. De ouders van de leerlingen werken vaak
bijvoorbeeld kiest voor het profiel mens en maatschappij
allebei en besteden gemiddeld minder tijd aan de
vallen er al heel veel werkvelden af. Toch blijft de keuze
opvoeding van hun kinderen. Daarvoor in de plaats
groot, tĂŠ groot voor een leerling. Het tijdstip van kiezen
ontstaat er een schuldgevoel en verwennen ze de
is puur uit praktisch oogpunt gekozen. Na de
kinderen steeds meer. Leerlingen worden daardoor
basisvorming moet er gekozen worden voor een
mondiger en krijgen steeds minder te maken met
duidelijke koers die zich uit in een profiel. Dat de leerling
tegengas van hun ouders.
nog helemaal niet klaar is voor een dergelijke keuze
De ouders zijn, in vergelijking met een generatie daarvoor, veel beter opgeleid en genoten vaak een
wordt buiten beschouwing gelaten. Uit recent onderzoek is gebleken dat de
academische opleiding. Deze vanzelfsprekendheid zorgt er voor dat kinderen
In de afgelopen jaren hebben de allure en het charisma van het docentschap veel aan terrein verloren
hun ouders niet langer als rolmodellen zien. Kinderen
hersenen zich tot ver in de adolescentie ontwikkelen en
zoeken dan vaak een ander rolmodel en dat deze vaak
dat de jong volwassene pas rond zijn of haar 23e
wordt gevonden in een figuur op televisie is dan ook een
levensjaar volgroeid is. De frontale hersenkwab is net als
logische optelsom. Daarbij komt ook het feit dat de
de overige hersendelen nog niet uitgegroeid rond het
rolmodellen die ze in het echte leven tegenkomen,
moment van de keuze van het profiel. Dit hersendeel is
bijvoorbeeld de docent of voetbaltrainer, niet langer tot
betrokken bij besluitvorming, planning en het overzien
de verbeelding spreken. In de afgelopen jaren hebben de
van de lange termijn. De leerling kan de gevolgen van
allure en het charisma van het docentschap veel aan
zijn profielkeuze vaak niet goed overzien.
terrein verloren. Een totale verkeerde ontwikkeling, dat
Ook op het moment dat de leerling moet gaan
zult u met mij eens zijn. De drang om te profileren is dus
kiezen voor een studie en het daar aan verbonden
groter geworden, maar de leerlingen weten helaas niet
beroep, is voor veel examenkandidaten eveneens een
wat ze moeten worden.
moeilijk keuze. Begrijpelijk, je kunt tegenwoordig kiezen uit meer dan 500 bachelorstudies. Van Aquatische Ecotechniek tot leraar Fries en van Biometrie tot AziĂŤstudies. Logischerwijs is het zo te verklaren dat meer dan een derde van de beginnende studenten al voor februari stopt met zijn of haar studie. We kunnen de studenten van tegenwoordig niet eens ongelijk geven. Want waar veel beleidsmakers en onderwijskundigen geen rekening mee houden zijn de aspecten van de steeds sneller veranderende vraag uit het bedrijfsleven. Het hoger- en beroepsonderwijs bieden opleidingen aan
Onderwijs
die tien jaar geleden relevant waren. Er zijn nu nog geen
Terug naar school, waar de eerste belangrijke
studies die tegemoet komen aan beroepen die pas over
keuzemomenten zich voordoen. De leerling moet op zijn
tien jaar zullen bestaan. Omgekeerd worden mensen nu
vijftiende al een profielkeuze maken. Op dat moment
opgeleid in een vakgebied waar misschien over tien jaar
moeten ze al kiezen in welk werkveld ze aan de slag
geen vraag meer naar zal zijn. We moeten erkennen dat
Jaargang 18 – nummer 1
47
onderwijskundigen en beleidmakers moeilijk
De docent van de toekomst zal een stuk flexibeler moeten zijn en meerdere vakken moeten kunnen doceren
tegemoet kunnen komen aan de vraag van het bedrijfsleven voor beroepen van de toekomst. Ze kunnen immers niet in de tijd vooruit kijken. De vragen die aan deze ontwikkelingen zijn verbonden, zijn de vragen of de leerling zo vroeg moet kiezen voor een profiel of vakgebied. De vraag die daarbij aansluit is hoe het onderwijs er uit moet zien in 2022. We kunnen wel concluderen dat het onderwijs van nu in hoog tempo klaar moet worden gestoomd voor innovatie en verandering.
verbinden. Vaardigheden of competenties zullen ook in het voortgezet onderwijs de kernwoorden van het curriculum worden. Het onderwijsprogramma zal meer veranderen naar de opzet die in het HBO gebruikelijk is waarbij studenten projectmatig aan vakken werken en daarmee vaardigheden leren. De invulling van het onderwijs zal meer liggen op creativiteit, innovatie en flexibiliteit. Ze moeten oog hebben voor de systemen die zorgen voor ontwikkelingen. Omdat deze systemen continu veranderen moet het onderwijs ook met grote
De school van de toekomst Als beginnende docenten hebben we ook te maken met een veranderende samenleving en veranderende leerlingen. De leerlingen die wij straks gaan les geven zullen heel anders zijn dan de leerlingen die nu op de middelbare school zitten. Leerlingen van de toekomst zullen een stuk individueler zijn en een stuk meer gefocust op de toekomst. De leerlingen krijgen daarbij een andere relatie met school. De leerlingen zullen vragen om kwalitatieve dienstverlening waarin zij zoveel mogelijk zullen leren in een zo kort mogelijk tijdsbestek. Het wordt voor leerlingen steeds belangrijker om naast school nog meer vaardigheden te ontwikkelen. De leerling van de volgende generatie zal als het ware al op zijn of haar vijftiende of zestiende jaar moeten beginnen
regelmaat mee veranderen. De docent van de toekomst zal ook verschillen met de docent van nu. Hij zal een stuk flexibeler moeten zijn en meerdere vakken moeten kunnen doceren. Omdat de leerlingen steeds individueler worden, moet de docent meer oog hebben voor het persoonlijke ontwikkelingsplan van de leerling en oog hebben voor verschillen in de klas. Maar het belangrijkste wat de docent zal moeten doen in de toekomst is de leerlingen te helpen met het maken van een keuze, hoe moeilijk het straks ook wordt. Ik nodig de lezers van Filippides van harte uit om in het volgende nummer kritisch te reageren op mijn beschouwingen. Heb ik helemaal gelijk, of heb ik bepaalde ontwikkelingen over het hoofd gezien?
met het opbouwen van zijn curriculum vitae. De profileringsdrang is al een serieus probleem maar zal groteske vormen aannemen in de (nabije) toekomst. De scholen van de toekomst zullen met de leerlingen mee moeten veranderen. Ik verwacht dat in de komende jaren vakken kritisch worden bekeken. Alle vakken zullen worden uitgekleed en worden ontdaan van nutteloze kennis, wat ten koste zal gaan van het niveau van het vak. Er zullen ook nieuwe vakken ontstaan in het voortgezet onderwijs. Leerlingen zullen namelijk alleen behoefte hebben aan kennis en niet meer aan gegevens en data. Het wordt belangrijker om deze informatie te waarderen en er conclusies aan te
Jaargang 18 – nummer 1
48
Historisch dispuut Varias Vias Door Linda Eshuis
H
et eind van het jaar werd als vanouds afgesloten met de kerstborrel van Varias Vias. Dit jaar was het thema ‘winterwonderland’
waardoor er veel kerstmutsen te bekennen waren. Jetty Bouma droeg de mooiste muts en won daarmee de prijs voor de beste outfit. Ook mochten we deze avond van haar column genieten. Verder werd er hard gestreden tijdens de ‘pointless quiz’. Deelnemers waren docenten, oud-voorzitters van Varias Vias en eerstejaars studenten. De docenten moesten in de eerste ronde het onderspit delven. Na de spannende finale tussen de oudvoorzitters en de eerstejaars trokken de eerstejaars aan het langste eind en gingen er met de prijs vandoor. Tijdens het eerste dispuut van 2012 mochten wij Dr. Richard Harmanni ontvangen. De titel van de avond was ‘de Gouden Eeuw in perspectief’. In de lezing werd met name aandacht besteed aan de impact van de zeventiende-eeuwse Hollandse schilderkunst in de rest van de wereld. In de zeventiende-eeuwse kunst zien we
van 52 (homoseksuele) mannen op de ‘Queen Boat’ aan de Nijl in Cairo (2001) als case study. Voor zijn onderzoek heeft hij juridische- en identiteitsaspecten belicht wat betreft homoseksualiteit in Egypte. Op 23 April mogen wij Huub van ’t Hek verwelkomen bij Varias Vias. Hij zal komen spreken over ‘Europa als etniciteit’.
een aantal scholen, waarvan de Italiaanse en de Nederlandse toonaangevend waren. Verder heeft de zeventiende-eeuwse kunst een grote impact gehad op die van de achttiende eeuw. Veel inspiratie van achttiende-eeuwse
kunstenaars
kwam
van
de
zeventiende-eeuwse kunst. Voor de komende disputen hebben wij de volgende sprekers voor jullie geregeld; Op 12 maart zal Erik Prins komen spreken over zijn Bachelorscriptie over homoseksualiteit in Egypte. Hij gebruikte de arrestatie
Voor de overige disputen zijn we op dit moment druk bezig om leuke sprekers te vinden. Zodra we hier meer
zekerheid
over
hebben
komt
hier
een
aankondiging van op de website te staan. Ook krijg je een
aantal
weken
van
tevoren
bericht
op
je
Windesheim-mail met daarin informatie over de spreker, het onderwerp en de datum van het dispuut. Hou dus de site (www.variasvias.nl) en je mail goed in de gaten en kom gezellig langs! Want naast de meerwaarde voor je opleiding is het leuk om mensen van andere jaren van de studie te leren kennen.
Op 23 april mogen wij Huub van ‟t Hek verwelkomen bij Varias Vias. Hij zal komen spreken over „Europa als etniciteit‟
Jaargang 18 – nummer 1
49
Colofon Filippides
Tijdschrift van de lerarenopleiding geschiedenis Windesheim
Eindredactie
Nico Lettinck
Hoofdredactie
Ozan Karakoc
Algemene redactie
Linda Eshuis Nigel Nieuwenkamp Lisette Tijmens
Ingezonden stukken
Niek Emsbroek Suzan Mateboer Daan van Leeuwen Robert Boonstra Maaike Oberink Tim van Eenennaam Benjamin van den Dobbelsteen
Lay-out
Ozan Karakoc
Druk
Repro Hogeschool Windesheim
Contact
o.karakoc@hotmail.com
LVOGZwolle
Samenwerkingsverband
Historisch Centrum Overijssel (HCO) te Zwolle Varias Vias
De redactie stelt zich niet aansprakelijk voor eventuele fouten die zijn opgetreden in deze uitgave. Alle jaargangen zijn ter raadpleging beschikbaar in het Historisch Centrum Overijssel te Zwolle.
Jaargang 18 – nummer 1
50