Filippides maart 2012

Page 1

FILIPPIDES Tijdschrift van de lerarenopleiding geschiedenis

Koningen Jaargang 18  Nummer 1  Maart 2012


Inhoud Jaargang 18, nummer 1

Van de hoofdredacteur

4

Van de vakgroepvoorzitter

5

Culinaire hoogtepunten in een donkere tijd

7 Column Nigel Nieuwenkamp: ‘Is het leuk om een koning(in) te zijn?’

15 Themaverhaal: Vrouw uit de revolutie of revolutionaire vrouw

16 Column Tim van Eenennaam: De koning van de eenzaamheid

23

Themaverhaal: Adela van Hamaland

25 Hollywood vs. Historie: Alexander

28

Jaargang 18 – nummer 1

2


‘De Duitsers komen’: een verslag van een studiereis naar Yad Vashem, Jeruzalem

30 Karmozijnrood land: het raadsel van het moderne Turkije

33

Column Suzan Mateboer: Prinsheerlijk?

37 Verzetsheld na 66 jaar eindelijk weer huiswaarts

38 Waanders lezing van Daniela Hooghiemstra: ‘Het had heel anders af kunnen lopen met het Koningshuis’

41 Onderwijs: ‘Meneer, ik kan niet kiezen’

46

Varias Vias

49

Colofon

50

Jaargang 18 – nummer 1

3


Van de hoofdredacteur

Van de vrouw uit de revolutie tot de eenzame koning Door Ozan Karakoc

O

p Koninginnedag is er altijd feest. De vlaggen

een aantal stukken dat aansluit op het thema,

worden gehesen, het bier wordt koud gezet,

waaronder een geestige column van tweedejaars

de oranjegetinte gadgets worden weer

student Tim van Eenennaam over de koning van de

massaal verkocht en de dames van de Bavaria zijn

eenzaamheid, en een boeiend portret van

speciaal voor deze dag oranjegekleed, met toestemming

hofkunstenares Elisabeth VigeĂŠ-Lebrun die in de

van de FIFA weliswaar. Kortom, er heerst een enorme

vroegmoderne tijd onder andere Lodewijk XVI en

Oranjegekte op 30 april. De koninklijke familie is dan op

Napoleon Bonaparte heeft gekend. Dit stuk is

weg naar een stadje of dorp ergens in het midden,

geschreven door tweedejaars student Benjamin van den

zuiden of het noorden van het land om hartelijk

Dobbelsteen die ook een verhaal heeft geschreven over

ontvangen te worden door de burgemeester die erg

een verzetsheld in de Tweede Wereldoorlog.

trots is als een paard. Bovendien staan er duizenden

Verder heeft een aantal docenten van de

mensen op straat urenlang te wachten om prinses

lerarenopleiding geschiedenis een bijdrage geleverd aan

Maxima en de kleintjes te kunnen zien. Ja, die mensen

de Flip door leuke en boeiende stukken te schrijven die

heb je ook.

erg de moeite waard zijn om te lezen. Bedankt hiervoor!

Waarom die Oranjegekte? Is het zo dat de

Ik wil de rest van de redactieleden en

mensen alleen maar Koninginnedag vieren, omdat de

columnisten bedanken voor hun bijdrage. Degene die

gezelligheid er op die dag over heel Nederland heerst, of

mee wil schrijven en een leuke bijdrage wil leveren aan

is het vanwege de liefde voor het Koningshuis? Het

de nieuwe Flip, kan wat van zich laten horen door een

eerste is ongetwijfeld het geval, maar ik kijk er niet raar

mail te sturen naar o.karakoc@hotmail.com, of naar

van op dat het tweede mogelijk een belangrijker rol

onze eindredacteur Nico Lettinck. Veel plezier!

speelt in die gekte. Sterker nog, het Koningshuis en met name koningin Beatrix is populairder dan ooit. Zij doet het namelijk goed en is geliefd bij het Nederlandse volk. Ruim een maand geleden waren Willem Alexander en Maxima tien jaar getrouwd, en aangezien koningin Beatrix op dit moment geliefd is bij het volk, hebben we als redactie gekozen om het thema koningen aan te sluiten op de actualiteit. Je leest op dit moment de tweede editie van Filippides van het schooljaar 2011-2012. De flip bevat

Jaargang 18 – nummer 1

4


Van de vakgroepvoorzitter

Rijtuigen in de prehistorie Door Joop de Vries

D

e collega’s van de vakgroep komen regelmatig bijeen om, zonder agenda, van gedachten te wisselen over het opleiden van de studenten

in de breedste zin van het woord. In ruimte C157 heet dit een brainstormsessie of ook wel “brainen” (het Word correctiemodel geeft aan dit woord niet te kennen en

De vakgroep geschiedenis definieert een betekenisvolle les geschiedenis als een les waarbij leerlingen, met behulp van de geschiedenis iets over zichzelf, over de huidige samenleving of over het leven zelf leren.

suggereert “braaien”, “bruinen”, “breinen” en “baringen”). Deze ongeveer 1 uur durende

Daarnaast probeer ik sommige ideeën wel eens

samenkomsten zijn altijd productief, stimulerend en

uit bij mijn basisschoolgaande leerlingen (ik krijg altijd

roepen vaak meer vragen op dan worden beantwoord.

veel reacties als ik op deze plaats over hun begin,

Wat moeten studenten nu eigenlijk weten en

vandaar). Neem nu dat betekenisvolle van de les

kunnen? Welke rol spelen vakinhoudelijke modulen nu

geschiedenis. De vakgroep geschiedenis definieert een

precies hierbij? Is vakdidactiek dan toch niet cruciaal? En

betekenisvolle les geschiedenis als een les waarbij

kan een ontwikkeling vastgesteld worden bij

leerlingen, met behulp van de geschiedenis iets over

vakdidactiek? Wat is nu eigenlijk een betekenisvolle les

zichzelf, over de huidige samenleving of over het leven

geschiedenis? Dit soort vragen.

zelf leren.

De een is net in Engeland geweest om daar een

De jongste dochter is bij geschiedenis onlangs in

goeroe over zogenaamde ‘keyconcepts’ te raadplegen en

groep 7 (klas 4 voor de oudere lezer onder u) gestart bij

wil dat eens onder het voetlicht brengen. De ander stelt

de prehistorie en kwam met een A4tje De Prehistorie

alle contacttijd bij dagstudenten ter discussie: wat is de

thuis. De toets eind van de week met de vraag of mijn

rol van docent nu eigenlijk? Een volgende benadrukt

echtgenote of ondergetekende de leerstof een keertje

weer dat kennis herhaald en geoefend moet worden,

wil overhoren. Ik wees me aan als overhoorder op en

terwijl weer een ander hamert op het belang van kant en

begon met de hunebedden. Voordat ik het woord had

klare lessen als goede voorbeelden voor studenten. Na

uitgesproken had ik al een beschrijving, locatie en

afloop bekruipt je soms een licht gevoel van

andere bijzonderheden. Ze keek me wat ongeduldig aan,

professionele twijfel, omdat in korte tijd meerder

met een blik van “Kom maar op met de volgende vraag”.

spiegels meerdere worden voorgehouden.

Ik vroeg haar waarom men destijds overleden personen

Het gaat hier om een collectief proces van

begroef bij hunebedden, en waarom al dat gesleep met

voortschrijdend inzicht, waarbij de resultaten langzaam

die stenen. En waarom eigenlijk niet in een piramide

maar zeker toch zichtbaar worden in het curriculum.

zoals de oude Egyptenaren? En waarom begroeven of

Voornamelijk de onderdelen vakdidactiek en

cremeerden ze overleden mensen niet op de manier

leerwerktaken (adba model dagstudenten) beginnen een

zoals wij het in het Nederland van nu gewoon zijn te

gezamenlijke, beredeneerde en doorlopende lijn te

doen? En hoe zou dat dan komen? Ik zag haar wel

vertonen.

nadenken, maar weer iets ongeduldiger zei ze: “Dat gaat

Jaargang 18 – nummer 1

5


de juf Anja toch niet vragen”. “Stel maar gewone

De overheid maakt het studenten financieel

vragen!’ Deze betekenisvolle exercitie eindige hier en ik

moeilijk als ze langer dan 5 jaar staan ingeschreven bij de

heb de overhoring in juf Anja stijl afgerond (overigens

opleiding. In het verleden zijn nogal wat studenten al

niks ten nadele van de juf). Ze ging vervolgens lekker

tijdens hun studie als docent gaan werken, waarbij de oorspronkelijke bedoeling om de studie naast het werk

De overheid maakt het studeren financieel moeilijk als ze langer dan 5 jaar staan ingeschreven bij de opleiding

af te ronden, nooit is gerealiseerd Het gaat om vele tientallen studenten die zich nu melden en de studie alsnog binnen afzienbare tijd willen afronden. Collega Lettinck is namens de vakgroep de- 5e jaar- en- ouder-

buiten spelen. Twee dagen later meldde ze, met een blik

coach. Hij ondersteunt, spoort op en aan waar mogelijk.

van “zie je wel!” dat ze een 9,0 had gehaald. Ik

Overigens, de plotselinge haast van veel van deze

complimenteerde haar met het resultaat en vroeg toch

studenten mag en kan geen afbreuk doen aan de

nog welk antwoord niet goed was. Ze had een fout

kwaliteit!

gemaakt, zei ze, maar ze wist niet waarom het fout was gerekend en het was ook geen vergissing. Ze was ervan

Namens de vakgroep

overtuigd dat ze inderdaad het goede antwoord had

Met vriendelijke groet,

gegeven. Op de vraag “Wat gaven de Hunebedbouwers

Joop de Vries

hun doden mee?” had ze geantwoord: “Voedsel, wapens en rijtuigen”. Tijd voor de huishoudelijke mededelingen. Met ingang van 1 september gaat de opleiding een nieuwe variant van het afstandsleren starten. De oude versie, in samenwerking met het LOI, loopt over een paar jaar ten einde. Deze nieuwe versie vindt geheel in eigen beheer plaats en onderscheidt zich van de vorige door een meer gestuurd karakter. Studenten zijn verplicht een bepaalde studieroute te doorlopen. Sommige modulen blijven zelfstudie. Andere modulen moeten gezamenlijk (op afstand) worden gevolgd in samenwerking met medestudenten en intensieve begeleiding van docenten. De voorbereidingen zijn in volle gang. Op gezette tijden organiseert de vakgroep zogenaamde validatiebijeenkomsten. Hier komen docenten geschiedenis, oud-studenten en externe deskundigen bijeen om het programma van de lerarenopleiding te bespreken. Wat ontbreekt er? Wat kan beter? Waarom doen jullie het zo? In mei vindt de eerstvolgende validatie plaats.

Jaargang 18 – nummer 1

6


‘Jongens, komen jullie aan tafel, want het eten is klaar?!’ Zo klinkt het vrijwel elke dag in een gemiddeld Nederlands huishouden. Voedsel is één van de mens’ eerste levensbehoeften. Er zijn vele vormen van voedsel, maar misschien nog wel meer ingrediënten. Zo divers als voedsel kan zijn, zo divers is ook de functie ervan. Naast de essentiële levensbehoefte heeft voedsel vandaag de dag ook een hoge amusementswaarde; de vele kooktijdschriften en kookprogramma’s op de televisie getuigen hiervan. Die onderhoudende functie is ook bekend uit de middeleeuwen. De middeleeuwen worden door velen gezien als een donkere tijd in de geschiedenis van Europa, maar was het ook een donkere tijd op culinair gebied?

Culinaire hoogtepunten in een donkere tijd Door Niek Emsbroek

G

a in gedachten eens terug naar wat je gisteren

In de middeleeuwen had men een redelijk

gegeten hebt. Een lekker pittig gekruid

assortiment aan producten. Zo verbouwden de boeren

kippenpootje met aardappels en boontjes,

veel verschillende soorten gewassen granen, groentes,

een heerlijke rijstmaaltijd of misschien was het toch die

fruit, peulvruchten, kruiden en noten. Omdat er nog

lekkere Italiaanse pasta? Vandaag de dag hebben wij

geen sprake was van specialisatie binnen de landbouw,

mede door de mondialisering en multiculturele

kwam het voor dat een boer naast allerlei

samenleving een enorme keuze aan ingrediënten en

landbouwgewassen ook nog (pluim)vee hield. Dat

exotische specerijen om onze maaltijden tot een ware

(pluim)vee bestond voornamelijk uit kippen, schapen,

smaaksensatie te maken.

varkens en runderen. Dankzij deze runderen hadden de

Jaargang 18 – nummer 1

7


Later in de middeleeuwen schakelden de monniken boeren in om op de landerijen te werken, zodat zij zich konden richten op meer spirituelere zaken middeleeuwers ook de beschikking over diverse

middeleeuwen, de beschikking over twintig tot 25 gram

zuivelproducten, zoals boter en kaas. Daarbij moet

peper. Ook ongeveer 25 gram van alle andere

gezegd worden dat de productie van zuivel vooral in het

geïmporteerde specerijen bij elkaar. De armen hadden

noorden van Europa plaatsvond. In het zuiden maakte

niet genoeg geld om specerijen te kopen. Zij maakten

men wegens het klimaat meer gebruik van olijfolie, ter

daarom veelal gebruik van kruiden uit de eigen tuin.

vervanging van bijvoorbeeld boter. Naast de landbouw

Enkele voorbeelden hiervan zijn dille, venkel, uien,

was en is de zee zeker voor de kustbewoners een

knoflook, peterselie en bieslook.

belangrijke bron

De kloosters

van voedsel. Uit de

speelden een aparte

zee werden vissen

rol binnen de

en zeevruchten

middeleeuwse

gehaald, zoals

voedselketen. De

mosselen en

kloosters waren vaak

oesters. Een

zelfvoorzienende

andere mogelijke

gemeenschappen

voedselbron, de

waarin de monniken

jacht, werd ook wel

zelf het voedsel

gezien als bron van

verbouwden. Meestal

vermaak. Deze

bevond zich bij het

vorm van vermaak,

klooster

en uiteindelijk ook

landbouwgrond en een

het eten van het

waterplek waar men

geschoten wild, behoorde toe aan de edelen. Men zag

vis kon vangen. Verder bevond zich op het terrein van

wild namelijk als voedsel voor edelen.

een klooster meestal een kruidentuin en een

Als wij tegenwoordig een maaltijd bereiden, dan

boomgaard. Later in de middeleeuwen schakelden de

maken wij gebruik van specerijen. In de gerechten uit

monniken boeren in om op de landerijen (buiten de

bijvoorbeeld de Aziatische of Mediterrane keuken spelen

kloosters) te werken, zodat zij zich konden richten op

specerijen een nog belangrijkere rol. Ook in de

meer spirituelere zaken. De kloosters verbouwden veelal

middeleeuwen had de rijkere bevolking al de keuze uit

teveel om zelf op te kunnen maken, waardoor er

allerlei verschillende specerijen. Specerijen waren de

overschotten ontstonden. Deze overschotten werden

ultieme luxe producten in de middeleeuwen. Peper was

verkocht en de opbrengsten werden gebruikt om

het goedkoopste van alle specerijen. Er werd in Europa

kostbare kerksieraden en imposante bouwwerken te

ongeveer 1000 ton peper per jaar ingevoerd. De invoer

financieren.

van nootmuskaat, gember, kruidnagel en kaneel bedroeg bij elkaar ook zo’n 1000 ton. De waarde die al deze

Verschillende standen, verschillend voedsel

specerijen samen vertegenwoordigde was gelijk aan het

Kaviaar, kreeft, gehaktbal, hertenbiefstuk, kip, zalm en

brood dat 1,5 miljoen mensen in een jaar nodig zouden

haring. Sommige dingen uit deze lijst zijn voor de meeste

hebben. Per jaar had een gemiddeld huishouden, in de

mensen financieel haalbaar, andere niet. Kip

Jaargang 18 – nummer 1

8


bijvoorbeeld kost in de supermarkt ‘slechts’ 4 euro per kilo. Kaviaar daarentegen kost al gauw 600 euro per kilo. Voor een gemiddelde student is kaviaar financieel niet haalbaar, maar die kilo kip daarentegen wel. De financiële situatie bepaalt in zekere mate het menu. Ook in de middeleeuwen was er verschil in het menu tussen armen en rijken. Dit verschil zag je terug in de keuze van het voedsel. Zo kozen boeren vaak voor rundvlees; rundvlees was het goedkoopste vlees dat er in de middeleeuwen te krijgen was. Het was erg grof en men zag het als ongezond. Daardoor werd het door de rijken niet erg gewaardeerd. Het was daarnaast meer het vlees voor mensen die zware lichamelijke arbeid moesten verrichten. De middeleeuwse boeren aten ook meer

stond. De boeren daarentegen kookten veelal in een aarden pot die boven het vuur hing. De taarten en

‘onbewerkte’ producten, zoals fruit van de eigen

broden die zij eventueel wilden bakken werden, als de

fruitbomen, stoofpotten en veel noten. Vandaar dat dit

mogelijkheid er was, in een mobiele oven gebakken. Als

voedsel zoveel mogelijk werd geweerd uit de keuken van

die mogelijkheid er niet was, werd het brood in een

de edelen. Het was namelijk zo, dat kosten noch moeite

aarden pot gebakken. Dit in tegenstelling tot de kok van

werd gespaard om zo ver mogelijk van de smaak van

de rijke huishoudens die standaard een vaste oven tot

boeren af te staan. Wit brood eten in plaats van bruin

zijn beschikking had.

brood of rauwkost in plaats van een rijke (vettige) saus, zijn hier voorbeelden van. Er waren dus grote verschillen in de gebruikte

Genieten met mate In de middeleeuwen moest er natuurlijk ook gedronken

producten tussen de verschillende standen, wat ook

worden. Water werd door de mensen in de

leidde tot een andere bereidingswijze. Daar waar de

middeleeuwen gezien als een drank voor de armen. Er

rijken meestal de keuze hadden uit veel verschillende

waren grote twijfels bij de kwaliteit van het water; vaak

(luxe) producten, hadden de boeren meestal een

was het water ernstig vervuild. Het meest ‘schone’

beperkt assortiment. De rijke huishoudens hadden vaak

water, was puur bronwater. Dit werd dan ook het liefst

de beschikking over een grotere en betere uitgeruste

gebruikt door de hogere klassen. Niet om te drinken,

keuken, waardoor het koken op een ‘hoger’ niveau

want men moest immers zo ver mogelijk van de gewoontes van de boer afblijven, maar als toepassing in de keuken. Alleen de allerlaagste klassen dronken water, maar zelfs de wat rijkeren verkozen fruitsappen, bier of wijn boven water. Wijn speelde een belangrijke rol bij maaltijden. De kwaliteit van wijn liet in de middeleeuwen vaak te wensen over. De gegoede mensen hadden vaak de keuze uit de kwaliteitswijnen, en naarmate de kwaliteit daalde, daalde ook de prijs. De productie was in sommige (voornamelijk mediterrane) landen zo groot, dat er in elke laag van de bevolking wijn gedronken werd. De laagste standen dronken vaak een

Jaargang 18 – nummer 1

9


witte of rosé wijn met ongeveer 5 procent alcohol. Deze werd vaak zelfs nog verder verwaterd, zodat men niet al te snel dronken werd. Een andere populaire drank in de middeleeuwen was bier. Bier werd gezien als drank voor de werklieden en boeren, omdat het veel goedkoper was dan wijn. Bij de minder bedeelden werd daarom voornamelijk bier gedronken, maar ook binnen deze huishoudens werd af en toe wijn gedronken. Dat gebeurde voornamelijk op zondagen en bij speciale gebeurtenissen. Bier werd door de geleerden gezien als een drank die qua kwaliteit minder was dan bronwater. Toch werd bier populair, vooral in de Lage Landen en in de Duitse landen. De productie van bier speelde in kloosters een belangrijke rol. In het Zwitserse klooster te St. Gallen waren in 830 maar liefst drie brouwerijen in bedrijf. Niet alleen voor eigen consumptie, maar ook als een extra inkomstenbron. Tot ongeveer de elfde eeuw was het

De keuken als zenuwcentrum van het huishouden

brouwen van bier een bezigheid die hoofdzakelijk in

In veel huishoudens fungeert de keuken als een soort

kloosters plaatsvond. Naarmate de steden steeds meer

van zenuwcentrum. ’s Ochtends worden daar de

opkwamen, ontstonden ook hier brouwerijen. Bier werd

boterhammen gesmeerd en het ontbijt genuttigd,

vanaf ongeveer 1300, toen het aantal steden toenam,

voordat men richting het werk gaat. ’s Avonds bij

echt populair. Vanaf toen begonnen ook de rijkeren bier

thuiskomt duikt men de keuken weer in om het

te drinken, met excessen van soms wel 12 vaten per

avondeten te bereiden en te nuttigen, waarbij de

week.

thuiskomende partners meestal meteen de keuken in en de pannen induiken om te zien wat er gegeten gaat

Tot ongeveer de elfde eeuw was het brouwen van bier een bezigheid die hoofdzakelijk in kloosters plaatsvond De toegenomen populariteit van bier is te

worden. Het is ook vaak de vrouw des huizes die vanuit de keuken schreeuwt: ‘Jongens, aan tafel!’. In de middeleeuwen vervulde de keuken een andere rol, zeker in de huishoudens van de rijken. In

verklaren doordat het bier gezonder was dan het

deze keukens

beschikbare drinkwater. Het drinkwater in de steden

was plaats voor zo’n 5 tot 50 werkende mensen. In zo’n

kwam vaak uit de gracht, terwijl de gracht ook dienst

keuken liep gespecialiseerd personeel rond dat allerlei

deed als riool. Bij het brouwproces van bier werd zuiver

specifieke taken had.

water (water werd ook verwarmd, zodat veel bacteriën

Zo hielden sommigen zich bezig met het

dood gingen) en andere ‘schone’ ingrediënten gebruikt.

roosteren van voedsel, de voorraden van de keuken en

Dit zorgde ervoor dat men niet ziek werd van bier,

voor het onderhoud van de moestuin van de keuken was

buiten beschouwing gelaten zij die er teveel van

gespecialiseerd personeel. Vaak liepen er ook een

dronken.

poelier en een bakker rond. Ongeveer 50 procent van het personeel was een bediende; dit was de laagste rang in de keuken. De voornaamste taak van deze personen was het schoonmaken en schoonhouden van de keuken, en alles wat er zich in de keuken bevond. Andere taken

Jaargang 18 – nummer 1

10


waren het slepen van brandhout, het assisteren bij het schoonmaken van de vis en het vlees, en het ronddraaien van het spit. Een ander onmisbaar figuur in de keuken was de kat. Deze zorgde ervoor dat muizen en ander kleine knaagdieren uit de keuken wegbleven. Om de keuken bevonden zich speciale vertrekken met daarin aparte ruimtes voor de slager, bakker, (slacht)vee, (kleine) brouwerij en natuurlijk voor de voorraden. Het zenuwcentrum bleef ook hier de centrale keuken, van waaruit de hoofdkok de keuken aanstuurde.

Sense and simplicity Als men vandaag de dag pannenkoeken gaat bakken, wordt er (vaak) gebruik gemaakt van een kant-en-klare bakmix. Voeg wat eieren en melk toe, mix het tot een egaal beslag en het bakken kan beginnen. In de middeleeuwen bestond deze luxe nog niet. Een mixer of kant-en-klare bakmix bestond niet, maar andere hulpmiddelen, zoals vuur, waren wel beschikbaar. De kok had naast zijn personeel ook andere hulpmiddelen die hij gebruikte bij het bereiden van de maaltijden, waarvan het vuur misschien wel het belangrijkst was. De warmte die het vuur uitstraalde, was in de middeleeuwen erg lastig om op een constante

huizen meestal geheel van hout waren, was brand in de middeleeuwen een groot probleem. De Engelsen bedachten voor dat probleem een oplossing. In steden werd er, meestal ’s avonds, een bel geluid. Het was het signaal dat men dan een pot met luchtgaten op de smeulende resten van het vuur zette, ter preventie van brand. De bel werd in het Engels ‘couvre-fue’ genoemd en hiervan stamt het Engelse woord ‘curfew’ (avondklok) af.

temperatuur te houden. Vandaar dat de potten en ketels meestal niet direct op het vuur werden geplaatst, maar aan een ketting boven het vuur werden gehangen. Op deze manier kon de kok de ketel in hoogte verstellen en daarmee de warmte reguleren waarin de ketel hing. Om te voorkomen dat de gerechten zouden aankoeken, werden ze regelmatig en grondig geroerd. Omdat er veelal op een semi-open vuur gekookt werd, en de

De middeleeuwse kok versus Jonnie Boer Vandaag de dag ziet de kok zichzelf als een kunstenaar, waarbij met behulp van de meest exotische en vreemde producten de mooiste en lekkerste gerechten gemaakt worden. Een bekende kok die het koken naar een kunst verheven heeft, is Jonnie Boer van De Librije. Jonnie Boer zou een prima kok geweest zijn in een middeleeuwse keuken. Ook de koks in de middeleeuwen zagen zichzelf namelijk als kunstenaars. Door allerlei moeilijke en ingewikkelde (kook)technieken, probeerden zij meer dan alleen het voedsel te bereiden. Een goed voorbeeld van deze ‘kunstwerkjes’, waren de zogenaamde ‘entremets’. Dit waren gerechtjes die de gasten moesten vermaken. Koks probeerden met allerlei ingrediënten, voorwerpen na te maken. Zo zijn er recepten bekend van gerechten waar men een

Jaargang 18 – nummer 1

11


hulpmiddelen zoals wij die tegenwoordig hebben. Binnen het huishouden van belangrijke en nobele lieden had de kok een serieuzere taak. Met het gevaar van vergiftiging en bedorven voedsel op de loer, was de kok toch een belangrijk persoon die erop toezag dat het eten in de juiste staat was en niet werd of was vergiftigd. Daarnaast moest er rekening gehouden worden met allerlei randzaken, zoals het uit ”de keuken houden van ongedierte, bedelaars en snoeperts”. Volgens Olivier de la Marche (†1502) was de belangrijkste uitrusting van de kok een lange houten pollepel die voor 2 taken gebruikt werd, namelijk om te proeven en om de mensen te slaan die rond de potten zwerven. Ziet u het al voor zich, Jonnie Boer met een pollepel zwaaiend door de keuken?

Tafelmanieren denkbeeldig schaakbord namaakt. Taarten werden gevormd naar bijvoorbeeld kastelen of dieren. Zo werd er een egel nagemaakt, waarbij geschaafde amandelen de stekels voorstelden. Ook werd een ridder afgebeeld door een geroosterde kip, met in zijn ‘hand’ een papieren lans en een papieren helm op een geroosterde big te zetten. Verder had men ook nog ‘special effects’, zoals de bek van een zwaan gevuld met een doek waarin

Het bestek (de vork, de lepel en het mes) was in de middeleeuwen al bekend. Het mes was het meest belangrijke stuk bestek. Men had meestal een eigen mes mee om 2 redenen: om zich te kunnen beschermen en het werd gebruikt als bestek. Vorken werden pas in de late middeleeuwen (zo rond het eind van de dertiende eeuw) echt populair. De vloeibare gerechten werden meestal niet met een lepel gegeten, maar men dronk dit

alcohol gedrenkt is. Net voordat het gerecht werd opgedien

Ook de koks in de middeleeuwen zagen zichzelf als kunstenaars

d, werd de doek

aangestoken en zo leek het net alsof de zwaan vuur aan het spuwen was. Een andere manier die men gebruikte om voedsel een extra dimensie te geven, was het gebruik van vormen. Anno 2012 hebben wij over het algemeen respect en zien wij op tegen deze kunstenaars, getuige de prijzen die wij betalen om bij De Librije te mogen eten. In de middeleeuwen was het koksbeeld anders. Dit kwam omdat de bereiding van eten een smerige en stinkende taak was. Door de bevolking werden de koks meestal beschuldigd van dronkenschap, opvliegendheid en zij zouden een ruwe soort humor hebben. Daarbij moet gezegd worden dat koks het in de middeleeuwen niet gemakkelijk hadden. Er moest namelijk veel werk verricht worden en een kok had nog niet de

Jaargang 18 – nummer 1

uit een mok. Het gebeurde ook weleens dat een heer het bezoek bestek aanbood, wat werd gezien als een eerbetoon. Hoe rijker de heer was, hoe ‘beter en luxer’ het bestek. Het bestek van de rijkeren werd gemaakt van kostbare metalen. Daarnaast konden de rijkeren zelfs glas en luxe aardwerk betalen, om de eettafel nog meer op te luisteren. De armen daarentegen hadden bestek van hout of uit gesneden been, als ze al bestek konden betalen. De tafelgasten regen vanuit de gemeenschappelijke

12


Vita Prona John van Milan (elfde eeuw), een docent aan de medische school te Salerno (hedendaags Italië), adviseerde de mensen om het volgende dagritme aan te houden: ‘Surge quinta, prande nona, coena quinta, dormi nona, nec est morti vita prona’ (‘Opstaan om vijf, dineren om negen, avondmaal om vijf, stoppen om negen, voor een lang leven.’). Zoals te zien is, werd er geadviseerd om maar 2 maaltijden per dag te nuttigen. De meeste mensen namen geen ontbijt. Dat kwam omdat men het ontbijt gedurende de middeleeuwen zag als een maaltijd voor kinderen, zwakkeren, zieken en oudere mensen. De gezonde volwassenen wilden niet met dit soort mensen geïdentificeerd worden, waardoor zij zich schaamden als ze wel een ontbijt namen. De schotel het eten aan een mes en plaatsten dit in de

boeren en andere lieden die zwaar lichamelijke arbeid

sleuf van een plak brood. Borden werden namelijk nog

verrichtten, namen wel een ontbijt, omdat zij het werk

niet gebruikt. Deze werden pas later in de

anders niet vol konden houden tot aan het

middeleeuwen populair. Daarbij kwam dat de armen

eerstvolgende maaltijdmoment. Men schat dat een boer

borden simpelweg niet konden betalen. Het brood nam

in die tijd zo’n 2000 tot 2200 calorieën nodig had.

de overtollige saus en sappen op, om zo het tafelkleed te

Zeemannen daarentegen namen soms wel 4000

ontzien. Men at daarnaast met de vingers van de

calorieën tot zich. Het ontbijt bestond veelal uit een

rechterhand de resten van het gerecht op. Na het

homp brood, waar in de Noordelijke landen vaak boter

gerecht kwam er een bediende langs met een kom water

opgesmeerd werd, met een kroes verdunde wijn of bier.

waaraan een geurtje was toegevoegd. Zo kon de gast

Het ontbijt werd in de latere middeleeuwen steeds meer

schoon aan het volgende gerecht beginnen.

De meeste mensen namen geen ontbijt. Dat kwam omdat men het ontbijt gedurende de middeleeuwen zag als een maaltijd voor kinderen, zwakkeren, zieken en oudere mensen

Brood speelde ook bij de grote banketten een belangrijke rol. Brood werd gebruikt om in sauzen te dippen, waarna het vervolgens samen met de rest van het gerecht opgegeten werd. Hierbij speelde etiquette een belangrijke rol. Brood mocht bijvoorbeeld niet 2 keer ergens worden in gedipt en het brood moest gesneden worden en mocht niet worden afgehapt. Er zijn ook verhalen bekend waarbij men het brood zelfs gebruikte om in de wijn te dippen.

Jaargang 18 – nummer 1

13


geaccepteerd en vooral in de rijke huishoudens werd het ontbijt een dagelijkse maaltijd. De mensen die zwaar lichamelijke arbeid verrichtten, verbrandden meer energie. Een gevolg daarvan was dat zij dan ook meer moesten eten. De arbeiders kregen zodoende de zogenaamde ‘nuncheons’. ‘Nuncheons’ waren een soort van kleine snacks in de vorm van een stuk kaas, homp brood of een stuk cake die in de loop van de dag werden gegeten. Deze ‘nuncheons’ werden naast het normale loon verdiend.

Extraatje Een andere maaltijd die na het avondmaal nog wel eens gegeten werd, werd het ‘reresoper’ genoemd. Dit was soms een complete maaltijd of slechts een aantal snacks. Het werd meestal samen met wat vrienden in een privékamer genuttigd. Er werd tijdens dit soort samenkomsten veel gedronken, wat vaak uitmondde in hard gelach, moppentappen, flirten en gokken. Dit duurde tot na middernacht, waardoor men de volgende dag vaak een kater had. Deze zuipfestijnen werden meestal niet gewaardeerd en werden sterk veroordeeld

door de gemeenschap. Desalniettemin werd het ‘reresoper toch wel in veel huiselijke kringen gevierd, zeker ook omdat het in de late middeleeuwen als een soort afsluiter van de dag gezien werd.

Koks probeerden met allerlei ingrediënten, voorwerpen na te maken. Zo zijn er recepten bekend van gerechten waar men een denkbeeldig schaakbord namaakt

Meer lezen?

D.Grumett - Theology on the menu: asceticism, meat and Christian diet R.W.Unger - Beer in the Middle Ages and the Renaissance M.W.Adamson - Food in medieval times

Jaargang 18 – nummer 1

14


Column Nigel Nieuwenkamp

‘Is het leuk om een koning(in) te zijn?’

A

lles goed en wel, na het plotselinge vertrek van

mensen zijn er op hun dertigste nog niet uit wat het nou

je vader zit jij ineens op het rode fluweel van je

wordt. Wat opvalt aan pubers is dat ze zich koste wat

vaders troon. Met allemaal dienaren om je

kost willen losmaken van de gevestigde orde, ze lijken

heen die klaar staan om jouw wil uit te voeren in het

als groep helemaal niet tevreden met de huidige

hele land! Nouja.., naar je vaders maatstaven dan.., met

maatschappij. Wanneer is het tijd voor een acute ‘reset’

zijn wetten, zijn privileges en zijn dienaren… Is het dan

van de maatschappij los van de geleidelijke

eigenlijk nog wel net zo leuk om koning(in) te zijn? Is het

cultuurontwikkeling? Is het niet verstandiger om de hele

wel fijn om verder te gaan waar anderen zijn gestopt?

cultuur als begrip af te schrijven en gewoon á la minute

Zou het fijner zijn als ik met een schone lei mijn eigen

een nieuwe cultuur te ontwikkelen waar een goede

fundaties kon leggen om daarop verder te bouwen naar

meerderheid zich naar kan schikken? Of sta je dan op

mijn eigen ideeën en interpretaties? Kortom: is het

schouders van een van je naaste pubers? - En dat kan

terecht om een van de meest bekende scheikundigen te

natuurlijk niet om ethische redenen…

quoten? De essentie van de pubertijd is het vinden van je eigen identiteit. Dat blijkt lastig genoeg want veel

Jaargang 18 – nummer 1

Wanneer is het eigenlijk terecht om een oude manier af te schrijven en een nieuwe ideologie te omarmen? Misschien wanneer de buren dat ook doen?

15


Vrouw uit de revolutie of revolutionaire vrouw? Het veelbewogen leven van hofkunstenares Elisabeth Vigeé-Lebrun Door Benjamin van den Dobbelsteen Lodewijk XVI, Marie Antoinette, Robespierre, JeanPaul Marat, Napoleon Bonaparte. Namen die geschiedkundigen meteen zullen koppelen aan de Franse Revolutie van 1789 en de hierop volgende jaren. Veel van ons zullen weten dat buiten de Franse grenzen namen als Catharina de Grote en haar zoon Paul I op dat moment de gesprekken van alledag kleurden. Wanneer we echter Elisabeth Vigeé-Lebrun noemen, zal slechts bij een enkeling een vlaag van herkenning te ontdekken zijn. Toch is dit in zekere zin onterecht. Het is waar dat haar naam meer bellen zal doen rinkelen onder de kunstliefhebbers dan onder de geschiedkundigen, maar deze vrouw heeft toch onuitwisbare sporen achtergelaten die ons in staat stellen een blik te werpen in het verleden, en ze heeft bijna al de bovenstaande mensen gekend en ontmoet. Jarenlang begaf deze kunstenares zich onder de crème de la crème van het Europese hofleven. Ze was zelfs hofschilder van Marie Antionette (1755-1793) en haar man, koning Lodewijk XVI (1754-1793). Noodgedwongen moest ook zij, net als zoveel anderen die tot dan toe prominent in beeld waren binnen het roerige Frankrijk van de late 18e eeuw, het land ontvluchten na het begin van de revolutie in 1789. Dit was slechts het begin van een jarenlange reis langs koningshuizen en adellijke families die in het Europa van toen de vinger in de pap hielden. Zo bezocht ze ondermeer Rusland, Italië, het toenmalige Pruisen en Engeland. Haar onvrijwillige reis van toen geeft historici van nu de mogelijkheid een blik te werpen in de geschiedenis van Europa ten tijde van wat misschien wel de meest beroemde periode van Frankrijk was. Haar meer dan 600 schilderijen zijn niet alleen van onschatbare (historische) e

waarde, maar maken haar tot misschien wel de meest vooraanstaande vrouwelijke schilder van de 18 eeuw. Daarnaast liet ze ons ook nog eens een onbetaalbaar document na in de vorm van haar memoires, die een ieder die ze leest een inzicht geeft in het leven van de late 18e en vroege 19e eeuw en alle ontberingen die de Franse Revolutie tot gevolg had.

Jaargang 18 – nummer 1

16


E

lisabeth Louise Vigeé werd geboren in het Parijs

portretten van nieuwsgierigen, die toch wel eens wilden

van 1755 als dochter van een kunstschilder en

zien hoe goed dit kleine meisje was. Haar stiefvader zal

een kapster. Als kind werd ze, zoals niet

geen gebrek aan genegenheid voor zijn nieuwe vrouw

ongebruikelijk was, naar een kostschool gestuurd. Haar

gekend hebben, maar aan kapitaal ontbrak het hem des

passie voor de schilderkunst was, zo niet aangeboren,

te meer. De zorg voor haar moeder en haar jongere

ongetwijfeld aangewakkerd door deze vroege periode in

broertje kwam dan ook al vroeg op de schouders van de

haar leven, want ze bracht bijna al haar vrije tijd door in

jonge Elisabeth te rusten en op haar vijftiende wist ze

de atelier van haar vader. Al snel begon ze zelf

met haar schilderijen genoeg te verdienen om niet alleen

geobsedeerd te raken door tekenen en waren haar

haar moeder te onderhouden, maar ook nog eens de

werken te zien op de stoep, in de schoolboeken en op de

opleiding van haar broertje te bekostigen.

muren van het lokaal. Wanneer

Haar vader bood haar zoveel mogelijk de ruimte om het talent voor de schilderkunst te ontwikkelen, en het duurde niet lang voordat haar naam met regelmaat uitgesproken werd op de vele bijeenkomsten van de adel

geen van deze opties voor haar open gelaten werd door haar leraren, had ze er geen enkele moeite mee haar klasgenoten als tekenpapier te gebruiken. Het was, zoals ze zelf zei in haar memoires, niet verwonderlijk dat ze regelmatig tot ‘brood en water’ veroordeeld werd. Haar vader was verheugd

Eerste schilderwerken Elisabeth’s ster was rijzende. Haar bekendheid bracht een aantal mensen naar haar huis, waarvan de meesten niet konden wachten een zitting voor een portret te regelen. Veel van deze mensen, die ze toen nog niet kende, zouden later veelgeziene gezichten worden op de dinertjes en feestjes waar ze voor uitgenodigd werd, en zouden ook in haar tijd als salonnière

over het feit dat zijn dochter

regelmatig over de drempel stappen.

al zo vroeg talent voor de

Sommige van deze mensen zouden

schilderkunst ontwikkelde. Hij bood haar zoveel mogelijk de ruimte om dit talent te ontwikkelen, en het duurde niet lang voordat haar naam met regelmaat uitgesproken werd op de vele bijeenkomsten van de adel waar haar vader soms uitgenodigd werd. Haar vader heeft deze naamsbekendheid misschien gestart, maar hij heeft hem zeker niet ver op weg geholpen, want toen Elisabeth twaalf was, stierf hij. Haar moeder hertrouwde en haar ‘nieuwe vader’

een beroemd of berucht verleden krijgen, zoals Madame Du Barry (1743-1793) (de maîtresse van Lodewijk XV die later als één van de weinigen alle trots liet varen en jammerend en schreeuwend naar de guillotine zou stappen). Elisabeth’s talenten brachten geld met zich mee. Haar gasten waren toen al voornamelijk adellijken, die haar naam op bijeenkomsten en feesten doorgaven. Dit geld ging rechtstreeks naar haar stiefvader, die als hoofd van het gezin dit op mocht eisen en er zijn vrouw en zijn

aarzelde niet om het zich gemakkelijk te maken binnen

stiefzoon, maar vooral ook zijn eigen gokpraktijken van

het gezin Vigeé. Hij droeg de kleding die haar vader

bekostigde. Eenmaal volwassen wilde Elisabeth niets

achterliet en eiste daarnaast al het geld op dat de jonge Elisabeth op dat moment verdiende met het maken van

liever dan deze man buitenspel zetten door het huis uit te gaan. Haar schoonheid bracht mannelijke kapers naar de kust, die maar wat graag om haar hand hadden

Jaargang 18 – nummer 1

17


gestreden. Elisabeth had in de verste verte geen

Groeiende onrust in Frankrijk en de adellijke familie

aandacht voor de mannen die haar regelmatig achterna

Laten we niet vergeten dat er in Frankrijk in deze tijd, de

liepen, haar aandacht was volledig aan de kunst besteed.

jaren ’80 van de achttiende eeuw, een grote onrust

Toch besloot ze uiteindelijk het huwelijk als

heerste. Lodewijk XVI. steunde Amerika bij de opstand

overbrugging naar redelijke zelfstandigheid te kiezen. De

tegen de Britten in de Amerikaanse

gelukkige was een middelmatig succesvolle

onafhankelijkheidsoorlog (1775-1783), een

kunsthandelaar, Lebrun, die haar wist in te palmen met

behulpzaamheid die zwaar op de staatskas drukte. De

de schilderijen van grote kunstenaars die hij in zijn

filosofische stroming die Frankrijk sinds het midden van

atelier had staan. Uit dit huwelijk werd in 1780 een

de achttiende eeuw bezighield, de Verlichting, gaf steeds

dochter geboren, Julie

meer mensen het gevoel dat er

Lebrun. In plaats van haat

iets moest veranderen. De

stiefvader kwam nu haar

bevolking keek met argusogen

echtgenoot zijn hand

naar de rijke bevolking en verweet

ophouden bij zijn veel

hen de staatsschulden en

succesvollere vrouw, van

groeiende honger. Ook Elisabeth

wie hij alle inkomsten

Vigeé-Lebrun werd regelmatig

opeiste. Elisabeth kreeg

veroordeeld vanwege haar

hiervoor een klein

zogenaamd extravagante feesten.

achterkamertje terug waar

Geheel onterecht, want monsieur

ze kon schilderen en waar ze

Lebrun liet zijn vrouw amper een

bijeenkomsten mocht

franc van haar geld aanraken. Ze

organiseren.

smeekte hem eens om 40 franc te

De bijeenkomsten

mogen bewaren van ongeveer

verliepen grotendeels

2.000 die ze verdiende met een

overeenkomstig met die van

portret, maar zelfs dat stond hij

de Franse salons uit de tijd.

haar niet toe. Eén van haar

Elisabeth Vigeé-Lebrun zag zich dan ook maar wat graag

feesten had haar 15 frank gekost. Ze had zelf de kleding

als salonnière. In een tijd waarin de maatschappij door

gemaakt en het servies geleend. De directe omgeving

mannen gedomineerd werd, waren deze salons de enige

verweet haar duizenden franc te hebben verkwanseld

mogelijkheid voor vrouwen om enige invloed uit te

aan dit feestje.

oefenen. Ze bepaalden wie ze uitnodigden, waar over gesproken

In een tijd waarin de maatschappij door mannen gedomineerd werd, waren de salons de enige mogelijkheid voor vrouwen om enige invloed uit te oefenen

werd en welke vormen van vermaak er zouden zijn (meestal gedichtenvoordracht of zang). Doordat haar echtgenoot bijna al haar geld opeiste, moest Elisabeth zich redden met het kleine beetje dat haar restte. Vaak wist ze provisorisch een goedkope maaltijd te bereiden en de sfeer eromheen de indruk van ‘luxe’ te laten wekken.

De bekendheid die Elisabeth genoot groeide met de dag, maar de werkelijke top bereikte ze toen niemand minder dan koningin Marie Antoinette haar vroeg een portret te schilderen dat als gift zou dienen voor haar broer, keizer Joseph II. van het Heilige Roomse rijk. Het werk dat Elisabeth leverde was goed genoeg om de koningin meteen een kopie te doen bestellen en meerdere schilderijen te vragen. Elisabeth schilderde in

Jaargang 18 – nummer 1

18


de komende jaren meerdere schilderijen van de koningin en werd aan het einde van de jaren

„Het is alsof ik ervan word beschuldigd de torens van de Notre Dame te hebben gestolen, terwijl ze er nog steeds staan. Morgen zullen ze er nog steeds staan, maar ik besta dan mogelijk niet meer‟

’80 zelfs hofkunstenares. Ze schilderde voornamelijk de

De revolutie en ballingschap

koningin en haar kinderen. Het meest bekende schilderij

Maar de medaille had ook een keerzijde. De onrust in

van Marie Antionette en haar kinderen (zie vorige

Frankrijk bleef toenemen en explodeerde uiteindelijk in

pagina), is van haar hand en hangt tot op de dag van

de bestorming van de Bastille in 1789. Later dat jaar

vandaag nog steeds in Versailles. Zelfs Napoleon had niet

werd de adellijke familie opgehaald door opstandelingen

de moed het weg te halen tijdens zijn regeerdagen, maar

die eisten dat ze in de Tuileriën in Parijs kwamen wonen.

eiste slechts dat het omgedraaid werd, zodat de

Elisabeth Vigeé-Lebrun werd als sympathisant van de

afbeelding naar de muur wees.

familie beschouwd en werd als zodanig bedreigd, net

De professionele vriendschap met de koningin

zoals de meeste adel. ‘Het is alsof ik ervan word

leverde Elisabeth veel werk op. Daarnaast probeerde ze

beschuldigd de torens van de Notre Dame te hebben

toegelaten te worden tot de ‘Academie Royale de

gestolen, terwijl ze er nog steeds staan. Morgen zullen

Peinture et de Sculpture’, iets wat haar vanwege haar

ze er nog steeds staan, maar ik besta dan mogelijk niet

sekse geweigerd werd. Ook in de kunstwereld waren het

meer’ beschreef ze de onbeschrijflijke angst die zich van

nog steeds de mannen die het heft in handen hielden.

haar meester maakte. De enige oplossing die haar restte

Pas in 1783 zou ze, dankzij inmenging van Marie

was vluchten. Verkleed als arbeidersvrouw en met

Antoinette, toegelaten worden tot de Academie, één van

slechts een paar kleren als bagage, vluchtte ze met haar

de eerste vrouwen die dit lukte.

dochter naar Italië in dezelfde nacht dat de woeste menigte de deuren van paleis van Versailles openbraken. Dit was het begin van een turbulente reis van 12 jaar die Elisabeth moest afleggen. Ze werd een banneling, haar Franse staatsburgerschap werd haar ontnomen en ze kon niet meer terug naar Frankrijk. Tijdens haar verblijf in Italië woonde ze in Rome. Hier ontmoette ze veel mensen die net als haar Frankrijk waren ontvlucht. Het nieuws van kennissen die minder succes hadden, bereikte de Franse bannelingen dagelijks. De een na de ander verdween onder de guillotine. Het nieuws greep Elisabeth dusdanig aan dat ze er fysiek en mentaal ziek van werd. Haar vrienden in Rome besloten elke berichtgeving vanuit Frankrijk voor haar verborgen te houden. In Rome wist Elisabeth haar inspiratie weer te vinden en begon ook hier te schilderen. Haar man was in Frankrijk gebleven en vrij van zijn gokverslaafde, geldeisende hand wist ze beetje bij beetje een eigen inkomen op te bouwen. Haar triomftocht langs Europese hoven begon hier in de stad waar ze vol bewondering het katholieke leven onder paus Pius VI (1717-1799)

Jaargang 18 – nummer 1

19


gadesloeg. Haar naam was vanuit Frankrijk naar Italië

verdrong zich om door de beroemde madame Lebrun te

overgewaaid en zelfs afgevaardigden uit andere landen,

worden geportretteerd. Mondelinge overlevering was

waaronder Rusland, wisten wie ze was. Dat ook Frankrijk

niet meer nodig, de naamsbekendheid was haar

haar nog niet was vergeten bleek toen Lodewijk XVI kort

vooruitgesneld. Het duurde dan ook niet lang tot

voor zijn dood verzocht werd zichzelf te laten

niemand minder dan Catharina de Grote, de ‘reuzin’ van

portretteren. Hij wees elk aanbod af en zei ‘Ik wacht tot

Rusland, een ontmoeting eiste met de Franse

madame Lebrun weer terugkomt’.

kunstenares. De ontmoeting verliep niet vlekkeloos. Elisabeth was zo nerveus dat ze de traditie vergat die bezoekers verplichtte de hand van de tsarina te kussen. Van Catharina wilde Elisabeth in haar memoires niets dan goeds zeggen. Toen Catharina kwam te overlijden werd het Elisabeth toegestaan het opgebaarde lichaam te bezoeken. Ze schrijft in haar memoires dat ze een mist van droevigheid over Rusland voelde neerdalen na Catharina’s dood. Deels was dit vanwege het heengaan van hun Tsarina, maar deels ook uit vrees voor de nu aangebroken regeerperiode van haar zoon Paul I (17541801). Paul I werd door zijn volk gevreesd. Nadat hij vermoord werd kwam zijn zoon Alexander I (1777-1825) aan de macht. Tot op heden wordt hij ervan verdacht een aandeel te hebben gehad in de moord op zijn eigen vader, maar Elisabeth betwijfelt dit in haar memoires

Naar Rusland

sterk. Alexander I was de tsaar onder wie Moskou in

In 1792 verliet Elisabeth Italië met haar dochter en ging

brand werd gezet bij Napoleons invasie van Rusland in

naar Wenen, en in

1812.

1795 besloot ze door te reizen naar het

Pas in 1783 zou ze, dankzij inmenging van Marie Antoinette, toegelaten worden tot de Academie, één van de eerste vrouwen die dat lukte

Russische rijk waar ze al zoveel over

Terug naar Frankrijk

gehoord had. Of Tsarina Catharina de Grote (1729-1796)

Elisbabeth woonde en werkte zeven jaar in Rusland, dat

een verlicht despoot was valt vandaag de dag te

ze inmiddels als een tweede thuis was gaan zien. Toch

betwijfelen, maar in die tijd viel er niets af te doen aan

verlangde ze terug naar haar geboorteland. In Frankrijk

haar roemrijke verleden en de grote veranderingen die

waren de gemoederen in 1802 weer wat gekoeld; de

ze had doorgevoerd voor het volk. Het was dan ook niet

Terreur was geëindigd met de onthoofding van

verwonderlijk dat in de ogen van iemand die de Tsarina

Robespierre, de vrede van Amiens had de strijd tussen

nog nooit eerder gezien had, de naam Catharina II van

Engeland en Frankrijk onderbroken en de bannelingen

Rusland haast als vanzelfsprekend gekoppeld werd aan

kregen langzaamaan toestemming weer terug te keren.

het droombeeld van een reuzin.

In 1802 vertrok Elisabeth weer terug naar Frankrijk.

In Rusland werd Elisabeth openhartig onthaald. De weg

Alleen dit keer, want haar dochter was inmiddels in

van roem die ze hier aflegde was evenredig aan die ze

Rusland getrouwd en zou pas later weer terugkeren naar

eerder in Frankrijk bewandelde. De plaatselijke adel

Jaargang 18 – nummer 1

20


Engeland en Bonapartes Lang bleef ze niet stilzitten. Tijdens de vrede van Amiens (1802-1803) besloot ze opnieuw op reis te gaan, ditmaal naar het sombere Londen. Toen de vrede van Amiens gebroken werd in 1803 en Engeland weer in oorlog verkeerde met Frankrijk, werd besloten zoveel mogelijk Fransen vanuit Engeland weer uit te zetten, maar niemand minder dan de koning van Engeland, George III (1738-1820), schreef een vrijgeleide uit voor de Franse kunstenares, en gaf haar toestemming in het Britse rijk te blijven en hier vrij te reizen, In Engeland zette Elisabeth haar werk voort, maar na drie jaar besloot ze wederom terug te keren naar Frankrijk. Engeland was haar te somber en te ‘doods’. Elisabeth keerde voor de laatste keer terug naar haar kleine kamertje in het huisje in Parijs. Na haar periode in Engeland is het rustig rond Frankrijk, toen haar ongelukkige huwelijk niet meer te redden was. Elisabeth’s Franse staatsburgerschap werd

weer betrekken, waar haar man haar hetzelfde kamertje

inmiddels tot keizer gekroonde Napoleon (1769-1821), die zijn zus geportretteerd wilde hebben. Elisabeth kon

weer teruggegeven, ze mocht haar woning

Elisabeth. Ze begon in Frankrijk te schilderen voor de

Of Tsarina Catharina de Grote (1729-1796) een verlicht despoot was valt vandaag de dag te betwijfelen, maar in die tijd viel er niets af te doen aan haar roemrijke verleden en de grote veranderingen die zie had doorgevoerd voor het volk

teruggaf, en ze kreeg haar schilderijen die in Frankrijk waren achtergebleven weer terug. In Versailles hing nog steeds haar schilderij van Marie-Antoinette en haar kinderen. Weliswaar achterstevoren, maar ze kreeg toestemming haar eigen werk weer te zien. Ze beschrijft in haar memoires uitvoerig de pijn die ze voelde bij het passeren van het plein waar tijdens de Terreur de guillotine stond en bij het zien van de wapperende Franse tricolore. Haar kennissenkring was sterk uitgedund. Meer dan twaalf jaar had ze in ballingschap geleefd. In deze twaalf jaar

niet geloven dat de ‘kleine man’ Napoleon was. Ze schilderde Napoleon’s jongste zus, maar liet hier haar royalistische mening niet temperen. “Ik heb èchte prinsessen geschilderd die me minder vaak lieten wachten’ zei ze eens tegen Carolina Murat, die haar nogal eens bij een zitting liet wachten. Na Napoleon’s verlies bij Waterloo in 1815 en zijn verbanning naar Sint Helena, kwam Lodewijk XVIII.aan de macht in Frankrijk. Elisabeth was opgelucht weer een koning van de adellijke familie te mogen dienen.

had ze gewerkt aan de absolute top van Europa, had ze vorsten en adel bezocht in Rusland, Italië en Duitsland en was ze toegelaten als erelid van de Russische en Pruisische kunstacademies. Geen enkele vrouw was ooit eerder lid van zoveel verschillende kunstacademies. Maar ze was nu eindelijk thuis.

Laatste jaren en nalatenschap In 1809 was Elisabeth voor de laatste keer in haar leven verhuisd, dit keer naar een klein huisje in Louveciennes, net buiten Parijs. Ze exposeerde nog steeds in de salon van de academie. In 1819 braken voor haar zware tijden aan. Na een groot deel van haar vrienden, kennissen en

Jaargang 18 – nummer 1

21


Haar grafschrift is kort en misschien wel enigszins teleurstellend, maar passend; “ici, enfin, je repose”, „Hier rust ik dan eindelijk‟ geliefden te zijn verloren in de Franse Revolutie, verloor

Meer lezen?

ze nu nog meer dierbaren. Als eerste stierf haar man, Lebrun, met wie ze dan wel geen goed huwelijk had, maar met wie ze een band had opgebouwd. Niet veel later stierf haar broer en nog weer iets later haar dochter op slechts 39 jarige leeftijd, waarschijnlijk aan longontsteking. Na de dood van haar dochter was het

Elisabeth Vigée-Lebrun - Memoirs of a painter (An extraordinary life before, during and after the French revolution) (1903) Gita May - Elisabeth Vigée-Lebrun (The odyssey of an artist in an age of revolution) (2005)

met het actieve leven van Elisabeth gedaan. Ze schilderde in haar huisje in Louveciennes tot aan haar haast onopgemerkte dood in 1842 op de leeftijd van 87, een ongewoon hoge leeftijd voor een vrouw in die tijd. Haar graf is tot op heden te bezoeken op de begraafplaats van Louveciennes. Haar grafschrift is kort en misschien wel enigszins teleurstellend, maar passend; “Ici, enfin, je repose”, ‘Hier rust ik dan eindelijk’. Elisabeth Vigée-Lebrun schilderde meer dan 600 schilderijen die vandaag de dag over heel de wereld in beroemde musea te bezichtigen zijn. Op 80 jarige leeftijd heeft ze haar memoires geschreven, een historische bron die nog steeds gelezen wordt. Samen met de schilderijen bieden deze een uniek venster naar het verleden en stellen ze ons in staat te wandelen met mensen die niet van onze tijd zijn, maar waar regelmatig nog over gesproken wordt. Onvrijwillig een vrouw uit de revolutie, maar een revolutionaire vrouw door keuze, Elisabeth Vigée-Lebrun verdiende haar sporen in de geschiedenis.

Jaargang 18 – nummer 1

22


Column Tim van Eenennaam

De koning van de eenzaamheid

H

et is enigszins benauwd in het zaaltje. De

zullen er ook op de middelbare school leerlingen zijn die

camera’s registreren elke seconde, alle ogen

zich in de drukte verloren voelen. Volgens de stichting

zijn gericht op de voorzitter. Alleen het geklik

zijn er 1 miljoen mensen in Nederland die te kampen

van de fotocamera’s verstoort de kille stilte als de

hebben met chronische eenzaamheid.

voorzitter gaat spreken, gezeten achter een

Zou Lodewijk Napoleon zich af en toe hier in Nederland niet erg eenzaam gevoeld hebben?

oerwoud van microfoons. Zijn stem klinkt helder en duidelijk: ‘Beste mensen, ik heb geen goed nieuws.’ Met duidelijke afkeer vervolgt hij: ‘Wij kunnen op dit moment geen tocht uitschrijven’. Gemompel in de perszaal. Iedereen weet het, het hoge woord is eruit, het is klaar. Niet alleen bij de media, die zich in deze komkommertijd zo hadden verheugd op dit evenement, maar ook bij vele schaatsliefhebbers zelf worden de ogen vochtig. Vooral bij de wat oudere mannen, die beseffen dat dit weleens hun laatste tocht geweest had kunnen zijn. Even slaat de

Hoe zien we dat eigenlijk bij de machtigste figuren uit de geschiedenis? De grote koningen en onbreekbare leiders van weleer. Zullen personen die in feite absolute macht hadden gevoelens van eenzaamheid gekend hebben? Dit blijft natuurlijk bij speculeren, want degelijke bewijzen daarvoor zijn er niet. ‘Dus het heeft geen enkele relevantie die vraag te stellen’, zal de historicus beamen. Maar toch is het misschien nuttig om eens de gedachten te laten gaan over de vraag of hier iets over te zeggen is. Het is natuurlijk puur gissen naar het antwoord

eenzaamheid toe in het zaaltje. Datzelfde verloren gevoel kent menig

op de vraag of de grote leiders uit het verleden

voetballiefhebber ook, toen op die onvergetelijke de

zomeravond in juli Andrés Iniesta in de 117 minuut de Nederlandse strijdlust deed wegsterven. Natuurlijk praat je na de wedstrijd erover met vrienden of collega’s. Maar dat ene moment dat het hoge woord eruit komt, of die bal genadeloos in het net ploft; dát moment dat je beseft dat je persoonlijke verwachtingen van de gebeurtenis niet zullen uitkomen. Dan sta je zelfs in een druk café of volle perszaal even helemaal verloren en alleen. Eenzaamheid, een negatief begrip. Volgens Stichting Eenzaamheid komen we mensen die zich eenzaam voelen verassend genoeg tegen op plekken waar juist veel mensen zijn. Niet voor niets zijn er mensen in grote steden die zich erg eenzaam voelen. Zo

Jaargang 18 – nummer 1

23


Ga de statige vorsten en grote leiders in het rad der geschiedenis maar eens langs en bekijk hun situatie gevoelens van eenzaamheid hebben gekend. Het is echter wel een interessante vraag, omdat het simpelweg getuigt van inlevingsvermogen in de situatie waarin een groot leider uit het verleden zich bevond. Dat heeft tot gevolg dat je een leider of vorst verpersoonlijkt en niet blijft zien als slechts een Jantje de Zoveelste. Laten we bijvoorbeeld eens kijken naar Lodewijk Napoleon. Zwakke gezondheid, maar een aardige kerel. Een brave huisvader. Toen Napoleon Bonaparte hem sommeerde koning te worden van het Bataafse Gemenebest zag hij dat aanvankelijk niet zitten. Er waren rond die tijd wel aangenamere plaatsen in Europa om als vorst te vertoeven dan Nederland. Maar hij ging ervoor en deed er alles aan om bij het ‘Bataafse’ in de gunst te komen. Dat lukte gedeeltelijk. Toch moest de gifbeker leeg toen men in Frankrijk vond dat Lodewijk teveel voor de Nederlandse belangen stond. Het was ook nooit goed. Zou Lodewijk Napoleon zich af en toe hier in Nederland niet erg eenzaam gevoeld hebben?

Jaargang 18 – nummer 1

En wat te denken van Kim Jong-il. Tot zijn dood heeft hij met een stalinistische politiek Noord-Korea in zijn greep gehouden. De Geliefde Leider, de machtigste man in Noord-Korea. Zijn persoonlijkheid werd door psychologen getypeerd als paranoïde, antisociaal, narcistisch en sadistisch. Dat lijkt geen slappe goedzak die met zijn kleinzoon op zondagavond Monopoly speelt. Helemaal niet als je bedenkt welk een kapitalistisch figuur er op de voorkant van dit klassieke spelletje staat. Zou deze man nu werkelijk gelukkig geweest zijn in zijn geïsoleerde woning? Was hij eenzaam? Ik denk het wel. Ga de statige vorsten en grote leiders in het rad der geschiedenis maar eens langs en bekijk hun situatie. En ooit zal het weer koninginnendag zijn en zal Nederland met oranje feestgedruis bezwangerd zijn. En we zien Beatrix, lopend door de straten tussen een menigte van blije mensen. Op haar gezicht zien we die onverzettelijke blik, maar ook de diepe rimpels en die vermoeide glimlach: de gelatenheid. Tussen al die vrolijke mensen, het zal toch niet… Beatrix, je bent toch niet eenzaam?

24


Adela van Hamaland Sedert 1813 hebben drie koningen en vier koninginnen over Nederland geregeerd. Nederland is vertrouwd geraakt met het idee van een vrouw als staatshoofd na meer dan een eeuw een koningin aan het roer te hebben gehad. Zodoende kunnen wij ons bijna niet voorstellen dat er een man aan het hoofd van de Nederlandse staat zou kunnen staan. Dat is ook niet verwonderlijk, want van de zeven staatshoofden waren de vrouwen het succesvolste in hun regering en het geliefdst bij de bevolking. Die opvatting staat bijna haaks op de vrij algemene teleurstelling die ontstond toen koningin Emma in 1880 aan een meisje het leven schonk. Toch kent de vaderlandse geschiedenis al ver voor koningin Emma vrouwelijke heersers. De erfopvolging waar republikeinen tegenwoordig nogal eens moeite mee hebben, heeft er voor gezorgd dat de deuren voor vrouwen in het landsbestuur opengingen. Dit gebeurde lang voordat de vrouwenemancipatie op het punt was dat er de mogelijkheid was tot het betreden van de arbeidsmarkt of het bekleden van ambten. Als een vrouw behoorde tot de familie van een landsheer of een vorst, bestond er de mogelijkheid dat zij als opvolgster, als regentes of als landvoogdes haar bekwaamheid mocht bewijzen. In het uitzonderlijke leven van enkele landsvrouwen werd zodoende al eeuwen geleden een zelfstandige activiteit ontplooid, die destijds voor andere vrouwen en de meeste mannen niet was weggelegd.

Door Linda Eshuis Jaargang 18 – nummer 1

25


D

e eerste Nederlandse vrouw van wie naam en

aan het stift Elten schonk. Haar man Immed overleed

daden op schrift zijn gesteld, is Adela van

naar alle waarschijnlijkheid ruim voor 996. Adela heeft

Hamaland. Zij heeft zich op tweeërlei wijze

toen zelfstandig het bestuur van haar goederen

een plaats in de geschiedschrijving verworven. Ten

voorgezet, vermoedelijk als regentes voor haar

eerste door haar jarenlange conflict met het stift Elten.

minderjarige zoon. Zij heeft tijdens haar bewind munten

Ten tweede vanwege haar rol in de machtsstrijd die kort

laten slaan met het opschrift: ‘Adela cometissa’ wat

na 1000 uitbrak tussen haar tweede echtgenoot Balderik

Gravin Adela betekent. De afbeelding hierboven is een

en Wichman van Vreden, graaf in Westfalen en het

zilveren denier, geslagen in de buurt van Deventer

gebied om Kleef. Naast deze twee ijkpunten in haar

omstreeks het jaar 1000.

leven zal ik aandacht besteden aan het

Elten was een geduchte tegenstander, omdat het beveiligd was door een palissade en het op de steun van meerdere vazallen kon rekenen

in perspectief zetten van haar slechte reputatie. Adela werd omstreeks 955 geboren. Zij was

De strijd om het stift Elten Macht was destijds gebaseerd op grondbezit en dus

dochter van graaf Wichman van Hamaland die behoorde

werd door Adela alles op alles gezet om de door haar

tot de zeer oude adel en een aanzienlijk vermogen had.

vader geschonken goederen terug te krijgen. De

Zij trouwde omstreeks 970 met Immed, die uit een

schenking die door haar vader aan het stift Elten was

vooraanstaande Saksische familie stamde. Adela was de

gedaan, zou zonder haar instemming hebben

jongste van drie kinderen en van het vrouwelijke

plaatsgevonden. Dit was is strijd met het Saksisch recht

geslacht. Het lag dan ook niet in de lijn der verwachting

en dus was de schenking aan te vechten. Verder nam

dat zij een belangrijke rol zou vervullen binnen een

Adela het haar zus kwalijk dat ze haar erfdeel ook aan

regionale en bovenregionale politiek. Haar broer

het stift had geschonken. Bovenstaande feiten zorgden

overleed echter op jonge leeftijd en kort daarop stichtte

ervoor dat de strijd losbarstte tussen Adela en het stift

haar vader een stift voor adellijke vrouwen, gewijd aan

Elten, met als abt haar zuster Liutgardis. Elten was een

de Verlosser en Sint-Vitus. Liutgardis, de zus van Adela,

geduchte tegenstander, omdat het beveiligd was door

werd abdis. Keizer Otto I schonk aan het stift Elten alles

een palissade en het op de steun van meerdere vazallen

wat graaf Wichman van hem in leen had gehouden. De

kon rekenen. Twee van die vazallen legden een burcht

graaf zelf schonk ook een aanzienlijk deel van zijn bezit

van Adela in de as. Volgens Alpertus van Metz ‘vanwege

aan het stift en trok zichzelf terug in het kloosterleven.

het vele onrecht dat Adela haar zuster, vrouw Liutgard,

Na zijn dood werd Adela stamhoudster omdat zij de

steeds aandeed’. Na de dood van Liutgard, die volgens

enige, wereldlijke, erfgenaam was. Het voorvaderlijke

Apertus op aansporen van Adela vergiftigd zou zijn,

erfdeel was echter zeer geslonken na de giften van haar

maakte Adela zich meteen meester van het erfdeel van

vader. Het overige voorvaderlijke erfdeel moest zij delen

haar overleden zuster. Op bevel van de keizer moest ze

met Liutgardis, die haar deel van de erfenis eveneens

echter weer afstand doen van deze goederen. Adela hertrouwde met Balderik, een van de vazallen die haar burcht had platgebrand. Al snel na de bruiloft bezette Balderik de Elterberg, waarop de abdij van het stift Elten gebouwd was, waarna Otto III tussenbeide kwam. Hij stelde een regeling voor om de geschillen op te lossen: een boedelscheiding tussen Elten enerzijds en Balderik en Adela anderzijds.

Jaargang 18 – nummer 1

26


geïnterpreteerd moesten worden. De gebeurtenissen De moord op Wichman van Vreden

fungeerden dus als lesmateriaal met als leerdoel het

Behalve vanwege haar strijd om Elten heeft Adela zich

zielenheil. Aan de ene kant ging het dus in de historia om

een plaats in de geschiedschrijving verworven vanwege

concrete gebeurtenissen in de aardse werkelijkheid. Aan

haar rol in de machtsstrijd die kort na het jaar 1000

de andere kant ging het, in deze zelfde gebeurtenissen,

uitbrak tussen haar tweede echtgenoot Balderik en

om een hogere werkelijkheid, om tekenen waarin God

Wichman van Vreden, graaf in Westfalen en het gebied

zich openbaarde. Schrijvers maakten in hun werken dan

om Kleef. De belangrijkste rivaal van Balderik, Wichman

ook gebruik van typologische interpretaties. Alpertus

van Vreden, werd als gevolg van deze machtstrijd

grijpt in zijn kroniek dan ook terug op verschillende

vermoord. Adela zou hier volgens de overlevering de

Bijbelse thema’s om het gedrag van Adela te

aanstichter van zijn, terwijl Balderik als dader werd

karakteriseren:

aangewezen. De bondgenoten van Wihman bezetten als reactie de burcht van Elten. Balderik was reeds gevlucht,

‘het is overigens hoogst verwonderlijk dat deze

maar Adela was nog aanwezig. De belegerden waren

gezusters, geboren uit de meest doorluchtige ouders,

sterk in het nadeel en gaven zich ten slotte over, waarbij

zozeer van elkaar konden verschillen, dat men

Adela een vrije aftocht kreeg. De burcht werd afgebrand.

evenzoveel deugden in de een kan prijzen als gebreken aanwijzen in de ander; dit is alleen dan niet

De hele geschiedenis werd destijds ervaren als een dialoog tussen God en zijn zondaars. Alle gebeurtenissen waren als het ware Gods woorden, die goed geïnterpreteerd moesten worden

Adela’s reputatie in perspectief De voornaamste bron waarop de reputatie van Adela gebaseerd is, is de monnik Alpertus van Metz die haar noemt in een kroniek. Latere werken waarin zij wordt beschreven zijn sterk beïnvloed door zijn beschrijving van haar. Het genre waarin Alpertus zich begaf wordt de historia genoemd. Kenmerkend voor dit genre is dat het eigentijdse geschiedenis beschrijft, geschreven wordt vanuit persoonlijke ervaring of via getuigen en dat het zich richt op de werkelijke gebeurtenissen. Een historia moest echter niet alleen een waarneembare werkelijkheid, maar ook religieuze waarheid weergeven. De hele geschiedenis werd destijds ervaren als een dialoog tussen God en zijn zondaars. Alle gebeurtenissen waren als het ware Gods woorden, die goed

Jaargang 18 – nummer 1

verwonderlijk als we bedenken dat onze stamvader eveneens twee zo verschillende zoons heeft verwekt, waarvan de ene, een allerwreedste broedermoordenaar, de andere, een zeer zachtmoedig mens, uit nijd heeft vermoord’

De manier waarop Alpertus zijn verhaal over Adela opbouwt betekent niet meteen dat ook de inhoud van zijn mededelingen onbetrouwbaar wordt. Wel is het zo dat om zijn verhaal een moralistisch tintje te geven een duidelijke zwart-wit weergave nodig is. In zijn verhaal moet Adela het kwaad voorstellen, waar haar zuster juist goed is. Om deze beredenering te ondersteunen zal hij natuurlijk gespitst moeten zijn geweest op redeneringen die zijn verhaal ondersteunden. Daarnaast beschrijft hij in zijn kroniek onwaarheden over de afloop van het conflict om het stift Elten. Men moet dus voorzichtig zijn met het interpreteren van de verhalen over Adela, In werkelijkheid was ze ongetwijfeld minder slecht dan de geschiedschrijving ons wil doen geloven.

27


Oliver Stone slaat de plank volledig mis Hollywood vs. Historie: Alexander Door Ozan Karakoc

‘A

ls je denkt aan Alexander de Grote, waar

Door hem verspreidde de Griekse cultuur zich over de

denk je dan aan?’ Deze vraag wordt vaak

hele wereld. Hij zorgde ervoor dat er een nieuwe tijd

gesteld aan leerlingen van het voortgezet

voor de Griekse cultuur was aangebroken: het

onderwijs wanneer het thema oudheid wordt

Hellenisme. Al vanaf zijn jeugd was hij een avonturier

behandeld. Veel leerlingen die ooit het verhaal van deze

pur sang en droomde hij van succes en triomfen. Zijn

militaire strateeg hebben gelezen, zullen ongetwijfeld

dood was mysterieuzer dan hijzelf en zijn hele

woorden gebruiken als ‘succes’, ‘macht’ en ‘rijk’. Niet

persoonlijkheid werd een mythe. Een heerlijk recept

verkeerd, want de persoon om wie het gaat, was

voor een goede film. Althans, zo dacht regisseur Oliver

inderdaad machtig, rijk en succesvol. Alexander de Grote

Stone er ook over toen hij in 2004 met de opnamen

is een van de bekendste personen uit de

begon voor Alexander. Een geslaagde verfilming? Met

wereldgeschiedenis. Hij bracht op een leeftijd van dertig

een topregisseur als Stone moest het wel lukken, totdat

jaar een van de grootste rijken van de oudheid tot stand.

de cast van de film werd bekendgemaakt.

Jaargang 18 – nummer 1

28


en elders in de wereld was de film redelijk succesvol, maar niet echt om trots op te zijn. Met een ruime budget van $ 155 miljoen, was de wereldwijde opbrengst ‘slechts’ $ 170 miljoen. Voor een megaproductie als deze, is dat vrij weinig en daarom kun je terecht spreken van een regelrechte flop. Alexander faalt op alle fronten, dus ook als het gaat om de cast van de film. Colin Farrell heeft niet die uitstraling die Alexander de Grote wellicht wel had. Ook De film begint met een terugblik van Ptolemeus (gespeeld door Anthony Hopkins) op Alexander de Grote (Colin Farrell) die in 356 v. Chr. is geboren in Pella als zoon van de Macedonische koning Philippus II en zijn vrouw Olympias (Angelina Jolie). Volgens de legenden zou hij niet door zijn ouders zijn verwerkt, maar door oppergod Zeus. Alexander noemde zichzelf daarom ook wel de ‘zoon van Zeus’. Later zou hij hier dankbaar gebruik van maken. Oliver Stone laat de kijkers op een gedetailleerde wijze het leven van Alexander de Grote zien. Tussen 343 – 340 v. Chr. gaat Alexander in de leer bij Aristoteles (Christopher Plummer die dit jaar een Oscar won). In 334 v.Chr. begon Alexander aan zijn beroemde veldtocht tegen Perzië (het huidige Iran, Irak, Syrië en Turkije). In 331 v. Chr. stichtte hij Alexandrië op en in 323 v. Chr. stierf hij op 32-jarige leeftijd. Vanaf dat moment is de mythevorming rond Alexander de Grote ontstaan. De film duurt bijna drie uur, maar het is niet genoeg om dit bijzondere verhaal op een juiste manier op het witte doek te brengen. Stone wil veel zaken rondom Alexander vertellen in een veel te weinig tijd met als gevolg dat de film vrij onevenwichtig van

Angelina Jolie komt ongeloofwaardig over, omdat het leeftijdsverschil tussen Farrell en Jolie vrijwel nihil is. Als kijker heb je het gevoel dat je in de maling wordt genomen. De ervaring van Anthony Hopkins komt ten goede in de film, wat een pluspunt is. Hij komt erg geloofwaardig over als Ptolemeus. Jammer dat hij niet een andere rol heeft gekozen, want hij komt door de structuur van de film te weinig aan bod. Het is helemaal niet erg als regisseurs, die een biografische film maken, het objectieve en subjectieve proces van de film samensmelten tot een geheel. Geen elke historische film is honderd procent waarheidsgetrouw. Alexander zeker niet. Wel is het ontzettend jammer dat Stone zich zo heeft ingezet om die vermeende biseksuele relatie van Alexander met Hephaistion weer te geven. Dat was niet nodig geweest. De regisseur had zich meer moeten richten op Alexander als de briljante militaire strateeg. Nu komt hij, bedoeld of onbedoeld, over als een seksueel gefrustreerde klassiek persoon. De veldslagen zien er verder goed uit, maar als het gaat om de dramatiek en de cast van de film, slaat Stone de plank volledig mis.

opbouw is met onverwachte tijdsprongen. Dan gaat de regisseur in op de vermeende en betwiste biseksualiteit van Alexander. Als kijker heb je het gevoel dat Alexander en Hephaistion een intieme relatie krijgen, maar de enige echte liefdescene is er in de film tussen Alexander en de oosterse prinses Roxane. De Amerikaanse pers en het puriteinse publiek in de Verenigde Staten konden dit niet waarderen en hebben er voor gezorgd dat de film geen succes was. In Europa

Jaargang 18 – nummer 1

29


Maandagochtend 16 januari 2012, 07:00 uur. De wekker gaat en met een duf hoofd stap ik uit bed. Mijn vriend, die normaal gesproken ’s ochtends niet wakker te krijgen is, zit al rechtop in bed. “Weet je wel dat je vannacht geslaapwandeld hebt?” vraagt hij. “Niet dat ik weet,” zeg ik verbaasd. “Ja, je liep naar het raam en trok de gordijnen open. Toen ik vroeg wat je aan het doen was, riep je verschrikt “De Duitsers komen…” Mijn vriend kijkt me bezorgd aan. “Volgens mij ga je iets te veel op in je werk lieverd.” Tja.., ik kan dat eigenlijk alleen maar beamen.

Door Maaike Oberink

“De Duitsers komen…” Verslag van een studiereis naar Yad Vashem, Jeruzalem

Jaargang 18 – nummer 1

30


D

e afgelopen drie maanden stonden bij mij

gesprekken met overlevenden van concentratiekampen

vooral in het teken van de Tweede

is een heftige, soms ook emotionele ervaring. Toch kan

Wereldoorlog en de Holocaust. Door mijn hele

ik iedereen aanraden om dit seminar ooit eens te volgen

huis lagen boeken met titels als “Hitlers gewillige

bij Yad Vashem. Je krijgt er namelijk zeer goede

beulen”, “Leven met de dood”, “Overleven in

didactische handvatten aangereikt hoe je het menselijke

Auschwitz”, “De Vernietiging van de Europese Joden” en

verhaal en de dilemma’s van deze zwarte bladzijden in

zo kan ik nog wel even doorgaan. Reden voor deze

de geschiedenis kunt overbrengen in de klas. Niet alleen

interesse in de vreselijke verhalen van de

het verhaal van de slachtoffers, maar ook dat van de

Jodenvervolging was de tweedejaars module Moderne

daders en de omstanders. Je wordt ervan bewust

Tijd 3 die ik in periode 2 op Windesheim gaf.

gemaakt dat je leerlingen niet alleen moet vertellen over

Maar niet alleen deze module zorgde ervoor dat

het Joodse leven tijdens de oorlog. De boodschap is om

ik even nergens anders mee bezig was dan met de

leerlingen ook kennis te laten maken met het

Tweede Wereldoorlog. In de kerstvakantie ben ik

vooroorlogse én naoorlogse Joodse leven. Op die manier

namelijk voor tien dagen op studiereis naar Jeruzalem

benadruk je het menselijke aspect en laat je zien hoe

geweest. Samen met 24 andere geschiedenisdocenten

groot de impact van de Holocaust daadwerkelijk is

Nog vaak denk ik terug aan het kindermonument, een donkere grot vol ontelbare sterretjes dat symbool staat voor de anderhalf miljoen kinderen die zijn omgekomen uit heel Nederland volgde ik daar een seminar over lesgeven over de Holocaust. Je kan jezelf afvragen

geweest (zes miljoen slachtoffers is slechts een getal). Bovendien hebben de talloze monumenten en

waarom ik daarvoor helemaal naar Israël moest, want

het museum van Yad Vashem een onuitwisbare indruk

ook in Nederland zullen zulke workshops worden

op mij gemaakt. Nog vaak denk ik terug aan het

gegeven. Maar toch ben ik ervan overtuigd dat er geen

kindermonument, een donkere grot vol ontelbare

betere plek is om je helemaal te verdiepen in alle

sterretjes dat symbool staat voor de anderhalf miljoen

aspecten van de Jodenvervolging. Hoe heftig dat dan ook

kinderen die zijn omgekomen. Terwijl je door de ruimte

is. Juist in Israël voel je namelijk hoe sterk de Holocaust

loopt, hoor je de namen van de omgekomen

nog leeft in de Joodse cultuur. De spanning met

slachtoffertjes, hun leeftijd en het land van herkomst.

betrekking tot dit onderwerp is overal aanwezig en deze

Zelfs de stoerste mannen houden het niet droog na het

plek dwingt je bijna om je daarvan bewust te worden.

zien van dit monument.

Het initiatief voor deze studiereis kwam van het

Natuurlijk was er tijdens deze studieweek ook

CIDI (Centrum Informatie en Documentatie Israël) en het seminar vond plaats in het International Institute van Yad Vashem. Yad Vashem is als herinnering aan de Holocaust opgericht. Het herdenkingsinstituut bevindt zich op de berg Har Hazikkaron in West-Jeruzalem en bestaat uit een indrukwekkend complex van monumenten, een museum, een archief, bibliotheken en onderzoeks- en onderwijscentra. Tien dagen lang geconfronteerd worden met de Holocaust door middel van lezingen, workshops en

Jaargang 18 – nummer 1

31


ruimte om wat van de Israëlische cultuur op te snuiven. Zeer bijzonder was de uitgebreide rondleiding door de oude binnenstad van Jeruzalem. Dwalen door kleine nauwe straatjes die de Arabische wijk met de Joodse wijk verbinden. Twee culturen die elkaar aan de ene kant intens haten, maar aan de andere kant ook naast elkaar kunnen leven binnen een straal van een paar honderd meter. Terwijl de joodse gemeenschap zich op vrijdagmiddag rond 16:00 uur verzamelt bij de Klaagmuur om het begin van de sjabbat te vieren, zie je op de achtergrond de gouden koepel van de Rotskoepelmoskee en hoor je tegelijkertijd de oproep tot het vrijdagmiddaggebed. Drie straten verderop staan christenen zich te verdringen om een glimp op te vangen van de graftombe van Christus in de Heilige Grafkerk. Je ontkomt er niet aan, in deze stad word je omringd door religieuze en historische energie. Datzelfde geldt trouwens ook voor de rest van het land. Het ene moment bezoek je een vredeskibboets waar de bewoners actief samenwerken met hun Palestijnse buren, nog geen dertig kilometer verderop biedt de grijze betonnen muur rondom Palestijnse steden als Ramallah en Bethlehem een troosteloze aanblik. De hoeveelheid bewapende militairen bij de ingang van de steden liegt er niet om.

was het seminar een enorme verrijking. Ik denk dat ik met veel meer bezieling over het thema kan lesgeven. Verhalen en voorbeelden waarover je kunt vertellen uit eerste hand zorgen ervoor dat de leerlingen veel beter beseffen hoeveel impact de Tweede Wereldoorlog heeft gehad op de samenleving en dat misschien nog steeds wel heeft. Aan de andere kant voel ik deze ervaring als een lichte last. Collega’s vragen wel eens aan mij of ik niet afgestompt raak voor de ellende van de Tweede Wereldoorlog. Het tegendeel is waar. Verhalen of een film over de Jodenvervolging raken me eigenlijk alleen maar meer. Het feit dat ik ’s nachts soms droom over razzia’s bevestigt de impact van deze studiereis.

De intense historische ervaring van deze reis zal mij lang bijblijven. Het heeft mijn visie op Holocausteducatie zeker veranderd. Aan de ene kant

Yad Vashem betekent letterlijk “En aan hen zal ik in mijn huis en binnen mijn muren een gedenkteken oprichten en een naam (een" Yad Vashem ")... die nooit zullen worden afgesneden". De tekst is ontleend aan Jesaja 56:5 in de Bijbel.

 In gesprek met de twee zussen Fanny Rozelaar (links) en Betty Mayer (rechts). Fanny heeft tijdens de oorlog in Nederland ondergedoken gezeten. Betty is via Kamp Westerbork in Bergen-Belsen terecht gekomen

Jaargang 18 – nummer 1

32


Karmozijnrood land En het raadsel van het moderne Turkije De klok gaf zes uur aan. Tevreden keek ik vanaf het parkbankje naar de bedrijvigheid op het plein voor me. De klok sloeg niet, en dat viel me nog steeds op. Dit soort tijdsmarkeringen zijn we gewoon in het Europese leven, maar in de islamitische wereld raak je al snel gewend aan de routine van de muezzin die de azan reciteert.

Door Robert Boonstra

Jaargang 18 – nummer 1

33


H

et is oudejaarsavond 2011 en ik begeef mezelf

in de straat waar ik verbleef uit elk raam of van elk

in Izmir, zittend op een bankje tegenover de

balkon een Turkse vlag. De dag ervoor was in het oosten

klokkentoren die aan het begin van de

een aanslag gepleegd door Irakese Koerden, waarbij

twintigste eeuw door Wilhelm II aan de bewoners van de

enkele tientallen Turkse militairen om waren gekomen.

stad was geschonken. De toren is klein, misschien een

Gevolg: een uitbarsting van nationalistisch sentiment.

meter of twintig á vijfentwintig hoog, waarvan het

Het merkwaardige is, en dat geeft ook goed een deel van

onderste deel is omgeven door een muur met raamwerk

de complexe verhoudingen in dit land aan, dat gisteren

wat het bouwsel een kasteelachtige

een blunder is gemaakt door de

allure geeft. Het spierwitte

Turkse regering waardoor vijf en

gesteente en de sierlijke en

dertig

elegante versiersels doen denken

Koerden zijn omgekomen bij een

aan de zeventiende-eeuwse

bombardement in de grensregio:

Ottomaanse watervoorzieningen in

geen extra vlag te bekennen. Wel

Istanbul. Nu ik de vormen van de

duizenden demonstranten die de

toren rustig in me opneem, kan ik

weg tussen mij en de Starbucks

een voorval eerder op de dag beter

blokkeerde. Ze zagen er zo

duiden. Enige bazaari’s probeerden

vervaarlijk uit – al demonstrerende

me namelijk een rode boxer te

tegen geweld – dat ik maar snel

slijten waarop in het midden een

een koffiebarretje in ben

print stond van een iets gekromde

geschoten.

klokkentoren.

Één van de redenen dat ik

In Turkije is het traditie om

zo tevreden op dat parkbankje zat

vlak voor de jaarwisseling rood,

te kijken, was het feit dat me

nieuw ondergoed aan te trekken.

zojuist gelukt was om zo’n

Zo gaat men ‘in het nieuw

goedkope karmozijnrode boxer

gestoken’ het nieuwe jaar in én

zonder print op de kop te tikken. Ik

natuurlijk mag er dan een wens

wilde op het feest immers geen

worden gedaan. De dagen voor oud

spelbreker zijn, maar overal vind je

en nieuw zag het op de markten,

lelijke enorme prints met ofwel een

bazaars en in de winkels rood van

seksuele toespeling of een kerst /

het ondergoed. Nu ziet het

Nieuwjaarsafbeelding. Kerst? Kerst

overigens altijd al rood in de

in een islamitisch land? Nou ja,

straten. Op ‘normale dagen’ hangt

kerst. Het ophangen van

het rood-wit van de Turkse vlag

kerstversiering in winkelcentra en

overal, zo nu en dan opgeluisterd

thuis is immens populair. De

door de grijstinten van Atatürk’s

meeste mensen noemen het ook

beeltenis al naar gelang de stad

zo, maar officieel is er geen

waarin je verblijft. Maar met

Kerstman, maar een

bijzondere gebeurtenissen ziet het écht rood van nationalistisch sentiment. Afgelopen herfst

In Turkije is het traditie om vlak voor de jaarwisseling rood, nieuw ondergoed aan te trekken

stond ik ‘s ochtends op en hing

Jaargang 18 – nummer 1

34


Nieuwjaarsman. Een kerstboom is ook geen kerstboom, maar een Nieuwjaarsboom. De spanning tussen secularisme en islam wordt ook op dit gebied uitgevochten. ‘Ook’, want de strijd is op meerdere vlakken goed zichtbaar. In tegenstelling tot Istanbul is Izmir een, voor Turkse begrippen, seculiere stad. Toen ik deze middag naar het centrum wilde reizen pakte ik de metro. Links van me kwam een meisje zitten, tegenover me en schuin tegenover me. Allen zonder hoofddoek. Hadden we met de bus gereisd, dan was dit ook mogelijk geweest, ténzij je van tevoren geboekt had. Dan hadden we niet zomaar naast elkaar kunnen zitten. ’S Ochtends leek het me namelijk een goed idee om een trip naar Efeze te plannen. Afgezien van de wonderen uit de Oudheid (waarvan de mooiste is gesloopt om de kerk van Johannes te bouwen) zijn er mooie kerken te bezichtigen, alsmede het graf van Johannes de Evangelist en het huisje in het bos waar Maria de Moeder na de kruisiging verbleef. Bij het boeken op internet kreeg ik naast de

Goed, dat brengt me weer in het nu; zes uur dus. Het is donker en ik zit het lichtspel op het plein te

vertrektijden de onderstaande afbeelding te zien. Je

bewonderen. De palmbladeren die al erg groen zijn,

moet bij het boeken aangeven of je een man of een

worden in het donker nog groener door de groene

vrouw bent. Het is namelijk niet toegestaan – hoewel dit

lampen die erop gericht zijn. Te midden van de bomen

niet officieel, maar ongeschreven is – om als vreemde

wordt de muur om de klokkentoren in helder wit licht gezet, en de toren zelf in een warme oranjeachtige

Kerst? Kerst in een islamitisch land? Nou ja, kerst. Het ophangen van kerstversiering in winkelcentra en thuis is immens populair

gloed. Dan zie ik vanuit mijn rechter ooghoek een man mijn bankje naderen. Hij werpt een paar schuinse blikken naar me, maar kijkt me verder niet aan. Pas al hij zit en de situatie even getaxeerd lijkt te hebben, groet hij me. Vol vertrouwen, na de afronding van mijn

man en vrouw naast elkaar te zitten. Als je met familie reist of je bent getrouwd, dan is zulks geen probleem, maar niet als onbekenden. Het leek me wat arbitrair om hier wel op toe te zien bij dit soort busritten en niet bij elke andere, maar goed; hoewel het uit de onderbroekenverkoop niet zo bleek, heerst er een taboe op de nabijheid van verschillende seksen, seks in het algemeen om over homoseksualiteit nog maar te zwijgen. Deze week sprak de minister van binnenlandse zaken over de Koerdische partij PKK, en noemde hen: ‘immoreel, niet menselijk, *hier verontschuldigt hij zich voor dat wat komen gaat+ …net zoals homoseksualiteit’.

Jaargang 18 – nummer 1

allereerste reeks lessen Turks, groet ik de man terug. Zijn gezicht kan ik me niet goed meer herinneren, behalve zijn ingevette haar. Hij zal een jaar of 35-40 zijn geweest en droeg een beetje een pompeus pak met zijn jas los over zijn schouders, zoals de belangrijke maffiosi dat in de film ook doen. Op zijn linker vestzak had hij een speldje van de Turkse vlag gestoken. Voor het gemak noemen we hem Mehmet. Mehmet spreekt me aan. En met één zin wist de man mijn hele vertrouwen in de beheersing van de Turkse taal over boord te gooien: geen flauw benul wat ie zojuist heeft gezegd! In m’n beste Turks gooi ik

35


Mehmet spreekt me aan. En met één zin wist de man mijn hele vertouwen in de beheersing van de Turkse taal over boord te gooien: geen flauw idee wat ie zojuist heeft gezegd! om 18.13 toch iets moet voorstellen: ‘Tonight 2012. anlamadım (lett: ik begreep het niet) eruit. Tamelijk tevreden over deze comeback maak ik me op voor het

Maybe we joentè?’ Met de beste wil van de wereld weet ik er niets van te maken. Joentè? Is dat Engels? In twee

vervolg. ‘Where are you from?’, vraagt ie. ‘Hollandada

talen laat ik vloeiend weten dat ik er niets van begrijp,

oturuyorum’ (ik woon in Nederland), is mijn antwoord.

totdat ik eindelijk ‘unite’ kan herkennen. ‘Unite?’ vraag

‘Ah, tamam’ (okay). Wat ik hier doe? Nou ja, ik ben bij

ik, terwijl de alarmbellen harder beginnen te rinkelen.

vrienden op bezoek. En jij? Woon jij hier? Ja. Ik ben

‘Yes’, zegt ie. Uiteindelijk vraagt ie me: ‘do …(gebrabbel,

technician. Ow? Nou, denk ik op dat moment, dan heb jij

lost in translation) seks?’ Nou, nu is het me wel ver

je op een feest gekleed – het is immers oudejaarsavond

genoeg gegaan, maar ik wil beleefd blijven en door al

– of er is iets anders aan de hand. Het blijft echter niet

onze misverstanden weet ik niet zeker of hij heeft

bij de koetjes en kalfjes, want Mehmet duikt meteen de

gezegd, wat ik dacht te hebben gehoord. Is hij echt op

diepte in: Do you have a girlfriend here? Lichtelijk

mijn rode onderbroek uit? Na het echter twee keer

gealarmeerd door de vraag, maar nog niet bewust van

herhaald te hebben, ben ik toch vrij zeker van de

de echte oorzaak van het nare onderbuikgevoel, zeg ik

opmerking, en is het aantal decibellen van die

‘nee’. Do you have a girlfriend in Europe? Hij laat er geen gras over groeien, zeg. Om

alarmbellen gerezen tot een oorverdovend geraas. Ik kan me niet voorstellen dat deze

maar niet tegen te vallen in de

man me zo openlijk benadert.

ogen van de masculiene

Dit kán hier toch helemaal

Turken zeg ik ‘natuurlijk’. Are you married? You have no ring. Ai, ik ben d’r bij. Nee, toch niet: ‘Nee, ik ben niet getrouwd, maar dat gaat snel gebeuren, Insha’Allah.’

niet? De uitspraken van de minister zijn nog niet in de lucht opgelost, of de realiteit komt om de hoek kijken. Ik probeer de situatie te redden: ‘sure I like, but with my girlfriend, and not before

Tweede goede comeback. Na deze en enkele andere

we are married’. Misse boel. Mehmet hoort alleen, ‘Sure

woorden, besluit Mehmet om tien over zes dat hij me

I like’ en herhaalt zijn aanbod nogmaals met een

wel mag. ‘You very nice’, zegt ie. ‘Me very nice too?’,

glimlach. Dan maar de koude douche: ‘No, not with men.

vraagt ie met grote ogen terwijl hij beurtelings naar mij

Are you going to the concert tonight?’ (gewoon

en hem wijst. Natuurlijk. Je bent een aardige peer.

overheen praten) ‘Yes? Well maybe see you then. It was

Eindelijk iemand op wie ik in alle rust mijn Turks kan

nice talking to you but my friends are waiting. Bye’. En

oefenen. Mehmet denkt daar anders over en zegt wat

weg was ik. Mehmet keek nog even beteuterd, maar

onbegrijpelijks terwijl hij aan mijn pols begint te

legde zijn jas goed over zijn schouders en stiefelde rustig

frunniken. De lichtelijke alarmering na zijn eerste vragen

de andere kant op het plein over. Ik daarentegen was al

is wel overgegaan in het rinkelen van alarmbellen. Ik ben

verbaasd over de belevenissen van de dag, de contrasten

gewend dat Turkse mannen elkaar twee kussen geven

in het land, maar weet nu helemaal niet meer waar ik

als ze elkaar als bekenden ontmoeten, maar dit ben ik

het in Turkije moet zoeken. Hoe werkt het hier?

nergens tegengekomen. Terwijl ik niet precies weet hoe ik beleefd weg kan komen, besluit Mehmet dat hij me

Jaargang 18 – nummer 1

36


Column Suzan Mateboer

Prinsheerlijk?

H

et meisje strijkt met haar vingers over de

prinses Sisi, waar ook een sprookjesachtige

kleurige veren op haar tooi. Haar snoezige,

tekenfilmserie van bestaat. Zij werd met een scherpe vijl

beige indianenpakje is afgewerkt met

door haar korset, recht in haar hart gestoken op de kade

diamantjes en zelfs haar schoentjes hebben bijpassende

bij het meer van Genѐve. Ze dacht dat het slechts een

western-achtige stiksels op de zijkant. Als een trotse

brutale poging tot overal was, maar later aan boord

indianenprinses zit ze naast haar moeder tegenover mij

zakte ze in elkaar en stierf. Een recenter voorbeeld is

in de bus.

natuurlijk het tragische leven van prinses Diana: het

De prachtige zwierjurken, glimmende tiara en het lange glanzende haar dat haar perfecte gezichtje omlijsten: wat wilde ik vroeger ook graag een prinses

sprookje van de kleuterjuf die prinses werd en wiens leven mysterieus eindigde in een autotunnel bij Parijs. Tenslotte nog het laatste, noodlottig voorbeeld

zijn. Het liefst zo’n eentje van Disney; inclusief anorexia

waar heel Nederland om treurt: prins Friso. Een lawine

taille en botoxhoofd. Met mij droomden ontelbare

wijkt simpelweg niet uit omdat je een prins of prinses

meisjes over hoe we ons enorme paleis in zouden

bent. Een zwaar gevoel van medelijden overvalt me als ik

richten (‘de eenhoornstal roze of goud?’) en hoe we

denk aan prinses Mabel naast zijn bed, onzeker en bang

trots naar het volk konden zwaaien met onze superhunk

om haar geliefde voor altijd te verliezen. We kunnen

aan één arm. Iedereen zou van ons houden en we

tegenwoordig veel, maar een prins wakker kussen zal

zouden het toonbeeld zijn van perfectie.

toch echt alleen in de sprookjes blijven bestaan.

Wat ontnuchterend is een kijkje in de geschiedenis. Echte prinsessen leefden lang niet altijd in een droomwereld maar ook gewoon in de harde realiteit. De vrouw van stadhouder Willem II, Maria Henriëtte Stuart, bijvoorbeeld. Haar vader werd

Een zwaar gevoel van medelijden overvalt me als ik denk aan prinses Mabel naast zijn bed, onzeker en bang om haar geliefde voor altijd te verliezen

onthoofd en het liefst wilde Oliver Cromwell ook haar uit de weg ruimen. De spanningen liepen zo hoog op dat de eerste Nederlands-Engelse oorlog al snel een feit werd. Naast de Engelsen waren ook de Orangisten geen fan door haar snobistische voorkomen. Ook kwam ze in financieel zwaar weer en moest ze aankloppen bij

De bus is inmiddels gestopt en het meisje huppelt lachend aan de hand van haar moeder naar buiten. Ik denk terug aan de middag dat ik Pocahontas voor de zoveelste keer zag en aan het scherm geplakt zat bij de laatste scène waar de gelukkige prinses zwaaide

monarch Lodewijk XIV. Toen ze eindelijk weer naar

naar haar stam vanaf de boot naar Engeland. Mijn

Engeland terug kon, stierf ze op 29-jarige leeftijd aan de

moeder kwam toen de woonkamer in en zei: ‘Ze is

pokken. Hoezo happy ending? En wat te denken van

helemaal niet eens aangekomen in Engeland hoor. Stierf nog voor ze de boot op ging aan tuberculose ofzo.’

Jaargang 18 – nummer 1

37


Verzetsheld na 66 jaar eindelijk weer huiswaarts Door Benjamin van den Dobbelsteen Een blankhouten, kinderformaat kistje op de achterbank van een taxibusje. Op de deksel verwees alleen een klein, goudkleurig naamplaatje naar de inhoud ervan. Verzetsheld Albertus (Bertus) de Raaf (1924-1944) keerde in 2010, na 66 jaar van onzekerheid, eindelijk weer huiswaarts. Het zal niet zijn geweest wat zijn nabestaanden gehoopt hadden, maar de opluchting dat na al die jaren van onzekerheid eindelijk het lot van hun oom en broer bekend is geworden, moet groot zijn geweest. Vanuit zijn anonieme rustplaats in Porta Westfalica (Duitsland), werd hij, haast via dezelfde weg die hij in 1944 bij leven aflegde, door vrienden teruggebracht naar Nederland. Hij bracht tijdens deze reis een laatste bezoek aan de plaatsen die aan het einde van zijn leven op zijn ‘dodenmars’ heeft moeten bewonen.

Z

ijn naam stond al op de Erelijst der gevallenen,

werd door de Duitsers, zal hij waarschijnlijk, zoals zoveel

en men vermoedde dat hij waarschijnlijk was

Nederlanders, onverstoord zijn werk hebben voortgezet.

overleden in concentratiekamp Neuengamme,

Toch moet deze jonge veenarbeider al snel in

maar niemand kon met zekerheid zeggen wat er echt

verzet zijn getreden tegen de Duitse bezetter, want hij

met hem gebeurd was. Na 66 jaar krijgt de familie De

zat halverwege 1944, de hoogtijdagen van het

Raaf eindelijk uitsluitsel. Zijn ouders en zijn broer, met

Nederlandse verzet, al ondergedoken op het

wie hij niet alleen een bloedverwantschap, maar ook een

onderduikadres waar hij zou worden gearresteerd. Het

innige vriendschap deelde, hebben het rijk der levenden

was niet vanzelfsprekend dat de Nederlanders bij het

verlaten zonder het lot van hun zoon en broer te weten.

verzet gingen. De meeste van onze landgenoten kozen

Zijn zus en neef leven nog wel, net als zijn beste vriend. Bertus de Raaf werd geboren op 28 juni 1924 in Emmer-Compascuum (gemeente Emmen, Drenthe), en woonde hier het grootste gedeelte van zijn leven. Emmer-Compascuum lag in die tijd in veengebied en het is dan ook niet verwonderlijk dat Bertus veenarbeider als

Toen Nederland in 1940 binnengevallen werd door de Duitsers, zal hij waarschijnlijk, zoals zoveel Nederlanders, onverstoord zijn werk hebben voortgezet

beroep koos. Toen Nederland in 1940 binnengevallen

Jaargang 18 – nummer 1

38


eerder voor de veilige neutraliteit. Toch zijn er veel

andere te maken met de beruchte kampbeul Kotälla,

verzetstrijders tijdens de oorlog, en vooral in het laatste

volgens een illegale brief die hij naar buiten wist te

jaar, opgepakt en gefusilleerd. Ook Bertus is dit lot

krijgen. Kotälla was een psychisch onstabiele beul die

toebedeeld, al wordt hij niet doodgeschoten op een

het vooral voorzien had op Joden en priesters en die

stille plek ergens in de duinen. Op het moment van zijn arrestatie had hij er een verzetscarrière

Het was niet vanzelfsprekend dat de Nederlanders bij het verzet gingen. De meeste van onze landgenoten kozen eerder voor de veilige neutraliteit

opzitten die hem noodgedwongen had laten onderduiken op een boerderij in het Drentse Smilde. Hij had waardepapieren vervalst en vervoerd, en had wapens verborgen voor het moment dat Nederland bevrijd zou worden. Bronnen spreken elkaar tegen over de reden waarom Bertus uiteindelijk voor een onderduikadres koos. Of hij het had gedaan vanwege het feit dat hij weigerde voor de

meermalen deel moet hebben uitgemaakt van een vuurpeleton. Bertus moet deze praktijken van dichtbij hebben gezien. In kamp Amersfoort moest Bertus lange dagen met zwaar werk vullen tot hij op 11 september 1944 op transport naar concentratiekamp Neuengamme werd gesteld. Dit kamp ligt ongeveer 18 kilometer ten zuidoosten van Hamburg. Op 1 oktober werd hij doorgezonden

Duitsers te

naar het

werken of

subkamp

simpelweg

Lerbeck te Porta

vanwege de

Westfalica, dat

angst om

diende voor

verraden of

dwangarbeid.

ontdekt te

Slechts tien

worden, het

weken zou

verandert niets

Bertus hier

aan de datum 2

opgesloten

juni 1944. Op

zitten, want op

deze datum werd hij vroeg in de ochtend samen met een verzetsvriend uit de boerderij in Smilde gesleurd en gearresteerd. Na zijn arrestatie moet de wereld Berend als een waas voorbij zijn gegaan. De gebeurtenissen volgden elkaar in snel tempo op. Meteen na zijn arrestatie werd hij opgesloten in de gevangenis in Assen. Hier bleef hij slechts enkele dagen, waarna hij werd doorgestuurd naar Durchgangslager Amersfoort. Hier kreeg hij onder

Bertus was misschien geen Oskar Schindler, Walter Sűskind of Irene Sendler, maar het goede is een absolute waarde en niet onderhevig aan gradaties

10 december 1944 stierf hij. Volgens Duitse registratieformulieren was dit het gevolg van lichamelijke complicaties. Wat er vervolgens met het lichaam van Bertus is gebeurd, was 66 jaar lang onduidelijk. Zesenzestig jaar na zijn overlijden wist een biograaf, die een boek schreef over Bertus, na veelvuldig contact met Duitse archivarissen de plaatselijke Duitse overheid zover te krijgen op zoek te gaan naar een verloren gewaande kaart van een begraafplaats in Porta Westfalica. Hierop werd gewezen door historici en oudkampbewoners. Deze kaart werd gevonden. Hierop stond een massagraf aangegeven en werd de naam van Bertus genoemd. Het kostte niet veel moeite om toestemming te krijgen van de Duitsers om op de aangegeven plaats te graven. Een witte kunststof zak

Jaargang 18 – nummer 1

39


werd gevonden (tijdens de Tweede Wereldoorlog

Smilde. De laatste halte voor Heiloo was kamp

werden deze niet gebruikt, maar na de oorlog werden de

Amersfoort, waar een speciale herdenkingsdienst werd

massagraven door Duitsers geopend en werden de

gehouden.

lichamen eerbiedig herbegraven in dit soort kunststof

Bertus was misschien geen Oskar Schindler,

zakken) en na DNA onderzoek bleek het inderdaad om

Walter Süskind of Irene Sendler, maar het goede is een

de beenderen van Bertus te gaan.

absolute waarde en niet onderhevig aan gradaties.

Op zijn laatste reis, die zou eindigen in Heiloo

Daarom mag zijn verzet op kleinere schaal niet afgedaan

waar hij bij zijn broer zou worden begraven, deed Bertus

worden als minder belangrijk. Zijn verhaal toont aan dat

in tegenovergestelde richting de plaatsen aan waar hij

ook anno 2012 de Nederlandse samenleving, net zoals

was geweest. Dit begon in Porta Westfalica, waar hij

die van vele andere landen, nog niet los staat van het

stierf. Vervolgens reisde hij af naar Emmer-

verleden, maar dat de Tweede Wereldoorlog nog steeds

Compascuum, waar hij kort herenigd werd met zijn

actueel is.

ouders (daar begraven), en naar zijn onderduikadres in

 SS-er J.J. Kotälla, rechts majoor W.J. Siedenburg - 1945 Bron: Beeldbank WO2 – Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie

Jaargang 18 – nummer 1

40


‘Het had heel anders af kunnen lopen met het Koningshuis’ Historica Daniela Hooghiemstra over de beginjaren van het Koninkrijk der Nederlanden tot de Oranjes in de toekomst Door Ozan Karakoc

Vorig jaar haalde de PVV van Geert Wilders wederom het nieuws met zijn controversiële uitspattingen. Toen was koningin Beatrix de ‘rekening van de dag’. Wilders wilde namelijk dat de politieke rol van de koningin drastisch wordt ingeperkt. De leider van de populistische partij wilde het liefst dat onze koningin geen rol zou spelen bij de kabinetsformatie. In de periode van 1813-1840 was dit gedachtegoed geheel ondenkbaar. In deze periode regeerde de eerste koning van Nederland, koning Willem I als een absolutistisch vorst. Willem I nam politieke besluiten en bepaalde het beleid. Hij was ook verantwoordelijk voor de financiën. Bovendien benoemde hij de ministers, en hij kon ze ook ontslaan. Deze vorm van absolute monarchie is in de loop der jaren veranderd in een constitutionele monarchie. Vandaag de dag zien we dat politieke systeem nog steeds terug in Nederland, met als staatshoofd koningin Beatrix. Ze is ‘hotter’ dan ooit tevoren, maar de vraag is wanneer ze plaats maakt voor Willem Alexander. Volgens historica en journaliste Daniela Hooghiemstra duurt het niet lang meer. Ze geeft een lezing in het Historisch Centrum Overijssel (HCO) over de mannelijke voorgangers van de vorstinnen in de negentiende eeuw en over de rol van de Oranjes in de toekomst.

Jaargang 18 – nummer 1

41


H

et Historisch Centrum Overijssel presenteert

Een jaar later trad Willem I af. Hij was hevig

in samenwerking met Waanders

teleurgesteld vanwege het verlies van België. Hij kon het

boekverkopers voor de vierde keer de

niet meer aan. De eerste koning van het Koninkrijk der

‘Waanders-lezingen’. Voor deze lezingen worden

Nederlanden werd opgevolgd door zijn zoon, Willem II.

gerenommeerde auteurs en historici uitgenodigd om te

‘Hij hunkerde naar heldenstatus. Hij was evenzo koppig

komen spreken over uiteenlopende thema’s. Historicus

als zijn vader. Terwijl Willem I calvinistisch en rationeel

Luc Panhuysen deed de aftrap, gevolgd door Herman

was, zag Willem II zichzelf als een levensgenieter’, aldus

Pleij en nu is het de beurt aan Daniela Hooghiemstra. Ze

Hooghiemstra. Die heldenstatus kreeg hij uiteindelijk.

is historica en heeft jarenlang gewerkt als

Dat heeft hij vooral te danken aan zijn bijdrage aan de

verslaggeefster bij NRC Handelsblad. Ze debuteerde in

slag bij Waterloo. Deze slag in 1815 werd de definitieve

2005 met het boek Vertel dit toch aan niemand dat zij

nederlaag voor Napoleon Bonaparte. Hij vocht mee

samen met Dorine Hermans schreef over het leven van

onder de hertog van Wellington. Als dank daarvoor

Henriëtte Van de Poll, hofdame van Koningin Emma

kreeg hij van Paleis Soestdijk aangeboden. Hij nam

(1858-1934).

uiteindelijk de plaats in van zijn vader als Koning der

Het is 5 februari 2012. De laatste bezoekers

Nederlanden.

nemen plaats in de zaal waarin Daniela Hooghiemstra haar opwachting maakt. Het komende uur komt de geschiedenis van het Koninklijk Huis in een notendop voorbij. Ze staat klaar. De laatkomers zitten en de lezing kan beginnen. Althans, dat dacht men. Voordat de historica kon beginnen met haar boeiende portret van de vorstinnen en haar mannelijke voorgangers, was er een ding zoek. Dat was de afstandsbediening van de PowerPoint. Het lag onder de papieren. Ze gaat echter onverstoord verder.

„Terwijl Willem I calvinistisch en rationeel was, zag Willem II zichzelf als een levensgenieter‟ Het ontstaan van de monarchie Tot 1795 was Nederland een republiek. In de Franse tijd werd Nederland een eenheidsstaat, de Bataafse Republiek. Onder Lodewijk Napoleon werd Nederland voor het eerst een Koninkrijk. Dat duurde slechts vier jaar (1806-1810). In 1813 was het dan zo ver. Nederland

Koning Gorilla

herwon zijn onafhankelijkheid. Willem Frederik was de

Na een halfuur ging Daniela Hooghiemstra verder. Na

zoon van de laatste stadhouder Willem V en werd

Willem I en II behandeld te hebben, ging ze logischerwijs

uitgeroepen tot soeverein vorst. Willem Frederik werd

door met de koning die met zijn gedrag de monarchie

uitgeroepen tot koning in 1815 en staat beter bekend als

aan het wankelen bracht. Willem Alexander Paul

Willem I. In 1830 scheidden de Zuidelijke Nederlanden

Frederik Lodewijk was zijn naam. Beter bekend als

zich af en negen jaar later erkende Nederland het

Willem III.

nieuwe Koninkrijk België.

Jaargang 18 – nummer 1

42


met de liberale Grondwet van 1848 nog geen

Willem III had een voorliefde voor de jacht, vrouwen en drank. Hij kreeg zelfs de spotnaam „‟Koning Gorilla‟, omdat hij zo impopulair was onder het volk

democratie in Nederland, maar de ministers waren vooral eindverantwoordelijk. Hij moest de politieke zaken bespreken met andere ministers.’ Willem III kreeg al snel ruzies met politici. Rationaliteit was bij Willem III ver te zoeken in

Aanvankelijk had hij weinig zin om zijn vader

tegenstelling tot Willem I, en zelfs zijn vader ging

Willem II op te volgen in 1849. Hij had grote moeite met

verstandiger te werk met dit soort conflicten terwijl hij

de beperking van de Koninklijke macht onder zijn vaders

ook werd gezien als een levensgenieter. Willem III wilde

bewind die door de grondwetswijzing van Thorbecke in

niets weten van de grondwetswijzing. Hij ging zelfs door

1848 tot stand was gekomen. Wat ook heeft

met regeren alsof er helemaal geen Grondwet bestond.

meegespeeld was dat Willem III zich nog nauwelijks met

De ruzies leidden tot nieuwe verkiezingen. Uiteindelijk

staatszaken had bemoeid. Hij kon zich nog niet bewijzen.

had Willem III in de gaten dat deze felle conflicten geen

‘Niemand had vertrouwen in hem. Als hij de absolute

positieve gevolgen voor hem zouden hebben. Zijn

macht had gekregen, was het met Nederland niet goed

belangstelling voor het regeren werd steeds kleiner.

afgelopen’, aldus Hooghiemstra.

Willem III hield van het leven. ‘Zo vader, zo zoon’, zou je denken. Hij had een voorliefde voor de jacht, vrouwen en drank. Hij kreeg zelfs de spotnaam ‘Koning Gorilla’, omdat hij zo impopulair was onder het volk. Het was geen fijne man om mee samen te werken. Willem III overleed op 23 november 1890 en was meer dan veertig jaar het staatshoofd van het land.

Willem III vond de Grondwet van 1848, die de grondslag heeft gelegd voor het principe van ministeriële verantwoordelijkheid die we vandaag de dag kennen te liberaal ‘Een stukje Nederlandse geschiedenis’ De historica sluit haar lezing af. Er volgt een korte onderbreking. Twee jonge dames serveren koffie en thee, en de schaal met lekkere koekjes ligt klaar voor de Koningin Emma met prinses Wilhelmina Bron: Nationaal Historisch Centrum Willem III vond de Grondwet van 1848 ,die de grondslag heeft gelegd voor het principe van ministeriële verantwoordelijkheid die we vandaag de dag kennen, te liberaal. Dat houdt in dat de ministers verantwoording aan het parlement verantwoording verschuldigd zijn voor hun doen en laten bij de vervulling van hun taken. Niet te vergeten, zijn de ministers verantwoordelijk voor het optreden van het staatshoofd. De historica: ‘Er was

Jaargang 18 – nummer 1

bezoekers. Daniela Hooghiemstra gaat ondertussen verder met haar betoog met een paar mensen die duidelijk zeer geïnteresseerd zijn over de geschiedenis van het koninklijk huis. De rest van de bezoekers staat in het gangetje te praten over onder andere de koninklijke familie en uiteraard over Beatrix en haar zoon Willem Alexander. Dat komt eigenlijk goed uit, want de gasten kunnen zo dadelijk tijdens de vragenronde vragen stellen aan Daniela Hooghiemstra over de rol van de Oranjes van nu.

43


een hele strijd om historische bronnen van het huisarchief te mogen bekijken. Het koninklijk huisarchief is in 1825 door Willem I ingesteld om de archieven centraal te beheren. Het gebouw beheert tegenwoordig een aantal collecties. Ten eerste het archief. Het archief bevat de persoonlijke archieven van leden van het huis Nassau en het huis Oranje-Nassau vanaf de dertiende eeuw tot nu. Verder bevat het de archieven van de dienst van het koninklijk huis, de hofhouding en van personen die bij het hof betrokken zijn geweest. Ten tweede de bibliotheek die is gevormd vanaf de terugkeer van de Oranjes in Nederland in 1813. De bibliotheek bestaat uit meer dan 70.000 boeken, tijdschriften en brochures. Ten derde bevat het huisarchief de Portret van Willem III, koning der Nederlanden, gemaakt door Pieter de Josselin de Jong - 1887 Bron: Rijksmuseum Amsterdam

documentaire verzamelingen. De documentaire verzamelingen bestaan uit topografische tekeningen en prenten, prentbriefkaarten, gedrukt materiaal

De gasten nemen hun plaats weer in en de vragenronde kan beginnen. Na een paar vragen

(krantenknipsels, brochures, menukaarten en programma's) en een fotoarchief.

beantwoord te hebben, gaat Daniela Hooghiemstra in op de stelling of de privéstukken en archieven van het koningshuis toegankelijk moeten worden. De historica vindt het van wel. ‘De geschiedenis van de koninklijke familie is ook een stukje geschiedenis van Nederland.’ Onlangs heeft Alexander Pechtold, de fractievoorzitter van D66, gezegd dat het koninklijk huisarchief openbaar moest worden. Aanleiding hiervoor was dat hij wilde dat er een nieuw onderzoek moest komen naar Prins Bernard en zijn beslommeringen. Volgens premier Rutte is het aan de Oranjes om te bepalen of de privéstukken openbaar worden gemaakt. Het is moeilijk om dit voor elkaar te krijgen, vanwege het feit dat Beatrix en de rest van de Oranjes bijzonder voorzichtig zijn met het naar buiten brengen van privéstukken. ‘Privé is belangrijk voor hen’, aldus Hooghiemstra. De historica deelt haar ervaringen over het koninklijk huisarchief met de bezoekers in de zaal. ‘Ik moest een brief schrijven naar de koningin om toestemming te vragen om bepaalde privéstukken te mogen inzien. Ik moest uiteindelijk het hele manuscript laten zien.’ Het was voor Daniela Hooghiemstra duidelijk

Jaargang 18 – nummer 1

44


„De media zijn de achilleshiel van de koninklijke familie. Het is tegenwoordig moeilijk privézaken binnenkamers te houden.‟

De achilleshiel Het is tegenwoordig moeilijk voor het koningshuis om het privéleven te combineren met de publieke functie die de Oranjes moeten bekleden. Volgens Hooghiemstra is de rol van de media erg groot geworden. ‘De media

Vandaag de dag

zijn de achilleshiel van de koninklijke familie. Het is

De belangrijkste vraag die er werd gesteld, is wanneer

tegenwoordig moeilijk om privézaken binnenskamers te

Willem Alexander zijn moeder gaat opvolgen.

houden. Er is tenslotte geen adel meer.’ De rol van de

Tot nu toe doet koningin Beatrix het goed bij de

adel in de negentiende eeuw was ontzettend groot in de

Nederlandse bevolking. Ze is altijd rustig gebleven

koninklijke familie, want de adel zorgde ervoor dat de

wanneer er bijvoorbeeld ophef is ontstaan over het

geheimen van het Koningshuis niet naar buiten werden

Koningshuis in de media. De weinige keren dat ze op de

gebracht.

televisie verschijnt, komt ze gelijk overtuigend over en is ze beheerst in haar doen en laten. Voor Willem Alexander ligt er een grote taak op zijn schouders wanneer hij zijn moeder gaat opvolgen.

„De geschiedenis van de Koninklijke familie is ook een stukje geschiedenis van Nederland‟

Volgens Daniela Hooghiemstra duurt de opvolging niet lang meer. Volgens haar heeft Willem Alexander

Tot slot beantwoordt de historica de vraag of het

anderhalf jaar geleden een opleiding gehad van Jaap

koningshuis over vijftig jaar nog bestaat. Ze zegt hierover

Leeuwenburg. Als de koningin plotseling besluit te

dat de Oranjes populairder zijn dan ooit. Koningin

stoppen, moet Willem Alexander zijn intrede doen als de

Beatrix is daar een groot voorbeeld van. Voorlopig

nieuwe koning van Nederland. Hij moet daarom goed

kunnen we nog genieten van de feestjes en de

voorbereid zijn op dat soort momenten. Om die reden

gezelligheid tijdens de Koninginnedag op 30 april. Ook

geeft Leeuwenburg, die tevens particulier secretaris is

Willem Alexander kan dat als de toekomstige koning van

van Beatrix, raad aan de huidige prins om in de toekomst

Nederland.

zo goed mogelijk voor de dag te komen als koning van Nederland.

Meer lezen?

Dorine Hermans & Daniela Hooghiemstra - Voor de troon wordt men niet ongestraft geboren Dorine Hermans & Daniela Hooghiemstra - Ik Mag Ook Nooit Iets

Jaargang 18 – nummer 1

45


“Meneer, ik kan niet kiezen” Het ‘kiessyndroom’ van de leerling en het gevolg voor de school van de toekomst Door Daan van Leeuwen Een leerling moet tussen zijn vijftiende en

hebben daarin de belangrijkste rol op zich genomen. In

vijfentwintigste de belangrijkste keuzes van zijn

televisieshows, talentenjachten en op social media

loopbaan maken. De keuzemomenten volgen elkaar in

worden de nieuwe eisen aan de jongeren gesteld. De

hoog tempo op en worden steeds belangrijker. Het

adolescenten scheppen ambities naar de maatstaven

onderwijs is zo ingericht dat we levensbepalende

van de dominante Amerikaanse media, waarin

keuzes al zo vroeg

presteren van

mogelijk moeten

levensbelang is. Als we

maken. In een tijd en

jongeren van nu

in een samenleving die

vergelijken met

steeds meer van hen

jongeren van tien jaar

vraagt wordt de

geleden, zien we dat

leerling straks het kind

de jongeren van nu

van de rekening.

veel extraverter zijn. Ze willen zich

D

e leerling

onderscheiden en zich

heeft steeds

bewijzen.

meer moeite

De drang om te

met het maken van

profileren wordt

deze keuze. Dat heeft onder andere te maken met de

ingebed in een samenleving (en schoolsysteem) waarin

veranderende samenleving, waarbij ‘individualisering’ en

ook alles kan. Je krijgt de keuze om te studeren wat je

‘digitalisering’ sleutelwoorden zijn geworden. Er is een

wilt en de vrijheid om je te profileren zoals jij dat graag

cultuur ontstaan die zich niet meer richt op de ander of

zou willen. De eis om te profileren wordt de leerling

op de maatschappij maar op de persoonlijke

daarmee min of meer opgedragen door anderen.

ontwikkeling van iedere individu. De jongeren van

Als we jongeren van nu vergelijken met jongeren van tien jaar geleden, zien we dat de jongeren van nu extraverter zijn. Ze willen zich onderscheiden en zich bewijzen

tegenwoordig, met jongeren

Opgevoed door de media

bedoel ik scholieren en studenten tussen de 14 en de 26

De keuzestress is niet alleen te verklaren vanuit de

jaar, zijn onderdeel van een nieuwe groepscultuur: de

invloed van de ‘social media’, maar is ook te wijten aan

prestatiecultuur. Het wordt steeds belangrijker om te

de opvoeding thuis. De ouders hebben tegenwoordig

presteren en de lat wordt steeds hoger gelegd. De media

minder vat op de gestelde normen van hun kinderen.

Jaargang 18 – nummer 1

46


Dat de media nu voor rolmodellen zorgen, is niet alleen

gaan. Wordt hij boer of agent, gaat hij naar de

te wijten aan de talentenshows en Facebook, maar ook

bakkersschool of toch medicijnen studeren? Als hij

aan de ouders. De ouders van de leerlingen werken vaak

bijvoorbeeld kiest voor het profiel mens en maatschappij

allebei en besteden gemiddeld minder tijd aan de

vallen er al heel veel werkvelden af. Toch blijft de keuze

opvoeding van hun kinderen. Daarvoor in de plaats

groot, tĂŠ groot voor een leerling. Het tijdstip van kiezen

ontstaat er een schuldgevoel en verwennen ze de

is puur uit praktisch oogpunt gekozen. Na de

kinderen steeds meer. Leerlingen worden daardoor

basisvorming moet er gekozen worden voor een

mondiger en krijgen steeds minder te maken met

duidelijke koers die zich uit in een profiel. Dat de leerling

tegengas van hun ouders.

nog helemaal niet klaar is voor een dergelijke keuze

De ouders zijn, in vergelijking met een generatie daarvoor, veel beter opgeleid en genoten vaak een

wordt buiten beschouwing gelaten. Uit recent onderzoek is gebleken dat de

academische opleiding. Deze vanzelfsprekendheid zorgt er voor dat kinderen

In de afgelopen jaren hebben de allure en het charisma van het docentschap veel aan terrein verloren

hun ouders niet langer als rolmodellen zien. Kinderen

hersenen zich tot ver in de adolescentie ontwikkelen en

zoeken dan vaak een ander rolmodel en dat deze vaak

dat de jong volwassene pas rond zijn of haar 23e

wordt gevonden in een figuur op televisie is dan ook een

levensjaar volgroeid is. De frontale hersenkwab is net als

logische optelsom. Daarbij komt ook het feit dat de

de overige hersendelen nog niet uitgegroeid rond het

rolmodellen die ze in het echte leven tegenkomen,

moment van de keuze van het profiel. Dit hersendeel is

bijvoorbeeld de docent of voetbaltrainer, niet langer tot

betrokken bij besluitvorming, planning en het overzien

de verbeelding spreken. In de afgelopen jaren hebben de

van de lange termijn. De leerling kan de gevolgen van

allure en het charisma van het docentschap veel aan

zijn profielkeuze vaak niet goed overzien.

terrein verloren. Een totale verkeerde ontwikkeling, dat

Ook op het moment dat de leerling moet gaan

zult u met mij eens zijn. De drang om te profileren is dus

kiezen voor een studie en het daar aan verbonden

groter geworden, maar de leerlingen weten helaas niet

beroep, is voor veel examenkandidaten eveneens een

wat ze moeten worden.

moeilijk keuze. Begrijpelijk, je kunt tegenwoordig kiezen uit meer dan 500 bachelorstudies. Van Aquatische Ecotechniek tot leraar Fries en van Biometrie tot AziĂŤstudies. Logischerwijs is het zo te verklaren dat meer dan een derde van de beginnende studenten al voor februari stopt met zijn of haar studie. We kunnen de studenten van tegenwoordig niet eens ongelijk geven. Want waar veel beleidsmakers en onderwijskundigen geen rekening mee houden zijn de aspecten van de steeds sneller veranderende vraag uit het bedrijfsleven. Het hoger- en beroepsonderwijs bieden opleidingen aan

Onderwijs

die tien jaar geleden relevant waren. Er zijn nu nog geen

Terug naar school, waar de eerste belangrijke

studies die tegemoet komen aan beroepen die pas over

keuzemomenten zich voordoen. De leerling moet op zijn

tien jaar zullen bestaan. Omgekeerd worden mensen nu

vijftiende al een profielkeuze maken. Op dat moment

opgeleid in een vakgebied waar misschien over tien jaar

moeten ze al kiezen in welk werkveld ze aan de slag

geen vraag meer naar zal zijn. We moeten erkennen dat

Jaargang 18 – nummer 1

47


onderwijskundigen en beleidmakers moeilijk

De docent van de toekomst zal een stuk flexibeler moeten zijn en meerdere vakken moeten kunnen doceren

tegemoet kunnen komen aan de vraag van het bedrijfsleven voor beroepen van de toekomst. Ze kunnen immers niet in de tijd vooruit kijken. De vragen die aan deze ontwikkelingen zijn verbonden, zijn de vragen of de leerling zo vroeg moet kiezen voor een profiel of vakgebied. De vraag die daarbij aansluit is hoe het onderwijs er uit moet zien in 2022. We kunnen wel concluderen dat het onderwijs van nu in hoog tempo klaar moet worden gestoomd voor innovatie en verandering.

verbinden. Vaardigheden of competenties zullen ook in het voortgezet onderwijs de kernwoorden van het curriculum worden. Het onderwijsprogramma zal meer veranderen naar de opzet die in het HBO gebruikelijk is waarbij studenten projectmatig aan vakken werken en daarmee vaardigheden leren. De invulling van het onderwijs zal meer liggen op creativiteit, innovatie en flexibiliteit. Ze moeten oog hebben voor de systemen die zorgen voor ontwikkelingen. Omdat deze systemen continu veranderen moet het onderwijs ook met grote

De school van de toekomst Als beginnende docenten hebben we ook te maken met een veranderende samenleving en veranderende leerlingen. De leerlingen die wij straks gaan les geven zullen heel anders zijn dan de leerlingen die nu op de middelbare school zitten. Leerlingen van de toekomst zullen een stuk individueler zijn en een stuk meer gefocust op de toekomst. De leerlingen krijgen daarbij een andere relatie met school. De leerlingen zullen vragen om kwalitatieve dienstverlening waarin zij zoveel mogelijk zullen leren in een zo kort mogelijk tijdsbestek. Het wordt voor leerlingen steeds belangrijker om naast school nog meer vaardigheden te ontwikkelen. De leerling van de volgende generatie zal als het ware al op zijn of haar vijftiende of zestiende jaar moeten beginnen

regelmaat mee veranderen. De docent van de toekomst zal ook verschillen met de docent van nu. Hij zal een stuk flexibeler moeten zijn en meerdere vakken moeten kunnen doceren. Omdat de leerlingen steeds individueler worden, moet de docent meer oog hebben voor het persoonlijke ontwikkelingsplan van de leerling en oog hebben voor verschillen in de klas. Maar het belangrijkste wat de docent zal moeten doen in de toekomst is de leerlingen te helpen met het maken van een keuze, hoe moeilijk het straks ook wordt. Ik nodig de lezers van Filippides van harte uit om in het volgende nummer kritisch te reageren op mijn beschouwingen. Heb ik helemaal gelijk, of heb ik bepaalde ontwikkelingen over het hoofd gezien?

met het opbouwen van zijn curriculum vitae. De profileringsdrang is al een serieus probleem maar zal groteske vormen aannemen in de (nabije) toekomst. De scholen van de toekomst zullen met de leerlingen mee moeten veranderen. Ik verwacht dat in de komende jaren vakken kritisch worden bekeken. Alle vakken zullen worden uitgekleed en worden ontdaan van nutteloze kennis, wat ten koste zal gaan van het niveau van het vak. Er zullen ook nieuwe vakken ontstaan in het voortgezet onderwijs. Leerlingen zullen namelijk alleen behoefte hebben aan kennis en niet meer aan gegevens en data. Het wordt belangrijker om deze informatie te waarderen en er conclusies aan te

Jaargang 18 – nummer 1

48


Historisch dispuut Varias Vias Door Linda Eshuis

H

et eind van het jaar werd als vanouds afgesloten met de kerstborrel van Varias Vias. Dit jaar was het thema ‘winterwonderland’

waardoor er veel kerstmutsen te bekennen waren. Jetty Bouma droeg de mooiste muts en won daarmee de prijs voor de beste outfit. Ook mochten we deze avond van haar column genieten. Verder werd er hard gestreden tijdens de ‘pointless quiz’. Deelnemers waren docenten, oud-voorzitters van Varias Vias en eerstejaars studenten. De docenten moesten in de eerste ronde het onderspit delven. Na de spannende finale tussen de oudvoorzitters en de eerstejaars trokken de eerstejaars aan het langste eind en gingen er met de prijs vandoor. Tijdens het eerste dispuut van 2012 mochten wij Dr. Richard Harmanni ontvangen. De titel van de avond was ‘de Gouden Eeuw in perspectief’. In de lezing werd met name aandacht besteed aan de impact van de zeventiende-eeuwse Hollandse schilderkunst in de rest van de wereld. In de zeventiende-eeuwse kunst zien we

van 52 (homoseksuele) mannen op de ‘Queen Boat’ aan de Nijl in Cairo (2001) als case study. Voor zijn onderzoek heeft hij juridische- en identiteitsaspecten belicht wat betreft homoseksualiteit in Egypte. Op 23 April mogen wij Huub van ’t Hek verwelkomen bij Varias Vias. Hij zal komen spreken over ‘Europa als etniciteit’.

een aantal scholen, waarvan de Italiaanse en de Nederlandse toonaangevend waren. Verder heeft de zeventiende-eeuwse kunst een grote impact gehad op die van de achttiende eeuw. Veel inspiratie van achttiende-eeuwse

kunstenaars

kwam

van

de

zeventiende-eeuwse kunst. Voor de komende disputen hebben wij de volgende sprekers voor jullie geregeld; Op 12 maart zal Erik Prins komen spreken over zijn Bachelorscriptie over homoseksualiteit in Egypte. Hij gebruikte de arrestatie

Voor de overige disputen zijn we op dit moment druk bezig om leuke sprekers te vinden. Zodra we hier meer

zekerheid

over

hebben

komt

hier

een

aankondiging van op de website te staan. Ook krijg je een

aantal

weken

van

tevoren

bericht

op

je

Windesheim-mail met daarin informatie over de spreker, het onderwerp en de datum van het dispuut. Hou dus de site (www.variasvias.nl) en je mail goed in de gaten en kom gezellig langs! Want naast de meerwaarde voor je opleiding is het leuk om mensen van andere jaren van de studie te leren kennen.

Op 23 april mogen wij Huub van ‟t Hek verwelkomen bij Varias Vias. Hij zal komen spreken over „Europa als etniciteit‟

Jaargang 18 – nummer 1

49


Colofon Filippides

Tijdschrift van de lerarenopleiding geschiedenis Windesheim

Eindredactie

Nico Lettinck

Hoofdredactie

Ozan Karakoc

Algemene redactie

Linda Eshuis Nigel Nieuwenkamp Lisette Tijmens

Ingezonden stukken

Niek Emsbroek Suzan Mateboer Daan van Leeuwen Robert Boonstra Maaike Oberink Tim van Eenennaam Benjamin van den Dobbelsteen

Lay-out

Ozan Karakoc

Druk

Repro Hogeschool Windesheim

Contact

o.karakoc@hotmail.com

Twitter

LVOGZwolle

Samenwerkingsverband

Historisch Centrum Overijssel (HCO) te Zwolle Varias Vias

De redactie stelt zich niet aansprakelijk voor eventuele fouten die zijn opgetreden in deze uitgave. Alle jaargangen zijn ter raadpleging beschikbaar in het Historisch Centrum Overijssel te Zwolle.

Jaargang 18 – nummer 1

50


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.